‫ڊرامي جي تاريخ‬

‫ڊاڪٽر قاسم راڄپر‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪1‬‬
 ‫‪:‬ڊراما لفظ جو بڻ بڻياد‬

‫ٻوليء جو آهي‪،‬‬
‫َ‬ ‫لفظ ڊرامو يا (‪ )Drama‬يوناني‬
‫جيڪ و (‪ )Dran‬مان نڪت ل آهي‪ .‬جنه ن ال ِء‬
‫ڪجه ه عرص و اڳ ماهرن پاران اهو خيال‬
‫ٻوليء جي‬
‫َ‬ ‫ظاهر ڪيو پئي ويو ته اهو يوناني‬
‫لفظ (‪ )DRAO‬مان ورتل آهي‪ ،‬پر جديد تحقيق‬
‫ان خيال کي رد ڪيو آهي‪.‬‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫آڪسفورڊ ڊڪشنري َء موجب‪:‬‬
‫”لف ظ ڊرام ا (‪ )Drama‬يوناني‬
‫ٻوليء جي لفظ (‪ )Dran‬مان نڪتل‬
‫َ‬
‫معني (‪)do, act‬‬
‫ٰ‬ ‫آه ي‪ ،‬جنه ن ج ي‬
‫يعني ‘ڪرڻ يا عمل’ آهي“‪.‬‬
‫‪www.oxforddictionaries.com/defination/english/drama‬‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪3‬‬
‫ڊڪشنريء جي ان ڄاڻ جي آڌار اهو‬
‫َ‬ ‫آڪسفورڊ‬
‫چئ ي س گهجي ٿ و ت ه ڊرام ا لف ظ پنهنج و سفر‬
‫سورهين صدي َء ۾ هن ريت طئي ڪيو آهي‪.‬‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪4‬‬
‫تاريخي لسانيات (‪ )Philology‬مطابق ايئن به چئي‬
‫سگهجي ٿو ته انگريزي َء ۾ اهو لفظ هن ريت آيو‬
‫آهي‪:‬‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪5‬‬
‫جيستائين ان سلسلي ۾ ڪا ٻي مستند تحقيق آڏو‬
‫ڊڪشنريء جي تحقيق کي ئي‬
‫َ‬ ‫اچي‪ ،‬آڪسفورڊ‬
‫حتم ي س مجهي س گهجي ٿو‪ .‬ٻئ ي پاسي‬
‫‪ Dictionary.com‬تي به ڊراما جي بنيادي لفظ‬
‫ال ِء لکيل آهي ته اهو (‪ )drān‬تان ورتل آهي‪.‬‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪6‬‬
https://slideplayer.com/slide/7235289/

08/08/2022 7
 ‫ڊرامي جي قدامت‪:‬‬
‫جاء ڳولڻ جهڙيون مادي‬
‫الء محفوظ ِ‬
‫قديم زماني جي ماڻهن ۾پيٽ پالڻ ۽ پناهه ِ‬
‫الء سڀ کان اڳ ناچ‬‫خوشيء جي اظهار ِ‬
‫َ‬ ‫کانپوء‬
‫ِ‬ ‫ضرورتون پوريون ڪرڻ‬
‫خوشيء جي جذبن جي اظهار جو‬
‫َ‬ ‫اهڙيء ريت ناچ انساني‬
‫َ‬ ‫کي اهميت ڏني‪.‬‬
‫پهريون ذريع و بڻيو‪ .‬موس يقي َء ج و ب ڻ بڻياد ب ه ناچ ئ ي س مجهيو وڃي ٿو‪.‬‬
‫کوٽائيء مان مص وري‪ ،‬ب ت تراشي ۽‬
‫َ‬ ‫مختل ف ملڪ ن ج ي قدي م آثارن ج ي‬
‫چٽسالي َء جي نمونن مان به ناچ جي قدامت جو پتو پوي ٿو‪ .‬آڳاٽي زماني ۾‬
‫جهر جهنگ ۾ رهندڙ انسان شڪار هٿ اچڻ جي موقعي تي به خوشي َء ۾‬
‫نچ ڻ شروع ڪندا هئا‪ .‬جنه ن اڳت ي هلي‘شڪار ناچ’ طور سڃاڻپ اختيار‬
‫ڪئي‪ .‬غارن واري دور جا جهنگلي قبيال هڪ ٻئي کي جنگين ۾ هارائي فتح‬
‫جو جشن به ناچ ذريعي ڪندا هئا‪ ،‬اڳتي هلي اهو فن ’جنگ ناچ ‘جي نالي‬
‫سان مشهور ٿيو‪.‬‬
‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪8‬‬
 ‫ناچ جي شروعات‬

