Teori gjeografike - urbane të diferencimit hapësinor

parim themelor ne studimet gjeografike

Prof. Dr. Bilal DRAÇI

bilal_draci@yahoo.it
Departamenti i Gjeografise
Fakulteti i Historisë dhe Filologjisë
Universiteti i Tiranës
Tirania e kohes dhe hapsires ● Koha dhe hapësira janë dy kategori relative
në funksion të njera-tjetrës

…jo vetëm filozofike por dhe metodologji/metode studimore

gjeografike. (Crang M. 2001. Rhytms of the city…London)

- - Historianët perdorin kohen, = përgjithësime

- Gjeografët perdorin hapësiren = modele dhe
diferencime

● Marrdhënia hapësirë - kohë, sot perben

marrdhenie nderveprimi njerezor ne rritje, në “zenith”:

psh., hapsirat urbane, Gj. transportit; ekonomike, etj.

Tirania kohe/hapsire • Gjeografia favorizon analizat hapësinore si procese dhe

kontenier më shumë, por ka dhe një dimension kohe
 Prizmi hapësirë – kohë dhe gjeografia

a- shoqëritë agrare = kohë e madhe, hapësirë

e ngushtë/vogël përdorimi
ira
a ps
h
b- shoqëritë e përziera me profesione..
…..zvogëlim kohe rritje hapësire përdorimi

c- shoqëri të motorizuara…..
kohë e vogël, hapësirë më e madhe përdorimi

d- shoqëritë teknologjike/komunikative
khoa
ha hapsira reale dhe virtuale…

- Racionimi dhe diversifikimi i kohës

Human Geography-landscapes of human activities .
në të njëjtën kohë punë të ndryshme..
J.D. Fellman; A. Getis; J. Getis . New York USA, 2005 - Zgjerim përdorimit fizik të kohë/hapësirë
- Virtualizim kohë/hapësirë
Modele hapesinore Ngjashmëria dhe dallimet, dialektika e
marrdhenieve hapsinore ne gjeografi

- NGJASHMERITE – elementet e perbashket

= TEORI & MODELE

- DALLIMET = DIFERENCIME HAPSINORE

= TEORITE DHE MODELET
vendet dhe njerzit kane më shume dallime se
ngjashmeri…… bazë për DIFERENCIME
Pabarazitë hapësinore – faktorët diferencues, vs. globalizmit

- faktor natyror: diversiteti dhe shpërndarja e kushteve / resurseve natyrore…

-faktorët historik: të ndryshëm midis popujve dhe sistemeve politiko – shoqërore….

- f. demografik: treguesit sasior; cilësor; strukturor,

-f. ekonomik:
nivelet e ndryshme të zhvillimit midis vendeve dhe popujve
specializimet dhe “ekonomia e shkallës”……
zhvillimet kontradiktore dhe konkuruese/diversifikuese “antimonopolizuese”,

- f. social – kulturor (diversiteti antropologjik, i grupeve humane, kulturor …)

-f. distanca, si “ligji i parë” në gjeografi (W. Tobler - gjeograf amerikan, Univ.
“Santa Barbara” Kaliforni

-faktor të tjerë: diferencime për qëllime specifike mbrojtje dhe zhvillimi…….

 Qëllimi
• Maksimalizimi i avantazheve hapësinore, përmes
vendosjeve/pozicionimit të diferencuara; racionalizimit te
burimeve/prodhimit/tregut…
• Minimalizimi i disavantazheve…
• Integrimi në të kundërt të disintegrimit si proces më përfitues
dhe global
• Përfshirja e parimeve ekologjike dhe zhvillimit të
qëndrueshëm (pas viteve 70’ shek XX)

