EBSO PKD Semineri F - u00D6ztu00FCrk Rev1

EBSO-KMO işbirliği ile
PATLAMADAN KORUNMA DÖKÜMANI

TANITIM SEMİNERİ
4 ARALIK 2014
HAZIRLAYAN
Feridun ÖZTÜRK
Kimya Mühendisi
İş Güvenliği Uzmanı
feridunozturk@yahoo.com
ege@kmo.org.tr
0532 3357205
0232 4213535
1
KONU BAŞLIKLARI SLAYT
GİRİŞ 5
AMAÇ 10
KAPSAM VE DAYANAK 11
PATLAMADAN KORUNMA DÖKÜMANI İLE İLGİLİ MEVZUAT VE
STANDARDLAR 12
YANMA, YANGIN, PATLAMA VE ATEX PATLAMALARI 40

TS EN 60079-10-1:2009 STANDARDININ TANIMLAMALARI 63
PATLAYICI ORTAM OLUŞABİLECEK TEHLİKELİ BÖLGELERİN
SINIFLANDIRILMASI İÇİN İZLENECEK YOL 73
BÖLGE SINIFLANDIRMASI İÇİN HESAPLAMALAR 99

TEHLİKELİ ALAN SINIFLANDIRMASIYLA İLGİLİ ÖRNEKLER 119
TS EN 60079-10-2 YANICI TOZ ATMOSFERLER 126
PATLAMAYA KARŞI KORUNMUŞ (EXPROOF) EKİPMANLARIN
127
ETİKETLERİ
PATLAYICI ORTAM RİSKLERİNDEN KORUNMAK İÇİN ASGARİ
130
GEREKLER
SONUÇ: 131
EKLER 132 2
GİRİŞ
3
GİRİŞ
4
GİRİŞ
GİRİŞ:
İşyerlerinde; yanıcı kimyasal maddelerin

gaz, buhar, sis ve tozlarının atmosferik
şartlar altında hava ile oluşturduğu ve
herhangi bir tutuşturucu kaynakla
temasında hızlı yanması olayına ATEX
patlamaları denir.
5
GİRİŞ
ATEX patlamaları çalışanlar ve işyeri

güvenliği açısından önemli tehlike kaynağı
oluşturmaktadır.
Kimyasal gaz ve toz patlamaları sonucunda

can ve mal kayıpları meydana gelmekte,
çalışanlar ve işverenler önemli zararlar
görmektedir.
6
GİRİŞ
30.04.2013 tarih ve 28633 sayılı Resmi

Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren
Çalışanların Patlayıcı Ortamların
Tehlikelerinden Korunması Hakkında
Yönetmelik kapsamında (10.madde)
işverenler tarafından patlamadan korunma
dokümanı hazırlanması gerekmektedir.
7
GİRİŞ
Patlayıcı ortam oluşabilecek tüm yerlerde

ekipman ve koruyucu sistemlerin uygun
kategorilere göre seçilmesi, 30 Aralık 2006
Tarih ve 26392 sayılı Resmi Gazetede
yayımlanan; Muhtemel patlayıcı ortamda
kullanılan teçhizat ve koruyucu sistemler ile
ilgili yönetmeliğ‘e uygun olmalıdır.
8
GİRİŞ
Patlamayı önleme ve patlamadan korunma

amacıyla, işyerinde yapılan işlemlerin
doğasına uygun teknik ve organizasyona
yönelik tüm önlemlerin işverenler tarafından
alınması, patlayıcı ortamların ve muhtemel
patlamanın değerlendirilmesi ve “Patlamadan
Korunma Dokümanı” olarak isimlendirilen
belgelenin hazırlanması zorunludur.
9
AMAÇ
AMAÇ:
İşyerinde oluşabilecek patlayıcı atmosferlerin

tehlikelerinden çalışanların sağlık ve
güvenliğini korumak.
10
KAPSAM VE DAYANAK
KAPSAM VE DAYANAK:
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na

dayanılarak çıkarılan Çalışanların Patlayıcı
Ortamların Tehlikelerinden Korunması
Hakkında Yönetmeliğin; 2 nci maddesinde
belirlenen kapsamda, 6 ncı maddesinde
işverene verilen yükümlülük çerçevesinde,10
uncu maddesinde istenilen hususlardır
11
PATLAMADAN KORUNMA DÖKÜMANI İLE İLGİLİ MEVZUAT VE STANDARDLAR
PATLAMADAN KORUNMA DÖKÜMANI İLE İLGİLİ MEVZUAT

VE STANDARDLAR
30 Haziran2012 Tarih ve 28339 Sayılı resmi gazetede yayımlanan
6331 sayılı İş sağlığı ve güvenliği kanunu
30 Nisan 2013 Tarihinde ve 28633 Sayılı Resmi Gazetede yayımlanan
Çalışanların patlayıcı ortamların tehlikelerinden korunması
hakkında yönetmelik
99/92/EC “işyeri güvencesi ve işçi sağlığı”ile ilgili Avrupa Birliği direktifi, ATEX 137
30 Aralık 2006 Tarih ve 26392 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan;
Muhtemel patlayıcı ortamda kullanılan teçhizat ve koruyucu
sistemler ile ilgili yönetmelik
94/9/EC “korumalı aletlerin imalatı” ile ilgili Avrupa Birliği direktifi, ATEX 100a
TS EN 60079-10-1:2009 patlayıcı ortamlar- bölüm 10-1:
tehlikeli bölgelerin sınıflandırılması-patlayıcı gaz atmosferler
TS EN 60079-10-2 patlayıcı ortamlar- bölüm 10-2:
tehlikeli bölgelerin sınıflandırılması-yanıcı toz atmosferler 12
6331 SAYILI İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU, MADDE-30
İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çeşitli

yönetmelikler
(1)Aşağıdaki konular ile bunlara ilişkin usul ve
esaslar Bakanlıkça çıkarılacak yönetmeliklerle
düzenlenir:
……………………………………………………
……………………………………………………
………………
13
ÇALIŞANLARIN PATLAYICI ORTAMLARIN TEHLİKELERİNDEN KORUNMASI HAKKINDA YÖNETMELİK,
MADDE-1: AMAÇ
Madde-1
(1) Bu Yönetmeliğin amacı, çalışanları sağlık ve
güvenlik yönünden işyerlerinde oluşabilecek
patlayıcı ortamların tehlikelerinden korumak için
alınması gereken önlemlere ilişkin usul ve esasları
düzenlemektir.
14
MADDE-2: KAPSAM
Madde-2
(1) Bu Yönetmelik, 20/6/2012 tarihli ve 6331 sayılı
İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamına giren ve
patlayıcı ortam oluşma ihtimali bulunan
işyerlerinde uygulanır.
(2) Kapsam dışı olanlar sıralanmıştır
(2) Ancak;
a) Hastalara tıbbi tedavi uygulamak için ayrılan yerler ve tıbbi tedavi uygulanması,
b) 1/4/2011 tarihli ve 27892 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Gaz Yakan Cihazlara
Dair Yönetmelik (2009/142/AT) kapsamında yer alan cihazların kullanılması,
c) Patlayıcı maddelerin ve kimyasal olarak kararsız halde bulunan maddelerin
üretilmesi, işlemlerden geçmesi, kullanımı, depolanması ve nakledilmesi,
ç) Sondaj yöntemiyle maden çıkarma işleri ile yeraltı ve yerüstü maden çıkarma işleri,
d) Patlayıcı ortam oluşabilecek yerlerde kullanılan her türlü taşıma aracı hariç,
uluslararası antlaşmaların ilgili hükümlerinin uygulandığı kara, hava ve su yolu taşıma
araçlarının kullanılması,
15
bu Yönetmelik kapsamı dışındadır.
İŞVERENİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ
MADDE 5 – Patlamaların önlenmesi ve

patlamadan korunma
MADDE 6 – Patlama riskinin değerlendirilmesi
a) Patlayıcı ortam oluşma ihtimali ve bu ortamın
kalıcılığı,
b) Statik elektrik de dâhil tutuşturucu kaynakların
bulunma, aktif ve etkili hale gelme ihtimalleri,
c) İşyerinde bulunan tesis, kullanılan maddeler,
prosesler ile bunların muhtemel karşılıklı
etkileşimleri,
ç) Olabilecek patlama etkisinin büyüklüğü
16
ÇALIŞANLARIN PATLAYICI
ÇALIŞANLARIN ORTAMLARIN
PATLAYICI TEHLİKELERİNDEN
ORTAMLARIN KORUNMASI
TEHLİKELERİNDEN HAKKINDA
KORUNMASI YÖNETMELİK,
HAKKINDA
İŞVERENİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ
YÖNETMELİK, MADDE-1: AMAÇ
MADDE 7 – İşyerinin güvenli hale getirilmesi

