İYON DEĞİŞTİRİCİLER

İYON DEĞİŞTİRME
 İyon değiştirme prosesi, bir çözeltideki iyonların, bir
katının yüzeyindeki yüklü fonksiyonel gruplara,
elektrostatik güçlerle tutunması olayıdır. İyon
değiştiricideki yüklü fonksiyonel gruplar, katının
yüzeyinde yer alır ve değişen iyonlar, çözelti fazından
yüzey fazına transfer olurlar. Aslında iyon değişimi
sorpsiyon olayının bir çeşididir.
 İyon değiştirme, su ve atıksu arıtımında geniş ölçüde
kullanılır. Özellikle, sulardan sertlik gidermede ve yeraltı
sularından demir ve manganın alınmasında yaygın olarak
kullanılmaktadır.
İYON DEĞİŞTİRME
İYON DEĞİŞTİRME
 İyon değiştirme prosesi

 değiştirme reaksiyonundan önce ve sonra, bir katyon değiştiricinin sabit değiştirme

gruplarını gösteren reçine şebekesi. a) B+ katyonuyla değişme reaksiyonundan önceki
durum b) B+ katyonuyla değişme reaksiyonundan sonra denge durumu.
 İyon değiştirme prosesi
 Reçine, sabit iyonik gruplardan dolayı belli bir yüke
sahiptir. Bu yük, elektronötraliteyi sağlamak için, zıt yüklü
karşı iyonlar tarafından dengelenir. Şayet, başlangıçta A
karşı iyonunu taşıyan bir reçine, B karşı iyonunu içeren
bir çözeltiye konulursa, konsantrasyon farkından dolayı,
iyonlar arası bir itme gücü oluşur. Bunun sonucunda A
katyonları çözeltiye, B katyonları reçine içine difüzlenir.
Bu olay bir denge kuruluncaya kadar devam eder.
 İYON DEĞİŞTİRİCİ MADDELER
 İyon değiştirici olarak günümüzde, en çok iyon değiştirici
reçineler kullanılmaktadır. Ancak birçok tabii maddenin
iyon değiştirici özelliği vardır. Mesela, toprak, humus,
selüloz, yün, protein, aktif karbon kömür, lignin, metal
oksitler ve alg ve bakteri gibi canlı hücreleri iyon
değiştirme özelliğine sahiptir. Sentetik bir iyon değiştirici,
en genel manada, hidrokarbon radikallerinin bir
şebekeseinden oluşur ve şebekeye bağlı, çözünebilen
iyonik fonksiyonel gruplar ihtiva eder. Bu gruplar,
reçinenin davranışını belirler.
 İYON DEĞİŞTİRİCİ MADDELER
 Reçinenin birim başına toplam grup sayısı, reçinenin
değiştirme kapasitesini ifade eder. Ayrıca bu grubun cinsi
de reçinenin iyon değiştirme dengesini ve iyon seçiciliğini
etkiler. Taşıdıkları grupların cinsine göre, iyon
değiştiriciler iki sınıfa ayrılırlar:

 1-Katyon değiştiriciler
 2-Anyon değiştiriciler
 İYON DEĞİŞTİRİCİ MADDELER
 Katyon Değiştiriciler. R-SO3H ( Sülfonik ), R-OH
( Fenolik ), R-COOH ( Karboksilik ) ve R-PO3H2 (
Fosforik ) gibi fonksiyonel asit gruplarını ihtiva ederler.
 Anyon Değiştiriciler. R-NH2 ( Primer amin ), R-
RNH ( Sekonder amin ), R-R2N ( Tersiyer amin ) ve R-
R3N+OH- ( Kuatener amonyum grubu ) ihtiva eden iyon
değiştiricilerdir.
 Burada R, reçinenin şebekesini ve R metil grubunu
göstermektedir.
 Bir iyon değiştirici reçinenin formülü, aşağıda
gösterilmiştir.
Stiren-divilbenzen bazlı iyon değiştirici
reçine

Stiren-divilbenzen kopolimer X=iyonojik/fonksiyonel grup

 DEĞİŞTİRME REAKSİYONLARI
 Bir katyon değiştiricinin, fonksiyonel grubu, sülfürik asit
gibi kuvvetli bir asitten türetilmişse, bu reçine için kuvvetli
asidik reçine ifadesi kullanılır. Reçine, karbonik asit gibi
zayıf bir asitten türetilmişse o zaman zayıf asidik bir
reçine söz konusudur.

