Sapagyň temasy.

Herekete degişli meseleler

barada umumy düşünje
bermek. Şol bir tarapa
ugrukdyrylan herekete
degişli meseleleri çözmegi
öwretmegiň usuly.
Meýilnama

1) Hereket barada düşünje bermek.

2)Herekete degişli meseleleriň görnüşleri
barada düşünje bermek.
3) Herekete degişli meseleleri çözmegi
öwretmegiň usuly.
4) Şol bir tarapa ugrukdyrylan hereketi
öwretmegiň usuly.
•Dördünji proporsionallygy tapmaklyga
degişli meseleleriň biri hem herekete
degişli meselelerdir. Bu meselelerde
tizlik,wagt,uzaklyk ululyklar bardyr.
Beýle görnüşli meseleler 4-nji synpda
geçilýär.
Meselelerde gabat gelýän düşünjeler.
•  A) Hereket – Dürli taraplara ýöremek, ylgamak.
•  B) Uzaklyk – Iki predmetiň arasy.
Belgilenişi – S. Ölçeg birligi: mm, sm, m, km, ädim ,...
S=V.t
•  Ç) Wagt– Hadysalaryň we öwrülmeleriň bolup geçýän aralygy.
Belgilenişi – t.
•t = S : V
Ölçeg birligi: min,sek, sagat, sutka ,...
•  D) Tizlik - belli bir wagt birliginde geçilen aralyga aýdylýar
(Belli bir wagt – sagat, minut, sekunt). Belgilenişi -V Ölçeg
birligi: km/sag, m/sek km/min, … V=S:t
• Taýynlyk döwründe çagalara tizlik
düşünjesini düşündirmeli.
• Herekete degişli dürli zatlaryň üsti bilen
düşündirmeli.(adam ýöreýär,maşyn
ýöreýär,gämi ýüzýär,guş uçýar we ş.m).
• Okuwçylary synpda ýöredip biri-birine
baglanşygy görkezmeli (deň,haýal,çalt
ýöreýär).
Meseleleriň görnüşi.

• Herekete degişli meseleleri üç görnüşe

bölünýär.
• 1)her jisimiň tizligi we wagt berlip-uzaklygy
tapmaly. S = v*t
• 2)hersiniň tizligi we uzaklygy berlip wagty
tapmaly . t = s / v
• 3)uzaklyk we wagt berilip we biriniň tizligi
berlip-beýlekiniň tizligini tapmaly. V= s / t
Okuwçylar bilmeli.

• Eger-de (S) geçilen ýol we şol ýoly geçmek

üçin sarp edilen ( t ) wagt belli bolsa , onda
tizligi tapmak üçin geçilen ýoly wagta bölmeli.
• v =s/t
• Eger-de ( V) tizlik we şol tizlik bilen ýörelen
( t)wagt belli bolsa , onda ( s) geçilen ýoly
tapmak üçin tizligi wagta köpeltmeli. S=v*t
Okuwçylar bilmeli.

• Eger-de (s) geçilen ýol,( v) tizlige bölünse ( t)

wagt alynýar.
• t = s/v
( V) tizlik ( t ) wagt ( S) geçilen ýol

Ýeňil awtomobil 80 km/sag 3 sag ?

Traktor 30 km/sag ? 120 km
Otly ? 5 sag 300 km
Reaktiw uçar 1000 km/sag ? 4000 km
Şertli belgiler.
• Şol bir tarapa ugrukdyrylan hereket.

• Dürli tarapa ugrukdyrylan hereket.

• Biri-birine tarap ugrukdyrylan hereket.

• - duşyşyk ýeri
Mesele.
• 1)Iki şäherden bir wagtda biri-birine tarap iki ýolagçy ugradylar we
3 sagtdan soň duşuşdylar.Olaryň hersi duşuşýança näçe sagat
ýörediler(3 sagat)
• 2)Obadan şähere pyýada çykyp ugrady şol wagtda pyýada bilen
duşuşmaly welisopetli ugrady.Eger pyýada 40 minut soň duşuşan
bolsa welisopetli duşuşýança näçe wagt ýöredi.(40 minut)
Meseläniň şerti.
• Meselem:“Iki obadan bir wagtda biri-birine tarap iki welisopetli
ugrady we 2 duşuşdylar.Eger I-tizligi 15 km/sag ,II-tizligi 18 km/sag
bolsa iki obanyň arasyndaky uzaklygy tapmaly“
• Nämeler belli? Nämeleri tapmaly?
• I 15km . 15km 18km. 18km II
• 
• Çyzgyda I-birinji ýolagçy,II-ikinji ýolagçy I-her bölwege 15-lik
goýmaly,II-nji her bölege 18-lik goýmaly 15 lik we 18 lik 2 gezek
gaýtalanmaly sebäbi 2 sagat ýörediler.-duşuşan ýerleri.tutuş uzaklyk
tapmaly.
Çözüwi.

