Prawa człowieka

i
systemy ich ochrony

Międzynarodowe systemy ochrony praw

człowieka

Mateusz Radajewski
Katedra Prawa Konstytucyjnego
Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii
Uniwersytet Wrocławski
 System ONZ
1) Określenie uniwersalnych standardów ochrony
praw i wolności kluczowym zadaniem ONZ w
pierwszych latach jego istnienia
2) Najważniejsze akty:
a) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.)
b) międzynarodowe pakty praw człowieka (1966 r.)
3) Bilans – kilkadziesiąt konwencji, wiele instytucji
4) Dwa filary:
a) system Karty Narodów Zjednoczonych
b) system traktatowy
System Karty Narodów Zjednoczonych
1) wg KNZ celem ONZ m.in. przywrócenie wiary w
prawa człowieka
2) organ odpowiedzialny za promocję i ochronę
praw człowieka – Rada Gospodarczo i Społeczna
3) Rada powołała dwa organy dla ochrony praw:
a) Komisję Praw Człowieka
b) Komisję do spraw Statusu Kobiet
 Komisja Praw Człowieka
1) Utworzona w 1947 r.
2) 53 członków (państw członkowskich) wybieranych
na 3 lata przez Radę Gospodarczą i Społeczną
3) Zbiera się raz do roku, może też zbierać się na
sesjach nadzwyczajnych (tak jak np. w 1992 r.)
4) Formy reakcji na poważne i masowe naruszenia:
a) procedury specjalne
• mandaty krajowe
• mandaty tematyczne
b) tzw. procedura 1503
Podkomisja ds. Promocji i Ochrony Praw Człowieka
1) Podstawowy organ pomocniczy Komisji (1947 r.)
2) 26 członków oraz ich zastępców powoływanych
na 4 lata przez Komisję
3) skład ekspercki (przynajmniej w założeniach)
4) Funkcje:
a) przygotowywanie analiz dot. praw człowieka
b) rekomendacje dla Komisji
c) inne funkcje zlecone przez Radę Gospodarczą i
Społeczną lub Komisję Praw Człowieka
 Procedury specjalne
1) środki ustanawiane przez KPC lub ECOSOC w celu
badania ciężkich i masowych naruszeń praw i wolności
człowieka
2) Rodzaje:
a) mandaty krajowe – dot. badania naruszeń w danym
państwie
b) mandaty tematyczne – dot. badania określonych naruszeń
3) Eksperci w ramach tych procedur są niezależni i
przysługuje im immunitet dyplomatyczny
4) W ramach mandatu krajowego funkcję Specjalnego
Sprawozdawcy ds. byłej Jugosławii pełnił Tadeusz
Mazowiecki
 Procedura 1503
1) Historia:
a) do KPC od początku napływały skargi indywidualne
b) uznano, że KPC nie ma kompetencji do ich
rozpatrywania
c) od 1959 r. kopie skarg przesyłano państwom, których
one dotyczył, z prośbą o ustosunkowanie się do nich
d) w 1967 r. ECOSOC upoważnił Komisję i Podkomisję do
badania informacji o ciężkich naruszeniach praw i
wolności
e) w 1970 r. na mocy rezolucji ECOSOC nr 1503 nastąpiło
odejście od doktryny braku kompetencji
 Procedura 1503
Etapy procedury:
1) Grupa Robocza Podkomisji ds. Komunikacji
a) 5-osobowa grupa bada napływające skargi
b) przekazuje dalej te skargi, które opisują stałe,
poważne i udokumentowane naruszenia praw
człowieka
2) Grupa Robocza Komisji ds. Sytuacji – 5-osobowa
grupa decyduje, które sprawy przekazać Komisji
3) Komisja Praw Człowieka – na posiedzeniu
niejawnym decyduje, jakie środki zastosować
 Rada Praw Człowieka
1. W 2006 r. zastąpiła Komisję Praw Człowieka
2. Przejęła funkcję Komisji
3. Składa się z 47 członków:
a) wybieranych na 3 lata
b) co roku odnawiana 1/3 skład
4. Zbiera się na 3 sesje zwykłe w roku
 Traktaty zawarte w ramach ONZ
1) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
2) Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Społecznych i
Kulturalnych,
3) międzynarodowa konwencja o likwidacji wszelkich form
dyskryminacji rasowej
4) konwencja przeciwko torturom i innemu okrutnemu lub
poniżającemu traktowaniu lub karaniu
5) konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form
dyskryminacji kobiet
6) konwencja o prawach dziecka
7) konwencja o ochronie praw pracowników migrujących i
członków ich rodzin
 Komitet Praw Człowieka
1) Powołany na mocy MPPOiP (zaczął działać w 1977 r.)
