Eekologiis safuZvlebi

ZiriTadi cnebebi
termini “ekologia” berZnuli
warmoSobisaa:
“oikos” - saxli, sacxovrebeli, samSoblo da
“logos” - swavleba, mecniereba.
sityvasityviT niSnavs “mecnierebas
saarsebo garemos Sesaxeb”
pirvelad sityva
ekologia
SemoTavazebuli
iqna 1868 wels
germaneli
mecnieris ernst
hekelis mier
ekologia aris mecniereba, romelic swavlobs
erTi mxriv cocxali organizmebis arsebobis
pirobebs, maT Soris urTierTkavSirs da
urTierTqmedebas, da meore mxriv, cocxal
organizmebisa da garemos
urTierTqmedebas.
ekologia aris dargTaSorisi samecniero sistemuri
mimarTuleba, romelic Camoyalibda biologiis
niadagze. is moicavs maTematikis, fizikis da qimiis
elementebs. magram ekologia humanitaruli
mecnierebacaa, radgan adamianis kulturaze da
qcevaze bevradaa damokidebuli biosferos bedi da
masTan erTad mTeli civilizaciisa
 cocxali materiis ierarqia
11 kosmosi ასტროფიზიკა გენეტიკა
3 გენები
, ასტრონომია
12 biosfero ქიმია,ბიოქიმია
2 მოლეკულები , მოლეკულური
ekosistema ბიოლოგია
9
ეკოლოგი
8 gaerTianeba ა ატომები,
1 ელემენტარული ფიზიკა
ნაწილაკები
7 პოპულაცია ბიოლოგი
ა
6 ორგანიზმები ბოტანიკა,
ზოოლოგია,
მიკრობიოლოგია
ჰისტოლოგია,
5 ორგანოები, ქსოვილი
ანატომია,
ფიზიოლოგია
4 უჯრედები ციტოლოგია
ბიოსისტემის დონეებად, საფეხურებად დაყოფა
პირობითია, რამდნადაც თითოეული დონე
მეზობელ დონეებთან ფუნქციონალურადაა
ინტეგრირებული, ურთიერთდაკავშირებულია.
მართლაც უჯრედები (ერთუჯრედიანების გარდა)
ვერ ფუნქციონირებენ ქსოვილების გარეშე,
ქსოვილები - ორგანოებისაგან განცალკევებით,
ორგანოები ორგანიზმის გარეშე, ცალკეული
ორგანიზმი პოპულაციის გარეშე, პოპულაციები
ვერ იარსებებენ გაერთიანების და ეკოსისტემის
გარეშე.
ცოცხალი ბუნების იერარქიული მოწყობის
მთავარი შედეგი არის ის, რომ კომპონენტების
გაერთიანებით უფრო დიდ ფუნქიონარურ
ერთეულებად იერარქიული კიბის მაღალ
საფეხურზე წარმოიქმნება პრინციპულად
განსხვავებული ახალი თვისებები, რომლებიც
არ არსებობდნენ წინა დონეებზე. ამ
თვისებებების წინასწარმეტყველება
შეუძლებელია წინა დონეების კომპონენტების
თვისებების მიხედვით.
ამგვარად, ქვესიმრავლეების ახალ
სიმრავლედ თითოეულi გაერთიანება
წარმოქმნის, სულ მცირე, ერთ ახალ
თვისებას, ხარისხობრივ მაჩვენებელს.
ამ პრინციპს ეკოლოგიაში ეწოდბა
”ემერჯენტულობის პრინციპი”
(გამომდინარე ინგლისური სიტყვიდან
emergent - moulodnelad warmoqmnili)
am principis arsi aris is, rom “mTlianis
Tvisebebi ar SeiZleba dayvanil iqnas misi
Semadgeneli nawilebis Tvisebebis
jamamde”
magaliTad: atomur mdgomareobaSi
wyalbadi da Jangbadi SeerTebisas
warmoqmnian wylis molekulas, romelic
xasiaTdeba sruliad axali TvisebebiT
meore magaliTi:
zogierTi wyalmcenare da Rrutanianebi
warmoqmnian marjnis rifebis sistemas. marjnis
rifebis didi produqtiuloba da mravalferovneba
emerjentuli Tvisebaa, romelic damaxasiaTebelia
mxolod rifebis gaerTianebebisaTvis da ara misi
komponentebisaTvis, romlebis wyalSi cxovroben
biogenuri elementebis mcire SedgenilobiT
emerjentulobis principidan gamomdinare mecnierebaSi
miRebulia rTuli sistemebis Seswavlis ori gansxvavebuli
midgoma:
1. qolistikuri - (berZ. holos - mTliani, mTeli), romlis
drosac sistema Seiswavleba mTlianobaSi, ikvleven
misTvis saerTo funqciebs da kanonebs.
2. reduqciuli - (laT. reductio - rTulis martivamde
dayvana) an merologiuri (berZ. meros - nawili), rodesac
sistema Seiswavleba sul ufro mcire qvesistemebis
funqciebis da kanonzomierebebis detaluri analizis gziT.
adamiani bunebisagan flobs azrovnebis upiratesad
reduqcionistur wyobas. anu mas axasiaTebs
gamoavlinos erTeuli, martivi mizez-Sedegobrivi
kavSirebi da martivi funqcionaluri damokidebulebebi
“mizezi - Sedegi”. amiT aixsneba biosferoSi
mimdinare procesebis Seswavlis sirTule, sadac adgili
aqvs mraval parametrze damokidebul procesebs,
mraval donian urTierTkavSirebs, Caketil ciklebs,
nivTierebisa da energiis wrebrunvas, sadac Sedegebi
erdroulad warmoadgens mravali movlenis mizezs.
amrigad, ekologiis Seswavlis sagans, sakiTxis
farTo gagebiT, warmoadgens sistema:

“organizmebi + saarsebo garemo”,

amasTan garemo, romelic gardaqmnilia TviT
organizmebisagan da kerZod adamianisagan.
ukanaskneli aTwleulebis manZilze, rodesac

globaluri ekologiuri krizisis safrTxe Seexo

mTel kacobriobas, moxda ekologiuri

problematikis Sesaxeb sazogadoebis interesis

afeTqebismagvari zrda.
Tu XX saukunis 60-ian wlebamde ekologia
iTvleboda, rogorc biologiis erTerTi nawili,
amJamad igi gamovida Zveli CarCodan,
gadaizarda axal integrirebul disciplinaSi,
romelic akavSirebs sabunebismetyvelo,
inJiner-teqnikur da humanitarul
mecnierebebs.
kacobriobis momavali bedisaTvis ekologiuri
broblematikis mniSvneloba da aqtualoba imdenad
didia, rom maTi gadaWrisaTvis aucilebelia
kacobriobis mier yvela sferoSi dagrovebuli codnis
mobilizacia. mimdinareobs miznebis, ideebisa da
meTodebis urTierT gamdidreba da urTierTSeRweva
iseT dargebs Soris, rogoricaa: maTematika, fizika,
qimia, klasikuri ekologia, gamoTvliTi teqnika, didi
sistemebis Teoria, ekonomika, eTika, sociologia,
polotologia, filosofia, iurisprudencia, medicina,
geologia da sxva.
sxva dargebSi ekologiis miznebis, ideebisa
da meTodebis SeRwevis process uwodes
dargebis ekologizacia.
ekologia gaxda integrirebuli
hipermecniereba, radgan
“bunebam ar icis fakultetebi”
ekologis Seswavlis sagnis gafarToebam
gamoiwvia misi ganmartebis ufro farTo
ganmartebis aucilebloba da is mogvca
avtoritetulma amerikelma ekologma iujin
odumma.
“ekologia codnis dargTaSorisi sferoa bunebisa
da sazogadoebis mravaldoniani sistemis
mowyobis, funqcionirebisa da urTierTkavSiris
Sesaxeb”.
 meTodologia
Tanamedrove ekologiis meTodologiur safuZvels
warmoadgens Seswavlis Semdegi meTodebis
erToblioba:

1. sistemuri analizi;
2. uSualo dakvirveba da gazomvebi;
3. eqsperimenti;
4. modelireba
1. sistemuri analizi aris mecnieruli Semecnebis da
socialuri praqtikis mimarTuleba, romelsac safuZvlad
udevs obieqtis, rogorc sistemis Seswavla.
sistemurma analizma aRiareba moipova XX saukunis
bolos, rac dakavSirebuli iyo instrumentaluri da
gazomvebis, dakvirvebis distanciuri meTodebis
ganviTarebasTan, rac saSualebas iZleoda bunebrivi
sistemebis, rogorc mTlianis raodenobriv doneze
Seswavlas. aRiareba aseve dakavSirebuli iyo ekologiaSi
kibernetikis ideebis SeRwevasTan.
2. uSualo (naturaSi) dakvirveba aris ekologiuri
gamokvlevis istoriulad pirveli meTodi.
dakvirvebis Tanamedrove sistema moicavs
kosmosur, atmosferul, xmeleTis zeda da
siRrmeebis, wyalzeda da wyalqveSa gamzom
kompleqsebs.
amJamad moqmedebs saerTaSoriso (globaluri)
da erovnuli monitoringis sistemebi, anu
bunebrivi garemos xarisxis kontrolis, Sefasebisa
da prognozirebis sistema.
3. eqsperimenti farTod gamoiyeneba rogorc
sxva sabunebismetyvelo mecnierebebSi, aseve
ekologiaSi. eqsperimenti dakvirvebisagan imiT
gansxvavdeba, rom am dros Segnebulad xdeba
ekologiur sistemaze garkveuli zemoqmedeba da
Semdgom Seiswavleba sistemis reaqcia
zemoqmedebaze.
eqsperimenti SeiZleba iyos laboratoriuli da naturuli.
laboratoriuli saSualebas iZleva Seswavlil iqnas
mravali faqtoris zemoqmedeba da amasTan
gamoiricxos arakontrolirebadi faqtorebi.

naturuli eqsperimenti saSualebas iZleva

SeviswavloT erTi an ramdenime faqtoris zegavlena
realur pirobebSi.
4. modelireba aris laboratoriuli, naturuli da
maTematikuri modelebis saSualebiT ekologiuri
kanonzomierebebis Seswavla. modelis qveS
igulisxmeba realuri samyaros ama Tu im
movlenis imitacia, simuliacia, rac saSualebas
iZleva gakeTdes garkveuli prognozi.
ekologiis struqtura da dargebi

dReisaTvis ganasxvaveben ekologiis Semdeg dargebs:

1. zogadi ekologia
2. specialuri ekologia (bioekologia)
3. geoekologia
4. gamoyenebiTi ekologia
5. adamianis ekologia
6. globaluri ekologia (biosferologia)
 1. zogadi ekologia

zogadi ekologia Seiswavlis ekologiuri sistemebis

formirebis, funqcionirebisa da evoluciis zogad
kanonebs iseTi maxasiaTeblebis analizis safuZvelze,
rogoricaa produqtiuloba, nivTierebebisa da energiis
wrebrunva, mdgradoba, biomravalferovneba
(genofondi) da sxva.
misi safuZvelia Teoriuli ekologia
 ekosistema
ekologiaSi ZiriTadi fundamenturi cneba aris
ekosistema. samecniero literaturaSi damkvidrda
ekosistemis ramodenime ganmarteba. magaliTad:
ekosistema aris cocxali da aracocxali
komponentebisagan Sedgenili mdgradi sistema,
romelSic mimdinareobs nivTierebebisa da
energiis garegani da Sinagani wrebrunva.
an meore ganmarteba:
ekosistema aris cocxali organizmebisa da
maTi saarsebo garemos sivrculi
erToblioba, gaerTianebuli nivTierebebis,
energiisa da informaciuli
urTierTzemoqmedebiT.
nebismieri ekosistema Sedgeba ori

nawilisagan (blokisagan):

• bioturi

• abioturi
ekosistemis bioturi nawili (biota) anu biocenozi

(berZnuli sityvisagan bios-sicocxle, koinos-

gaerTianeba) warmoadgens cocxali arsebebis

erTobliobas - flora, fauna da mikroorganizmebi,

romlebic cxovroben erTsa da imave biosivrceSi.