• Zhvillimi i ekuilibruar dhe afatgjatë antropogjeografik

(Gjeog Humane dhe Kulturore. F. M. Shelley & A. E. Clarke- 2010)
 Teori/modele gjeografike të diferencimit hapësinor
• Teori të përgjithshme të diferencimit
hapësinor:
- Teoria/Modeli qendër- periferi….
- Teoria e formimit dhe zhvillimit të
hapësirave
- Teoria e vendit qëndror (TVQ)
-Teori të rajonizimit gjeografik
-Teoritë: gjeopolitika, politika dhe
territori
-Reformat administrative
territoriale
● Teori të lokalizimit-tematike:
-Teoria e zonave gravitacionale L.1
-Teoria e lokacioni rural
- Teoria e lokacionit industrial
- Teoria e poleve, boshteve dhe
sistemi policentrik i zhvillimit
hapsinor
Teori në fushën e Gjeo. Urbane
● Teoria social-gjeografike e
ekologjisë urbane
● Teoria e ekonomizimit të territorit
urban
● Modeli urban qendër – periferi
 Teori/modele gjeografike të diferencimit hapësinor- këndvështrimi teorik
- Pjesë e politikave të zhvillimit te diferencuar rajonal

- Evolucioni historik nis me faktorët lokalizues: lokalë –mikroekonomik; rajonalë- makroekonomik..

deri kombëtar e të një sistemi më të gjerë të elementeve, dhe hapësinor..

Faktorët lokalizues:
- lënda e parë; shpenzimet e transportit, disa primare; fuqia punëtore, disa primare në raport fuqi
punëtore/transport,- industrive si e lehtë dhe ushqimore..); kapitali; tregu; mobiliteti i faktorë
aglomerativ; politiko-kulturor…

Rregullimet e planifikimet territoriale përmes modeleve kanë nisur fillimisht si

teorike (para v. ’30, shek XIX – Kristaler; von Thynen; Löesh)….
dhe praktike (v. ‘60 / ’70, sh. XX, Fridman, Rostow..etj).

Teoritë si ligjësi dhe modelet si përgjithsime të parët i kanë formuluar jo gjeografët. Më

vonë ata ju bashkuan dhe i zhvilluan më tej ato përmes aplikimeve

Synimi: - kërkohen mekanizmat e proceseve hapësinore territoriale;

- gjetja dhe vendosje e rregullsive në zhvillimet hapësinore.
Qendra – Periferia - konsiderata
teorike Kategorite hapësinore të raportit qender – periferi:
lokale; rajonale; kombëtare; kontinentale; globale;

• Modeli = kontrastet të mëdha të sistemeve hapësinore:

-pasurinë / asetet natyrore e kulturore
-progresin ekonomik
-teknologjinë e përdorur
-urbanizimin dhe cilësinë e jetës…etj

Qendra dhe periferia janë dy tipe hapësinore të një sistemi të

vetëm që dallohen nga tre tipare themelore:
a-ndryshime strukturore. (aseteve-popullsisë-
zhvillimit ekon.).
b-marrdhënie jo të njëjta shkëmbimi (njerëz-
mallra- informacione).
c-lidhje të ndërvarura (funksionale).

Modeli qender-periferi vlerësohet si metode studimi te

diferencimit në zhvillimet territoriale
Kërkime janë fokusuar më shume tek periferitë
Fazat e formimit dhe zhvillimit
të sistemit Qendër - Periferi

(W. Whitman Rostow – 1960)

Teori e përgjithshme e
rregullimit të hapësirës.

Model tip bashkohor të

rregullimit hapësinor

a- bujqësia tradicionale
b- faza e ngritjes
c- faza e lulëzimit- kapitalizmi
d- faza e rrotacionit
e- faza e konsumit masiv
 Teoria e Vendit Qendror

• Gjeografët kanë evidentuar funksionet e

qyteteve, si qendra tregu, në një sistem
hierarkik drejt vendeve qëndrore.
(Walter Christaller, në vitin 1930. )

• Përmasa dhe hapësira gjeografike

qyteteve si një funksion tregu.

• Vendi qendror = një vendosje ku disa tipe

produktesh/shërbime janë më të
vlefshme e të mundshme për
konsumatorët.

