Wykłady ze składni

Akomodacja składniowa
 Dawniej a dziś
Nasza mama kupiła wczoraj bez kłopotów rasowego i drogiego psa

W powyższym zdaniu występują różne związki zgody:

• nasza mama, rasowego psa, drogiego psa

– zgoda przypadka, liczby i rodzaju

• mama kupiła – zgoda rodzaju i liczby

Dawniej – zdanie zbudowane jest ze składników (części mowy) połączonych

trzema typami związków upodrzędnionych (+ relacje współrzędne)

Dziś – zdanie zbudowane jest z fraz – grup wyrazów, które można zredukować do
jednego reprezentanta (tzw. ekwiwalent dystrybucyjny);
relacje składniowe zachodzą między frazami.
 Pojęcie akomodacji
• łac. accomodare – ‘przystosowywać się’ – termin przejęty z fizjologii
(por. akomodacja oka),
• dostosowanie się jednej jednostki składniowej do oczekiwań drugiej,
• sposób sygnalizowania zależności składniowych – ogólniejsza nazwa dla związków
zgody i rządu,
• wszelkie formalne podporządkowanie się podrzędnika wobec nadrzędnika,
• wszelkie oddziaływanie gramatyczne nadrzędnika na podrzędnik,
• nadrzędnik – człon akomodujący, podrzędnik – człon akomodowany

psy

sześć
psów
[rys. za J. Tokarski]
 Typy akomodacji
AKOMODACJA SYNTAKTYCZNA

MORFOLOGICZNA NIEMORFOLOGICZNA

zgoda rząd

SŁOWNIKOWA CZYSTO SKŁADNIOWA

(np. wymaganie bezokol., aspektu, (np. wymaganie zd. podrzędnego)
przyimka)
zacznie kupować, dowiedzieć się + od
Nasza mama kupiła psa bez kłopotu

nasza - mama – akomodacja morfologiczna (p, l, r)

kupiła - psa – akomodacja morfologiczna (p)
bez - kłopotów – akomodacja morfologiczna (p)
kupiła - bez kłopotu – brak akomodacji
 Porównanie
Kupiła psa od swojej siostry
kupiła
(rz) (rz)
psa od siostry
(z)
swojej słownikowa dopełniacz

kupiła psa od swojej siostry

biernik dopełniacz + l. poj. + r. żeński

 Zgoda i rząd
związek zgody
podrzędnik dostosowuje
wartość swoich kategorii fleksyjnych
do wartości kategorii fleksyjnych nadrzędnika,
np. nowy => dom

związek rządu
podrzędnik przybiera
wartość kategorii fleksyjnej
równej wartości kategorii selektywnej nadrzędnika,
np. piszę <= mejl
Akomodacja pomiędzy grupami

Akomodacja zazwyczaj dotyczy tylko wnętrza grupy składników,

ale czasem może obejmować także kilka grup,
np. w strukturach z orzeczeniem imiennym
– rodzaj orzecznika zależy od rodzaju podmiotu:

Nowe mieszkanie okazało się całkiem subtelne.

Nowy dom okazał się całkiem subtelny.
Własności akomodacyjne czasownika
1) akomodacja w schematach zdaniowych (zob. poprzedni wykład), np. N(1) – V – N(4)

2) akomodacja w związku głównym (podmiot + orzeczenie)

Klemensiewicz zakładał, że nadrzędnikiem jest podmiot,

który narzuca swoją formę czasownikowi (zw. zgody).

Współcześnie sądzi się, że jest to akomodacja wzajemna:

rodzaj – liczba – osoba

Marta tańczyła
przypadek
Własności akomodacyjne
czasownika, rzeczownika,
przymiotnika i liczebnika
Własności akomodacyjne czasownika
1) akomodacja w schematach zdaniowych (zob. poprzedni wykład), np. N(1) – V – N(4)

2) akomodacja w związku głównym (podmiot + orzeczenie)

Klemensiewicz zakładał, że nadrzędnikiem jest podmiot,

który narzuca swoją formę czasownikowi (zw. zgody).

