5.

MEΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ-843-1204

Β. ΜΕΡΟΣ. ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ (1081-

1185) ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ (1185-1204)

ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΚΑΙ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΕΣ

1. Ψηφιδωτά

Διδάσκων: Πασχάλης Ανδρούδης

Επίκουρος καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας και
Τέχνης
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Α.Π.Θ.
 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Η περίοδος της βασιλείας των Κομνηνών καλύπτει το χρονικό διάστημα 1081-1185. Η

βασιλεία τους σηματοδοτεί την προσπάθεια παλινόρθωσης του Βυζαντίου από το πλήγμα
της ήττας από τους Σελτζούκους Τούρκους το 1071 στο Μαντζικέρτ, που σήμανε την
απαρχή της καταστροφής του μικρασιατικού Ελληνισμού.
Αυτός που σταμάτησε την κατάρρευση του κράτους ήταν ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, γόνος
οικογενείας γαιοκτημόνων της Μικράς Ασίας, που κατέλαβε τον αυτοκρατορικό θρόνο με
πραξικόπημα. Το κράτος των Κομνηνών επέζησε από θαύμα για έναν αιώνα, τρέφοντας
μάλιστα και όνειρα δόξας.
Στα χρόνια των Κομνηνών το Βυζάντιο είχε χάσει για πάντα ένα σημαντικό τμήμα των
εδαφών του στη Μικρά Ασία. Αποτέλεσμα ήταν να γίνεται πιο εύκολα ο έλεγχος των
ασιατικών επαρχιών από την Κωνσταντινούπολη, όπου οι τρεις κύριοι εκπρόσωποι της
δυναστείας, ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, Ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός και ο Μανουήλ Α΄
Κομνηνός ενίσχυσαν την κεντρική εξουσία με ένα τρόπο που δεν είχε γίνει ποτέ στο
παρελθόν, με το να καταστεί η διακυβέρνηση σε μεγάλο βαθμό «οικογενειακή υπόθεση».
Ο Αλέξιος και οι διάδοχοί του ξεκαθάρισαν την παλιά αριστοκρατία και πλαισιώθηκαν
από συγγενείς εξ αγχιστείας, που οι πομπώδεις και καινοφανείς τίτλοι τους φανέρωναν τον
βαθμό συγγένειας που είχαν με τον αυτοκράτορα. Όλοι τους έλαβαν από τον αυτοκράτορα
μεγάλες κτηματικές δωρεές και φορολογικές απαλλαγές. Η τέχνη άνθησε με πολλές και
πλούσιες χορηγίες και την περίοδο αυτή σημειώνονται αλλαγές στο βυζαντινό πολιτισμό .
\
Οι δύο επόμενοι Έλληνες αυτοκράτορες, ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός (1118-1143) και
ο γιός του Μανουήλ Α΄ Κομνηνός (1143-1180) συνέχισαν το έργο του Αλεξίου
και πέτυχαν πρόσκαιρα τη διάσωση και τη σταθεροποίηση της αυτοκρατορίας,
που εξακολουθούσε να είναι ακόμη μια παγκόσμια δύναμη και να έχει μεγάλη
ακτινοβολία στην Ευρώπη, αλλά και τη Μέση Ανατολή .
Ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός πέτυχε σημαντικές νίκες σε όλα τα πολεμικά μέτωπα,
ιδιαίτερα ενάντια στους Σελτζούκους Τούρκους του Ρουμ. Υπήρξε πολύ αγαπητός
ηγεμόνας στο λαό του και πέθανε το 1143 στην Κιλικία.
Η βασιλεία του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού, μικρότερου γιού του Ιωάννη, υπήρξε
πολύ ιδιαίτερη για το Βυζάντιο του 12ου αιώνα. Βρισκόταν μαζί με τον πατέρα
του όταν πέθανε και στέφθηκε αυτοκράτορας με την υποστήριξη των οπαδών του.
Η εξωτερική πολιτική του Μανουήλ ήταν η πιο πολυδιάστατη των Κομνηνών.
Στα Βαλκάνια πολέμησε ενάντια στους Σέρβους και τους Ούγγρους, αλλά ο
Μανουήλ κατέστη (1167) κυρίαρχος της Σερβίας, της Βοσνίας και της Κροατίας
και συνήψε συμμαχία με τον Bela Γ΄ της Ουγγαρίας (1173).
Στο ανατολικό μέτωπο ο Μανουήλ επέτυχε με τις νίκες του ενάντια στους Σελτζούκους να
ανακαταλάβει πρώην βυζαντινά εδάφη στην Κιλικία, να εξαγοράσει την λατινική Κομητεία
της Έδεσσας και να επιβάλλει την υποταγή του πριγκιπάτου της Αντιόχειας. Επίσης
αναμίχθηκε σε ένα αρκετά φιλόδοξο σχέδιο για την κατάληψη της Αιγύπτου. Όταν στα
1159 ο Μανουήλ μπήκε θριαμβευτής στην Αντιόχεια, ήταν έφιππος, ενώ πίσω του
ακολουθούσαν πεζοί, ως ένδειξη υποταγής, ο πρίγκιπας της Αντιόχειας Renaud de
Châtillon και ο βασιλιάς της Ιερουσαλήμ Baudoin (Βαλδουΐνος) Γ΄.
Μεγάλος ήταν και ο αγώνας του Μανουήλ ενάντια στο Νορμανδικό βασίλειο της
Σικελίας. Ο Ρογήρος Β΄, εκμεταλλευόμενος τη συμμετοχή του Μανουήλ στη Β΄
Σταυροφορία (1147), επιτέθηκε και λεηλάτησε μερικές ευημερούσες πόλεις, όπως
η Θήβα και η Κόρινθος στην Ελλάδα, από την οποία απήγαγε τους τεχνίτες του
μεταξιού. Ο Μανουήλ αντέδρασε όταν πέθανε ο Ρογήρος (1154), με επίθεση στην
Ιταλία (1155) και κατοχή της Απουλίας για μικρό χρονικό διάστημα.
Το 1171 ο Μανουήλ συνέλαβε και έδιωξε από την αυτοκρατορία όλους τους
πολίτες της Βενετίας και δήμευσε τις περιουσίες τους. Στο ανατολικό μέτωπο
εξεστράτευσε με πολύ στρατό, πολεμικές μηχανές και χρυσάφι ενάντια στον
Σελτζούκο σουλτάνο του Ικονίου Kılıç Arslan Β΄ (1156-1192). Η υπεροψία του
Μανουήλ, ο οποίος είχε συντρίψει τον πατέρα του σουλτάνου μερικά χρόνια πριν
και κόντεψε να αφανίσει το Σελτζουκικό κράτος και η λάθος τακτική του να
οδηγήσει το στρατό του μέσα από μια κοιλάδα, του κόστισαν μια συντριπτική ήττα
στη μάχη στο Μυριοκέφαλο (1176). Η ήττα αυτή λίγο έλειψε να εξαλείψει όλες τις
επιτυχίες του Μανουήλ.
Όσον αφορά στην εσωτερικό του πολιτική, ο Μανουήλ ευνόησε την εισαγωγή
στοιχείων δυτικού τύπου στην αυτοκρατορία. Η δεύτερη σύζυγος του
αυτοκράτορα ήταν η Μαρία, πριγκίπισσα της Αντιόχειας. Γνωρίζουμε επίσης ότι ο
Μανουήλ έλαβε μέρος σε αγώνες κονταροκτυπήματος δυτικού τύπου όταν είχε
εισέλθει στην Αντιόχεια (1159). Στα χρόνια του Μανουήλ γνώρισε ιδιαίτερη
ανάπτυξη ο θεσμός της Πρόνοιας.
Το τραγικό τέλος μιας σπουδαίας παγκόσμιας αυτοκρατορίας και η αρχή μιας νέας εποχής

