Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej

Portalu www.szkolnictwo.pl

Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie
w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie
i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania
w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.
 Spis treści:

1. Budowa układu pokarmowego człowieka.

2. Jama ustna.
3. Budowa zęba.
4. Ślinianki.
5. Gardło i przełyk.
6. Żołądek.
7. Jelito cienkie.
8. Jelito grube.
9. Trzustka.
10. Wątroba.
11. Trawienie pokarmu.
12. Bibliografia i netografia.
 1. Budowa układu pokarmowego człowieka.

a. jama ustna
b. ślinianka a b
c. gardło c
d. przełyk
d
e. wątroba
f. woreczek żółciowy
g. żołądek e g
h. trzustka
i. jelito cienkie f h
j. jelito grube
k. wyrostek robaczkowy i j
l. odbytnica
k
l
 UKŁAD PRZEWÓD
GRUCZOŁY
POKARMOWY POKARMOWY

Przewód pokarmowy tworzą narządy przez które przechodzi

pokarm. Są to w kolejności: jama ustna, gardło, przełyk,
żołądek, jelito cienkie i jelito grube.

Gruczołami wspomagającymi proces trawienia są: ślinianki,

wątroba i trzustka.

Głównym zadaniem układu pokarmowego jest przetworzenie

pokarmu na składniki odżywcze, które może wykorzystać
organizm do celów budulcowych, energetycznych lub
regulujących jego pracę.
2. Jama ustna. a
b
a. wargi
b. szczęka c
c. podniebienie d
d. języczek podniebienny e
e. policzki f
f. migdałki g
g. zęby
h. język
h

Początkowym odcinkiem przewodu pokarmowego jest jama

ustna. Od przodu ograniczają ją wargi i zęby. Z tyłu przechodzi
w gardziel, a następnie gardło. Po obu stronach gardzieli leżą
migdałki.
Od góry jamę ustna ogranicza podniebienie. W części przedniej jest
to podniebienie twarde, a w tylnej miękkie. Od środkowej części
podniebienia miękkiego odchodzi języczek podniebienny.
Język zbudowany jest z mięśni poprzecznie prążkowanych. Służy on
do mieszania pokarmu i przesuwania go w stronę gardła.
Do odcinania i rozdrabniania kęsów pokarmu służą zęby. U
człowieka występują dwa pokolenia zębów – mleczne i stałe.
Zawiązki zębów znajdują się już u noworodka. Zębów mlecznych jest
po 10 w szczęce dolnej i górnej: 4 siekacze, 2 kły, 4 trzonowe.
Zaczynają się one pojawiać około 6 – 7 miesiąca życia.
Rozmieszczenie zębów stałych przedstawia schemat.

s – siekacze
k – kły
p – przedtrzonowe
t – trzonowe
Pierwsze zęby stałe
pojawiają się około 7 roku
życia. Ostanie – zęby
mądrości w wieku 18 – 25
lat. Zróżnicowanie zębów
na 4 rodzaje wiąże się z ich
udziałem w rozdrabnianiu
pokarmów. Siekacze służą
do odcinania kęsów
pokarmów, kły do
przytrzymywania
odgryzanego jedzenia,
przedtrzonowe i trzonowe
do rozcierania i żucia
3 2 1 2 2 1 2 3 - szczęka górna
pożywienia.
Schematyczny zapis liczby
3 2 1 2 2 1 2 3 - żuchwa
zębów przedstawia tzw.
tpks skpt
wzór zębowy.
3. Budowa zęba.
Zęby są zbudowane z tkanki kostnej zwanej zębiną. Część
zębiny wystająca z dziąsła pokryta jest szkliwem. Jest to
najtwardsza tkanka naszego organizmu. Wewnątrz korzenia
zęba znajduje się kanał wypełniony miazgą. Znajdują się tam
nerwy i naczynia
krwionośne.
4. Ślinianki.
Ślinianki są to duże gruczoły
rozmieszczone symetrycznie po 3
po obu stronach jamy ustnej.
Wyróżniamy ślinianki:
• przyuszne
• podżuchwowe
• podjęzykowe.
W błonie śluzowej jamy ustnej występuje również wiele małych
gruczołów ślinowych. Wydzieliną tych gruczołów jest ślina. Składa się
ona głównie z wody (99%), śluzu, leukocytów i bakterii. Służy ona do:
• zwilżania i zlepiania cząstek pokarmu, co ułatwia ich przełykanie,
• początkowego trawienia skrobi,
• niszczenia bakterii.
Przeciętnie wydziela się 1 – 1,5 l śliny w ciągu doby.
5. Gardło i przełyk.

