Hayvan

Embriyolojisi
2- Canlılarda Üreme
İçindekiler
 Giriş
 Tek hü crelilerde eşeysiz ü reme
 Tek hü crelilerde eşeyli ü reme
 Çok hü crelilerde eşeysiz ü reme
 Çok hü crelilerde eşeyli ü reme
Giriş
 Canlılardaki kalıtım materyali, tü rlere ö zgü ö zelliklerin,
değ işmeden yavru bireylere aktarılmasını sağ lar. Bir
canlının meydana gelmesi ü reme ile gerçekleşir. Ü reme
eşeyli ve eşeysiz ü reme olmak ü zere iki çeşittir. Ü reme
tipleri bir hü crelilerde ve çok hü crelilerde farklı şekillerde
olur. O nedenle tek hü crelilerde eşeysiz ve eşeyli ü reme,
çok hü crelilerde eşeysiz ve eşeyli ü reme ayrı ayrı incelenir.
Tek Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 Bu ü reme tipinde tek bir ata vardır. Yavruların kalıtsal
ö zelliğ i tamamen atasına benzer.
Tek Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 a-Bölünme ile eşeysiz üreme

 Bakterilerde, mavi yeşil alglerde ve bü tü n ö karyotik tek

hü crelilerde (Protista) gö rü lü r. Bö lü nme mitoz veya
amitoz ile gerçekleştirilir. Enine veya boyuna hızlı ü reme
biçimidir. Bu tip eşeysiz ü remede genellikle ana hü cre ikiye
bö lü nü r. Hayvan belirli bü yü klü ğ e ulaştığ ı zaman bö lü nme
gerçekleşir. Çekirdek ve diğ er bazı organellerin ikiye
bö lü nmesiyle yavrulara kalıtsal materyal aktarılır.
Tek Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 Bu bö lü nme mitozla olmuş ise aktarılan kalıtsal materyal
arasında bir denge vardır. Eğ er amitoz ile yani sadece
çekirdeğ in ikiye bö lü nmesiyle gerçekleşmiş ise yavru
bireyler arasında kalıtsal materyalin miktarı ve niteliğ i
açısından farklar olabilir. Kamçılılarda ö rneğ in Euglena’da
boyuna bö lü nme gerçekleşirken, sillilerde ö rneğ in
Paramecium’da enine bö lü nme gö rü lü r.
Tek Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 b-Tomurcuklanma ile eşeysiz üreme

 Bazı tek hü creli canlılarda ö rneğ in maya mantarlarında

(bira mayalarında), hidrada ve bazı çiçeksiz bitkilerde
(ciğ er otları) gö rü lü r. Tomurcuk benzeri çıkıntılar gelişir.
Bu kısımlar ayrılarak yeni canlıyı oluşturur.
 Ö rneğ in; bira mayasında eşeysiz ü remenin
bu karakteristik ö zelliğ i gö rü lü r.
Tek Hü crelilerde Eşeyli Ü reme
 Eşeyli ü reme, iki ayrı canlının meydana getirdiğ i
gametlerin yani eşey hü crelerinin birleşerek meydana
getirdiğ i zigot ile olur. Tek hü crelilerdeki eşeyli ü reme
farklı şekillerde olur. Bunlar sırasıyla;
 1-Kopulasyon
 2-Konjugasyon
 3-Otogami
olmak ü zere ü ç tiptir.
Tek Hü crelilerde Eşeyli Ü reme
 Kopulasyon:

 Eşeyli ü reme şekli olan kopulasyon ile iki bireye ait

gametler (eşey hü creleri) birleşip bir zigot (yeni bir oğ ul
hü cre) meydana getirir. Yapısal olarak iki gamet birbirine
benzerse bu çeşit kopulasyona izogami, farklı ise
anizogami denir. Eşey hü crelerinden dişi gamet
(makrogamet) erkeğ e gö re daha bü yü k ve hareketsiz iken
erkek gamet (mikrogamet) kü çü k ve hareketlidir.
Tek Hü crelilerde Eşeyli Ü reme
 Konjugasyon:

 Geçici olarak, iki birey, genellikle ağ ız bö lgelerinde yan

yana gelerek çekirdeklerinin yarılarını değ iştirirler. Verilen
her yarı çekirdek erkek, geride kalan diğ er yarı ise dişi
çekirdek rolü nü oynar. Bu tip çoğ alma sillilerde gö rü len
eşeyli ü reme tipidir . Mayoz bö lü nme konjugasyondan ö nce
gerçekleşir.
Tek Hü crelilerde Eşeyli Ü reme
 Otogami:

 Bazı terliksi hayvan tü rlerinin, belirli çevre koşullarında,

kendi kendini dö lleme yeteneğ i vardır. Konjugasyonda
olduğ u gibi kü çü k çekirdek mayozla ikiye bö lü nü r. Fakat iki
birey yan yana gelmez. Bö lü nen çekirdekler bir zaman
sonra tekrar birleşerek diploid çekirdeğ i yapar. Diploid
çekirdekten de kü çü k ve bü yü k çekirdekler meydana gelir.
Otogami ile “izozigot” bireyler ve klonlar meydana geldiğ i
için, bü tü n allel çiftleri homozigottur .
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 1-Tomurcuklanma ile eşeysiz üreme:

 Bu tip çoğ alma şekli sö lenterlerde, hidralarda ve

sü ngerlerde gö rü lü r. Tomurcuklanan bireyler, yan yana
kalırlarsa kolonileri meydana getirirler. Bazen
kolonilerdeki bireyler işbö lü mü yaparlar. Ö rneğ in,
beslenme bireyi, ü reme bireyi ve savunma bireyi gibi… Bu
iş bö lü mü nedeniyle kolonideki bireyler arasında yapısal
değ işiklikler ortaya çıkar, bu değ işikliğ e polimorfizim
denir.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 2-Rejenerasyon(yenilenme) ile eşeysiz üreme:

 Hem omurgasızlarda hem de omurgalılarda rejenerasyon

denilen eşeysiz ü reme şekli vardır. Normalde rejenerasyon,
omurgasızlar için bir çoğ alma, omurgalılar için yenilenme
demektir. Genel olarak canlıların gelişmişlik dü zeyi ile
yenilenme yeteneğ i arasında ters orantı vardır. Yani
gelişmişlik dü zeyi arttıkça yenilenme ö zelliğ i azalır,
gelişmişlik dü zeyi azaldıkça yenilenme ö zelliğ i artar.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 Rejenerasyon ile ü reme planarya, denizyıldızı ve toprak
solucanında gö rü lü r. Kertenkeleler kopan kuyruklarını
yenileyebilir, ancak kuyruk parçası, kendini yenileme
ö zelliğ ine sahip değ ildir. Bu bakımdan kertenkelelerdeki
yenilenme olayı organ dü zeyindedir ve eşeysiz ü remeye
ö rnek olamaz.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 ÜÇ ÇEŞİT REJENERASYON VARDIR :

 -Onarıcı Rejenerasyon:
 Karaciğ erde fazla sayıda bulunan ve kö k hü cre yeteneğ i
bulunmayan hü cre tipi dokuya gelen zarar sırasında aldığ ı
sinyallerle bö lü nmeye başlar. Karaciğ er eski bü yü klü ğ ü ne
ulaştığ ında hü crelere gelen bö lü nmeyi sonlandırıcı sinyal
ile bö lü nme durdurulur.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 -Morfallaksis:
 Hidralarda gö rü len rejenerasyon şeklidir. Organizmadaki
her bir parçadaki hü creler yer değ iştirip, yeni birey
oluşturur. Ö rneğ in herhangi bir nedenle kopan veya kesilen
bir parçada kalan yaklaşık 500 hü cre birbirinden etkilenip,
hareket etmeye başlar ve kü çü k orjinalinden kü çü k birey
meydana getirirler.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 -Epimorfik Rejenerasyon:
 Planarya, deniz yıldızı, kerevit, bazı balıklar, semender ve
geyiklerde gö rü len rejenerasyondur. Yaralanan bö lgede
hü cre bö lü nmesi gerçekleşir. Yara bö lgesindeki çoğ alan
hü crelerin bir kısmı kö k hü credir bir kısmı ise değ işik
dokuların yara bö lgesine gö ç eden kö k hü creleridir.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 PARTENOGENEZ İLE EŞEYSİZ ÜREME
 Eşeysiz ü remenin bir başka şekli ise partenogenezdir.
Partenogenez, eşeyli ü remeden tü remiştir ve ikincil olarak
eşeysiz ü remeye geçilmiştir. Bu tip ü remede yumurta erkek
gametle dö llenmeden kendi kendine gelişme ö zelliğ i
gö sterir. Farklı hayvan gruplarında gö rü lü r. Rotatoria, su
pireleri, çalı çekirgeleri, bazı kelebekler, yaprak bitleri,
arıların ve karıncaların erkeklerinde ve kafkas
kertenkelelerinde partenogenetik ü reme gö rü lü r.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 Partenogenezin yedi farklı tipi vardır :