Όταν οι στρατιώτες της Δ΄ Σταυροφορίας στάθηκαν μπροστά στα τείχη της Βασιλεύουσας
τον Ιούνιο του 2003, δεν μπορούσαν να πιστέψουν στα μάτια τους, γιατί δεν είχαν
αντικρύσει ποτέ τους κάποια άλλη πόλη τόσο μεγάλη, δυνατή, πλούσια και πυκνοστολισμένη
με παλάτια, αρχοντικά, πλατείες και μεγάλες και μικρότερες εκκλησίες και μοναστήρια. Δεν
υποψιάζονταν καν ότι η άφιξή τους θα σήμαινε την καταστροφή της ελληνικής
πρωτεύουσας. Η πυρκαγιά που ξέσπασε τον Αύγουστο του ιδίου χρόνου και κατέστρεφε επί
οκτώ ημέρες τη μισή πόλη, προοιώνιζε το τι θα επακολουθούσε. Αφού αλώθηκε από τους
Σταυροφόρους, η Κωνσταντινούπολη λεηλατήθηκε συστηματικά και χωρίς οίκτο για μια
μακρά περίοδο 60 ετών. Ο πληθυσμός της αποδεκατίστηκε και η λαμπρή πόλη δεν ήταν πια
παρά η σκιά του παλαιού εαυτού της.
Οι περισσότερες εμπειρίες που είχαν οι Έλληνες από τους Δυτικούς στην Κωνσταντινούπολη
υπήρξαν αρνητικές. Η υπεροψία, η φιλοχρηματία και η πανουργία τους άφησαν βαθιά και
ανεξίτηλα σημάδια στην καρδιά των Βυζαντινών, αλλά και των μεταγενέστερων Ελλήνων. Η
λεηλασία του 1204 έσβησε για πάντα μια εστία μεγαλείου, φωτός, πολιτισμού, τέχνης, αλλά
και ιερότητας όσον αφορά τα κειμήλιά της, αλλά έσβησε από τη μνήμη οτιδήποτε θετικό
είχαν προσφέρει οι Δυτικοευρωπαίοι στην πόλη και την αγνή πίστη με την οποία οι πιο απλοί
από αυτούς προσκυνούσαν τα ιερά κειμήλια της Κωνσταντινούπολης, της Νέας Ιερουσαλήμ .
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ
ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΜΟΝΗΣ ΔΑΦΝΙΟΥ (ΓΥΡΩ ΣΤΟ 1100)
Αττική, Καθολικό της Μονής Δαφνίου
 
Το Καθολικό της Μονής Δαφνίου στην Αττική κτίστηκε γύρω στο 1080 (ή λίγο αργότερα),
στον τύπο του «ηπειρωτικού» ή «σύνθετου» οκταγωνικού ναού. Το εσωτερικό του
κοσμήθηκε με τα πιο λαμπρά ψηφιδωτά της περιόδου, τα οποία όμως έχουν υποστεί
καταστροφές σε μεγάλη έκταση.
Στον τρούλο του ναού εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας, περιστοιχισμένος από δεκαέξι
προφήτες. Από την ένθρονη βρεφοκρατούσα Παναγία της αψίδας του Ιερού σήμερα
διατηρείται μόνο το κατώτερο τμήμα. Στις δύο κόγχες στους πλευρικούς τοίχους του Ιερού
Βήματος παριστάνονται οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ. Στον ημικυλινδρικό θόλο του
Ιερού Βήματος υπήρχε άλλοτε η Ετοιμασία του Θρόνου, η οποία δεν σώζεται πια. Ο άγιος
Ιωάννης ο Πρόδρομος και ο άγιος Νικόλαος κοσμούν την κόγχη της Πρόθεσης και του
Διακονικού αντίστοιχα. Στον κυρίως ναό εικονίζονται δώδεκα σκηνές, οι οποίες είναι
αριθμητικά πολύ περισσότερες από τις αντίστοιχες στα καθολικά της Μονής του Οσίου
Λουκά Φωκίδος και της Νέας Μονής Χίου και έξι σκηνές στο νάρθηκα. Στο ναό
εικονίζονται σκηνές από τη ζωή του Χριστού (Χριστολογικός κύκλος) και της Παναγίας
(Θεομητορικός κύκλος). Στο ανατολικό τμήμα του ναού εικονίζονται το Γενέσιο της
Θεοτόκου (ανατολικός τοίχος της βόρειας κεραίας), Ευαγγελισμός και Γέννηση (ανατολικά
ημιχώνια), Προσκύνηση των Μάγων (ανατολικός τοίχος της νότιας κεραίας). Στην κάτω
ζώνη των κεραιών υπάρχουν η Σταύρωση του Χριστού και η Κάθοδος στον Άδη. Στο δυτικό
τμήμα του κυρίως ναού εικονίζονται η Έγερση του Λαζάρου και η Βαϊοφόρος (στη βόρεια
κεραία), η Μεταμόρφωση (εικ. 414) και η Βάπτιση (στα δυτικά ημιχώνια), η Απιστία του
Θωμά (νότια κεραία). Στο δυτικό τοίχο επάνω από την είσοδο στο ναό εικονίζεται η
Κοίμηση της Θεοτόκου.
Αττική, Καθολικό της Μονής Δαφνίου
 