 Bir anyon değiştiricinin fonksiyonel grubu, zayıf baz olan

aminlerden türetilmişse anyon değiştiriciye zayıf bazik,
kuaterner amonyum bileşiklerinden türetildiyse kuvvetli
bazik reçine adı verilir.
 DEĞİŞTİRME REAKSİYONLARI
 Asidik bir katyon değiştirici reçinenin, değiştirebileceği
karşı iyon, ya hidrojendir ya da sodyum gibi tek değerli
bazı katyonlardır. Buna karşılık, bazik bir anyon
değiştiricinin değiştirebileceği karşı iyon, hidroksit iyonu
veya bazı tek değerli diğer anyonlardır. Bu reçinelerin
rejenerasyonunda ise, reçinenin karşılığı olan asit, baz
veya bir tuz kullanılır.
 Aşağıda bazı tipik değiştirme reaksiyonları verilmiştir.
Reçine, iyon değiştirme sonunda, karşı iyonlarla tamamen
doyduğu zaman rejenere edilir.
 DEĞİŞTİRME REAKSİYONLARI
 Rejenerasyon, iyon değişimi olmadan önce, orijinal reçine
şebekesinde bulunan karşı iyonun % 2 – 10 luk (ağırlıkça)
bir çözeltisiyle, reçinenin muamele edilmesi şeklinde
yapılır. Aşağıdaki listede, rejenerasyon için
kullanılabilecek uygun maddeler de yazılmıştır.

1.Kuvvetli asidik katyon değiştiriciler

a)Hidrojen formu; Rejenerasyon için HCl veya H2SO4

 2R-SO3H + Ca+2 ↔ (R-SO3)2Ca + 2H+ (7.1)

 DEĞİŞTİRME REAKSİYONLARI
b) Sodyum formu; Rejenerasyon için NaCl
2R-SO3Na + Ca+2 ↔ (R-SO3)2Ca + 2Na+ ( 7.2 )

2. Zayıf asidik katyon değiştiriciler

a) Hidrojen formu; Rejenerasyon için HCl veya H2SO4
2R-COOH + Ca+2 ↔ (R-COO)2Ca + 2H+ ( 7.3 )
b) Sodyum formu; Rejenerasyon için NaCl
2R-COONa + Ca+2 ↔ (R-COO)2Ca + 2Na+ ( 7.4 )
 DEĞİŞTİRME REAKSİYONLARI
3. Kuvvetli bazik anyon değiştiriciler
a) Hidroksit formu; Rejenerasyon için NaOH
2R-R3NOH + SO4-2 ↔ (R-R3N)2SO4 + 2OH- ( 7.5 )
b) Klorür formu; Rejenerasyon için NaCl veya HCl
2R-R3NCl + SO4-2 ↔ (R-R3N)2SO4 + 2Cl- ( 7.6 )
4. Zayıf bazik anyon değiştiriciler
a) Hidroksit formu; Rejenerasyon için NaOH, NH4OH veya
Na2CO3
2R-NH3OH + SO4-2 ↔ (R-NH3)2SO4 + 2OH- ( 7.7 )
b) Klorür formu; Rejenerasyon için HCl
2R-NH3Cl + SO4-2 ↔ (R-NH3)2SO4 + 2Cl- ( 7.8 )
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
 İyon değiştiricilerin kullanıldığı en önemli uygulama su
yumuşatma amacına yöneliktir. Su yumuşatmada iyon
değiştirmenin temel prensipleri değişmez. Fakat, iyon
değiştirici maddeler değişebilir. Sülfonik asit fonksiyonel
gruplu, stiren bazlı Katyon değiştiriciler, suyun
yumuşatma alanında geniş ölçüde kullanılmaktadır. Bu tip
reçineler, yüksek kapasiteye ve mükemmel stabiliteye
sahiptirler. Ayrıca, kalsiyum ve mağnezyum dışındaki
diğer iyonlara karşı kuvvetli ilgileri yoktur.
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
 Birçok endüstriyel uygulamalarda, mesela yüksek basınçlı
kazan sistemlerinde, hassas malzemeden yapılmış ısı
transref sistemlerinde, elektronik ve eczacılık alanlarında,
toplam çözülmüş katı miktarı çok az olan, demineraliza su
kullanılır. Bu uygulamalar için gerekli su, iyon değişitirme
yöntemiyle yaygın olarak elde edilmektedir.
 Su mineralizasyon prensibi, yumuşatma yöntemlerine
benzer. Tek fark, demineralizasyon işleminde, hem anyon
hem de katyon değiştirici birlikte kullanılır. Ayrıca burada
kullanılan iyon değiştiriciler, hidrojen ve hidroksit
formlarındadır.
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
 İyon değiştiriciler, endüstriyel atıksuların arıtımında da
kullanılmaktadır. Ancak, bu suların arıtımında kullanılan
iyon değiştirici reçineler, kimyasal etkilere, asit ve bazlara
karşı dayanıklı olmalıdır. Atıksularda, iyon değiştiricilerin
en önemli uygulamalarından biri, değerli metallerin geri
kazanılmasıdır.
 Demineralizasyon işlemlerinde, bir katyon değiştiriciyi
takiben, zayıf bazik bir anyon değiştirici kullanılır. Şekil
7.4 de böyle bir sistem görülmektedir.
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ

Şekil 7.4. İki kademeli iyon değiştirme sistemi

 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
 Katyon değiştirici hidrojen formunda, anyon değiştirici de
hidroksit formunda ise, o zaman tuzlar önce aside, sonra
da suya dönüşürler. Böylece karbondioksit ve silis
dışındaki bütün iyonik maddeler sudan uzaklaştırılmış
olur.