biocenozis ZiriTad funqcionalur erTeuls
warmoadgens populacia.
populacia - es aris erTi saxeobis sxvadasxva
asakis individebis erToblioba, romelTa Soris
mimdinareobs genetikuri informaciis
urTierTgacvla da romlebic gaerTianebulni
arian saerTo saarsebo pirobebiT, rac saWiroa
maTi raodenobis SesanarCuneblad
ganusazRvreli didi drois ganmavlobaSi.
populacia xasiaTdeba mTeli rigi niSnebiT, romelTa

matarebelia populacia da ara TiToeuli individi. es

niSnebi SeiZleba iyos: gansaxlebis simWidrove,

Sobadoba, sikvdilianoba, asakobrivi struqtura,

sqesobrivi struqtura, gavcrcelebis struqtura,

raodenobis cvlis dinamika da sxva.

 sxvadsaxva saxeobebis erToblioba,

romelic funqcionirebs garkveul arealSi,

qmnis biocenozs
ekosistemis abioturi nawili (ekotopi) anu biotopi

(berZnulidan: bios - sicocxle, topos - adgili),

warmoadgens masSi Semavali aracocxali nivTierebis

erTobliobas: aracocxali organuli da araorganuli

nivTierebebi niadagSi, wyali, haeri, energia,

informacia.
amgvarad:

ekosistema = biotopi + biocenozi

ekosistema warmoadgens biotisa da biocenozis ara
ubralod meqanikur nazavs, aramed biota da
biocenozi urTierTkavSirSia, aqtiurad
zemoqmedeben erTmaneTze da amgvarad
warmoqmnian urTierTdakavSirebul erTobas,
amasTan inarCuneben SedarebiT mdgradobas.
organizmebis gaerTianeba da fizikuri garemo
viTardebian da funqcionireben, rogorc erTiani,
mTliani, rogorc sistema.
Semdeg suraTze (nax. 2) warmodgenilia

ekosistebis struqturuli sqema

 nivTierebis, energiisa da informaciis nakadi mzidan (kosmosidan)

nax. 2
mikroorganizmebi
(mikrobocenozi)

mcenareebi cxovelebi
(fitocenozi) (zoocenozi)

nivTierebaTa, energiis da informaciis gacvla

wyali, hidrosfero haeri, atmosfero

(hidrotopi) (klimatopi)

niadagi, liTosfero
(edatopi)

ekosistema (biogeocenozi)

nivTierebi, energiisa da informaciis nakadi miwidan

 termini “ekosistema” 1935 wels
SemoRebuli iqna ingliseli
ekologis artur tenslis mier, xolo
ekosistemis cneba aRmocenda
gacilebiT adre

samecniero literaturaSi gvxvdeba ekosistemis Semdegi

sinonimebi:
• biogeocenozi (v. n. sukaCovi, 1944 w.)
• biokosuri sxeuli (d. i. vernadski, 1944 w.)
• xoloni (a. kostleri, 1969 w.)
ekosistemis magaliTebi:
1. bunebrivi:
a. mikroekosistemebi (gube, tyeparki)
b. mezoekosistemebi (mdelo, stepi, tba)
g. makroekosistemebi (taiga, okeane)
2. xelovnuri (antropogenuli):
a. sasoflo-sameurneo mindori
b. qalaqis parki
g. xelovnuri wyalsacavi
d. qalaqi
 ekologiuri faqtorebi

ekologiuri faqtorebi ewodeba organizmis

sicocxlisaTvis mniSvnelovan saarsebo garemos
komponentebs.
ekologiuri faqtorebi SeiZleba iyos aucilebeli da aseve
mavne cocxali organizmebisaTvis, romlebic an xels
uwyoben an aferxeben sicocxlis unarianobas.
ekologiuri faqtorebis erTobliobas, romelic

gansazRvravs organizmebis zrdas,

ganviTarebas, gadarCenas da STamomavlobis

mocemas, ewodeba arsebobis pirobebi

ekologiuri faqtorebis klasifikacia SeiZleba
sxvadasxva niSniT.

I. ekosistemis sazRvris mimarT ekologiuri

faqtoris wyaros mdebareobis mixedviT

ganasxvaveben gare da Sida faqtorebs.

gare faqtorebi zemoqmedeben ekosistemaze,
magram ar ganicdian uSualo ukuqmedebas
(mzis radiacia, atmosferuli wneva, qari da a.S.)
Sida faqtorebi dakavSirebulia TviT
ekosistemis TvisebebTan da warmoqmnian
ekosistemis Semadgenlobas (sakvebi,
nivTierebaTa koncentracia, haeris
Semadgenloba, populaciis ricxovneba da a.S.)
droSi cvlilebis (dinamikis) mixedviT
ganasxvaveben Semdeg faqtorebs:

• perioduli (dReRameoba, weliwadis droebi,

wylis miqceva-moqceva)
• aramkacri periodulobiT momqmedi (amindi,
wyaldidobebi, qariSxali, miwisZvra da a.S.)
• mimarTuli moqmedebis faqtorebi, cvalebadi
erTi mimarTulebiT (klimatis daTboba Tu
aciveba, teritoriis daWaobeba da.a.S.)
II. ekosistemis struqturis Sesabamisobis mixedviT,
romelic Seicavs abiotur da biotur nawilebs (nax. 2).
masSi SeiZleba gamovyoT ori klasi faqtorebisa,
romlebic gansazRvraven mis mdgomareobas.

a. abioturi faqtorebi

b. bioturi faqtorebi
gansakuTrebul klass warmoadgens anTropogenuli faqtorebi,
romelic xasiaTdeba adamianis mier zemoqmedebas cocxal da
aracocxal bunebaze
a. abioturi faqtorebi biotopis struqturis mixedviT iyofa
klimatur, geografiul, edafur da hidrologiur faqtorebad
klimaturi faqtorebi axasiaTebs atmosferos
fiziko-qimiur Tvisebebs, rogoricaa:
temperatura, tenianoba, wneva, moZraobis
siCqare, haeris ionizaciis xarisxi,
ganaTebuloba.
klimatur faqtorebs aqvs pirvelxarisxovani
mniSvneloba, ramdenadac pirvelyovlisa am
faqtorebzea damokidebuli zmeleTze
xxovelebisa da mcenareebis geografiuli
gavrcelebis areali.
- geografiuli faqtorebi
(geografiuli grZedi, ganedi, dRisa da Ramis
xangrZlivoba, adgili reliefi)
-edafuri (berZ. edaphos - niadagi) faqtorebi
axasiaTebs niadagis fiziko-qimiur Tvisebebs:
(niadagis Sedgeniloba, tenianoba da
struqtura)
- hidrologiuri faqtorebi wylis fiziko-qimiur Tvisebebs

axasiaTebs. maT ekuTvnis: temperatura, marilebis,

gazebis (pirvel yovlisa Jangbadisa da naxSirorJangis),

mikroelementebis Semcveloba, dineba da a.S.

TevzebisaTvis da sxva wylis organizmebisaTvis hidrologiur

faqtorebs ganmsazRvrel roli akisria.

 abiotur faqtorebs miakuTvneben agreTve fizikur vels

(gravitaciuli, magnituri, eleqtruli, eleqtromagnituri),

maionizebel gamosxivebas.

abioturi faqtorebi SeiZleba daxasiaTdes raodenobrivad

obieqturi gazomvebis safuZvelze.

b. bioturi faqtorebi aris konkretul organizmze saerTo
garemoSi arsebuli sxva organizmebis pirdapiri an
arapirdapiri zemoqmedeba.

bioturi faqtorebi iyofa Sida saxeobriv da

saxeobaTaSoris faqtorebad, aseve antagonistur da
araantagonistur faqtorebad
Sida saxeobrivi faqtorebi moqmedeben populaciis
mocemul saxeobis SigniT.
maT ekuTvnis:
 demografiuli faqtorebi (populaciis ricxovneba,
gansaxlebis simWidrove, sicicxlis xangrZlivoba,
Sobadoba, sikvdilianoba da a.S.)
 etologiuri faqtorebi anu qceviTi faqtorebi, rac
did rols TamaSobs ganviTarebuli fsiqikis
cxovelebisaTvis (ojaxis, jgufis an populaciis wevrebs
Soris kontaqti, sqesobrivi Tanafardoba, gamravleba,
STamomavlobis movla, urTierT daxmareba da dacva, an
piriqiT Sida konkurenciis gaCena, ierarqia da a.S.
saxeobaTaSorisi faqtorebi moqmedeben
ekosistemaSi arsebul sxvadasxva saxeobebs
Soris.
maT miekuTvneba:

 antagonisturi

 araantagonisturi:
antagonisturi

 mtacebloba (+,_)
 parazitizmi (+,_)
 konkurencia (_,_)
 araantagonisturi:
 simbiozi (berZ. simbiosis - Tanacxovreba), (+,+) aris
sxvadasxva saxeobis organizmebs Soris urTierT
xelsayreli, magram araaucilebeli urTierToba;
 komensalizmi (laT. commensalis - Tanameinaxe), (+,0)
aris iseTi urTierTobaa, romlis drosac erTi
partniorTagani iRebs sargebels, xolo meoresaTvis es
sulerTia;
 neitralizmi (0,0) aris urTierToba, rodesac organizmebi
erTmaneTze gavlens praqtikulad ar axdenen.
libixis minimumis kanoni
 1840 wels germanelma qimikosma iustus fon libixma,
swavlobda ra mcenareebis zrdas xelovnur (sinTetikur)
garemoSi, aRmoaCina, rom mcenareebis normaluri
zrdisaTvis saWiroa qimiuri elementebisa da naerTebis
garkveuli raodenoba. zogierTi maTgani garemoSi unda
iyos Zalian didi raodenobiT, zogi naklebi da zogi ki saerTod
kvalis saxiT, da rac gansakuTrebiT mniSvnelovania: erTi
saxis elementi ar SeiZleba Seicvalos sxva romelime
elementiT.

garemoSi, romelSic yvela saWiro elementi uxvadaa garda erTisa, uzrunvelyofs

mcenaris zrdasa da ganviTarebas mxolod im momentamde, rodesac amoiwureba es
elementi. mcenaris zrda izRudeba im erTi elementis ukmarisobis gamo, romlis
raodenoba aucilebel minimumze naklebia. kanoni, romelic Camoayaliba libixma,
aCvenebs mcenareebis sicocxlisaTvis qimiuri edafituri faqtorebis rols. libixma mas
uwoda minimumis kanoni. rogorc mogvianebiT gamoirkva, igi universaluri
ekologiuri xasiaTisaa da ekologiaSi mniSvnelovan rols TamaSobs.
minimumis kanoni:
“gansaxilveli organizmisaTvis Tu garemos yvela piroba
xelSemwyobia garda erTisa (romlis mniSvneloba
uaxlovdeba ekologiur minimums), maSin es ukanaskneli
piroba, romelsac ewodeba ganmsazRvreli faqtori,
ekosistemaSi misi arseboba Tu ararseboba iZens
gadamwyvet mniSvnelobas gansaxilveli organizmis
sicocxlisa Tu sikvdilisaTvis.”
Selfordis kanoni
 1913 wels amerikelma zoologma, ekologma viqtor
ernest Selfordma ganazogada libixis kanoni. man
aRmoaCina, rom garda garemos faqtorebis
intensivobis qveda zRvarisa, arsebobs zeda zRvari,
romelic gansazRvravs intensivobis diapazonis zeda
sazRvars. faqtorebis intensivobis diapazoni
Seesabameba organizmebis sicocxlis normalur
pirobebs (normaluri cxovelqmedebis pirobebs).