Στο νάρθηκα παριστάνονται Χριστολογικές, αλλά και Θεομητορικές σκηνές. Το νότιο τμήμα περιέχει
σκηνές από το βίο της Παναγίας: Εισόδια της Θεοτόκου, Ευλογία των ιερέων, Προσευχή των αγίων
Ιωακείμ και Άννας. Στο βόρειο τμήμα εικονίζονται σκηνές από τα Πάθη του Χριστού: Νιπτήρας,
Μυστικός Δείπνος, Προδοσία του Ιούδα.
Τα ψηφιδωτά του καθολικού της Μονής Δαφνίου αντιπροσωπεύουν ένα τεχνοτροπικό ρεύμα, το οποίο
σχετίζεται με τις αισθητικές αξίες της Ελληνικής Αρχαιότητας. Οι παραστάσεις του κυρίως ναού
διακρίνονται για την αρμονία και την ισορροπία των συνθέσεων. Οι μορφές χαρακτηρίζονται για το
μέτρο των αναλογιών τους, όπως και για τις λεπτές χρωματικές διαβαθμίσεις που πλάθουν τον όγκο.
Επίσης οι μορφές αποδίδονται με πλαστικότητα και τρισδιάστατη αντίληψη. Η πτυχολογία είναι άνετη,
διακρίνεται ενδιαφέρον για την απόδοση της ιδανικής ωραιότητας, ενώ παρατηρείται και μια ιδιαίτερη
προσοχή στις λεπτές και αρμονικές χρωματικές συνθέσεις.
Στο νάρθηκα του ναού οι εικονιζόμενες μορφές είναι ψιλόλιγνες, σε ζωηρή κίνηση και έντονα
εκφραστικές, με σχηματοποιημένη πτυχολογία και προαναγγέλλουν τις μετέπειτα καλλιτεχνικές εξελίξεις
και κατακτήσεις της Κομνήνειας ζωγραφικής.
Ο ψηφιδωτός διάκοσμος του καθολικού της Μονής Δαφνίου που χρονολογείται γύρω στο 1100, έχει
έναν έντονα ανθρωποκεντρικό και ουμανιστικό χαρακτήρα. Από την άποψη αυτή αποτελεί ένα
αριστουργηματικό σύνολο της κλασικίζουσας τάσης της μεσοβυζαντινής ζωγραφικής, πού ήταν άλλωστε
εμφανής στα εικονογραφημένα χειρόγραφα της περιόδου των Μακεδόνων. Η εξαιρετική ποιότητα των
ψηφιδωτών της δικαιολογεί σε μεγάλο βαθμό και την απόδοσή τους σε καλλιτεχνικό εργαστήριο της
Κωνσταντινούπολης.
Η Σταύρωση
 .

ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΤΟΥ 12ου ΑΙΩΝΑ ΣΤΗΝ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ
Καθολικό της Μονής Παντοκράτορος (Zeyrek Camii)

Οι Κομνηνοί ίδρυσαν και κόσμησαν πολλούς λαμπρούς ναούς και μονές στην
Κωνσταντινούπολη, όπως αυτή του Χριστού Παντοκράτορος. Για την οργάνωση
και τη λειτουργία της μονής μας πληροφορεί το Τυπικό (κανονισμός) της. Το
Τυπικό μαρτυρεί λοιπόν ότι ιδρυτής της υπήρξε ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός (1118-
1143) και αρχιτέκτονάς της ο Νικηφόρος. Η μονή, που είχε 80 μοναχούς, στέγαζε
και αρκετά φιλανθρωπικά ιδρύματα, όπως νοσοκομείο και πτωχοκομείο-
γηροκομείο .
Ο πυρήνας της μονής είναι μια σύνθεση τριών τρουλαίων ναών σε επαφή μεταξύ
τους. Μαζί με το αρχικό περιστύλιο της νότιας πλευράς, το πλάτος του εσωτερικού
των ναών ξεπερνά τα 48 μ. και βέβαια είναι υπερβολικό για τα δεδομένα του
Βυζαντίου. Το συγκρότημα των ναών ήταν ξακουστό για την πολυτέλεια στο
εσωτερικό του, για τα πολύτιμα αφιερώματα, όπως και για τα λείψανα των αγίων
που φιλοξενούσε.
Από τη μονή διατηρείται ακόμη και ο ψηλός αναλημματικός τοίχος του
περιβόλου της, ο οποίος είναι πλινθόκτιστος και με υψίκορμα αψιδώματα, όπως και
κάποια άλλα κτίσματα που είναι μετασκευασμένα.
.
 
Εσωτερικός διάκοσμος του συγκροτήματος του καθολικού
 
Είναι βέβαιο ότι όλοι οι τοίχοι του εσωτερικού των ναών στη Μονή Παντοκράτορος ήταν
επενδυμένοι με μάρμαρο και οι θόλοι και τα τόξα είχαν ψηφιδωτή διακόσμηση, όπως οι
ναοί στο Δαφνί, στη Νέα Μονή Χίου ή στον Όσιο Λουκά στη Βοιωτία.

Ο Νικόλαος Μεσαρίτης μας

πληροφορεί ότι ψηφιδωτά υπήρχαν
και στη Μονή Παντοκράτορος.
Εξάλλου στις ανασκαφές που
διενεργήθηκαν στον χώρο του
συγκροτήματος του καθολικού,
αποκαλύφθηκαν πολλές ψηφίδες.
Σύμφωνα με τον Νικόλαο Μεσαρίτη ψηφιδωτά, πιθανώς του
12ου αιώνα, υπήρχαν στον (κατεστραμμένο από το 1462) ναό
των Αγίων Αποστόλων.

Από τα λαμπρά ψηφιδωτά της Κωνσταντινούπολης της

εποχής των Κομνηνών για τα οποία μας πληροφορούν οι
πηγές, σώζεται μια κεφαλή αγγέλου που βρέθηκε κατά την
αποκατάσταση του Kalenderhane Camii.
 ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ, ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ
.
Στο καθολικό της Μονής Βατοπεδίου Αγίου Όρους σώζονται δύο ψηφιδωτοί πίνακες, η
Δέηση και ο άγιος Νικόλαος.
 
Ψηφιδωτό της Δέησης
 
Η ψηφιδωτή παράσταση της Δέησης στο καθολικό της Μονής Βατοπεδίου Αγίου Όρους
καταλαμβάνει το ημικυκλικό αβαθές τύμπανο επάνω από τη θύρα εισόδου από τον
εξωνάρθηκα στον εσωνάρθηκα . Σύμφωνα με τα τεχνοτροπικά στοιχεία της παράστασης
και το κείμενο της εξωτερικής έμμετρης επιγραφής του ψηφιδωτού, που αναφέρει τον
ηγούμενο της μονής Ιωαννίκιο (αυτός έλαβε μέρος το 1094 σε πρεσβεία των μοναχών του
Αγίου Όρους προς τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό στα 1081-1118), το ψηφιδωτό θα
πρέπει να χρονολογηθεί στο τέλος του 11ου ή πιο πιθανά στις αρχές του 12ου αιώνα
Ο άγιος Νικόλαος
 
Το ψηφιδωτό με τη μορφή του αγίου Νικολάου έχει
φιλοτεχνηθεί στην κόγχη επάνω από την είσοδο προς τον
νάρθηκα του παρεκκλησίου που τιμάται στον ίδιο άγιο .
Για το ψηφιδωτό είχαν προταθεί διάφορες χρονολογήσεις:
στον 12ο αιώνα από τον Viktor Lazarev στον 11ο-12ο αιώνα ,
ενώ άλλοι ερευνητές το τοποθέτησαν στον 13ο-14ο αιώνα . Ο
Ευθύμιος Τσιγαρίδας το απέδωσε στο τέλος του 11ου ή στις
αρχές του 12ου αιώνα .
 ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΣΕΡΡΩΝ, ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΜΕ ΤΟΝ
ΑΠΟΣΤΟΛΟ ΑΝΔΡΕΑ