 Karbondioksitin de uzaklaştırılması arzu edilirse, anyon

değiştiriciyi takiben, bir gaz giderici veya vakum
havalandırıcı kullanılır. Böyle bir sistem Şekil 7.5 de
verilmiştir.
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ

Şekil 7.5. Karbondioksitin de giderildiği iki kademeli iyon değiştirme sistemi.

 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
 Hem karbondioksit, hem de silis giderilmesi isteniyorsa o
zaman, Şekil 7.6 daki sistem kullanılır.

Şekil 7.6. Karbondioksit ve silisin giderildiği, iki kademeli iyon değiştirme sistemi.
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
 Şekil 7.6 da görüldüğü gibi, silis giderilmesinin de
yapıldığı sistemde, dekarbonasyon ünitesi, kuvvetli bazik
anyon değiştiriciden önce gelmektedir. Kuvvetli bazik
reçineler, karbondioksiti ve keza silisi sudan
uzaklaştırabilirler. Ancak, karbondioksit gaz gidericisini
anyon değiştiriciden önce koyarak karbondioksitin
uzaklaştırılması, anyon değiştiricinin kapasitesinin
muhafaza edilmesini sağlar. Gaz giderme ünitesinin
çalıştırılması, reçinenin rejenerasyonuna nazaran daha
ucuzdur.
 Şekil 7.7 de karışık yataklı iyon değiştirme sistemi
görülmektedir.
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ

Şekil 7.7. Karışık yataklı iyon değiştirme sistemi.

 Bu sistemlerde katyon ve anyon değiştiriciler karışık bir
şekilde bulunmaktadır.bu sistemlerin rejenerasyonunda,
önce bir geri yıkama yapılır. Böylece, yoğunluk farkından
dolayı, katyon ve anyon değiştiriciler birbirinden ayrılır.
Rejenerasyondan sonra, alttan basınçlı hava verilerek,
iyon değiştiricilerin tekrar karıştırılması sağlanır.
 Özel gayeler için, değişik düzenlemeler yapmak
mümkündür. Mesela, katyon değiştirici – gaz giderici –
zayıf bazik anyon değiştirici – kuvvetli bazik anyon
değiştirici, şeklindeki bir düzenlemede, rejenerasyonu
nispeten ucuz olan zayıf bazik anyon değiştirici, anyon
yükünün büyük bir kısmını absorplar.
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
 İyon değiştirici sistemlerde yapılan önemli iki düzenleme,
DESAL ve SUL-BISUL prosesleri olarak
adlandırılmaktadır.
 DESAL prosesinin şeması Şekil 7.8 de verilmiştir.
 Bu proses şekilde de görüldüğü gibi üç kademeden oluşur.
1-Bikarbonat formunda, zayıf bazik anyon değiştirici ( R –
NH )HCO3
2- Hidrojen formunda, zayıf asidik katyon değiştirici ( R –
COOH )
3- Serbest baz formunda, zayıf bazik anyon değiştirici ( R –
N)
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ

Şekil 7.8. DESAL iyon değiştirme sistemi.

 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
Birinci reçine amonyakla rejenere edilir, ikinci sülfürik asitle
ve prosesin eşsiz bir özelliği, üçüncü reçine kendi kendini
rejenee eder. Şekil 7.8 den görüldüğü gibi NaCl içeren bir su,
iyon değiştirici sisteme verildiği zaman, su önce anyon
değiştirici içinden geçer ve klorür iyonları bikarbonatla yer
değiştirir. Bu adıma alkalizasyon adımı denir.
(R – NH)HCO3 + Cl- (R – NH)Cl + HCO3- ( 7.11 )
Su daha sonra zayıf asidik katyon değiştirici reçine içinden
geçirilir ve sodyum  iyonları, hidrojen iyonlarıyla yer
değiştirilir. Bu adımda suyun azalan pH’ ı, bikarbonatı
karbonik asit veya karbondioksite dönüştürür. Bu adıma
dealkalizasyon adımı denir.
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
R–COOH + Na+ R – COONa + H3O+ ( 7.12 )
H3O+ + HCO3- H2CO3 + H2O ( 7.13 )

 Son kademede su, serbest baz formundaki, zayıf bazik

anyon değiştirici ile temas eder. Karbonik asit, ( R –
NH ) HCO3 formunu vermek üzere reçineyle
reaksiyona girer. Bu tam olarak, ilk kademedeki
reçinenin orijinal formudur. Bu adıma karbonasyon
adımı denir.