tolerantobis (laTin. tolerantia – moTmineba) kanoni: yoveli organizmi

xasiaTdeba garemos TiToeuli faqtoris intensivobis ekologiuri minimumiT da
maqsimumiT, romel SualedSic SesaZlebelia sicocxle (cxovelqmedeba).”
Selfordis tolerantobis kanoni xasiaTdeba kidev ufro farTo universalurobiT.
ekologiuri faqtoris minimumsa da maqsimums Soris arsebul diapazons (ares)
ewodeba tolerantobis diapazoni an are.
 sicocxlisaTvis gansakuTrebulad xelsayrel faqtoris
raodenobriv diapazons, ewodeba ekologiuri optimumi (laTin.
optimus – saukeTeso).
faqtoris mniSvneloba, romelic araxelsayrel zonaSia,
ewodeba ekologiuri pesimumi (laTin. pessimum – uaresi).
faqtoris minimalur da maqsimalur mniSvnelobebs, romlis
drosac adgili aqvs organizmebis sikvdils, daRupvas, ewodeba
Sesabamisad ekologiuri minimumi da ekologiuri maqsimumi.
 pesimumi optimumi pesimumi

sicocxli
aunari
anobis
integra
luri
maCve
nebeli
tolerantobis diapazoni (are)

intensivoba

100
max
min

nax. 3-1. sicocxlisunarianobis damokidebuleba ekologiuri faqtoris intensivobaze

magaliTad, iseTi faqtoris mixedviT, rogoricaa temperatura,
ekologiuri maqsimumi Seesabameba iseT mniSvnelobebs, romlis
drosac iSleba fermentebi da cila (+50 -- +600C). Tumca, calkeul
organizmebs SeuZliaT iarsebon ufro maRali temperaturebis
pirobebSic ki. ase magaliTad, amerikis da kamCatkis cxeli
wyaroebis wyalSi, romlis temperatura t>+800C aRmoCenilia
wyalmcenareebi. temperaturis qveda zRvari, romlis drosac
SesaZlebelia sicocxle, aris -700C, Tumca iakutiaSi dabali
buCqnari aseT temperaturazec ar iyineba. anabiozis (berZ.
anabiosis – gadarCena) dros, e.i. araaqtiur mdgomareobaSi
zogierTi organizmi Zlebs absolotur nulze (-2730C).
zogierTi debuleba, romlebic avseben tolerantobis kanons:

1. organizmebs SeiZleba qondeT tolerantobis farTo diapazoni garemos

romelime faqtoris mimarT da viwro diapazoni sxva faqtoris mimarT.
2. organizmebi, romlebic xasiaTdebian garemos umravlesi faqtorebis
mimarT farTo diapazoniT, Cveulebriv ufro farTodaa gavrcelebuli.
3. Tu romelime faqtoris mixedviT mocemuli saxeobisaTvis pirobebi
araoptimaluria, maSin SeiZleba sxva ekologiuri faqtoris mixedviTac
Semcirdes tolerantobis diapazoni. magaliTad niadagSi azotis minimaluri
Semcvelobis pirobebSi mcirdeba marcvlovani kulturebis mosavlianoba
da gvalvagamZleobac.
4. gamravlebis periodSi tolerantobis diapazoni, rogorc wesi, viwrovdeba.
organzmebs, romelTac aqvT tolerantobis
viwro diapazoni da SeuZliaT iarsebon
romelime faqtoris optimaluri
mniSvnelobidan mxolod mcire gadaxrisas,
ewodebaT stenobionturi an stenoekebi
(berZ. stenos – viwro, mWidro).
organzmebs, romelTac aqvT
tolerantobis farTo diapazoni da
SeuZliaT gauZlon romelime faqtoris
optimaluri mniSvnelobidan gadaxris
did amplitudas, ewodebaT
evrobiontulebi an evrieko (berZ. eurys –
farTo).
 ekologiuri faqtoris ama Tu im
diapazonis mimarT organizmebis
Seguebis Tvisabas (adaptaciis
unars) ewodeba ekologiuri
plastikuroba.
ekologiuri
ekologiuri plastikurobis
plastikurobis mgavsia
mgavsia ekologiuri
ekologiuri
valentobis
valentobis cneba,
cneba, romelic
romelic ganisazRvreba,
ganisazRvreba,
rogorc
rogorc organizmebis
organizmebis sxvadasxva
sxvadasxva ekologiur
ekologiur
garemoSi
garemoSi gavrcelebis
gavrcelebis (gansaxlebis)
(gansaxlebis) unari.
unari.
amgvarad, steneobiontebi ekologiurad
araplastikurebi anu naklebad amtanebi
arian, aqvT dabali ekologiuri valentoba;
evrobiontebs, piriqiT, axasiaTebT
ekologiuri plastikuroba anu ufro
amtanebi arian da aqvT maRali
ekologiuri valentoba.
organizmebis konkretuli faqtoris mimarT
damokidebulebis aRsaniSnavad win umateben
winsarTebs: steno- da evri-. magaliTad
temperaturis mimarT arseboben stenoTermuli
(juja aryis xe, bananis xe) da evriTermuli
(zomieri sartyelis ncenareebi) saxeobebi. wylis
marilianobis mimarT arseboben stenogalinuri
(karasi, kambala) da evrigalinuri; sinaTlis
mimarT arseboben stenofoturi (naZvi) da
evrifoturi (askili) da a.S.
steno- da evribiontoba, rogorc wesi, vlindeba erTi an
ramodenime faqtoris mimarT. evribiontebi zogadad
farTod arian gavrcelebulni. mravali evribionti
(baqteriebi, sokoebi, wyalmcenareebi) kosmopolitebi
arian. stenobiontebs, piriqiT, gavrcelebis SezRuduli
areali aqvT. organizmebis ekologiuri plastikuroba da
ekologiuri valentoba xSirad icvleba ganviTarebis erTi
stadiidan meoreSi gadasvlisas. axalgazrda organizmebi,
rogorc wesi, ufro daucvelebi da garemo pirobebis
mimarT “momTxovnebi” arian vidre zrdasrulebi.
organizmebi garemos fizikuri pirobebis
“monebi” ki ar arian, aramed isini eguebian da
TviTon cvlian garemo pirobebs ise, rom
Seamciron limitirebuli faqtoris zegavlena.
limitirebuli faqtoris aseTi kompensacia
gansakuTrebiT efeqturia gaerTianebebis doneze,
magram SesaZlebelia populaciis donezec.
geografiulad farTod gavrcelebuli saxeobebi
TiTqmis yovelTvis warmoqmnian adgilobrivi
pirobebisadmi adaptirebul populaciebs,
romlebsac ewodebaT ekotipebi. maTi
optimumebi da tolerantobis zRvari
Seesabameba adgilobriv garemo pirobebs.
ekotipebis gaCenas zogjer Tan erTvis SeZenili
Tvisebebis da niSnebis genetikurad dafiqsireba,
anu rasis warmoSoba.
is organizmebi, romlebic cxovroben didi xnis
ganmavlobaSi SedarebiT stabilur pirobebSi,
kargaven ekologiur plastikurobas, xolo isini,
romlebic ganicdidnen faqtorebis mniSvnelovan
rxevas, xdebian ufro amtanebi, anu aqvT maRali
ekologiuri plastikuroba. limitirebuli faqtorebis
kompensacia cxovelebSi SesaZlebelia maTi
adaptirebadi moqmedebebis wyalobiT – isini
gaurbian limitirebuli faqtorebis zRvrul
mniSvnelobebs.
eqstremaluri pirobebis moaxloebasTan erTad
izrdeba adaptaciis energetikuli fasi (mniSvneloba).
Tu mdinareSi isxmeba gaxurebuli wyali, maSin
Tevzebi da sxva organizmebi TiTqmis mTel
energias xarjaven stresis dasaZlevad. maT aRar
yofniT energia sakvebis mosapoveblad,
mtaceblebisagan TavdacvisaTvis da
gamravlebisaTvis, rac iwvevs maT daRupvas.
 e. i. bunebaSi organizmebi
damokidebulebi arian:
1.garemos faqtorebis intensivobaze;
2.am faqtorebis mimarT organizmebis
tolelantobis diapazonze.
saarsebo garemosa da organizmebs Soris
damokidebuleba sakmaod rTulia, magram
sabednierod TiToeul mocemul situaciaSi da
konkretuli organizmisaTvis garemos ara
yvela SesaZlo faqtoria erTnairad
mniSvnelovani.
Tu organizmisaTvis damaxasiaTebelia
tolerantobis farTo diapazoni im faqtoris
mimarT, romelic gamoirCeva SedarebiTi
mudmivobiT da garemoSi sakmao
raodenobiTaa, maSin saTuoa, rom es faqtori
limitirebadi iyos.
Tu cnobilia, rom organizmis toletantobis
diapazoni viwroa romelime cvalebadi faqtoris
mimarT, maSin swored es faqtori imsaxurebs
Seswavlas, rogorc limitirebuli faqtori.
garemos ekologiuri analizis mizani is ki araa,
rom SevadginoT grZeli CamonaTvali SesaZlo
kritikuli faqtorebisa, aramed dakvirvebis,
analizis, cdebis saSualebiT gamovavlinoT
funqcionalurad mniSvnelovani faqtorebi da
ganvsazRvroT Tu rogor moqmedeben es
faqtorebi individebze, populaciaze, biocenozze .
limitirebuli faqtorebis mniSvnelobis
gansazRvra gvaZlevs ekosistemebis
marTvis gasaRebs.
ekologiuri sukcesiis kanoni
miuxedavad imisa, rom biocenozi warmoadgens
TviTregulirebad sistemas, romelic miiswrafis mdgradi
mdgomareobisaken, es mdgomareoba mainc ver miiRweva.
amas ewinaaRmdegeba garemos aramudmivoba da aseve
cvlilebebi, romelic dakavSirebulia TviT biocenozis
(ekosistemis) Semadgeneli organizmebis
cxovelmoqmedebasTan. Sedegad arcerTi biocenozi ar arsebobs
mudmivad, adre Tu gvian is icvleba sxviT.
cvalebadobis unari – biocenozis erTerTi
mniSvnelovani Tvisebaa.
populaciis xangrZlivi arseboba erT
adgilze biotops ise cvlis, rom
is naklebadaa gamosadegi erTi
saxeobisaTvis da ufro misaRebia
sxva saxeobebisaTvis.
Sedegad am adgilze viTardeba sxva, axal pirobebTan
ufro Seguebuli biocenozi (ekosistema).
Tanmimdevrul, Seuqcevad mimarTul cvlas erTi

biocenozisa sxva biocenoziT ewodeba sukcesia

(berZ. succesio – Tanmimdevroba).

ekosistemis ganviTareba, cvla romelsac

ewodeba ekologiuri sukcesia, SeiZleba

ganvsazRvroT Semdegi sami

damaxasiaTebeli niSniT:
1) biocenozis ganviTarebis mowesrigebuli
procesi, rac dakavSirebulia saxeobrivi
struqturis droSi cvalebadobasTan, da
TanasazogadoebaSi mimdinare procesebTan.
es garveuli saxiT mimarTulia da amdenad
misi winaswarmetyveleba SeiZleba.
2) sukcesia mimdinareobs biocenozis
zemoqmedebiT fizikuri garemos cvlilebis
Sedegad, anu sukcesia kontrolirdeba
biocenoziT, miuxedavad imisa, rom fizikuri
garemo gansazRvravs sukcesiis xasiaTs,
cvlilebis siCqares, da xSirad adgens
ganviTarebis zRvars.
3) ganviTarebis kulminacias warmoadgens
stabilizirebuli ekosistema, romelSic erTeul
nivTier nakadze, energiaze da informaciaze
modis maqsimaluri biomasa, maqsimaluri
genofondi da mocemuli biotis organizmebs
Soris simbioturi kavSirebis maqsimaluri
raodenoba.
sukcesiis dros stadiebis cvla gamowveulia imiT,
rom populaciebi miiswrafian ra Secvalon
garemo, qmnian sxva populaciebisaTvis
xelsayrel garemo pirobebs. es gagrZeldeba
manamde sanam ar miiRweva biotur da
abiotur komponentebs Soris wonasworoba.
Tu sukcesiuri cvlilebebi gansazRvrulia
ZiriTadad Sinagani urTierTqmedebebiT, maSin

saubroben autogenuri (berZ. autos – TviTon)

anu TviTbadi sukcesiis Sesaxeb.