• TVQ = Distanca + Lloji i

produktit/shërbimit + Pragu min/max.
konsumator.
 Teoria e vendit qëndror

• Në leksionet e kaluara kemi evidentuar se çdo qytet i vogël (town) ose/dhe qyteti i madh (city) deri metropol etj., është
pjesë e një prej sistemeve bashkvepruese urbane që lidhet në shkallë rajonale, kombëtare dhe ndërkombëtare, në një rrjet
kompleks ndërvarësie hierarkike.
• Këto sisteme urbane organizojnë hapësirën territorial përmes hierarkive të qyteteve; të funksioneve dhe përmasave të
ndryshme.
• Gjeografët kanë evidentuar qartë tendencën mbi funksionet e qyteteve, si qendra tregu, me prirje në një sistem hierarkik
drejt vendeve qëndrore. Kjo tendencë për vende qëndrore e organizuar në sisteme hierarkike u eksplorua nga gjeografi
gjerman Walter Christaller, në vitin 1930. Idetë e tij i dhanë jetë TEORISË SË VENDIT QENDROR.
• Kjo teori kërkon të shpjegojë përmasën relative dhe hapësirën gjeografike të qyteteve si një/ose në funksion të sjelljes
tregtare të njerëzve ( shit/blerjeve)
• Përkufizim: Vendi qëndror = një vendosje e caktuar, në të cilin disa tipe produktesh dhe shërbime janë më të vlefshme e të
mundshme për konsumatorët.
• TVQ = Distanca + Lloji i produktit/shërbimit + Pragu min/max.
• Autori (Christaller) kishte vërejtur se në Gjermaninë jugore vendet më të vogla ofronin një asortiment/lloje të kufizuar të
mallrave të dyqaneve, shërbimeve dhe kënaqësive për banorët e tyre dhe të hapësirave përreth tyre. Ai nënvizoi se ato
tentonin të vendoseshin në distancë relativisht konstante dhe të shkurtër nga njeri-tjetri.
• Qytetet e mëdha nga ana tjetër ishin pak më në largësi, por ofronin një varietet më të madh të dyqaneve, shërbimeve dhe
zbavitjeve/kënaqësive, disa prej tyre që plotësonin kërkesat për klientë e konsumatorë nga distanca të largëta e hapësira
rurale mesatare.
• Midis tyre gjendeshin vendet me përmasë tranzitive ndërmjetëse, që u shërbenin tregjeve me përmasa mesatare-
ndërmjetëse me grupime mesatare të dyqaneve, shërbimeve e zbavitje.
• Kristaler këto grumbullime i quajti “FUNKSIONE TË VENDIT QENDROR”.
• Pra, qytetet si vendosje qëndrore me përmasa të ndryshme (pop. + shtrirje) i shërbejnë territoreve dhe popullsisë me
përmasa të ndryshme.
• Me qëllim që të shpjegojë tendencën e vërejtur mbi hierarkinë e vendeve qendrore, K... skicoi parime që lidhen me RREZEN -
distancën; ASORTIMENTIN; dhe PRAGUN (sasinë min.) TE FUNKSIONEVE TË VENDIT QENDROR.
 Distanca/Rrezja/kufijte - Lloji/asortimenti i produktit ose shërbimit - Pragu - minimal/maksimal