Στις αρχές του 12ου αιώνα χρονολογείται το ψηφιδωτό με τη μορφή

του αποστόλου Ανδρέα, το οποίο είναι το μοναδικό που απομένει από
την παράσταση της Κοινωνίας των Αποστόλων που άλλοτε κοσμούσε
το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του μητροπολιτικού ναού των
Ταξιαρχών στις Σέρρες . Η σύνθεση καταστράφηκε μετά την
πυρκαγιά που έβαλαν οι Βουλγαρικές δυνάμεις κατοχής της πόλης
κατά την αποχώρησή τους από αυτήν. Το ψηφιδωτό, που σήμερα
είναι αποτοιχισμένο και φυλάσσεται στο αρχαιολογικό Μουσείο της
πόλης, είναι υψηλής ποιότητας και διακρίνεται για το κομψό σχέδιό
του, την πλαστική απόδοση των όγκων της μορφής του αποστόλου,
όπως και για τα φωτεινά του χρώματα.
 ΑΛΛΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ
Ουκρανία
Ναός της Κοιμήσεως στη Μονή των Κρυπτών του Κιέβου
 
Το «Πατερικόν» της Μονής των Κρυπτών του Κιέβου μαρτυρεί για ψηφιδωτά που
φιλοτεχνήθηκαν από Βυζαντινούς τεχνίτες που ήλθαν από την Κωνσταντινούπολη. Τα
ψηφιδωτά καταστράφηκαν στις πυρκαγιές του 1240, του 1484 και το 1718. Παρόλα αυτά,
στον 17ο αιώνα σώζονταν ακόμη αρκετά ψηφιδωτά. Μια περιγραφή τους μας έχει δοθεί
από τον Παύλο από το Χαλέπι της Συρίας, αρχιδιάκονο του Πατριάρχη Αντιοχείας
Μακαρίου

Ψηφιδωτά στο ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στο Κίεβο (1108)

 
Τα σωζόμενα στις μέρες μας βυζαντινά ψηφιδωτά που κοσμούσαν άλλοτε τον ναό του
Αρχαγγέλου Μιχαήλ στο Κίεβο χρονολογούνται στα 1108, επί εποχής του Σβιατοπόλκ . Ο
ναός κατεδαφίστηκε από το Σοβιετικό καθεστώς στα 1930, αλλά τα ψηφιδωτά που
απέμεναν ακόμα στο ναό μεταφέρθηκαν στο ναό της Αγίας Σοφίας του Κιέβου και στην
Πινακοθήκη Τρετιακόφ της Μόσχας. Από τα ψηφιδωτά σώζονται η Κοινωνία των
Αποστόλων και δύο ολόσωμοι άγιοι, ο άγιος Στέφανος και ο άγιος Δημήτριος. Το
ψηφιδωτό της Κοινωνίας των Αποστόλων φαίνεται να έχει καλλιτεχνική σχέση με τα
ψηφιδωτά της Μονής Δαφνίου, όμως σε αυτό είναι περισσότερο εμφανή τα στοιχεία της
τέχνης των Κομνηνών.
 ΑΛΛΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ
Παλαιστίνη
Βηθλεέμ, ναός της Γεννήσεως
 
Στο ναό της Γεννήσεως του Χριστού στη Βηθλεέμ τα ψηφιδωτά του 12ου αιώνα,
χρονολογούνται γύρω στο 1169 (στα χρόνια του Βυζαντινού αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄
Κομνηνού) .
 
 
Γεωργία
Ψηφιδωτά καθολικού της Μονής Gelati
 
Τα ωραία ψηφιδωτά της αψίδας του καθολικού της Μονής Gelati στη Γεωργία (Ιβηρία)
χρονολογούνται ανάμεσα στα 1125 και 1130. Σε αυτά εικονίζεται η Παναγία ολόσωμη
Βρεφοκρατούσα ανάμεσα σε δύο αγγέλους και οι επιγραφές που τη συνοδεύουν είναι
ελληνικές. Δεν αποκλείεται οι καλλιτέχνες (ψηφοθέτες) να ήλθαν από την
Κωνσταντινούπολη ή να ήταν ντόπιοι που μαθήτευσαν κοντά σε Έλληνες τεχνίτες.
 ΑΛΛΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ
Ιταλία
Βενετία
Bασιλική Αγίου Μάρκου
 
Τα αρχαιότερα ψηφιδωτά στη βασιλική του Αγίου Μάρκου στη Βενετία χρονολογούνται
προς τα τέλη του 11ου ή στις αρχές του 12ου αιώνα.

Βενετία, Τορτσέλλο (Torcello), καθεδρικός ναός

Ψηφιδωτά της πρώτης φάσης
 
Προς τα τέλη του 11ου αιώνα χρονολογείται η πρώτη φάση των ψηφιδωτών στον καθεδρικό
ναό του Torcello (Santa Maria Assunta) που οικοδομήθηκε επάνω στο ομώνυμο νησάκι στη
λιμνοθάλασσα της Βενετίας . Τα ψηφιδωτά αυτά βρίσκονται στην κόγχη του ιερού, όπου
παριστάνεται η Παναγία Οδηγήτρια σε χρυσό κάμπο, επάνω από μια ζώνη με τους δώδεκα
αποστόλους.
Τα ψηφιδωτά του ναού του Torcello είναι αναμφίβολα βυζαντινά, αλλά η μορφή της
Παναγίας φιλοτεχνήθηκε έναν αιώνα αργότερα, στα 1190, πήρε τη θέση της μορφής του
Χριστού, η οποία ήταν συνήθης σε αυτή τη θέση στη Δύση, λόγω της απουσίας του
τρούλου.
Τορτσέλλο (Torcello), καθεδρικός ναός
Ψηφιδωτά της δεύτερης φάσης
 
Οι υπόλοιπες ψηφιδωτές παραστάσεις του ναού, οι οποίες έχουν
φιλοτεχνηθεί μόνο στο δυτικό τοίχο του κεντρικού κλίτους της
βασιλικής, χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα. Επάνω
από τη θύρα εισόδου του ναού, στο δυτικό του τοίχο, παριστάνεται η
Μέλλουσα Κρίση. Η παράσταση έχει υποστεί πολλές επεμβάσεις και
από αυτήν προέρχονται τέσσερις κεφαλές αγγέλων ή δικαίων που
σήμερα βρίσκονται στο Μουσείο του Torcello, στο Μουσείο του
Λούβρου και στο Castello Sforzesco του Μιλάνου .
Κάτω από τη Σταύρωση που καταλαμβάνει την ανώτερη ζώνη του
δυτικού τοίχου, στην τριγωνική επιφάνεια, παριστάνεται η Ανάσταση
του Χριστού (με το βυζαντινό τρόπο ως εις Άδου Κάθοδος).
 ΑΛΛΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ

Ρώμη
Κρυπτοφέρρη (Grottaferrata)
 
Η Ελληνόρρυθμη μονή της Κρυπτοφέρρης (Grottaferrata), η οποία
κτίστηκε λίγο έξω από τη Ρώμη, διασώζει στο εσωτερικό του
καθολικού της ψηφιδωτά του 12ου αιώνα. Όπως έχουν διαπιστώσει
οι ερευνητές, τα ψηφιδωτά αυτά παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες
με τα ψηφιδωτά του Νορμανδικού ναού στο Monreale της Σικελίας .
Σικελία
Βυζαντινά ψηφιδωτά σε ναούς της Νορμανδικής Σικελίας
 
