10.

Etyka zawodowa dziennikarzy

 1. Pojęcie
 2. Prawo państwowe
 3. Dokumenty międzynarodowe
 4. Kodeksy krajowe
 5. Cechy wspólne kodeksów
 1. Pojęcie

Zespół norm i zasad określających granice postępowania, których

dziennikarze w swojej pracy zawodowej nie powinni przekraczać.

Warunkiem przestrzegania etyki zawodowej jest znajomość tych norm i

zasad oraz zdolność dziennikarzy do oceny własnego postępowania.

Źródłem norm i zasad są:

a) tradycja,
b) zwyczaje środowiskowe,
c) dokumenty:
- przepisy prawa państwowego
- kodeksy zawodowe (dla dziennikarzy lub instytucji medialnych)
 2. Prawo państwowe
A) Prawo prasowe
- Prasa powinna w sposób prawdziwy (prawda – sąd zgodny z rzeczywistością) przedstawiać
omawiane zjawiska.

- Prawo prasowe zabrania prasie „wyrażać opinii co do rozstrzygnięcia w postępowaniu sądowym

przed wydaniem orzeczenia w I instancji" (art. 13)

- Dziennikarz powinien służyć społeczeństwu i państwu; działać zgodnie z etyką zawodową i zasadami
współżycia społecznego; realizować ogólną linię programową redakcji, w której jest zatrudniony

- Dziennikarz jest obowiązany do zachowania szczególnej staranności i rzetelności przy zbieraniu i

wykorzystywaniu materiałów prasowych, zwłaszcza sprawdzić zgodność z prawdą uzyskanych
wiadomości lub podać ich źródło; „chronić dobra osobiste (...) informatorów i innych osób, które
okazują mu zaufanie" (art. 12), a tym samym jest zobowiązany do „zachowania w tajemnicy (...)
danych umożliwiających identyfikację [tych osób]" (art. 15)

- Dziennikarzowi nie wolno m.in.: „prowadzić ukrytej działalności reklamowej", publikować informacji,
jeśli osoba, która jej udzieliła, nie zgadza się na to; nie wolno mu też bez zgody osoby zainteresowanej
publikować informacji z prywatnej sfery jej życia, „chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością
publiczną tej osoby" (art. 14)
B) Ustawa o radiofonii i telewizji oraz wydane na ich podstawie
rozporządzenia wykonawcze (zwłaszcza rozporządzenia Krajowej
Rady Radiofonii i Telewizji).

- „Audycje nie mogą propagować działań sprzecznych z prawem, z polską racją stanu
oraz postaw i poglądów sprzecznych z moralnością i dobrem społecznym”(art. 18.1).

- „Audycje powinny szanować uczucia religijne odbiorców, a zwłaszcza respektować

chrześcijański system wartości" (art. 18.2).

- Programy publicznej radiofonii i telewizji powinny: „kierować się odpowiedzialnością

za słowo, rzetelnie ukazywać całą różnorodność wydarzeń (...) w kraju i za granicą,
sprzyjać (...) formowaniu się opinii publicznej, umożliwiać (...) uczestniczenie w życiu
publicznym (...), służyć rozwojowi kultury, respektować chrześcijański system
wartości, za podstawę przyjmując uniwersalne zasady etyki, służyć umacnianiu
rodziny, służyć zwalczaniu patologii społecznych, a także uwzględniać potrzeby
mniejszości narodowych" (art. 21.2, p. 1—9).
 3. Dokumenty międzynarodowe

A) Europejskiej konwencji o telewizji ponad granicami (1991):

- Nakazuje - szanować godność człowieka, uczciwie przedstawiać fakty i

wydarzenia oraz stymulować swobodne formowanie się opinii;
- Zakazuje: nadawania programów, które mogą zaszkodzić rozwojowi dzieci i
młodzieży w czasie sprzyjającym oglądaniu ich przez dzieci i młodzież,
nieprzyzwoitych lub zawierających pornografię. Ponadto ta konwencja zabrania
nadmiernie eksponować brutalność lub stwarzać prawdopodobieństwo
wzbudzania nienawiści rasowej (art. 7, p. 1—3).