• Distanca/Rrezja/kufijte
Kufiri/rrezja/distanca e produktit ose shërbimit është largësia maksimale që konsumatorët momentalisht do të udhëtonin
për ta zotëruar produktin, ose shërbimet e veçanta.
• Hapësira që do të shërbehet nga një funksion i veçantë i një vend qëndror i veçantë do të jetë një hapësirë afërsisht
rrethore, në të cilën rrezja është e barabartë me hapësirën/kufijtë e funksionit.
•
• Lloji/asortimenti i produktit ose shërbimit
• Rangu i shërbimeve dhe produkteve
• Mallrat dhe shërbimet e “rangut të lartë” janë ato që kanë kosto relativisht të lartë dhe përgjithësisht kërkesa jo të
përhershme, (pajisje të veçanta tekniko-elektronike, ekspozita, shërbime sportive, mjekësore, arsimore, sociale etj,).
• Rrezja më e madhe e tyre është deri në rreth 100 kilometra (varet nga infrastruktura e factor të tjerë).
• Në anën tjetër, mallrat dhe shërbimet e “rangut të ulët” janë ato që relativisht nuk janë të shtrenjta, por të kërkuara në
kohë të shpejtë, frekuente, gati të përditshme (si buka, ushqimet, e prodhime/shërbime të përditshme).
• Ato kanë zakonisht një rreze të shkurtër deri në 500 m.
• Pragu - minimal/maksimal
• PRAGU, i shërbimeve të mallrave mund të shprehet në terma të hapësirës së tregut minimal, me një mjaftueshmëri të
blerësve duke mundësuar fitimin/ (pra për të bërë shërbime përfituese).
• Pragu = përmasa minimale e mallit/të blerë nga përdoruesit ose dhe e kërkuar për shitje, për ta bërë produktin ose
shërbimin përfitues.
• Studimet e rangut të lartë të shërbimeve, si spitalet, arsimi etj., kanë pragje në mijra ose qindra persona, ndërsa shërbimet e
rangut të ulët, si dyqanet e vogla ushqimorë, mund ta kenë pragun 200-300 persona e lartë.
• Duke ndjekur arsyetimin e mësipërm, në çdo RAJON, një NEVOJE do të ekzistojë vetëm për një numër të kufizuar të vendeve
qëndrore të gjera në të cilën gjenden të gjitha mallrat dhe shërbimet e rangut të lartë. Pra, është logjike që këto vende do të
sigurojnë gjithë spektrin e funksioneve të vendit/vendosjes qendrore.
• Numri dhe hapësira e të tjerëve/të vendosjeve qendrore më të vogla, do të varen nga lidhja e përmasave të ndryshme të
pragut minimal dhe hapësira (kufiri, rangu).
•
 Ndërveprimi Hapsinor – modeli gravitacional (spjeguar.L.1-2)
Pika/hapsira e vlerës maksimale ndërveprimi hapësinor
Ndërveprim hapësinor adresohet me ligjin e
• Vëzhgimi 2. i Carey, mbi gravitacionit të zonës tregetare, duke u
madhësine e qytetit në ndërveprim aplikuar si ligj në shërbimet tregtare; lëvizjet
hapësinor adresohet me ligjin e gravitacionit të zonës për punësim; migrimet; flukset e
tregetare, duke u aplikuar si ligj në shërbimet tregtare/ transmetimeve, etj.
vogël (modifikuar nga ë.Y. Reilly. (1899-1970), në vitin Bazohet në dy element: distancën dhe popullsinë:
1931),
si faktorë graviteti përllogariti zonën tregëtare
• Bazohet në dy element: qyteteve me anë të ekuacionit të mëposhtëm:
distancën dhe popullsinë
Studimet e mëvonshme në teorinë e Pn = d (1,2)/ 1+ √ P2/P1. ku:
vendosjes, sistemet e qyteteve, analizat e
hapësirës së tregëtisë e probleme të tjera
social-ekonomike treguan se ky model ose Pn, = distanca nga qyteti 2 deri tek pika
e ndërprerjes (kufiri), psh, qyteti 1
koncept mund të aplikohet më gjerë në d. 1,2 = distanca midis qytetit 1 dhe 2.
gjeografinë humane, në një varietet të P1= popullsia e qytetit më të vogël,1
gjerë, si migrimet, flukset e P2= popullsia e qytetit më të madh, 2.
transmetimeve, lëvizjet për punësim etj. 1,2 = qytetet
(1850, Henry C. Carey (1793-1879; modifikuar nga W. Y. Reilly.
(1899-1970),
 • Themeluesi – J. H. von Tünen në shek.XIX
zhvilloi teorinë e hapësirës bujqësore.
Lokacioni rural
• Kushtet = qytet treg, veprimtaritë bujqësore
fitojnë mundësinë për lokacion optimal në
funksion të rentës së tokës

