İLAÇLARIN UYGULAMA YOLLARI

FARMASÖTİK ŞEKİLLERİ
YAN ETKİLERİ
İLAÇ ETKİLEŞİMLERİ
Öğr. Gör. Dr. Nurten ALAN
2021-2022 Güz Yarıyılı
 Sunum içeriği
• İlaçların uygulama yolları
• Farmasötik şekilleri
• İlaç etkileri
• İlaç etkileşimlerini değiştiren faktörler
• İlaç yönetimi ve hemşirelik
• İlaç hataları
 İlaç uygulama yolları
Sistemik uygulama yolları
Parenteral İnhalasyon Enteral Transdermal
İntravenöz Oral
İntraarteriel Sublingual
İntramusküler Bukkal
İntrakutan
Subkutan
Kemik İliği İçine
 Lokal uygulama yolları

Rektum veya kolon içine İntraplevral

İntravajinal İntraperitoneal

Cilt üzerine İntrakardiyak

Konjoktiva üzerine İntrauterin

İntranazal  İntraratiküler
Parenteral uygulama
 Parenteral uygulamalar

• İlaçların ağız yoluyla alınmasının sakıncalı olduğu

durumlar veya gastrointestinal sistemde etkisini
kaybeden ilaçlar
• İlacın etkisinin kısa sürede etki etmesi istenen
ilaçlar
• Emilim hızlı olduğu için yakından izlenmeli
• Enfeksiyon riski yüksek
• Pahallı
• Kanamaya eğilimi olan hastalarda parenteral
uygulamalardan kaçınılmalıdır
İnhalasyon yoluyla
Enteral (oral, sublingual, bukkal)
• Uygulanması kolay
• Ekonomiktir
• Yutma güçlüğü bulunan
• Sindirim sistemindeki işlev bozukluğunda
• Bilinçsiz hastada kullanılmaz
Lokal ilaç uygulama
Topikal yolla deriye uygulamalar
• Lokal etki sağlar
• Yan etkileri sınırlıdır
Transdermal uygulamalar
• İlacın sınırlı yan etkisi vardır
• Uzun süreli sistemik etki için uygulanır
İlaç dozu yanıtları
 İlaçların farmasötik şekilleri
Katı farmasötik Likit formlar Topikal yolla Vücut boşluklarına
formlar verilen ilaç formları uygulanan ilaçlar

Tablet Eliksir (iksir) Merhem/pomad Aerosol

Kapsül Solüsyon Liniment Supozituar

Enterik kaplı tablet Suspansiyon Losyon
Pastil Şurup Pasta
Draje Tentür Transdermal
terapötik sistem
(TTS)
Toz Ekstre

