Sayisal 13

MATEMATİK – ÖSS Ortak
KOMBİNASYON – BİNOM
KOMBİNASYON ÇÖZÜM
Tanım: n ve r ∈ N, n ≥ r olmak üzere, s(A) = n olsun.

n elemanlı bir kümenin r elemanlı her alt kümesine n nin r
⎛n ⎞ ⎛n⎞ ⎛n ⎞
li kombinasyonu denir. ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ = 46
⎝ 2 ⎠ ⎝1 ⎠ ⎝ 0 ⎠
n elemanlı bir kümenin r li kombinasyonlarının sayısı, n(n − 1)
+ n + 1 = 46 dan, n = 9 dur.
⎛n⎞ n! 2
C(n,r) = ⎜ ⎟ = dir.
⎝ r ⎠ r !(n − r)! ⎛9⎞ 9!
⎜ ⎟= = 126 dır.
⎝ 5 ⎠ 5!. 4!
ÖRNEK 1
ÖRNEK 4
A = (a, b, c, d, e) kümesinin 3 elemanlı alt kümelerinin
10 kişilik oyuncu kadrosundan, A ve B isimli iki oyun-
sayısı kaçtır?
cudan en az biri daima takımda bulunmak koşuluyla, 5
kişilik basketbol takımı kaç farklı biçimde oluşturula-
bilir?
ÇÖZÜM
⎛5⎞ 5! ÇÖZÜM
⎜ ⎟= = 10 dur.
⎝ 3 ⎠ 3! .2!
⎛ 10 ⎞
10 oyuncudan 5 oyuncu, ⎜ ⎟ = 252 farklı biçimde seçi-
⎝5⎠
lebilir.
ÖRNEK 2
⎛ n2 + 1⎞ ⎛ n2 + 1⎞ ⎛8⎞
A ve B nin olmadığı 5 oyuncu, ⎜ ⎟ = 56 farklı biçimde se-
⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟ denklemini sağlayan n değerlerinin ⎝5⎠
⎝ 2n − 1⎠ ⎝ n + 6 ⎠ çilebilir.
çarpımı kaçtır?
A ve B den en az birinin bulunduğu 5 kişilik takım sayısı,
252 – 56 = 196 dır.
ÇÖZÜM
2n − 1 = n + 6 dan, n = 7 ÖRNEK 5
1
2
n + 1 = 2n − 1 + n + 6 dan, n = 4 olup, Bir binada biri 4, diğeri 3 kişilik iki asansör vardır. 6
2
n .n = 28 dir. kişi bu asansörlere kaç farklı biçimde dağıtılabilir?
1 2
⎛⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎞
⎜ ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ ise, p = r veya p + r = n dir. ⎟ ÇÖZÜM
p
⎝⎝ ⎠ ⎝ ⎠ r ⎠
A asansörüne 4, B asansörüne 2 kişi gönderilebilir.
⎛ 6 ⎞ ⎛ 2⎞
⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 15
⎝ 4⎠ ⎝ 2⎠
ÖRNEK 3 A asansörüne 3, B asansörüne 3 kişi gönderilebilir.
Bir A kümesinin 2 ve 2 den az elemanlı alt kümelerinin ⎛6⎞ ⎛3⎞

sayısı 46 olduğuna göre, ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 20
⎝3⎠ ⎝3⎠
A kümesinin 5 elemanlı kaç alt kümesi vardır? 15 + 20 = 35 farklı biçimde dağıtılabilir.
-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 3

ÖRNEK 6 ÖRNEK 9
Bir otoparkın 3 çıkışı vardır. Her çıkıştan en az bir araç Yan yana 6 koltuğa 4 kişi kaç farklı biçimde oturabilir?
çıkmak koşuluyla, 4 farklı araç bu çıkışlardan kaç fark-
lı biçimde çıkabilir? ÇÖZÜM
⎛6⎞
ÇÖZÜM 6 koltuktan 4 koltuk, ⎜ ⎟ = 15 farklı biçimde seçilebilir.
⎝ 4⎠
Otoparkın çıkış kapıları A, B ve C olsun. Seçilen bu koltuklara 4 kişi, 4! = 24 farklı biçimde oturabi-
Her kapıdan en az bir araç çıkışı; lir.
O halde, 4 kişi 6 koltuğa 24.15 = 360 farklı biçimde otura-
A B C bilir.
⎛ 4⎞ ⎛3⎞ ⎛ 2⎞
1 1 2 ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 12
⎝1 ⎠ ⎝1 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ÖRNEK 10
⎛ 4 ⎞ ⎛ 3 ⎞ ⎛ 1⎞
1 2 1 ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 12 Düzlemde 10 nokta veriliyor.
⎝ 1 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 1⎠
⎛ 4 ⎞ ⎛ 2 ⎞ ⎛ 1⎞ a) Bu noktalardan geçen en çok kaç doğru çizilebi-
2 1 1 ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 12 lir?
⎝ 2 ⎠ ⎝ 1 ⎠ ⎝ 1⎠
b) Bu noktalardan herhangi üçünü köşe kabul eden
biçiminde olup, toplam 36 değişik biçimde çıkabilir.
en çok kaç üçgen çizilebilir?
ÇÖZÜM
ÖRNEK 7
⎛ 10 ⎞
a) İki noktadan bir doğru geçeceğinden, ⎜ ⎟ = 45 tane
45 kişilik bir sınıfta, erkek öğrencilerden oluşturulabilecek ⎝2⎠
2 kişilik grupların sayısı, sınıftaki kız öğrenci sayısına eşit- doğru çizilebilir.
tir.
b) Doğrusal olmayan üç nokta bir üçgen oluşturacağın-
Buna göre, bu sınıftaki kız öğrencilerin sayısı kaçtır?
⎛ 10 ⎞
dan, ⎜ ⎟ = 120 tane üçgen çizilebilir.
⎝3⎠
ÇÖZÜM
ÖRNEK 11
Sınıftaki erkek öğrenci sayısı x olsun.
⎛x⎞
⎜ ⎟ = 45 − x ten, x = 9 dur.
⎝2⎠
Kız öğrencilerin sayısı 36 dır.
Şekilde, d1 // d2 dir. d1 doğrusu üzerinde 4 ve d2 doğ-