‫‪‬ان ڳالهه جا اهڃاڻ ڪٿي به نه مليا آهن ته‬

‫س ڀ کان پهريان ناچ ڪٿان شروع ٿيو پر‬
‫س نڌ ۾ ان ف ن ج و بنياد ”موه ن ج و دڙو“‬
‫ناچڻيء جي مجسمي‬
‫َ‬ ‫آهي‪ .‬جنهن مان مليل‬
‫سڄي دنيا جو ڌيان سنڌ طرف ڇڪايو‪.‬‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪9‬‬
‫مشهور محقق ۽ قديم آثارن جي ماهر محمد ادريس صديقي َء جو‬
‫خيال آهي ته‪” :‬موهن جي دڙي جا رهاڪو ناچ ۽ راڳ جا ڏاڍا‬
‫ناچڻيء مان ب ه ملي‬
‫َ‬ ‫ڪوڏي ا هئ ا‪ ،‬جنه ن ج و ثبوت اس ان ک ي‬
‫ٿو‪..... .‬قديم هندس تان ۾مذه بي رس من ۾ ناچ ۽ راڳ کي خاص‬
‫مرتبو حاصل هو‪ .‬ناچ‪ ،‬پوڄا جو حصو هوندو هو‪ ،‬موهن جي‬
‫الء اهو‬
‫دڙي ۾ ناچ کي اهم حيثيت حاصل هئي يا اتي جي ماڻهن ِ‬
‫رڳو دل وندرائڻ جو مشغلو هو‪ ،‬اها خبر ڪانه پئجي سگهي آهي‪.‬‬
‫ناچ س ان گ ڏ راڳ الزم ي آهي‪ .‬هڪ ُمه ر ت ي جا ڍول ڪ جي‬
‫تصوير اُڪريل آهي تنهن مان سمجهجي ٿو ته موهن جي دڙي ۾‬
‫الء کڙتال جو به‬‫ناچڻيء کي تال ڏيڻ ِ‬
‫َ‬ ‫راڳ جو رواج هو‪......‬‬
‫رواج هو‪ ،‬جنهن جا به ڪجهه نشان مليا آهن“‪. .‬‬
‫صديقي محمد ادريس‪( ،‬مترجم سرڪي شمس) سنڌو ماٿر جي‬
‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪10‬‬
‫موهن جي دڙي جي کوٽائي مان مليل ناچڻي َء جي مجسمي ۽ سازن‬
‫مان اها ڳالهه ته عالمي سطح تي مڃي وئي آهي ته سنڌ جا ماڻهو‬
‫لطيف فن جا شوقين هئا‪ ،‬کين راڳ‪ ،‬ناچ ‪ ،‬راند روند‪ ،‬مصوري ۽‬
‫چٽسالي َء ۾ خاص دلچسپي هئي‪ .‬سنڌ ۾ سڀيتا جو سج تڏهن اڀري‬
‫چڪو هو‪ ،‬جڏهن دنيا جون ٻيون قومون اڃا ستل هيون‪ .‬ان سلسلي‬
‫راء آهي ته‪ ” :‬قديم دور کان‬
‫۾ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي ِ‬
‫وٺي‪ ،‬س نڌو ندي سنڌ کي سيراب ڪيو ۽ سنڌ ۾ هميش ه سُڪار‬
‫خوشحاليء سببان ماڻهن جا ذهن ُکليا ۽ هنن‬
‫َ‬ ‫رهيو‪ .‬ان خوشي ۽‬
‫هنر ۽ فن ۾ ترقي ڪئي‪ ،‬راڳ ۽ رقص جون محفلون پڻ سندن‬
‫زندگيء ج و ُج ز رهيون‪ ،‬راڳ ۽ رق ص ج ي اها‬
‫َ‬ ‫روزمره ج ي‬
‫روايت جيڪا قبل از تاريخي دور کان وٺي شروع ٿي‪ ،‬سا مسلسل‬
‫طور هلندي آئي“‪.‬‬
‫بلوچ نبي بخش خان ڊاڪٽر ‪ ،‬سنڌي موسيقي َء جي مختصر تاريخ‪،‬‬
‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪11‬‬
08/08/2022 12
 ‫ماھرن جي را ِء‬