MADDE 8 – Koordinasyon görevi
MADDE 9 – Patlayıcı ortam oluşabilecek yerlerin
sınıflandırılması
17
HAKKINDA
İŞVERENİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ, MADDE
YÖNETMELİK, 10 – Patlamadan
MADDE-1: AMAÇ korunma dokümanı
Madde 10
(1) İşveren, 6 ncı maddede belirtilen
yükümlülüğünü yerine getirirken, ikinci fıkrada
belirtilen hususların yer aldığı Patlamadan
Korunma Dokümanını hazırlar.
18
HAKKINDA
Madde 10
(2) Patlamadan Korunma Dokümanında;
a) Patlama riskinin belirlendiği ve değerlendirildiği hususu,
b) Bu Yönetmelikte belirlenen yükümlülüklerin yerine
getirilmesi için alınacak önlemler,
c) İşyerinde Ek-1’e göre sınıflandırılmış yerler,
ç) Ek-2 ve Ek-3’te verilen asgari gereklerin uygulanacağı yerler,
d) Çalışma yerleri ve uyarı cihazları da dahil olmak üzere iş
ekipmanının tasarımı, işletilmesi, kontrolü ve bakımının güvenlik
kurallarına uygun olarak sağlandığı,
e) İşyerinde kullanılan tüm ekipmanın 25/4/2013 tarihli ve
28628 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan İş Ekipmanlarının
Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğine
uygunluğu,
yazılı olarak yer alır. 19
HAKKINDA
Madde 10
(3) Patlamadan korunma dokümanı, işin
başlamasından önce hazırlanır ve işyerinde, iş
ekipmanında veya iş organizasyonunda önemli
değişiklik, genişleme veya tadilat yapıldığı
hallerde yeniden gözden geçirilerek güncellenir.
20
HAKKINDA
Madde 10
(4) İşveren, yürürlükteki mevzuata göre
hazırladığı patlama riskini de içeren risk
değerlendirmesini, dokümanları ve benzeri diğer
raporları birlikte ele alabilir.
21
HAKKINDA
İŞVERENİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ,
YÖNETMELİK, MADDE
MADDE-1: 11 ,12 ,13 ,14
AMAÇ
MADDE 11 – İşyerleri ve iş ekipmanları için

özel gerekler
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM-Çeşitli ve Son Hükümler
MADDE 12 – Yürürlükten kaldırılan yönetmelik
GEÇİCİ MADDE 1 – (Eski) Patlamadan
korunma dokümanlarının
geçerliliği
MADDE 13 – Yürürlük
MADDE 14 – Yürütme
22
ÇALIŞANLARIN PATLAYICI ORTAMLARIN TEHLİKELERİNDEN KORUNMASI HAKKINDA YÖNETMELİK
EK-1
EK – 1: Patlayıcı ortam oluşabilecek yerlerin

sınıflandırılması
1 –Patlayıcı ortam oluşabilecek yerler
2 – Tehlikeli yerlerin sınıflandırılması
Gaz, buhar ve sis halindeki yanıcı maddelerin
hava ile karışımından oluşan patlayıcı ortam;
Bölge 0 / Bölge 1 / Bölge 2
Havada bulut halinde bulunan tutuşabilir
tozlardan oluşan patlayıcı ortam;
Bölge 20 / Bölge 21 / Bölge 22
23
EK-2
EK – 2: Çalışanların sağlık ve güvenliklerinin

patlayıcı ortam risklerinden korunması için asgari
gerekler
1. Organizasyon önlemleri
1.1. Çalışanların eğitimi
1.2. Yazılı talimatlar ve çalışma izni
2. Patlamadan Korunma Önlemleri
24
EK-3
EK-3: Ekipmanların ve koruyucu sistemlerin

seçiminde uyulacak kriterler
Ekipmanların ve koruyucu sistemlerin seçimi;
Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanılan Teçhizat ve
Koruyucu Sistemlerle İlgili Yönetmelikte (94/9/AT)
belirtilen kategorilere göre yapılır.
Bölge 0 veya Bölge 20: …………Kategori 1 ekipman,

Bölge 1 veya Bölge 21: …………Kategori 1 veya 2 ekipman,
Bölge 2 veya Bölge 22: …………Kategori 1, 2 veya 3 ekipman.
25
EK-4
EK – 4: Patlayıcı ortam oluşabilecek yerler için

uyarı işareti
26
MUHTEMEL PATLAYICI ORTAMDA KULLANILAN TEÇHİZAT VE KORUYUCU SİSTEMLER İLE İLGİLİ
YÖNETMELİK MADDE 1 – Amaç
Madde 1
(1) Bu Yönetmeliğin amacı; Yönetmelik kapsamına
giren muhtemel patlayıcı ortamda kullanılan
teçhizatın ve koruyucu sistemlerin güvenli olarak
piyasaya arzı için gerekli emniyet kuralları ile
uygunluk değerlendirme prosedürlerine ilişkin usul
ve esasları belirlemektir.
27
YÖNETMELİK MADDE 4– Tanımlar
Madde 4
h)Teçhizat grupları ve kategorileri
1) I. Grup teçhizat (Madenler)
2) II. Grup teçhizat (Diğerleri)
28
YÖNETMELİK EK-1
EK-I: Teçhizat gruplarının kategoriler halinde

sınıflandırılmasını belirleyen kriterler
1) I. Grup teçhizat (Madenler)

2) II. Grup teçhizat (Diğerleri)
29
YÖNETMELİK EK-2
EK-II: Muhtemel patlayıcı ortamlarda kullanılacak teçhizat ve

koruyucu sistemlerin tasarım ve yapımı ile ilgili temel sağlık ve
emniyet gerekleri
1. Teçhizat ve koruyucu sistemlere ait ortak gerekler
1.0. Genel Gerekler
1.0.5. İşaretleme
Tüm teçhizat ve koruyucu sistemler aşağıdaki asgari
detaylara sahip, okunaklı ve silinmeyecek bir şekilde
işaretlenmelidir;
- İmalatçının adı ve adresi,
- CE işareti (Ek X, Bölüm A’ya bakınız),
- Seri veya tip işaretlemesi,
- Varsa, seri numarası,
- İmal yılı,
- Teçhizat grup ve kategorisinin simgesi ardından patlamaya
karşı korunma özel işareti 30

YÖNETMELİK EK-2 (devam)
- II. Grup Teçhizat için, “G” harfi (gaz, buhar veya

sisten kaynaklanan patlayıcı ortamlarla ilgili)
ve/veya “D” harfi (tozdan kaynaklanan patlayıcı
ortamlarla ilgili).
Ayrıca, gerektiğinde emniyetli kullanımı için zorunlu
tüm bilgiler teçhizat üzerine işaretlenmelidir.
1.0.6. Talimatlar
(a) Tüm teçhizat ve koruyucu sistemlerle birlikte
talimatlar bulunmalıdır,
(b) Talimatlar, imalatçı veya Türkiye’de yerleşik yetkili
temsilcisi tarafından Türkçe hazırlanmalıdır.
(c) Talimatlar,……gerekli çizim ve şemaları içermelidir.
(d) Teçhizat veya koruyucu sistemi açıklayan literatür
emniyet konularıyla ilgili talimatlara ters düşmemelidir.31
YÖNETMELİK Ek-3, Ek-4, Ek-5, Ek-6, Ek-7, Ek-8, Ek-9
EK-III: AT tip incelemesi modülü
EK-IV:Üretim kalite güvencesi modülü
EK-V: Ürün doğrulama modülü
EK-VI: Tipe uygunluk modülü
EK-VII: Ürün kalite güvencesi modülü
EK-VIII: İç üretim kontrolü modülü
EK-IX: Birim doğrulama modülü

32
YÖNETMELİK EK-10
EK-X: CE uygunluk işareti

A. CE uygunluk işareti aşağıdaki şekilde yer alan CE
harflerinden oluşur:
İşaretin küçültülmesi ya da büyütülmesi halinde,

yukarıdaki ölçekli resimde verilen oranlara uyulmalıdır
33
YÖNETMELİK EK-11
EK-XI: ONAYLANMIŞ KURULUŞLAR İÇİN DİKKATE

ALINACAK ASGARİ KRİTERLER
34
STANDARTLAR
TS EN 60079-10-1:2009 patlayıcı ortamlar- bölüm 10-1:

tehlikeli bölgelerin sınıflandırılması-patlayıcı gaz atmosferler
TS EN 60079-10-2 patlayıcı ortamlar- bölüm 10-2:
tehlikeli bölgelerin sınıflandırılması-yanıcı toz atmosferler
Patlama riskinin belirlenip değerlendirilmesi, patlayıcı

atmosfer oluşabilecek tehlikeli bölgelerin belirlenip
sınıflandırılması (HESAPLAMALAR)ve zone haritalarının
çıkarılması TS EN 60079-10-1 ve TS EN 60079-10-2
standardlarına göre yapılır. Yanıcı gaz ve sıvılar için bu
işlemler yapılırken TS EN 60079-10-1 standardındaki
formüller ile hesaplamaların yapılması gerekir. Bu
standardlar Türkçe’ye tercüme edilmediğinden
İngilizceleri mevcuttur. 35
STANDARTLAR
TS EN 60079-10-1 standardı EN 60079-10:2003’ün yerini

alır.(EN 60079-10:2003’ün Türk standardı olarak muadili
TS 3491 EN 60079-10 Aralık 2005 dir. Bu standardın
türkçesi vardır.)