rusu üzerinde 6 nokta verilmiştir.
ÖRNEK 8
a) Bu noktalardan herhangi üçünü köşe kabul eden
8 erkek ve 6 kız öğrencinin bulunduğu bir sınıftan, er- kaç üçgen çizilebilir?
kek öğrencilerden A ile, kız öğrencilerden B nin birlik-
te bulunmadığı, 3 erkek ve 2 kız öğrenciden oluşan 5 b) Tabanları d1 ve d2 doğruları üzerinde bulunan ve
kişilik bir grup kaç farklı biçimde kurulabilir?
bu noktaları köşe kabul eden kaç yamuk çizilebi-
lir?
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
3 erkek ve 2 kız öğrenciden oluşan 5 kişilik grup,
⎛ 4⎞ ⎛ 6⎞ ⎛ 4⎞ ⎛ 6⎞
⎛8⎞ ⎛ 6⎞ a) ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 96 veya,
⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 56.15 = 840 farklı biçimde, A ve B nin birlikte ⎝1 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝1 ⎠
⎝3⎠ ⎝ 2⎠
⎛ 10 ⎞ ⎡⎛ 4 ⎞ ⎛ 6 ⎞ ⎤
⎛7⎞ ⎛5⎞ ⎜ ⎟ − ⎢⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ ⎥ = 120 − (4 + 20) = 96 tan e üçgen
bulunduğu 5 kişilik grup, ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 105 farklı biçimde ⎝ 3 ⎠ ⎣⎝ 3 ⎠ ⎝ 3 ⎠ ⎦
⎝ 2 ⎠ ⎝1 ⎠
çizilebilir.
oluşturulabilir.
A ve B nin birlikte bulunmadığı grup sayısı, ⎛ 4⎞ ⎛6⎞
840 – 105 = 735 farklı biçimde oluşturulabilir.
b) ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 90 tane yamuk çizilebilir.
⎝2⎠ ⎝2⎠

ÖRNEK 12 ÇÖZÜM
M sınıfında 4, N sınıfında 6 kişilik boş yer vardır. ⎛8⎞

8 dersten 2 dersi, ⎜ ⎟ = 28 biçimde seçebilir.
A ve B isimli öğrenciler aynı sınıfta olmamak koşuluy- ⎝2⎠
la 10 öğrenci bu sınıflara kaç farklı biçimde dağıtılabi- A, B ve C aynı gün ve aynı saatte okutulduğuna göre, bu
lir? ⎛3⎞
üç dersten ikisini birden seçemez. ⎜ ⎟ = 3 farklı seçimi
⎝ 2⎠
ÇÖZÜM yapamaz. 28 – 3 = 25 seçeneği vardır.
⎛ 10 ⎞ ⎛ 4 ⎞
Bu öğrenciler bu sınıflara, ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 210 farklı biçimde
⎝ 6 ⎠ ⎝ 4⎠ ÖRNEK 15
dağıtılabilir.
⎛8⎞ ⎛6⎞
A ve B, M sınıfında birlikte ise, ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 28 ,
⎝ 2⎠ ⎝ 6⎠
⎛8 ⎞ ⎛ 4⎞
A ve B, N sınıfında birlikte ise, ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 70 farklı biçim-
⎝ 4⎠ ⎝ 4⎠
de dağıtılabilir.
A ve B, 210 – 98 = 112 farklı biçimde bu sınıflara dağıtıla-

bilir.
Şekilde, d1 // d2 // d3 // d4 // d5 // d6 ve k1 // k2 // k3 // k4
doğruları verilmiştir.
Buna göre, şekilde kaç paralelkenar vardır?
ÖRNEK 13
ÇÖZÜM
Dört farklı çember ve 5 doğru en çok kaç noktada ke-
sişir? 6 paralel doğrudan 2, 4 paralel doğrudan da 2 doğru seçi-
lirse, paralelkenar oluşur.
⎛6⎞ ⎛ 4⎞
O halde, ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 15.6 = 90 tane paralelkenar vardır.
⎝2⎠ ⎝2⎠
ÇÖZÜM
⎛ 4⎞
Dört çember kendi arasında, 2 ⋅ ⎜ ⎟ = 12 noktada, 5 doğ-
⎝2⎠ BİNOM AÇILIMI
⎛5⎞ n pozitif tamsayı olmak üzere,
ru kendi arasında, ⎜ ⎟ = 10 noktada kesişir.
⎝2⎠ n ⎛ n ⎞ n ⎛ n ⎞ n −1 ⎛n⎞ n
Bir doğru bir çemberi 2 noktada kestiğine göre, 4 çemberi (x + y) = ⎜ ⎟ ⋅ x + ⎜ ⎟ x ⋅ y + ... + ⎜ ⎟ y ifadesine
⎝0⎠ ⎝1 ⎠ ⎝n⎠
8 noktada, 5 doğru da 4 çemberi 5.8 = 40 noktada keser.
binom açılımı denir.
O halde, toplam kesişme noktaları sayısı,
n
12 + 10 + 40 = 62 dir. (x + y) açılımında n + 1 tane terim vardır.
(x + y)n açılımı, x in azalan kuvvetlerine göre yazıldığın-

⎛ n ⎞ n −p +1 p −1
da, baştan p inci terim, A = ⎜ ⎟⋅x ⋅y dir.
p
⎝ p − 1⎠
ÖRNEK 14
A, B, C, D, E, F, G, H seçmeli derslerinin okutulduğu bir ÖRNEK 16

okulda, A, B ve C dersleri aynı gün ve aynı saatte veril-
mektedir. 8
⎛ 3 2y ⎞
⎜ x + 2 ⎟ ifadesi x in azalan kuvvetlerine göre açıl-
Bu 8 dersten iki ders seçmek isteyen bir öğrencinin ⎝ x ⎠
kaç seçeneği vardır? dığında, baştan dördüncü terimi bulalım.

