TÜRKİYE’DE HUKUK

SÖZLÜKLERİ:
SÖZLÜKBİLİMSEL BİR
İNCELEME

YÜKSEK LİSANS TEZİ

KÜNYE

• Yazar: SEDAGÜL SÜNDÜ

• Tez: TÜRKİYE’DE HUKUK SÖZLÜKLERİ: SÖZLÜKBİLİMSEL BİR İNCELEME

• Kurum: İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

• Yıl: 2019
«Her bilim ve meslek dili bir üst dildir, ancak o dili kullananlar
arasında anlaşmaya imkân veren bir dildir. Hukuk dili de bu
diller arasındadır ve anlaşılması en zor ve özel gruplardandır»
(Tiersma , 2008)
 Hukuk metinlerindeki sözcükler günlük konuşma dilindeki anlamlarından farklı ifade şekillerine
sahiptir.

 ‘borç’ sözcüğünün TDK sözlüğü tanımı:

1. (isim) Geri verilmek üzere alınan veya ödenmesi gerekli para veya başka bir şey.

2. Birine karşı bir şeyi yerine getirme yükümlülüğü, vecibe.

 Aynı sözcüğün Prof. Dr. Ejder Yılmaz’ın hukuk sözlüğündeki tanımı:

“borç – iki veya daha çok kişi arasında doğan ve bunlardan birinin (veya bazılarının) diğerine
(veya) diğerlerine karşı bir edimi yükümlendiği hukukî ilişki; karş. Alacak.”
• Görüldüğü üzere hukuk, dil aracılığıyla işleyen ancak genel dil kullanımından ayrılıp semantik
olarak sözcüklerin gündelik anlamlarının ötesinde alan bilgisi ile kuşatılmış terimleri barındıran
bir alan dilidir.

• Terim sözlüklerinde tanım, sözcüğün yalnızca seçili alanda kullanılan anlamına dayanmaktadır.
Bir sözcüğün bütün görünüşlerinin terim sözlüğünde olması beklenemez.

• Bir sözcüğün gündelik dilde kullanıldığı haliyle ve bağlama göre kazandığı çeşitli anlamları
toplayıp kullanıcılara ulaştıran genel sözlüklerin aksine hukuk sözlükleri, sözcüğün terim
anlamını yani hukuk alanı sınırları içerisinde şekillenmiş görünüşünü tanımlar.

• Adli tanım hukuk dilinin mevcut görünümüne göre şekillenmektedir.

• Hukuk dilinin örtük olması sözlüklere de yansımaktadır.

• Belirsiz hukuk kavramları yoruma açıktır ve ancak her kavramın içsel özellikleri ile dildışı bilgisinin analiz
edilmesi yoluyla terminolojik olarak etiketlendirilebilirler.

• Hukuki yorumlama yöntemleri şu şekildedir:

1. Metinsel veya dilbilgisel yorumlama yönteminde yasa koyucuların iradesi açık ve güvenilir bir şekilde
ifade edilmelidir. Bu nedenle yoruma tabi olan hukuki bir belgenin terimlerinin hem genel hem de
teknik anlamı, sözcük veya dil analizi aracılığıyla kolayca belirlenebilmelidir.

2. Diğer taraftan sistemik/dizgesel yöntem, bir eylem ya da mevzuatın daha geniş bağlamında sözcüklerin,
cümlelerin ya da metinlerin konumunu belirler. Burada önemli olan nokta bağlamdır.

3. Tarihsel yöntem tarihî bağlamı inceler. Yasamaya ilişkin hangi eylemin söz konusu yasal bir metnin
adaptasyonuna zemin hazırladığını analiz eder.

4. Nihayet amaca yönelik/teleolojik yorumlama yöntemi, yorumlama bağlamı olarak yasal bir kuralın
amacını ele alır.
SÖZLÜKLERİN MAKRO VE
M İ K R O YA P I S I N A G Ö R E İ N C E L E N M E S İ

