MACH 2114

PENJAGAAN ANTENATAL
Oleh :
MOHD RUSLE ABDURAJI SALI
Pengajar U41
Program Diploma Pembantu Perubatan
ILKKM Kota Kinabalu
Objektif Pembelajaran :
Di akhir sesi kuliah pelatih boleh:
1. Menyatakan Definisi penjagaan antenatal.
2. Menerangkan Tujuan penjagaan antenatal.
3. Menghuraikan Pemeriksaan dalam penjagaan antenatal.
4. Menjelaskan Aktiviti-aktiviti yang dilakukan dalam penjagaan
antenatal.
5. Menerangkan Pengurusan penjagaan antenatal.
6. Menerangkan Promosi kesihatan dalam antenatal.
7. Menghuraikan Pencegahan dan pengesanan awal abnormal dalam
antenatal
8. Menjelaskan Pendidikan kesihatan kepada ibu-ibu antenatal.
9. Menerangkan fungsi dan peranan Penolong Pegawai Perubatan
di klinik antenatal.
 PENGENALAN :
Penjagaan yang
diberikan semasa ibu
mengandung

Memastikan proses
kehamilan dan
kelahiran yang selamat

Penjagaan ke atas IBU

dan FETUS
 Sebahagian daripada aktiviti pencegahan perubatan.
 Kejayaan penjagaan antenatal diukur melalui pengurangan
kadar mortaliti dan morbiditi ibu dan anak.

• 1. Kaunseling Pra- kehamilan

Penjagaan Antenatal
Perkembangan

• 2. Fetal Medicines
• 3. Pemantauan perkembangan
kehamilan/fetus
• 4. Perancangan Keluarga
Objektif Penjagaan Antenatal :
1. Memantau perkembangan kehamilan dan
memastikan ibu mengandung sihat serta
perkembangan fetus berada dalam keadaan normal.
2. Memastikan agar ibu mengandung bersedia dari
aspek fizikal dan mental disepanjang proses
kehamilan.
3. Mengenalpasti, mendiagnos dan merawat masalah
perubatan dan obstetrik dari peringkat awal
kehamilan.
4. Memberikan ibu mengandung nasihat berkaitan
nutrisi, immunisasi dan penyusuan susu ibu.
Objektif Penjagaan Antenatal :
5. Mempromosikan persediaan laktasi dan penyusuan
susu ibu.
6. Bagi mengelakkan dan mengurangkan mortaliti dan
morbiditi melalui penyaringan kesihatan yang
sempurna.
 Ibu : RH factor, STD termasuk HIV dan penyakit sistemik untuk
mengelakkan komplikasi
 Fetus : foetal abnormalities, perkembangan fetus
7. Memberikan tunjukajar kepada ibu mengenai
perancangan keluarga dan menjarakkan kehamilan.
Kaunseling Pra-kehamilan :
 Penjagaan antenatal yang baik bermula sebelum kehamilan
terjadi.
 Faktor risiko sebelum kehamilan akan mempengaruhi
penjagaan antenatal.
 4 komponen utama adalah :

1. Penilaian 2. Pembetulan
Risiko Faktor Risiko

3. Promosi 4. Prosedur
Kesihatan Penilaian
1. Penilaian risiko dan pembetulan faktor risiko :
 Melakukan pengambilan sejarah, pemeriksaan fizikal & screening
Test bagi menentukan faktor risiko.

 Contoh :
1. Wanita yang mengalami Eisnmenger Syndrome atau Peripartum
Cardiomyopathy dikontraindikasikan dari mengandung.

2. Wanita dengan masalah Mitral Stenosis atau Valve Defects perlu menjalani
pembedahan pembetulan sebelum wanita berkenaan dibenarkan untuk
mengandung.

3. Wanita dengan masalah Diabetes perlu mengawal paras glukosa bagi

mengelakkan Fetal Malformation atau Fetal Loss.

