Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Αιγυπτιακή Αρχαιολογία 1: Τα
μεγάλα βασίλεια
Ενότητα 8: Αρχαιολογία της αιγυπτιακής κοσμοθεωρίας
ΙΙI: mAat vs. jsft

Παναγιώτης Κουσούλης
Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών
 Άδειες Χρήσης
• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες
χρήσης Creative Commons.
• Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται
σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης
αναφέρεται ρητώς.

2
 Χρηματοδότηση
• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια
του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.
• Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο
Πανεπιστήμιο Αιγαίου» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη
αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού.
• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού
Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και
συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό
Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

3
ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ AΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Ι
Τα μεγάλα Βασίλεια

Μάθημα 8
Αρχαιολογία της αιγυπτιακής
κοσμοθεωρίας ΙΙI: mAat vs. jsft
 Άξονες
Τελετουργία Θεολογία Έθος

Καταλύτης Εκφραστής Τόπος Νεκρικός

Μαγεία Φαραώ Ναός Θρησκευτικός

Διατήρηση της
Ιερή πράξη Θεϊκός λόγος Στόχος Μάατ vs Ίσφετ

HkA – Axw Μεταμόρφωση

στο Ντουάτ
Διπολικά χαρακτηριστικά

Αγαθό Κακό
• mAat • jsft
• jor • Dw
• nfr • bjn
• mnH • jAAw

Πανθεϊστικός δαίμονας, βινιέτα από μαγικό πάπυρο της

Ύστερης Περιόδου
(Συλλογή Charles Wilbour, Μουσείο Brooklyn)
Δαίμων / daimon
• Απρόσωπη θεϊκή δύναμη, η ασκούσα αγαθή ή κακή
ενέργεια επί των ανθρώπων (Όμηρος)
• Οι ψυχές του «χρυσού γένους» που θεοποιήθηκαν
και με προσταγή του Δία προστάτευαν τους
ανθρώπους / Ημίθεοι-διάμεσοι μεταξύ θεών και
ανθρώπων (Ησίοδος)
• Γνώστης (δαήμονας) (Πλάτων)
• Rabisu = αγαθές και κακές υπερφυσικές οντότητες
(Σουμεριακή και ακκαδική παράδοση)
• Στην Αίγυπτο;
Απουσία σχετικού όρου
• Σε αντίθεση με τον ξεκάθαρο όρο για τη
θεϊκή οντότητα (nTr), απουσιάζει
σχετικός όρος για τη δαιμονική.
• Αλλά:

 απουσία λατρείας
 ειδική εικονογραφία
 θέση στην αιγυπτιακή
κοσμοθεωρία
 εναντίωση στη φαραωνική
εξουσία Πολυθεϊστική μορφή του δαίμονα Βησά,

26η Δυναστεία (Λούβρο, nο. 11554)

Αντίθεη δύναμη: Άποφις
Ο ύφαλος του Άποφι
jw dj.n(=j) t n Hor Hbsw (4, 5) n HAy
jw wrH.(=j) (4, 6) n XsA
jw Tb.n(=j) dgA jw (4, 7) [di].n(=j) Hmt n jwty
Hmt jw [sanx].n(=j) (4, 8) xfAt Hr-mr ///
/// pt (4, 9) <m> jgp tA m [tAw]
[s nb mt] (4, 10) n Hor Hr Ts pn n aApp