Gardło jest wspólną częścią układu pokarmowego i

oddechowego. Bierze udział w połykaniu kęsów pokarmu.

Przełyk jest to rurka długości około 25 - 30 cm. Łączy ona

gardło z żołądkiem. Skurcze mięśni przełyku umożliwiają
przesuwanie pokarmu w stronę żołądka.
6. Żołądek. a

Żołądek stanowi zbiornik pokarmu. c b

Pokarm dostaje się tu z przełyku przez
wpust (a), a wychodzi przez odźwiernik
(b) do dwunastnicy (c). Żołądek
zbudowany jest z kilku warstw mięśni
gładkich. W środku wyściela go błona śluzowa wydzielająca sok
żołądkowy. Żołądek produkuje około 1,5 - ,5 l soku na dobę. Widok
lub zapach pokarmu może stymulować wydzielanie soku
żołądkowego.
Pokarm przebywa w żołądku średnio 1-2 godziny; bardzo obfite
posiłki nawet do 7 godzin. Dzięki ruchom mięśni zostaje on
dokładnie wymieszany z sokiem żołądkowym.
Sok żołądkowy zawiera:

a. Enzymy trawienne – pepsynę i podpuszczkę

zapoczątkowujące trawienie białek.

b. Kwas solny – wytwarza on kwaśne środowisko

niezbędne do działania podpuszczki. Dodatkowo ma on
właściwości bakteriobójcze – niszczy zarazki, które
dotarły tu z pokarmem.

c. Śluz – zabezpiecza on błonę żołądka przed enzymami

trawiennymi. Zmniejsza tarcie pokarmu o ścianki
żołądka.
7. Jelito cienkie.
Jelito cienkie człowieka ma długość 4 – 5 m. Składa się z trzech
odcinków: dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego.
Dwunastnica ma długość około 25 cm. Uchodzą tu przewody z
wątroby i trzustki. Dzięki enzymom trzustkowym i żółci odbywa się
tu trawienie cukrów, białek i tłuszczów.
Pokarm w postaci tzw. miazgi pokarmowej przesuwa się w jelicie
dzięki ruchom robaczkowym (perystaltycznym).
Głównym zadaniem jelita cienkiego jest wchłanianie strawionego
pokarmu do krwi. Powierzchnia wchłaniania jest znacząco
zwiększona dzięki kosmkom jelitowym (około 23 razy większa). Na
1 cm2 jelita znajduje się około 4000 kosmków.
Kosmki jelitowe (schemat) są to uwypuklenia błony śluzowej jelita.
Składniki pokarmowe, wchłonięte przez kosmki, żyłą wrotną trafiają
do wątroby. Tam są częściowo magazynowane i przekazywane dalej
do krwioobiegu. Większość tłuszczów jest wchłaniana przez naczynia
limfatyczne. Niestrawione
resztki pokarmu przechodzą do
następnego odcinka przewodu
pokarmowego – jelita grubego.

a
a. ściana kosmka
jelitowego b
b. tętniczka włosowata
c. żyła włosowata c
d. włosowate naczynie d
limfatyczne
8. Jelito grube.
Długość jelita grubego wynosi około 1,5 m. Na granicy jelita
cienkiego i grubego znajduje się wyrostek robaczkowy. Nie pełni
on żadnych funkcji w układzie pokarmowym. Uważa się, że jest to
organ szczątkowy.
W jelicie grubym następuje wchłanianie wody i zagęszczanie kału.
Przy udziale bakterii gnilnych i fermentacyjnych następuje
formowanie kału. W ostatnim odcinku jelita grubego kał pokrywa
się warstewką śluzu co ułatwia jego wydalanie – defekację.
W jelicie grubym rozwijają się bakterie produkujące witaminę K i
niektóre witaminy grupy B.
b
a. wyrostek robaczkowy b
b. okrężnica a
c. esica
c
d. odbytnica
e. odbyt e d
9. Trzustka.
Trzustka jest gruczołem produkującym enzymy trawienne oraz
hormony. Enzymami trzustki są: trypsyna, amylaza i lipaza.
Ma wydłużony stożkowaty kształt. Leży w górnej części jamy
brzusznej. Produkuje bogaty w enzymy sok trzustkowy (około
1200 ml na dobę).
a b