Ιδιαίτερα σημαντικά είναι τα ψηφιδωτά στους ναούς της Νορμανδικής Σικελίας,
τα οποία φιλοτεχνήθηκαν στο μεγαλύτερο ποσοστό τους από Έλληνες
ψηφοθέτες, κάποιοι από τους οποίους ήλθαν από την Κωνσταντινούπολη.
Τα ψηφιδωτά αυτά είναι πολύ σημαντικά, καθώς αποτελούν σε πολλές
περιπτώσεις ολοκληρωμένα σύνολα και μπορούν να μας δώσουν μια αρκετά
παραστατική εικόνα για την λαμπρότητα που θα παρουσίαζαν με τα ψηφιδωτά
στο εσωτερικό τους οι ναοί της Κωνσταντινούπολης. Άλλωστε είναι γνωστή η
πρόθεση των Νορμανδών βασιλέων για ανταγωνισμό με το Βυζάντιο, από το
οποίο είχαν υιοθετήσει την εθιμοτυπία και την πολυτέλεια της αυλής και της
τέχνης της.
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΤΗΣ ΣΙΚΕΛΙΑΣ
Βασιλικό παρεκκλήσιο (Cappella Palatina) στο Παλέρμο
 
Λαμπρή είναι και η διακόσμηση του παλατινού παρεκκλησίου (Cappella Palatina)
στο παλάτι του Παλέρμο, όπου ελληνικά ψηφιδωτά του 1143 και μαρμάρινη
διακόσμηση με ένθετες πολύχρωμες ψηφίδες αντανακλούν τον πλούτο των
Νορμανδών ηγεμόνων. Το βασιλικό παρεκκλήσιο άρχισε να κτίζεται σε «δυτικό»
(γοτθικό) ρυθμό στα 1130 από τον Νορμανδό βασιλέα Ρογήρο Β΄. Ο ψηφιδωτός
του διάκοσμος άρχισε να εκτελείται στα 1143 και ολοκληρώθηκε από τον
Γουλιέλμο Α΄ (1154-1166), διάδοχο του Ρογήρου . To ψηφιδωτό εικονογραφικό
πρόγραμμα του παρεκκλησίου συνδυάζει βυζαντινά και δυτικά στοιχεία και
περιλαμβάνει σκηνές από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη .
Η οροφή του παρεκκλησίου είναι ξυλόγλυπτη με φατνώματα ισλαμικής
τεχνοτροπίας και σταλακτίτες, όπου ξεχωρίζουν αστέρια και εσοχές με πολύχρωμο
ζωγραφικό διάκοσμο. Εδώ, εκτός από τα εικονιζόμενα ζώα υπάρχουν σκηνές
καθημερινού βίου και ανατολικής μυθολογίας. Άνδρες επάνω σε καμήλες, άλλοι
καθιστοί κάτω από δέντρο, κυνηγοί λιονταριών, άντρες με ψηλό κύπελλο,
μουσικοί, χορεύτριες, συνθέτουν μια ατμόσφαιρα ονειρική. Ο Έλληνας επίσκοπος
της Ταορμίνας στη Σικελία, ο Θεοφάνης, έγραψε για αυτή την οροφή ότι : « … ήταν
διακοσμημένη με γλυπτά πλούσια και διαφορετικά, που αντανακλούσαν το χρυσάφι
από κάθε πλευρά, ώστε μιμούνταν τον ουρανό όταν είχε μόνο αστέρια … ».
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA), ΠΑΛΕΡΜΟ
(1143-1183)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ (1143 -1183), KAΤΟΨΗ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ (1143)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ (1143)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ (1143)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ, ΒΟΡΕΙΟΣ ΤΟΙΧΟΣ ΕΓΚΑΡΣΙΟΥ ΚΛΙΤΟΥΣ (ΜΕΤΑ ΤΟ 1143)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ (ΜΕΤΑ ΤΟ 1143 ΚΑΙ 1154-1158), ΙΕΡΟ, ΝΟΤΙΟΣ ΤΟΙΧΟΣ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ , ΙΕΡΟ, ΝΟΤΙΟΣ ΤΟΙΧΟΣ (1143)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ, ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΚΛΙΤΟΣ, ΒΟΡΕΙΟΣ ΤΟΙΧΟΣ (ΜΕΤΑ ΤΟ 1160)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ (1154-1166)
 ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΦΑΣΗ ΨΗΦΙΔΩΤΟΥ ΔΙΑΚΟΣΜΟΥ, ΠΛΕΥΡΙΚΑ ΚΛΙΤΗ (1170-1183)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ, ΒΟΡΕΙΟ, ΝΟΤΙΟ ΚΛΙΤΟΣ (ΔΕΚΑΕΤΙΑ 1170)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ (1143)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ (1143)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟ ΠΑΛΑΤΙΑΝΟ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ (CAPELLA PALATINA),
ΠΑΛΕΡΜΟ,
ΤΜΗΜΑ ΜΑΡΜΑΡΟΘΕΤΗΜΑΤΟΣ ΑΠΌ OPUS SECTILE
Παναγία του Ναυάρχου (Martorana) στο Παλέρμο
 
Ο ναός της Παναγίας του Ναυάρχου, γνωστός ως «Martorana», ιδρύθηκε στα
1146-1151 από τον Ελληνοσύρο ναύαρχο Γεώργιο της Αντιοχείας, πρωθυπουργό
του Νορμανδού βασιλιά Ρογήρου Β΄. Πρόκειται για τον μοναδικό ναό στο
Παλέρμο ο οποίος προοριζόταν για την Ορθόδοξη λατρεία. Ο ψηφιδωτός
διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού θεωρήθηκε ως έργο ενός σικελικού
εργαστηρίου, το οποίο ακολούθησε πιστά τα βυζαντινά πρότυπα της εποχής.
Στο ναό ξεχωρίζουν ιδιαίτερα οι δύο ψηφιδωτοί πίνακες οι οποίοι παριστάνουν
τον Χριστό να στέφει τον Νορμανδό βασιλέα Ρογήρο Β΄ και τον ναύαρχο να
εμφανίζεται ως δωρητής και να προσκυνά την Παναγία.
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ
(ΜΕΤΑ ΤΟ 1143, ΠΡΙΝ ΤΟ 1151)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ
(ΜΕΤΑ ΤΟ 1143, ΠΡΙΝ ΤΟ 1151)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ
(ΜΕΤΑ ΤΟ 1143, ΠΡΙΝ ΤΟ 1151)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ
(ΜΕΤΑ ΤΟ 1143, ΠΡΙΝ ΤΟ 1151)
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ (ΜΕΤΑ ΤΟ 1143,
ΠΡΙΝ ΤΟ 1151)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ
(ΜΕΤΑ ΤΟ 1143, ΠΡΙΝ ΤΟ 1151)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ
(ΜΕΤΑ ΤΟ 1143, ΠΡΙΝ ΤΟ 1151)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ
(ΜΕΤΑ ΤΟ 1143, ΠΡΙΝ ΤΟ 1151)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ
(ΜΕΤΑ ΤΟ 1143, ΠΡΙΝ ΤΟ 1151)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ
(ΜΕΤΑ ΤΟ 1143, ΠΡΙΝ ΤΟ 1151)
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ (ΜΕΤΑ ΤΟ 1143,
ΠΡΙΝ ΤΟ 1151), Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥ
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ (MARTORANA), ΠΑΛΕΡΜΟ (ΜΕΤΑ ΤΟ 1143,
ΠΡΙΝ ΤΟ 1151), ΤΜΗΜΑ ΜΑΡΜΑΡΟΘΕΤΗΜΑΤΟΣ
 ΚΟΙΝΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΤΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΤΗΣ
ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ ΜΕ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΑ (TOIXOΓΡΑΦΙΚΑ) ΑΛΛΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ
ΝΑΩΝ ΤΟΥ 12ΟΥ ΑΙΩΝΑ

ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ ΑΓΙΟΣ ΙΕΡΟΘΕΟΣ ΜΕΓΑΡΩΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΑΡΑΚΟΣ ΣΤΑ
(MARTORANA) ΛΑΓΟΥΔΕΡΑ (ΚΥΠΡΟΣ)
ΑΓ. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑ ΝΑΥΑΡΧΟΥ, ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΥ
ΚΟΥΤΣΟΒΕΝΤΗ (ΚΥΠΡΟΣ) ΠΑΛΕΡΜΟ ΤΩΝ ΟΜΙΛΙΩΝ ΤΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ
ΚΟΚΚΙΝΟΒΑΦΟΥ
Καθεδρικός ναός στην Cefalù
 
Ο λαμπρός ψηφιδωτός διάκοσμος της αψίδας του Ιερού στον καθεδρικό ναό της
Cefalù (βυζαντ. Κεφαλούδιον και Κεφαλή) της Σικελίας χρονολογείται στο 1148.
Περιλαμβάνει τον Χριστό Παντοκράτορα στο τεταρτοσφαίριο, ενώ χαμηλότερα,
στον ημικύλινδρο, την Παναγία ολόσωμη, κατενώπιον και εν μέσω αρχαγγέλων
και στις αμέσως δύο χαμηλότερες ζώνες του ημικυλίνδρου, τους 12 αποστόλους
(ολόσωμες μορφές). Στους πλάγιους τοίχους του Ιερού Βήματος εικονίζονται,
επίσης σε ζώνες, προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, άγιοι και στην κατώτερη ζώνη
Ιεράρχες. Στην οροφή του Ιερού Βήματος διαμορφώθηκε σταυροθόλιο, στο οποίο
παριστάνονται άγγελοι επάνω σε σύννεφα, σε εναλλαγή με παραστάσεις
Σεραφείμ και Χερουβείμ.
Τα ψηφιδωτά του χώρου του Ιερού Βήματος του καθεδρικού ναού της Cefalù
θεωρούνται ότι αποτελούν το έργο ενός εργαστηρίου της Κωνσταντινούπολης
και ότι άσκησαν μεγάλη επιρροή σε πολλά μνημεία της Σικελίας .
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΗΝ CEFALÙ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΗΝ CEFALÙ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΗΝ CEFALÙ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΗΝ CEFALÙ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΗΝ CEFALÙ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΗΝ CEFALÙ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΗΝ CEFALÙ
Βασιλική του Monreale
 
H βασιλική του Monreale, στα νότια του Παλέρμο, οικοδομήθηκε στα 1180-1190 από τον
Νορμανδό βασιλέα Γουλιέλμο Β΄, εγγονό του Ρογήρου Β΄και τελευταίου της δυναστείας
των Hauteville) και στο εσωτερικό της είναι κατάκοσμη με ψηφιδωτά, τα οποία, λόγω του
πολύ μεγάλου μεγέθους του ναού καταλαμβάνουν πολλές και μεγάλες επιφάνειες
(συνολική έκταση 6.000 τ.μ. σύμφωνα με την Sulamith Brodbeck) .
Στα ψηφιδωτά αυτά, τα οποία απεικονίζουν Χριστολογικές σκηνές, σκηνές από την Παλαιά
Διαθήκη, τον βίο των αποστόλων Πέτρου και Παύλου και μεμονωμένες μορφές αγίων
(συνολικά 74), έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί κοσμούν τους ψηλούς τοίχους του
ρωμανικού αυτού ναού, ο οποίος ξεφεύγει από την μικρή σχετικά κλίμακα των βυζαντινών
ναών. Στα ψηφιδωτά αυτά συνδυάζεται η «δυναμική» τεχνοτροπία της βυζαντινής τέχνης
του τέλους του 12ου αιώνα, μαζί με πολλά δυτικά ρωμανικά στοιχεία.
Όπως σημειώνει και η Sulamith Brodbeck, μέσα από την αναλυτική μελέτη όλων των
αγίων (αγιογραφικές πηγές, διάδοση της λατρείας, εικονογραφική και τεχνοτροπική
ανάλυση), καταδεικνύεται ότι το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού αντανακλά την
πληθώρα και την διαφορετικότητα των δανείων, ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, από τη
μια και ανάμεσα στο Βορρά και το Νότο, από την άλλη. Περισσότερο από την κάθε άλλη
παράσταση, η εκλογή των αγίων αντανακλά τους πολιτικο-θρησκευτικούς
προσανατολισμούς του παραγγελιοδότη Νορμανδού ηγεμόνα: τους δυναστικούς δεσμούς
με τους Plantagenêt και την γερμανική αυτοκρατορία, την ασάφεια των σχέσεων με το
Βυζάντιο, την τοπική πολιτική υποστήριξης .
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190),
ΕΓΚΑΡΣΙΟ ΚΛΙΤΟΣ (ΣΚΗΝΕΣ ΑΠΌ ΤΟ ΒΙΟ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190),
ΒΟΡΕΙΟΣ ΤΟΙΧΟΣ ΙΕΡΟΥ, ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΤΟΙΧΟΥ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190),
ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΚΛΙΤΟΣ, ΒΟΡΕΙΟΣ ΤΟΙΧΟΣ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190),
ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΚΛΙΤΟΣ, ΝΟΤΙΟΣ ΤΟΙΧΟΣ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190),
ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΚΛΙΤΟΣ, ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ
ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΣΤΟ MONREALE (ΜΕΤΑ ΤΟ 1180),
ΒΟΡΕΙΟ ΚΛΙΤΟΣ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190),
ΝΟΤΙΟ ΚΛΙΤΟΣ, ΔΥΤΙΚΟΣ ΤΟΙΧΟΣ
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟ ΝΑΟ ΣΤΟ MONREALE (1180-1190)
ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΟΣΙΟΥ
ΛΟΥΚΑ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΧΟΥ
(MARTORANA)
 ΥΣΤΕΡΟΚΟΜΝΗΝΕΙΑ ΤΕΧΝΗ (ΜΕΤΑ ΤΟ 1180)

ΕΝΤΟNH EΚΦΡΑΣΗ, ΜΑΝΙΕΡΙΣΜΟΣ

ΑΓ.ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΟ KURBINOVO

MONREALE
 ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΜΕ ΚΟΣΜΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ
Κωνσταντινούπολη, Αγία Σοφία .
Ψηφιδωτό με το αυτοκρατορικό ζεύγος Ιωάννη Β΄ και Ειρήνης