ÇÖZÜM ÇÖZÜM
3 p
⎛8⎞ 8y3
A = ⎜ ⎟ ⋅ ( x3 ) ⋅ ⎜ 2 ⎟ = 56. x15 ⋅ 6 = 448 x9 y3 tür. ( )
⎛ 10 ⎞ 3 10 −p ⎛ 2 ⎞
5 ⎛ 2y ⎞
⎜ ⎟⋅ x ⋅ ⎜ − 2 ⎟ = Ax0
4 p
⎝3⎠ ⎝x ⎠ x ⎝ ⎠ ⎝ x ⎠
⎛ 10 ⎞
A = ⎜ ⎟ ⋅ ( −2 ) , x30 −3p ⋅ x −2p = x0 dan, p = 6 dır.
p
⎝p ⎠
⎛ 10 ⎞ 6 ⎛ 10 ⎞
A = ⎜ ⎟ ⋅ ( −2 ) = ⎜ ⎟ ⋅ 26 dır.
⎝ ⎠6 ⎝6⎠
ÖRNEK 17
10
⎛ 3 2 ⎞
⎜x + 2 ⎟ ifadesinin açılımında x5 li terimin katsa-
⎝ x ⎠
yısı kaçtır?
ÇÖZÜM
ÖRNEK 20
p
( )
⎛n⎞ 3 n −p ⎛ 2 ⎞ 8
5
⎜ ⎟⋅ x ⋅ ⎜ ⎟ = Ax olsun. ⎛ 3 a ⎞
⎝p⎠
2
⎝x ⎠ ⎜x + 2 ⎟ açılımında ortadaki terim 630x4 olduğuna gö-
⎝ x ⎠
p
⎛ 10 ⎞ ( 3 )10 −p ⎛ 2 ⎞ 5 re,
⎜ ⎟⋅ x ⋅ ⎜ 2 ⎟ = Ax
⎝p ⎠ ⎝x ⎠
a nın pozitif değeri kaçtır?
⎛ 10 ⎞ p 30 −3p −2p 5
A = ⎜ ⎟ ⋅ 2 ve x ⋅x = x ten,
⎝p ⎠
⎛ 10 ⎞ 5
p = 5 ve A = ⎜ ⎟ ⋅ 2 tir. ÇÖZÜM
⎝5⎠
n
(x + y) açılımında, n çift sayı ise, ortada terim vardır.
n 8
p = = = 4 tür.
2 2
4
⎛8⎞ 3
( )
4 ⎛ a ⎞
ÖRNEK 18 ⎜ ⎟⋅ x ⋅ ⎜ 2 ⎟ = 630x 4
⎝ 4⎠ ⎝x ⎠
( x2 + y ) 70. x 4 .a4 = 630x 4 ten, a = 3 tür.

12
= x 24 + ... + ax 6 yn + ... + y12 olduğuna göre,
a + n toplamı kaçtır?
ÇÖZÜM
( )
⎛ 12 ⎞ 2 12 −p
⎜ ⎟⋅ x ⋅ yp = ax 6 yn, ÖRNEK 21
⎝p ⎠
(3 x + y )
24
⎛ 12 ⎞
a=⎜ ⎟ , x 24 − 2p = x 6 , p = 9 ve ifadesinin açılımında kaç terim rasyonel-
⎝ p⎠ dir?
yp = yn , n = 9 dur.
⎛ 12 ⎞
a = ⎜ ⎟ = 220 olup, a + n = 229 dur.
⎝9⎠ ÇÖZÜM
24 −p p
⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞ 1
8− p
1
⎛ 24 ⎞ ⎜ 3 ⎟ ⎜ y 2 ⎟ = ⎛ 24 ⎞ ⋅ x 3 ⋅ y 2
p
⋅
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ x ⋅ ⎜ ⎟
⎝p ⎠ ⎜ ⎟ ⎝p ⎠
ÖRNEK 19 ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
ifadesinde, p = 0, p = 6, p = 12, p = 18 ve p = 24 için te-
10 rimler rasyoneldir. O halde bu açılımın 5 terimi rasyonel-
⎛ 3 2 ⎞
⎜x − 2 ⎟ açılımında sabit terim kaçtır? dir.
⎝ x ⎠

ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜM
⎛9⎞
9 nokta, ⎜ ⎟ = 84 üçgen belirtir.
1. Kız ve erkek öğrencilerden oluşan 12 kişilik bir grup- ⎝3⎠
tan, içinde en az bir kız öğrenci bulunan iki kişilik 56 ⎛7⎞
farklı grup oluşturulabildiğine göre, A ve B yi bulundurmayan üçgen sayısı, ⎜ ⎟ = 35 tir.
⎝3⎠
bu grupta kaç erkek öğrenci vardır? A ve B den en az birini bulunduran üçgen sayısı,
84 − 35 = 49 dur.
A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8
Yanıt: A
ÇÖZÜM
Gruptaki erkek öğrenci sayısı n olsun. 12 kişiden oluşturu-

