DERS 12

SERBEST ELEKTRON MODELİ - II

İletkenlik Elektronlarının Transport Özellikleri
•Belirli bir sıcaklıkta ve ısıl denge durumununda, elektron seviyelerinin
işgal edilme olasılığının Fermi-Dirac dağılım fonksiyonu tarafından
belirlendiği gördük.

•Böyle bir katı cisim üzerine bir dış elektrik alan uygulanırsa veya belirli
bir doğrultu boyunca bir sıcaklık gradyenti varsa, dağılım fonksiyonu
geçerliliğini yitirir.
Bu etkiler sonucu;
•Dış elektrik alan varsa Elektrik yükünün
•Sıcaklık gradyenti varsa Isının transportu (taşınması) söz konusu olur.

•Bu akışları belirleyen transport katsayılarına;

•Elektrik iletkenlik veya sadece iletkenlik ( →Sigma)
•Isıl iletkenlik (K) katsayıları denir.
 • Bir dış kuvvetin etkisi altında, çarpışmaların olmadığı durumlarda,
Elektronların Hareket
elektronlar Denklemi
ivmelenerek hareket ederler.
   
me dv dt  eE  ev  B
Burada, v = Elektronların hızı
E = Uygulanan dış elektrik alan
B = Uygulanan dış manyetik alan
me = Elektronların etkin kütlesi
e = Elektron yükü
Bu ifade klasik tanecikler için hareket denklemidir. Halbuki serbest elektron
teorisinde, elektronların katı içindeki hareketini Schrödinger denklemin
çözümden, düzlem dalgalar olarak elde etmiştik.
Düzlem dalga kavramı ile tanecik kavramı arasındaki bağlantı; düzlem
dalgaların süperposizyonu ile oluşan dalga paketinin davranışı ile tanecik
davranışı arasında kurulur. Dolayısı ile yukarıdaki klasik tanecikler için
verilen hareket denklemini, düzlem dalgaların oluşturduğu dalga
paketinin hareket denklemi olduğunu göstermek mümkündür.
 Dalga paketinin hızı, dalgaların grup hızıdır. Yani,

 
 dω 1 dε k p  2k 2
v    
dk  dk me me 2me

Bu ifade, serbest elektronların dispersiyon bağıntısında , m yerine me etkin

kütle alınarak, pozitif iyon korlarının etkileri de bir ölçüde işin içine dahil
edilmiştir.
Dalga paketinin hızı için elde edilen bu sonuç, aynı zamanda me kütleli bir
taneciğin hız ve momentumu arasındaki bağıntıdır.
Bu dalga paketinin klasik bir tanecik gibi davranabilmesi için yerinin ve
momentumunun iyi belirlenmiş olması gereklidir.
Böylece, yukarıdaki hareket denkleminin hem klasik tanecikler, hem de dalga
paketi için kullanılabileceği anlaşılmaktadır.
 a
10a
Bir dalga paketinin 10a lık bir bölge içinde lokalize olabilmesi için, düzlem dalgaların
süperpozisyonundaki dalga sayısının kF/10 civarında olması gerekir (Çünkü k ters
uzaydadır).
Bu durumda momentumdaki belirsizlik; pF/10 mertebesinde olur.
Bu düşünceden hareketle, tanecikler için yazılan hareket denkleminin geçerli olması
için; dalga paketinin boyu, elektron çarpışmaları arasındaki ortalama serbest yoldan
daha küçük olmalıdır. Yani,
Dalga paketinin boyu << Ortalama serbest yol
Dalga paketinin boyunun alt limiti ise, etkin kütleyi kullanabilmek için atomlararası
mesafeden çok daha büyük olması gerekliliğidir. Yani,
Dalga paketinin boyu >> a

Elektronlar, safsızlık atom yoğunluğu çok düşük olan kristallerde iki çarpışma arasında
atomlararası uzaklığın 20 katında daha fazla yol alabilirler. Bu nedenle bu durum yalnızca
elektronun dalga karakteristiği ile açıklanabilir.
    