• Qëllimi: të gjejë formën dhe mënyrën për

shfrytëzimin sa më racional të sipërfaqeve
bujqësore duke u mbështetur në raportin
prodhim-konsum dhe për shfrytëzimin racional të
tokës ndikojnë dy faktorë kryesorë:
a- Distanca / kosto transportit = Çmimi i prodhimeve
b- lloji i produktit

• Diferencim: - territori - çmimi - distanca

(shpenzime/ruajtje/kohe..)
- proceset teknologjike

• Ende në Gjermani trajtohet problemi i sektorit të

bujqësisë nga aspekti i ekonomisë hapësinore
 Lokacioni industrial-përmbledhje
• Themelues i kësaj teorie është ekonomisti i njohur gjerman Alfred Weber – fundi shek. XIX
….Hall; Rosher; Launhardi ; August Losh; Valter Isard

• Veberi - ekonomizimi dhe rentabiliteti i prodhimit industrial varet: vendosja optimale hapsinore e
forcave prodhuese/të objekteve industriale:
• Shpenzimet e transportit •Shpenzimet e fuqisë punëtore •Faktor aglomerativ

• Hall – në shpenzimet e prodhimit, shpenzimet transportuese:

• afërsinë e lëndëve të para; • afërsinë e tregut; • kapitalin; • klimën etj.

• Rosher - faktorët “natyrorë”: • bujqësia e zhvilluar; • konsumi i lartë; • dendësia e madhe e

popullsisë; • kapitali; • zhvillimi i mjeteve për komunikacion.

• Shafle, faktor lokacioni industriale: largësia e tregut; dendësia e popullsisë – specializim

• Launhardi - lokacion: shpenzimet e transportit paraqesin faktorin kryesor pothuajse të vetëm të

zgjidhjes optimale të lokacionit

• V. Isard - ekonomist amerikan teoria e lokacionit të bëhet pjesë integrale e politikës së zhvillimit
rajonal
 Polet, boshtet dhe sistemi policentrik i zhvillimit - forma të përshtatshme te politikës së
zhvillimit te diferencuar rajonal.
• Shkolla franceze – profesor Fransua Perru është njohës i mirë i politikave zhvillimore rajonale
“Shtimi/rritja nuk paraqitet gjithkund dhe në të njejtën kohë, ai manifestohet në pika apo
në pole të zhvillimit me efekte të ndryshme përfundimtare në tërësinë ekonomike.”.
autor të tjere: ekonomisti i njohur amerikan Hirshman (A.O.Hirchman); + Mark
Penuill • Luis Davin • Klod Ponsardi • Budville etj.

• TP = përqëndrimin e aktiviteteve ekonomike në ato pika të zgjedhura ku është e mundur të

arrihen përparësi-efekte më të mëdha kooperative në rajonin përkatës.

. TP = Përqëndrim + funksion kreativ + dominim hapsinor

• B. Zh paraqet sistem me lidhshmje organike të bartësve të zhvillimit hapsinor. ku
gravitojnë aktivitete të ndryshme ekonomike, jo-ekonomike

• Sistemi policentrik i zhvillimit – “dy ane te kunderta” = dendësim/shpërndarje

• Teoria e sistemit policentrik të zhvillimit ofron rrugë të tillë metodologjike të zhvillimit
hapësinor e cila siguron efekte maksimale të zhvillimit varësisht nga elementet hapësinore.
Teoria social-gjeografike e ekologjisë urbane = darvinizem social-urban

• Park, Burges, dhe Mekenzie në vitet ’20 të

shek. XX:

• përdorim i analogjive të botës biologjike në

jetën urbane si:
simbioza; konkurenca; invazioni
komuniteti; kongregacioni; segregacioni;
izolimi; dominanca etj.,
- mekanizma të funksionimit dhe
vendosjeve nj-m-I, të haps. urbane

Studimet u bazuan në qytetin e Cikagos

Defekti, bazohet tek instiktet dhe jo faktorë
kulturor, organizues e tradita
 Koncepte ekologjike - urbane