Tu cvlilebebi gamowveulia ekosistemis gareSe
ZalebiT (Stormi, xanZari, anTropogenuli
zemoqmedeba), maSin sukcesias uwodeben

alogenur (berZ. allos – sxva, gareSe) anu

garedan Seqmnils.
garemos mdgomareobisa da Tvisebebis

mixedviT arCeven pirvelad da meorad

sukcesias.
suksecia, romelic iwyeba manamde
daukavebel adgilze (sicocxlisaTvis araxelsayrel
adgilze), ewodeba pirveladi. rogorc wesi, es
saxeobebi maRali ekologiuri valentobiT
xasiaTdebian.
magaliTad qvebze xavsis warmoqmna. xavsis
zemoqmedebiT qvebis substrati (qvanari)
TandaTan gardaiqmneba niadagis magvar
masad, riTac iqmneba pirobebi ufro dabali
ekologiuri valentobis mqone saxeobebis
“dasasaxleblad”. warmoqmnil niadagSi
Semdgom izrdeba buCqovani xavsi, balaxi
buCqnari da a.S.
Лишайники,
Эрнст Генрих Гекк
ель
,
«Красота форм в п
рироде»
, 1904
Один из видов рода Кладония
Одна из жизненных форм лишайников — кустистая
Уснея — один из двух
родов лишайников,
описанных
Теофрастом более двух
тысяч лет назад
Лишайники бывают самого разного цвета
Накипный лишайник Diploschistes
 scruposus
Листоватый лишайник Peltigera
 polydactyla
Кустистый лишайник
Stereocaulon tomentosum
Лишайник Arctoparmelia centrifuga, острова
Кандалакшского залива Белого моря
Апотеции лишайника
Verrucaria на известняке, чёрные ямки — это
плодовые тела лишайника.
Rhizocarpon geographicum произрастает на кислых субстратах
(здесь на кварце). Чёрная полоса по краю является
участком, уже занятым микобионтом, но ещё не
заселённым фотобионтом.
Две популяции
лишайников,
покрывших скалу
Ствол дерева,
покрытый
лишайниками
Пень, поросший лишайниками – xavsura, liqeni
Tu Tanasazogadoeba viTardeba ukve

dasaxlebul adgilze, maSin mas meoradi

suksecia ewodeba.
homeostazis kanoni
homeostazi (ὁμοιοστάσις) {(berZ. Homos (ὁμοιος) –

igive, erTnairi, (στάσις) – უძრაობა, mdgradoba)}

aris ekosistemis unari, SeinarCunos mdgradi

dinamikuri შინაგანი wonasworoba garemos

cvalebadobis pirobebSi. (თვითრეგულაციის

უნარი)
სხვანაირად - ჰომეოსტაზი არის სისტემის

მისწარაფება რეპროდუცირდეს თავად,

კვლავაწარმოოს თავისი თავი რათა

აღიდგინოს წონასწორობა, გადალახოს

გარემოს წინააღმდეგობა
პოპულაციის ჰომეოსტაზი არის უნარი

შეინარჩუნოს ინდივიდების გარკვეული

რიცხოვნება დიდი დროის

განმავლობაში.
ეკოლოგიური ჰომეოსტაზი შეინიშნება, ფიქსირდება
კლიმაქსურ თანასაზოგადოებებში (კლიმაქსური
თანასაზოგადოება არის სუქცესიის დამამთავრებელი
ეტაპის სტაბილური თანასაზოგადოება. კლიმაქსური
თანასაზოგადოება დინამიკური წონასწორობისას
ინარჩუნებს უცვლელად თავის სტრუქტურას და
ფუნქციებს გარემოს მოცემულ პირობებში)
მაქსიმალურ შესაძლო ბიომრავალფეროვნებით
გარემოს ხელსაყრელი პირობების დროს.
 განვიხილოთ კუნძულ კრაკატაუს მაგალითი, სადაც 1883 წელს
ვულკანის ამოფრქვევის შედეგად არსებული ტყის კლიმაქსური ეკოსისტემის
ჰომეოსტაზის მდგომარეობა, ისე როგორც მთელი სიცოცხლე კუნულზე,
სრულად განადგურდა.
კრაკატაუმ, ვულკანის ამოფრქვევის შემდეგ გაიარა ეკოლოგიური
ცვალებადობის მთელი ჯაჭვი, რომელშიც ახალი მცენარეების და
ცხოველების სახეობები ცვლიდნენ ერთმანეთს, რის გამოც ჩამოყალიბდა
კლიმაქსური თანასაზოგადოება. ეკოლოგიური სუქცესია კრაკატაუზე
ხორციელდებოდა რამდენიმე ეტაპით. სუქცესიის მთელ ჯავს, რომელსაც
მივყავართ კლიმაქსამდე ეწოდება პრისერია.
შედაგად, 100 წლის შემდეგ 1983 წელს კრაკატაუზე საფიქსირდა
კლიმაქსური თანასაზოგადოება 8 ათასი სხვადასხვა სახეობით.
ჰომეოსტაზის დროს მდგომარეობა ნარჩუნდება გარკვეული დროით,
ამასთან ახალი სახეობების გაჩენა იწვევს ძველის გაქრობას.
homeostazis safuZvelia ukukavSiris
principi. ufro zusti iqneboda termini
“pirdapiri da ukukavSiris principi”
an “TviTregulirebis principi”.
am principis yvelaze kompaqturi ganmarteba

mogvca i.s. seCenovma: “ukukavSiris principi

aris ierarqiulis, mravaldonianis da

Tanmimdevrulis erTobliobis kavSiri

uSualosTan.
არსებობს უარყოფითი და დადებითი

უკუკავშირი
უარყოფითი უკუკავშირი მოქმედებს ისე, რომ
A ელემნტის მოქმედების გაძლიერებისას
ძლიერდება საწინააღმდეგოდ მიმართული B
ელემენტის მოქმედების ძალა. ასეთი კავშირი
საშუალებას იძლევა სისტემამ შეინარჩუნოს
მდგრადი დინამიკური წონასწორობა. ეს
ყველაზე გავრცელებული და მნიშვნელოვანი
კავშირის სახეა ბუნებრივ სისტემებში.
უპირველეს ყოვლისა, ასეთ კავშირზეა
დამყარებული ეკოსისტემების მდგრადობა და
სტაბილურობა
ასეთი კავშირის მაგალითია მტაცებლის და
მსხვერპლს შორის კავშირი.
მსხვერპლის სრიცხოვნობის მატება, როგორც საკვები
რესურსის, მაგალითად მინდვრის თაგვები
მელიებისათვის, ქმნის ამ უკანასკნელის გამრავლების
პირობებს. ისინი თავის მხრივ უფრო ინტენსიურად
ანადგურებენ მსხვერპლს და ამცირებენ მის
რიცხოვნობას. მთლიანობაში მსხვერპლის და
მტაცებლის რიცხოვნობა სინქრონულად მერყეობს
გარკვეულ ფარგლებში.
მეორე მაგალითი.
ბიოსფეროს ისტორიაში ქონდა ადგილი
ატმოსფეროში ნახშირორჟანგის
კონცენტრაციის ლოკალურ გაზრდას,
მაგალითად ვულკანების ამოფრქვევისას.
ამას მოსდევდა ფოტოსინთეზის
ინტესივობის გაზრდა და
ნახშირორჟანგის ორგანულ
ნივთიერებაში ჩაბმა. ასევე ოკეანის მიერ
ნახშირორჟანგის ინტენსიური შთანთქმა
მესამე მაგალითი.
ბუნებაში კანონზომიერია გრუნტის წყლების
დონის პერიოდული მატება. ამას მოყვება
მცენარეთა ფესვების სისტემასთან მისი
კონტაქტის გაზრდა, იზრდება მცენარის მიერ
მისი შეწოვის და ფოთლებიდან აორთქლების
ინტენსივობა.
ამით გრუნტის წყალი ბრუნდება ატმოსფეროში.
ერთერთი მარტივი და თვალსაჩინო

მაგალითი უარყოფითი უკუკავშირისა არის

ავზში ჩამდინარე წყლის ჩამკეტი

მექანიზმი. წყლის დონის მატებასთან

ერთად ტივტივა ზემოთ იწევს, რაც

ბლოკავს წყლის შემდგომ მიწოდებას.

 დადებითი უკუკავშირი

დადებითი უკუკავშირი იწვევს პროცესის ერთი

მიმართულებით გაძლიერებას. ასეთი უკუკავშირის
მაგალითია ტერიტორიის დაჭაობება ტყის გაკაფვის
შემდეგ და გრუნტის გამკვრივება. ამ დროს როგორც
წესი გროვდება წყალი და ტერიტორიაზე იქმნება
წინაპირობა წყლის დამგროვებელი ხავსის (მასში
წყლის შედგენილობა 25-30 ჯერ აჭარბებს მშრალ მასას)
გამრავლების. პროცესი მიმდინარეობს ერთი
მიმართულებით: ტენიანობის მომატება - ჟანგბადის
შემცირება - მცენარეული ნარჩენის გახრწნის შენელება
- ტორფის დაგროვება - დაჭაობების შემდგომი
გაძლიერება.
მეორე მაგალითი დადებითი უკუკავშირისა არის ჯაჭვური
რეაქცია - როგორც ქიმიური ისე ბირთვული, რომელშიც
აქტიური ნაწილაკის წარმოქმნა (თავისუფალი რადიკალი ან
ატომი ქიმიურ რეაქციაში და ნეიტრონი ბირთვულ
რეაქციებში) იწვევს არააქტიური მოლეკულების ან
ბირთვების შემდგომი გარდაქმნების დიდ რაოდენობას.
ქიმიაში ჯაჭვური რეაქციებს მიეკუთვნება დაჟანგვის
პროცესები (წვა, აფეთქება), კრეკინგი, პოლიმერიზაცია და
სხვა.
ბირთვულ ჯაჭვურ რეაქციაში აქტიური ნაწილაკი
გამოთავისუფლებული ნეიტრონია, რომელიც იწვევს სხვა
ბირთვების გაყოფას. ბირთვული ჯაჭვური რეაქცია
ატომური ენერგეტიკის და ბირთვული იარაღის
საფუძველია.
nivTierebaTa wrebrunva, energiisa da
informaciis nakadebis urTierTqmedeba did
ekosistemebSi warmoqmnis TviTkoreqtirebad
homeostazs, romlis SenarCunebisaTvis ar aris
saWiro garedan marTva, Careva.
ekosistemebs aqvT kibernetikuli (berZ. κυβερνητική —
«marTvis xelovneba» — mecniereba marTvis procesis
zogadi kanonzomierebebis da sxvadasxva sistemebSi
informaciis gadacemis Sesaxeb. es sistemebi SeiZleba
iyos manqanebi, cocxali organizmebi, sazogadoeba an
buneba.) buneba da xasiaTdebian ganviTarebuli
informaciuli qseliT.
Пример кибернетического мышления. С одной стороны, компания
рассматривается в качестве системы в окружающей среде. С другой
стороны, кибернетическое управление может быть представлено как
система.
ekosistemaSi rTulia struqturulad gamoyo “Sesasvleli”,
“gamosasvleli” da “ukukavSiris maryuJi”.
adamianisagan Seqmnili kibernetikuli
mowyobilobebisagan gansxvavebiT, ekosistemis
funqciebis mmarTveli Zalebi difuzuria da mocemulia
ekosistemis SigniT. informaciuli qseli ekosistemebSi
saSualovdeba qimiuri, fizikuri da bioturi procesebiT.
ekosistemis doneze mmarTveli meqanizmebis ricxvSi

Sedis, magaliTad, iseTi sistemebi, rogoricaa

mikrobebis gansaxleba, subsistema “mtacebeli –

msxverpli” da sxva mravali. ekosistemaSi wonasworoba

uzrunvelyofilia im organizmebis siWarbiT, romlebic

asruleben erTnair funqciebs.

naxazze mocemulia xarisxobrivi damokidebuleba
ekosistemis stabilurobasa da garemos faqtorebis
intensivobas Soris
 dadebiTi ukukavSiris uaryofiTi ukukavSiris dadebiTi
are are ukukavSiris are
ekosistemis stabilurobis maCvenebeli

ekosistemis
daRupva

ekosistemis homeostatikuri plato

daRupva

faqtoris intensivoba

naxazi 3 - 2
homeostatikuri meqanizmebis moqmedebas gaaCnia
zRvari, romlis miRwevisas gaZlierebuli dadebiTi
ukukavSirebi iwveven ekosistemis daRupvas.
“homeostatikuri platos” aqvs rigi doneebi.
“homeostatikuri platos” farglebSi gare faqtorebis
zemoqmedebis gaZlierebasTan erTad ekosistema ki
ganagrZobs marTvis ganxorcielebas, magram
amasTan erTad myardeba axali wonasworoba ukve
axal doneze da sistemam SesaZloa veRar SeZlos wina
doneze dabruneba.
ekologiaSi ekosistebis mdgradoba niSnavs

sistemis Tvisebas dabrundes sawyis

mdgomareobaSi mas mere, rac masSi dairRva

wonasworoba. ganasxvaveben mdgradobis or

tips: rezistentuli da drekadi mdgradoba

rezistentuli mdgradoba (laTin. resistentia –

winaaRmdegoba) aris ekosistemis Tviseba

winaaRmdegoba gauwios darRvevas da

SeinarCunos ucvlelad Tavisi struqtura da

funqciebi.
drekadi mdgradoba aris sistemis unari darRvevis

Semdgom swrafad aRidginos struqtura da

funqciebi.
ekosistemas aqvs upiratesad erTi an meore tipis

mdgradoba, xolo zogjer erTi gamoricxavs meores.