⎛ 12 ⎞
labilen iki kişilik tüm grupların sayısı, ⎜ ⎟ = 66 dır. Yalnız
⎝2⎠
erkek öğrencilerden oluşturulabilen tüm iki kişilik grupların 4. Bir sınıftaki erkek öğrenci sayısı, kız öğrenci sayısın-
dan 3 fazladır. Bu sınıftan 2 erkek ve 1 kız öğrenci
⎛ n ⎞ n(n − 1)
sayısı, ⎜ ⎟ = dir. alınarak kurulan 3 kişilik grupların sayısı, bu sınıftaki
⎝ 2⎠ 2 erkek öğrenci sayısının 40 katı olduğuna göre,
⎛ 12 ⎞ ⎛ n ⎞
⎜ ⎟ − ⎜ ⎟ = 56 dan, n = 5 tir. sınıfın toplam öğrenci sayısı kaçtır?
⎝ 2 ⎠ ⎝ 2⎠
A) 16 B) 19 C) 21 D) 24 E) 29
Yanıt: B
ÇÖZÜM
2. 6 matematik, 5 Türkçe ve 4 fen bilgisi sorusundan
oluşan 15 soruluk bir sınavda, her branştan en az bir Sınıftaki kız öğrenci sayısı n, erkek öğrenci sayısı n+3 ol-
soru yapmak koşuluyla, bir öğrenciden 4 soru yap- sun.
ması istenmektedir. ⎛n + 3⎞ ⎛n⎞
⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 40.(n + 3) ten, n = 8 olup, sınıftaki toplam
⎝ 2 ⎠ ⎝1 ⎠
Buna göre, bu öğrenci soru seçimini kaç farklı
biçimde yapabilir? öğrenci sayısı 19 dur.
A) 540 B) 600 C) 680 D) 720 E) 840 Yanıt: B
ÇÖZÜM
Soru seçimi;
⎛6⎞ ⎛5⎞ ⎛ 4⎞
2M 1T 1F ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 300
⎝ 2 ⎠ ⎝1 ⎠ ⎝1 ⎠ 5. 3923 sayısının son iki basamağındaki rakamların
⎛6⎞ ⎛5⎞ ⎛ 4⎞ çarpımı kaçtır?
1M 2T 1F ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 240
⎝1 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝1 ⎠ A) 15 B) 14 C) 12 D) 10 E) 9
⎛6⎞ ⎛5⎞ ⎛ 4⎞
1M 1T 2F ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ ⋅ ⎜ ⎟ = 180
⎝1 ⎠ ⎝1 ⎠ ⎝ 2 ⎠
ÇÖZÜM
300 + 240 + 180 = 720 farklı biçimde yapabilir.
23 23
Yanıt: D 39 = (40 − 1)
23 ⎛ 23 ⎞ 22 ⎛ 23 ⎞ ⎛ 23 ⎞ 0
3. Şekilde, O merkezli = 40 − ⎜ ⎟ ⋅ 40 + ... + ⎜ ⎟ 40 − ⎜ ⎟ ⋅ 40 sayısının
⎝ 1⎠ ⎝ 22 ⎠ ⎝ 23 ⎠
çember üzerinde 9
nokta verilmiştir. Bu 9 son iki basamağındaki rakamlar,
nokta içinden A ve B ⎛ 23 ⎞ ⎛ 23 ⎞
den en az birini daima ⎜ ⎟ ⋅ 40 − ⎜ ⎟ ifadesinden gelir.
⎝ 22 ⎠ ⎝ 23 ⎠
köşe kabul eden kaç
farklı üçgen çizilebilir?
Bu da, 23.40 – 1 = 919 olup, son iki basamağındaki ra-
kamların çarpımı 9 dur.
Yanıt: E
A) 49 B) 54 C) 57 D) 61 E) 65

KONU TESTİ 6. Bir okulda; A, B, C, D, E, F, G, H, K isimli dokuz
seçmeli ders vardır. A ile B dersleri pazartesi günü
birinci saatte, C ile D dersleri aynı gün ikinci saatte
6
⎛ a ⎞ yapılmakta ve diğer dersler bunlardan ve birbirinden
1. ⎜ x + 2 ⎟ açılımında sabit terim 60 olduğuna göre,
⎝ x ⎠ farklı saatlerde yapılmaktadır.
a nın pozitif değeri kaçtır? Buna göre, dört ders seçmek isteyen bir öğrenci-
nin kaç seçeneği vardır?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
A) 65 B) 70 C) 75 D) 80 E) 85
2. 5 kız ve 4 erkek arasından, ikisi kız ikisi erkek

olan 4 kişi kaç farklı biçimde seçilebilir?
7. A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7} kümesinin iki elemanlı alt
A) 30 B) 36 C) 48 D) 60 E) 72 kümelerinin kaç tanesinde en az bir çift sayı bu-
lunur?
A) 18 B) 16 C) 15 D) 12 E) 10
3. Bir sınıftaki öğrencilerle oluşturulan 2 şerli tüm grupların

sayısı, bu sınıftaki öğrenci sayısının 4 katına eşit oldu-
ğuna göre,
8. 10 kişilik bir topluluktan seçilen ve içlerinde en az bir
bu sınıfta kaç öğrenci vardır? erkek bulunan tüm 3 kişilik grupların sayısı 100 oldu-
ğuna göre,
A) 9 B) 10 C) 11 D) 12 E) 13
bu grupta kaç erkek vardır?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
4. E d1
D
C
B
A

9. 4 evli çift arasından, herhangi bir karı-koca aynı
F H I d2 kurulda birlikte bulunmamak koşuluyla, 3 kişilik
G kaç farklı kurul oluşturulabilir?
Şekilde verilen 9 nokta kullanılarak oluşturulabi-
lecek tüm üçgenlerden, A noktasını köşe kabul A) 24 B) 30 C) 32 D) 36 E) 48
etmeyen kaç üçgen vardır?
A) 30 B) 48 C) 50 D) 64 E) 70
10. Düzlemde; herhangi ikisi paralel olmayan, herhangi