2) organ quasi-sądowniczy (rozpatruje skargi)
3) 18 osób (bezstronni eksperci) powoływanych na 4
lata przez zebranie państw członkowskich
4) kworum 12 osób, decyzje większością głosów
5) Funkcje:
a) rozpatrywanie sprawozdań państw
b) rozpatrywanie skarg indywidualnych
c) rozpatrywanie skarg międzypaństwowych (w praktyce
martwa)
 Komitet Praw Ekonomicznych, Społecznych i
Kulturalnych
1) Powstał na mocy decyzji ECOSOC (1986 r.)
2) Skład analogiczny jak w Komitecie Praw
Człowieka
3) Funkcje podobne jak Komitet Praw Człowieka,
choć brak póki co skarg indywidualnych i
międzypaństwowych
Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej
1) chronologicznie pierwszy organ traktatowy
2) skład i zasady funkcjonowania podobne jak w
przypadku Komitetu Praw Człowieka
3) rozpatruje:
a) sprawozdania
b) skargi indywidualne
c) skargi międzypaństwowe (w praktyce brak)
 Komitet Przeciwko Torturom
1) 10 członków (bezstronnych ekspertów)
powoływanych na 4 lata
2) rozpatrywanie sprawozdań
3) poufne badanie sygnałów o systematycznym
stosowaniu tortur (nie innych zachowań!)
4) państwo może dopuścić składanie skarg
indywidualnych oraz międzypaństwowych na
siebie
Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet
1) 23 bezstronnych ekspertów
2) rozpatrywanie:
a) sprawozdań
b) skarg na państwa
Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Kobiet
1) 23 bezstronnych ekspertów
2) rozpatrywanie:
a) sprawozdań
b) skarg na państwa
 Komitet Praw Dziecka
1) 18 ekspertów
2) organizuje debaty ogólne, bada sprawozdania
 Komitet Pracowników Migrujących
1) 10 ekspertów
2) bada jedynie sprawozdania państw
 Sprawozdania państw
1) Jedyna wspólna forma dla wszystkich organów
2) Podstawa prawna – art. 40 MPPOiP (i
odpowiadające im klauzule w innych traktatach)
3) Dwa rodzaje:
a) pierwotne – po ratyfikacji danego traktatu
b) okresowe – kolejne w regularnych odstępach
4) Dołączany do niego jest tzw. raport bazowy
(podstawowe informacje o danym państwie)
5) Rola NGO’s: mogą przedkładać raporty
alternatywne, spotykają się z członkami komitetów
 Sprawozdania państw - efekty
1) Uwagi końcowe organu – pozytywne lub
negatywne
2) Środki najdalej idące:
a) wysyłanie ponagleń
b) publikacja listy państw zalegających z raportami
 Skargi indywidualne w systemie ONZ
1. Organy: KPCz, Kds.LDR, KPT, Kds.LDK
2. Charakter prawny: zawiadomienie (nie skarga),
efektem – opinia (nie wyrok)
3. Wyłącznie osoby fizyczne, na piśmie (brak
przymusu adwokacko-radcowskiego)
4. Zalecane, by w jednym z języków sekretariatu
ONZ (angielski, francuski lub hiszpański)
5. Nie ma rozprawy – tylko badanie dokumentów
obu stron
6. Rozstrzygane większością głosów
 Skargi indywidualne w systemie ONZ
7. Nie ma terminu na wniesienie skargi
8. Szerokie rozumienie „ofiary” – samo istnienie
ustawodawstwa może już wystarczyć
9. Trzeba wyczerpać środki krajowe - chyba że
nadmiernie wydłużą postępowanie
10. Komitet może się zwrócić o czasowe zawieszenie
wykonanie sankcji, np. kary śmierci (do czasu
zbadania sprawy)
 Skargi indywidualne w systemie ONZ
11. Środki w razie uznania naruszenia:
a) nakaz podjęcia niezbędnych kroków
b) w przypadku naruszenia prawa do fair trial – nakaz
powtórzenia procesu
c) państwo na piśmie opisuje wykonanie rozstrzygnięcia
 Wysoki Komisarz ONZ ds. Praw Człowieka
1. Organ utworzony w 1993 r. przez Zgromadzenie
Ogólne ONZ
2. Wybierany przez Zgromadzenie Ogólne na
wniosek Sekretarza Generalnego na 4-letnią
kadencję
3. W randze zastępcy Sekretarza Generalnego ONZ
4. Zadania – m.in.:
a) promocja i ochrona praw człowieka
b) międzynarodowa współpraca na rzecz praw człowieka
c) dialog z państwami członkowskimi w tym zakresie
Ochrona praw człowieka w systemie
Rady Europy
 Rada Europy
1. Powstanie – 5 maja 1949 r. jako reakcja na
masowe naruszenia praw i wolności w czasie II
wojny światowej w Europie
2. Członkami nie tylko państwa Unii Europejskiej, ale
również np. Turcja, Ukraina i Rosja.