EN 60079-10:2003 standardına göre yapılan önemli teknik

değişiklikler aşağıda verilmiştir:

•Basınç altında yüksek parlama noktasına sahip sıvıların

salınmasıyla üretilen alevlenebilir sislerden kaynaklı
patlama tehlikesinin ele alındığı Ek D ilave edilmiştir,
•Sıvı ve gazların salım hızını tahmin etmek amacıyla birçok
örneklerle salım hızı için termodinamikle ilgili eşitliklerin
verildiği Madde A.3 (Salım hızı) ilave edilmiştir.
36
STANDARTLAR
ÖNEMLİ
5 Alan sınıflandırma prosedürü
5.1 Genel
Alan sınıflandırması, alevlenebilir maddelerin özelliklerinin
birbiriyle alakası ve önemini kavrayan ve güvenlik, elektrik,
mekanik ve diğer bakımlardan kalifiye olan mühendislik
personeliyle birlikte proses ve donanıma aşina olan kişilerce
yapılmalıdır.
37
STANDARTLAR
TS EN 60079-10-2 standardı EN 61241-10:2004’ün yerini

alır.
EN 61241-10:2004 standardına göre yapılan önemli
teknik değişiklikler aşağıda verilmiştir:
•Tozların neden olduğu tehlikeler açıklığa

kavuşturulmuştur,
•Toz grupları ilave edilmiştir,
•Donanım Koruma Seviyelerinin (EPL’ler) açıklandığı
Ek D ilave edilmiştir,
•Bölge 21’in ötesindeki Bölge 22’nin 1 m’lik normal
genişliği 3 m’ye artırılmıştır.
38
STANDARTLAR
ÖNEMLİ
4.2 Patlayıcı tozlu ortamlar için alan sınıflandırma prosedürü
İlgili proses için malzeme karakteristikleri. Bu karakteristikler
proses uzmanından elde edilebilir.
Tesisin belirli öğelerinden yapılan salımın yapısı. Bu bilgi için uzman
mühendislik tecrübesi gerekebilir.
39
YANMA, YANGIN, PATLAMA ve ATEX PATLAMALARI
YANMA, YANGIN, PATLAMA VE ATEX PATLAMALARI
ATEX NEDİR?
“Patlayıcı Ortamlar” tanımı “Explosive Atmospheres” in

tercümesi olarak alınmıştır, Patlayıcı atmosfer demektir.
ATEX kısaltması Fransızca “ATmosphéres EXplosives”
kelimelerinin ilk hecelerinin birleşiminden
oluşturulmuştur.
40
ATEX PATLAMALARI HIZLI YANMADIR
Atex patlaması yanma reaksiyonunun daha hızlı halidir.

Bu nedenle Patlayıcı Atmosfer tehlikesinin anlaşılmasında
öncelikle yanma kimyasının bilinmesine, ayrıca katı, sıvı
ve gaz yanıcıların yanma davranışlarının anlaşılmasına
ihtiyaç vardır.
Yanma : Yanıcı maddenin yakıcı madde (çoğunlukla

havadaki oksijen) ile en az tutuşma sıcaklığında meydana
getirdiği kendini idame ettiren egzotermik kimyasal
zincirleme reaksiyondur.
Yangın : Kontrol dışı yanma ile ortaya çıkan bir acil durum
olayıdır. -->> 41
Atex patlamaları; işin gereği olarak işyeri havasında

bulunan veya çeşitli sebeplerle salınan; 1- yanıcı gaz, 2-
yanıcı sıvı buharı, 3- yanıcı sıvı sisi veya 4- yanıcı katı tozu
bulutu ile havanın oksijeninin uygun karışımının
tutuşturucu bir kaynakla temasında tümüyle ve ani
olarak yanmasıyla oluşan patlamalardır.
Patlama olması için en az bir yanıcı maddenin ortamda

bulunması gerekir. Yanıcı olmayan maddelerin gaz,
buhar, sis ve tozları hiçbir şart altında patlayıcı ortam
oluşturmazlar.
42
Yangının dört unsuru:
43
KATILARIN YANMASI VE PATLAMASI
A sınıfı yangın oluşturan katı maddelerin yanabilmesi için

tutuşma sıcaklığına ısındıklarında piroliz süreci ile yanıcı
gazlarını çıkarmakta ve bu gaz yanmaktadır. Yakıcı
madde havanın yaklaşık % 21’ini teşkil eden Oksijen
olarak gaz fazında olduğu için yanıcı maddenin de
reaksiyona girebilmesi için öncelikle gaz fazına geçmesi
gerekir. Bu nedenle katı maddelerin ısı ile muhatap
olabilecekleri ve yanıcı gazlarını çıkarabilecekleri yüzey
alanları ne kadar fazla olursa o kadar kolay
yanacaklardır.

44
KATILARIN YANMASI VE PATLAMASI (devam)
Bir odun kütüğüne göre ince tahta parçaları daha kolay

yanacak, rendeden cips şeklinde çıkmış talaşlar parlama
özelliği gösterecek, toz halindeki talaşlar ise havada
uçuşur vaziyette bulunduklarında toz patlaması meydana
getirebileceklerdir.
Katı maddelerin yanma ve patlama davranışında ısı ile

muhatap olup yanıcı gazını çıkarabilecekleri ve bunu
havanın oksijeni ile buluşturabilecekleri yüzey alanları en
önemli etkendir.
45
SIVILARIN YANMASI VE PATLAMASI
B sınıfı yangın oluşturan sıvı maddelerin yanabilmesi için

tutuşma sıcaklığına ısındıklarında yeterli yanıcı gaz
üretebilmeleri gerekmektedir. Sıvının da kendisi
yanmamakta sıvıdan buharlaşan gaz yanmaktadır. Bu
nedenle yanıcı sıvıların yanma davranışında yüzey alanı
ile beraber uçuculukları etken olmaktadır.
46
SIVILARIN YANMASI VE PATLAMASI (devam)
Bir yanıcı sıvı ne kadar uçucu ise o kadar parlama

davranışı göstermektedir. Örnek olarak benzin ve tineri
verebiliriz. Bütün yanıcı sıvıların buharları yanıcı gaz
olduklarından yeterli miktarda biriktiklerinde yanma
davranışı tamamen gazların yanma davranışı olarak
patlama şeklinde olmaktadır. Uçuculuğu kaynama
noktasının ve buhar basıncının düşüklüğü belirler. Bunun
en önemli göstergesi Flash noktasıdır.
47
Parlama noktası “flash point” sadece yanıcı sıvılar için

vardır. Flash noktası bir yanıcı sıvının tutuşturucu ısı
kaynağıyla temas ettiğinde anlık bir alev oluşturabilecek
buhar üretebildiği en düşük sıcaklık değeridir. Alevin
sönmeden devam edebilmesi ancak yanma noktası ve
üzerindeki sıcaklıklarda olur. Tutuşma sıcaklığına
ulaştığında ise kendiliğinden yanar.
Örnek olarak; etil alkolün parlama noktası: 12,7 oC,

tutuşma sıcaklığı ise: 362,7 oC’tır.