Simbioza shërben për të përshkruar marrëdhëniet dhe ndërvarësitë reciproke që ekzistojnë midis elementeve të
ndryshëm në një qytet. Park këtë e argumentoi me rastin e bletës dhe punën e rolin e saj në “web-rrjetin e jetës”.
Ndërsa Mekenzie foli për analogji biologjike direkte brenda qytetit: “në luftën për egzistencë të grupeve humane,
organizmi human përshtat vetveten drejt marrdhënieve hapësinore dhe të mbështetjes nga/dhe me zotëruesit
ose okupuesit e çdo hapësirë gjeografike.
Afër kësaj analogjie është dhe koncepti i konkurencës.
• Konkurenca, përkthehet brenda termave ekonomike dhe ekologjike e cila nënkuptonte faktin që hapësira e
nevojshme do të mund të përdoret duke u vendosur përmes zgjidhjeve alternative në mënyrë konkuruese.
Territorialiteti dhe kongregacioni
• Territorialiteti – hapësirë që i siguron një kuptim, të ruajtjes,fuqizimit dhe vendosjes së anëtarësisë së një grupi si
dhe i jep atij një identitet.
Komunitetit, i huajtur direkt nga biologjia u aplikua edhe për qytetin si një grup popullsie që jetonte në një hapësirë
gjeografike të përbashkët dhe mbijetonte në saj të marrëdhënieve në simbiozë. Kështu një grup popullsie brenda
qytetit është territorialishtë i organizuar dhe ndërvarur në “një rend natyror” të komunitetit.
Kongregacioni = territori dhe grupimi rezidencial i grupeve specifike ose më të vogla të afta për të siguruar identitet
dhe konsolidim me mërrëdhëniet me grupet e tjera jashtë territorit.
Kongregacioni:…
a. Siguron ruajtje kulturore.
b. Minimizon konfliktet dhe ruajtje nga grupimet e tjera.
c. Vend me mbështetje reciproke.
d. Bazë pushteti në marrëdhënie me shoqeri unike.
 Koncepte ekologjike - urbane
• Segregacioni, i grupeve të veçanta mund të ndodh brenda komuniteteve. Cdo hapësirë e ndarjes është rezultat i
veprimit të një kombinimi të forcave të përzgjedhjes kulturore, ekonomike, etnike etj. (Ndarje nga alternativat dhe
konkurenca)
• Segregacioni = Rezultante e kombinuar e kongregacionit dhe diskriminimit, ndarje në instrument dhe forma, ka treguar
që masin përqendrimin relativ hapësinor të grupeve të popullsisë.
• Segrecioni – Ndarja hapësinore e nën grupeve specifike të popullsisë brenda një popullsie të gjerë. Segregacioni
mund të jetë funksional (profesional) dhe statusit social.
• Tre janë format kryesore:
• Enklavat, me të cilat tendencat drejt kongregacionit dhe diskriminimit kanë qëndrueshmëri, dominuar
nga kohezioni dhe identiteti i brendshëm.
• Cifutët janë shembull i enklavave. (USA + Europë)
• Getot të cilat janë të qëndrueshme, por më shumë janë produkt i diskriminimit se kongregacionit. Shembuj (Afrikë,
USA..).
• Kolonitë mund të jenë pasojë e kongregacionit, diskriminimit ose të dyjave, por realisht në rrugë më të lehta e kohe më
të shkurtër. Qendrueshmëria e tyre varet nga ardhjet/ furnizimet ose imigrimet e të ardhurve të rinj nga grupet
përbërse (USA, imigrantët por që tashmë janë zhdukur ose janë të dobët, ose koloni të grekëve janë në qytete
australiane ose koreane në qytetet japoneze.
•
• Koncepte ekologjike urbane
• izolimi, koncept i mbylljes për tu ruajtur nga rrezikshmëria e faktorëve jashtë grupit ose komunitetit që i përket.
• invazioni përbën inkursionin ose penetrimin gradual të një grupi brenda territorit drejtë një grupi tjetër si dhe
zëvendësimit të mundshëm gjatë zhvillimit të mëtejshëm deri në zhdukje, sidomos të elementëve kulturor, të zotërimit
ose përdorimit të tokës si dhe në tipin e popullimit e të vendbanimit.
• Dominanca, e një grupi të vecantë brenda një komuniteti i dedikohet fuqisë së tij më të lartë konkuruese ose faktoreve
te tjere historik dhe trashegues .
 Teoria e Ekonomizimit të Territorit Urban – ofert/kerkese
Gjeografë urbanë të viteve ’60 të shekullit
XX.