‫‪‬انگريزي ڊرامن جي محقق شيلڊن‬

‫شيني (‪)Sheldon Cheney‬‬
‫موج ب در اص ل ”ناچ ئي‬
‫مظاهراتي فن جي ما ُء آهي“‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪. Sheldon Cheney, “The Theater” Tudor Edition, New York, 1947, P. 12‬‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪13‬‬
‫محققن جو اهو به خيال آهي ته ڊرامي جهڙي ادبي صنف جي‬
‫الء پراڻي‬
‫شروعات يوناني تهذيب کان اڳ مصر مان ٿي‪ ،‬جنهن ِ‬
‫زماني جي تصويري لکت جا مثال ڏنا وڃن ٿا‪ .‬محققن جي اها‬
‫راء آهي ته مصر جي احرامن ۽ مقبرن جي اندرين ڀتين تان‬
‫پڻ ِ‬
‫به اهڙي قسم جون ڪجهه شاهديون مليون آهن‪ ،‬پر ان سلسلي ۾‬
‫اڃا وڌيڪ کوجنا جي ضرورت آهي‪.‬‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪14‬‬
 ‫‪:‬يوناني ڊرامو‬
‫‪ ‬مصر وانگر يونان به قديم تهذيب‪ ،‬علم‪ ،‬ادب ‪ ،‬فن ۽ فلسفي‬
‫جو مرڪز رهيو آهي‪ ،‬گهڻين جنگين ۽ تباهين جي باوجود‬
‫يونانين پنهنجي ورثي کي محفوظ بڻائڻ ال ِء ڪونه گهٽايو‪.‬‬
‫‪” ‬يونان اهو واحد منفرد ملڪ آهي‪ ،‬جتي علم ۽ فن محفوظ‬
‫پوء جڏه ن ب ه ڪنه ن ف ن ي ا عل م جي‬
‫ره ي س گهيو آه ي‪ِ ،‬‬
‫تاريخي سلسلي جي ڇنڊ ڇاڻ ڪئي ويندي آهي ته ان تحقيق‬
‫جي شروعات يونان کان ڪئي ويندي آهي“‪.‬‬
‫حس ين فهميده ڊاڪٽ ر ‪ ،‬ادب ي تنقي د‪ :‬ف ن ۽ تاري خ‪ ،‬روشن ي پبليڪيش ن‪2011 ،‬ع‪،‬‬ ‫‪‬‬