kaşe
Katı farmasötik formlar
 Tablet
Toz halindeki etken maddenin disk ya da silindir
halinde basık hale getirilmiş şeklidir.
 Kapsül
İlacın etken maddesindeki hoş olmayan koku
veya tat nedeniyle jelatin ile kaplanmış şeklidir.
 Enterik kaplı tablet
Özel madde ile kaplanmış tabletin bağırsakta
çözünen şeklidir.
 Pastil
Toz halindeki ilaçların yapıştırıcı özelliği olan
ürünle karıştırılarak elde edilir. Ağızda emilerek
kullanılır.
 Draje
• Tadı acı olan tabletlerin içilmesini
kolaylaştırmak için şekerle kaplanmış
formudur.
 Toz
Doğal ve sentetik kaynaklardan ezilerek elde
edilen ilaçlardır.
 Kaşe
• İlaçlara pirinç unu veya nişasta eklenerek elde
edilen oval ya da silindir şeklindeki ilaçlardır.
Likit formlar
 Eliksir (iksir)
Etken madde ile su, alkol, şeker ve koku verici
eklenmiş halidir.
 Solüsyon
İlacın su, bitkisel yağ veya başka bir çözücü ile
çözüldüğü sıvıdır.
 Suspansiyon
Parçacıklar halindeki ilacın uygun çözücü sıvıda
dağılması sonucu elde edilir. Bekletildiğinde
partiküller çöküntü yapar. Kullanmadan önce
çalkalanmalıdır.
 Şurup
Yüksek miktarda şeker içinde çözünmüş ilaç
şeklidir.
Topikal yolla verilen ilaç
formları
 Merhem/pomad
Etken maddeye yağ eklenerek haricen kullanılan
preparatlardır.
 Liniment
İçerisinde alkol, yağ veya sabun barındıran cilde
ovularak uygulanan preparatlardır.
 Losyon
Likit şeklinde cilde uygulanır.
 Pasta
Yoğun merhem formudur.
Transdermal terapötik sistem (TTS)
Tedavi edici etken maddenin disk/flaster içine
yerleştirilmesi şeklinde uygulanır. Etkisi 24 saat
veya bir hafta sürebilir.
Vücut boşluklarına uygulanan
ilaçlar
 Aerosol
Ağız /burun içine püskürtülerek emilbilen çözücü
içinde hazırlanmış preparatlardır.
 Supozituar
Katı formdaki ilaçların kakao yağı, gliserin,
bitkisel yağ gibi vücut sıcaklığında eriyebilen
maddelerle karıştırılarak biçimlendirilmiş şeklidir.
 İlaç etkileri
• Terapötik etki
• İstenmeyen etki
• Yan etki
• Tolerans
• Allerjik reaksiyon
• İdiosantrik reaksiyon
• İnteraksiyonlar (sinerji X antagonizma)
 İlaç etkileri
• Terapötik etki: her ilaç uygulamasında istenen etkidir.
• İstenmeyen etki: tedavi edici etki oluşurken aynı zamanda
meydana gelebilen etkidir (örn; hipertansiyonu düşürmek için
kullanılan ilaçlar aynı zamanda ayaklarda ödeme neden
olabilir).
• Yan etki: İlaç kullanımına bağlı tahmin edilen ancak
istenmeyen etkilerdir. Hemşire hastasına uyguladığı ilacın yan
etkileri yönünden takip etmeli ve olası bir durumda gereken
müdahaleyi yapmalıdır.
• Tolerans: Terapötik etkilere ulaşmada dozun arttırılması
gerektiği durumlardır. Uzun süreli nikotin, alkol ve barbiturat
kullanımı toleransın oluşmasını tetikler.
 İlaç etkileri
• Allerjik reaksiyon: vücut tarafından ilacın yabancı bir madde
olarak gelişir. Kaşıntılı reaksiyonlar şeklinde görülebildiği gibi
yaşamı tehdit eden boyutlara kadar etkileyebilir.
• Toksik reaksiyonlar: ağır doku hasarı veya ölüme neden olan
ilaç etkileridir (Örn: morfin kullanımına bağlı olarak
solunumun depresyonu sonucu ölüm meydana gelmesi).
• İdiosantrik reaksiyon: ilacın beklenenden daha az veya daha
fazla etki göstermesi gibi öngörülemeyen reaksiyonlarıdır.
• İnteraksiyonlar: bir ilacın alınması sırasında diğer ilaç veya
besinle etkileşime geçmesi durumudur. Eğer ilacın etkisini
arttırırsa sinerjizm, etkisini azaltırsa antagonizm adını alır.
 İlaç kullanımına bağlı orta düzeyde
allerjik reaksiyonlar
Semptom Tanımı
Ürtiker Deride kabarık, düzensiz , farklı
büyüklüklerde , merkezi soluk, kenarları
kırmızı oluşumlardır.
Egzema Küçük ve kırmızı , genellikle vücudun
tamamına yayılma eğilimi gösteren kırmızı
oluşumlardır.
Prurit Genellikle deride kızarıklığın eşlik ettiği
kaşıntıdır.
Rinit Burun içindeki inflamasyon sonucu burun
mukozasında şişlik ve berrak burun
akıntısıdır.
İlaç etkisini değiştirebilen durumlar
• Genetik farklılıklar
• Fizyolojik değişiklikler
• Çevre koşulları
• Psikolojik faktörler
• İlacın veriliş yolu ve zamanı
• Genetik farklılıklar: Aynı belirti ve bulgulara
sahip hastalarda genetik farklılık ve ırktan
kaynaklanan nedenlerle ilaca karşı duyarlılık
görülebilir.
• Fizyolojik değişiklikler: Cinsiyet, yaş, vücut
ağırlığı, beslenme durumu ve emilimle ilgili
nedenlerle ilacın dozu değişebilmektedir.
• Çevre koşulları: Stres, sıcak veya soğuğa
maruz kalmak ilacın etkisini değiştirebilir.
• Psikolojik faktörler: Bireyin ilacı kullanmaya karşı
tutumu önemlidir. Hemşirenin, bireye ilaç
hakkında bilgi vermesi ve sorularını yanıtlaması
bireyin ilacı kullanmasını desteklemeye yardımcı
olabilir.
• İlacın veriliş yolu ve zamanı: GİS’ten ilacın emilimi
parenteral yola göre daha az olduğu için ve bazı
ilaçların emilimleri gün içinde farklılık gösterdiği
için dozun veriliş yolu ve zamanına göre
belirlenmesi gerekir.
 Plasebo etkisi