axali, axalgazrda ekosistemebi, gansakuTrebiT
xelovnuri (magaliTad Tanamedrove soflis meurneobiT
Seqmnili) Cveulebriv ufro mkveTr zemoqmedebebs
ganicdian da naklebad SeswevT unari
SeewinaaRmdegon gare zemoqmedebebs, vidre
bunebrivi Zveli ekosistemebi, romelTa biocenozi da
komponentebi ukve Seguebulia erTmaneTTan.
WeSmaritad saimedo, stabiluri homeostatikuri kontroli
yalibdeba mxolod evoluciuri Semgueblobis Semdeg.
adamiani yvelaze Zlevamosili arsebaa dedamiwaze,
romelsac Sewevs unari Secvalos ekosistemis
funqcionereba. adamianis tvini aqamde emyareboda
ZiriTadad dadebiT ukukavSirs, riTac cdilobda emarTa
buneba da ebatona masze.

teqnikis ganviTarebam gamoiwvia bunebrivi resursebis

eqspluataciis gazrda.
magram es procesi bolos da bolos migviyvans

adamianis sicocxlis xarisxis Semcirebamde da

sasicocxlo garemos darRvevamde, Tu ar moiZebna

uaryofiTi ukukavSiris saSualebiT marTvis

adeqvturi gza
adamianis arseboba SesaZlebelia mxolod

regulirebadi meqanizmebis SenarCunebiT, romlebic

saSualebas iZleva biosfero Seeguos zogierT

anTropogenul zemoqmedebas.
adamiani, cdilobs ra Seamciros garemos dabinZurebis
done, aseve unda cdilobdes raTa SenarCunebul iqnes
sistemis TviTregulaciis meqanizmebi, romlebic
uzrunvelyofen planetaze sasicocxlo garemos
SenarCunebas, anu bunebaSi damyarebul ekologiur
wonasworobas.

es ukanaskneli yovelTvis ver miiRweva mxolod

dabinZurebis donis SemcirebiT da bunebrivi resursebis
ekonomiuri gamoyenebiT.
kvantitaturi kompensaciis kanoni
kvantitaturi – raodenobrivi, ricxobrivi (ricxviT gamoxatuli,

raodenobrivad gazomvadi)
 es kanoni Camoayaliba k.e. ciolkovskis
moswavlem a.l. CiJevskim, romelic
ikvlevda mzis aqtivobis gavlenas
biosferoSi mimdinare sxvadasxva
procesebze, kerZod sxvadasxva
organizmebis sicocxlisunarianobaze.

k. e. ciolkovski
mzis aqtiurobas biosferoSi aqvs cxadi perioduloba (dReRamuri
drois cvlileba da wlis droebis cvlileba) da aracxadi perioduloba (27
dRiani periodi - mzis sakuTari RerZis irgvliv Semobrunebis
periodi, 3 wliani, 11 wliani, da 100 wliani periodebi). garda amisa,
mzis aqtivoba ganicdis araperiodul, SemTxveviT cvalebadobas
(mzis zedapirze laqebis warmoqmna, afeTqebebi, protuberancebi
da a.S.). es perioduli da araperioduli procesebi zeddebis Sedegad
gvaZleven mzis aqtivobis rTul suraTs.

mzis protuberanci. gavarvarebuli gazis

giganturi fantani, romelic Sekavebulia
sivrceSi mzis magnituri veliT
biosferoSi mimdinare procesebis didi
umravlesoba (procesebi atmosferoSi,
hidrosferoSi, liTosferoSi) damokidebulia mzis
aqtivobaze.
cocxal organizmebze mzis aqtivobis cvlilebas
aqvs rogorc pirdapiri zegavlena mzis radiaciis
zegavlenis saxiT, aseve iribi zegavlena garemos
abioturi faqtorebis raodenobrivi mniSvnelobebis
cvlilebis saxiT.
kvantitaturi kompensaciis kanonis arsi umjobesia gadmovceT
avtoris sityvebiT: “. . . mzis energetikuli produqciis rxevebs aqvT
garkveuli perioduloba da arasodes gamodian amplitudis saSualo
mniSvnelobis sazRvrebidan, da amitom hidro -, liTo - da biosferos
sasicocxlo procesSic rxevebi unda mimdinareobdes garkveuli
mniSvnelobis farglebSi”.
an “. . . Zalian did teritoriaze ama Tu im movlenis mimdinareobisas
raodenobrivi Tanafardobebi miiswrafvian mniSnelobis
SenarCunebisaken perioduli kompensaciebis gziT, rac iZleva
saSualo ariTmetikulis erTi da igive, mudmiv mniSvnelobas an
misgan Zalian mcired gansxvavebul mniSvnelobas . . .”
მზე, თავისი ენერგეტიკული რყევების მეოხებით
პერიოდულად „აშფოთებს“ და პერიოდულად
„აწყნარებს“ ატმო-, ჰიდრო- და ბიოსფეროს: აქციას
მოსდევს რეაქცია, ადრე თუ გვიან ერთ მონაკვეთზე ან
ერთდროულად სხვადასხვა ადგილებზე მყარდება
კომპენსაციური პროცესი, რომელიც მიისწრაფვის რათა
გაათანაბროს დედამიწაზე მიმდინარე ამა თუ იმ
ბიოლოგიური, ორგანული პროცესების
რაოდენობრივი მრუდის მკვეთრი ტეხილები.
Этот закон со сложным названием - попросту закон сохранения всего и вся. Если где-то
что-то убудет, значит где-то должно добавиться. Если в деревне Гадюкино - дожди, в
деревне New Vasuki будет засуха. И т.п.
Я считаю, что у меня все в порядке, когда радостные события, приятные сюрпризы
перемежаются мелкими или крупными неприятностями. Потому как, если все слишком
сладко - жди беды. А когда беды сыплются на голову одна за другой практически через
день, значит, скоро ты что-то получишь в подарок от судьбы: что-то большое и прекрасное.
“. . . biosferos farglebSi mudmivad mimdinareobs ama
Tu im movlenis saSualo mniSvnelobidan dadebiTi da
uaryofiTi gadaxrebis Sekrebis procesi, romelic idealur
SemTxvevaSi aTanabrebs nulidan gadaxris
mniSvnelobebs . . .”
a. CiJevskim es kanoni Semdegi formuliT gamoxata:

t n sm t n sm

  P  t  S    Q  t  S  K
t 1 sP1aris biosferoSi amat Tu
1 im
s 1movlenis saSualo mniSvnelobidan
sadac
dadebiTi gadaxra
Q - saSualo mniSvnelobidan uaryofiTi gadaxra
t - drois Sualedi
S - sivrcis nawili
K - კvazimudmivi sidide, miT ufro mudmivia, rac metia t da S.
Tu n=n, m=m da P=Q, maSin K 0
es kanoni samarTliania rogorc biotopis
parametrebisaTvis, anu abioturi faqtorebisaTvis,
romlebic uSualodaa damokidebuli mzis aqtivobaze,
aseve biotis maxasiaTeblebisaTvis. CiJevski ikvlevda
biosferoSi mimdinare mraval movlenas, romlebic misi
azriT damokidebulia mzis aqtivobaze. maT Soris iseT
gansxvavebul movlenebs, rogoricaa:
marcvleulis mosavlianoba, merqnis zrda (wliuri rgolebis
sigane), cxovelTa, frinvelTa, Tevzebis, mwerebis,
virusebisa da baqteriebis Sobadobas da migracias,
axalSobilTa wonis rxevas, ubeduri SemTxvevebis
sixSires, danaSaulTa sixSires, Sobadobas,
sikvdilianobas, qorwinebebs, epidemiebs, fsiqiur
aSlilobebs, daavadebebs.
komerenis kanonebi
komerenis kanonebi ufro aqsiomebia, vidre kanonebi,
magram TviT mecnierema maT kanonebi uwoda. isini
sistemuri xasiaTisaa da Semdegnairad aris
Camoyalibebuli:
1. yvelaferi dakavSirebulia yvelaferTan
2. yvelaferi ramed unda gardaiqmnas
3. bunebam ukeT icis.
zogjer am ukanasknel kanons Semdegi redaqciiT iyeneben
– “bunebam adamianze ukeT icis Tu ra aris ukeTesi
adamianisaTvis”
 le Satelie – braunis wesi

ანრი ლუი ლე შატელიე კარლ ფერდინანდ ბრეუნი

Tavidan es wesi Camoyalibda arawonasworuli qimiuri
reaqciebisaTvis, Tumca gamoirkva, rom igi
samarTliania ekosistemebisaTvisac, romlebSic
wonasworoba irRveva:

“Tu sistemaSi gareSe zemoqmedebis Sedegad dairRva

mdgradi wonasworoba, maSin wonasworoba
gadainacvlebs im mimarTulebiT, romlis drosac gareSe
zemoqmedebis efeqti sustdeba”
 N2 + 3H2 ↔ 2NH3
წნევის გაზრდისას წონასწორობა
გადაინაცვლებს NH3 -ის წარმოქმნისაკენ, ხოლო
წნევის შემცირებისას წონასწორობა
გადაინაცვლებს საწყისი რეაგენტების (N2 + 3H2)
კონცენტრაციის გაზრდისაკენ.
 biosfero
(swavleba biosferos Sesaxeb)
imisaTvis, rom adamianis sameurneo saqmianobiT
garemoze zemoqmedebis Sedegebis prognozirebis
saSualeba gvqondes, saWiroa vicodeT cxoveluri da
mcenareuli samyaros aracocxal garemosTan
urTierTqmedebis xasiaTi da viswavloT bunebrivi
Tanasazogadoebebis “gamocdileba”, romelTac Tavisi
miliardi wlis arsebobis manZilze SeeZloT moecilebinaT
cxovelqmedebis narCenebi ise, rom ar daebinZurebinaT
saarsebo garemo da es xdeboda nivTierebaTa
wrebrunvis Sekruli ciklebis wyalobiT
1. biosferos Semadgenloba da daxasiaTeba

xSirad ekologias ganixilaven, rogorc mecnierebas,

romelic swavlobs adamianisa da biosferos
urTierTqmedebis problemebs. sxva sityvebiT rom
vTqvaT, yvelafers rac Cvens garSemoa da ganicdis
Cvengan zemoqmedebas, kavSiri aqvs ekologiasTan.
dedamiwaze, misi didi zomebis miuxedavad, sicocxle
mxolod misi zedapiris Txel fenaSi, biosferoSi
arsebobs. dedamiwis am fenaSi urTierTqmedeben
haeri, wyali, miwa, cxoveluri da mcenareuli samyaro.
yvela cocxali arseba dedamiwaze damokidebulia
biosferos, rogorc mTliani sistemis SenarCunebaze.
ra emuqreba biosferos da rogor SeiZleba igi daculi
iqnas darRvevisagan?
es rom gavigoT upirvelesad saWiroa ganvixiloT
biosferos Semadgenloba, misi cocxali da aracocxali
komponentebi, maT Soris urTulesi urTierTqmedeba,
romelic xels uwyobs da awonasworebs biosferos, rogorc
erTian, mTlian sistemas.
 cocxali da aracocxali bunebis
urTierTkavSiris Seswavla daiwyo XIX
saukunis bolos, roca avstrielma geologma
edvard ziusma pirvelad semoitana termini
“biosfero”

 Эдуард Зюсс
1831 - 1914

xolo rusma mecnierma vladimer ivanes Ze

vernadskim XX saukunis dasawyisSi
safuZveli Cauyara biogeoqimias, rogorc
mecnierebas, romelic swavlobs cocxali
nivTierebis (biotis) rols Cveni planetis
geologiur procesebSi
vladimer vernadski 1863-
1945
Tanamedrove mecniereba biosferos ganixilavs,
rogorc cocxali nivTierebis (biotis) da aracocxali
materiis (ekotopis) Termodinamikurad Ria,
udidesi energiis resursebis akumulirebul da
gadamanawilebel rTul TviTregulirebad sistemas.
dedamiwis zogadi
struqtura

biosferos qveS gulisxmoben: liTosferos -dedamiwis 3

kilometrian qerqis fenas, hidrosferos - okianeebs, zRvebs,
tbebs, mdinareebs da a.S., atmosferos – mis qveda fenas
troposferos da yvela cocxali organizmebis erTobliobas
(biotas).
biosferos yvela Semadgeneli nawili did rols TamaSobs

dedamiwaze sasicocxlo procesebSi, magram yvelaze

mniSvnelovani komponenti mainc cocxali materiaa.

