esej

Esej (łac. exagium – ważenie, próba wagi; fr. essai – próba; ang. essay –
próba)-to gatunek z pogranicza literatury i nauki. Najczęściej są to
swobodne komentarze dotyczące zjawiska lub problemu. Może poruszać
tematykę filozoficzną, społeczną lub artystyczną, być formą krytyki
literackiej, manifestu politycznego lub też dotyczyć innych refleksji
autora.

Za twórców eseju uznaje się Michela de Montaigne’a, renesansowego

humanistę, który napisał „Essais” ( „Próby”z 1580 r.) i Francisa Bacona,
odrodzeniowego filozofa, autora dzieła „Essays or Counsels, civill and
moral”.
Teksty z tego gatunku znane były już w starożytności. Zwane były
"szkicami” i posiadały formę luźnych przemyśleń, zazwyczaj o charakterze
filozoficznym. Badacze gatunku wskazują na jego powiązanie z popularną
w antyku formą dialogu, elementy eseistyczne dostrzeżono także w
diatrybach cynickich, w satyrach menippejskich, w listach, sentencjach.
Pierwowzorem eseju miały być „Moralia” Plutarcha. Innymi starożytnymi
twórcami szkiców byli m.in. Platon, Seneka Młodszy (Epistulae morales),
Marek Aureliusz czy Cyceron.
To najtrudniejsza forma literackiej wypowiedzi, łącząca elementy felietonu,
reportażu i form autobiograficznych, która wymaga dużej wiedzy,
sprawnego stylu, swobody językowej i intelektualnej, a jednocześnie
trudnej do wyjaśnienia oryginalności, która odróżnia esej jednego autora od
eseju innego.
Trudno określić jednoznacznie jego cechy gatunkowe – analizując
poszczególne teksty, nie sposób wskazać na wyznaczniki obecne we
wszystkich naraz.
Z całą pewnością za główną cechę eseju uznaje się subiektywizm
wypowiedzi.
Autor wygłasza własne poglądy na temat określonych kwestii. Nie
próbuje za wszelką cenę przekonać do własnego zdania, zachęca,
czasami wręcz prowokuje odbiorców do rozważenia opisywanego
problemu i zastanowienia się nad własną opinią.
Często używa osobowych form czasownika pierwszej osoby w czasie
teraźniejszym lub przeszłym, np. „myślę”, „uważam”, „zastanawiałem
się”.
Stosowana jest także pierwsza osoba liczby mnogiej, np. „Celem naszej
wędrówki jest śmierć”, „Nie jest możebna, abyśmy zrazu nie odczuwali
przykrości przy takich wyobrażeniach”-(„Próby”–M. de Montaigne). W
ten sposób poskreśla swą jedność z czytelnikiem, pokazuje własną
obecność podczas czytania.
Budowa eseju jest swobodna – w dowolnym momencie autor może
rozpocząć lub porzucić dany wątek i w dowolnym miejscu do niego
powrócić, nie stosuje porządku chronologicznego, tematycznego,
hierarchii ważności przedstawionych argumentów, przedstawione kwestie
są luźnymi skojarzeniami. Esej nie powinien sprawiać wrażenia
chaotycznego, ale też nie może być bardzo rozbudowaną argumentacją.
Nie należy popadać w żadną z tych skrajności i znaleźć się odpowiednio w
środku.
Eseista nie ma ambicji przedstawienia wszystkich możliwych punktów
widzenia na daną sprawę, nie prezentuje każdego dostępnego argumentu.
Dokonuje subiektywnej selekcji, nie wyczerpuje tematu, zostawia pole dla
czytelników, aby sami zagłębili się w temacie.
W tekście często pojawiają się wątki autobiograficzne, czyli dotyczące
życia prywatnego autora. Wyraża swoje zdanie na jakiś temat i podaje
wydarzenie, które w pewnym stopniu wpłynęło na jego wybór. W tej
sposób łatwiej czytelnikowi jest zrozumieć jego punkt widzenia, np.
„Urodziłem się w drugiej połowie lat pięćdziesiątych XX wieku, w
czasach zimnej wojny. Dzieciństwo i młodość spędziłem za tzw. żelazną
kurtyną. Każdy, kto się urodził w tej samej, co ja, części Europy, zwanej
Europą Środkowowschodnią, wie o co
chodzi, wie w czym rzecz”. - Drzewucki Janusz, „Obca obecność Vasko
Popy”.
Autor przytacza cytaty z literatury, opinie innych ludzi. Nakreśla
stanowisko określonej osoby i przedstawia własne zdanie. Zgadza się
z nim i tłumaczy dlaczego lub próbuje potwierdzić właściwość
swojego, odmiennego stosunku lub opisuje wydarzenie historyczne
albo mające miejsce w fikcji literackiej i poddaje wątpliwościom
zachowanie tych, którzy w nim występowali.

Aforyzmy, sentencje często są obrazowane i zmieniane za pomocą

parafrazy. Eseista nadaje własny charakter słowom innych, po części
cytując i oceniając.
Dygresje używane są przerywając pewien wątek i skierowaniu
myśli w inną stronę. Pokazuje to lekkość i autentyczność, ponieważ
w codziennym życiu podczas wypowiadania się mówiący często
odrywa się od tematu i nawiązując, zaczyna inny temat.

Styl pisania jest lekki, ale w swój sposób wyrafinowany, wyrazisty i

dowodzący elokwencji autora. Występują bogate środki stylistyczne
(np. paradoksy, parodie, parafrazy, antytezy i pytania retoryczne),
pomagające lepszym zobrazowaniu i powodujące, że tekst wydaje
się osobliwy i kunsztowny.
Przygotowała:
Maja Murawska