«(4, 4) Έδωσα τροφή στους πεινασμένους (4, 5) και ρούχα στους γυμνούς.
Έχρισα (με αρωματικά έλαια) (4, 6) όποιον δεν είχε χριστεί.
Παρείχα σανδάλια σε όποιον δεν είχε. (4, 7) [Προσέφερα] γυναίκα σε όποιον
δεν
είχε. [Δόξασα] (4, 8) τη Μοάλλα, Hr-mr [ζεις] ///
/// (όταν) ο ουρανός (4, 9) ήταν συννεφιασμένος και η γη [άνυδρη],
[και όλοι πέθαιναν] (4, 10) από λοιμό, εξαιτίας του υφάλου του Άποφι».
(επιγραφή υπ. αρ. 10, 4/4-10)
 ΚΣ, επωδή 160
(378c) jw=j rk=kwj rn n HfAw pf
(379a) tp Dw jmy whm=f rn=f
(b) jr rf m tr n mSrw pna.xr=f jrt=f r Ra
(380a) xpr.xr aHaw m jst
(b) sgwt aAt m-Xnw sodwt
(c) oaH.xr sw stS (381a) m-Dr=f (b) jj Dd=f m HkAw
(d) aHa=j m Dr=k (d) mAa sodwt (e) mAA wA
«(378c) Γνωρίζω το όνομα εκείνου του όφεως, που είναι
(379a) πάνω στο βουνό. Το όνομά του είναι Imy whm=f (= ο φλεγόμενος).
(b) Τώρα, κατά τη διάρκεια της νύχτας, θα στρέψει το βλέμμα του ενάντια στο Ρα,
(380a) και η συνοδεία του θα ακινητοποιηθεί,
(b) και θα προκληθεί μεγάλη αναστάτωση στην πορεία.
(c) Ο Σηθ θα στραφεί εναντίον του (δηλ. του όφεως), προφέροντας λόγο μαγείας:
(d) ‘Κοίτα! Στέκομαι απέναντί σου, ούτως ώστε το ταξίδι να συνεχιστεί κανονικά’»
ΚΣ, επωδή 414

(246c) jw mdw.n n=j Ra (d) jw sxf.n=j sbj

(e) jw sjd.n=j aApp
(247c) Dd.n=f sbj=f r Ra (d) ir.n=f awA r=f
(258a) xp m Htp Ra (c) xsf=kwj jm

«(246c) O Ρα μίλησε σε μένα (d) τη στιγμή που ξόρκιζα τον επαναστάτη,

(e) τη στιγμή που καθιστούσα τον Άποφι ανίσχυρο.
(247c) Διατεινόταν ότι μπορούσε να επαναστατήσει εναντίον του Ρα.
(d) Προσπάθησε να βιαιοπραγήσει εναντίον του ….
(258a) Συνέχισε το ταξίδι σου εν ειρήνη, Ω Ρα!... (c) Και θα σε συναντήσω
εκεί!»
 Αμντουάτ, 7η ώρα
(152) stnm=f wAt r aApp
(153) m HkAw Ast HkAw smsw
(154) rn n sbA n njwt tn
(155) appw nTr pn Hr=f rwty Wsr rn=f
(156) rn n njwt tn TpHt StAt
(157) wAt StAt nt jmnt
(158) app nTr pn aA Hr=s m wjA=f Dsr

«(152) Αυτός (δηλ. ο Ρα) οδηγεί (την πομπή) μακριά από τον Άποφι,
(153) μέσω της μαγικών επωδών της Ίσιδος και τη μαγεία του αρχαιότερου μάγου.
(154) Το όνομα της πύλης αυτής της περιοχής,
(155) διαμέσου της οποίας διέρχεται ο θεός, είναι «η πύλη του Όσιρι»
(156) και το όνομα της περιοχής είναι «το μυστηριώδες σπήλαιο»,
(157) το μυστηριώδες μονοπάτι της Δύσης,
(158) επί του οποίου ο μέγας θεός πλέει με την ιερή λέμβο» (Amduat III, 152-8).
 Αμντουάτ, 12η ώρα
(796) rn n wnwt nt grH xprt nTr pn aA r=s
(797) mAt nfrw Ra orrt StAt nt dwAt msst nTr pn aA r=s pr=f m nww
(798) Htp=f m Xt Nwt

(796) Το όνομα της ώρας της νύχτας, κατά τη διάρκεια της οποίας ο
μέγας θεός αναγεννάται
(797) είναι ‘εκείνη που ατενίζει το κάλλος του Ρα’· το μυστικό
σπήλαιο του Ντουάτ, εντός του οποίου θα αναγεννηθεί ο μέγας θεός,
όταν αναδυθεί από το Νουν
(798) και αναπαυθεί στο σώμα της Νουτ» (Texte zum Amduat III, 796-8)
Αμντουάτ, 12η ώρα

(802) wnm=sn m-xt nTr pn jn nswt tpt rA n jarwt=sn xsf aApp Hr Ra

(803) r arryt jAbtt nt Axt
(802) Aυτές (δηλ. οι θεότητες) ανήκουν στην ακολουθία του Ρα. Η φωτιά
που βγαίνει από το στόμα τους ξορκίζει τον Άποφι μακριά από το Ρα
(803) στην ανατολική πύλη του ορίζοντα (Texte zum Amduat III, 802-3)

