ክፍል 3

የውስጥ ቁጥጥር ስርዓት

 በዚህ ክፍል ትኩረት የሚሰጥባቸው ርዕሶች

1. ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ ƒ`Ñ<U'

2. ¾lØØ` Y^ H>Å„‹'
3. ¾lØØ` ¯Ã’„‹“ ›SÇÅv†¨<'
4. ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ ¡õKA‹፣
5. u¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ Là ÁK ÑÅw/Limitation
 ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ

1. ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ ƒ`Ñ<U

¾¨<eØ lØØ` #¾S/u?~” ¯LT“ Ów KTd"ƒ ”Ç=‰M uY^ ›S^\ ¾T>¨cÉ T”—
¨<U `UÍ ’¨<::$
#
¾É`Ï~ ¾Y^ H>Ń ›"M J• uÉ`Ï~ Y^ ›S^` “ W^}™‹ }Óv^© K=J” ¾T>‹M
¾É`Ï~” YÒƒ KSq×Ö`“ ¾É`Ï~ }M°¢ ¾}d" እ”Ç=J” ¡ƒƒM ¾T>Å[Óuƒ
KSJ’<' }S×ט T[ÒÑÝ እ”Ç=cØ ¾}²[Ò Y`¯ƒ c=J” u²=I Y`¯ƒ ¨<eØ
¾T>Ÿ}K<ƒ” ›ÖnLà ¯LT­‹ Td"ƒ ÉLM:-

 Y^­‹” u}Å^Ë ›"D%E”' uY’-UÓv`' ›=¢•T>Á©' ¨<Ö?T“ wnƒ vK¨< S”ÑÉ

TŸ“¨”
 ¾}Ö¾m’ƒ” ÓÈታ­‹ TTELƒ'
 ›Óvw’ƒ ÁL†¨<” QÑA‹“ Óȁ­‹” }ŸƒKA SY^ƒ'
 Gwƒ” Ÿe`qƒ' ›K›Óvw ŸSÖkU“ ŸwMiƒ SÖup'
 2. ¾lØØ` H>Ń/Control Process/

• lØØ` Kw‰¨< ÁK ’Ñ` dÃJ” ¾S/u?~ Y^ ›S^` H>Ń ›"M ’¨< :: uSJ’<U
• ›”É Ñ>²? lØØ` }²`Ó„ Y^ Là ŸªK u%EL u}¨c’ Ñ>²? ¨<eØ SÑUÑU
ÁeðMÒM::
• ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ c=²[Ò ¯LT K=•` ÃÑvM::
• ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ c=²[Ò ¯LT ŸK?K¨< ¾lØØ` Y`¯~ ØpU ¾K¨<U::
• ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ S²`Òƒ“ ¾}²[Òuƒ” ¯LT Td"~” u¾Ñ>²?¨< SŸታ}M“
Sq×Ö` ¾S/u?~ Y^ ›S^` Lò’ƒ ’¨<::
• ¯LT­‹” KÄ TekSØ' ¯LT¨<” KTd"ƒ ¾T>Áe‹M }eTT> ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ
SU[Ø“ ¨<Ö?~” ¾Sq×Ö` Y^ ¾lØØ` H>Ń }wKA Áታ¨nM፡፡
 3. ¾lØØ` ¯Ã’„‹“ ›SÇÅv†¨<

u›”É S/u?ƒ ¨<eØ u›ÖnLà G<Kƒ ¯Ã’ƒ lØØa‹ Õ^K<፣

• እ’²=IU ¾óÓ”e lØØa‹“ ¾Y^ ›S^` lØØa‹ “†¨<:: ¾óÓ”e lØØa‹
ukÇT>’ƒ ¾T>Á}Ÿ<\ƒ uu˃ lØØ`' ¾H>dw U´Ñv S[Í­‹ K=ታS”v†¨<
¾T>‹K< wnƒ“ ƒ¡¡K—’ƒ ÁL†¨< SJ’<” ”Ç=G<U ¾S/u?~ Gwƒ SÖul”
K=Á[ÒÓÖ< ¾T>‹K< uSJ“†¨< Là ’¨<::
• uK?L uŸ<M ¾Y^ ›S^` lØØ` ¾T>Á}Ÿ<[¨< uS/u?~ °pÉ “ uS/u?
~ }k“Ï„ Y^ Là ÁK<ƒ” ›W^a‹”“ ›W^\” uwnƒ M¨×uƒ እ‹LKG< wKA S/u?
~ ¾T>W^uƒ” þሊc= uTÖ“Ÿ` Y^ Là የሚውል ’¨<::
 4. lØØa‹ uY^ ¯Ã’ƒ እ”ÅT>Ÿ}K¨< K=SÅu< ËLK<