48
Bir yanıcı sıvının flash noktası ne kadar düşük olursa,

mesela (eksi) -43 oC olan benzin gibi hemen, parlayarak
ve kolayca yanacaktır. Flash noktası +52 oC olan mazot
ise zor ve yavaş yanacak, tutuşabilmesi için bir ön
ısıtmaya ihtiyaç duyulacaktır. Halbuki mazotun
tutuşma sıcaklığı yaklaşık 250 oC olarak daha düşük ve
benzinin tutuşma sıcaklığı yaklaşık 280 oC olarak daha
yüksektir.
49
Yanıcı sıvılar için flash point

50
Tüm yanıcı sıvıların küçük tanecik halinde bulundukları

sis hallerinde de buharlaşma yüzeyi sonsuza
gideceğinden hızla buharlaşıp ısı ve oksijen ile buluşarak
ani yanma ve ATEX patlaması meydana getirme
davranışı göstereceklerdir. Tüm yanıcı sıvıların buharları
yanıcı gaz olduğundan tamamen yanıcı gaz davranışı
göstereceklerdir.
51
52
GAZLARIN YANMASI VE PATLAMASI
C sınıfı yangın oluşturan yanıcı gazlar yanmaya hazır olup

en az tutuşma sıcaklığı ile temas ettiğinde tamamı ani
olarak (1 mikro saniyede) yanar.
Katı ve sıvılardaki gibi bir gazlaşma sürecine ihtiyaç

yoktur. Bu ani ve tümüyle yanma olayı ani hacim
genleşmesine yani patlamaya sebebiyet verir. Bu sebeple
kapalı hacimlerde 10 bar mertebesinde bir basınç
oluştururlar.

53
GAZLARIN YANMASI VE PATLAMASI (devam)
Ortam sıcaklığının 1 mikro saniyede oda sıcaklığından

1000 oC ’nin üzerindeki sıcaklıklara ani olarak ulaşması
ile meydana gelen ani hacim artışı, çeperlere 10 bar
mertebesinde ani bir basınç uygular, böylece pencereler,
kapılar veya diğer zayıf çeperler yırtılarak basıncı alır.
Yeterli yırtılma yüzeyi (en az 0,2 m2 /m3 ) mevcut
olmadığında binaların çökmesine bile neden olur.
Gazların kapalı hacimlerdeki bu ani ve tümüyle yanma
yani patlama davranışı anlaşıldığında tüm ATEX
patlamalarının davranışları anlaşılmış olacaktır.
54
PATLAMA ALT VE ÜST SINIRLARI
Gazların yanabilmesi yani patlayabilmesi için hava ile

karakteristik bir karışım oranında bulunmaları gerekir.
Buna patlama alt ve üst sınırları denir. Tüm yanıcı
gazlarda patlama alt (LEL) ve üst (UEL) sınırları
önemlidir. Bu sınırlar arasındaki konsantrasyon patlayıcı
atmosferdir.
Tüm yanıcı sıvıların da buharları yanıcı gazdır. Onlar için

de aynı şekilde patlama alt ve üst sınırları vardır ve
patlama davranışları da aynen gazlarınki gibidir.
55
BAZI YANICI GAZ VE SIVILAR İÇİN PATLAMA ALT VE ÜST SINIRLARI

Madde İsmi LEL UEL Madde İsmi LEL UEL
Asetaldehit 4 60 Benzin 1,4 7,6
Aseton 2,6 12,8 Gazyağı 0,7 5

Asetilen 2,5 81 Metan 5 15
Amonyak 15 28 Metil Alkol 6,7 36
Arsin 5,1 78 Metil Klorür 10,7 17,4
Benzen 1,35 6,65 Metil Etil Keton 1,8 10
n-Butan 1,86 8,41 Naftalin 0,9 5,9
iso-Butan 1,8 8,44 n-Heptan 1 6

Dietil Eter 1,9 36 n-Pentan 1,4 7,8
Etan 3 12,4 iso-Pentan 1,32 9,16
Etilen 2,75 28,6 Propan 2,1 10,1
Etil Alkol 3,3 19 Propilen 2 11,1
Etil Klorür 3,8 15,4 Silan 1,5 98
Fuel Oil No.1 0,7 5 Stiren 1,1 6,1

Hidrojen 4 75 Toluen 1,27 6,75
İzopropil Alkol 2 12 p-Ksilen 1 6
56
YANICI SİS VE TOZLAR

Yanıcı sislerin ve tozların havada bulut hallerinin
patlama davranışlarına bakıldığında; parçacık küçüklüğü
sebebi ile ısı ile muhatap olup yanıcı gazını
çıkarabilecekleri ve bunu havanın oksijeni ile
buluşturabilecekleri yüzey alanlarının neredeyse sonsuz
büyüklüğe ulaşması sonucu reaksiyon hızı gazlarınkine
yaklaşmaktadır. Patlama davranışları da aynı gazlarınki
gibi olmaktadır.
Yanıcı tozlarda patlayıcı atmosfer oluşturabilecek en

düşük konsantrasyon 50-100 g/m3 civarındadır. Un için
bu değer 50 g/m3 tür. En yüksek konsantrasyon ise 2-3
kg/m3 civarında olmaktadır 57
YANICI OLMAYAN MADDELER
Her madde yanıcı değildir. Maddelerin önemli bir kısmı

hiç yanmayan maddelerdir. Yanıcı maddeler ise zor
yanıcı, normal yanıcı, kolay yanıcı, kendiliğinden yanıcı
gibi sınıflara ayrılmaktadır. Yanıcılığı temelde tutuşma
sıcaklığının düşüklüğü, yüzey alanının büyüklüğü,
kaynama noktasının düşüklüğü, flash noktasının
düşüklüğü, uçuculuk ve yanma enerjisinin büyüklüğü gibi
faktörler etkilemektedir.
Yanıcı olmayan maddelerin gaz, buhar, sis ve tozları

hiçbir şart altında patlayıcı atmosfer oluşturamaz ve
patlamaz.
58
PATLAMA RİSKİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
1- Patlayıcı ortam oluşma ihtimali ve bu ortamın

kalıcılığı
2- Statik elektrik de dâhil tutuşturucu kaynakların
bulunma, aktif ve etkili hale gelme ihtimalleri
3- Olabilecek patlama etkisinin büyüklüğü
59
ATEŞLEME KAYNAKLARI
Patlayıcı, parlayıcı, yanıcı, gaz,toz ve buharın; havanın

oksijeni ile karıştıklarında patlayabilmeleri için bir enerji
kaynağına ihtiyaç vardır. Aşağıda sıralanmış olan enerji
kaynakları patlamanın nedenleri olabilirler.
60
ATEŞLEME KAYNAKLARI (devam)
•Elektrik ark ve kıvılcımı

•Sıcak yüzeyler
•Mekanik sürtünme ile çıkan kıvılcım
•Statik elektriklenme
•Açık alev, sıcak gaz ve akkor haldeki parçacıklar
•Adyabatik basınç şok dalgası
•Yıldırım düşmesi elektrikli hava şartları
•Parazit akım, katodik koruma
•Ultrasonik ses dalgaları
•Radyo dalgaları
•Mikro dalgalar
•Kızıl ötesi ışık
•Görünür ışık
•Ultra viole ışınları
•Rontgen ve gama ışınları
•Egzotermik kimyasal reaksiyonlar
61
PATLAMA SICAKLIĞI VE ISI GRUPLARI
62
TS EN 60079-10-1:2009 STANDARDININ TANIMLAMALARI
TS EN 60079-10-1:2009 STANDARDININ TANIMLAMALARI:
PATLAYICI ORTAM
Tutuşmadan sonra kendiliğinden devam edecek şekilde

yayılmasına izin veren, gaz, buhar, toz, fiber veya havada
uçuşan maddeler biçimindeki alevlenebilir maddelerin
atmosfer şartları altında havayla karışımı.
63
PATLAYICI GAZ ORTAMI
Tutuşmadan sonra kendiliğinden devam edecek şekilde

alevin yayılmasına izin veren, gaz veya buhar biçimindeki
alevlenebilir maddelerin atmosfer şartları altında havayla
karışımı.
64
BÖLGELER
Tehlikeli alanlar, patlayıcı gaz ortamının oluş sıklığı ve

süresine bağlı olarak aşağıdaki gibi bölgelere ayrılacak
şekilde sınıflandırılır:
65
Bölgeler (devam)
Bölge 0 :
Patlayıcı gaz ortamının sürekli olarak veya uzun periyotlar
boyunca veya sıklıkla bulunduğu bir alan.
Bölge 1 :
Patlayıcı gaz ortamının normal çalışmada oluşması
nadiren olabilen bir alan.
Bölge 2 :
Patlayıcı gaz ortamının normal çalışmada oluşması
muhtemel olmayan ancak oluşursa yalnızca kısa bir
periyot boyunca devam edecek olan alan.

