Značaj preformulacionih

ispitivanja u odabiru
potencijalnih ljekovitih
supstanci i njihovom razvoju
Bašić Kenan
Hoti Deniz

Travnik, 2018.
Farmaceutske su kompanije, posljednih godina, pod sve većim
pritiskom da u što kraćem roku otkrivaju i razvijaju nove
lijekove, da bi se lijekovi kojima ističe patentna zaštita zamjenili
novima, kao i zbog konkurentnosti generičkih proizvoda.
Većina potencijalnih ljekovitih supstanci se odbacuje tokom
druge i treće faze razvoja, pri čemu oko 62% lijekova sa kojima
se uđe u drugu fazu bivaju odbačeni. Ovi podaci ukazuju da, ne
samo što je potrebno povećati broj lijekova koji se razvijaju,
već se i istraživanja usmjerena ka njihovom razvoju moraju
osvrnuti na razloge zbog kojih dolazi do odbacivanja pojedinih
potencijalnih ljekovitih supstanti.
Jedna od ideja koja se promoviše u cilju povećanja
produktivnosti procesa otkrića novih lijekova je koncept tzv.
Lean thinking koji se bazira na uštedi resursa, a koji je već
primjenjen za unapređenje procesa u farmaceutskoj industriji.
Otkriće i razvoj novog lijeka karakteriše određeni broj faza i
obično se proces odvija kroz dizajn i sintezu potencijalne
ljekovite supstance i njenu optimizaciju. Faza dizajna i sinteze
potencijalne ljekovite supstance se dalje dijeli na faze razvoja
od aktivne do tzv. ‘‘hit‘‘ supstanci koje se dalje razvijaju u
vodeće supstance.
Razvoj ‘‘hit‘‘ supstanci u vodeće praktično podrazumjeva
primjenu visoko efikasnih tehnika ispitivanja, pri čemu su
vodeće supstance one koje odgovaraju unaprijed definisanim
hemijskim i biofarmaceutskim kriterijumima, da bi se dobio
molekul koji ima željene osobine ljekovite supstance.
Višestruka hemijska derivatizacija je jedan od najznačajnijih
aspekata visoko efikasnih tehnika razvoja i ispitivanja ‘‘hit‘‘
molekula do vodećih supstanci kojom se smanjuje rizik u
kasnijoj fazi optimizacije vodećih supstanci.
Naime, cilj ove faze je da supstanca koja se razvija poprimi što više
osobina značajnih za njenu primjenu u farmakoterapiji, odnosno,
da se što više približi ciljnom profilu lijeka.
Tokom faze optimizacije vodećih supstanci sprovode se tzv. SAR
studije kojima se opisuje veza između hemijskih osobina molekula i
njegove biološke aktivnosti. Ukoliko se ove veze mogu
kvantifikovati, onda se označavaju kao QSAR.
Ponovna procjena optimizovanih vodećih supstanci u odnosu na
željeni profil lijeka omogućava identifikaciju kandidata sa najboljim
osobinama.
Kada se vodeći kantidati identifikuju, počinje faza njihove
karakterizacije, koja se naziva prenominacijom i obično traje 3-6
mjeseci.
Ova faza uključuje ispitivanje fizičko-hemijskih osobina supstanci u
čvrstom stanju, kao i u obliku rastvora.
KARAKTERISTIKE MOLEKULA
Inicijalna fizičko-hemijska karakterizacija- bavi se ispitivanjem
dvodimenzionalnih strukturnih osobina molekula ljekovite
supstance. Mnogi od testova koji se sprovode, se uobičajno
obavljaju u fazi otkrića potencijalne ljekovite supstance i obuhvataju
primjenu metoda poput nuklearne magnetne rezonance, masne
spektroskopije i elementarne analize.
Određivanje pKa vrijednosti
Potencijalne ljekovite supstance koje imaju jonizujuće grupe u svojoj
strukturi, poput slabih kiselina ili baza, mogu biti iskorištene za
obezbjeđenje željenih bioloških ili fizičkih svojstava, kao što su
vezivanje za ciljni enzim ili receptor, vezivanje za plazma proteine,
apsorpcija u GI traktu, isporuka u centralni nervni sistem,
rastvorljivost i brzina rastvaranja.