 R – N + H2CO3 ( R – NH ) Cl + HCO3 ( 7.14 )

 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
 Birinci kademedeki katyon değiştirici de sülfürik asitle rejenere
edilince ( 7.12 ) denklemi tersine döner. Bundan sonra suyun
girişi, üçüncü iyon değiştiriciden verilmek üzere, işlemin akışı
tersine çevrilir. Evsel atıksuların ikinci kademe arıtılmasında,
DESAL metodu modifiye edilerek kullanılır. Şekil 7.9 da böyle
bir sistemin akım şeması görülmektedir.
 Bu sistemde, zayıf bazik anyon değiştirici bikarbonat
formundadır. Bu iyon değiştiriciden çıkan suya pıhtılaştırma ve
yumaklaştırma için bentonit ve katyonik polielektrolit ilave edilir.
Böylece bir arıtmanın sonuçları Tablo 7.2 de verilmiştir.
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ

Şekil 7.9. Evsel atıksuların ikinci kademe arıtılmasında DESAL prosesi.

 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
Tablo 7.2. Evsel atıksuların ikincil arıtımından çıkan suların analiz sonuçları
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
SUL – BISUL prosesinde kuvvetli bazik anyon değiştirici,
sülfat – bisülfat devri üzerinde çalıştırılır. Bu işlemde,
reçineye bağlı sülfat iyonları, bisülfata dönüştürülür.
Çözeltideki diğer anyonlar da reçineye bağlanır.
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
Prosesin en büyük avantajı, reçinenin sadece suyla
çalkalamak suretiyle rejenere edilmesidir. Böylece, HSO4-,
SO4-2 a dönüşür.
 İYON DEĞİŞTİRME SİSTEMLERİ
Bu prosesin uygulanmasında, karşı akım iyon değiştirme
sistemleri kullanılır. Bu sistemlerde, reaktörün çıkış ucuna
sürekli taze reçine ilave edilirken, giriş ucundan da aynı
miktar reçine dışarı alınır. Karşı akım sistemleri, akış ve
iyon konsantrasyonu yüksek olduğu zaman, sabit yataklı
sistemlere göre daha avantajlıdır. Karşı akım
sistemlerinde, daha az sayıda ve büyüklükte reaktör
ihtiyacı vardır. Bu yüzden sabit yataklı sistemlerden % 20
– 30 daha ucuzdur.
 İYON DEĞİŞTİRİCİ SİSTEMLERİN
HESAP VE TEŞKİLİ
 Su ve atıksu arıtımına uygulanan iki çeşit iyon değiştirme
yöntemi vardır; kesikli yöntem ve kolon yöntemi.
 Kesikli yöntemde, suyun belli bir hacmine, belirli
miktarda reçine ilave edilir ve denge kuruluncaya kadar
karıştırılır. Bu yöntemin başarılı olabilmesi için, reçineden
çıkan iyonların, aynı zamanda çözeltiden de
uzaklaştırılması gerekir. Mesela, değiştirme sırasında
reçineden hidrojen çıkıyorsa, hidroksit ile birleşip su
vermelidir veya hidroksit çıkıyorsa, hidrojen ile birleşip su
teşkil etmelidir. Reçineden açığa çıkan iyon çökerek,
çözeltiden ayrılıyorsa, kesikli sistem gene başarılı bir
şekilde çalıştırılabilir.
 İYON DEĞİŞTİRİCİ SİSTEMLERİN
HESAP VE TEŞKİLİ
 Kolon yöntemi, daha çok tercih edilmekte ve
kullanılmaktadır. Bu yöntemin en bilinen şekli, sabit paket
yatak uygulamasıdır. Bu sistemin kullanılabilmesi için,
suda askıda katı madde olmamalıdır. Şayet suda katı
tanecikler bulunursa, aşırı yük kayıpları meydana gelir. Bu
hususla ilgili olarak, reçinenin tane büyüklüğü de önemli
bir faktördür. Suda hiç askıda katı madde olmasa bile,
küçük çaplı reçineden meydana gelen bir yatakta, yük
kaybı fazla olur.
 Kolon sistemleri a) Akışkan yataklı b)Sabit yataklı
olmak üzere iki şekilde uygulanır.
Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
 İyon değişimi, temel olarak 3 adımda meydana gelir;
birincisi, değişecek iyonun, iyon değiştirici taneyi
çevreleyen sıvı film içinden geçmesidir. İkinci adım,
iyonların reçinenin gözeneklerine difüzlenmesi ve üçüncü
adım, fonksiyonel grup üzerinde değişim olayının
gerçekleşmesidir. Genellikle son adım çok hızlı
olduğundan ihmal edilebilir. Diğer adımlar, kütle transfer
terimi K., kütle transferinin etkili alanı a ve reçinenin
birim hacmi V ye bağlıdır. Reçine yatağının farklı
derinlikleri (dD) için değişme hızı, birim alan (Fm)
başına,
Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi

Fm .dc dD = k.a V 

. C  Ce  = k . .C  C e 
şeklinde yazılabilir. Birçok uygulamada akış hızını, birim
zaman başına hacim olarak, konsantrasyonu birim
hacimda miliekivalent olarak (meq) olarak ifade etmek
uygun olmaktadır. Böylece denklem şöyle yazılır;

k.  p . l .C  C e 
=
Q.dc dm
Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
Burada,
Q= Debi ( m3/saat )
C= Değişecek iyonun konsantrasyonu (meq/L)
Ce= Reçine ile dengedeki çözeltide değişen iyonun
konsantrasyonu (meq /L)
m= Kolondaki reçinenin kütlesi (g)
k= Transfer katsayısı ( meq / saat . m2)
α= birim hacim yatakta reçinenin yüzey alanı (m-1)
ρp= Reçinenin yoğunluğu (g/ml)
ρl= Sıvının yoğunluğu (g/ml)
Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
denklem, c1 ve c2 iyon konsantrasyonları arasında integre
edilirse, reçinenin kütlesi;

c2

m   p . l .Q k . .  dC C  C e 
c1

şeklinde ifade edilebilir.

Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
Örnek 7.1. Atık suyunda 20 meq / l Cd+2 ihtiva eden bir
endüstriyel sudan, kadmiyum geri kazanımı için, iyon
değiştirme işlemi uygulanmaktadır. Suyun debisi 37850 litre /
saat dir. Suyun arıtılması için karşı akım prensibiyle çalışan bir
kolon projelendirilmek istenmektedir. Bu sistemde, reçine
kolonun üzerinden sürekli olarak ilave edilirken, atıksu
reçinenin içinden yukarı doğru hareket eder. Kadmiyumun,
atıksudan %99 oranında uzaklaştırılması istenmektedir.
Kolonun üzerinden ilave edilen reçine, kolonun dibine
çöktükçe, sürekli olarak rejenere etmek için dışarı alınırken,
reçine ile temas eden su da kolonun tepesinden deşarj edilir.
Buna göre aşağıdakileri hesaplayınız.
Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
1-Kolon reçine ilavesinin minimum hızı nedir?
2- %20 lik emniyet faktörü dikkate alındığında reçine
ilavesinin dizayn hızı ne olur?
3- Sudan arzu edilen seviyede kadmiyum uzaklaştırılmasını
sağlamak için, herhangi bir zamanda kolondaki reçinenin
sabit durum miktarı ne olacaktır?
Kadmiyumun değiştirme reaksiyonu için, kütle transfer hızı
faktörü;

=
k .  p . l 2.0 L / saat.g
Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
Rejenerasyondan sonra kullanılan reçine 0.30 meq / g
kadmiyum ihtiva etmektedir. Yani rejenerasyon tam
olmamaktadır.
Reçine ile çözelti arasında, deneysel olarak bulunan
denge dağılımı Şekil 7.2 de verilmiştir.

Çözüm:
 Kadmiyumun giriş konsantrasyonu,

Co  20meq / L
Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi

Şekil 7.2. Kadmiyumun değişim izotermi

Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
 %99 gidermeyle çıkış konsantrasyonu,
C  20  (0.99 x 20)  0.20meq / L
 Kadmiyumun gerekli uzaklaştırma hızı;
37850 x(20  0.20)  750000meq / saat
 Rejenere edilmiş reçine, kadmiyum ihtiva etmektedir. Son
derece uzun bir kolonda minimumu reçine ihtiyacı için, bu
kalıntı değeri , arıtmadan sonra çözeltide kalan
kadmiyumun, kabul edilebilir maksimum konsantrasyonu
ile dengede bulunacaktır, yani
0.20meq / L
 Bu iki değerin Şekil 7.2 de doğru üzerinde
kesiştiği nokta gösterilmiştir.
(C  0.2, qe  0.3)
 Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
 Gene minimum reçine ihtiyacı ve son derece uzun bir
kolon için, Şekil 7.2 de işletme doğrusu üzerindeki diğer
bir nokta, ilk konsantrasyon
Co  20meq / L
 ve tam değişime tekabül eden denge değeri
qe  4.9meq / g
a karşılık gelen noktadır. Böylece minimum reçine oranı,

Min. Re çineOranı  750000meq / saat

(4.9  0.3)meq / g  163000 g / saat
 Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
 %20 lik emniyet faktörü dikkate alınırsa,

Min. Re çineOranı  1.2 x163000  196000 g / saat

 Son bulunan bu değer için, ile dengeye tekabül eden
değeri, kadmiyum balansı yapılarak bulunur.