me dv dt  eE  ev  B
• Bu denkleme göre, dış elektrik alan altında elektronlar üzerine etkiyen kuvvet nedeni ile
elektronlar sürekli olarak hızlanacaktır. Bu durum, elektriksel direnç kavramı ile ters
düşmektedir. Zira, uygulamalarda deneysel olarak bilinmektedir ki, elektronların hızı sonsuza
kadar artmamaktadır.
• Bu durumda elektronların hızı, kristal içindeki çeşitli çarpışma olayları ile düşer. Bu olaylar,
fononlarla çarpışmalar, kristal içindeki yabancı atomlar ile çarpışmalar, kristal içindeki düzen
bozuklukları ile çarpışmalar vs ortaya çıkar ve hareket denkleminde ekstra bir terim olarak
kendini gösterir.
• Bu durumda, hareket denklemi;

  
 d v v
me     eE
 dt τ 

Burada v elektrik alan nedeni ile elektronun sürüklenme hızıdır. Bu hız ısıl
dengede elektronun sahip olduğu termal hızın üzerine eklenen bir
hızdır. Elektrik alan ortadan kaldırılsa v sürüklenme hızı  zaman
sabiti ile eksponansiyel olarak sıfıra gider.
 : relaksasyon (gevşeme) zamanı
 E
- +

v
V
 a) Elektrik alan altında bir katı cisim
içinde elektronun izleyeceği yol, b)
yol-zaman profili ve c) sabit elektrik
alan altında elektronun ivmelenmesi ve
saçılmalarla hızının değişimi.

Hız
max.
Sürüklenme hızı

 Zaman
 • Bir dc elektrik alan altında, yukarıda verilen hareket denkleminin çözümünden kararlı durum iletkenliği elde edilir.
Bu durumda sürüklenme hızı, hareket denkleminin çözümünden;
Elektriksel İletkenlik
•

 eτ 
v  E
me
(-) işareti, elektronlar için E ile v nin zıt yönlerde olduğunu göstermektedir.

İfadedeki |v | nin |E| oranı, elektron mobilitesi, e olarak tanımlanır.

v e
e   
E me
Elektrik akım yoğunluğu;  
j  n(e)v oldugundan ( n  N V )
 ne 2 τ  
j E  σE Ohm Kanunu
me
1
Elektrik iletkenlik;
2
  ne  me  ne e ρ Özdirenç
σ
 I  enEA
E
A
A w  enV
I l
l
V 1 l
R 
V I en A

1 1
 
en 
Saf ve ideal yapıdaki bir metalde, iletkenlik elektronlarının fononlarla
çarpışmaları etkin rol oynarlar.
Elektron-fonon çarpışmalarında çarpışma zamanı fonon(0) sıcaklığa bağlıdır.

Eğer T  0K giderse fonon(0)  

Gerçek yapıdaki bir metalde ise, iletkenlik elektronları, fononlardan başka

kusurlardan ve katkı atomlarından da saçılmalara uğrarlar.

Ancak, T  0K giderse   sonlu değerler alır.

Bu durumda çarpışma oranı, MATTHEISSEN kuralı ile her
olay bağımsız olaylar olarak ele alınarak

1 1 1 şeklinde verilir.
   ....
τ τ fonon(T) τ 0
• Saçılma olaylarını ve Mattheissen kuralını gözönüne alarak;

me me me
 2  2  2
ne  ne  fonon (T ) ne  0
  I (T )  0
Artık direnç
İdeal direnç

Saf ve katkılanmış Sodyum

İzafi Özdirenç 104R / R290K

kristalinde özdirencin sıcaklıkla
değişimi

Kusurlu

Saf
•k uzayında elektriksel iletkenliği nasıl ele alabiliriz? Bir elektrik akımına eşlik eden v
sürüklenme hızı herbir elektronon dalga vektöründe k kadar bir değişikliğe karşılık gelir:

Elektrik alan uygulanmadığında Fermi küresi orijinde

merkezlenmiştir. Bu durumda toplam akım sıfırdır. Uygulanan
 m  e  alanla elektronlar hız kazanır ve Fermi küresi yerdeğiştirir.
e
k  v E Yerdeğiştirme çok küçüktür. Elektronların çoğu birbirleriyle
  kompanse olur, kompanse olmayanlar (gölgeli alan) akıma
katkıda bulunur.
Isıl İletkenlik
• Metellerde serbest elektronların neden olduğu ısı iletkenlik, metal olmayan
katı cisimlere göre çok yüksektir. Gazlarda olduğu gibi, metallerde de sıcak
taraftaki elektronların ısıl enerjileri soğuk tarafa göre fazladır.