B) Rezolucja 1003 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (1993):

- „Media muszą zobowiązać się do wypracowania norm etycznych gwarantujących

wolność wypowiedzi i fundamentalne prawo obywateli do otrzymania
prawdziwych informacji i uczciwych opinii”.
- „Rezolucja ta przyznaje zawodowi dziennikarskiemu wolność, ale i narzuca mu odpowiedzialność.
Wymaga wyraźnego rozróżnienia informacji i opinii. Nakazuje, by informacja była prawdziwa,
zweryfikowana, udokumentowana, bezstronna, żeby tytuły informacji odzwierciedlały istotę
prezentowanych faktów, a wypowiadane opinie były uczciwe i etyczne.

- Za najważniejsze w tej rezolucji można uznać twierdzenie, że celem mediów jest pewien rodzaj
pośrednictwa (mediation), pełnienie służby informacyjnej. Wolność zaś musi być chroniona także w samych
mediach wobec wewnętrznych nacisków. Z tego względu wydawcy i dziennikarze muszą ze sobą
współpracować, mając zakodowane w świadomości, że uzasadnione poszanowanie orientacji ideologicznej
wydawców i właścicieli jest ograniczone przez bezwzględny wymóg, aby informacja była prawdziwa, a
opinie etyczne.

- Występując przeciw dziennikarskim kampaniom według uprzednio zajętych stanowisk, Rezolucja 1003
nakazuje m.in.: respektować zasadę domniemania niewinności, przestrzegać ochrony prywatności,
uzyskiwać informację wyłącznie zgodnymi z prawem i etycznymi metodami. Zakazuje dziennikarzom
wykorzystywania ich uprawnień zawodowych dla umacniania swojej pozycji lub zaspokajania osobistych
interesów.

- W celu nadzorowania wprowadzania w życie tych norm — postuluje Rezolucja — powinny zostać
stworzone mechanizmy i powołane odpowiednie gremia składające się z wydawców, dziennikarzy,
stowarzyszeń odbiorców, ekspertów ze świata nauki i sędziów.
Propozycje te, jak i cała Rezolucja, zostały życzliwie przyjęte przez dziennikarzy, natomiast wydawcy
(ściślej: FIEJ, czyli Międzynarodowa Federacja Wydawców Dzienników) dostrzegli w niej zamach na
wolność mediów i zachętę do wprowadzenia cenzury”.

(Walery Pisarek, Kodeksy etyki dziennikarskiej, [w:] Dziennikarstwo i świat mediów, red. Zbigniew Bauer, Edward Chudziński, Kraków 2008, s.
561.
C) Dekalog Międzynarodowej Unii Stowarzyszeń Prasowych (1936)

Dziennikarz powinien:

 l. Szczególnie starannie sprawdzać prawdziwość wszystkich wiadomości

 2. Prostować wiadomości, które okazały się nieprawdziwe
 3. Uznawać prawo innych do obiektywnego informowania
 4. Uświadamiać sobie, że różne warunki historyczne implikują różne rozwiązania
ustrojowe
 5. Powstrzymywać się przed powierzchowną krytyką innych narodów, państw i ich
głów
 6. Nie pochwalać użycia siły ani nie podżegać do niego
 7. Uznawać prawo innych do propagandy obrony narodowej
 8. Powstrzymywać się przed wszystkim, co by mogło budzić ducha przemocy
 9. Zwalczać ideę, że niektóre spory może rozstrzygnąć tylko wojna
 10. Upowszechniać wiarę, że większość narodów pragnie żyć w pokoju
 4. Kodeksy krajowe

A) Stowarzyszenie Dziennikarzy Rzeczypospolitej Polskiej (przed 1989 Stowarzyszenie

Dziennikarzy PRL), Dziennikarski kodeks obyczajowy (1992)

Nakazuje:
poszukiwanie i publikowanie prawdy, oddzielanie komentarza od informacji, prostowanie
informacji fałszywej (art. I) oraz zachowanie i ochronę tajemnicy zawodowej, gdy
informator zastrzega swą anonimowość (art. II).