5. 10 özdeş oyuncak 3 çocuğa paylaştırılacaktır. üçü aynı noktadan geçmeyen 5 doğru veriliyor.
Her çocuğun en az bir oyuncak alması koşuluyla, Bu doğruların kesim noktalarını köşe kabul eden
bu paylaştırma kaç farklı biçimde yapılabilir? en çok kaç üçgen çizilebilir?
A) 36 B) 37 C) 38 D) 39 E) 40 A) 120 B) 116 C) 110 D) 100 E) 96
1.A 2.D 3.A 4.B 5.A 6.E 7.C 8.B 9.C 10.D

GEOMETRİ – ÖSS Ortak
İKİ DOĞRUNUN KONUMU
ax + by + c = 0 ve y = mx + n Doğrularının İncelenme- ÇÖZÜM

si ve Grafikleri m + 1 − ( 2n − 3 ) −2
= =
6 − 2m −n − 3 −4
2m + 2 = 6 − 2m , m = 1
a c −4n + 6 = −n − 3 , n = 3
y = − x − olur.
b b
M (1,3 ) , P ( 2,3 )
a c
m = − doğrunun eğimi ve − = n dersek, 3−3 0
b b m = = =0
MP 1 − 2 −1
y − 2 = 0 , y = 2 dir.
y = mx + n denklemi elde edilir.
Not: y = mx + n biçimindeki doğruları analitik düzlemde İki Doğrunun Paralellik Koşulu

gösterebilmek (grafiğini çizebilmek) için x = 0 a karşılık y d1 // d2 ise,
nin alacağı değer ile y = 0 a karşılık x in alacağı değer α = β dır.
bulunur. Elde edilen noktalar birleştirilerek doğrunun gra- tan α = tan β olacağından
fiği çizilir. m = m dir.
1 2
İki doğru paralel ise
eğimleri birbirine eşittir.
İki Doğrunun Birbirine Göre Durumları
d : ax + by + c = 0
1
d1 // d2 ⇔ m = m
d : dx + ey + f = 0 ise, 1 2
2
a b
1. ≠ ise, doğrular bir noktada kesişirler.
d e
a b c ÖRNEK 2
2. = ≠ ise, doğrular paraleldir. Köşelerinin koordinatları A(–1,2), B(3,p), C(k,3), D(2,1)
d e f
olan paralelkenarın ağırlık merkezinden geçen
Sistemin çözüm kümesi boş kümedir.
2x − y + 3 = 0 doğrusuna paralel olan doğrunun denk-
a b c
3. = = ise, doğrular çakışıktır. lemi nedir?
d e f
Sistemin çözüm kümesi sonsuz elemanlıdır.
ÇÖZÜM
−1 + k = 3 + 2 , k = 6 dır.
Not: d : ax + by + c = 0 , d : dx + ey + f = 0 doğrularının
1 2 ağırlık merkezi G(x0,y0) olsun
kesişim noktası, sistemin çözümü yapılarak bulunur. −1 + 6 5 2+3 5
x = = , y = =
0 2 2 0 2 2
⎛5 5⎞
G ⎜ , ⎟ dir.
⎝2 2⎠
ÖRNEK 1 2
( m + 1) x − ( 2n − 3 ) y − 2 = 0 2x − y + 3 = 0 doğrusunun eğimi m = − =2
−1
( 6 − 2m ) x + ( −n − 3 ) y − 4 = 0 doğruları çakışık doğrular 5 ⎛ 5⎞
olduğuna göre, istenen denklem y − = 2⎜ x − ⎟
2 ⎝ 2⎠
5
M(m,n) ve P(2,3) noktalarından geçen doğrunun denk- y− = 2x − 5
lemi nedir? 2
4x − 2y − 5 = 0 dır.
-MEF İLE HAZIRLIK 13 SAYI- 9

OBC üçgeninde Öklid bağıntısı yazılırsa
ÖRNEK 3 x
x 2 = ⋅ p , p = 2x tir.
d ∩ d = {K} ise, 2
1 2
x 5x
OC = + 2x = = 10 , x = 4 birimdir.
K noktasının koordinatları nedir? 2 2
4.2
ÇÖZÜM A ( AOB ) = = 4 birimkaredir.
2
x y
d : − = 1 , 3x − y − 3 = 0
1 1 3
x y Doğru Demeti
d : − + = 1 , − 2x + 3y − 6 = 0 Denklemleri,
2 3 2
denklemler ortak çözülürse ax + by + c = 0 ve
9x − 3y − 9 = 0 dx + ey + f = 0 olan iki doğru-
15 24 nun kesişim noktasından ge-
−2x + 3y − 6 = 0 x= , y= çen doğruların tümüne doğru
7 7
demeti denir.
⎛ 15 24 ⎞ Bu doğru demetinin denklemi
K ⎜ , ⎟ dir.
⎝ 7 7 ⎠
ax + by + c + λ ( dx + ey + f ) = 0 dır. ( λ ∈ R )
İki Doğrunun Diklik Koşulu
AC
tan α = < ÖRNEK 5
AB ( 2m − 1) x − ( m + 1) y − 3m − 1 = 0 doğrularından
AB
tan (180° − β ) = x + 2y + k = 0 doğrusuna dik olan doğrunun denklemi
AC nedir?
AB
− tan β = =
AC ÇÖZÜM
AB Doğruların geçtikleri noktayı bulalım.
tan β = − 2
AC m = −1 için − 3x + 2 = 0 , x =
3
< ve = eşitlikleri taraf tarafa çarpılırsa,
m=0 için − x − y − 1 = 0
AC ⎛ AB ⎞
tan α.tan β = ⋅⎜− ⎟ 2 5
AB ⎝ AC ⎠ − − y −1= 0 , y = −
3 3
m .m = −1
1 2 ⎛2 5⎞
K ⎜ , − ⎟ tür.
⎝3 3⎠
İki doğru birbirine dik ise, eğimleri çarpımı –1 e eşittir. 1
x + 2y + k = 0 doğrusunun eğimi m = −
1 2
d ⊥ d ⇔ m .m = −1
1 2 1 2 −1
m .m = −1 , m ⋅ = −1 , m = 2 dir.
2 1 2 2 2
Doğrunun denklemi
ÖRNEK 4 ⎛ 5⎞ ⎛ 2⎞
y − ⎜ − ⎟ = 2⎜ x − ⎟
Dik koordinat sisteminde ⎝ 3⎠ ⎝ 3⎠
x 3y + 5 = 6x − 4
OB : y =
2 6x − 3y − 9 = 0
[BA ] ⊥ Ox 2x − y − 3 = 0 dır.
[CB] ⊥ OB
C ( 0,10 ) ise,
İki Doğru Arasındaki Açı
d1 doğrusunun eğimi: m = tan α
A(OAB) kaç birimkaredir? 1
d2 doğrusunun eğimi: m = tan β
2
ÇÖZÜM
θ+α =β
⎛ x⎞
B ⎜ x, ⎟ dir. θ =β−α
⎝ 2⎠
[BH] ⊥ Oy çizelim tan θ = tan ( β − α )
BH = x ⎫ tan β − tan α
⎪ tan θ =
x ⎬ dir. 1 + tan α.tan β
OH = ⎪ m −m
2⎭ tan θ = 2 1
HC = p olsun 1 + m .m
2 1