750000meq / saat  (196000 g / saat ) x(qe  0.30)

qe  4.1meq / g
Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
Co  20 qe  4.1noktası, işletme doğrusu üzerinde ikinci bir
nokta olarak işaretlenmiştir
Herhangi bir zamanda kolonda bulunması gereken reçine
miktarı, ( 7.10 ) ve (7.11 ) denklemlerinden
hesaplanabilir.
İşletme doğrusu üzerindeki değeri için, aynı denge
değiştirme kapasiteleri qe ye tekabül eden değerleri, Şekil
7.2 den bulunmuş ve Tablo 7.1 de verilmiştir. Ayrıca ( 7.11
) denklemindeki
1 /(C  Co )
değerleri de hesaplanıp, aynı tabloda gösterilmiştir.
Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
Akışkan Yataklı İyon Değiştirici Kolonun
Projelendirilmesi
Tablodaki değerlerle, c ile 1/c-ce arasında bir grafik çizilmiştir. Bu eğri,
grafik üzerinde integre edilirse 5.72 değeri bulunur.
 Sabit yataklı iyon değiştirici
kolon
 Bir kuyu suyunun sertliği 275 mgCaCO3/L den 150
mgCaCO3/L a düşürülecektir. Kuyudan su 2650 L /dak lık bir
debi ile pompalanmaktadır.Sudaki demir miktarı çok azdır.
1. IR-120 SAC reçinesi için aşağıda verilen tablodan
bir reçine seçiniz.

 Rejenerasyon tuz miktarı 240 kg NaCl/m3 reçine seçilirse,

sertlik giderme kapasitesi 1.24 eq CaCO3/L reçine olur.
 Sabit yataklı iyon değiştirici
kolon
Suyun tamamı
yumuşatılmayacak ve
bir kısmı bypass
edilecektir. Bypass
edilecek suyun
oranını hesaplayınız.

Farzedelim ki reçine
içinden geçen suyun
sertliği 0 a düşmektedir.
Aslında genellikle bu
değer 5 mgCaCO3/L
civarına düşer.
 Bypass oranının hesaplanması
 Bypass akımı, şekilde E noktası ile
gösterilen yumuşatılmış ve
yumuşatılmamış suyun karıştırıldığı
nokta için sertlik denge eşitliği
yazılarak hesaplanabilir:

E noktasındaki sertlik için kütle denkliği;

QB . CB + QF. Ci = QP . CP (1)

E noktasındaki debi denkliği;

QB + QF = QP (2)
 Bypass oranının hesaplanması
Burada,
QB = Bypass debisi
QF = Kolon besleme veya çıkış debisi
QP = Toplam debi
CB = Yumuşatılmamış bypass
suyunun sertliği , 275
mgCaCO3/L
Ci = Kolon çıkışındaki yumuşatılmış
suyun sertliği 0 mgCaCO3/L
CP = Karışım suyunun seçilen
sertliği,150 mgCaCO3/L
 Bypass oranının hesaplanması
Ci = 0 olduğundan, (1)denkleminden

QB . CB = QP . CP (3)
QB C P 150
fB     0.55(4)
QP C B 275
Kolondan geçecek suyun
fraksiyonu;
f F  1  f B  0.45 (5)
Yani suyun %45 i kolondan geçirilerek
yumuşatılacak, %55 ise
yumuşatılmayacaktır
 Akış hızının bulunması
3. Servis debisini (SD) seçiniz ve buna
göre suyun kolondaki akış hızını
Hesaplayınız

İyon değiştirme proseslerinde genel olarak kabul edilen

SD, 0.134-0.669 arasındadır. 76 cm derinlikteki yatak
genellikle minimum, 3.67 m derinlik ise maksimum bir
değerdir. Yatak temas süresi (YTS) gerekli reçinenin
hacmini belirler. YTS 1.5-7.5 dak. arasında değişir. YTS
nin resiproku servis debisini (SD) verir. YTS ve SD
aşağıda gösterildiği gibi ifade edilebilir:
VR
YTS  (6)
QF
 Akış hızının bulunması
1 QF
SD  
YTS VR (7)
Burada, QF kolona giren suyun debisi (L/dak) ve VR yataktaki
reçine hacmidir. SD, 0.334 (L/dak.L reçine) seçilirse,
1
YTS   3dak . (8)
0.334
Reçine yatağın yüksekliği 0.762 m seçilirse,
v = SD x Yatak yüksekliği
v = ( 334 L/dak. m3 reçine) (0.762 m)
v = 255 L/dak.m2 = 0.255 m3/dak.m2
v = 0.255 m/dak.
 Servis süresi ve yatak hacminin
bulunması
4.Servis süresini (tH) ve
yatak hacmini (VR)
bulunuz

Kırılma noktasına kadar servis süresi ve

yatak hacmi, sertlikle ilgili bir
kütle denkliği yazarak hesaplanabilir.
Bu
denklik yazılırken çıkış sertlik değeri 0
kabul edilecektir.