biosferos Semadgeneli nawilebi mudmivad urTierT
zemoqmedeben erTmaneTze. cocxali organizmebis
TanasazogadoebaSi urTierTqmedebis arsi nivTierebaTa cvlaa,
romlis drosac erTi populaciis narCenebi sakvebad gamoiyeneba
sxva populaciis mier. garda amisa, cocxali organizmebi
warmoadgenen Ria sistemebs, romlebic aracocxal garemosTan
mudmivad mimocvlian energias da nivTierebebs. garkveul
teritoriaze urTierTmoqmedi populaciebis erToblioba maT mier
gamoyenebadi aracocxal nivTierebebTan erTad warmoqmnian
biogeocenozs,N (nax. 1)
biocenozis safuZvelia populaciebs Soris nivTierebebis
da energiis mimocvla (nax. 1 naCvenebia isrebiT).
biosfero Zalian ekonomiurad xarjavs nivTierebebsa da
energias. biogeocenozSi nivTierebaTa wrebrunvidan
yovelwliurad mxolod mcire nawili gamodis naleqebis
saxiT da xvdeba geologiur nelad mimdinare ciklSi.
dedamiwis qerqi
dedamiwis qerqis mTeli rigi mineralebi (kirqvebi, carci,
fosforitebi, navTobi, qvanaxSiri da sxva) warmoiqmnen
daRupuli cocxali organizmebis qsovilebidan. paradoqsuli
faqtia, rom SedarebiT mcire organizmebma damoiwvies
geologiuri masStabis movlenebi. es aixsneba am organizmebis
uaRresad swrafi gamravlebis unariT. magaliTad, qoleris
vibrionebs xelsayrel garemo pirobebSi SeuZliaT sul raRac 42
saaTis ganmavlobaSi warmoqmnan cocxali masa, romelic toli
iqneba dedamiwis qerqis masis.
SeiZleba vivaraudoT, rom wina epoqebis
biosferoSi cocxali nivTierebebis
kolosaluri masebi gadaadgildebodnen
planetaze da daRupvis Sedegad
warmoqmnes navTobis, qvanaxSiris da
sxva maragebi.
biosfero arsebobis manZilze
mravaljereradad “iyenebs” erTi da
imave atomebs. amasTan, mendeleevis qoleris vibrioni
perioduli sistemis pirveli naxevris 10
elementze modis Cveni planetis masis
(dedamiwis masaa 5976 • 1021 kg) 99%. es
elementebia Jangbadi – 29.5%, natriumi,
magniumi – 12.7%, alumini, siliciumi –
15.2%, gogirdi, kaliumi, kalciumi, rkina
– 34.6%. darCenili 1% modis sxva
elementebze, Tumca am elementebis roli
Zalian mniSvnelovania sicocxlisaTvis.

qoleris vibrioni
v. i. vernadskim biosferos yvela elementi 6 jgufad dayo,
romelTagan TiToeuli biosferos arsebobaSi garkveul funqcias
asrulebs.
pirveli jgufi – inertuli gazebi (heliumi, kriptoni, neoni, argoni,
qsenoni).
meore jgufi – keTilSobili liTonebi (ruTeniumi, paladiumi,
platina, osmiumi, iridiumi, oqro). dedamiwis qerqSi es
elementebi qimiurad naklebad aqtiuria (maTi masa
umniSvneloa – dedamiwis qerqis masis 4.4 • 10-4 %) da maTi
monawileoba cocxali nivTierebebis warmoqmnaSi naklebadaa
Seswavlili.
mesame jgufi – lanTanidebi (15 elementi) Seadgenen dedamiwis
qerqis masis 0.02% da maTi roli biosferoSi Seswavlili ar aris.
meoTxe jgufi – radiaqtiuli elementebi (dedamiwis qerqis masis
0.0015%) warmoadgenen dedamiwis Sinagani siTbos warmoqmnis
ZiriTad wyaros da udides gavlenas axdenen cocxali organizmebis
zrdaze.

mexuTe jgufi – gabneuli elementebi (dedamiwis qerqis masis

0.027%). maTgan zogierTi elementi (mag.: iodi, bromi)
mniSvnelovan rols asrulebs organizmebis sicocxlisunarianobaSi.

yvelaze did, meeqvse jgufs Seadgenen cikluri elementebi, romlebic

rigi geoqimiur procesebSi gardaqmnis Semdeg ubrundebian sawyis
qimiur mdgomareobas. am jgufs ekuTvnis 13 msubuqi elementi
(wyalbadi, Jangbadi, naxSirbadi, azoti, natriumi, magniumi,
alumini, siliciumi, fosfori, gogirdi, qlori, kaliumi, kalciumi) da
erTi mZime elementi (rkina).
 atmosfero
CO2 CO2
hidrosfero

fotosinTezi
gaxrwna

ganTavisuflebuli CO2
warmoeb

warmoqm
CaCO3

na
cocxali
a

organizmebi

organuli kirqvebi, carci

naxSirbadi da dolomitebi

nax. 2 naxSirbadis Caketili cikli biosferoSi

გეოქიმიური ციკლის სქემატური გამოსახულება
hidrosfero
hidrosfero dedamiwis qerqis masis mxolod 4% Seagens. mTel
hidrosferoSi (2•1021 kg) okeanuri wylis wili Seadgens 97%.
sxvadasxva gamoTvlebiT dedamiwaze mtknari wylis wili 2.5 – 3%-
ia. mtknari wylis maragis daaxloebiT 85 – 90% yinulis formiTaa.
okeanis roli biosferoSi udidesia: masSi mimdinareobs is ZiriTadi
qimiuri reaqciebi, romlebic ganapirobeben biomasis warmoqmnas
da biosferos qimiur gawmendas. ase magaliTad, 40 dRis
ganmavlobaSi xuTasmetriani zedapiruli wylis fena okeaneSi gadis
“planqtonis filtraciul aparatSi”, Sesabamisad (wylis Serevis
gaTvaliswinebiT) wlis ganmavlobaSi mTeli okeanis wyali ganicdis
gawmendas. hidrosferos yvela Semadgeneli nawili (wylis orTqli,
zRvebi, mdinareebi, tbebi, myinvarebi, Waobebi, miwisqveSa
wylebi) imyofebian mudmiv moZraobaSi da ganaxlebaSi.
 wyali biotis safuZvelia (cocxali nivTiereba 70%
wylisgan Sedgeba) da misi mniSvneloba biosferoSi
ganmsazRvrelia. SeiZleba davasaxeloT wylis iseTi
umniSvnelovanesi funqciebi, rogoricaa:
1. biomasis warmoqmna (warmoeba)
2. biosferos qimiuri gawmenda
3. naxSirbadovani balansis SenarCunebis
uzrunvelyofa
4. klimatis stabilizacia (wyali asrulebs planetaze
Termuli procesebis buferis rols)
okeanis udidesi mniSvneloba mdgomareobs imaSic,
rom igi fitoplanqtoniT warmoqmnis atmosferos mTeli
Jangbadis TiTqmis naxevars. e.i. warmoadgens
garkveulwilad planetis ,,filtvebs”. amasTan okeanis
mcenareebi da mikroorganizmebi fotosinTezis Sedegad
yovelwliurad iTviseben gacilebiT didi raodenobiT
naxSirorJangs, vidre mcenareebi xmeleTze. garda
amisa, okeaneSi gaxsnilia naxSirorJangis didi
raodenoba. okeaneebi gaTbobisas gamoyofen, xolo
gacivebisas STanTqaven naxSirorJangs.
okeanis cocxali organizmebi – hidrobionatebi iyofa sam

ZiriTad ekologiur jgufad:

planqtonebi, neqtonebi da bentosi.

planqtoni (berZ. πλαnκτοn – cTomili, moxetiale) aris

pasiurad mcuravi da okeanis dinebebiT gadatanili

mcenareebis (fitoplanqtoni), cxovelebis (zooplanqtoni)

da baqteriebis (baqterioplanqtoni) erToblioba

Savi zRvis sazafxuli Savi zRvis yirimis sanapiros
planqtonis Cveulebrivi planqtoni: meduza aurelia
warmomadgenlebi
 arsebobs planqtonebis ramodenime klasifikacia misi zomis mixedviT.
sazogadod ufro miRebulia Semdegi:

• megaplanqtoni (0,2 — 2 m) — meduzebi

• makromlanqtoni (0,02 — 0,20 m ) — sxvadasxva mizidebi, krevetkebi,
meduzebi da SedarebiT mozrdili cxovelebi
• mezoplanqtoni (0,0002 — 0,02 m ) — fexniCaba kiboebi da sxva 2 sm -
ze mcire cxovelebi
• mikroplanqtoni (20 - 200 mk) — mravali erTujrediani da
mravalujrediani wyalmcenareebi, mravali Wuprebi
• nanoplanqtoni (2 - 20 mk)— patara erTujrediani wyalmcenareebi,
zogierTi mozrdili baqteria
• pikoplanqtoni (0,2-2 mk) — baqteriebi, Zalian patara erTujrediani
wyalmcenareebi
• femtoplanqtoni (<0,2 mk) — okeanuri virusebi.
• Tanamedrove monacemebiT okeaneebSi yvelaze met produqcias
uzrunvelyofs pikoplanqtoni
neqtonebi (berZ. nektós — mcuravi) arian aqtiurad
mcuravi organizmebi, romlebic gadaadgildebian did
manzilebze (Tevzebi, veSapebi, selapebi, delfinebi,
zvigenebi, zRvis lomebi, gvelTevzebi, kalmarebi  
neqtoni
bentosi - es organizmebia, romlebic cxovroben zRvis fskerze. bentosi
SeiZleba davyoT Semdeg jgufebad: mjdomare- mimagrebulia fskerze
(wyalmcenareebi, marjnebi, zRvis Rrublebi), mTxrelebi (Wiebi, moluskebi),
mcocavebi (kibosnairebi, nemskanianebi - mCxvletavebi) da uSualod fskerTan
Tavisuflad mcuravebi. bentosiT yvelaze mdidaria okeaneebisa da zRvebis
winasanapiro zolebi.
cxovelebi, romlebic ekuTvnian bentoss, ewodeba zoobentosi, xolo
mcenareebs, fitobentosi.
bentosi zomis mixedviT iyofa:
makrobentosi > 1 mm.
mezobentosi, < 1 mm. da > 32 mk.
mikrobentosi, < 32 mk.