Plasebo, renk, şekil ve koku gibi özellikleri açısından aktif ilaca

benzeyen fakat aktif madde içermeyen ve farmakolojik etkisi
bulunmayan formlara denir.
Plasebo uygulandıktan sonra ortaya çıkan etki plasebo etkisi olarak
adlandırılır.
Organik hastalık ???
Psikosomatik ???
İlaç etkileşimlerini değiştiren faktörler

• Doz
• Veriliş yolu
• Birlikte kullanılan ilaçların özelliği
• Hastayla ilgili özellikler
• İlaçların etkisini belirleyen faktörler
• Doz: hastaya bir defada verilen ilaç miktarına
denir. Verilen zamana ve miktarına göre
değişebilir (2x2 mg, 8x3 ml). İki ilacın
organizmada etkileşmesi ancak belirli düzeyde
emildikten sonra önem kazanır.
• Veriliş yolu: iki ilacın emilim sürelerinin değişik
olması etkileşimlerini de değiştirir. Uzun
aralıklarla verilen ilaçların etkileşim olasılığı
düşüktür.
• Birlikte kullanılan ilaçların özelliği: uygulanan iki
ilacın toksik potansiyelleri benzer olduğunda,
etkileşmeleri sonucu ortaya çıkabilecek riskler
tehlikeli boyutlara ulaşabilir. Örn. Streptomisin
uygulanan tüberkilozlu bireye, kolibasil
enfeksiyonunu tedavi amacıyla gentamisin
uygulanırsa ototoksik (işitme üzerine) risk gelişebilir.
• Hastayla ilgili özellikler: böbrek bozukluğu olan
hastalarda aynı anda verilen iki ilacın etkileşimleri
sonucu vücutta birikmeleri artabilir.
İlaç etkileşimlerini değiştiren
faktörler
• İlaç konsantrasyonu
• Reseptör sayısı
• İlaç-reseptör bağının gücü
• Reseptöre selektivite
• İlaçların konsantrasyonu: uygulanan ilaç
miktarına bağlı olarak reseptöre ulaşan
ilaçların konsantrasyonu ne kadar fazla olursa ,
ilaç etkisi de o oranda artar.
• Reseptör sayısı: ilaç moleküllerinin hücrede
bağlanacağı reseptör sayısı ne kadar fazla ise
ilacın etki gücü o kadar fazladır.
• Reseptöre selektivite: ilaç molekülünün belirli
bir reseptör tipine karşı selektivite (seçicilik)
göstermesi ilacın aktivitesini belirler
• Örn. Beta 2 yi etkileyen bronkodilatatorilacın
taşikardi riski düşüktür. Beta 1’e selektif
olsaydı taşikardiye neden olurdu.
 İlaçlara karşı duyarlılık değişiklikleri

Tolerans:
Belli bir süre kullanıldıktan sonra veya doğuştan
belirli bir ilaca karşı duyarsızlığa denir.
Taşiflaksi:
Toleransın çabuk ortaya çıkması durumudur.
 İlaçlara karşı duyarlılık değişiklikleri

Bağımlılık:
Bağımlılık oluşturma potansiyeli oluşturan
ilaçların sürekli veya periyodik olarak alındıktan
sonra ilaca karşı sürekli isteğin duyulması ve ilaç
kesildiğinde yoksunluk belirtilerinin
görülmesidir.
 İlaç yönetimi ve hemşirelik
Hemşireler hastanelerde hastalara ilaç
uygulanmasından sorumlu primer sağlık bakım
çalışanlarıdır (Clifton-Koeppel 2008).
19 Nisan 2011 Hemşirelik Yönetmeliğinde
Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik

• «…Her yaş grubuna özgü uygulanması gereken ilaç

çeşitlerini, farklı dozlarını ve olabilecek yan etkilerini
bilir; ilaç uygulamaları ve ilaç güvenliği ilkelerine bağlı
kalarak, hekim istemine göre hastaya enteral,
parenteral ve haricen verilecek ilaçları verir;
uygulanan ilaç ve tedavilerin etki ve yan etkilerini,
hastanın tedavi ve bakıma verdiği yanıtları gözler,
kaydeder ve gerektiğinde ilgililere rapor eder.»