4. Wanita dengan HIV perlulah diberikan kaunseling

 2. Promosi Kesihatan :

1. Bagi wanita yang merancang untuk hamil perlulah mengambil

Folic Acid 4mg Daily x 3 bulan
2. Juga perlu diambil pada trimester yang pertama bagi
mengurangkan risko Fetal Neurological Maldevelopment
(Anencephaly & Spina Bifida)
3. Wanita dengan sejarah komplikasi atau masalah kehamilan lalu
perlu mengambil Folic Acid dalam dos yang lebih tinggi.
 3. Prosedur Penilaian :
 Pasangan perlulah menjalani
pemeriksaan STD, HIV,
Thalassaemia dan masalah
genetik bagi memastikan
wanita selamat semasa
mengandung dan bagi
mengelakkan fetal loss atau
penyakit selepas kelahiran.
 Pemeriksaan untuk jangkitan
Rubella juga perlu dilakukan
bagi mengelakkan Fetal
malformations.
LAWATAN PERTAMA :
 Semua kehamilan perlu diperiksa bermula
pada trimester yang pertama.
 Polisi KKM mencadangkan sebelum
minggu ke-12
 Lawatan perlulah dilakukan seperti
berikut :
LAWATAN MINGGU

Setiap 4 minggu sekali Bermula daripada

kehamilan disahkan
sehingga minggu ke-28

Setiap 2 minggu sekali Dari minggu ke-29

sehingga minggu ke-36

Seminggu sekali Minggu-minggu

terakhir kehamilan
Bagaimana dengan wanita hamil
dikawasan luar bandar?
Dengan komplikasi –
datang dengan lebih
kerap
Tiada komplikasi –
sekali bagi setiap
trimester

Boleh diperiksa oleh Midwifery Nurses

Akan dirujuk jika dikesan terdapat keabnormalan
 2. Pengambilan 3. Pemeriksaan 4. Pemeriksaan
1. Pendaftaran
Sejarah Rutin Makmal

6. Rujukan
7. Immunisasi 5. Pemeriksaan
8. Rawatan kepada Pegawai
ATT Fizikal
Perubatan

10. Lawatan /
9. Pendidikan
Pemeriksaan
kesihatan
Susulan
1. Pendaftaran :
 Semua ibu mengandung perlu didaftarkan dan diberikan Buku Rekod
Kesihatan Ibu
 KIK/1(a)/96 (Pindaan 2012) – Untuk simpanan Ibu
 KIK/1(a)/96 (Pindaan 2012) – Untuk simpanan Klinik
KOD WARNA TAHAP PENJAGAAN

MERAH Rujukan segera ke Hospital dan pengendalian selanjutnya adalah

bersama (shared care) Pakar O&G dan Pakar Perubatan Keluarga

KUNING Rujukan untuk pengendalian oleh Pakar O&G Hospital/Pakar

Perubatan Keluarga, dan penjagaan selanjutnya boleh dilakukan
bersama (shared care) Pegawai Perubatan dan Jururawat Kesihatan

HIJAU Pengendalian di Klinik Kesihatan oleh Pegawai Perubatan dan

Kesihatan dan pengendalian selanjutnya boleh dilakukan bersama
Jururawat Kesihatan/Jururawat Masyarakat di bawah pengawasan
Pegawai Perubatan

PUTIH Penjagaan oleh Jururawat Kesihatan/Jururawat Masyarakat di

Klinik Kesihatan dan Klinik Desa (sekiranya tiada terdapat faktor
risiko yang disenaraikan dalam kod merah, kuning dan hijau, ibu
diberi kod warna putih).
KOD MERAH – Rujukan segera ke Hospital dan pengendalian
selanjutnya adalah bersama (shared care) Pakar O&G dan Pakar
Perubatan Keluarga.

1. Eklampsia
2. Preeklampsia (tekanan darah tinggi dengan urin albumin) iaitu
BP≥140/90mmHg dengan urine albumin >1+
3. Tekanan darah tinggi ≥170/110mmHg
4. Tekanan darah tinggi >140/90mmHg dengan kehadiran
simptom
5. Sakit jantung semasa mengandung dengan tandatanda dan gejala
(sesak nafas, berdebar-debar)
6. Sesak nafas ketika melakukan aktiviti ringan (aktiviti seperti sapu
sampah, cuci pinggan)
7. Ibu diabetes yang tidak terkawal dengan kehadiran urin keton
8. Pendarahan antepartum (termasuk keguguran)
10. Denyutan jantung janin yang abnormal
 FHR ≤110/min pada dan selepas 26/52
 FHR >160/min selepas 34/52 (denyutan jantung
mungkin tinggi jika pramatang)
11. Anemia dengan simptom pada mana-mana gestasi atau
Hb ≤7gm%
12. Kontraksi rahim pramatang
13. Keluar air likuor tanpa kontraksi
14. Serangan asma yang teruk
15. Sawan
16. Demam yang berpanjangan ≥5 hari
KOD KUNING – Rujukan untuk pengendalian oleh Pakar O&G Hospital/Pakar
Perubatan Keluarga, dan penjagaan selanjutnya boleh dilakukan bersama
(shared care) Pegawai Perubatan dan Jururawat Kesihatan