Sözlükler Makroyapı Mikroyapı

Yılmaz Ejder, Hukuk Ön kısmında iç kapak, ithaf ve Maddebaşı terimler kalın (bold)
Sözlüğü, 6. bs. sunuş bölümlerinden yazılmış olup küçük harf ile
Ankara, Yetkin Yay., oluşmaktadır. Gövde kısmında başlamaktadır. Tanımla
2001. hukuk terimlerinin alfabetik maddebaşını (-) işareti
düzen ile verildiği maddebaşı ayırmaktadır.
terimler yer almaktadır. Arka
kısmında ise Ejder Yılmaz’ın
yayınlarının bir listesi ile yaşam
öyküsü
bulunmaktadır. Toplam
980 sayfanın 854 sayfası
terimlere ayrılmıştır ve
sözlük girdileri her sayfada
ikişer sütun olacak şekilde
işlenmiştir.
Sözlükler Makroyapı Mikroyapı
Bağdatlı Selahattin, Hukuk Ön kısmında iç kapak, ithaf, Maddebaşı sözcükler büyük
Sözlüğü, 3. bs. İstanbul, her baskı için yazılmış harfle başlayıp kalın (bold)
Derin Yay., 2012. önsözler ve kısaltmalar listesi yazılmış ve (:) işaretinden sonra
mevcuttur. Sözlük, devamında tanıma geçilmiştir.
maddebaşlarının yer aldığı
gövde kısmından ile arka
kısmında Türkçe, İngilizce,
Fransızca dillerinde Avrupa
Birliği Hukuk Terimleri sözlüğü
ilavesi ve bibliyografya
kısmından oluşmaktadır.
Toplamda 760 sayfanın 699
sayfası maddebaşı terimlere
ayrılmıştır. Maddebaşı
terimler her sayfanın ikişer
sütuna bölünmesi ile alfabetik
düzene göre verilmiştir.
Sözlükler
Mutlu Latif, Hukuk Sözlüğü,
İstanbul, Akademi-İstanbul
Yay., 2004.
Makroyapı
Ön kısmında iç kapak, ithaf,
önsöz, sunuş ve teşekkür
kısımlarından, gövde kısmında
maddebaşı
terimlerden, arka kısmında
ise “Uluslararası Kanun
Yapıcılar” başlığı altında
hukuk tarihi ile ilgili küçük
ve öğretici bölümden
oluşmaktadır. Toplam 355
sayfanın 347 sayfası
maddebaşı terimlere
ayrılmıştır. Maddebaşı
terimler her sayfaya ikişer
sütun gelecek şekilde
alfabetik düzene göre
sunulmuştur.
Mikroyapı
Maddebaşı sözcükler kalın (bold)
yazılmış olup küçük harfle
başlamaktadır. Bazı
terimlerin İngilizce
karşılığı maddebaşının
hemen arkasından
parantez içinde
verilmiştir ve
devamında (:)
işaretlemesi yapılmıştır.
Ancak tanıma hemen
geçilmeyip bir alt
satırda terimin
açıklaması verilmiştir.
 Sözlükler şu maddelere göre analiz edilmiştir:

 Terimlerin hukukun hangi koluna ait olduğu ile ilgili bilgilere yer verilip verilmemesine göre

 Terimlerin dilbilimsel kategorilerinin gösterilip gösterilmemesine göre,

 Sözcüklerin dilbilimsel türevlerinin hukuk terimi olarak kullanılması sebebiyle bu terimlerin tanımlanıp
tanımlanmasına göre,

 Birden fazla anlamı olan terimlerin farklılaşan kullanımlarının numaralandırma ile gösterilip gösterilmesine
göre,

 Dava ve yasa atıflarının belirtilip belirtilmemesine göre,

 Köken bilgisinin -özellikle Arapça ve Latince sözcükler olmak üzereverilip verilmemesine göre,

 Kullanımdan düşmüş ya da eskicil olmasına rağmen hâlen kullanılan sözcüklerin tarihî bilgisinin olup
olmamasına göre,

 Terimin eski hâli ile yeni önerilip kullanıma geçmiş hâllerinin belirtilip belirtilmemesine göre,

 Tanım ile ansiklopedik bilgi ya da akademik bilginin ayrımının yapılıp yapılmamasına göre,

 Ad kategorisi dışındaki terimlerin tanımlanma şekline göre.

EJDER YILMAZ HUKUK SÖZLÜĞÜ
İNCELEMESİ

A.A. Bkz.
Aulus agerius
Tanımda yer alan ‘formula’
ifadesi de açıklamaya ihtiyaç
Aulus agerius – duyduğundan tanım oldukça
belirsizdir. Tanımda kullanılan
Davacı; A. A. ; Roma anlamı bilinmeyen ifadelerin
hukukunda formula’da sözlükte tanımlanmış olması
davacı yerine bulunan gerekliliği tezin kuramsal
Roma Hukuku, varsayımsal ad; davacı bu kısmında geçmektedir.
Muhakeme Hukuku terimi ad yerine kendi adını Sözlükte ‘formula’ sözcüğü
koyardı; karş. Numerius tanımlanmış olmasıyla birlikte
Negidus (N. N.) çapraz-gönderim ile kullanıcı
yönlendirildiğinde sözlük daha
işlevsel olacaktır.
actinones civiles in factum

Tanım Latince terimler ile yapıldığı için

In factum dava ile ius oldukça kapalıdır. Diğer yandan söz konusu
çivile davasının terimlere sözlük içerisinde yer alıyor olsa
birleşiminden oluşan bile herhangi bir çapraz gönderim
dava türü. yapılmamıştır. Kullanıcıyı yönlendiren
Roma Hukuku, herhangi bir açıklama ya da referans
Muhakeme Hukuku terimi bulunmamaktadır.
ağavat