ÖRNEK 6 ÖRNEK 8
Analitik düzlemde ( k − 2 ) x + ( 3k − 3 ) y + 8k − 1 = 0 doğrularının kesişim nok-
d : x + 2y − 3 = 0
1 tasının 2x + y − 3a = 0 doğrusuna olan uzaklığı 6 5 bi-
d : 2x − 3y + 1 = 0 rim olduğuna göre,
2
doğruları arasındaki geniş açı θ ise,
a nın alacağı değerler toplamı kaçtır?
cos θ kaçtır?
ÇÖZÜM
k = 2 için 3y + 15 = 0 , y = −5 tir.
k = 0 için − 2x − 3y − 1 = 0
ÇÖZÜM −2x + 15 − 1 = 0 , x = 7 dir.
1 2 K(7, −5)
m = − , m = tür.
1 2 2 3
2.7 − 5 − 3a
1 2 7 = 6 5 , 14 − 5 − 3a = 30
− − − 22 + 12
2 3 7
tan θ = = 6 =−
⎛ 1⎞ 2 2 4 9 − 3a = 30 , a = −7
1+ ⎜ − ⎟ ⋅ 1
⎝ 2⎠ 3 3 −9 + 3a = 30 , a = 13
2 2
2 2
AB = 7 + 4 = 65 a + a = −7 + 13 = 6 dır.
1 2
AB = 65
4 Paralel İki Doğru Arasındaki Uzaklık
cos θ = − tir.
65 d : ax + by + c = 0
1 1
d : ax + by + c = 0
2 2
⎛ −c ⎞
A ⎜ 0, 2 ⎟ noktasının
⎝ b ⎠
ÖRNEK 7
d1 doğrusuna uzaklığı
Şekildeki BA ve BC doğruları-
nın yaptığı geniş açı 120° dir. ⎛ c ⎞
B(–1,1) ve C(0,2) olduğuna göre, a.0 + b ⎜ − 2 ⎟ + c
⎝ b ⎠ 1
AB =
BA doğrusunun eğimi kaçtır? a2 + b2
ÇÖZÜM c −c
1 2
2 −1 AB =
m = = 1 dir. 2 2
BC 0 − ( −1) a +b
AB nin eğimi m olsun.
m −1 m −1
tan120° = , − 3= ÖRNEK 9
1+ m 1+ m
Bir kenarının uzunluğu 6 birim olan eşkenar dörtgenin iki
− 3 − 3 m = m − 1 , m ( 3 + 1) = − 3 + 1 kenarı
− 3 + 1 ( − 3 + 1)( 3 − 1) 6x + 8y − 17 = 0
m= =
3 +1 ( 3 + 1)( 3 − 1) 6x + 8y + 23 = 0
doğruları üzerinde ise,
−3 + 3 + 3 − 1 −4 + 2 3
m= =
3 −1 2 alanı kaç birimkaredir?
m = −2 + 3 tür.
ÇÖZÜM
−17 − 23 40
h= = = 4 birim
2
6 +8
2 10
A ( ABCD ) = 6.4 = 24 birimkaredir.
Bir Noktanın Bir Doğruya Uzaklığı
A(x1, y1) noktasının Eşitsizlik Sistemleri
(Doğrunun düzlemde ayırdı-
d : ax + by + c = 0 ğı bölgeler)
doğrusuna uzaklığı y = mx + n doğrusu analitik
düzlemi iki bölgeye ayırır.
ax + by + c Doğrunun üst tarafı
1 1
AH = y > mx + n,
a2 + b2 alt tarafı y < mx + n eşitsizliği
ile ifade edilir.