a. przewód trzustkowy
b. trzon trzustki
c. głowa trzustki
d. ujście przewodu d c
trzustkowo – żółciowego
e. dwunastnica
e
10. Wątroba.
Jest to największy gruczoł w organizmie człowieka – waży około
1,5 kg. Wątroba (a) leży w górnej części jamy brzusznej pod przeponą,
w większej części po stronie prawej. Rozszerzony uchyłek przewodu
wątrobowego – woreczek żółciowy (b) stanowi zbiornik żółci
wytwarzanej w wątrobie. Żółć jest a
niezbędna do procesu emulgacji
tłuszczów czyli rozbijania ich na
drobne kropelki.
Substancje pokarmowe są
doprowadzane do wątroby żyłą
wrotną, a wychodzą żyłą wątrobową.
Wątroba jest poprzecinana siecią
naczyń krwionośnych, stąd jej b
ciemnoczerwone zabarwienie.
Funkcje wątroby:
 wytwarzanie żółci,
 wytwarzanie i magazynowanie większości białek osocza
krwi,
 unieczynnianie niektórych toksyn (alkohol, niektóre leki),
 zamienia szkodliwy amoniak w mocznik,
 magazynowanie i przemiana tłuszczów, białek,
węglowodanów,
 przemiana glukozy w glikogen i glikogenu w glukozę w
miarę zapotrzebowania organizmu,
 magazynowanie żelaza,
 magazynowanie niektórych witamin (A, D, E, B12),
 wytwarzanie i magazynowanie niektórych enzymów,
 ogrzewanie krwi (udział w termoregulacji),
 wydalanie zbędnych substancji do krwi w celu ich
usunięcia.
11. Trawienie pokarmu.
Trawienie jest to zespół procesów, którym poddawany jest
pokarm w przewodzie pokarmowym, prowadzących do jego
przetworzenia do postaci przyswajalnej przez ustrój. Można
wyróżnić procesy trawienia mechanicznego i chemicznego.
Trawienie mechaniczne polega na żuciu, rozcieraniu, połykaniu
i przesuwaniu pokarmu.
Trawienie chemiczne jest to biochemiczny rozkład pokarmu na
proste składniki pod wpływem enzymów trawiennych.
Enzymy trawienne wydzielane są przez:
• ślinianki (ptialina),
• żołądek (pepsyna, podpuszczka),
• trzustkę (amylaza, lipaza, trypsyna).
Trawienie chemiczne zachodzi w:
• jamie ustnej,
• żołądku,
• dwunastnicy.
 TRAWIENIE WĘGLOWODANÓW

SKROBIA PTIALINA WIELOCUKRY AMYLAZA CUKRY PROSTE

jama ustna dwunastnica

TRAWIENIE BIAŁEK

BIAŁKA PEPSYNA POLIPEPTYDY TRYPSYNA AMINOKWASY

żołądek dwunastnica
PODPUSZCZKA – ścina białko mleka

TRAWIENIE TŁUSZCZÓW

KWAS
TŁUSZCZ LIPAZA GLICEROL
TŁUSZCZOWY
dwunastnica
12. Bibliografia i netografia:

• Gołda W., Kłyś M., Wardas J.: Biologia dla gimnazjum część druga,
Wydawnictwo Nowa Era,
• Gulewicz B., Wierbiłowicz E.: Biologia dla klasy I gimnazjum,
Wydawnictwo ABC,
• Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka,
Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
• Sylwanowicz W.: Mały atlas anatomiczny, PZWL,
• Szlachetko A., Szlachetko D., Rutkowski P.: Biologia gimnazjum II,
Wydawnictwo M. Rożak,
• Villee C. A.:Biologia, PWRiL,
• www.wikipedia.pl,
• www.encyklopedia.interia.pl
•www.wiem.onet.pl