Sudan uzaklaşan sertlik ekivalenti = Reçine

üzerinde tutulan sertlik ekivalenti

QF . CB . tH = VF . CB = qH . VR (8)
 Servis süresi ve yatak hacminin bulunması
Burada,
qH = Reçinenin sertlik kapasitesi
(eq/L)
CB = Ham suyun sertliği (eq/L)
VR = Reçine yatağın hacmi

VF q H
  BV H
VR C B
QF . tH = VF ( tH zamanında
kolona beslenen suyun hacmi)

(10)
Servis süresi ve yatak hacminin
bulunması
qH = 1.24 eq CaCO3/L reçine
CB = 275 mg CaCO3 / L su
275 / 50000 = 0.0055 eq CaCO3/L su
q H VF 1.24 eqCaCO3 / L
BV H     225
C B VR 0.0055 eqCaCO3 / L
Bu sonuca göre 1 hacim reçine 225 hacim suyu
yumuşatır.vKırılma zamanı;
tH =YTS x BVH (11)
tH = 3 dak. x 225 = 675 dak.= 11.2 saat
Şayet akış hızı arttırılarak YTS azaltılırsa, servis süresi (tH)
orantılı olarak azalır.
 Reçine hacminin bulunması
5. Gerekli reçine hacmini (VR) bulunuz
Seçilen en önemli parametre servis debisi (SD) dir.
Çünkü bu parametre gerekli reçine hacmini belirler;

QF (12)
VR 
QF = 2650 L/dak ve SDSD= 0.334 L/dak. L reçine

(2650 L / dak ) (0.45)

VR   3570 L reçine  3.57 m 3 reçine
(0.334 L / dak .L reçine )
 Kolon sayısı ve bekleme süresinin
bulunması
6. Kolon sayısını belirleyiniz ve rejenerasyon
sırasındaki minimum bekleme süresini bulunuz

İyon değiştirici sistemin güvenilir bir şekilde

çalışabilmesi için en az iki kolon
kullanılmalıdır.Kolonlardan biri çalışırken diğeri
rejenerasyon durumunda veya bekleme durumunda
bulunur. Rejenere edilen bir kolonun servis dışında
kalış süresi (ts), servis süresini (tH) aşmamalıdır.
Servis dışında kalış süresi;
ts=tBW+tR+tSR+tFR (13)
 Kolon sayısı ve bekleme süresinin
bulunması
Burada,
tBW = Geri yıkama süresi (5 -15 dak)
tR = Rejenerasyon süresi (30 - 60 dak)
tSR = Yavaş çalkalama süresi (10 -30 dak)
tFR = Hızlı çalkalama süresi (5 -15 dak)

Servis dışında kalma süresi, geri yıkama, rejenerasyon ve

çalkalama için gerekli maksimum süreleri toplamı kadar,
yani 2 saat olmalıdır. Bu süre işlemin sürekliliğini
etkilemez.Çünkü, servis süresi 11 saatten fazladır.
 Kolonların boyutlandırılması
7. Kolonları boyutlandırınız
Yukarıda reçine yatağın yüksekliği 76.2 cm seçilmişti. Geri yıkama
esnasında yatağın %100 genişlediği kabul edilirse, kolon yüksekliği 152.4
cm olur. Buna göre yatak çapı;
VR= 3.57 m3 ve h = 0.762 m olduğundan,