ÖRNEK 10 ÇÖZÜM
3x − 2y + 12 ≥ 0 A (BCDA ) = 4.8 = 32 birimkaredir.
x + y − 1≤ 0
y≥0
eşitsizlik sisteminin oluşturduğu alan kaç birimkaredir?
ÇÖZÜM
⎛ x = 0 , x = −4 ⎞
⎜ ⎟
⎝y = 6 , y = 0 ⎠ c) Bir noktanın y = ∓ x doğrularına göre simetriği
⎛ x = 0 , x = 1⎞
⎜ ⎟
⎝ y = 1 , y = 0⎠
K ( x,y ) olsun. A(x,y) noktasının y = x doğ-
rusuna göre simetriği B(y,x),
3x − 2y + 12 = 0 y = − x doğrusuna göre si-
3x + 3y − 3 = 0 , 5y = 15 , y = 3 tür. metriği C(–y, –x) tir.
5.3 15
alan = = birimkaredir.
2 2
SİMETRİ
ÖRNEK 13
a) Bir noktanın bir noktaya göre simetriği
A(3,1) noktasının x + y = 0 doğrusuna göre simetriği B, B
nin x = 2 doğrusuna göre simetriği C ise,
A noktasının B noktasına göre simetriği C noktasıdır. C nin koordinatları nedir?

(|AB| = |BC| ve A, B, C noktaları doğrusal)
x +x y +y ÇÖZÜM
x = 1 , y = 1 B(–1,–3)
2 2 2 2 C(5,–3) tür.
ÖRNEK 11
A(1,2) noktasının B(–1,3) noktasına göre simetriği C ise,
AC kaç birimdir?
d) Bir noktanın bir doğruya göre simetriği
A noktasından d doğrusuna çizilen
ÇÖZÜM
dikme üzerinde
|AC| = |CB| olacak şekilde alınan B
noktası,
A noktasının d doğrusuna göre si-
C(x,y) olsun.
metriğidir.
1+ x
−1 = , x = −3
2
2+ y
3= , y=4
2 ÖRNEK 14
A(1,–2) noktasının x + y − 2 = 0 doğrusuna göre simet-
AC = (1 − ( −3 ) )2 + ( 2 − 4 )2 = 2 5 birimdir. riği olan B noktasının koordinatları toplamı kaçtır?
ÇÖZÜM
b) Eksenlere ve orijine göre simetri 1
A(x,y) noktasının, m = − = −1 , m = 1 dir.
1 AB
x eksenine göre simetriği
B(x, –y), AB : y + 2 = 1( x − 1)
y eksenine göre simetriği x − y − 3 = 0 dır.
C(–x, y), C noktasını bulalım.
orijine göre simetriği x − y − 3 = 0⎫ 5 1 ⎛ 5 1⎞
D(–x, –y) dir. ⎬ x= , y=− , C ⎜ , − ⎟ dir.
x + y − 2 = 0⎭ 2 2 ⎝2 2⎠
5 x +1
B ( x, y ) ise, = , x=4
2 2
ÖRNEK 12 1 y−2
A(2,4) noktasının eksenlere ve orijine göre simetriği − = , y = 1 dir. x + y = 4 + 1 = 5 tir.
alınarak oluşturulan dörtgenin alanı kaç birimkaredir? 2 2

e) Bir doğrunun bir noktaya göre simetriği
ÇÖZÜMLÜ TEST
1
1. y= x + 2 doğrusuna dik olan bir doğrunun üze-
2
rinde alınan A noktasının apsisi 3 birim artırılarak
aynı doğru üzerinde bir B noktası elde edilirse, B
noktasının ordinatı A noktasının ordinatına göre
nasıl değişir?
d doğrusunun iki noktası B ve C ise A noktasına göre si- A) 3 birim artar B) 3 birim azalır C) 6 birim artar
metrikleri Bı ve Cı noktaları bulunarak bu noktalardan ge-
çen doğru denklemi yazılır. D) 6 birim azalır E) 9 birim azalır
d // dı dür.
ÇÖZÜM
1
m = , dik doğrunun eğimi –2 dir.
2
ÖRNEK 15 denklemi y = −2x + n olur. x yerine x + 3 yazılırsa
2x − 3y + 6 = 0 doğrusunun K(–2,1) noktasına göre
y = −2 ( x + 3 ) + n , y = −2x − 6 + n olur ki 6 birim azalır.
simetriği olan doğrunun denklemi nedir?
Yanıt: D
2. Dik koordinat
ÇÖZÜM sisteminde
doğru denkleminde x = 0 için y = 2 dir. A(0,2) nokta- d :y=x
1
sının K(–2,1) noktasına göre simetriği B(–4,0) dır. d :y = x+k
2 2 2
m=− = d : y = −x + p
−3 3 3
doğrunun denklemi OD = 2 2 birim ise,
2
y − 0 = ( x + 4)
3
2x − 3y + 8 = 0 dır. C nin koordinatları aşağıdakilerden hangisidir?
A) (2,4) B) (2,6) C) (4,2) D) (6,2) E) (4,4)
GEOMETRİK YER
ÇÖZÜM
ÖRNEK 16
Köşeleri A(x,y), B(0,–4), C(6,4) olan üçgenin alanı 15
birimkare olduğuna göre,
A noktasının geometrik yerinin denklemleri nedir?
ÇÖZÜM Açı ölçüleri şekil üzerine yazıldığında

2 2 OD = DB = BC = 2 2 birim
BC = ( 0 − 6 ) + ( −4 − 4 ) = 10
HD = HO = 2 birim , DC = 4 birim olur. , C ( 6,2 ) dir.
4 − ( −4 ) 4
m = = Yanıt: D
BC 6−0 3
4(
BC : y + 4 = x − 0) 3. d : 3x − 2y + 12 = 0 ⎫⎪
3 1
⎬ doğruları veriliyor.
4x − 3y − 12 = 0 d : 3x − 2y − 6 = 0 ⎪
2 ⎭
4x − 3y − 12
AH = h = d1 doğrusunun Ox ve Oy eksenlerine göre simet-
5
1 4x − 3y − 12 rikleri ile d2 doğrusu ve eksenler arasında kalan
A ( ABC ) = 15 = ⋅ 10 ⋅
2 5 alanların toplamı kaç birimkaredir?
15 = 4x − 3y − 12 , 4x − 3y − 27 = 0
15 = −4x + 3y + 12 , 4x − 3y + 3 = 0 dır. 1 3
A) B) 1 C) D) 2 E) 3
2 2