1. Ibu HIV positif

2. Ibu Hepatitis B positif
3. Ibu Tuberkulosis/Malaria/sifilis
4. Tekanan darah tinggi >140/90 - <170/110mmHg dengan urin
albumin negative
5. Ibu diabetes (dengan rawatan insulin)
6. Pergerakan janin kurang semasa kandungan ≥32 minggu
7. Kandungan melebihi 7 hari dari EDD
8. Ibu dengan masalah perubatan yang memerlukan rawatan
bersama dengan hospital
9. Ibu yang terlibat dalam isu medical legal
10. Ibu tunggal atau ibu remaja (<19 tahun)
11. Hemoglobin 7<9gm% atau simptomatik
12. Placenta previa yang stabil – tiada pendarahan
13. Maternal pyrexia >38˚C atau >3 hari
14. *Sejarah masalah ketidaksuburan sebelum
kandungan semasa (infertility)
15. Penyakit jantung tanpa gejala
16. *Ketagihan dadah/merokok

*Penilaian sekali sahaja.

KOD HIJAU – Pengendalian di Klinik Kesihatan oleh Pegawai Perubatan dan Kesihatan
dan pengendalian selanjutnya boleh dilakukan bersama (shared care) Jururawat
Kesihatan/Jururawat Masyarakat di bawah pengawasan Pegawai Perubatan

1. *Rh negative
2. *Berat badan ibu sebelum mengandung atau ketika
booking <45kg
3. *Masalah perubatan semasa (termasuk psikiatrik
dan kecacatan fizikal) kecuali diabetes dan
hipertensi
4. *Pembedahan ginekologi yang lalu
5. *LNMP yang tidak pasti
6. *3 kali riwayat keguguran yang berturutan
7. *Riwayat obstetrik yang lalu:

 Pembedahan caesarean
 Riwayat lalu PIH/eklampsia/ diabetes
 Kematian perinatal
 Mempunyai sejarah bayi dengan berat lahir kurang
daripada 2.5kg atau lebih daripada 4kg
 Koyak perineum 3rd degree
 Lekat uri
 Pendarahan selepas bersalin
 Kelahiran instrumental
 Sakit bersalin lama
8. Kandungan lebih dari satu
9. Tekanan darah tinggi (140/90mmHg) tanpa urin albumin
10. Hemoglobin kurang dari 9-<11gm%
11. Glukosuria 2 kali
12. Air kencing mempunyai albumin ≥1+
13. Pertambahan berat badan yang mendadak melebihi 2kg
dalam seminggu
14. Berat badan ibu sebelum mengandung atau booking melebihi
80kg
15. Tinggi rahim (SYMPHYSIAL FUNDUS HEIGHT) kecil
atau besar dari tarikh jangka masa kandungan
16. Menyongsang/oblique/melintang dengan tidak ada tanda
sakit bersalin pada 36 minggu kehamilan
17. Kepala bayi tinggi (Head not engaged) semasa cukup bulan (37
minggu) bagi primigravida)
18. Ibu GDM (PREGNANCY WITH DIABETES MELLITUS)
19. Berat badan statik atau menurun (dalam tempoh sebulan)
20. *Ibu berumur >40 tahun
21. *Primigravida
22. *Gravida 6 dan ke atas
23. *Jarak kelahiran kurang dari 2 tahun atau melebihi 5 tahun
24. *Ibu dengan masalah tertentu: Ukuran tinggi kurang dari 145cm

*Penilaian sekali sahaja.

Nota: Ibu mesti diperiksa oleh Pegawai Perubatan dalam
tempoh 2 minggu dari tarikh booking.
KOD PUTIH - Penjagaan oleh Jururawat Kesihatan/Masyarakat di Klinik
Kesihatan dan Klinik Desa. Ibu akan hanya diberi kod berwarna putih setelah
ia tidak mempunyai sebarang faktor risiko yang tersenarai dalam kod merah,
kuning dan hijau.