Prema tome, jedan od najvažnijih parametara za karakterizaciju
potencijalnih ljekovitih supstanci je pKa vrijednost ili konstanta
disocijacije.
Inicijalno ispitivanje rastvorljivosti
Rastvorljivost potencijalne ljekovite supstance može da bude
kritičan faktor koji utiče na mogućnost njene primjene, s obzirom
da rastvorljivost neke supstance u vodi ukazuje na količinu koja
će biti oslobođena iz primjenjenog farmaceutskog oblika i
raspoloživa za apsorpciju.
Ukoliko ljekovita supstanca ima ograničenu rastvorljivost u vodi,
njema apsorpcija ne može biti ograničena brzinom rastvaranja u
GI traktu.
Mnoge ljekovite supstance su organski molekuli podložni
jonizaciji, tako da veliki broj parametara utiču na njihovu
rastvorljivost, poput veličine molekula i supstituišućih grupa,
stepena jonizacije, oblika soli, temperature, kristalnih osobina i
kompleksiranja.
Inicijalna ispitivanja stabilnosti

Poznavanje hemiske i fizičke stabilnosti potencijalne ljekovite

supstance u čvrstom i tečnom stanju je jako važno u fazi razvoja
lijeka.
Rok u upotrebe ljekovitog preparata zavisi od stabilnosti
izabrane formulacije, te je stoga, da bi se adekvatno formulisao
preparat, u toku preformulacionih istraživanja potrebno
sprovesti odgovarajuću karakterizaciju ljekovite supstance da bi
se racionalno mogli odabrati ekscipijensi i uslovi proizvodnje koji
će obezbjediti adekvatnu stabilnost lijeka.
Ljekovita supstanca u rastvoru se degradira putem hidrolize,
oksidacije ili fotohemijski.
KARAKTERIZACIJA ČVRSTOG STANJA SUPSTANCE
Postoje mnogobrojne analitičke metode koje su dostupne za
karakterizaciju soli i polimorfnih oblika potencijalih ljekovitih
supstanci. Tokom ispitivanja polimorfizma se naročito
preporučuje da se polimorfne modifikacije analiziraju
primjenom više metoda.
Osnovne fizičko-hemijske tehnike koje se koriste za
karakterizaciju supstanci su:
-difrakcija X-zraka na uzorcima pojedinačnih kristala ili
supstanci u obliku praškova,
-mikroskopija; elektronska i mikroskopija atomskih sila
-termalne analitičke metode poput diferencijalne skenirajuće
kalorimetrije, termogravimetrijske analize ili mikroskopije na
vrućoj ploči.
Određivanje kristalne strukture neke supstance se smatra
‘‘zlatnim pravilom‘‘ za sve metode karakterizacije čvrste faze s
obzirom da se ovim ispitivanjem dobijaju sljedeće informacije:
-struktura molekula kristala,
-osnovne karakteristike kristala poput dužine veza, uglova i
prostorne organizacije molekulskih grupa,
-konformacije molekula,
-apsolutna konfiguracija hiralnih molekula
-neuređenost molekula,
-afinitet ka formiranju vodoničnih veza.
Niz drugih podataka može da se dobije određivanjem kristalnih
svojstava pojedinačnih molekula, poput stvarne gustine,
morfologije i profila difrakcije X-zraka.
PRIMJENA SPEKTROSKOPSKIH TEHNIKA
Pored toga što može da se primjenjuje kao metoda za
hemijsku identifikaciju, spektroskopija u srednjoj infracrvenoj
oblasti se može koristiti i za identifikaciju različitih struktura
neke supstance u čvrstom stanju. Ova tehnika je korisna zbog
informacija koje pruža o interakcijama između različitih atoma
i primjenjuje se npr. Za analizu vodotoničnih rastvora.
IR spektroskopija se može izvoditi na različitim
temperaturama.
Raman spektroskopija, kao i infracrvena spektroskopija, daje
informacije o kvantovanim vibracionim energetskim nivoima u
molekulu kada se uzrok supstance izloži zračenju. Zasniva se
na polarnosti molekula.
Stabilnost u čvrstom stanju
Degradacija potencijalnih ljekovitih supstanci u čvrstom
stanju, naročito u fazi odabira optimalnih kandidata, je
veoma značajan parametar za razmatranje jer stepen
degradacije reda veličine 0,5% tokom godinu dana
čuvanja supstance na sobnoj temperaturi, može značajno
da utiče na njen dalji razvoj.