• Kinetik teoriye göre ısıl iletkenlik: 1

K  CV vF l
3

• Burada gazlardan farklı olarak, ortalama hız yerine Fermi hızı vF alınmıştır.
Çünkü termal iletkenliğe neden olan elektronlar Fermi seviyesi civarında kBT
enerjisi mertebesindeki seviyelerde bulunan elektronlardır.

1 2
l  v F E F  me vF
2
 1
l  v F 1 2
K  CV vF  E F  me vF
3 2
2
1 2 1  2
N  T  2  2
nk B T
K  CV vF    
k B    F 
3 3 2 V  TF  me 3me

• Yüksek sıcaklıklarda (T >> D)

Wiedemann-Franz Kanunu ve Elektrik ve Isıl İletkenliklerin Sıcaklığa Bağımlılığı
me π 2 n k B2T τ
 2 K
n e  3 me

Elektrik ve Isıl iletkenlik ifadelerinin her ikisinde de n,  ve me

terimleri ortak olarak ortaya çıkmaktadır.

Bu nedenle ısıl ikletkenlik katsayısının elektrik iletkenliğe bölmekle

2 2
K   kB  8 2
    Sabit  L  2.45  10 WK elde edilir.
T 3  e 

Elektrik ve ısıl iletkenlik katsayıları arasındaki bu oran; L, Lorenz sayısı adı

verilen bir sabit olup, bu ifade Wiedemann-Franz Kanunu olarak bilinir
• W-F kanunu, oda sıcaklıkları civarında hemen hemen bütün metallerde iyi sonuç
verir. Şekilde Sodyum metali için 0-100K arasındaki deneysel sonuçlar verilmiştir. Bu
sıcaklık bölgesinde L’ nin beklenenden daha düşük çıktığı görülmektedir. T 0K
için yine L değerine yaklaşmaktadır.

L=2,45x10-8 WK 2

Wiedemann-Franz Yasası’nın
ara sıcaklık bölgelerinde
geçerliliğini yitirmesinin nedeni,
elektrik ve ısıl iletkenlikteki
çarpışma zamanlarının aynı
olduğunu varsaymamızdan
kaynaklanmaktadır.

Bir sıcaklık gradyenti durumunda
k uzayında elektron dağılımı
Elektrik alan altında k uzayında
elektron dağılımı
Sonlu sıcaklıktan dolayı Fermi yüzeyinin altında bazı boş durumlar
(içi boş daireler) ve Fermi yüzeyinin üstündeki bazı işgal edilmiş
durumlar (içi dolu daireler) olacaktır. Sıcaklığın artması fonon-
fonon ve fonon-elektron saçılmalarını arttıracağından ısıl iletkenliği
sınırlayan fazla sayıda saçılma süreci etkindir ve ısıl iletkenlik için
çarpışma zamanı, elektriksel için olandan daha kısadır, bu nedenle
Wiedemann–Franz Yasası’ndan sapmalar sıcaklık arttıkça
gözlenmektedir.
Yüksek sıcaklık ve düşük sıcaklıklarda elektriksel ve termal direnç
için relaksasyon zamanları benzer olduğundan L değerine ulaşılır,
ancak ara sıcaklıklarda elektriksel direnç halinde yandaki alttaki
şekilde gösterilen kadar büyük bir elektron momentum değişiminin
sağlanması için çoklu çarpışmalar gereklidir. Çünkü T >>D yüksek
sıcaklıklarda kBD enerjili bir fonon pF mertebesinde bir
momentuma sahip olduğundan, T<< D düşük sıaklıklarda kBT
enerjili bir fonon (T/D)pF mertebesinde momentuma sahiptir. Bu
değer T<< D sıcaklığında elektriksel dirençte büyük momentum
değişimli çarpışmalara neden olamayacak kadar küçüktür. Bu
nedenle çok sayıda çarpışmalarla büyük momentum değişimi
sağlanır, oyasa sıcaklık gradyenti durumunda yandaki üstteli
şekilde gösterildiği gibi elektron fonon çarpışmaları için kBT enerjili
fononlarla çarpışma gereken enerji değişimi için yeterlidir. Bu
nedenle düşük sıcaklıklarda elektriksel ve termal iletkenlikte
relaksasyon zamanı farklı olduğunda Wiedemann-Franz
yasasından sapılır.
Çok düşük sıcaklıklarda ise elektron-safsızlık saçılması söz
konusu olup, bu çarpışmalar esnektir ve büyük momentum
değişimlerine neden olurlar. Bu nedenle ısıl ve elektriksel iletkenlik
için  benzerdir. Wiedemann-Franz yasası geçerli olur.
 Hall Olayı
•Serbest elektron teorisinden şimdiye kadar gayet başarılı sonuçlar elde ettik. Ancak Hall
Olayında gözlenen bazı sonuçlar serbest elektron teorisi ile açıklanamamaktadır. Bunu
görmeden önce metallerde Hall Olayını hatırlayalım.