(837) wnn=sn m sxrw pn Xr mjHww=sn mtsn xsf aApp m jAbt pt

m-xt mswt (838) nTr
(837) Είναι εκείνοι που ξορκίζουν τον Άποφι από τον ανατολικό ορίζοντα μετά
τη γέννηση (838) του θεού (Texte zum Amduat III, 837-8)
Αμντουάτ, 12η ώρα
 (9) Dwj=w awy (10) =sn n Hr aApp
(11) xnty orrt (12) =f xprj
Βιβλίο της Γης (13) pr=f m oAbw (14) =f bAwy nTrwy
(15) Htp=sn (16) Hr=sn &mw (17) ^w
Xnm=sn (18) sw
bAw=sn (19) apy xt (20) Ra
XAwt=sn (21) mn m st=sn

«(9) (Όταν) παραδοθεί, (10) τα χέρια τους

(εκτείνονται) προς το πρόσωπο του
Άποφι,
(11) που βρίσκεται μπροστά από τη σπηλιά
(12) του, και ο Κχέπρι
(13) αναδύεται από το κουλουριασμένο σώμα
(14) του. Ta μπα των δύο θεών
(15) αναπαύονται (16) πάνω στο σώμα του. Ο
Ατούμ (17) και ο Σου ενώνονται(18)μαζί
του. Τα μπα τους (19) εντάσσονται στην
ακολουθία (20) του Ρα,
ενώ τα σώματά τους (21) παραμένουν στη
θέση τους» (Le Creation, 34, pl. 17, XII, 9-
21)
 (9) Dwj=w awy (10) =sn n Hr aApp Βιβλίο της Γης, 1η
Άποφις και δημιουργία
σκηνή
(11) xnty orrt (12) =f xprj
(13) pr=f m oAbw (14) =f
«(9) (Όταν) παραδοθεί, (10) τα χέρια τους (εκτείνονται) προς το πρόσωπο του Άποφι,
(11) που βρίσκεται μπροστά από τη σπηλιά (12) του, και ο Κχέπρι
(13) αναδύεται από το κουλουριασμένο σώμα (14) του» (Le Creation, 34, pl. 17, XII, 9-14)
(816) Sodd nTr pn m sxrw pn m njwt tn Αμντουάτ, 12η
σκηνή
(817) m psD n sSm pn StAw n anx-nTrw
nTrw=f sTA sw ao=f m sd=f
prr=f m rA=f ms m xprw=f
(818) n xprj nTrw jmyw wjA=f mj
«(816) Αυτός ο θεός (Ρα), πλέει κατά αυτόν τον τρόπο σε αυτό το μέρος,
(817) πάνω στη ραχοκοκαλιά της μυστηριώδους αυτής μορφής, του Ανγχ-νετσερού.
Οι θεοί του τον τραβούν. Εισέρχεται από την ουρά του (Ανγχ-νετσερού)
και εξέρχεται από το στόμα του, εκείνος που αναγεννάται με τη μορφή του,
(818) του Κχέπρι, όπως (είναι) και οι θεοί στη βάρκα του (Amduat III, 816-18)
 Βιβλίο των Πυλών, 10η ώρα
(351) wnm=f m sxrw pn @r dwAty pr=f jm=f
Tp prr xprw m oAbw
Ra (352) dwj=f nTr pn nTrty=fy Xnm=sn sw
ao.xr @r m #pry m-xt Dwj Ra r=f