53
İlaç uygulamasında hemşirenin
sorumlulukları
1)doğru İlaç

10)doğru Bilgilendirme 2)doğru Doz

9)doğru Yanıt 3)doğru Hasta

8)doğru Kayıt 4)doğru Zaman

7)doğru İlaç Yönetimi 5)doğru Yol

6)doğru İlaç Şekli

 İlaç hataları
Hastanelerde ilaç hataları oldukça yaygındır,
yapılan hesaplamalarda bir hastaneye yatış günü
başına iki ilaç hatası düşer
 İlaç Hatası Tipleri
İlaç Hata Tipi İlaç Hatasını Etkileyen İlaç Hatasının Nedenleri
Faktörler
Fazla doz Dikkat dağılması Performans yetmezliği
Uygun olmayan İş yükünün artması Prosedür/Protokolü takip etmeme
doz/miktar
İhmal hataları Deneyimsiz personel Bilgi eksikliği
Reçete hatası Şift değişikliği Hatalı ya da eksik kayıt
Resmi olmayan ilaç Geçici personel İletişimin karışık olması
Yanlış uygulama 24 saat eczanenin çalışmaması Hatalı ya da ihmal edilmiş kopyalama
Teknik Yetersiz personel Bilgisayara girişte hata
Yanlış dozaj formu Acil durumlar İlaç dağıtım sisteminde hata
Yanlış ilaç hazırlama Çapraz kayıt hatası Saklama sisteminde yetersizlikler
Yanlış hasta Kodlama durumu Okunamayan ya da belirsiz el yazısı
Yanlış yol Hastaya ulaşamama
Yanlış zaman Bilgi
 İlaç hatası;
• Hasta güvenliğini etkileyen en yaygın hata tipi
olmasının yanında tıbbi hatalar arasında da en yaygın
hata tipidir.
• Çırpı ve ark., hemşirelerin uygulamalarda karşılaştıkları
mesleki hatalar arasında %47 oranıyla ilaç uygulama
hatalarını birinci sırada bulmuşlardır.
• Alan ve Khorshid’in yaptığı çalışmada, hemşirelerin
%34.4’ü kendisine veya bir yakınına yönelik bir tıbbi
hata deneyimlemiştir, %50.7’si tıbbi bir hata ile
karşılaşmıştır.
58
 İlaç hatası;
• Sağlık çalışanlarının hatayı iletmeme
nedenleri, hataları önemsemediklerinden ve
hatayı bildirmeye korktuklarından
kaynaklanabilir.
• İlaç hatalarını önlemek için ilaç hatalarının
rapor edilmesi gereklidir.
60
 Hemşire Kaynaklı İlaç Uygulama
Hatalarına İlişkin Bazı Örnekler
• Yanlış ilaç verilmesi (örn; hastaya siprofloksasin yerine siprolam verilmesi),
• İlacın yanlış dozda verilmesi (örn; morfinin sulandırılmadan verilmesi sonucu yüksek
dozda uygulanması),
• İlacın yanlış yolla verilmesi (örn; intramüsküler verilmesi gereken benzatin
penisilinin intravenöz verilmesi),
• İlacın yanlış zamanda verilmesi (örn; yemekten sonra verilmesi gereken aspirinin
birey aç iken verilmesi),
• İlacın yanlış hızla verilmesi (örn; intravenöz metoprololün yavaş infüzyonla verilmesi
gerekirken bolus verilmesi),
• İlacın yanlış hastaya verilmesi (örn; yoğun bakımda kan basıncını yükseltici
adrenalinin hipotansif hasta yerine hipertansif hastaya verilmesi),
• İlacın hiç verilmemesi (örn; unutulması),
• Uygulanan ilacın kayıt edilmemesi,
• Uygulanan ilacın etkisinin gözlenmemesi

61
 İlaç Uygulama Hatalarında Hemşire
Açısından Alınması Gereken Önlemler
• IV sıvıların uygulanması, insülin, heparin, narkotikler gibi
yüksek risk grubu ilaçların uygulanması ile ilgili kılavuz ve
kontrol listeleri ile beraber yazılı prosedürler
geliştirilmelidir.
• Yapılan hatalar kaydedilmeli, ilaçlı tedavi hatalarını
toplamak ve kaydetmek için cezalandırması olmayan bir
sistem kurulmalıdır.
• İstemler yazılı ya da elektronik ortamda alınmalı, doktor
tarafından yazılı istem yapılmamış ilaçlar
hazırlanmamalıdır.