3. Najważniejszym instrumentem – traktaty
(konwencje)
4. Inne akty:
a) KMRE – zalecenia, rezolucje, decyzje i deklaracje
b) ZPRE – zalecenia, rezolucje, opinie i wytyczne
 Filary systemu Rady Europy
1. Konwencja o ochronie praw człowieka i
podstawowych wolności
2. Europejska Karta Społeczna
3. Europejska konwencja o zapobieganiu torturom
oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu
albo karaniu
4. Europejska konwencja ramowa o ochronie
mniejszości narodowych
 EKPCz
1. Powstanie:
a) otwarta do podpisu 4.11.1950 r.
b) weszła w życie 8.09.1953 r.
2. Inspirowana Powszechną Deklaracją z 1948 r.
3. Jej ratyfikacja warunkiem koniecznym
członkostwa w Radzie Europy
4. Filarem – Europejski Trybunał Praw Człowieka w
Strasburgu, który rozpatruje skargi:
a) międzypaństwowe (inter-states complaints)
b) indywidualne (individual complaints)
 ETPCz
1. Sędziowie
a) 47 (tylu, ile jest państw-stron Konwencji)
b) wybierani przez ZPRE z kandydatów zgłoszonych przez
dane państwo
c) wybierani na 9 lat (zakaz reelekcji)
d) niezależni i bezstronni
2. Polscy sędziowie:
a) Jerzy Makarczyk
b) Lech Garlicki
c) Krzysztof Wojtyczek (od 2012 r.)
 Formy organizacyjne działania ETPCz
1. Zgromadzenie Plenarne (tylko sprawy
administracyjne, nie rozpatruje skarg)
2. Izba Trybunału
3. Wielka Izba Trybunału
4. Panel Wielkiej Izby Trybunału
5. Komitet Trybunału
6. Sędzia zasiadający jednoosobowo
 Izba Trybunału
1. 7 sędziów
2. Podstawowy skład rozpatrujący sprawy
 Wielka Izba Trybunału
1. 17 sędziów
2. Rozpatruje:
a) sprawy przekazane przez izbę na podstawie art. 30:
i. poważne zagadnienie dotyczące interpretacji Konwencji
ii. wyrok może być sprzeczny z wcześniejszym wyrokiem
b) „odwołania” od wyroków izby
I. w wyjątkowych sprawach
II. można o to wnieść w 3 miesiące od wyroku izby
III. przyjmuje do rozpoznania 5 sędziów Wielkiej Izby (tzw.
panel), gdy:
a) poważne zagadnienie stosowania lub interpretacji Konwencji
b) poważna kwestia o znaczeniu ogólnym
 Komitet Trybunału
1. 3 sędziów
2. Może jednomyślnie:
a) uznać skargę za niedopuszczalną lub skreślić z listy
b) rozstrzygnąć sprawę, jeśli zagadnienie prawne jest
przedmiotem ugruntowanego orzecznictwa ETPC
 Sędzia zasiadający jednoosobowo
1. Zajmuje się wstępną kontrolą skargi
2. Może skargę:
a) uznać za niedopuszczalną
b) skreślić z listy
 Role sędziów Trybunału
1. Zwykły członek
2. Sędzia sprawozdawca
3. Tzw. sędzia narodowy (tylko w składzie Wielkiej
Izby)
 Skarga indywidualna do ETPCz
1. Mogą być wnoszone przez ofiary (również
potencjalne) naruszeń praw wynikających z
Konwencji lub protokołów dodatkowych:
a) jednostki
b) organizacje pozarządowe
c) grupy jednostek
2. Podmiot wnoszący musi znajdować się pod
jurysdykcją państwa-strony Konwencji
 Dopuszczalność skargi:
1. Dotyczy wyłącznie naruszenie praw z Konwencji
lub protokołów dodatkowych
2. Przedmiotem tylko działania lub zaniechania
władz publicznych
3. W przypadku skarżenia Polski – tylko okoliczności,
które nastąpiły po 30 kwietnia 1993 r.