«(351) Αυτός (Κχέπρι-όφις) είναι έτσι: ο Ώρος του Επέκεινα εισέρχεται σε αυτόν
πρώτα (και) υλοποιήσεις αναδύονται από το κουλουριασμένο σώμα (του).
Ο Ρα (352) φυλακίζει αυτόν τον θεό και οι δύο βασιλικές κόμπρες τον συνοδεύουν.
Ο Ώρος θα εισέλθει στον Κχέπρι-όφι (ξανά), αφότου ο Ρα τον έχει φυλακίσει»
(Pfortenbuch I, 351-2; II, 242/20-25)
Έσνα
 Κοσμογονία της Έσνα
1. Στην αρχή υπήρχε μόνο ο Νουν, το αρχέγονο ύδωρ (Esna 206/1).
2. Παρθενογένεση του δημιουργού θεού, που στην προκειμένη περίπτωση
είναι η Νήιθ, ως η πατρώα θεότητα της Έσνα, και δημιουργία του φωτός
(Esna 206/1-2).
3. Εμφάνιση του πρωταρχικού λοφίσκου της δημιουργίας (Esna 206, 2, 4).
4. Γέννηση των 30 αρχέγονων θεοτήτων που ταυτίζονται με τα οκτώ
αρχέγονα στοιχεία της θεολογίας της Ερμούπολης (Esna 206, 3-4 και 7).
5. Γέννηση του Ρα (Esna 206, 7-9).
6. Γέννηση των λοιπών θεοτήτων και των ανθρώπων (Esna 206, 9).
7. Γέννηση του Άποφι (Esna 206, 10-11).
8. Γέννηση του Θωθ (Esna 206, 11).
9. Γέννηση των επτά DAjsw («δημιουργικές επωδές») και της Μεχέτ-Ουερέτ
(Esna 206, 12-13).
 Κοσμογονία της Έσνα
(206, 2) js mAT nb n jb=s xpr=sn Hn-a
(206, 3) aHa.n bAo.n=s m jAt tn bAot n jhy
omA.n=s nTr mabA Dd=s rnw wa wa
xpr=s m jHy m-xt mAA=sn

«(206,2) Τώρα, όλα όσα συνελήφθησαν στην καρδιά

της πραγματώθηκαν αμέσως.
(206,3) Μετά ήταν χαρούμενη και η Αίγυπτος ευτυχισμένη.
Δημιούργησε τους 30 θεούς. Πρόφερε το όνομα του καθενός.
Ήταν πολύ ευχαριστημένη όταν είδε τη μορφή τους» (Esna
206, 2-3).
 Η γέννηση του Άποφι

«(206/10) Αλλά, όταν

(206, 10) μετακίνησαν
js-A(y) dr.n=snτον
(11)πτύελο
pa(t) nτου γιου της,
sA=s
τον οποίον δημιούργησε εντός του ύδατος, έγινε ένα φίδι μήκους
Jr.n=s m-Xnw mw xpr=f n HfAw n mH 120
6,5 μέτρων. Ονομάστηκε Άποφις. Η καρδιά του προκάλεσε επανάσταση
Dd=tw n=f aApp omA jb=f sbyt r Ra Hna smAyt=f
ενάντια στον Ρα, μαζί με τους ακολούθους του (Άποφι) που
δημιουργήθηκαν από pr τον
m jrt=f
οφθαλμό του (Ρα).
+Hwty pr από
Ο Θωθ δημιουργήθηκε m jb=f
τηνxft dHr=fτου (Ρα).
καρδιά
(Έτσι) Ονομάστηκε Θωθ.Dd=tw n=f +Hwty
Μίλησε mdw=fτου
με τον πατέρα Hnaκαιjt=f
αυτός τον έστειλε
να καταστείλει την Hb.n=f
επανάσταση
sw r εν ονόματι
sbyt m rn=fτου ηγεμόνα
n nb mdw-nTr των θείων λόγων.
(Έτσι), ο Θωθ, ο άρχοντας
Xpr +Hwtyτης nb
Ερμούπολης,
xmnw m stγεννήθηκε
tn Hna xmnyw σε αυτό το μέρος
μαζί με τα αρχέγονα Οκτώ στοιχεία» (Esna 206/10-11).
Nw pAwtyw tp(w)
 Δαιμονικοί κόσμοι

> Κάτω Κόσμος (Επέκεινα, dwAt).

Πηγές: νεκρικά κείμενα, κοσμογραφίες του
Άλλου Κόσμου, Μυθολογικοί πάπυροι της
21ης Δυναστείας

> Υλικός κόσμος (ορατό σύμπαν)

Πηγές: μαγικοί πάπυροι (μαντικοί και
μαγικοιατρικοί πάπυροι του Νέου
Βασιλείου, ημερολόγια τυχερών και
άτυχων ημερών)
 Πνεύματα: Axw & mwt
• Μουτ: νεκροί που δεν πέρασαν τη
ψυχοστασία και καταδικάστηκαν σε
κατάσταση αιώνιας ανυπαρξίας.
• Άκχου: το πνεύμα (‘φάντασμα’) του νεκρού,
που σχετιζόταν με την
«αποτελεσματικότητα» της ομιλίας και
φυσικής συμπεριφοράς του νεκρού.
Μπορούσαν να επέμβουν στις καθημερινές
δραστηριότητες του υλικού κόσμου ενώ,
ανάλογα με τη φύση των δραστηριοτήτων
τους, διακρίνονταν σε «καλά» και «κακά»
πνεύματα
• Πηγές: 1. Νεκρικά κείμενα,
2. Επιστολές προς το νεκρό,
3. Ταφικές στήλες (Ντέιρ ελ-Μεδίνα).