66
SALIM KAYNAĞI
Gaz, buhar, sis veya sıvının, patlayıcı gaz ortamı

oluşabilecek şekilde ortama salınabildiği nokta veya
konum.
67
SALIM DERECELERİ
Üç adet temel salım derecesi vardır. Bunlar patlayıcı gaz ortamının
bulunma ihtimali ve sıklığına göre azalacak şekilde aşağıda
verilmiştir:
Sürekli salım derecesi : Sürekli olan veya uzun periyotlar boyunca
veya sıklıkla olması beklenen salım.
Ana salım derecesi : Normal çalışma sırasında periyodik olarak veya

nadiren olması beklenebilen salım.
Tali salım derecesi : Normal çalışmada olması beklenmeyen ve olursa

yalnızca kısa bir periyot boyunca ve seyrek olarak meydana gelmesi
muhtemel olan salım.
68
HAVALANDIRMA:
Havanın hareket ederek rüzgâr, sıcaklık değişimlerinin

veya yapay vasıtaların etkisi nedeniyle (örneğin fanlar
veya aspiratörler) temiz havayla yer değiştirmesi.
69
HAVALANDIRMA (devam)
Ana havalandırma tipleri:
Havalandırma, rüzgâr ve/veya sıcaklık değişimleri veya

fanlar gibi yapay vasıtalarla oluşturulan hava hareketiyle
sağlanabilir. İki ana tip havalandırma vardır:
•Doğal havalandırma,
•Yapay havalandırma (genel veya yerel)
70
HAVALANDIRMA (devam)
HAVALANDIRMA DERECESİ
Yüksek havalandırma
Sözde anlık olarak salım kaynağındaki yoğunluğu azaltarak bu
yoğunluğun, alt patlama sınırının altına düşmesini sağlayabilir.
Orta havalandırma
Salım devam ederken yoğunluğu kontrol ederek kararlı bir bölge
sınırı oluşturabilir. Ve bu bölgede salım durduktan sonra patlayıcı
gaz ortamı gereksiz biçimde kalıcılığını sürdürmez.
Düşük havalandırma
Salım devam ederken yoğunluğu kontrol edemez ve/veya salım
durduktan sonra alevlenebilir ortamın uygunsuz kalıcılığını
engelleyemez
71
HAVALANDIRMANIN VERİMLİLİĞİ
İyi: havlandırma sanalda sürekli olarak bulunmaktadır,
Orta: havalandırmanın normal işletme sırasında bulunması

beklenir. Seyrek ve kısa periyotlar boyunca olması şartıyla
süreksizliklere izin verilir,
Zayıf: iyi veya orta standardı karşılamayan havalandırma. Ancak

süreksizliklerin uzun periyotlar boyunca meydana gelmesi
beklenmez.
72
TS EN 60079-10-1:2009’ A GÖRE: PATLAYICI ORTAM OLUŞABİLECEK TEHLİKELİ BÖLGELERİN SINIFLANDIRILMASI
TEHLİKELİ BÖLGE SINIFLANDIRMASI
TS EN 60079-10-1:2009’ A GÖRE: PATLAYICI ORTAM

OLUŞABİLECEK TEHLİKELİ BÖLGELERİN SINIFLANDIRILMASI İÇİN
İZLENECEK YOL:
Yanıcı gaz veya buhar risklerinin meydana gelmesi

ihtimali olan tehlikeli bölgelerde kullanılan cihazların
uygun şekilde seçilmesini ve kurulmasını sağlamak
amacıyla söz konusu tehlikeli bölgelerin
sınıflandırılması, zone haritalarının çıkarılması
TS EN 60079-10-1 standardındaki formüller ile
hesaplamalar aşağıdaki sıraya göre yapılır.

73
TEHLİKELİ BÖLGE SINIFLANDIRMASI(devam)
1. Tesisteki tüm kimyasal maddeler listelenir. Yanıcı

olanlar ve olmayanlar birbirinden ayrılır.Yanıcı olan
maddeler , standardın istediği şekilde; Tehlikeli Alan
Sınıflandırma Veri Formu - 1. Kısım: tablosuna; yanıcı
madde listesi ve karakteristik özellikleri çıkarılmak
suretiyle listelenir,
Yanıcı olan maddeler için fizikokimyasal veriler toplanır.
“TS EN 60079-20-1 Ocak 2012 gaz ve buhar
sınıflandırması için malzeme karakteristikleri - deney
metotları ve veriler” standardında ve “Perrys-
Chemical-Engineers-Handbook-2008” el kitabında bu
verilerin birkısmını bulmak mümkündür.
74
Tehlikeli Alan Sınıflandırma Veri Formu - 1. Kısım: Yanıcı madde listesi ve karekteristikleri
Referans
Tesis: Alan:
Çizim
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Yanıcı madde LEL Uçuculuka
Parlama Buhar Erime Kaynama Adyabatik Ateşlenme Diğer

Bağıl
noktası basıncı noktası noktası genleşmenin sıcaklığı Sıcaklık bağıntılı
No Adı Bileşimi kg/m3 vol % ysoğunluk Grup
20 oC politropik sınıfı bilgi ve
gaz/hava
o
C kPa o
C o
C indeksi o
C açıklamalar
a
Normal olarak, buhar basıncı verilir, fakat o mevcut değilse, kaynama noktası kullanılabilir.
75

“TS EN 60079-20-1 Ocak 2012 gaz ve buhar sınıflandırması için malzeme karakteristikleri - deney
metotları ve veriler” sandardının EK-B tablosunda kimyasal maddeler hakkında aşağıda başlıkları
verilen bir tablo bulunmaktadır.
Aşağıdaki değerler çizelge halinde verilmiştir.
a) CAS-numarası
CAS: Kimyasal tanıtım sistemi
b) İngilizce isim (= eş anlamla) ve formül
c) Bağıl yoğunluk (hava =1)
d) Erime noktası
e) Kaynama noktası
f) Parlama noktası
g) Tutuşabilirliklik sınırları
h) Tutuşma sıcaklığı
i) En harekete geçirici karışım
j) MESG
k) g100 – g0
l) MIC oranı
m) Sıcaklık sınıfı
n) Sınıflandırma metodu
Her bir gaza karşı harfin anlamı aşağıdaki gibidir:
a = MESG belirlemesine göre sınıflandırılmış
b = MIC oranına göre sınıflandırılmış
c = Hem MESG hem de MIC oranı belirlenmiş
d = Kimyasal yapının benzerliğine göre sınıflandırılmış (geçici sınıflandırma) 76
2. Tehlikeli Alan Sınıflandırma Veri Formu - 2. Kısım:

tablosuna; Boşalma Kaynakları dikkate alınarak
işletmenin, özel önlem alınmasını gerektirecek
miktarda patlayıcı atmosfer oluşabilecek tehlikeli
noktaları ve hacimleri belirlenir.
77
Tehlikeli Alan Sınıflandırma Veri Formu - 2. Kısım: Boşalma Kaynakları Listesi
Referans
Tesis: Alan:
Çizim
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Boşalmanın Kaynağı Yanıcı Madde Havalandırma Tehlikeli Alan
Boşal- Zone
Refe- Operasyon Sıcaklığı ve Kullanıla- Zone
manın Fiziksel Hali Derec Boyutları Refe- Diğer bağıntılı bilgi
No Tanımlama Lokasyon rans Basıncı Tipi (d) bilirlik Tipi
Derecesi (c) esi (e) m rans* ve açıklamalar
(b) (e) 0-1-2
(a)
°C kPa En Boy
a S - Sürekli; A - Ana; T - Tali d D- Doğal havalandırma; Y-Yapay havalandırma

b Alıntı yapılan Table C.1 Yanıcı madde listesindeki sıra numarası e 60079- 10 - 1 Annex B
c G- Gaz; S- Sıvı; SG - Sıvı gaz; K - Katı;

*Zone hesaplamaları Ek-4'de Zone haritası Ek-5'de verilmiştir.
78
3. Boşalma dereceleri, standardın kriterlerine göre

belirlenir.
79
4. Yanıcı maddenin sıvı veya gaz olma durumuna göre;

standarddaki uygun formüle göre;
• Boşalma hızı
hesaplanır.
80
5. Havalandırmanın durumunu belirleyebilmek için

standarddaki uygun formüllerle;
•Asgari volümetrik temiz hava akış hızı,

•Teorik Vz hacmi,
•Kalıcılık süresi,
•Patlayıcı bölge (zone) büyüklüğü,
Hesaplanır.
81
TS EN 60079-10-1:2009 FORMÜLLERİN ÖZETİ
Yukarıda bahsettiğimiz hesaplamaları yapmak için

standarda verilen formüllerin özeti aşağıdaki slaytlarda
verilmiştir.
Formülleri kullanırken dikkat edilmesi gereken en önemli

nokta ; hesaplama için formüle koyduğumuz değerlerin
istenilen birimlerde olması gerekmektedir.
82
SIVILARIN BOŞALMA HIZININ HESAPLANMASI

Simge Açıklama Birim Formül
dG/dt Sıvının Boşalma Hızı kg/sn
Sıvının salındığı açıklığın kesiti (yüzey