Współcześnie sądzi się, że jest to akomodacja wzajemna:

rodzaj – liczba – osoba

Marta tańczyła
przypadek
Własności akomodacyjne czasownika
3) akomodacja podmiotu i orzecznika
Gdy orzecznik jest przymiotnikiem – jego rodzaj jest akomodowany przez
rodzaj podmiotu:
Maria jest wysoka, Adam jest wysoki, Drzewo jest wysokie
Gdy orzecznik jest rzeczownikiem – akomodacja jest mniej widoczna:
 Akomodacja rodzaju:
Maria jest sąsiadką, Maria jest przyjacielem, profesorem, gburem?

A rodzaj formy bezosobowej na -no, -to?

–
Starano się być zaradnym, zaradną, zaradnymi?
 Akomodacja liczby:
Marie są sąsiadkami, marynarzami,
ale Marie są w tej sytuacji dobrym rozwiązaniem

4) akomodacja rzeczownika w wołaczu i orzeczenia

Maćku, wyglądałeś / Basiu, wyglądałaś olśniewająco (osoba + rodzaj)
 Własności akomodacyjne rzeczownika
Rzeczownik stanowi centrum grupy nominalnej, a zatem akomoduje najczęściej
elementy tej grupy, czyli: przymiotniki (w szerokim sensie) i inne rzeczowniki,

1) Rzeczownik + przymiotniki (przydawka przymiotna)

● rzeczownik wymusza na przymiotniku liczbę i przypadek (k. fleksyjne) oraz

rodzaj (k. selektywna) – to jest związek zgody

Wyjątek (niepojęty)
zaimek coś + przymiotnik w D.: coś miłego, coś dobrego
por. ktoś miły, ktoś dobry
2) Rzeczownik + rzeczownik
przydawki niewłaściwościowe – (w zw. rządu) najczęściej nadrzędnikiem jest
rzeczownik odczasownikowy i wtedy akomodacja rzeczownika pokrywa się z rekcją
(konotacją) czasownika, np. szukać domu – szukanie domu, handel bronią – handlować
bronią
przydawki właściwoścowe – dom brata, obraz ojca – w tym wypadku mamy także
związek rządu, ale człon podrzędny nie jest konotowany (nie jest niezbędny).
Prawie każdy rzeczownik może mieć taką przydawkę; najczęściej jest ona w
dopełniaczu, ale możliwe inne przypadki (matka dzieciom).
przydawka apozycyjna – lekarz kobieta, kolega brat – zgoda przypadka (jak widać)
Własności akomodacyjne przymiotnika

• Przymiotniki w przeciwieństwie do czasowników i rzeczowników

są najczęściej formami akomodowanymi. Bardzo rzadko
wymagają jeszcze innych wyrazów – wtedy narzucają im jakąś
formę (np. podobny do brata, odporny na mróz).

• Znacznie bardziej skomplikowane są związki akomodacyjne w

stopniu najwyższym przymiotników (Grzegorczykowa 71-
72).

Najstarszy z braci odezwał się głośno

to tzw. grupa elektywna (rys. 72)

Własności akomodacyjne liczebnika
Połączenia wyrazowe w obrębie grup liczebnikowych stanowią
największy problem we współczesnej składni!

Po pierwsze – rozchwiana jest sama norma:

• Troje niemowląt urodziło się 1 stycznia
• Trzy niemowlęta urodziły się pierwszego stycznia

– liczebniki od 5 wzwyż – pozostają z rzeczownikami we wzajemnej

akomodacji (por. pięć kobiet weszło do sklepu)
– liczebniki poniżej 5 – ośrodkiem grupy jest rzeczownik
(por. trzy kobiety weszły do sklepu)
Po drugie - w poszczególnych przypadkach wygląda to różnie:
M. pięć kobiet, D. pięciu kobiet, C. pięciu kobietom, B. pięć
kobiet,
N. pięcioma kobietami, Ms. pięciu kobietach
Po trzecie – spory problem stanowi wplecenie takiej grupy w
zdanie:
Człony nieakomodowane

●
OKOLICZNIKI – wyrażone przysłówkami lub wyrażeniami
przyimkowymi w funkcji przysłówków:
●
okolicznik przysłówkowy – Klemensiewicz, Strutyński:
przynależność (tzw. przymiotnik przyczasownikowy!)
●
okolicznik przyimkowy – Klemensiewicz: przynależność,
Strutyński: związek mieszany

● MODULANTY – modalne, emocjonalne itp.