am organizmebs didi mniSvneloba aqvs rogorc sakveb wyaros, TevzebisaTvis

da adamianisaTvis. bentosis magaliTebia zRvis varskvlava, kambala, midia,
zRvis kitri, zRvis kombosto, kukumaria da a. S.
termini “bentosi” Semoitana ernest
hekelma, da am terminis qveS
gaaerTiana im organizmebis
erToblioba, romlebic cxovroben
okeaneebis, zRvebis, tbebis,
wyalsacavebis fskerze, an fskeris
Txel gruntSi
msoflio okeane aris mineraluri resursebis udidesi
wyaro. amJamad misgan moipoveben 90% broms,
60% magniums, 30% sufris marils da a.S. okeaneSi
aris oqros, platinis, fosforitebis, rkinis,
manganumis da sxva mineralebis udidesi maragi.
sasargeblo wiaRiseulis okeanidan mopoveba
mudmivad izrdeba.
atmosfero
atmosfero aris haeris garsi dedamiwis garSemo. misi
masaa 5,1-5.3•1018 kg. haeris Semadgenloba mocemulia
cxrilSi.
atmosferos dabali fenebi (20 km) Seicavs wylis orTls,
romlis raodenoba simaRlis zrdasTan erTad mkveTrad
mcirdeba. yvelaze mkvriv fenas, romelic garss akravs
dedamiwas uwodeben troposferos. misi simaRle zRvis
donidan polusebze 7-10 km-ia. ekvatorTan 16-17 km,
xolo saSualo ganedebze 10-12 km.
troposferoSia koncentrirebuli mTeli atmosferos
masis 4/5 nawili. dedamiwis zedapiris
araTanabari gaTbobis gamo, troposferoSi
warmoiqmneba haeris Zlieri vertikaluri nakadebi,
amitom temperatura, fardobiTi sinotive, wneva
da sxva maxasiaTeblebi aramdgradia. tropoferoSi
simaRlis zrdasTan erTad yovel 100 metrze
temperatura mcirdeba 0,60C da icvleba 40-dan
-500C SualedSi.
 mSrali haeris Sedgeniloba
moculobiTi
აირი masuri Semcveloba, %
Semcveloba, %
azoti 78,084 75,50
Jangbadi 20,946 23,10
argoni 0,932 1,286
wyali 0,5 - 4 —
naxSirorJangi 0,0387 0,059
neoni 1,818×10−3 1,3×10−3
heliumi 4,6×10−4 7,2×10−5
meTani 1,7×10−4 —
kriptoni 1,14×10−4 2,9×10−4
wyalbadi 5×10−5 7,6×10−5
qsenoni 8,7×10−6 —

azotis oqsidi (N2O) 5×10−5 7,7×10−5

mSrali haeris
Sedgeniloba
100 kilometris zeviT izrdeba msubuqi gazebis wili.
Zalian did simaRlebze Warbobs He - heliumi da H2
- wyalbadi. molekulaTa nawili gamosxivebis gamo
iSleba ionebad da warmoqmnis ionosferos. wneva
da haeris simkvrive simaRlis zrdisas swrafad
mcirdeba.
troposferos zeviT stratosferoa. maT Soris aris tropopauza.
stratosfero grZeldeba 40 km simaRlemde. masSi haeri
gaiSviaTebulia. sinotive dabalia. troposferos sazRvridan 30 km
simaRlemde temperatura mudmivia (-500C), xolo Semdeg izrdeba
da 50 km-ze aRwevs 0÷100C. stratosferoSi kosmosuri gamosxivebis
da mzis mokletalRovani gamosxivebis zemoqmedebiT haeris nawili
ionizdeba, ris Sedegadac warmoiqmneba ozoni. ozonis Sre zRvis
donidan tropikul ganedebze 25—30 km simaRlezea, zomier
ganedebze  20—25 km, polarul ganedebze 15—20 km simaRleze.
stratopauza yofs stratosferos mis zeviT mdebare mezosferosagan (0-
dan -900C, 50-80km simaRleze) mezosferos zeviT gadaSlilia
Termosfero (ionosfero) (-900C -dan 15000C), romelTa Soris
mdebareobs mezopauza da ramodenime aseuli kilometris zeviT
ekzosferoa.
TermosferoSi gazebi Zalian gaiSviaTebulia.
masSi molekulebi Zalian didi siCqariT
moZraoben, magram iSviaTad ejaxebian
erTmaneTs da amitom maT ar SeuZliaT
umniSvnelodac gaaTbon masSi
moTavsebuli sxeuli.
ozonis Sre, romelic icavs cocxal organizmebs mavne
mokletalRovani gamosxivebisagan, dedamiwas garss ekvris zRvis
donidan 20-25 km simaRleze (stratosferos nawilia).
ozonis warmoqmnis da daSlis meqanizmi SemoTavazebul iqna
sidnei Capmanis mier 1930 wels da atarebs mis saxels. ozonis
warmoqmnis reaqcia:
О2 + hν → 2О
О2 + O → О3
molekuluri Jangbadis fotolizi mimdinareobs stratosferoSi
ultraiisferi gamosxivebis (talRis sigrZea 175—200 nm da 242
nm-mde) (1nm = 10-9 m) zemoqmedebiT.
ozoni iSleba fotoliziT atomur JangbadTan urTierTqmedebisas:
О3 + hν → О2 + О
О3 + O → 2О2
 atmosferos struqtura da simaRlis
mixedviT temperaturis saSualo wliori cv
lileba

km
simaRle
w n e v a GPa
mzis gamosxivebis zemoqmedebiT atmosferoSi mravali
reaqcia mimdinareobs, romlebSic monawileoben
Jangbadi, ozoni, azotis oqsidi, wylis orTqli,
naxSirorJangi. ionizacia mimdinareobs ZiriTadad 70 - 80
km simaRleebze. am dros aRiniSneba dadebiTi da
uaryofiTi ionebi.
atmosfero Sedgeba ZiriTadad Jangbadisa da azotisagan.
110-120 km simaRleze TiTqmis mTeli Jangbadi atomur
mdgomareobaSia. 400-500 km zeviT azotic atomur
mdgomareobaSia. Jangbadovan -azotovani Semadgenloba
SenarCunebulia daaxloebiT 400-600 km simaRleebamde.
600 km zeviT atmosferoSi umeteswilad heliumia da is
grZeldeba 1600 km simaRlemde, xolo 2000-3000 km
simaRleebze ZiriTadad wyalbadia.
atmosfero did gavlenas axdens biologiur procesebze, rogorc
xmeleTze, aseve wyalSi. masSi Semavali Jangbadi aucilebelia
sunTqvisaTvis da organuli nivTierebebis mineralizaciisaTvis,
naxSirorJangi ixarjeba avtotrofuli mcenareebis mier fotosinTezis
procesSi, ozoni amcirebs mzis ultraiisfer gamosxivebas, romelic
mavnea cocxali organizmebisatvis. garda amisa, atmosfero xels
uwyobs dedamiwaze siTbos SenarCunebas, aregulirebs klimats.
ekvatorsa da polusebs Soris temperaturuli gradienti iwvevs
atmosferos qveda fenebis cirkulacias, rac moqmedebs klimatze,
gadaaqvs planetaze wylis orTqli da a.S. atmosferos gareSe
SeuZlebelia sicocxle.
biota
biota aris yvela saxeobis cxovelebis, mcenareebis da
mikroorganizmebis erToblioba. biota biosferos aqtiur
nawils warmoadgens, romelic ganapirobebs yvela
mniSvnelovan qimiur reaqcias, ris Sedegadac
warmoiqmneba biosferos ZiriTadi gazebi (Jangbadi,
azoti, naxSirorJangi, meTani) da maT Soris
raodenobrivi Tanafardoba myardeba.
biota ganuwyvetliv warmoqmnis biogenur mineralebs
da ganapirobebs okeanuri wylis mudmiv qimiur
Sedgenilobas. misi masa mTeli biosferos masis
araumetes 0,01%-ia. biotis ZiriTad nawils Seadgens
xmeleTis mcenareebi - daaxloebiT 97%, xolo
cxovelebis da mikroorganizmebis biomasa aris 3%.
ekologiis Seswavlis obieqti aris biotis 5 donis
urTierTqmedeba. es doneebia:
1. cocxali organizmebi
2. populaciebi
3. Tanasazogadoebebi
4. ekosistema
5. ekosfero
cocxali organizmebi - cxovelmoqmedebis nebismieri
formaa. miRebulia yvela cocxali organizmis sam
kategoriad dayofa:
mcenareebi
cxovelebi
mikroorganizmebi
populacia - es aris erTi saxeobis organizmebis jgufi,
romelic cxovrobs garkveul teritoriaze. populaciebis
magaliTebia: TeTri sokoebi tyeSi, kalmaxi mdinareSi,
jixvi kavkasionze, mosaxleoba calkeul qveyanaSi an
mTeli planetis mosaxleoba.
Tanasazogadoeba (biologiuri Tanasazogadoeba) -
aris erT arealSi gavrcelebuli ramodenime populacia,
romlebic erTmaneTze moqmedeben.

magaliTad yvela cxoveli, mcenare da mikroorganizmi

erT tyeSi an tbaSi, udabnoSi an akvareumSi.
ekosistema - aris sxvadsaxva saxeobebis mcenareebis,
cxovelebisa da mikroorganizmebis erToblioba, romlebic
urTierTqmedeben erTmaneTze da garemoze ise, rom es
erToblioba SenarCundes didi xnis ganmavlobaSi.
ganasxvaveben mikroekosistemebs (magaliTad lpobadi
xis mori), mezoekosistemebs (tye, mdinare, tba) da
makroekosistemebs (zRva, tundra, taiga, udabno).
ekosistemebis moculoba da sazRvrebi garkveulwilad
pirobiTia, ramdenadac maT Soris ganuwyvetliv xdeba
energiis da nivTierebebis urTierTgacvla
ekosistemis struqtura
ekosistemebis mravalferovnebis miuxedavad,
ekologiis TvalsazrisiT, yvela maTganisaTvis
damaxasiaTebelia daaxloebiT erTnairi bioturi
struqtura. yvela ekosistema Seicavs erTi da igive
organizmebis ZiriTad kategoriebs:
producentebsa da konsumentebs.
producentebi, anu avtotrofebi (TviTmkvebavebi) -
mwvane mcenareebia, romlebic qmnian organul
nivTierebebs fotosinTezis procesSi. mcenareebi
iyeneben mzis energias naxSirorJangisagan
naxSirwylebis (glukoza, saxamebeli, celuloza)
warmosaqmnelad. anu mzis energias gardaqmnian
organul naerTTa qimiuri bmis energiad. am dros
gamoiyofa Jangbadi, rogorc fotosinTezis Tanmdevi
produqti.
6CO2 + 6H2O hn C6H12O6 + 6O2
qlorofili

sadac h=6,626 • 10-34 j.wm - plankis mudmivaa, n-

eleqtromagnituri talRis sixSirea, 1/wm
naxSirwylebi iyofa or jgufad: martivi naxSirwylebi
(monosaqaridebi anu monozebi) da rTuli naxSirwylebi
(polosaqaridebi anu poliozebi).

monosaqaridebis saerTo formulaa CnH2nOn. bunebaSi

yvelaze xSirad gvxvdeba pentozebi C5H10O5 da
heqsozebi C6H12O6. heqsozebia glukoza, fruqtoza da
galaqtoza
polisaqaridebis zogadi formulaa (CnH2nOn)m.

polisaqaridebia saxamebeli, celuloza (uJredSorisi).

disaqaridebis zogadi formulaa C12H22O12 . maT
ekuTvnis saqaroza, laqtoza (rZis Saqari),
maltoza (alaos Saqari), celobioza da sxva.
fotosinTezis Sedegad dagrovili qimiuri energia
organizmebis umravlesobisaTvis warmoadgens
pirdapir an arapirdapir kvebis wyaros.

zogierT producents, ZiriTadad baqteriebs, SeuZliaT

garemodan STanTqon araorganuli nivTierebebi da
gardaqmnan isini organul sakveb nivTierebebad mzis
sxivebis gareSe. am process ewodeba qemosinTezi
konsumentebi anu heterotrofebi – organizmebia,

pirdapir Tu arapirdapir ikvebebian producentebiT.