4 VR (4).(3.57)
D   2.44 m
h (3.14).(0.762)
Sistemde 3 kolon kullanılırsa 2 si sürekli serviste 1 tanesi servis dışında
bulunur. Bu şekilde daha esnek bir dizayn yapılmış olur. Bu durumda
toplam 3.57 m3 reçine hacmi iki kolona eşit olarak bölünür:
 Kolonların boyutlandırılması
3.57/ 2 = 1.785 m3
Su akımı paralel bağlı 2 adet 1.785 m3 reçine arasında
bölünecektir.3 kolondan bir tanesi herhangi bir zaman
aralığında rejenerasyonda olacaktır.
 Rejenerasyon atıksuyunun hacim ve
bileşiminin bulunması
8. Rejenerasyon suyunun hacim ve bileşimini hesaplayınız
Rejenerasyon sırasında açığa çıkan atıksu, rejenerasyon
çözeltisi ile yavaş çalkalama sularını kapsar. Bu atık
çözeltiler son deşarj için bir yerde depolanmalıdır.
Rejenerasyon sırasında açığa çıkan atıksu hacmi reçine
yatağın büyüklüğüne bağlıdır. Aşağıdaki hesaplar yatak
hacmi cinsinden yapılmıştır. Daha önce ifade edildiği gibi
rejenerasyon seviyesi 240 kg NaCl /m3 reçine , olarak
seçilmişti. Rejenerasyonda %10 luk NaCl kullanılmış
olsun. Bu çözeltinin yoğunluğu 1.07 g/cm3 dür. Buna göre
yatak hacmi cinsinden rejenerasyon çözeltisi hacmi:
kgNaCl 100 kg çözelti 1 m 3 çözelti
240 3 x x  2.25 yatak hacmi
m reçine 10 kg NaCl 1070 kg çözelti
 Rejenerasyon atıksuyunun hacim ve
bileşiminin bulunması

Tuz ilavesini takiben çalkalama yapılır. 1 yatak hacmine, 2

hacim çalkalama suyu ilave edilir. Böylece toplam atıksu ;
2.25 + 2 = 4.25 yatak hacmi

olur. Bu örnekte atıksu miktarı, arıtılmış suyun

(4.25/225 )x 100 = %1.9 u kadar olmaktadır.
1 yatak hacmi = 1 L
olarak seçilirse rejenerasyon atıksuyu hacmi 1 L yatak
için 4.25 L olur. Kolonda kullanılan reçine hacmi
3.57 m3 = 3750 L olduğundan
atıksu hacmi;
3570 x 4.25 = 15172 L = 15.172 m3 olur.
 Rejenerasyon atıksuyunun hacim ve
bileşiminin bulunması

Rejenerasyon çözeltisini hazırlamak için kullanılan sudaki az

miktardaki iyon gözardı edilirse atık tuz çözeltisi
konsantrasyonu eq/L olarak aşağıdaki gibi hesaplanır;

Atıksuyun iyon konsantrasyonu = Sertlik konsantrasyonu + Aşırı tuz konsantrasyonu

Atıksu sertlik konsantrasyonu = Giderilen sertlik eq / Harcanan rejenerant hacmi

Verilen tablodan reçinenin m3 ü başına 240 kg NaCl

kullanılmaktadır. Bu seviyede 1 L reçine sudan 1.24 eq sertlik
uzaklaştırır.

Atık sertlik konsantrasyonu = 1.24 eq CaCO3 / 4.25 L = 0.29 eq/L

= 0.29 x 50000 = 14500 mg CaCO3 /L
 Rejenerasyon atıksuyunun hacim ve
bileşiminin bulunması

Tablodan aşırı NaCl konsantrayonu da aşağıdaki gibi hesaplanabilir;

Aşırı tuz kons.= (Kullanılan NaCl eq. - Giderilen sertlik eq.) / Rejenerant hacmi

Aşırı tuz kons = [(1.24 x 3.3) – 1.24] / 4.25 = 0.67 eq NaCl /L

= 0.67 x 58.5 = 39.195 g = 39195 mg NaCl /L

Rejenerasyon atıksuyunun toplam katyon konsantrasyonu 0.96 eq/L

dir. Bunun 0.29 eq/L si sertlik , 0.67 eq/L si NaCl dür. Atıksudaki
başlıca katyonlar Ca+2, Mg+2, Na+ anyon ise Cl- dür.
 Ödev sorusu
Bir kuyu suyunun sertliği 425 mgCaCO3/L den 50
mgCaCO3/L a düşürülecektir. Kuyudan su 3500 L/dak
lık bir debi ile pompalanmaktadır.Sudaki demir miktarı
çok azdır. IR-120 SAC reçinesi için bazı özellikler
aşağıda verilmiştir. Yumuşatma işleminde 6 no lu iyon
değiştirici kullanılmaktadır.
 Ödev sorusu
1.Suyun tamamı yumuşatılmayacaktır. Bypass edilecek suyun
oranını hesaplayınız.
2. SD, 0.35 (L/dak.L reçine) ve reçine yatağın yüksekliği 1.0 m
olduğuna göre suyun kolondaki akış hızını hesaplayınız
3. Servis süresini (tH) ve yatak hacmini (VR) bulunuz
4. Gerekli reçine hacmini (VR) bulunuz
5. Kolon sayısını belirleyiniz ve rejenerasyon sırasındaki minimum
bekleme süresini bulunuz
6. Kolonu boyutlandırınız
7. Rejenerasyon suyunun hacim ve bileşimini hesaplayınız.
Rejenerasyonda %10 luk NaCl çözeltisi kullanılmaktadır. Bu
çözeltinin yoğunluğu 1.07 g/cm3 dür.