ВАЗОРАТИ МОЛИЯИ ЉУМЊУРИИ ТОЉИКИСТОН

ВАЗОРАТИ МАОРИФИ ЉУМЊУРИИ ТОЉИКИСТОН

ДУШАНБЕ-2020
 АСОСЊОИ ЊУЌУЌИ СОЊИБКОРЇ

1. Мавзўи њуќуќи соњибкорї

2. Тарзњои танзими њуќуќї
3. Низом ва усулњои њуќуќи соњибкорї
4. Сарчашмањои њуќуќи соњибкорї
5. Њуќуќи соњибкорї дар низоми њуќуќ

Адабиёт:

1. Конститусияи (Сарќонуни) Љумњурии Тољикистон. – Душанбе, 2003. – 86с.

2. Кодекси Граждании ЉТ, ќ. 1 ва тафсири он;
3. Танзими њуќуќии фаъолияти соњибкорї дар Љумњурии Тољикистон.
Васоити таълимї (зери тањрири умумии доктори илми њуќуќ, профессор
Исмоилов Ш.М. Душанбе, Нашриёти «Деваштич» 2007.
4. Исмоилов Ш.М.,Нодиров Ф.М. Њуќуќи иќтисодї. Китоби дарсї барои
донишљўёни факултањои иќтисодии мактабњои олї.–Душанбе: «Шуљоиён»,
2010. – 466 сањ.
5. Рањимов М.З. Њуќуќи соњибкорї. Китоби дарсї. – Душанбе: «Деваштич»,
2005. – 408с.
 Мавзў (предмет)-и њуќуќи соњибкорї
 муносибатњои љамъиятии дар соњаи фаъолияти
соњибкорї ва њамчунин муносибатњои ѓайритиљоратии
ба онњо сахт алоќаманд, аз љумла муносибатњои танзими
давлатии фаъолияти хољагидорї мебошанд.
 Ин муносибатњо ба ду гурўњ: муносибатњои соњибкорї
(муносибатњои уфуќї, яъне муносибатњои соњибкор бо
соњибкор) ва муносибатњои ѓайритиљоратї
(муносибатњои амудї, яъне муносибатњои соњибкор бо
маќомоти идоракунанда) таќсим мешаванд ва дар
маљмўъ муносибатњои њуќуќи хољагидорї, муомилоти
ягонаи њуќуќи хољагидориро ташкил медињанд.
 Таърифи фаъолияти соњибкорї дар моддаи 1 Кодекси
граждании Љумњурии Тољикистон (КГ ЉТ) ин тариќ баён
ёфтааст: ин, аввало, фаъолияти мустаќил, дуюм,
фаъолияти ба таваккали худ амалишаванда ва сониян,
аз њама муњимаш, – барои мунтазам ба даст
даровардани фоида равона карда шудааст.
 Ба гурўњи дигари муносибатњои дахлдори мавзўи њуќуќи соњибкорї
муносибатњои ѓайритиљоратии бо муносибатњои соњибкорї зич
алоќаманд, аз љумла муносибатњои вобаста бо таъсиси корхона
(соњибкор), иљозатномагирї ва ѓайра мансубанд. Ба ин гурўњ
муносибатњои оид ба танзими давлатии иќтисодиёт, чунончї,
муносибатњои оид ба дастгирии раќобат ва мањдудгардонии фаъолияти
инњисорї (монополї), танзими њуќуќии сифати мањсулот, молу
хизматрасонї, танзими њуќуќии нархгузорї ва ѓайра дохил мешаванд.