IBU DIBENARKAN BERSALIN DI PUSAT BERSALIN ALTERNATIF,

sekiranya memenuhi syarat-syarat berikut:-

1. Gravida 2-5
2. Tiada masalah obstetrik lalu yang mungkin berulang atau memberi
kesan pada kandungan semasa
3. Tiada masalah perubatan yang lalu
4. Tiada masalah perubatan/obstetric pada kandungan semasa
5. Ukuran tinggi lebih dari 145sm
6. Ibu berumur lebih 18 tahun dan kurang 40 tahun
7. Ibu berkahwin dan mempunyai sokongan keluarga
8. POA>37 minggu atau <41 minggu
9. Anggaran berat bayi >2kg dan <3.5kg
2. Pengambilan Sejarah :
1. Umur :
Pengambilan sejarah & pemeriksaan fizikal yang teliti
berdasarkan kepada umur ibu mengandung.

2. Maklumat Am :
Duration of marriage, sejarah Infertility, penggunaan
kontraseptik, sejarah perubatan (jangkitan, penyakit yang
sedang dalam rawatan), sejarah pembedahan (Cystectomy,
Myomectomy atau ectopic pregnancy)
3. Sejarah Menstrual :
 Pengambilan data bila kali terakhir
wanita mengalami haid.
 Bagi mengira dan menentukan
Expected date of Delivery (EDD).
 Pengiraan EDD menggunakan
Naegele’s Rule.
4. Sejarah Obstetrik :
 Jenis & Cara kelahiran yang lalu
 Berat badan kelahiran bayi yang lalu
 Penyebab stilbirth atau kematian
neonatal
 Sejarah Full-term deliveries, Pre-term
deliveries, keguguran & Keadaan
perubatan
5. Keadaan terkini semasa mengandung :
 Tanya ibu adakah mengalami simptom seperti muntah,
pendarahan atau discharge pada vagina atau kesakitan
abdomen.
 Masa pergerakan fetus

6. Sejarah PenyakitYang Lalu :

 Dapatkan sejarah penyakit seperti Tuberkulosis, hipertensi
atau diabetes
 Pengambilan sejarah berkenaan alergik terhadap ubat-ubatan
juga perlu diambil
 Penting bagi membuat pelan pengurusan yang bersesuaian
bagi mengelakkan komplikasi
7. Sejarah Keluarga :
 Pengambilan sejarah ahli keluarga yang mempunyai
penyakit genetik / keturunan
 Sejarah Multiple Pregnancy & Malformed Baby

8. Personal Habit :
 Tabiat berkaitan dengan pemakanan, pengambilan
alkohol & rokok
 Status sosial, pendapatan, tahap pendidikan, rumah dan
pekerjaan juga perlu diambil
 Bagi membantu mengenalpasti masalah serta merancang
pelan tindakan rawatan yang bersesuaian.
 3. Pemeriksaan Rutin :
• Parameter bagi mengukur saiz pelvis
• Ketinggian < 145cm – saiz pelvis adalah kecil dan
1. Tinggi mungkin memerlukan LSCS
• Rujukan kepada Pegawai Perubatan untuk
melakukan Pelvis Assesment

• Parameter bagi menilai perkembangan dan pembesaran fetus

2. Berat • Menilai peningkatan berat badan disebabkan oleh oedema,

polyhydramnios , multiple pregnancy, hipertensi, atau PIH
• Penurunan berat badan – IUGR(Intrauterine Growth
Badan Restriction)
• Berat badan statik – fetus tidak membesar atau ibu tidak
mengambil diet yang mencukupi

3. Tekanan • Kenalpasti tahap normal tekanan darah semasa

kehamilan.

Darah • Bandingkan tahap tekanan darah sepanjang

tempoh kehamilan.
 Normal : Mildly high :
Below 140/90 mm Hg Between 140/90 and
During pregnancy 149/99 mm Hg.