S m2
alanı)
ρ Sıvı yoğunluğu (birim hacimdeki kütle) kg/m3
Δp Açıklık boyunca basınç farkı Pa Δp=Δpv+ρgΔh

Δpv Sıvının buhar basıncı Pa
g Yerçekimi ivmesi (9,81) m/s2

Δh Sızıntı yapan sıvının yüksekliği m
83
GAZLARIN BOŞALMA HIZININ HESAPLANMASI

(Gazların boşalma hızının hesabında gazın basıncı ile kritik basınç mukayese edilerek iki farklı formül kullanılır)
Pc Gazların Kritik Basıncı Pa
P> Pc ise yayılan gazın hızı kısıtlanmıştır

P< Pc ise yayılan gazın hızı kısıtlanmamıştır
P0 Gaz konteynerinin dışındaki basınç Pa
ɣ Adyabatik genleşmenin politropik indeksi birimsiz
Cp Sabit basınçta özgül ısı J kg-1 K-1
M Gazın moleküler kütlesi kg/kmol
R Üniversal gaz sabiti (8314) J kmol-1 K-1
84
P> Pc ise yayılan gazın hızı kısıtlanmıştır (choked, sonic)
dG/dt Gazın Boşalma Hızı kg/sn
Pc Kritik basınç Pa
P Konteyner içindeki basınç Pa
S Gazın salındığı açıklığın kesiti (yüzey alanı) m2

T Konteyner içindeki mutlak sıcaklık K
Vs Boşaltma açıklığındaki gazın vektörel hızı m/s
85

P< Pc ise yayılan gazın hızı kısıtlanmamıştır (non choked, subsonic)
dG/dt Gazın Boşalma Hızı kg/sn
Pc Kritik basınç Pa
P Konteyner içindeki basınç Pa
P0 Gaz konteyneri dışındaki basınç Pa
T Konteyner içindeki mutlak sıcaklık K
S Gazın salındığı açıklığın kesiti (yüzey alanı) m2
v0 Boşaltma açıklığındaki gazın vektörel hızı m/s
ρ0 Genleşmiş gazın yoğunluğu kg/m3
ρ Konteyner içindeki gazın yoğunluğu kg/m3

86
HAVALANDIRMA HESABI
(dV/dt)min
Asgari volumetrik temiz hava akış hızı (birim zamanda
m3/s
hacim)
(dG/dt)max Kaynaktaki salımın azami hızı (birim zamandaki kütle) kg/s
LELm Alt patlayıcılık sınırı (birim hacimde kütle) kg/m3
LELv Alt patlayıcılık sınırı (birim hacimde hacım) %
LELm’ye uygulanan güvenlik faktörü, tipik olarak,

k k = 0,25 (sürekli ve primer salım), birimsiz
k = 0,5 (sekonder salım)
T Ortam sıcaklığı (Kelvin olarak, K) K
LELmix Karışımın alt patlayıcılık sınırı kg/m3

(Le Chatelier Kanununa göre)
87
HAVALANDIRMA HESABI
KAPALI ALANDA Vz TEORİK HACMİN HESABI (Hypotetical volume)
Vz Teorik hacım m3
f=1 (ideal durum)’den tipik olarak f=5 (engellenmiş

hava akışı)’e kadar bir aralıkta olmak üzere patlayıcı
f birimsiz
gaz ortamını seyreltmedeki etkinliği bakımından
havalandırma verimliliğidir.
Vk Fiili havalandırma hızı m3/s
C Hava değişim sayısı sayı/h
İncelenmekte olan hacimden geçen temiz havanın

dV0/dt m3/s
toplam akış hızı
Gözönüne alınan salımın yakınındaki gerçek

V0 havalandırmayla hizmet edilen (tesisin kontrolü m3
içindeki) tüm hacim
88
HAVALANDIRMA HESABI
AÇIK ALANDA Vz TEORİK HACMİN HESABI (Hypotetical volume)
Vz Açık havada Teorik hacım m3
f=1 (ideal durum)’den tipik olarak f=5 (engellenmiş hava akışı)’e

f kadar bir aralıkta olmak üzere patlayıcı gaz ortamını birimsiz
seyreltmedeki etkinliği bakımından havalandırma verimliliğidir.
(dV/dt)min Asgari volumetrik temiz hava akış hızı (birim zamanda hacim) m3/s
Açık bir alanda kenar uzunlukları 15 m olan bir teorikbir hacım

varsayılır. Bu durumda yaklaşık 0,5 m/s’lik rüzgâr hızı, 3400
C sayı/s
m3’lük V0 hacminde, hava değişikliklerinin sayısı=0,03/s veya
100/h kabul edilebilir.
89
90
KALICILIK SÜRESİNİN HESABI

t Kalıcılık süresi hour
LEL olarak aynı birimlerle ölçülen alevlenebilir

maddenin başlangıç yoğunluğu (başka bir deyişle %
hacim veya kg/m3). Patlayıcı gaz ortamında herhangi
bir yerde (genel olarak yalnızca salım kaynağının çok
yakın çevresinde) alevlenebilir maddenin yoğunluğu
X0 kg/m3
% 100 hacimde olabilir. Bununla birlikte t
hesaplanırken X0 için alınacak uygun değer, diğer
hususların yanı sıra etkilenen hacim, salım sıklığı
ve süresi de göz önüne alınmak üzere özel duruma
bağlıdır
C Birim zaman başına hava değişikliklerinin sayısı sayı/s
91
TEHLİKELİ BÖLGE SINIRLARININ HESABI

(Hacım formüllerinden r=yarıçap hesaplanır)
Bulut şeklinde yayılım halinde (r = yarı çap

rbulut hesaplanır)
m Vz=4.π.r3/3
Fışkırma şeklinde yayılım halinde (r = yarı çap

rfışkırma hesaplanır)
m Vz=2.π.r3/3.(1-cos α/2)
92
6. Boşalma dereceleri ile havalandırma şartları birlikte

değerlendirilerek; bağımsız havalandırmanın bölge tipi
üzerindeki etkisi tablosunu kullanarak tehlikeli
bölgeler sınıflandırılır.
93
TABLO: Bağımsız havalandırmanın bölge tipi üzerindeki etkisi
94
7. Boşalma dereceleri, havalandırma verileri, tehlikeli

alanın zone tipi ve zone boyutları Tehlikeli Alan
Sınıflandırma Veri Formu - 2. Kısım tablosuna işlenir.
95
8. Tehlikeli bölge sınıflandırma çalışması sonunda

belirlenen zone’ların sınırları çizilerek zone haritası
oluşturulur.
96
SIFLANDIRMASI(devam)
9. Zone’lara göre kullanılması gereken asgari güvenli

ekipmanlar belirlenir. Daha önceden kullanılmış olan
ekipmanların zona uygunluğu kontrol edilir.
97
10. Zone’lardaki tüm tutuşturucu kaynak tehlikeleri

belirlenerek bertaraf edilir.
98
BÖLGE SINIFLANDIRMASI İÇİN HESAPLAMALAR

Standardda:
3tane salım hızı örneği
7 tane havalandırma hesabı örneği
mevcuttur
99
STANDARDDA OLMAYAN ÖRNEKLER
STANDARDDA OLMAYAN
İKİ ÖRNEK
100
STANDARDDA OLMAYAN ÖRNEKLER---VARSAYIM-1
VARSAYIM-1: Kazan dairesi (595 m3) LPG

hatlarında bir flanştan; işlev görmeme
sırasında; 0,5 cm2 (0,00005 m2)
kesitindeki delikten ortama gaz halinde LPG
nin tali olarak sızdığı varsayılmıştır.
( P< Pc gazın hızı kısıtlanmamıştır, subsonik)
ÖNEMLİ NOT: LPG kazan dairesinde 8 adet salım kaynağı tespit edilmiştir, bu salım
kaynakları normal çalışması sırasında alevlenebilir madde salımı yapması beklenmediği
için TALİ olarak değerlendirilmişitir. Hesaplamada en büyük salım kaynağı referans
alınmıştır.
101
Tablo-1: LPG ve bileşenleri hakkında fizikokimyasal veriler.