Στην Κωνσταντινούπολη η τέχνη των Κομνηνών αντιπροσωπεύεται από ένα

αυτοκρατορικό αναθηματικό πίνακα στο νότιο υπερώο του ναού της Αγίας Σοφίας. Η
ψηφιδωτή παράσταση που εικονίζει την Παναγία όρθια Βρεφοκρατούσα ανάμεσα στον
αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνό (1118-1143) και την Ουγγρικής καταγωγής σύζυγό του
Πιρόσκα (βαπτίστηκε Ειρήνη), χρονολογείται στα 1118. Προς τα δεξιά, το ψηφιδωτό
καταλήγει σε μια παραστάδα όπου διακρίνεται ο Αλέξιος, γιος του ζεύγους, η μορφή του
οποίου προστέθηκε στα 1122. Το ψηφιδωτό φαίνεται ότι τοποθετήθηκε εκεί για να
διαιωνίσει κάποια μεγάλη ευεργεσία της αυτοκρατορικής οικογενείας προς το ναό της
Αγίας Σοφίας.
Ο πίνακας είναι τεχνικά άρτιος και διακρίνεται για την εκλεπτυσμένη έκφραση των
μορφών, οι οποίες έχουν ζωηρό βλέμμα. Οι μορφές παρέχουν εντύπωση μάλλον επίπεδη,
καθώς αποδίδονται κυρίως με γραμμικά μέσα. Ο Ιωάννης προσφέρει ένα αποκόμβιον με
χρυσάφι για το ναό, ενώ η Ειρήνη κρατά ένα ειλητό με τις δωρεές της. Αξίζει να
σημειωθεί η μέριμνα που έχει ληφθεί για την σωστή απόδοση όλων των
προσωπογραφικών χαρακτηριστικών της Ειρήνης (με το ωχρό χρώμα του προσώπου της
και τις μακριές, ξανθές πλεξούδες στα μαλλιά της), όπως και για την ξενική της καταγωγή.
 ΚΟΣΜΙΚΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ- ΠΑΛΑΤΙ ΤΩΝ ΒΛΑΧΕΡΝΩΝ
ΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΩΝ ΒΛΑΧΕΡΝΩΝ- ΤΕΙΧΗ
Το ανάκτορο των Βλαχερνών

Το συγκρότημα του ανακτόρου των Βλαχερνών οικοδομήθηκε στα χρόνια του

Αλεξίου Α΄ Κομνηνού . Στα χρόνια των Κομνηνών φαίνεται ότι λειτουργούσε ακόμη
το μεγάλο αυτοκρατορικό παλάτι (Ιερόν Παλάτιον) , αλλά οι Κομνηνοί μετέφεραν
την αυλή τους στο νέο παλάτι των Βλαχερνών χάρη στην υπέροχη θέση του, η οποία
ήταν και περισσότερο ασφαλής. Το νέο παλάτι δέσποζε στη βόρεια γωνία των
οχυρώσεων της πόλης και είχε το χαρακτήρα ενός φρουρίου. Ουσιαστικά
αποτελούσε ένα είδος ακρόπολης, το οποίο περικλειόταν από ισχυρά τείχη. Το
γεγονός αυτό άλλωστε πιστοποιεί και η διήγηση του Ιωάννη Καντακουζηνού (14ος
αιώνας), ο οποίος κατονόμασε το φρούριο αυτό ως «καστέλλιον»:
« … Ως γαρ επύθοντο ότι μη την πρεσβείαν δέχοιτο η Βασιλίς, μηδέ χωρεύη προς
συμβάσεις, το εν Βλαχέρναις φρούριον, μέρος και αυτό του περί τα Βασίλεια φρουρίου
Καστέλλιον προσαγορευόμενον … »
Στον 11ο-12ο αιώνα οι Βλαχέρνες θαυμάζονταν για τις καλλιμάρμαρες αυλές τους,
τη μεγάλη κεντρική πορφυρή αίθουσά τους, για τον πλούτο των χρυσών
κοσμημάτων και για τα έργα τέχνης και ψηφιδωτά που τις στόλιζαν . Παρ’ όλα αυτά
ο Αλέξιος και η οικογένειά του ζούσαν εκεί με σχετική απλότητα και μόνο κατά τη
βασιλεία του φιλόδοξου Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180) οι Βλαχέρνες έγιναν
το κέντρο των διασκεδάσεων για την κοινωνία της Αυλής.
Ο Μανουήλ λάτρευε τις Βλαχέρνες και τις στόλισε με έργα αξεπέραστης τέχνης. Οι
δεξιώσεις του ήταν ιδιαίτερα απολαυστικές για τους καλεσμένους, καθώς συχνά τους
επιφύλασσε εκπλήξεις. Διοργάνωνε αθλητικούς αγώνες και προσκαλούσε τις κυρίες της
Αυλής για να τους παρακολουθήσουν.
Ο Ισπανοεβραίος Βενιαμίν από την Τουδέλη που επισκέφθηκε τις Βλαχέρνες στα 1173,
αναφέρει για τις Βλαχέρνες τα εξής: « …ο βασιλιάς Εμμανουήλ έκτισε ένα μεγάλο ανάκτορο
ως έδρα της κυβέρνησής του επάνω στην παραλία, εκτός από τα παλάτια τα οποία είχαν κτίσει
οι πρόγονοί του, και το ονόμασε Βλαχέρνες. Επικάλυψε τις κολόνες και τους τοίχους με χρυσό
και ασήμι, χαράσσοντας επάνω τους σκηνές από μάχες δικές του, αλλά και άλλες, που είχαν
δοθεί πριν από αυτόν. Έστησε επίσης ένα θρόνο από χρυσό και πολύτιμες πέτρες, επάνω από
τον οποίο ήταν αναρτημένη μια χρυσή κορώνα στηριγμένη με μια χρυσή αλυσίδα. Ήταν
επικαλυμμένη με πολύτιμα πετράδια ανεκτίμητης αξίας και τη νύχτα δεν χρειάζονταν φώτα,
αφού όλοι έβλεπαν από το φως που εξέπεμπαν τα πετράδια …».
Ο Odo de Deuil, απεσταλμένος του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου Ζ΄ (1137-1180),
αναφέρει για τις Βλαχέρνες του αυτοκράτορα Μανουήλ: « … Το παλάτι των Βλαχερνών, αν
και έχει οικοδομηθεί στα χαμηλά, έχει τόσο ύψος, ώστε έχει τριπλή θέα, στη θάλασσα, στην
πεδιάδα και στην πόλη. Το παλάτι είχε μια απαράμιλλη ομορφιά στο εσωτερικό του που δεν
μπορούσε να περιγραφεί. Το χρυσάφι έλαμπε στο εσωτερικό του, μαζί με τα άλλα χρώματα. Το
δάπεδο ήταν ένα πραγματικό χαλί από μάρμαρο κάθε χρώματος και σχήματος. Σε αυτό το
παλάτι έγινε δεκτός ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος Ζ΄ ο Νέος … ».
Ο Ροβέρτος του Κλαρί, Γάλλος ιστορικός της άλωσης του 1204 από τους Λατίνους
αναφέρει ότι: « … Στο παλάτι των Βλαχερνών υπήρχαν κάπου είκοσι παρεκκλήσια
και διακόσια οικήματα ή τριακόσια συνεχόμενα, όλα φτιαγμένα από χρυσό μωσαϊκό.
Και το παλάτι αυτό ήταν τόσο πλούσια στολισμένο που ήταν αδύνατο να το
περιγράψουμε ή να ιστορήσουμε τον πλούτο του και τα πολύτιμα είδη που είχε. Στο
παλάτι αυτό των Βλαχερνών βρήκαν ένα πολύ μεγάλο και πολύ πλούσιο θησαυρό,
βρήκαν δηλαδή τα στέμματα που είχαν φορέσει οι προηγούμενοι αυτοκράτορες και τα
χρυσά στολίδια και τα βαρύτιμα χρυσοκέντητα μεταξωτά και τους βαρύτιμους
αυτοκρατορικούς χιτώνες και τα ατίμητα πολύτιμα πετράδια και τόσα άλλα πλούτη
που δεν μπορούμε να απαριθμήσουμε το μεγάλο θησαυρό από χρυσάφι και ασήμι που
βρέθηκε στα παλάτια και σε πολλούς άλλους τόπους κι άλλα μέρη της πόλης …» .
Το 1204 οι Σταυροφόροι λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη απογυμνώνοντας τις
Βλαχέρνες από τον πλούσιο διάκοσμο και τους θησαυρούς της. Το λαμπρό
ανάκτορο περιέπεσε σε παρακμή και άρχισε η σταδιακή καταστροφή του.