Degradacija čvrste faze može da bude kompleksna i da
uključuje kako oksidaciju, tako i hidrolizu u isto vrijeme.
Identifikovane su tri faze tokom procesa degradacije
ljekovite supstance: faza odlaganja, faza ubrzanja i faza
usporavanja.
HIGROSKOPNOST
Higroskopnost može da se definiše kao interakcija materijala
sa ambijentalnom vlagom. Afinitet supstance ka sorpciji vlage
je veoma važna karakteristika koja se razmatra tokom odabira
potencijalnih ljekovitih supstanci.
Osobine kao što su kristalna struktura, protočnost,
kompresibilnost, lubrikantna svojstva, brzina rastvaranja i
permeabilnost plimernih filmova mogu biti pod velikim
utjecajem adsorbovane vlage.
Vlaga je također značajan faktor koji može da utiče na
stabilnost potencijalnih ljekovitih supstanci i njihovih
formulacija. Uticaj vlage na stabilnost zavisi od jačine sila
kojima je voda apsorbovana.
Određivanje higroskopnosti neke supstance se može izvesti na
malim količinama te supstance pomoću, na primjer, metode
gravimetrijske sorpcije vlage. Vlaga se formira propuštanjem
azota kroz rezervoar vode koji je zasićen vlagom. Uz pomoć
mješalice se vlažni azot mješa sa suhim azotom u fiksnom
odnosu, čime se dobija željeni sadržaj vlage.
Uobičajeno se kod supstanci ispituju profili sorpcije-desorpcije
vlage. U nekim slučajevima može doći i do sorpcije vlage u
većem obimu, što ukazuje na promjenu faze. U tom slučaju je
faza desorpcije okarakterisana samo malim smanjenjem
sadržaja vlage sve dok se, pri određenom ambijentalnom
sadržaju vlage, ne izgubi vlaga iz supstance.
TERMALNA ANALIZA
Postoji veliki broj međusobno povezanih termalnih
analitičkih metoda koje mogu da se koriste za
karakterizaciju soli i polimorfnih oblika potencijalnih
ljekovitih supstanci. Tačka topljenja soli može da se
modifikuje u cilju dobijanja supstanci koje imaju željena
fizičko-hemijska svojstva za specifičan farmaceutski oblik.
Postoje dva osnovna tipa diferencijalnih skenirajućih
kalorimetara. Prvi je tip sa fluksom toplote kod koga se
ispitivani i referentni uzorak zagrijavaju konstantnom
brzinom, a tzv. Termo parovi se koriste za detekciju razlika u
transferu toplote između dva uzorka.
Drugi tip diferencijalnog skenirajućeg kalorimetra funkcioniše
na principu kompenzacije snage. Kod ovog tipa kalorimetra,
ukoliko tokom zagrijavanja uzorka dolazi do egzotermne ili
endotermne reakcije, mjeri se energija koja se koristi za
zagrijavanje ili hlađenje nosača uzorka da bi se kompenzovale
energetske promjene.
Mikotermalna analiza je kombinacija mikroskopije i termalne
analize. Primjenom ove tehnike može da se ispita ne samo
termalna provodljivost nego i morfologija uzoraka što
omogućava da se termalna analiza izvodi i na specifičnim
djelovima uzorka.
Termogravimetrijska analiza je termalna analitička tehnika koja
može da se koristi za određivanje gutika mase tokom
zagrijavanja solvata i hidrata, kao i za određivanje
termostabilnosti.
ZAKLJUČAK
Prefomulaciona faza je kritična faza u ispitivanju osobina
potencijalnih ljekovitih supstanci. Ona uobičajno počinje
tokom faze optimizacije vodećeg kandidata, nastavlja se kroz
preliminarna ispitivanja, sve do faze ranog razvoja.
Odluke koje se donose na osnovu informacija prikupljenih u
ovoj fazi mogu imati veoma značajan efekat na dalji razvoj
ispitivanih supstanci.
Preformulacione studije ne treba izvoditi na osnovu
standardovanih šema, već nasuprot tome, one treba da daju
osnovu za kontrolisana ispitivanja fizičko-hemijskih
karakteristika potencijalnih ljekovitih supstanci.