• Cooley 1884 dhe Weber 1899 i kushtonin

rëndësi për zhvillimin urban:
rrugëve dhe nyje në sistemin e transportit.

• Haurd - 1903, mbi vlerën e truallit urban, u

fokusua:
aksesibiliteti urban si faktorë i rëndësishëm
vendosje hapësinore.

• Haig 1926 - vlerëson qiranë si një ngarkesë

për aksesibilitetin si një kursim në kostot e
transportit

• Ratcliff - 1949, e zhvilloi më tej argumentin

mbi modelin e ekonomizimit urban me
konceptin e kurbës qiradhënie/marrje
(ofertë-kërkesë),
 Teoria e Ekonomizimit të Territorit Urban – ofert/kerkese

• Fig. 11.5. Aksesibiliteti, qiramarrje e dhënie dhe zonimi

i përdorimit të tokës urbane.
• Konkurenca për vende sa më aksesibile pranë qendrës
së qytetit përbën përcaktuese të rëndësishme të
modelit të përdorimit të truallit.
• Përdorues të ndryshëm tentojnë të paguajnë qera të
ndryshme për vendosje në distanca të ndryshme nga
CBD.
Rezultati është tendenca e një modeli koncentrik të
përdorimit të truallit urban.
• Hapësira e pare = tregëti me volum të madh ditor
• Hapësira e dytë = ndërmarrje të mëdha
• Hapësira për tregëti të madhe
• Hapësira për banim
Model i përgjithësuar përdorimi të truallit urban -
aksesibiliteti
• Zona 1- CBD, qendër me aksesibilitet të lartë, përdorim
intensive, zyra dhe tregëti e vogël…
• Zona 2 – përdorim intensiv banimi me të ardhura të
larta, ose banor autoktonë
• Zona 3- transitive/ mesatare. Përdorim nga banor me të
ardhura mesatare e lartë (nga intensive drejt
shpërndarjes)
• Zona 4 – periferia, përdorim agrobujqësor
 Kufizimet e teorive/modeleve

– Kanë karakter historik me kushtëzime specifike sipas vendeve e

proceseve dhe duhen modifikuar …
– Janë të idealizuar dhe me elemente abstraksioni
– Kanë defekte aparatit konceptuale me alternativa të ndryshme
– Përgjithësisht u vlerësuan si sempliste, skematike dhe përshkruese,
– Duhet të depërtohet më shumë në aspektet përmbajtsore
– Disa janë më përgjithsuese (modeli koncentrik urban…), disa më
specifike e sektoriale (lok.rural e industrial..)
– Aplikohen nga shembuj kryesishte të vendeve të zhvilluara

– Pavarësishtë modifikimeve dhe përshtatjeve, thelbi qëndron…

 Rëndësia e teorive/modeleve
.
• Pavarësishtë kritikave, në një perspektivë = bazë e disa studimeve tematike
diferencuese të strukturës hapsinore
- Aplikimet më të spikatura vijnë nga Gj. Urbane, rurale, industrise, turizmit, rajonale.

• të referueshme në konceptet e përdorimit/rregullimit të territorit.

• Modelet hedhin dritë dhe shërbejne si një mekanizëm analize dhe vlerësimi
të dinamikave në sistemin territorial.