4. Uprzednie wykorzystanie wszystkich krajowych
środków odwoławczych
a) chyba że ich nieskuteczność byłaby oczywista
b) nie trzeba starać się o wznowienie postępowania
 Dopuszczalność skargi:
1. W terminie 6 miesięcy od wydania ostatecznego
rozstrzygnięcia w kraju
2. Nie można wnosić w interesie osoby trzeciej
3. Nie może być identyczna ze sprawą co do
meritum zbieżną ze sprawą rozpatrywaną już
przez trybunał
4. Niedopuszczalna, jeśli sprawa została przedłożona
już innemu organowi międzynarodowemu (np.
Komitet Praw Człowieka ONZ)
 Przesłanka „poważnego uszczerbku”:
1. Wprowadzona Protokołem nr 14
2. Wyjątki:
a) poszanowanie praw chronionych w Konwencji i tak
wymaga rozpatrzenia
b) sprawa nie została należycie rozpatrzona przez sąd
krajowy
 Wniesienie skargi
1. Język – można w dowolnym języku państwa-
Konwencji, ale w dalszym postępowaniu trzeba
wybrać angielski lub francuski
2. Złożona na piśmie (można też faxem lub e-
mailem)
3. Brak przymusu adwokacko-radcowskiego
4. Trybunał nie zasądza kosztów sporządzenia skargi,
ale można się ubiegać o darmową pomoc prawną
na późniejszym etapie
 Elementy skargi:
1. Dane personalne skarżącego i wskazanie
państwa, które dopuściło się naruszeń
2. Wskazanie przedmiotu skargi
3. Wskazanie naruszonych praw i wolności
4. Informacje o spełnieniu warunków
dopuszczalności skargi
5. Wskazanie, czego domaga się skarżący
6. Lista decyzji wydanych w sprawie
7. Wybór języka postępowania
 Interwencje strony trzeciej:
Uczestniczyć w rozprawach i przedkładać pisemne
uwagi mogą:
1. Państwo-strona Konwencji, której skarżący jest
obywatelem
2. Na zaproszenie przewodniczącego Trybunału:
a) inne państwo-strona Konwencji
b) inne zainteresowane osoby
3. Komisarz Praw Człowieka Rady Europy
 Skreślenie skargi z listy
1. Jeżeli:
a) skarżący nie podtrzymuje skargi
b) spór został już rozstrzygnięty
c) dalsze rozpatrywanie skargi jest nieuzasadnione
2. Dopuszczalne jest ponowne wpisanie skargi na
listę
 Słuszne zadośćuczynienie
Trybunał orzeka „gdy zachodzi potrzeba”, jeśli:
1. Stwierdzi naruszenie Konwencji lub protokołów
2. Prawo wewnętrzne nie pozwala na pełne
usunięcie konsekwencji tego naruszenia
 Ostateczność wyroków
1. Wyroki Wielkiej Izby zawsze są ostateczne
2. Wyroki Izby są ostateczne, jeżeli:
a) strony oświadczają, że nie zamierzają się „odwoływać”
b) „odwołania” nie wniesiono w terminie 3 miesięcy
c) panel Wielkiej Izby odrzuci „odwołanie”
3. Ostateczne wyroki są publikowane
4. Nad jego wykładnią czuwa Komitet Ministrów
 Wyroki pilotażowe
1. Próba rozwiązania tzw. spraw powtarzających się
2. Trybunał rozpatruje tylko jedną skargę (lub część z
nich):
a) identyfikuje tzw. problem systemowy
b) przekazuje rządowi wskazówki co do tego, jak
rozwiązać ten problem
c) postępowanie w sprawie pozostałych skarg zostaje
zawieszone
3. Jeżeli rząd nie rozwiąże problemu systemowego,
Trybunał podejmuje zawieszone postępowania
Prawa człowieka w UE
 Wartości wymienione w TUE
1. Prawa człowieka – szersza ochrona po Traktacie z
Lizbony:
a) przystąpienie UE do EKPCz
b) Karta Praw Podstawowych UE w randze prawa
pierwotnego
2. Wolność (rozumiana szeroko, nie tylko dla jednostek)
3. Demokracja
4. Równość (zakaz dyskryminacji, zwłaszcza ze względu
na przynależność państwową)
5. Państwo prawne
 Ochrona praw człowieka w systemie UE przed
Traktatem z Lizbony
1. Stauder v. Ulm (1969 r.) - prawa człowieka jako