Дар њуќуќи соњибкорї «субъекти хољагидор» мафњуми асосї буда,

он дар моддаи 3 Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи раќобат ва
мањдуд кардани фаъолияти инњисорї (монополї) дар бозори мол» баён
ёфтааст. Дар ин бобат њуќуќи соњибкории миллї (мисли њуќуќи
соњибкории Федератсияи Россия) баъд аз Кодекси тиљоратии Германия
шахсияти тољирро ба асос мегирад, яъне мутобиќи § 1 Кодекси
тиљоратии Германия, тољир (бозаргон) касест, ки бо тиљорат сарукор
дорад ва бояд дар фењристи (реестри) савдо ба ќайд гирифта шавад. Ба
њамин тариќ, субъекти хољагидор шахсе мебошад, ки ба фаъолияти
соњибкорї машѓул аст.
 Њуќуќи соњибкориро метавон њамчун маљмўи меъёрњои њуќуќие
муайян кард, ки муносибатњои хољагидориро танзим менамоянд.
Тањлили ин таъриф се шакли зуњуроти соњаи њуќуќ: назарияи
(консепсияи) њуќуќ, меъёри њуќуќ ва муносибатњои њуќуќиро
нишон медињад. Ба шакли аввал ѓояњои њуќуќие мансубанд, ки
доктринаи дахлдор фаро гирифтааст. Чунин ѓояву доктринањо якљоя
назарияи (консепсияи) њуќуќиро ташкил медињанд.

 Дар асоси ин назария (консепсия) мазмуну моњияти меъёрњои

њуќуќиро муайян кардан мумкин аст. Меъёрњои њуќуќи соњибкорї
ќоидањои хољагидории субъектро муќаррар менамоянд. Ин
меъёрњоро одатан ќонуну санадњои меъёрї фаро гирифта, умуман як
соњаи ќонунгузорї, аз љумла ќонунгузории хољагиро ташкил
медињанд. Меъёрњои танзимгардонї ва њифзи њуќуќ намудњои
асосии меъёрњои хољагианд. Ба аксарияти меъёрњои њуќуќи
соњибкорї хусусияти танзимгардонї хос аст.
 Њуќуќи соњибкорї маљмўи меъёрњои њуќуќиест, ки муносибатњои соњибкорї ва дигар муносибатњои бо
онњо алоќаманд, аз љумла муносибатњои ѓайритиљоратї ва њамчунин муносибатњои танзими давлатии
муносибатњои хољагидориро бањри таъмини манфиати давлат ва љомеа танзим мегардонад.

Ба фаъолияти соњибкорї аломатњои зерин хосанд;

1. Мустаќилият ва соњибихтиёрии субъекти хољагидор. Соњибкор метавонад бо њар гуна фаъолияти

пешбининамудаи оинномааш, ки хилофи ќонун нест, машѓул шавад;

2. Тиљорати озод. Дар иќтисодиёт озодии мутлаќ вуљуд надорад. Соњибкор побанди бозор, побанди
талабњои сахти он аст. Дар шароити бозаргонї ў роњу усулњои фурўши мањсулоташро озодона муайян
менамояд, њарифонаш (контрагентњояш)-ро озодона интихоб мекунад; озодона шартномањои равобити иќтисодї
мебандад; нархи мањсулоташро озодона муќаррар менамояд;

3. Манфиатдории шахсии иќтисодї - омили муњими фаъолияти соњибкорї буда, маќсад аз он бештар фоида
гирифтан аст;

4. Масъулияти шахсї барои риоя накардани ўњдадорињои шартномавї, ќарзї, њисобу китоб ва андоз,
љавобгарї барои сифати мањсулот аст, ки метавонад дар натиљаи ин ба саломатии ањолї зарар расад;

5. Соњибкор бояд дар њама бобат сарфакор бошад, замин ва захирањои табиии онро оќилона истифода
барад, муњити атрофро олуда насозад, ќоидањои бехатарии истењсолотро вайрон накунад ва меъёрњои
санитарию гигиенї, талаботи њифзи сињатии кормандони истењсолотро риоя намояд;

6. Навоварї ва љустуљўи доимии эљодї. Зеро дар шароити бозаргонї танњо аз њисоби баланд бардоштани
нарх фоидаи зиёд гирифтан душвор мебошад. Барои ин мањсулотро хушсифат ва мунтазам нав карда истодан
зарур аст. Ин корро бе техникаю технологияи аввалиндараљаи замонавї, бе љалби кадрњои баландихтисос ё
таълими доимии кормандони худ баљо овардан мумкин нест;