Βιβλίο των Σπηλαίων, πέμπτη βαθμίδα, σκηνή 9,

Τάφος του Ραμσή Θ’ (περ. 1100 π.Χ.)
© Francis Dzikowski/TMP 1999
 Πνεύματα: Axw & mwt
• Μουτ: νεκροί που δεν πέρασαν τη
ψυχοστασία και καταδικάστηκαν σε
κατάσταση αιώνιας ανυπαρξίας.
• Άκχου: το πνεύμα (‘φάντασμα’) του νεκρού,
σχετίζεται με την «αποτελεσματικότητα» της
ομιλίας και φυσικής συμπεριφοράς του
νεκρού. Μπορούσαν να επέμβουν στις
καθημερινές δραστηριότητες του υλικού
κόσμου ενώ, ανάλογα με τη φύση των
δραστηριοτήτων τους, διακρίνονταν σε
«καλά» και «κακά» πνεύματα

Πηγές: 1. Νεκρικά κείμενα,

2. Επιστολές προς το νεκρό,
3. Ταφικές στήλες (Ντέιρ ελ-Μεδίνα).

Ax jor n ra = ευγενές πνεύμα του Ρα

Ντέιρ ελ-Μεδίνα, 20η Δυναστεία, περ. 1160 π.Χ.
(UCL, υπ. αρ. 14354)
 Δαίμονες των λόφων
Π. London BM 10257
(Πτολεμαϊκή Περίοδος)

Ναός της Έσνα,

οροφή προθαλάμου,
Π. Nu, 18η Δυναστεία
σκηνή 49
(Βόννη)
Δαίμονες-φρουροί

Ταφικοί πάπυροι 21ης Δυναστείας

(περ. 1050 π.Χ.)

Π. Nu, 18η Δυναστεία

(Βόννη)
Ζωόμορφοι δαίμονες

Π. του Νακχτ, 19η Δυν. = ΒΝ,

επωδές 31-37 και 39-40.

Π. Nu, 18η Δυναστεία

(Βόννη)
Δαίμονες του νερού
Νερό Γη Ουρανός
Wrt n itrw (ποταμός) Wrt tA (γη) tA wrt tA pt
Wrt n bwAt (έλος) Wrt Dw
Wrt n mr (κανάλι) (βουνό)

Wrt n xAa mH Wrt nt XArw

(λίμνη) (μονοπάτι)

Wrt n Sdt (πηγή)

L2 rto 32
 Δαίμονες & ασθένειες
• Σε ιατρικούς παπύρους η θεμελιώδης αιτία
μίας ασθένειας συνήθως εντοπίζεται σε
δαιμονική επιρροή.
• Πρόκειται για φαντάσματα νεκρών (mwt, aA,
xftyw, κτλ.) που γνώρισαν έναν
απροσδόκητο, συχνά βίαιο θάνατο και γι’
αυτό το λόγο επιθυμούν να βλάψουν τους
ζωντανούς.
• Οι πονοκέφαλοι, τα στομαχικά προβλήματα
και οι πυρετοί συνήθως αποδίδονται σε
αυτές τις οντότητες που με βλαβερά
σωματικά υγρά (mtwt) μπορούσαν να
μολύνουν το ανθρώπινο σώμα και να
προκαλέσουν ασθένεια.
• Πηγές: 1. Ιατρικοί πάπυροι (Hearst, Ebers,
Edwin Smith, κ.α.), 2. Μαγικοί πάπυροι
(Ramesseum, Haris), 3. Αποτρεπτικά Πάπυρος Edwin Smith, ξόρκι για θεραπεία
ατυχήματος, Νέο Βασίλειο (περ. 1400 π.Χ.)
αντικείμενα (στήλες cippi).