‫ص‪28 .‬‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪15‬‬
‫جڏهن ڊرامي جو ذڪر نڪرندو ته ان جي شروعات‬
‫ب ه يونان کان ٿيندي نظ ر پئ ي اچ ي‪ ،‬ڇوت ه يونانين‬
‫پنهنج ي ورث ي ک ي ن ه رڳ و محفوظ ڪي و پ ر ان تي‬
‫وڌي ڪ تحقي ق ۽ اڀياس ڪري دني ا ک ي نوان رستا‬
‫ڏيکاريا‪ .‬يونان ۾ جيئن ته اوائلي دؤر ۾ ناٽڪ شاعراڻي‬
‫اسلوب ۾ ڏيکاريو ويندو هو‪.‬‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪16‬‬
‫قديم زماني ۾ يونان جا ڳوٺاڻا ماڻهو پنهنجي انگورن‬
‫ج ي پوک وق ت ذرخيزي ۽ شراب ج ي ديوت ا ڊايو‬
‫الء سندس آڏو‬ ‫نيسس(‪ )Dionysus‬کي خوش رکڻ ِ‬
‫نچندا هئا ۽ ان ناچ اڳتي هلي يونان ۾ ڊرامي جو بنياد‬
‫وڌو ‪.‬‬
‫اولهه ج ي ناٽڪ جي روايت جون پاڙون قديم يونان ۾‬
‫هجو (چٿر) جي‬ ‫ِ‬ ‫ُکتل آهن‪ .‬ناٽڪ جي الميه‪ ،‬مزاح ۽‬
‫چڱيء ريت پتو نه پئجي سگهيو آهي‪ .‬پر‬ ‫َ‬ ‫اوسر جو‬
‫يونان ي ناٽ ڪ ۾ واض ح طور المي ه ج و بُ ڻ بنياد بي‬
‫ترتي ب ۽ جوشيل و نظ م آهي‪ .‬ڊايونيس س جي شان ۾‬
‫ساليانو ميلو يونان جي شهر ايٿنز ۾ لڳندو هو‪ .‬جتي‬
‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪17‬‬
 ‫”س ال ‪ 534‬ق‪ .‬م ڌاري جڏه ن پس ٽراٽس (‪ )Pisistratus‬جي‬
‫چوٽيء جي راڳي‬
‫َ‬ ‫بادشاهي هئي‪’،‬ڊايونيشيا ‘ ميلي ۾ تڏهوڪي‬
‫ٿيپ س (‪ )Thespis‬گڏج ي ڳائ ڻ واري س ٿ (‪ )Chours‬۾ هڪ‬
‫راڳيء اداڪار سان گڏجي مڪالما‬
‫َ‬ ‫اداڪار جو واڌارو ڪيو‪ .‬هن‬
‫ادا ڪيا ۽ روايت کي جاري رکيائين‪ .‬ڊرامائي عمل جي امڪان‬
‫جي شروعات ان طرح سان وجود ۾ آئي‪ .‬الميه جي دريافت جو‬
‫اعزاز ٿيپ س (‪)Thespis‬ڏانه ن وڃ ي ٿو‪ .‬آخرڪار ان ۾ تبديلي‬
‫ايس ڪيلس (‪ )Aeschylus‬آندي‪ .‬ه ن ناٽ ڪ ۾ ه ڪ وڌيڪ‬
‫اداڪار متعارف ڪرايو‪ .‬ان طرح س ان سوفوڪليس‬
‫‪ ))Sophocles‬ٽيون اداڪار شام ل ڪيو‪.‬س وفوڪليس جي‬
‫طريق ي ک ي يوريپيڊيز ‪ ))Euripides‬جاري رکيو‪ .‬يوريوپيڊيس‬
‫يوناني ڪالسڪس جو پڇاڙڪو ناٽڪ نويس هو“‪.‬‬
‫‪http://www.factmonster.com/encyclopedia/entertainment/drama-western-greek-drama.html‬‬
‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪18‬‬
‫اعلي نظم (‪ )Great Poetry‬به چوندا‬‫ٰ‬ ‫يونان جا ماڻهو ڊرامي کي‬
‫هئا‪ .‬ڊايو نيسس جو ڏڻ بهار جي مند ۾ ملهايو ويندو هو‪ ،‬جڏهن‬
‫انگورن جي وڻن ۾ ٻيهر پن اچڻ شروع ٿيندا هئا ته يونان ۾ هاري‬
‫خوشيء ۾ جهومڻ لڳندا هئا‪ ،‬اڳتي هلي بهار جي مند جو اهو ڏينهن‬
‫َ‬
‫سال جو سڀ کان اهم ڏڻ بڻجي ويو‪ ،‬يونان جا گهڻا ڊراما ان ڏڻ‬
‫کي ملهائڻ جي موقعي تي لکيا ويا‪”.‬يونان جي سڀ کان مشهور‬
‫ڊراما نگار ايسڪيلس (‪ )Aeschylus‬جي لکيل ‪ 92‬ڊرامن مان‬
‫کانپوء يوريپيڊيز‬
‫ِ‬ ‫س ت المي ه ڊرام ا اڃ ا تائي ن محفوظ آه ن‪ ،‬انه ن‬
‫(‪ ، )Euripides‬ارس ٽو فين س (‪ )Aristophanes‬۽ مينانڊر‬
‫(‪ )Menander‬هن فن کي خاص ترقي ڏني“‪.‬‬
‫شان هند پبليڪيشنز دهلي‪1990 ،‬ع‪ ،‬ص‪.‬‬
‫اشرف اي بي ڊاڪٽر ‪ ،‬اردو اسٽيج ڊراما‪ِ ،‬‬
‫‪37 ،36‬‬

‫‪08/08/2022‬‬ ‫‪19‬‬