1. É`ρ© lØØa‹፣
• የመ/ቤቱ የእቅድ አፈጻጸም }Óv`“ Lò’ƒ” ”Ç=G<U Á”Ç”Æ ¾Y^ ¡õM ]þ`ƒ
KT” ”ÅT>Ák`w KÄ TSMŸƒ Õ`uM፣
• ¾YM×” ¨<¡M“U ”Ç=G< }KÄ S¨p ›Kuት፣
• ¾Y^ ¡õõM”U u}SKŸ} uÉ`ρ© Sªp\ ¨<eØ lØØ\ ƒŸ<[ƒ SeÖƒ ÁKuƒ ›”Æ
ÓKcw H>dw S´Òu=“ K?KA‹”U ¾H>dw ”penc?­‹” ”ÇÁŸ“¨<” }Óv`“
Lò’~ }KÄ K=cÖ¨< ÃÑvM፣
2. ¾H>dw Y^ lØØa‹ -
• Á”Ç”Æ ¾H>dw ”penc? uƒ¡¡M SS´Ñu<”“ uT>SKŸ}¨< vKYM×”
SêÅl” T[ÒÑØ ’¨<::
 የቀጠለ
4. ›"L© lØØር /Physical Controls/
• YH yqÜ__R ›YnT bêÂnT y¸mlktW yhBT NBrT _bÝ §Y çñ y¸zrUW
yqÜÜ_ጥR SLT ydHNnT XRM©ãC kNBrT UR q_¬ GNßùnT y¸ñ‰cW
ytfqd§cW sãC BÒ mçnùN y¥rUg_ tGÆR nW””

4 y¿‰t®C xStÄdR qÜ__R

• ¿‰t®C ktmdbùbT yo‰ `§ðnT UR y¸mÈ«N ClÖ¬ XNħcW
l¥rUg_ yqÜ__R SLT lþñR YgÆL””
5. yo‰ xm‰R qÜ__R
• k:lT t:lT XNQSÝs¤ qÜ__R Wu bDRJtÜ o‰ xm‰R y¸µÿD
qÜ__R nW””
 ¾¨<eØ lØØ` ›"KA‹/Components

¾¨<eØ lØØ` `eu`d†¨< ¾}ÁÁ²< ›Ueƒ ›KA‹ ›K<ƒ:-

ሀ. ¾lØØ` "vu=Á© G<’@ታ/Control environment/
ለ. ¾YÒƒ ÓUÑT/Risk assessment/
ሐ. ¾lØØ` Y^­‹/Control activities/
መ. S[Í“ Ó”–<’„‹/Information and Communication/
ሠ. ¡ƒƒM/Monitoring/
 ሀ. ¾lØØ` አŸvu=Á© G<’@ታ

• ¾lØØ` አŸvu=Á© G<’ታ@ W^}™‹ cKlØØ` vL†¨< ”n}-IK=“ ’ìw^p

Là }î°• ÁK¨< ¾S/u?~ ›SK"Ÿƒ ’¨<::
• ¾lØØ` Ÿvu=Á© G<’ታ@ ¾¨<eØ lØØ` Y`¯~ SW[ƒ ’¨<::
• u›ÖnLà u¨<eØ lØØ` Ø^ƒ Là }î°• K=•[¨< ¾T>‹M Ç=c=–K=” “ ›¨nk`
እ”Ç=G<U ›SK"Ÿƒ ÃðØ^M::
• ueƒ^}Í=¡ °pÉ“ uS/u?~ ¯LT­‹ ›Å[Í˃ “ ulØØ` Y^­‹ ›¨nk` Là ›ÖnLà }î°•
›K¨<::
 ¾lØØ` አŸvu=Á© G<ኔታ SW[ታ© Ñ<ÇÄ‹