cześć ogólnych zasad prawa podlegają ochronie w
prawie UE
2. Sprawa Nold (1974 r.) – UE nie może utrzymywać
środków niezgodnych z prawami podstawowymi
gwarantowanymi w konstytucjach państw
członkowskich
 Ochrona praw człowieka w systemie UE przed
Traktatem z Lizbony
1. Stauder v. Ulm (1969 r.) - prawa człowieka jako
cześć ogólnych zasad prawa podlegają ochronie w
prawie UE
2. Sprawa Nold (1974 r.) – UE nie może utrzymywać
środków niezgodnych z prawami podstawowymi
gwarantowanymi w konstytucjach państw
członkowskich
 Artykuł 6 ust. 2 TUE
1. UE przystępuje do EKPC
2. Do dnia dzisiejszego się to nie stało (m.in. w 2014
r. TSUE negatywnie zaopiniował projekt
przystąpienia)
 Karta Praw Podstawowych UE
1. Pierwotnie wchodziła w skład tzw. konstytucji UE,
która ostatecznie nie weszła w życie
2. Moc prawną równą traktatom uzyskała na mocy
traktatu z Lizbony (2007 r.)
3. Zakres stosowania:
a) instytucje, organy i jednostki organizacyjne UE
b) państwa w zakresie stosowania prawa UE
4. Nie ustanawia ani nie zmienia żadnych
kompetencji czy zadań Unii Europejskiej
 Klauzula limitacyjna w Karcie
(art. 52 ust. 1)
Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i
wolności uznanych w niniejszej Karcie muszą być
przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i
wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności,
ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie
wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście realizują cele
interesu ogólnego uznawane przez Unię lub wynikają
z potrzeby ochrony praw i wolności innych osób.
 Karta Praw Podstawowych a EKPC
(art. 52 ust. 3)
W zakresie, w jakim niniejsza Karta zawiera prawa,
które odpowiadają prawom zagwarantowanym w
Konwencji o ochronie praw człowieka i
podstawowych wolności, ich znaczenie i zakres są
takie same jak praw ustanowionych przez tę
Konwencję. Niniejsze postanowienie nie stanowi
przeszkody, aby prawo Unii zapewniało szerszą
ochronę
 Tzw. protokół brytyjski
Artykuł 1
1. Karta nie rozszerza możliwości Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ani
żadnego sądu lub trybunału Polski lub Zjednoczonego Królestwa do uznania, że
przepisy ustawowe, wykonawcze lub administracyjne, praktyki lub działania
administracyjne Polski lub Zjednoczonego Królestwa są niezgodne z podstawowymi
prawami, wolnościami i zasadami, które są w niej potwierdzone.
2. W szczególności i w celu uniknięcia wątpliwości nic, co zawarte jest w tytule IV Karty
nie stwarza praw, które mogą być dochodzone na drodze sądowej, mających
zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa, z wyjątkiem przypadków gdy
Polska lub Zjednoczone Królestwo przewidziały takie prawa w swoim prawie krajowym.
Artykuł 2
Jeśli dane postanowienie Karty odnosi się do krajowych praktyk i praw krajowych, ma
ono zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa wyłącznie w zakresie, w
jakim prawa i zasady zawarte w tym postanowieniu są uznawane przez prawo lub
praktyki Polski lub Zjednoczonego Królestwa.
 Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich
1. Bada skargi na niewłaściwe administrowanie w
instytucjach, organach i jednostkach
organizacyjnych UE (poza TSUE w zakresie funkcji
sądowych)
2. Skargi mogą składać osoby fizyczne i prawne
znajdujące się pod jurysdykcją UE
3. Najdalej idący środek – raport specjalny do
Parlamentu Europejskiego