• I-usul
• 1)15*2=30 (km )-I-niň geçen ýoly
• 2) 18 *2= 36 (km)-2-niň geçen ýoly
3)30+36=66(km) iki obanyň aralygy
•  II-usul
• 1) 15+18=33(km) ýolagçylaryň 1 sagatda
ýakynlaşyşy
• 2) 33*2=66(km)-aralykdaky uzaklyk
Çözüwi.
• Indi ýol çyzgy boýunça şertini üýtgedip
işlemeli .
• 
? 
15km/sag  18km/sag

66
Çyzgy boýunça mesele düzüp ony çözmeli
• 1)15+18=33(km) her sagatda ýakynlaşan aralygy
• 2)66:33=2(sag ) duşuşuga çenli gerek wagt
Gysga şerti.
• Indiki görnüşi (üýtgedilen )
•

? 2sag
18km/sag
• 
II çyzgysy
• 66 km
Meseläni düzüp okuwçylar bolup bilelikde
işlemeli.
Meseläniň çözüwi.

•I usul
•1)182=36(km) ikinjiniň duşuşuga geçen uzaklygy
•2)66-36=30(km) birinjiniň duşuşuga çenli geçen uzaklygy
•3)30:2=15(km/sag)-birinjiniň tizligi
• 
•II-usul
•1)66:2=33(km)-ýolagçylaryň bir sagatda ýakynlaşygy
•2)33-18=15(km/sag)-birinjiniň tizligi
• 
•
Mesele.

• Eger oglanjyk iki obanyň arasyndaky

uzaklyklygy 10 km/sag tizlik bilen welosipedli 2
sagatda geçýän bolsa, ol bu aralygy 4km/sag
tizlik bilen pyýada näçe wagtda geçer?
Mesele.

• Obadan posýolka çenli aralyk 40

km,posýolkadan şähere çenli 200 km deň
bolsa, şäherden oba çenli aralygy 60 km/sag
tizlik bilen näçe wagtda geçip bolar?
Mesele.

• Arasyndaky uzaklyk 200 km bolan A we B

punktdan şol bir tarapa bir wagtda iki
awtomobil çykyp ugrady.Birinji awtomobiliň
tizligi 80 km/sag ikinjiniň tizligi birinjiniň
tizliginden 20km/sag az.Näçe sagatdan birinji
awtomobil ikinjiniň yzyndan ýeter?
Meseläniň çyzgysy

t=?
V₁= 80км/ч V₂=?, на 20км/ч< V1

• A B
200 км
Meseläniň çözüwi.

1. V₂ = V₁ - 20km/sag; V₂ = 80 – 20= 60 km/sag.

2. V ýakynlaşma = V₁ - V₂
V ýakynlaşma = 80 – 60 = 20km/sag.
3. t = S: V ýakynlaşma.
t = 200:20 = 10 sagatdan.
Jogaby: 10 sagatdan.
Mesele.

• Uçar 3 sagatda 960 km awtomobil bolsa 5 sagatda

400 km ýol geçdi .Uçaryň tizligi awtomobiliň
tizliginden näçe köp?
• Gämi akymyň ugruna 2 günde 15 sagat ýöredi. Ol
birinji gün 200 km , ikinji gün bolsa 175 km
geçipdir. Gämi her gün näçe sagat ýolda
bolupdyr,eger ol sol bir tizlik bilen ýörän bolsa ?
Meseläni çözüň.
•Her biri 5 manatdan 4 kitap we her biri 3
manatdan bolan şonça blaknot satyn aldylar.
Näçe manat tölediler?
•Iki tikinçi şol bir bahadan 10 m mata satyn
aldylar.
Mata üçin olaryň biri 30 m beýlekisi bolsa 20 m
tölediler.Olaryň hersi näçe manat töläpdir?
Mekdep üçin 10 sany çyzgyjy 3 manatdan we
ýene şonça galamy 2 m satyn aldylar.Alynan zatlar
üçin näçe manat töläpdirler?