(literatürden toplanıp hesaplamalar yapılarak tablo
oluşturulmuştur)
Politropik Index
İdeal
Mol Kritik Kritik
Gaz Özgül Özgül Isı
YANICI Ağırlığı Basınç Basınç
Sabiti Isı Cp
MADDE M Pc Pc
R Cp J/Kg K
Gram Mpa Bar
J/Kmol K kJ/Kg K
Birimsiz
PROPAN (%30) 8314 44,00 4,25 42,46 2,60 2600 1,08
BÜTAN (%70) 8314 58,00 3,80 37,97 2,47 2470 1,06
LPG 8314 53,80 3,93 39,32 2,51 2509 1,07
Bir gaz karışımını oluşturan bileşenlerin konsantrasyon ve tutuşma sınırları
NOT: biliniyorsa bu karışımın alt ve üst sınır değerleri Le Chatelier denklemine göre
hesaplanır.
102
LPG Boşalma Hızının hesabı:
P<Pc oldupu için TS EN 60079-10-1:2009 STANDARDI gereği aşağıdaki formül kullanılmaktadır.
Aşağıdaki değerler yukarıdaki formülde yerine konularak Gazın Boşalma Hızı (dG/dt) hesaplanır.
Simge Açıklama Değer Birim

dG/dt Gazın Boşalma Hızı ? kg/s
Pc Kritik basınç 3,93x106 Pa
P Konteyner içindeki basınç 1,5x105 Pa
P0 Gaz konteyneri dışındaki basınç 1x105 Pa
T Konteyner içindeki mutlak sıcaklık 293 K
M Gazın moleküler kütlesi 53,8 kg/mol
S Gazın salındığı açıklığın kesiti (yüzey alanı) 5x10-5 m2
ɣ Adyabatik genleşmenin politropik indeksi 1,06 birimsiz
R Üniversal gaz sabiti (8314) 8314 J kmol K
-1 -1
103
104
Asgari volumetrik temiz hava akış hızının hesabı hesabı:
Aşağıdaki değerler yukarıdaki formülde yerine konularak Asgari

Volumetrik Temiz Hava Akış Hızı (dV/dt)min hesaplanır.

LELm Alt patlayıcılık sınırı 0,048 kg/m3
k Emniyet Faktörü 0,5 birimsiz
(dG/dt)max Boşalma Hızı 0,022 kg/s
T Ortam Sıcaklığı 293 K
105
Teorik Vz hacminin hesabı:

İlk önce kazan dairesi içindeki doğal havalandırmanın saatteki ve
saniyedeki hava değişim sayısını hesaplamamız gerekmektedir.
KAZAN DAİRESİI içinde DOĞAL havalandırma

hava değişim sayısı (C)hesabı
C=(1*2)/3
Rüzgar hızı Açıklıkların toplamı Bina içihacmi Saniyede Hava Saatte Hava
m/s m2 m3 Değişim sayısı Değişim sayısı
(1) (2) (3) sayı/s sayı/h
0,2 15 595 0,00504202 18
106
Teorik Vz hacminin hesabı: (devam)
Aşağıdaki değerler yukarıdaki formülde yerine konularak Teorik Vz hacmi (Vz) hesaplanır.
Simge Açıklama
Değer Birim
(dV/dt)min Asgari Volumetrik Temiz Hava Akış Hızı 0,90 kg/m3
C Saniyede Hava Degişimi Sayısı 5x10-3 sayı/s
f Kalite Faktörü 2 birimsiz
107
Kalıcılık Süresinin hesabı:
Aşağıdaki değerler yukarıdaki formülde yerine konularak Kalıcılık Süresi (t) hesaplanır.

LELv Alt patlayıcılık sınırı 2,1 %
C Saatte Hava Degişimi Sayısı 18 sayı/saat
X0 Başlangıç yoğunluğu 100 kg/m3
108
Patlayıcı bölge büyüklüğü: =
Salınan gazın küresel yayıldığı varsayılarak;

Vz=4.π.r3/3
Formülünden ( r ) hesaplanır.
840=(4 x 3,14 x r3)/3

R= 5,67 metre
109
SONUÇ:
Vz=806 m3 olarak bulunmuştur , Vz(806 m3)>V0(595 m3) olduğu
için havalandırmanın derecesi düşüktür ve verimi orta olarak
alınırsa, " Bağımsız havalandırmanın bölge tipi üzerindeki etkisini
gösteren tablo" ; dan zone 1 olarak bulunur.
110
VARSAYIM-2: LPG tank sahası açık alandadır(teorik

olarak 3375 m3 kapalı alan kabul edilir) hatlarında bir
flanştan; işlev görmeme sırasında; 1 cm2 (0,0001 m2)
kesitindeki delikten ortama gaz halinde LPG nin tali
olarak sızdığı varsayılmıştır.
( P< Pc gazın hızı kısıtlanmamıştır, subsonik)
ÖNEMLİ NOT: LPG tank sahasında 25 adet salım kaynağı tespit edilmiştir, bu salım
kaynakları normal çalışması sırasında alevlenebilir madde salımı yapması beklenmediği
için TALİ olarak değerlendirilmişitir. Hesaplamada en büyük salım kaynağı referans
alınmıştır.
111
P<Pc oldupu için TS EN 60079-10-1:2009 STANDARDI gereği aşağıdaki formül

kullanılmaktadır.
Aşağıdaki değerler yukarıdaki formülde yerine konularak Gazın Boşalma Hızı ( dG/dt) hesaplanır.
Pc Kritik basınç 3930000 Pa
P Konteyner içindeki basınç 7x105 Pa

P0 Gaz konteyneri dışındaki basınç 1x105 Pa
T Konteyner içindeki mutlak sıcaklık 293 K
M Gazın moleküler kütlesi 53,8 kg/mol
S Gazın salındığı açıklığın kesiti (yüzey alanı) 0,0001 m2
ɣ Adyabatik genleşmenin politropik indeksi 1,06 Birimsiz
R Üniversal gaz sabiti (8314) 8314 J kmol-1 K-1
112
113
Asgari volumetrik temiz hava akış hızının hesabı hesabı:
Aşağıdaki değerler yukarıdaki formülde yerine konularak

Asgari Volumetrik Temiz Hava Akış Hızı (dV/dt)min hesaplanır.
LELm Alt patlayıcılık sınırı 0,048 kg/m3
(dG/dt)max Boşalma Hızı 0,101 kg/s
T Ortam Sıcaklığı 293 K
114
Teorik Vz hacminin hesabı:
Aşağıdaki değerler yukarıdaki formülde yerine konularak Teorik Vz hacmi (Vz) hesaplanır.

(dV/dt)min Asgari Volumetrik Temiz Hava Akış Hızı 4,21 m3s
C Saniyede Hava Degişimi Sayısı 0,03 sayı/s
115
Kalıcılık Süresinin hesabı:
Aşağıdaki değerler yukarıdaki formülde yerine konularak Kalıcılık Süresi (t) hesaplanır.

LELv Alt patlayıcılık sınırı 2,1 %
C Saatte Hava Degişimi Sayısı 108 sayı/saat
X0 Başlangıç yoğunluğu 100 kg/m3
116
Patlayıcı bölge büyüklüğü:

Salınan gazın küresel yayıldığı varsayılarak;
Vz=4.π.r3/3
Formülünden ( r ) hesaplanır.
140=(4 x 3,14 x r3)/3

R= 3,19 metre
117
SONUÇ:
Vz=140 m3 olarak bulunmuştur , Vz(140 m3)<V0(3375 m3) olduğu için
havalandırmanın derecesi yüksektir ve verimi orta olarak alınırsa, "
Bağımsız havalandırmanın bölge tipi üzerindeki etkisini gösteren tablo" ;
dan zone 2 (tehlikesiz) olarak bulunur.
118
TEHLİKELİ ALAN SINIFLANDIRMASIYLA İLGİLİ ÖRNEKLER

Verilen örnekler, alan sınıflandırmasının genel felsefesini en iyi
açıklayanlardan alınmıştır. Bu nedenle örnekler yalnızca kılavuz
olarak kullanılır ve özel durumların hesaba katılması için adapte
edilmesi gerekmektedir. Seçilen milli veya endüstriyel koda göre
bölgelerin şekli ve genişliği değişebilir
Tehlikeli alan bölgeleri için tercih edilen semboller
Bölge 0 Bölge 1 Bölge 2
119
STANDARDDA TEHLİKELİ ALAN SINIFLANDIRMASIYLA

İLGİLİ 11 ADET ÖRNEK MEVCUTTUR
(Kitap) EXPROOF Mustafa Kemal Sarı ve

(Kitap) Preventations Des Explosions SuvaPro
Bu kaynaklarda tehlikeli alan sınıflandırmasıyla ilgili

detaylı örnekler mevcuttur.
120
TEHLİKELİ ALAN SINIFLANDIRMASIYLA İLGİLİ ÖRNEKLER Örnek No.2
Örnek No.2
Mekanik (diyafram) contalı, yer seviyesinde monte edilen, binaiçine yerleştirilen,
alevlenebilir sıvı pompalayan normal sanayi tipi bir pompa:
Bölgelerin tipini ve genişliğini etkileyen ana faktörler