Βλ. Ροβέρτου του Καρί, Η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, μετάφρ. Μ.

Λυκούδης, Αθήνα 1990, 158.
Ιταλία
Σικελία
 
Και αν από τα περίφημα παλάτια των Κομνηνών και τον διάκοσμό τους δεν
απομένει σχεδόν τίποτε, μπορούμε εντούτοις να σχηματίσουμε μια εικόνα τους από
τις πηγές, από τα έργα που σώζονται και έχουν άμεση σχέση με τη Βασιλεύουσα,
όπως βέβαια άλλωστε και από τα αναρίθμητα έργα τέχνης που κλάπηκαν στη Δύση
μετά τη λεηλασία του 1204.
Η Αυλή των Νορμανδών βασιλέων της Σικελίας αποτελεί μια χαρακτηριστική
περίπτωση, καθώς μιμούνταν τον πλούτο των Ελλήνων αυτοκρατόρων και τη χλιδή
της Αυλής τους.
 
 ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΕ ΚΟΣΜΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ TOY ΠΑΛΕΡΜΟ
«ZISA» PALAZZO DEI NORMANNI
Ψηφιδωτά στο βασιλικό παλάτι του Παλέρμο
Stanza Normanna του Ρογήρου Β΄
 
Τα πρότυπα των Βυζαντινών παλατιών αντιγράφονται με ζήλο στην αυλή των
Νορμανδών βασιλέων στην πρωτεύουσά τους, το Παλέρμο της Σικελίας. Το
παλάτι Reale κτίστηκε στα χρόνια του βασιλιά Ρογήρου Β΄ (1101-1154). Από τα
παλαιότερα τμήματά του ξεχωρίζει το περίφημο παλατινό παρεκκλήσι (Cappella
Palatina). Στον πύργο Τζιοαρία (Gioaria), υπάρχει η ομορφότερη αίθουσα του
παλατιού, η αίθουσα του Ρογήρου («Stanza di Ruggero»). Οι τοίχοι της αίθουσας
επενδύονται στα χαμηλά με μαρμάρινες πλάκες (ορθομαρμαρώσεις). Στα ψηλά, τα
μέτωπα των τόξων, τα εσωρράχιά τους και ο θόλος καλύπτονται με
αριστουργηματικά ψηφιδωτά των χρόνων του Γουλιέλμου Α΄ (1154-1166). Η
οροφή λάμπει με το χρυσάφι των ψηφίδων (εικ. 421). Κένταυροι, λιοντάρια,
ελάφια είναι τοποθετημένα μετωπικά σε σχηματοποιημένα δέντρα, ενώ παγώνια
ραμφίζουν χουρμάδες. Οι πολύχρωμες παραστάσεις βυθίζουν τον επισκέπτη σε μια
ατμόσφαιρα ονειρική. Τα ψηφιδωτά αυτά έχουν σπουδαία σημασία, καθώς
αποτελούν το μόνο πλήρες δείγμα μη θρησκευτικής διακοσμητικής τέχνης που έχει
διασωθεί από τον Βυζαντινό κόσμο.
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SΑLA DI RUGGERO»
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SALLA DI RUGGERO»
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SALA DI RUGGERO»
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SALA DI RUGGERO»
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SALA DI RUGGERO»
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SALA DI RUGGERO»
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SALA DI RUGGERO»
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SALA DI RUGGERO»
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SALLA DI RUGGERO»
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SALA DI RUGGERO»
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SALLA DI RUGGERO»
 PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«NORMAN STANZA» H «SALA DI RUGGERO»
PALAZZO DEI NORMANNI, ΠΑΛΕΡΜΟ
«TORRE PISANA»
Ψηφιδωτά στη Ζisa
 
Στο Παλέρμο σώζεται επίσης η Zisa, μια θερινή κατοικία με πέντε μικρά
δωμάτια πίσω από έναν επιμήκη προθάλαμο, τα οποία έβλεπαν προς μια τεχνητή
λίμνη. Η οικοδόμηση της Zisa ξεκίνησε τον 12ο αιώνα από Άραβες κτίστες για
τον Νορμανδό βασιλέα Γουλιέλμο Β΄ και ολοκληρώθηκε από τον γιό του
Γουλιέλμο Β΄. Το παλάτι αυτό ήταν η θερινή κατοικία για τους Νορμανδούς
βασιλείς, ως μέρος ενός κυνηγητικού θερέτρου που ήταν γνωστό ως Genoardo
(στα αραβικά: Jannat al-arḍ, που σημαίνει: «Παράδεισος επί της Γης»), το οποίο
περιλάμβανε και άλλα κτίσματα .
Η Zisa εμπνέεται από την αραβική αρχιτεκτονική. Το ίδιο το όνομα Zisa
προέρχεται από το αραβικό al-Azīz, το οποίο σημαίνει «αγαπημένο» ή
«θαυμάσιο». Στο εσωτερικό της επάνω από την αίθουσα του θρόνου σώζονται
ψηφιδωτά του 12ου αιώνα με σκηνές κυνηγιού και δένδρα (εικ. 422).
Όπως την Cuba Sottana, την Cuba Soprana και το παλάτι Uscibene.
 ΨΗΦΙΔΩΤΑ ΣΕ ΚΟΣΜΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ TOY ΠΑΛΕΡΜΟ
«ZISA» PALAZZO DEI NORMANNI
PALAZZO «ZISA», ΠΑΛΕΡΜΟ
PALAZZO «ZISA», ΠΑΛΕΡΜΟ
PALAZZO «ZISA», ΠΑΛΕΡΜΟ, SALA DELLA FONTANA
PALAZZO «ZISA», ΠΑΛΕΡΜΟ, SALA DELLA FONTANA
PALAZZO «ZISA», ΠΑΛΕΡΜΟ, SALA DELLA FONTANA