Zakazuje:
naruszania dóbr osobistych, używania słów obelżywych, które godzą w człowieka,
poniżania go w opinii publicznej, stosowania szantażu (art. III); przesądzania o winie
oskarżonego przed wyrokiem sądu (art. IV); propagowania wojny, przemocy, gwałtu,
naruszania uczuć religijnych i osób niewierzących, uczuć narodowych, praw człowieka,
odrębności kulturowych, propagowania pornografii (art. V); przyjmowania korzyści za
zamieszczenie lub niezamieszczenie materiału dziennikarskiego, zamieszczania
materiałów o charakterze kryptoreklamy (art. VI); plagiatu jawnego lub ukrytego (art.
VII); działania na szkodę kolegi dziennikarza (art. VIII); wykonania polecenia
służbowego, jeśli jego realizacja narusza etyczne normy (art. IX); działania
dyskredytującego zawód dziennikarski lub przynoszącego ujmę dobremu imieniu
dziennikarstwa (art. XI).
B) Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich (rozwiązane przez władze PRL po stanie
wojennym z 1981 roku – na jego miejsce Stowarzyszenie Dziennikarzy PRL;
reaktywowane w 1989), Kodeks etyki dziennikarskiej (2001)

Nakazuje:
oddzielanie informacji od interpretacji i opinii, prostowanie błędów i pomyłek (rozdz. 1),
zachowanie tajemnicy źródła informacji (rozdz. 2), szacunek dla ludzi, dbałość o język (rozdz.
3), rozwagę w ujawnianiu przestępstw, by nie przesądzać o winie przed wyrokiem sądu
(rozdz. 4).

Zakazuje:
posługiwania się metodami sprzecznymi z prawem i nagannymi etycznie („ukryta kamera i
mikrofon czy podsłuch telefoniczny są dopuszczalne wyłącznie w przypadku dziennikarstwa
śledczego, tj. tropienia w imię dobra publicznego — za wiedzą i zgodą przełożonych -
zbrodni, korupcji czy nadużycia władzy" - rozdz. 2, p.5), naruszania prywatności i sfery
intymnej „wyjątek mogą stanowić - w uzasadnionych okolicznościach - działania w zakresie
dziennikarstwa śledczego, także wobec osób publicznych” - rozdz. 2, p. 6) oraz
przyjmowania prezentów, zajmowania się akwizycją, udziału w reklamie \public relations,
zatajania informacji dla własnych korzyści, a ponadto wyklucza angażowanie się
dziennikarzy w bezpośrednią działalność polityczną i partyjną (...), w szczególności zaś
pełnienie funkcji w administracji publicznej i w organizacjach politycznych (rozdz. V).
c) Karta etyczna mediów, (1995); opracowana z inicjatywy Stowarzyszenia Dziennikarzy
Polskich, a przez wszystkie stowarzyszenia dziennikarskie i niektóre organizacje nadawców
(m.in. przez Unię Wydawców Prasy oraz publiczną Telewizję Polską i Polskie Radio,
Telewizję „Polsat”, Stowarzyszenie Niezależnych Producentów Filmowych i Telewizyjnych,
Stowarzyszenie Polskiej Prywatnej Radiofonii oraz rzymskokatolickie Duszpasterstwo
Środowisk Twórczych).

Na treść Karty składa się siedem zasad:

1. Zasada prawdy (wszyscy starają się, by informacje były prawdziwe, a ewentualne błędy —
prostowane).
2. Zasada obiektywizmu, zgodnie z którą „autor ma przedstawiać rzeczywistość niezależnie
od swoich poglądów".
3. Zasada oddzielania informacji od komentarza, by odbiorca mógł odróżniać fakty od opinii.
4. Zasada uczciwości, zgodnie z którą dziennikarz pracuje w zgodzie z sumieniem, nie ulega
wpływom, jest nieprzekupny i odmawia działania niezgodnego z przekonaniami.
5. Zasada szacunku i tolerancji, czyli poszanowania godności, praw, dóbr osobistych,
prywatności oraz dobrego imienia.
6. Zasada pierwszeństwa dobra odbiorcy.
7. Zasada wolności i odpowiedzialności za treść i formę przekazu.
 Dla wcielania w życie Karty etycznej mediów, a w szczególności dla wydawania
opinii o faktach, które zasady tej Karty naruszają, powołana została przez
Konferencję Mediów Polskich Rada Etyki Mediów. Oprócz Rady Etyki Mediów
działają: Komisja Etyczna TVP kieruje się własnymi Zasadami etycznymi
dziennikarstwa w telewizji publicznej. Polskie Radio SA ma własne Zasady
postępowania pracowników PR SA i własną Komisję Etyki. Podobnie redakcję
„Rzeczpospolitej" obowiązują własne Zawodowe zasady etyczne (1995).

 Z nową inicjatywą w dziedzinie etyki, a w pewnym sensie autocenzury

obyczajowej, wystąpili publiczni i komercyjni nadawcy telewizyjni, podpisując
Porozumienie polskich nadawców telewizyjnych „Przyjazne Media” (1999). Jego
celem jest podjęcie skutecznych działań dla ochrony dzieci i młodzieży przed
odbiorem audycji, które mogą zagrażać ich fizycznemu, psychicznemu i
moralnemu rozwojowi. Sygnatariusze Porozumienia zobowiązali się dobrowolnie
do przestrzegania następujących zasad:
- Nadawca przystępujący do porozumienia zobowiązany jest uczynić wszystko, co
jest możliwe, by dzieci i młodzież nie były narażone na oglądanie programów,
które nie są dla nich odpowiednie.
- Nadawca eliminuje programy eksponujących brutalność i przemoc oraz programy
naruszające powszechnie przyjęte normy obyczajowe poprzez samodzielne
wprowadzenie skutecznych mechanizmów kontroli.
- Nadawcy wprowadzają jednolity systemu ostrzegania widzów, a szczególnie
rodziców dzieci i młodzieży, o potencjalnej szkodliwości programów dla
różnych grup wiekowych.

 5. Cechy wspólne kodeksów

A) Kodeksy uwzględniają przede wszystkim odpowiedzialność dziennikarza wobec publiczności

i źródła informacji oraz troskę o niezależność zawodową; najrzadziej przypominają o
odpowiedzialności wobec państwa i pra­codawcy

B) Niemal wszystkie badane kodeksy (ponad 80%) wymagają prawdziwości, uczciwości i

dokładności informacji oraz prostowania błędów; zakazują dys­kryminacji ze względu na rasę,
narodowość, religię, płeć itp., przyjmowania łapówek i ulegania jakimkolwiek wpływom
zewnętrznym; nakazują poszanowanie prywatności oraz ograniczenie się do uczciwych metod
zdobywa­nia informacji.

C) Wiele (powyżej 60%) kodeksów wymaga od dziennikarzy uznania zasady •wolności słowa
oraz przestrzegania tajemnicy zawodowej, zakazuje wykorzystywania statusu
dziennikarskiego dla osobistych korzyści i selekcji informacji deformującej obraz
rzeczywistości, natomiast nakazuje obiektywizm w informowaniu, oddzielanie faktów od
opinii i przypuszczeń oraz posza­nowanie dla prawa autorskiego.
D) Co najmniej połowa europejskich kodeksów zakazuje dziennikarzom
posługiwania się pomówieniami, zniesławieniami, zniewagami i
nieuzasadnionymi oskarżeniami, a także podejmowania pracy wbrew
własnym przekonaniom, natomiast wymaga od nich specjalnej rozwagi w
relacjach ze zbrodni i wypadków, sprawdzania faktów i źródeł,
domniemania niewinności wobec bohaterów relacji, oddzielania
materiału reklamowego od redakcyjnego, poszanowania autorstwa
kolegów, poczucia odpowiedzialności za własne wypowiedzi, walki z
cenzurą i uznania prawa do krytyki.