Tesis ve proses
Havalandırma Genel Yağ haznesi
Tipi……………………… Yapay Yok
Derecesi……………… Düşük
Emre amadeliği….. Orta
Salım kaynağı Salım kategorisi

Pompanın mekanik contası……………............................ Sekonder
Ürün
Parlama noktası…………………………………… Proses ve ortam sıcaklığının altında
Buhar yoğunluğu……………………………… Havadan ağır
121
Sonuçta oluşan tehlikeli alan, V0 hacmini kapladığı için

boyutlar gösterilmemiştir. Havalandırma “orta” seviyeye
iyileştirilseydi bölge daha küçük olmakla birlikte yalnızca
bölge 2 olarak ta sınıflandırılabilirdi (bk. bağımsız
havalandırmanın bölge tipi üzerindeki etkisi tablosunu)122
Örnek No.5
Binaiçine yerleştirilen, işletmesel nedenlerden dolayı düzenli olarak açılan sabitlenmiş proses
karıştırma kanalı. Sıvılar, kanalda flanşlanmış, tüm kaynak yapılmış boru tesisatı aracılığıyla kanal
içerisine veya kanaldan dışarıya pompalanır:
Bölgelerin tipini ve genişliğini etkileyen ana faktörler

Tesis ve proses
Havalandırma
Tipi………………………… Yapay
Derecesi………………… Kanal içerisinde düşük; kanal dışında orta
Emre amadeliği……… Orta
Salım kaynağı Salım kategorisi

Sıvının kanal içindeki yüzeyi…………….......................... Sürekli
Kanaldaki açıklık…………………………………………….. Primer
Kanala yakın olan sıvının dökülmesi veya sızması……... Sekonder
Ürün
Parlama noktası…………………………………… Proses ve ortam sıcaklığının altında
Buhar yoğunluğu……………………………… Havadan ağır
123
Örnek No.5
İlgili parametreler hesaba katıldığında aşağıda, bu özel örnek için tahmin edilecek
olan tipik değer verilmiştir:
a = Salım kaynağından itibaren yatay olarak 1 m,
b = Salım kaynağından 1 m yukarıda,
c = 1 m yatay olarak,
d = 2 m yatay olarak,
e = Yer seviyesinden 1 m yukarıda 124
Örnek No.10
Bir boya fabrikasındaki
karıştırma odası mevcuttur.
(Bu örnekte No.2 ve No.5
münferit örneklerin bir
kullanılma biçimini gösterir.)
Bu basitleştirilmiş örnekte
dört adet boya karıştırma
kazanı(öğe 2) bir oda içerisine
yeleştirilmiştir. Ayrıca aynı
oda içerisinde sıvı için üç adet
pompa (öğe 1) vardır.
Bölgelerin tipini etkileyen ana

faktörler Örnek No.2 ve örnek
no.5’teki çizelgelerde
verilmiştir.
a = 2 m,
b = 4 m,
c = 3 m. 125
TS EN 60079-10-2 YANICI TOZ ATMOSFERLER
YANICI TOZ ATMOSFERLER

(TS EN 60079-10-2)
126
PATLAMAYA KARŞI KORUNMUŞ (Exproof) EKİPMANLARIN ETİKETLERİ
PATLAMAYA KARŞI KORUNMUŞ (Exproof) EKİPMANLARIN

ETİKETLERİ
IEC 60079-0 son sürümünde etiketlerin nasıl olacağı ve

neleri içereceği açıkça yazılmıştır. Ancak bu standardan
önceki etiketlemeler oldukça karmaşıktır.
Etiket örnekleri:
Ex II 2G Eex de IIC T6
techizat
explosiıon patlamaya karşı
grubucihaz cihaz kategorisi koruma tekniği gaz grubu sıcaklık sınıfı
protextion işareti koruma
kategorisi
127

128
129
PATLAYICI ORTAM RİSKLERİNDEN KORUNMAK İÇİN
ASGARİ GEREKLER
1.Organizasyon Önlemleri
1.Çalışanların Eğitimi
2.Yazılı Talimatlar
3.Ateşli Çalışma İzni
130
SONUÇ:
SONUÇ:
İşyerlerinde oluşabilecek patlayıcı ortamların

tehlikelerinden çalışanların sağlık ve güvenliğini
korumak için patlamadan korunma önlemlerini
uygulamak gerekir.
131
EKLER:
EKLER:
Ek-1: Hesaplamalarda kullanılan Excel tabloları
132
SON
TEŞEKKÜR EDERİZ
133

EBSO PKD Semineri F - u00D6ztu00FCrk Rev1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

EBSO PKD Semineri F - u00D6ztu00FCrk Rev1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EBSO-KMO işbirliği ile

PATLAMADAN KORUNMA DÖKÜMANI

YANMA, YANGIN, PATLAMA VE ATEX PATLAMALARI 40

BÖLGE SINIFLANDIRMASI İÇİN HESAPLAMALAR 99

İşyerlerinde; yanıcı kimyasal maddelerin

ATEX patlamaları çalışanlar ve işyeri

Kimyasal gaz ve toz patlamaları sonucunda

30.04.2013 tarih ve 28633 sayılı Resmi

Patlayıcı ortam oluşabilecek tüm yerlerde

Patlamayı önleme ve patlamadan korunma

İşyerinde oluşabilecek patlayıcı atmosferlerin

6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na

PATLAMADAN KORUNMA DÖKÜMANI İLE İLGİLİ MEVZUAT

İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili çeşitli

MADDE 5 – Patlamaların önlenmesi ve

MADDE 7 – İşyerinin güvenli hale getirilmesi

MADDE 11 – İşyerleri ve iş ekipmanları için

EK – 1: Patlayıcı ortam oluşabilecek yerlerin

EK – 2: Çalışanların sağlık ve güvenliklerinin

EK-3: Ekipmanların ve koruyucu sistemlerin

Bölge 0 veya Bölge 20: …………Kategori 1 ekipman,

EK – 4: Patlayıcı ortam oluşabilecek yerler için

EK-I: Teçhizat gruplarının kategoriler halinde

1) I. Grup teçhizat (Madenler)

EK-II: Muhtemel patlayıcı ortamlarda kullanılacak teçhizat ve

- II. Grup Teçhizat için, “G” harfi (gaz, buhar veya

EK-III: AT tip incelemesi modülü

EK-IV:Üretim kalite güvencesi modülü

EK-V: Ürün doğrulama modülü

EK-VI: Tipe uygunluk modülü

EK-VII: Ürün kalite güvencesi modülü

EK-VIII: İç üretim kontrolü modülü

EK-IX: Birim doğrulama modülü

EK-X: CE uygunluk işareti

İşaretin küçültülmesi ya da büyütülmesi halinde,

EK-XI: ONAYLANMIŞ KURULUŞLAR İÇİN DİKKATE

TS EN 60079-10-1:2009 patlayıcı ortamlar- bölüm 10-1:

Patlama riskinin belirlenip değerlendirilmesi, patlayıcı

TS EN 60079-10-1 standardı EN 60079-10:2003’ün yerini

EN 60079-10:2003 standardına göre yapılan önemli teknik

•Basınç altında yüksek parlama noktasına sahip sıvıların

TS EN 60079-10-2 standardı EN 61241-10:2004’ün yerini

•Tozların neden olduğu tehlikeler açıklığa

YANMA, YANGIN, PATLAMA VE ATEX PATLAMALARI

“Patlayıcı Ortamlar” tanımı “Explosive Atmospheres” in

ATEX PATLAMALARI HIZLI YANMADIR

Atex patlaması yanma reaksiyonunun daha hızlı halidir.

Yanma : Yanıcı maddenin yakıcı madde (çoğunlukla

Atex patlamaları; işin gereği olarak işyeri havasında

Patlama olması için en az bir yanıcı maddenin ortamda

Yangının dört unsuru:

KATILARIN YANMASI VE PATLAMASI

A sınıfı yangın oluşturan katı maddelerin yanabilmesi için

KATILARIN YANMASI VE PATLAMASI (devam)

Bir odun kütüğüne göre ince tahta parçaları daha kolay

Katı maddelerin yanma ve patlama davranışında ısı ile

SIVILARIN YANMASI VE PATLAMASI

B sınıfı yangın oluşturan sıvı maddelerin yanabilmesi için

SIVILARIN YANMASI VE PATLAMASI (devam)

Bir yanıcı sıvı ne kadar uçucu ise o kadar parlama

SIVILARIN YANMASI VE PATLAMASI (devam)

Parlama noktası “flash point” sadece yanıcı sıvılar için

Örnek olarak; etil alkolün parlama noktası: 12,7 oC,