• W^}™‹ እ“ ሃLò­ዎ‹ uÓM “ KS<Á†¨< ÁL†¨< ታT˜’ƒ “ ¾Y’- UÓv` እc?
„‹ እ”Ç=G<U S/u?~ K²[Ò¨< ¾lØØ` Y`¯ƒ በT”—¨<U Ñ>²? ÉÒõ KTÉ[Ó
ÁL†¨<” ›SK"Ÿƒ ÃÚU^M::
• wnƒ” KTdÅÓ ¾T>Å[Ó Ø[ƒ:- Y^ up”σ' uY’-UÓv`' ›=¢•T>Á©' wnƒ vK¨< “
¨<Ö?T uJ’ S”ÑÉ SŸ“¨’<” KT[ÒÑØ ¾T>Áe‹M ¾°¨<kƒ Å[Í“ ¡IKAƒ
”Ç=G<U ¾¨<eØ lØØ`” u}SKŸ} እÁ”Ç”Æ W^}— vK¨< ሃLò’ƒ Là Ø\
SÓvvƒ እ”Ç=•` TÉ[Ó “†¨<::
• ¾S/u?~ Y^ ›S^` ›SK"Ÿƒ ¾T>”ìv[k¨< ለውስጥ ቁጥጥሩ በሚሰጠው ትኩረት ነው፣
• É`ρ© Sªp` ¾HLò’ƒ“ ¾YM×” ¡õõM”'}Ñu= ¾]þ`ƒ ›k^[w Y`¯„‹” ÃÚU^M:
• ¾c¨< Gwƒ þK=c=­‹“ ›ðíìU' ¾W^}— pØ`”' ¾W^}™‹” UÅv' Y^” Te}ª¨p'
YMÖ“/SÅu—“ ¾Y^ Là YMÖ“/ ƒUI`ƒ”' ÓUÑT” “ ¾U¡` ›ÑMÓKAƒ SeÖƒ”“
"X” ¾T>ÚU`::
 ለ. YÒƒ” SÑUÑU/Risk Assessment/
YÒƒ” SÑUÑU TKƒ }Úvß YÒ„‹” ¾SK¾ƒ“ ¾S}”}” Y^ H>Ń c=J” ÃIU ¾É`Ï~”
¯LT KTd"ƒ“ KYÒ~ }eTT> ULi SeÖƒ TKƒ ’¨<:: ÃIU ¾T>ÁSK¡}¨<:-
1/ YÒƒ” KÄ ¾T¨p }Óv` ŸS/u?~ ¯LT Ò` Ó”–<’ƒ ÁK¨< c=J”' u}TEL ›%E”
Ÿ¨<eØ “ Ÿ¨<Ü U”à‹ ÁK< YÒ„‹”' እ”Ç=G<U ¾Tßu`u`“ ¾S<e“” SŸcƒ
›´TT>Á­‹” G<K< Á"ƒM'
2/ YÒƒ” ŸÑ<MI’~ ›”í` ¾SK¾ƒ“ K=Ÿcƒ ¾T>‹Muƒ” °ÉM ¾SÑUÑU ¯LT
¾T>J’¨< KY^ ›S^\ YÒƒ ÁKuƒ” ¾Y^ ›"vu= KSÖqU“ ›”í^© pÉT>Á }cØ„ƒ
እ`UÍ እ”Ç=¨cÉ KTe‰M ’¨<::
3/ S/u?~ K=ÒKØv†¨< ¾T>‹K< YÒ„‹” SÑUÑU TKƒ S/u?~ dòÒÏ“ K=¨cÆ
eKT>ÁeðMÑ< T>³“© እ`UÍ­‹ dÁ¨<p “ U”U `UÍ dècÉ KU” ÁIM YÒ„‹
K=ÒKØ እ”ÅT>‹M ÑUÓV T¨p TKƒ ’¨<'
 ሐ. ¾lØØ` Y^ዎ­‹/Control activities/
• ¾¨<eØ lØØ` Y^ዎ­‹ ¨<Ö?T እ”Ç=J’< }eTT> SJ”' uY^ ²S’< vKTs[Ø
¾T>W\' u›’e}— ¨Ü ¾T>}Ñu\' G<K<” ›kõ' U¡”Á©' ŸlØØ\ ¯LT Ò`
ukØታ Ó”–<’ƒ ÁL†¨< K=J’< ÃÑvM::
• ¾lØØ` Y^­‹ uS/u?~ ¨<eØ u¾Å[ͨ< uT>Ñ–< ¾Y^ ¡õKA‹ G<K< K=²[Ñ<
ÃÑv†ªM:: እ’²=I ¾lØØ` Y^­ዎ‹ ¾T>Ÿ}K<ƒ” }ÁÁ»’ƒ ÁL†¨< S`Ua ¾TÓ–
ƒ “ ¾SŸLŸM ¾lØØ` Y^ዎ‹” Á"ƒታM:: KUdK?:-
• ¾SõkÉ“ ¾TêÅp SS]Á­‹
• Lò’ƒ” KW^}— ŸóõKA SeÖƒ(SõkÉ' SÖup' Y^” TŸ“¨”' U´Ñv”' T[ÒÑØ)
• uH>Xw S[Í ›ÖnkU LÃ ¾T>Å[Ó lØØ`
• T[ÒÑÝ SeÖƒ
• ¾H>dw Teታ[mÁ
• ¾Y^ ›ðéçU ÓUÑT
 መ. S[Í“ Ó”–<’ƒ