konsumentebi, romlebic ikvebebian cocxali organizmebiT,
kvebis wyaros mixedviT iyofian sam klasad:
1. fitofagebi – es aris I rigis konsumentebi, romlebic
ikvebebian mxolod cocxali mcenareebiT. magaliTad irmebi,
kurdRlebi da sxva.
2 mtaceblebi – es aris II rigis konsumentebi, romlebic
ikvebebian mxolod balaxismWameli cxovelebiT (fitofagebiT)
da aseve III rigis konsumentebi, romlebic ikvebebian saerTod
cxovelebiT – xorciT.
3. evrifagebi – ikvebebian rogorc mcenareuli, aseve cxoveluri
sakvebiT. magaliTad Rorebi, virTxebi, tarakanebi, adamiani.
konsumentebi, romlebic ikvebebian mkvdari
mcenareebis da cxovelebis narCenebiT reducentebi
ewodeba. reducentebis mxolod ori klasi arsrbobs:

detritofagebi

destruqtorebi
detritofagebi ikvebebian mkvdari mcenareebis da
cxovelebis narCenebiT, anu detritiT. detritofagebis
magaliTebia sokoebi, kiboebi, svavebi, WianWvelebi,
Wiebi.
ekosistemaSi mkvdari materiis didi nawili,
gansakuTrebiT xeebi da foTlebi ganicdian daSlisa da
lpobis stadiebs, Sedegad rTuli organuli naerTebi
gardaiqmnebian martiv araorganul nivTierebebad. es
procesi xorcieldeba destruqtorebiT (sokoebi da
mikroskopuli erTujrediani baqteriebi).
 mzis energia
CO2
araorganuli
nivTiereba producentebi O2

mineralizatorebi -
cocxali organuli nivTiereba
destruqtorebi

mkvdari organuli
nivTiereba konsumentebi

damarxuli organuli
nivTiereba

nax. 3 ekosistemis funqcionaluri

struqtura da nivTierebaTa nakadebi
 kvebiTi jaWvi
ekosistemis biologiur struqturaSi organizmebs Soris
urTierTobebSi umniSvnelovanesia kvebiTi kavSirebi.
ekosistemaSi SeiZleba davakvirdeT energiis da nivTierebebis
gadanacvlebis uamrav gzas. am gadanacvlebis dros erTi
organizmi meoriT ikvebeba, meoriT mesame da a.S. aseTi
rgolebis Tanmimdevrobas kvebiTi jaWvi ewodeba. ekologiur
sistemaSi praqtikulad yvela kvebiTi jaWvi dakavSirebulia
erTmaneTTan da qmnis kvebiTi urTierTobebis rTul qsels.
producentebi, konsumentebi da reducentebi saerTo kvebiTi
jaWvis sxvadasxva doneebia. am doneebs ewodeba “trofiuli”,
rac kvebiTs niSnavs.
kvebiTi jaWvebi aris fotosinTeziT STanTqmuli
maRalefeqturi mzis energiis calmxrivad
mimarTuli nakadi ekosistemis cocxali
organizmebis gavliT garemosaken,
dabalefeqtur Termuli energiaSi gardaqmnis
saxiT. kvebiTi jaWvi aseve aris sakvebi
nivTierebebis moZraoba producentebidan
konsumentebisaken, Semdgom
reducentebisaken da isev producentebisaken.
yvela organizmi, romlebic iyeneben erTi
saxis sakvebs, ekuTvnis erT trofiul dones.
producentebi miekuTvnebian pirvel trofiul
dones, pirveladi konsumentebi, romlebic
ikvebebian producentebiT miekuTvnebian
meore trofiul dones, mtaceblebi – mesame
dones da a.S.
mzis energia kvebiTi jaWvis gavlisas
Termodinamikis meore kanonis Tanaxmad
kargavs Tavis pirvandel xarisxs, etapobrivad
gardaiqmneba ra dabalefeqtur siTbur
energiaSi. TiToeul trofiul doneze cocxali
organizmebis mier miRebuli energia
gamoiyeneba sakuTari biomasis
mSeneblobisaTvis da sunTqvisaTvis, ris
Sedegadac organuli naerTebi iSleba
naxSirorJangad da wylad:
C6H12O6 + 6O2 = 6CO2 + 6H2O + Q
am gantolebiT da fotosinTezis gantolebiT

xasiaTdeba naxSirbadis ciklis “mokle wre”,

romelic biosferoSi elementebis wrebrunvis

Semadgeneli nawilia.
kvebiT jaWvSi energiis gadacemis dros energiis
raodenoba mcirdeba. saSualod energiis 1% ixarjeba
yovel trofiul doneze sakuTari biomasis
warmosaqmnelad da 10% gadaecema Semdeg trofiul
dones. aRniSnuli Tanafardoba ekologiaSi cnobilia
rogorc “erTi procentis wesi” da “aTi procentis wesi”,
xolo trofiul doneebze energiis moZraobis sqemam
miiRo “energetikuli nakadebis ekologiuri piramidis”
saxelwodeba. imis mixedviT, Tu ra princips eyrdnoba,
ekologiuri piramida iZleva gansxvavebul informacias
ekosistemis Sesaxeb.
energiis nakadi kvebiTi jaWvis gavliT. yvela ricxvi mocemulia kj/m 2•weli
piramidis TiToeuli safexuri asaxavs organizmTa
ricxvis, biomasisa da energiis raodenobis cvlilebas
ekosistemis sxvadasxva kvebiT safexurze. ekologiuri
piramida eqvemdebareba garkveul wess – yovel
Semdeg safexurze gadanacvlebul individTa raodenoba,
masa da energia naklebia wina safexurTan SedarebiT.
sabolood sanam bolo safexuramde mivides energiis didi
nawili ukve moxmarebuli an gafantulia siTbos saxiT
wina safexurebis organizmebis mier. ekologiuri
piramidis fuZe, anu pirveli kvebiTi safexuri, done –
producentebia. ekologiuri piramidis mimdevroba
kvebiTi jaWvis analogiuria.
 rac unda didi moculobis, struqturulad
mravalferovani da mravalricxovani iyos
ekosistema, xmeleTis iqneba Tu wylis,
uciloblad Sedgeba sami tipis organizmTa
jgufisagan. Tu ekosistemis kvebiT jaWvs
ganvixilavT, dauSvebelia romelime rgolis
amogdeba.
kvebiTi jaWvi ekosistemaSi nivTierebaTa da
energiis gadanacvlebis yvelaze martivi modelia.
bolo rgolis Semdeg darCenili energiis
raodenoba sawyis rgolTan arsebuli energiis
mxolod mcire nawilia.
yvelaze mokle kvebiTi jaWvi SeiZleba
Sedgebodes sami rgolisgan, magram
umetesobisaTvis daaxloebiT xuTi rgolia
damaxasiaTebeli.
 martivi kvebiTi jaWvebi ver gamoxataven organizmebs Soris
arsebul rTul urTierTobebs. bunebriv ekosistemaSi SeuZlebelia
martivi damoukidebeli kvebiTi jaWvebis arseboba, vinaidan
saxeobaTa umravlesoba erTze meti saxeobiT ikvebeba. bunebaSi
aris mravali ganStoebadi da urTierSoris badiseburad
dakavSirebuli rTuli kvebiTi jaWvi – kvebiTi qseli. kvebiTi qseli
ufro bunebrivi modelia, vidre kvebiTi jaWvi. kvebiTi qseli
SeiZleba Zalian rTuli warmonawmni iyos, Tumca bunebas aqvs
maTi dabalansebis meqanizmebi da kvebiTi qseli, rogorc wesi
xangrZlivi drois ganmavlobaSi arsebobs.
kvebiTi qselis magaliTi
 ekosistemis klasifikacia
ekosistemebis klasifikacia SeiZleba sxvadasxva niSniT.
ekosistemebis biomuri klasifikacia did teritoriebze
upiratesi mcenareuli safaris tipzea dafuZnebuli. wylian
saarsebo garemoSi, sadac mcenareuli masa naklebia,
ekosistemis gamoyofis (klasifikaciis) safuZvels
warmoadgens garemos ZiriTadi fizikuri niSnebi,
magaliTad “damdgari wyali”, “mimdinare wyali” da a.S.
 ekosistemebis biomuri klasifikacia

xmeleTis biomebi:
• tundra: arqtikuli da alpuri
• wiwvivani tye
• zomieri zonis foTlivani tye
• zomieri zonis stepi
• tropikuli garslendi da savanebi
• udabno: balaxovani da buCqovani
• maradmwvane tropikuli wvimiani tye
mtknari wylis ekosistemebi:

• lentikuri (damdgari wyali): tbebi, tborebi da

a.S.
• lotikuri (mimdinare wyali): mdinareebi,
nakadulebi da a.S.
 zRvis ekosistemebi:

• Ria okeane (pelagiuri)

• kontinenturi Selfis wylebi winasanapiros
wylebi)
• apvelingis regionebi (produqtiuli TevzWeris
nayofieri raionebi)
• estuariebi (sanapiro yureebi, mdinareebis
SesarTavebi da a.S.)
ekosistemaSi gansxvavebuli energiis
wyaroebis - mzis, qimiuri sawvavis
gamoyenebis mixedviT, anu
energetikuli niSan-Tvisebis mixedviT
gamoyofen oTx fundamenturi tipis
ekosistemas.
1. arasubsidirebuli mziT amZravi ekosistemebi –
bunebrivi sistemebi, romlebic mTlianad damokidebulia
mzis pirdapir gamosxivebaze. maT ricxvs miekuTvneba
okeaneebis Ria nawili, mTis tyeebis farTo masivi da didi
Rrma tbebi. aseTi ekosistemebi Rebuloben nakleb energias
da naklebad produqtiulebi arian; Tumca isini Zalian
mniSvnelovan rols asruleben, rameTu didi teritoriebi
ukaviaT. es biosferos sasicocxlo pirobebis uzrunvelyofis
mTavari modulia, sadac iwmindeba didi moculobis haeri,
wrebrunvaSi brundeba wyali, yalibdeba klimaturi pirobebi
da a.S.
2. ekosistemebi, romlebic mziT amZravia, magram
subsidirebulia sxva bunebrivi wyaroebiT. aseTi
ekosistemebis magaliTebia mdinareebis estuariebi,
zRvis yureebi. wylis dinebebi, miqceva-moqcevebi xels
uwyoben sakvebi mineraluri elementebis ufro swraf
wrebrunvas, amitom estuariebi ufro nayofieria, vidre

mimdebare xmeleTi an okeanis sxva nawili.

3. mziT amZravi, magram subsidirebuli
adamianisagan. aseTi ekosistemis magaliTia
agroekosistema (mindori, mefrinveleobis fabrika da
a.S.)

4. sawvaviT amZravi _ industriuli-saqalaqo sistema,

sadac sawvavis energia ki ar avsebs, aramed cvlis mzis
energias. mWidrod dasaxlebul qalaqebSi energiaze
moTxovnileba 2 – 3 rigiT metia im energiis nakadze,
romelic bunebriv ekosistemaSi mzis gamosxivebiT
modis da uzrunvelyofs sicocxles.
 produqtiulobis koncefcia
mocemul momentSi ekosistemaSi organizmebis
erTobliobas ewodeba biomasa, xolo biomasis
warmoqmnis siCqares ewodeba produqtiuloba.
asxvaveben pirvelad produqtiulobas – siCqares,
romeliTac producentebi fotosinTezis saSualebiT
agroveben mzis energias organuli nivTierebebis saxiT,
da meorad produqtiulobas – konsumentebis mier
biomasis warmoqmnis siCqares.
 ganviTarebul qveynebSi soflis meurneobis maRali
produqtiuloba miiRweva didi energiis dabandebiT da
aseve seleqciuri muSaobiT, romelic mimarTulia
mcenareTa uxvmosavliani jiSebis da maRalproduqtiuli
Sinaur cxovelTa jiSebis gamoyvanisaken. am
damxmare energiis nakads uwodeben energetikul
subsidias.
Tu XIX saukuneSi da XX saukunis pirvel naxevarSi
msoflioSi qveynebi iyofoda samrewvelo ganviTarebul
da agrarul qveynebad, XX saukunis meore
naxevridan moyolebuli dRemde Seiqmna iseTi
situacia, rom rac ufro ganviTarebulia qveyana, miT
ufro produqtiulia misi soflis meurneoba. swored
ganviTarebul qveynebs SeuZliaT soflis meurneobis
Sesabamisi energetikuli subsidireba.
 metabolizmi da individTa zomebi
kvebiT jaWvSi mcire organizmebSi
nivTierebaTa cvla ufro maRali intensivobiT
mimdinareobs, anu mcire zomis organizmebs
axasiaTebT ufro maRali “kuTri metabolizmi”
(metabolizmi 1kg biomasaze gadaangariSebiT),
vidre didi zomis organizmebs. amasTan, mcire
zomis organizmebi qmnian SedarebiT nakleb
biomasas, vidre didi zomis organizmebi.
ase magaliTad, mocemul momentSi ekosistemaSi
baqteriebis biomasa gacilebiT naklebia
ZuZumwovrebis biomasaze. es kanonzomiereba
cnobilia odumis wesis saxeliT. es wesi imsaxurebs
gansakuTrebul yuradRebas, radgan garemos
anTropogenuli dabinZurebis da rRvevis Sdegad
xdeba organizmebis zomebis Semcireba, rac
aucileblad gamoiwvevs produqtiulobis saerTo
Semcirebas da ekosistemaSi wonasworobis
darRvevas
individTa zomebis SemcirebiT teritoriis
ufro mWidro dasaxlebis gamo, izrdeba
farTobis erTeulze biomasis gamosavali.
magaliTad spiloebi ar iZlevian maTi
gansaxlebis farTobis erTeulze imden
biomasas da produqcias, rasac iZleva
kaliebis gundi. es aris kuTri
produqtiulobis kanoni.
niadagi da misi
mcxovreblebi