Moderately high : Severely high :

Between 150/100 and 160/110 mm Hg or
159/109 mm Hg. higher
4. Pemeriksaan Makmal :
1. Nilai Hb
2. Kumpulan darah & Faktor Rhesus
3. Urine Test : Glukosa, Albumin dan Pus Cells
4. Blood Sugar : menilai kehadiran glycosuria
5. VDRL untuk mengesan Syphilis
6. HIV Screening
7. Rubella antibodies & Hepatitis B
8. Pap smear (awal kehamilan)
9. Pemeriksaan rutin Thalassemia

10. Ultrasound pada trimester pertama bagi

mengesan :
 Umur gestasi
 Mendiagnos Multiple Pregnancy
 Mendiagnos Ectopic Pregnancy
 Mendiagnos Hydatiform mole
 Mengesan abnormal fetus atau keguguran
5. Pemeriksaan Fizikal :
 Pemeriksaan head to toe.
 Sebagai asas dan panduan mengesan sebarang
komplikasi yang dialami oleh Ibu mengandung.
 Sebelum pemeriksaan - Nasihatkan ibu untuk
mengosongkan pundi kencing bagi mengurangkan
ketidakselesaan.
 Pemeriksaan bunyi pernafasan dan jantung akan
dilakukan oleh Pegawai perubatan.

 Periksa :
 Ektrimitis :Anemia, tremors dan tahap kebersihan.
 Kulit : kesan perubahan seperti pigmentasi, rashes dan
oedema
 Rambut & tekstur kulit : memberikan data mengenai
status nutrisi dan fungsi endokrin
Rambut – kebersihan / status nutrisi
Muka – Pigmentation Ekstrimiti atas – nadi,
Mata – tanda anemia tekanan darah, anemia,
Kebersihan gigi kebersihan diri, edema,
Lidah – coated, anemia carpal tunnel

Tiroid – Pembesaran tiroid

Jugular Vein - Extended

Payudara – retacted Nipple, Lump

Pelvis – Presentation &
Engagement

Jantung – Murmur
Respiratori - Crept
Abdomen :
Inspeksi
Ketinggian fundal
Poles
Lie
Uterine tenderness

Auskultasi fetus heart sound :

Dopplers Devices
Pinard untuk Jantung Bayi
Fetus Movement – Kick Count

Ekstrimities bawah :
Edema, Varicose Vein
Vagina – pendarahan, discharge, purities
dan dip urine for protein and sugar,
varicose Vein
 Pemeriksaan Abdomen biasanya dilakukan
selepas trimester yang pertama.

 Dibahagikan kepada 3 bahagian iaitu :

 Inspeksi
 Palpasi
 Askultasi
 Kick Count
 a. Inspeksi :
Method Penemuan
Menilai saiz uterus Nilai saiz
Obesiti/distended
Multiple / Polyhyramnious – pembesaran
pada kedua-dua bahagian
Saiz fetus besar – meningkatkan
kepanjangan uterus
Bentuk Panjang – Longitudinal Lie
Lebar dan Pendek – Transverse Lie
Primigravida – Ovoid Shape
Multigravida – Rounded Shape
Pergerakan fetal Tanda fetus masih hidup
Juga membantu didalam menentukan posisi
fetus
 Method Penemuan
Contour of the Pendulous abdomen
abdominal wall Visibility of full bladder and umbilicus may
protrude slightly in the later weeks of pregnancy
Perubahan pada Linea nigra
kulit Striae Gravidarum
Surgical scars

Estimation of Pemeriksaan fundal height

Gestational Menentukan presentation fetus
period Singleton pregnancy :
Umbilicus pada minggu ke-22 – 24
Xiphisternum pada minggu ke-36
 b. Palpasi :
Fundal Palpation
Tujuan : bagi mengenalpasti presentasi (kedudukan) fetus
 Lateral Palpation
1. Tujuan : mengenalpasti kedudukan belakang fetus bagi
menentukan kedudukan dan baringan fetus
2. Lie :
 Longitudinal lie
 Transverse lie
 Oblique lie
 c. Auskultasi
1. Selepas presentasi bayi ditentukan pengiraan fetal heart fetus
boleh dijalankan
2. Pemeriksaan boleh dibuat menggunakan :
 Foetoscope ( 18 – 20 minggu)
 Doppler ultrasound stethoscope (12 minggu)
 Pinard scope