• ¾¨<eØ lØØ` ›^}—¨< ›"M S[Í“ Ó”–<’ƒ ’¨<::

• ¨<Ö?T S[Í“ um Ó”–<’ƒ S•` K›”É S/u?ƒ ¾¨<eØ lØØ` uƒ¡¡M Y^ LÃ

SªK<” KT[ÒÑØ ¾T>Áe‹M u×U ›eðLÑ> Ñ<ÇÃ ’¨<::
• S[Í“ ]þ`ƒ ¾¨<eØ lØØ` ¯LT­‹” G<K< KSÑ”²w ›eðLÑ> “†¨<:
• ŸS/u?~ Y^ ›ðéçU Ò` ¾}ÁÁ²< S[Í­‹“ ]þ`„‹ S•` Y^­‹ uY’ Y`¯ƒ' uY’ UÓv`' ›=¢•T>Á©'
wnƒ vK¨< “ ¨<Ö?T uJ’ S”ÑÉ Y`¯ƒ” }ŸƒK¨< ¾T>Ÿ“¨’< SJ“†¨<” KT[ÒÑØ
°ÉM ÃðØ^K<::
• ¾S/u?~” ¯LT“ Ów ”Ç=G<U ¨<Ö?T ¾¨<eØ lØØ`” KTd"ƒ ¾T>‰K¨< u}KÁ¾
Å[Í "K< ¾S/u?~ ¾Y^ ¡õKA‹ S[Í TÓ–ƒ c=‰M ’¨<፡፡
 ሠ. ¡ƒƒM/Monitoring

• ¡ƒƒM ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ ›Ue}—¨<“ ¾SÚ[h¨< ›"M ’¨<::

• ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ u¾Ñ>²?¨< S/u?~” K=ÁÒØS< ¾T>‹K<

YÒ„‹” }Kªªß’ƒ }ŸƒKA u¾Ñ>²?¨< ShhM ÁKuƒ uSJ’<' u¾Ñ>²?¨< ÁKuƒ”
Å"T ÑA” uSÑUÑU ŸS/u?~ ¾}K¨Ö< ¯LT“ Óx‹ Ÿvu=Á© G<’@' Gwƒ
“ eÒ„‹ Ò` }eTT> ”Ç=J” KTÉ[Ó ¾¨<eØ lØØ` Y`¯~” ›ðíìU SŸ}M
›eðLÑ> ’¨<::
• ¾lØØ` Y^ uS"H@É Là vKY^ ¨ÃU Y^¨< Ÿ}Ö“kk u%EL ¨<Ö?„‹”
uSÑUÑU K=Ÿ“¨” ËLM::
 5. ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ É¡S„‹
/limitations of Internal Control Systems
• ¾Y^ ›S^\ ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ” ›KT¡u`'
• YM×”“ Lò’ƒ” ›K›Óvw SÖkU'
• uG<Kƒ“ uZeƒ W^}™‹ S"ŸM ¾T>Å[Ó ¾T>eØ` eUU’ƒ/K?KA‹”
KTKM/'
• ŸS/u?ƒ ¨<Ü ŸT>Ñ–< ÓKcx‹ Ò` KØpU c=vM ¾T>Å[Ó ¾T>eØ` eUU’ƒ'
• Tßu`u`'
• YM×”” ›K›Óvw KSÖkU ¾T>Áe‹M ¾›W^` Y`¯ƒ S•`'
• ¾uLà Lò­‹ lØØ`“ ¡ƒƒM ›KTÉ[Ó'
• W^}™‹ ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ” c=Øc< Öup ÁK ¨<d’@ ÁKSeÖƒ“ ¾T>¨cÉ
`UÍ ›KS•`/”Ç=Ö¾l ›KTÉ[Ó/'
• KØóƒ }ÖÁm­‹ Te[Í­‹” TØóƒ/SW¨`/'
• ¾¨<eØ lØØ` Y`¯ƒ” u›’e}— ¨Ü }Óv` Là KTªM õLÑAƒ S•`:: eKJ’U ›”Ç”É
¾¨<eØ lØØ` Y`¯„‹ Y^ Là KTªM w²< ¨Ü ¾T>ÖÃl uSJ“†¨< }Óv` LÃ
›Ã¨<K<U::
 ¾¨<eØ lØØ` SÑUÑT>Á eMƒ
• ›”É *Ç=ƒ K=Ÿ}M ¾T>Ñv¨<” ¾*Ç=ƒ UMŸ ŸS¨c“†¨< uòƒ ¾
¨<eØ lØØ` Y`¯~” ¨<Ö?T’ƒ SÑUÑU ›Kv†¨<::
ÃIU የውስጥ ቁጥጥር ግምገማ ¾T>Ÿ}K<ƒ” Á"ƒM:-
• በሥራ ላይ ÁK<ƒ” lØØa‹ SK¾ƒ' vI]Á†¨<” uc’É Teð` “ ulØØ` ÁM}gð’<ƒ”
›"vu=­‹ SK¾ƒ'
• ÁK<ƒ” የውስጥ lØØa‹ ¯LT†¨<” S[ǃ'
• ¾¨<eØ lØØ\” wnƒ KSK¾ƒ Seð`ƒ T¨<׃'
• lØØa‡ uwnƒ SY^†¨<” KT[ÒÑØ S<Ÿ^ TÉ[Ó'
• lØØa‡ uwnƒ SY^†¨<” KY^ ›S^\ ]þ`ƒ TÉ[Ó'
• ›eðLÑ> J• c=ј' ¾¨<eØ lØØ\ ¾T>hhMuƒ” ¾SõƒN? Gdw Tp[ብ፣
¾¨<eØ lØØ\” KSÑUÑU እÏÓ u×U ›eðLÑ> ¾J’<ƒ Seð`„‹:

• }Ñu=’~ ¨ÃU ›eðLÑ>’~'

• KlØØ` Y^¨< ¾¨×¨< ¨Ü&

• }ðéT> K=J” ¾T>‹M SJ’<'

• ¾lØØ\” ¯LT ¾Td"ƒ wnƒ'

• የውስጥ ቁጥጥሩ ¨<ewew’ƒ/kLM’ƒ/ “

• }S×ט/um’~ “†¨<::
 የውስጥ ቁጥጥር መገምገሚያ ዘዴዎች
¾¨<eØ lØØ` Y`¯~” KSÑUÑU ¾U”ÖkUv†¨< ¾}KÁ¿ ²È­‹ ›K<::
1. ¾¨<eØ lØØ` nK SÖÃp/¾¨<.l.n.S/
 ¾¨<eØ lØØ` nK SÖÃp ¾T>²Ò˨< ª“¨<” ØÁo TKƒU U” ÁIM
Y`¯~ Ø\ SJ’<” “ Ö”"^ ÑA’< }KÃ}¨< እ”ÅJ’ KSSKe c=J”
¾¨<eØ *Ç=}\ ›Óvw’ƒ vK¨< ›"vu= ulØØ\ Là S<Ÿ^ TÉ[Ó ›Kuƒ፣
 ¾¨<eØ lØØ\ É¡Sƒ እ”ÇKuƒ Ÿ¨k ¾¨<eØ *Ç=}\ U” eI}„‹ ¨ÃU
¾}³v ’Ñ` ulØØ\ É¡Sƒ U¡”Áƒ K=ÁÒØU ‰K ¾T>K¨<” SÖ¾p
Õ`uM፣
2. ¾¨<eØ lØØ` SÑUÑT>Á SÖÃp /Internal Control
Evaluation Questionnaire ICEQ/ ¾¨<eØ lØØ`
SÑUÑT>Á SÖÃp/¾¨</l/S/S/ ¾U”ÖkS¨< lØØ\ ¾}K¾
eI}ƒ/ÓÉðƒ/ K=ŸLŸM ¨ÃU K=Ád¨<p ¾T>‹M SJ’<”“
›KSJ’<” KSK¾ƒ ’¨<::
3. õKA¨< ‰`ƒ /Flow Chart/ ¾Y^ õcƒ SÓKÝ ¾›”É
¾H>dw ”penc? ›"H@É Y°L© SÓKÝ J• Y`¯~
¾T>ÖkUuƒ” T”ªM ¨ÃU ¢U–¿}` SW[ƒ uTÉ[Ó ¾}²ÒË ’¨<::
¾S[Í­‹ õcƒ ¾T>×^¨</¾T>[ÒÑÖ¨</ uƒ¡¡K—¨< pÅS }Ÿ}M
ŸSËS]Á እ”penc? እeŸ SÚ[h¨< U´Ñv É[e ’¨<::
 ማጠቃለያ
• መልመጃ
• ጥያቄ እና መልስ
• ውይይት
አመሰግናለሁ!