 1. Deneysel partenogenez:
 İn-vitroda ö rneğ in sıcak, soğ uk, hipertonik, hipotonik
ortamlarda veya mekanik kuvvet uygulanarak yumurta
hü cresinde embriyo gelişimi sağ lanabilir.
 Deniz kestanesinde deneysel olarak ergin birey meydana
getirilmektedir.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 2. Zorunlu partenogenez:
 Kromozomlar bu çoğ almada daima diploidtir. Su pireleri
çevre koşulları kö tü leşince diploid sayıdaki ince kabuklu
yaz yumurtalarından erkek ve dişi bireyler meydana
getirirler. Dişiler kalın kabuklu, haploid kromozomlu ve
dö llenme yeteneğ ine sahip kış yumurtaları meydana
getirirler. Daha sonra erkeklerin spermalarıyla dö llenirler.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 3. İsteğe bağlı partenogenez :
 Erkek bireyler dö llenmemiş yumurtadan meydana gelirler.
Arı ve karıncalarda gö rü lü r. Erkekten gelen spermler
reseptakulum seminis denilen keselerde saklanır. Yumurta
bu kesenin ö nü nden geçerken dö llenir. Fakat kesenin ağ zı
ana tarafından sıkılırsa yumurta dö llenmez ve bunlardan
erkek arılar gelişir. Bu nedenle erkek arıların eşey
organlarında mayoz bö lü nme olmaz çü nkü haploid
kromozomlara sahiptirler.
 Dö llenen yumurtalardan
kraliçe ve işçi arılar çıkar.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 4. Androgenez veya merogoni:
 Anaya ait kromozomlar olmadan meydana gelen ü reme
tipidir. Yumurta hü cresinin çekirdeğ i bir şekilde hasara
uğ rarsa ve sperma tarafından dö llenirse bazı tü rlerde
normal embriyo gelişmesi gö zlenir. Çü nkü spermanın
çekirdeğ i dişi çekirdeğ in rolü nü ü slenmiştir. Bu ü reme tipi
denizkestanelerinde, tulumlularda ve amfibilerde gö rü lü r.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 5. Paedogenez:
 Larva evresindeki partenogenetik çoğ alma tipidir. Birçok
parazit bö cekte (Ö rn: Chironomid’lerde), parazit
kelebekler ve vantuzlu kelebeklerde, en belirgin şekilde ise
Miastor’da (gal sinekleri) bu tip ü reme gö rü lü r. Dö llenmiş
yumurtadan oluşan blastomerler ya da belirli embriyonik
devrelerdeki oluşumlar birbirlerinden ayrılır ve çok sayıda
embriyo yaparlar.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 6. Neoteni:
 Yine larva evresinde gö rü len ü reme tipidir. Bu evrede eşey
organları gelişerek yumurta yapabilme yeteneğ ine sahip
olur. Amfibilerde gö zlenen ü reme tipidir. Necturus denen
semenderin larvaları bü tü n yaşamları boyunca suda
yaşarlar. Bunlarda tiroid bezinden salgılanan tiroksin
hormonu başkalaşım için gereklidir, çıkarılırsa başkalaşım
olmaz. Çevre şartları olumsuz olduğ u zaman, ö rneğ in aşırı
soğ ukta tiroksin hormonu salgılanmamaktadır. Bu
durumda dö llerini devam ettirebilmeleri için larva
evresinde eşey organları gelişerek ü reme gerçekleştirirler.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 7. Hermafroditizm:
 Organizmalarda erkek ve dişi eşey hü creleri ayrı ayrı
bireylerde (dioecious hayvanlar) bulunmaktadır. Bazılarında
ise aynı zamanlarda veya birbirini izleyen zamanlarda her
iki eşey hü cresi de aynı bireyde (monoecious hayvanlar)
bulunmaktadır. Bazı salyongozlarda sperma ve yumurta
hü cresi hermafrodit bez denilen bez tarafından oluşturulur.
Dış koşulların uygun olmadığ ı durumlarda ö zellikle besin
azlığ ında ilk olarak ya yumurta hü cresi ya da sperm hü cresi
meydana gelir.
Çok Hü crelilerde Eşeysiz Ü reme
 Bir yere yapışarak yaşayan hayvanlarda ve genellikle
parazitlerde tü rü n devamı için gerçek hermafroditizim
gelişmiştir. Toprak solucanı ve bağ ırsak parazitlerinde
gö rü len ü reme tipidir. Fakat birçok hermafrodit hayvanda
testis ve ovaryum farklı zamanda gamet meydana
getirdiğ i için kendi kendini dö lleme ö nlenmektedir.
Çok Hü crelilerde Eşeyli Ü reme
 Eşeyli ü remede kalıtsal materyal dü zenli olarak yavruya
geçmektedir. Haploid kromozomlara sahip yumurta ve
sperm hü cresi bir araya gelerek zigotu ve dolayısıyla
embriyoyu oluşturmaktadır. Bitkiler ve hayvanlar
alemindeki birçok canlıda gö rü len ü reme şeklidir.
 Eşeyli ü reme ü ç tiptir:
 -İzogami
 -Anizogami
 -Oogami
Çok Hü crelilerde Eşeyli Ü reme
1. İzogami:
 Aynı bü yü klü kte ve kamçıyla hareket eden hü creler birleşir.
Eşey hü creleri morfolojik olarak birbirine benzer fakat
fizyolojik yö nden farklıdırlar. Bunlara artı-eksi gamet denir.
2. Anizogami:
 Farklı bü yü klü kte ve hareketli olan gametler birleşir. İzogami
ve anizogamiye bazı alglerde rastlanır.
3. Oogami:
 Bü yü k olan yumurta hü cresiyle kü çü k ve hareketli olan sperm
hü cresi birleşir. Oogami yü ksek organizasyonlu canlılar ve
insanda gö rü lü r.
Çok Hü crelilerde Eşeyli Ü reme
Bö lü m 2’nin sonu