7. Таваккали хољагидорї њамрању њамќадами корчаллонист. Вай тафаккур, рафтори хосаи соњибкор, яъне
кордонї, раќобат ва ѓайрати њамаљонибаи ўро ташаккул медињад.
 2. Тарзњои танзими њуќуќї
Тарзњо (методњо)-и танзими њуќуќие, ки дар соњаи
њуќуќ татбиќ мегарданд, тарзу воситањои танзими
муносибатњои байни субъектњое мебошанд, ки дар
натиљаи хосиятњои махсуси танзимгардонї рўи кор
меоянд.
Њар соњаи њуќуќ тарзи хоси танзими њуќуќиеро до-
рост, ки бо муносибатњои хоси љамъиятї ва хусусият-
њои зерин муайян карда мешавад:
1. хусусияти мавќеи иштироккунандагони
муносибатњои њуќуќї;
2. хусусияти мазмуни муносибатњои њуќуќї;
3. хусусияти таркиби омилњои њуќуќї;
4. хусусияти масъулият.
 Дар танзими муносибатњои њуќуќии
хољагидорї тарзњои њам омирона
(иперативї) ва њам ѓайриомиронаи
(диспозитивии) танзими њуќуќї истифода
мешаванд, чунки онњо њам муносибатњои
уфуќї (муносибатњои баробарї) ва њам
муносибатњои амудї (муносибатњои шаклу
намуди идоракунї – соњибкор)-ро фаро
мегиранд.
 Муњимтарин тарзи танзими њуќуќие, ки дар њуќуќи соњибкорї
истифода мешавад, тарзи мувофиќат, тавофуќ (тарзи ќарорњои
мустаќил, мухтор), мебошад, ки муносибатњои иштироккунандагони
баробарњуќуќу мустаќили фаъолияти соњибкориро танзим мегардонад.
Њуќуќу вазифањои тарафњо дар ин муносибатхо бо мувофиќати
(тавофуќи) байни онњо муќаррар карда мешаванд.

Дар љараёни танзими давлатии фаъолияти соњибкорї тарзи

дастурњои (амрњои) њатмї татбиќ карда мешавад. Дар ин маврид як
љониби муносибати њуќуќї ба љониби дигар дастур, амре медињад, ки
иљрояш њатмист.

Барои танзими муносибатњои њуќуќї њамчунин тарзи тавсияро ба

кор бурдан мумкин аст. Њангоми татбиќи ин тарз як тарафи муносибати
њуќуќї ба тарафи дигар дар бораи тартиби пешбурди фаъолияти
соњибкорї тавсия медињад.

Ѓайр аз ин, тарзи манъкунї истифода карда мешавад. Масалан, дар

ќонунгузории Љумњурии Тољикистон дар бораи њифзи муњити зист
барои амали субъектњои хољагидор, ки ба муњити зист зиён мерасонанд,
мамнўъиятњо муќаррар карда шудаанд.
 3. Низом ва усулњои њуќуќи соњибкорї
Низоми њуќуќи соњибкорї гуфта, љойгиронии мантиќии
меъёру институтњои њуќуќи соњибкориро меноманд.
Њуќуќи соњибкорї дар Љумњурии Тољикистон маљмўи
меъёрњои аз рўи хусусият ва равия гуногуни њуќуќии
хољагидорї мебошад. Ин меъёрњо ба гурўњи институтњо
људо мешаванд. Институти њуќуќи соњибкорї аз маљмўи
меъёрњое иборат аст, ки як ќатор муносибатњои њуќуќї, аз
љумла муфлисшавї, хусусигардонї, танзими њуќуќии сифати
мањсулот, мол ва хизматрасониро муттањид менамоянд.
Меъёрњо дар институтњои њуќуќи соњибкорї чун дар
соњањои дигари њуќуќ вобаста ба умумияти вазифањои
институт ба гурўњњо људо мешаванд.
Низоми њуќуќи соњибкорї сохтори онро чун соњаи њуќуќ,
соњаи ќонунгузорї, фанни илмї ва таълимї муайян мекунад.