62
• Çalışılan kliniğe özgü ilaçların iyi bilinmesi önemlidir.
Bu konuda yöneticilerin ilaç firmaları ve eczacılar ile işbirliği
içinde olmaları, eğitici toplantıların sık aralarla yapılması
gerekmektedir.
• Hasta, ilaç ve uygulaması konusunda eğitilmeli, hastaya
ilaçların verilme nedenleri ve yan etkisi olan ilaçlar
veriliyorsa bunlar açıklanmalıdır.
• İlaç dozu hesaplama becerileri geliştirilmelidir.
• Standardize edilmiş işaretlerin kullanımı sağlanmalıdır.

63
• Doz üniteleri tek tip yazılmalıdır.
Örneğin ‘μg’ değil ‘mcg’ , ‘gm’ değil ‘g’ kullanılmalı, 1’den
küçük değerler için 0 kullanılmalı ( .2 yerine 0.2
kullanılmalı) ve 1’den büyük değerler için 0 kullanımından
kaçınmalıdır.( 2.0 yerine 2 kullanılmalı)
• Hasta tabelalarına ve reçetelere, ilaç uygulama yolu ve
direktifler tam olarak yazılmalıdır (örneğin ‘günlük’, ‘gn’
değil).
• İlaç uygulama hataları ile ilgili makaleler yakından takip
edilmelidir.

64
• Diğer sağlık çalışanlarıyla ve hastalarla etkin iletişim
kurulmalı, en iyi uygulamaları seçmek için doktorlar,
hemşireler, eczacıların olduğu bir ortak karar grubu
oluşturulmalıdır.
• İstemin doğru okunduğundan emin olunmalıdır.
• Hastanın hangi ilaçlara alerjisi olduğu, mevcut ve eşlik
eden hastalıklarının hangi ilaçları kullanmaya sakınca
oluşturduğu bilinmelidir.

65
Teşekkür ederim

66
 Kaynaklar
• Atabek Aştı, T., Karadağ, A. (2012). Hemşirelik Esasları, Akademi yayınları.
• Atabek Aştı, T., Karadağ, A. (2011). Klinik Uygulama Becerileri ve yöntemleri, nobel Kitabevi.
• Dökmeci, İ. (2011). SYO için Farmakoloji, Nobel Kitabevi.
• Kayaalp, SO. Tıbbi Farmakoloji, Güneş Kitabevi.

• Alan, N., Khorshid, L. (2016), Bir Üniversite Hastanesinde Çalışan Hemşirelerin Tıbbi Hataya
Eğilim Düzeylerinin Belirlenmesi, ege üniversitesi hemşirelik fakültesi dergisi, 32(1), 1-18.
• Kuguoğlu, S., Çövener, Ç., Kürtüncü Tanır, M., Aktaş, E. (2009), İlaç Uygulamalarında
Hemşirenin Mesleki Ve Yasal Sorumluluğu, Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim Ve Sanat
Dergisi, 2(2), s. 86-93.
• Demir Zincirci A. Hemşirelik ve Hatalı Tıbbi Uygulamalar. Hemşirelikte Araştırma Geliştirme
Dergisi 2010; 1: 67-74.
• Aygin, D., Cengiz, H., (2011), İlaç uygulama hataları ve ve hemşirenin sorumluluğu, Şişli Etfal
Hastanesi Tıp Bülteni, 45(3), s.110-114.
• TCK http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5237.pdf erişim tarihi:14-02-2017)
• Av. Halide Savaş, Hemşirelikte tıbbi müdahaleden doğan hak ve yükümlülükler
sorumlulukları, http://florencenightingale.istanbul.edu.tr/wp-content/uploads/2014/01/
halidesavas.pdf erişim tarihi:14-02-2017) 67