Ağalar; saray
hizmetlerinde kullanılan Hukuk terimi olmamakla birlikte eskicil
haremağları. ve hukuk ile ilişkisinin hangi alan
dolayısıyla olduğu belirtilmelidir.
Hukuk terimi
değil
besatet

Eskicil bir sözcüktür. Eğer hukuk

jargonunda kullanılan bir terim ise
etiketleme yöntemi ile sözcüğün
Basitlik;
kullanım bağlamı açıklığa
serbest söyleyiş
kavuşturulmalıdır. Zira sözcüğün
Türkçe sözlükte (Kubbealtı Lügatı)
Hukuk terimi hukuk ile ilişkili bir anlamı
değil bulunmamaktadır.
S E L A H AT T İ N B A Ğ D AT L I H U K U K
SÖZLÜĞÜ İNCELEMESİ

Açıklama:
Bk. Tavzih.
Tavzih:

Açıklama. Bir mahkeme

Terimin açıklamasında yapılan dilbilgisel
kararının açık olmaması
hata okuma ve anlamlandırma
ya da kararda çelişkili
sürecinde kesintiye sebep olmaktadır. “...
yerlerin bulunması
Muhakeme mahkemeye açıklama talebi ile yapılan
halinde kararı veren
Hukuku terimi başvuru.” şeklinde düzeltiğinde daha akıcı
mahkemeden açıklama
bir anlatıma sahip olacaktır.
yapması için yapılan
başvuru.)
Akit yeri
yasası

Akdin yapıldığı ülkenin

Yasa ve mevzuat birbirini karşılayan
yasası. Akdin yapıldığı
terimler olmasına rağmen aynı tanımlama
ülkenin mevzuatı. Lex loci
iki defa yakın anlamlı sözcükler ile
Milletlerarası actus
yapılmıştır.
Özel Hukuk
terimi
Butlan davası

Terimin anlaşılması tanımda geçen ‘butlan’

ifadesinin bilinmesine bağlı olduğu için söz
Mutlak veya nisbi konusu maddebaşı terim sözlükte ‘butlan’
butlanla sakatlanmış bir maddesi altında alt kategori olarak
hukuksal işlemin iptali gösterilmelidir. Aynı üst terime bağlı alt
Özel Hukuk, için açılan dava. kavramların bir arada verilmesi bir seferde
Borçlar Hukuku birden fazla maddeye ulaşmayı
terimi sağlayacaktır. Ayrıca terim kendinden daha
basit sözcüklerle tanımlanmalıdır.
Getto (ya da Ghetto)

1. Musevi cemaatinin
yaşadığı ya da eskiden
özellikle Doğu Avrupa’da Alan dışı sözcük. Maddebaşı gösteriminde
kimi kentlerde parantez içinde verilen yazım şekli sözlüğün
musevilere ayrılmış olan İtalyanca aslıdır. Böyle bir gösterim yerine
mahalle. 2. Topluluğun tanıma köken bilgisi dâhil edilip sözcüğün
dışında yaşayan aslı gösterilmelidir. Tanımda
Hukuk cemaatin bulunduğu yer; numaralandırarak anlamların ayrılması ise
terimi değil bu cemaatin kendisi. açıklamaya düzen getirmiştir.
Zenci gettosu. Yahudi
gettosu.
L AT İ F M U T L U H U K U K S Ö Z L Ü Ğ Ü
İNCELEMESİ

ehliyet-i eda

İslam hukuku bilgisi tanımdan önce

parantez içi etiket yöntemi ile verildiğinde
İslam hukukunda kişinin
sözlük, makroyapısı açısından daha
dinsel ve hukuksal
düzenli olacaktır. Tanım anlaşılır ve açık
hükümleri, usulüne
İslam Hukuku terimi, Türk uygun bir biçimde yerine olmakla birlikte terimin yazımı oldukça
Hukukunda ise dinsel eskidir. Bugünkü hukuk dilinde yeni bir
getirebilecek durumda
özelliği haricinde Özel karşılığı yok ve halen kullanılan bir terim
olması.
Hukuk ve Medeni Hukuk ise tamlama kuralı olarak Türkçe kurallar
terimi tercih edilip (eda ehliyeti) eski yazım
ayrıca belirtilmelidir.
icar (rent)

Sözcük Türkçe sözlükte ‘kiraya verme, kira’

Kira. Kira parası. şeklinde tanımlanmıştır. ‘Kira parası’
anlamına gelen sözcük ise ‘icare’
Özel Hukuk, Borçlar Hukuku sözcüğüdür. Dolayısıyla tanım hatalıdır.
terimi
kaynak (fountain)

Sözlüğe dâhil edilme sebebi

Bir araziden çıkan su.
anlaşılamamaktadır.
Hukuki terimi değil
sükna hakkı

Bkz. Oturma hakkı.