Normal heart rate : 110 – 160 beats/minute secara regular

 d. Kick count :
1. Ibu mengandung perlulah
diberikan tunjukajar cara pengiraan
kick count
2. Perlu direkodkan kedalam buku
rekod
3. Lebih kurang minggu ke-28 first
baby kick boleh dirasai
4. Pengiraan bermula pada pukul
9.00am setiap hari sehingga kiraan
10 kali kick count
5. Ibu perlulah segera dirujuk ke
hospital jika kiraan kick count
adalah kurang daripada 10 kali
dalam tempoh masa 12 jam.
 6. Rujuk Pegawai Perubatan /
Penjagaan Gigi
1. Rujuk Pegawai Perubatan untuk
pemeriksaan rutin iaitu :
 Pemeriksaan cardiovascular dan respiratori
 Kes berisiko tinggi
 Keabnormalan

2. Rujuk kepada unit pergigian bagi

pemeriksaan rutin gigi terutama bagi ibu
mengandung dengan masalah dental.
7. Immunisasi ATT
 Tujuan : melindungi ibu mengandung dan kandungannya dari
Tetanus Neonatroum

Primigravida • 2 dos

• 1 dos sahaja
Multigravida • Jika gap kehamilan >5
tahun 2 dos diberikan

Jika ibu telah

Dos 1 : Dos Booster : mendapatkan suntikan
ATT pada tahun yang
4 – 6 minggu sama hanya 1 dos
Minggu 16 - 20 selepas dos 1 diberikan pada tahun
tersebut.
8. Rawatan :
 Diberikan selepas penilaian dan sesi Pendidikan Kesihatan
telah diberikan.
 Tujuan : Mengelakkan Iron Deficiency Anemia dan
perkembangan fetus yang sihat

1. Ferrous 3. Vitamin B
2. Folic Acid 5mg
Fumarate 200mg Complex 100mg
Daily
Daily Daily

Untuk ibu
anemia/<berat badan :
Full Cream Milk
9. Pendidikan Kesihatan :

Objektif :
1. Memberikan galakan agar ibu mengandung yankin didalam
penjagaan Antenatal
2. Mebantu ibu-ibu mengandung didalam penjagaan diri bagi
memastikan kehamilan sihat dan membantu penyembuhan
selepas bersalin
3. Menyediakan ibu mengandung didalam persediaan semasa
proses kelahiran
4. Membolehkan ibu untuk berjaya menjadi ibubapa yang
efisien
Topik-topik yang boleh diberikan :
1. Penjagaan antenatal
2. Kepentingan lawatan antenatal
3. Persediaan psycological semasa mengandung
4. Penyakit-penyakit minor dan cara-cara mengatasi semasa
mengandung
5. Nutrisi dan pemakanan
6. Penjagaan payudara
7. Senaman antenatal & postnatal
8. Hubungan kelamin semasa mengandung
Topik-topik yang boleh diberikan :
9. Foetal Movement Chart
10. Persediaan semasa kelahiran
11. Keadaan berisiko ibu hamil
12. Penjagaan postnatal : penjagaan episitomy, penjagaan bayi
baru lahir, neonatal jaundice, perancangan keluarga, pap
smear dan pemeriksaan payudara

Pendidikan kesihatan juga akan diberikan berdasarkan kepada situasi /

keadaan yang dialami oleh ibu mengandung
Semua PK yang diberikan perlulah direkodkan kedalam kad antenatal ibu.
Lain-lain :
 Melancong :
 Menaiki bas atau kereta adalah selamat
 Elakkan duduk dalam tempoh yang lama – mengelakkan
DVT
 Galakkan ibu memakai stokin kompres, mobilization,
hidrasi yang mencukupi

 Ultrasound :
 1st ultrasound : 11 – 12 minggu gestasi
 2nd ultrasound : minggu ke-18
Peranan Penolong Pegawai Perubatan
 Mengesan ibu2 hamil semasa pemeriksaan biasa dan merujuk ke
klinik antenatel untuk tetapkan tarikh temujanji.

 Memeriksa dan merawat kes-kes yang dirujuk oleh klinik dan

membuat rujukan kepada pakar perubatan keluarga / hospital
sekiranya perlu.

 Mengesan penyakit- penyakit atau keadaan- keadaan yang

merbahaya semasa pemeriksaan biasa terhadap ibu-ibu
mengandung.

 Bekerjasama dalam memberikan pendidikan dan promosi kesihatan

/ kaunseling terhadap ibu-ibu mengandung dan keluarga.