Bir metal üzerine, bir E elektrik alanı ve buna dik bir manyetik alan
uygulanırsa, bu ikisinin oluşturduğu düzleme dik bir elektrik alan oluşur. Buna
Hall olayı, bu alana Hall alanı denir.
  
E H  RH B x J
RH orantı katsayısı, Hall katsayısı olarak adlandırılır.
   
Hall Olayının fiziksel nedeni; Lorenz kuvvetidir: F   e E  ev x B

Bir metalden +x doğrultusunda akım geçsin ve metale - z doğrultusunda sabit bir

manyetik alan uygulansın. Metaldeki elektronlar vx hızına sahip olurlar. Manyetik
kuvvetin etkisiyle ( F = -evxB) +y doğrultusunda saptırılırlar. Bu nedenle metalin ön
yüzeyi arka yüzeyine göre daha pozitifmiş olur ve ön ile arka yüzeyi arasında bir
potansiyel fark oluşur. Bu potansiyel farka Hall potansiyeli denir. Ön ve arka yüzey
arasında oluşan Hall elektrik alanı oluşur. Elektriksel kuvvet ve magnetik kuvvetin
birbirini dengelemesiyle yüklerin sürüklenmesi (y doğrultusunda) durur ve kararlı
duruma ulaşılır.
   
F  q( E  v  B )
  
v  (v x ,0,0) B  (0,0, Bz ) E  ( E x , E y ,0)
  
i j k
   
F  eE  e(v  B )  e( E x , E y ,0)  e  v x 0 0
0 0  Bz
   
F  eE x i  e( E y  v x Bz ) j  0k

Fx  eE x

Fy  e( E y  v x Bz )

Kararlı
durumda,

E y  v x Bz  0
 VH
Ey  Hall elektrik alanı
w

E y  v x Bz
Jx
J x  envx  v x  Hall voltajı üstteki durum için
en ön ve arka yüzeyler arasında oluşur.
J x Bz Ix
Ey  ; Jx 
en wd

I B
VH  x z
end
1
RH  
en Hall katsayısı

I x Bz
VH  RH Hall voltajı   RH 
d
 Bir metalden +x doğrultusunda akım geçsin ve metale
+ z doğrultusunda sabit bir manyetik alan uygulansın.
Metaldeki elektronlar vx hızına sahip olurlar. Manyetik
kuvvetin etkisiyle ( F = -evxB) –y doğrultusunda
saptırılırlar. Bu nedenle metalin üst yüzeyi alt yüzeyine
göre daha pozitifmiş olur ve üst ile alt yüzeyi arasında
bir potansiyel fark oluşur. Bu potansiyel farka Hall
potansiyeli denir.Üst ve alt yüzey arasında oluşan Hall
elektrik alanı oluşur. Elektriksel kuvvet ve magnetik
kuvvetin birbirini dengelemesiyle yüklerin sürüklenmesi
(y doğrultusunda) durur ve kararlı duruma ulaşılır.
l


t

  VH I
z E H  RH B  J   RH B
t t
IB
VH  RH

Hall voltajı formülü uygulanan manyetik alan ve metalden geçen akımın
yönüne göre değişir.
Bazı metallerin Hall ölçümleri sonuçları

?
?

N birim hacim başına atomların sayısı ise -1/(RHNe) büyüklüğü n/N’e eşit olup, atom başına iletkenlik
elektronları için bir tahminde bulunur. Pozitif değerler negatif yüklü elektronların iletime katkısı olduğunu
gösterirken, negatif değerleri pozitif yüklü parçacıkların iletime katkısı olduğunu temsil etmektedir.

? Metallerde (+) yüklü elektronlar mı var? Bu sorunun cevabı,

katı cisimlerin BANT MODELİ ile verilebilir.