Maddebaşı sözcük, sözlükte iki defa

verilmiştir. Alfabetik düzene göre olması
oturma hakkı
gereken yerde verilip açıklanmış, ancak
ikinci defa ‘Ş’ harfi içerisinde tekrar
Bir evde ya da onun bir
maddebaşı olarak gösterilip ‘oturma hakkı’
bölümünde oturma hakkı
terimine yönlendirilmiştir. Sözlükte doğru
Özel Hukuk, Eşya Hukuku veren irtifak hakkı. Sükna
yerde verilen ‘sükna hakkı’ tanımı ile
terimi hakkı.
‘oturma hakkı’ tanımı ise neredeyse birebir
aynıdır.
SONUÇ

• 1. Tanımdan önce verilmesi gereken hukuk içi alan bilgisine (Roma hukuku, İslam hukuku,
Eski hukuk dışında) genel olarak ulaşılamamaktadır. Sözlüğün daha kullanışlı ve öğretici
olması açısından terimin hukukun hangi koluna ait olduğunu göstermek faydalı olacaktır.

• 2. Artık kullanılmayan terimlerin tarihî bilgisi (arkaik, eskicil gibi) sözlükte gösterilmemiştir.
Türk hukuk dili bilindiği üzere eski ve yeni terimlerin oluşturduğu karmaşa dolayısıyla
tartışmaların odak noktasıdır. Eski olmasına rağmen halen kullanılmakta olan terimler ile
kullanımdan düşmüş olanlar kullanıcı için ayırt edilmelidir. Aksi halde aynı terim için güncel
kullanımın olup olmadığı varsa hangisinin tercih edildiği gibi hususlar kullanıcının zihninde
soru işareti olarak kalacaktır.
• 3. Birden fazla anlama sahip olan terimler (birden fazla dilbilimsel kategoride olabilen)
numaralandırılıp birbirinden ayrılarak tanımlanmamıştır. Fakat hukukun farklı alanlarına ait
tanımlamalar etiket bilgisi verilerek ayrıldığında sözlük daha açıklayıcı ve kullanışlı olacaktır.

• 4. Üst kavram-alt kavram ilişkisi aynı maddebaşı içerisinde gösterilebilecekken çoğunlukla

birbirinden ayrı sayfalarda farklı maddebaşı olarak gösterilmiştir. Ancak kavramların hiyerarşik
düzendeki ilişkisi göz önünde bulundurularak ana ve ara maddelere ayrılıp verilmesi ile tek
seferde bütün alakalı terimlere ve ilgili hukuki bilgiye ulaşılabilecektir.

• 5. Sözlüklerde tanımı takiben verilen hukuki bilgi ile tanımı ayıracak bir işaretleme sistemi ya hiç
yoktur ya da standart bir gösterim elde edilememiştir. Parantez içi ya da herhangi bir madde
işareti ile ayrıldığında sözlük daha sistemli bir hâl alacaktır.

• 6. Sözlüklerde kullanılan kısaltmalar liste olarak yalnızca bir sözlükte verilmiştir. Çok karmaşık
bir mikroyapıya sahip olmadıkça sözlükler genel olarak kullanım kılavuzu gibi yönergeler
içermezler. Ancak en azından kullanılan kısaltmalara açıklık getirecek bir liste hazırlanmalıdır.
• 7. Sözlüklerde çapraz gönderimlere daha sık yer verilmesi gerekmektedir. Bazı tanımlarda geçen
ifadeler de anlamca kapalıdır. Ayrıca tanımlarda verilen dava örneklerine de çapraz gönderim
yapılmalıdır. Sözlükte söz konusu terimler veya davalar maddebaşı olarak tanımlanmış olsa bile yeri
geldiğinde yönlendirici etiketlere ihtiyacı vardır.

• 8. Terimler genellikle soyut kavramlar olup dilbilimsel açıdan ad kategorisindendir. Fiil, sıfat gibi
diğer kategorilerden terimler hiyerarşik olarak bağlı olduğu soyut kavram altında tanımlanmalıdır.

• 9. Sözlüklerde maddebaşı tanımlamalarının sonunda “… anlamına gelmektedir.”, “… demektir.” gibi

ifadelere yer verildiği gözlemlenmiştir. Ancak bu gibi ifadeler yine tezin kuramsal kısmında
belirtildiği üzere tanımda yer almaması gereken ifadelerdir

• 10. Sözlüklerden yalnızca bir tanesinde kaynakçaya rastlanmıştır. Sözlüklerin kullandığı kaynakları
belirtmesi kullanıcıya da ek veya daha kapsamlı bilgiler alabileceği başvuru mecraları sunacaktır.