• Rëndësia qëndron tek kërkim, gjetja dhe rregullimi antropogjeografik

hapësinor si një nga detyrat e gjeografisë së sotme…. (P. L. Knox & S. A.
Marston)
 Vlerësimi dhe matja, Qender -Periferi.
► Centralizimi-gjeourban =
- dominancë e funksioneve dhe funksione bazë e cilësore
- përqëndrim në një hapërsire të caktuar urbane;
- rreze e mbulim përtej hapsirës së tyre…
- rregullim territori…

►Centralizimi ekonomiko-urban = ineksi Dejvis. , është një sistem standard i klasifikimit të

aktivitetit evropian. Krahasimi i:
madhësisë popullsisë, statusit institucional dhe centralizimit ekonomik
Ci = ∑j(Ni*(1/Nj))
i = njësia hapsinore
j = aktiviteti ekonomik (NACE grupet e sektorit të shërbimit)
Nj = numri i përgjithshëm i punëve në aktivitet j për të gjithë Shqipërinë
Ni = numri i punëve në aktivitet j për njësinë hapsinore i.
 Rezultati/shembull: Durrësi, ka një indeks të lartë Davies,
Berat

mbi 1. Kështu, korridori Tiranë-Durrës përqëndron gati

gjysmën e "funksioneve qëndrore" të shqiptarëve. Tirana
(11.1 / 40.7)

1.5 7.0
Gjirokastër Lushnjë
Durrës
(3.2 / 6.9)

6.0

Kavajë

5.0

Elbasan
Pogradec 4.0
(2.8 / 3.8)

Vlorë
Sarandë
1.0 3.0
Fier
Shkodër
Korçë
2.0

Peshkopi

1.0
Lezhë
Kuçovë
Kukës
1.0 2.0 3.0
Krujë
Laç
Kamëz
Gramsh
Përmet Burrel Fushë Kruje Patos
0.5
Shijak
Tepelenë

Rrëshen
Bulqizë Kashar
Bashki Qendër Prefekture (12
)

Cërrik
Bashki Qendëe Rrethi (24)
Mamurras
Pukë Vorë
Ballsh Rashbull Bashki > 10’000 banorë (9)
Sukth
Bashki < 10’000 banorë (20)
Krumë
Koplik Milot Komunë > 5’000 banorë (139)
Paskuqan

Madhësia (% popullsia shqiptare)

0.5 1.0 1.5
Burimi : Regjistrimi i Përgjithshëm i Popullsisë dhe Banesave në Shqipëri, 2001 © CEAT - INS
TAT
 Matja dhe vlerësimi Q-P

► Treguesi i kulmit të biznesit qëndror. (TKBQ) përbën raportin e hapësirës totale të

sipërfaqes së gjithë përdorimeve të truallit për biznes qëndror/ ndaj sipërfaqes
totale hapësinore të truallit të bllokut.

Sip. CBD
CBHI = ----------------
Sip. e bllokut
Vlerat më të mëdha se 1 u konsideruan potencialisht tregues të CBD-së.

► Tregues të tjerë sasior dhe cilesor: Dendësia (ha); Shpërndarja; distanca;

aksesibiliteti dhe lidhshmeria; social-ekonomik dhe ambiental
 Disa tipare/sinteze të proceseve urbanizuese - Pas viteve ’90...

- Rivlerësim territorial urban përmes rikapitalizimit hapësinor territorial të

Qendrës dhe Periferise = sipas teorive të ekonomisë së tregut, mbi
ekonomizimin e truallit urban
– kthimin në qendër të tregtise (CBD) dhe shërbimeve të nivelit të lartë
– krijimi dhe rikualifikimi i zonës logjistike, transportit dhe portuale
– rikualifikim të qendrës përmes urbanizimit bashkohor dhe funksioneve
qëndrore të saj
– rurubanizim të periferisë përmes transferimit të disa funksioneve urbane
dhe agrokulturave urbane
– aglomerim të hapsirës tej urbane përmes funksioneve urbane
– bashkim deri në homogjenizim urban përmes:
zgjerimit urban – 5000 ha;
krijimit të zonave të reja periferike urbane (psh, zonat satelit te
reja/Tirane; Plazhi/durres etj.);
bashkimit perspektiv me qytetet Shijak e qytezat satelite (psh,
Sukth, Shkozet..) si dhe komunat rurale..