ÇÖZÜM 5. A(–1,3), B(5,7) noktalarına eşit uzaklıkta bulunan
⎛x = 0 x = −4 ⎞ noktaların geometrik yerinin denklemi ax + by −16 = 0
⎜ ⎟
⎝y = 6 y=0 ⎠ dır.
⎛x = 0 x = 2⎞
⎜ ⎟ Buna göre, a + b toplamı kaçtır?
⎝ y = −3 y = 0⎠
d1 in y eksenine göre A) 2 B) 5 C) 7 D) 9 E) 12
simetriğinin denklemi
x y
+ = 1 , 3x + 2y − 12 = 0
4 6
d1 in x eksenine göre simetriğinin
denklemi ÇÖZÜM
x y Geometrik yer [AB] nin orta
+ = 1 , 3x + 2y + 12 = 0 dır.
−4 −6 dikme doğrusudur.
K ve P noktalarının koordinatlarını bulalım. C(x0,y0) olsun.
3x + 2y − 12 = 0 ⎫ ⎛ 3⎞ −1 + 5
⎬ sistemi çözülürse K ⎜ 3, ⎟ bulunur. x = =2
3x − 2y − 6 = 0 ⎭ ⎝ 2⎠ 0 2
3+7
3x + 2y + 12 = 0 ⎫ ⎛ 9⎞ y = = 5 C ( 2,5 ) tir.
⎬ sistemi çözülürse P ⎜ −1, − ⎟ bulunur. 0 2
3x − 2y − 6 = 0 ⎭ ⎝ 2⎠
7−3 4 2 3
3 m = = = , m = − dir.
2⋅ AB 5 +1 6 3 2
3.1
taralı alanlar toplamı = 2 + = 3 birimkaredir. 3(
2 2 y − 5 = − x − 2 ) , 2y − 10 = −3x + 6
2
Yanıt: E
3x + 2y − 16 = 0 dır.
ax + by − 16 = 0 ile karşılaştırılırsa
a = 3 , b = 2 olur. a + b = 3 + 2 = 5 tir.
4. d : 2x − y + 1 = 0 ⎫
1 Yanıt: B
⎪
d : 3x + y − 1 = 0 ⎪⎬ doğruları veriliyor.
2
⎪
d : ax + by + c = 0 ⎪
3 ⎭
d2, d1 ve d3 doğrularının arasındaki açının açıortay
doğrusu ise,
6. Dik koordinat sisteminde
a A(3,6)
oranı kaçtır?
b B(6,1)
P(x,0) ise,
1 1 1
A) B) C) − D) –1 E) –2 PA + PB toplamının
4 2 2
en küçük olması için
x kaç olmalıdır?
ÇÖZÜM
2 12 19 25 39 49
m =− =2 A) B) C) D) E)
1 −1 5 4 6 7 8
3
m = − = −3
2 1
m = m olsun
3
2 − ( −3 ) 5 ÇÖZÜM
tan θ = = = −1 B nin Ox eksenine göre simet-
1 + ( 2 ) . ( −3 ) −5 riği C(6,–1) dir. P, [AC] nin Ox
−3 − m eksenini kestiği nokta olursa
−1 = , 3m − 1 = −3 − m
1 − 3m PA + PB toplamı en küçüktür.
1 6 − 0 6 − ( −1) 6 7
4m = −2 , m = − = , =
2 3−x 3−6 3 − x −3
a a 1 −18 = 21 − 7x , 7x = 39
m=− , − =−
b b 2 39
a 1 x= dir.
= dir. 7
b 2 Yanıt: D
Yanıt: B

KONU TESTİ 5. Dik koordinat sisteminde
OC doğrusunun denklemi
1. ax − 5y − 12 = 0 1
y= x
3
3x + ( b − 1) y + 6 = 0 doğrularının ortak iki noktası
[ AC] ⊥ [BC]
varsa b + a toplamı kaçtır?
A ( 0,4 )
3 5 7 B ( 2,0 ) ise,
A) − B) − C) − D) 1 E) 2
2 2 2
C noktasının
ordinatı kaçtır?
5 3
A) 3 B) C) 2 D) E) 1
2 2
2. A(–1,3), B(2,5), C(5,1) dir. ABC üçgeninin ağırlık

merkezinden geçen ve BC kenarına paralel olan
doğrunun denklemi aşağıdakilerden hangisidir?
A) 4x + 3y − 17 = 0 B) 2x − y + 4 = 0
C) 3x − 4y + 5 = 0 D) 4x − 3y + 6 = 0
AB ⊥ AC
E) 3x + 4y − 9 = 0 A ( −8,a )
B ( b,0 )
C ( 8,0 )
D ( 0,4 ) ise,
a + b toplamı kaçtır?
3. Dik koordinat sisteminde A) –6 B) –5 C) –4 D) –3 E) –2

d : y − 2x − 2 = 0
1
d : 3x − 5y + 15 = 0
2
doğruları veriliyor.
A ( ABC )
oranı kaçtır?
A ( AED )
7 5 5 7 1 7. ( 2a + b ) x − 3 ( a − b ) y + 6a + 3b = 0 ( a,b ∈ R ) doğ-
A) B) C) D) E)
48 96 48 24 12 rularının geçtiği sabit noktanın başlangıç nokta-
sına uzaklığı kaç birimdir?
1 3
A) 1 B) C) 2 D) E) 3
2 2
4. Dik koordinat siste-

minde verilenlere göre,
a kaçtır?
8. 3x − 4y + 1 = 0
2x + 3y − 2 = 0
doğrularının kesişim noktasından ve orijinden
geçen doğrunun eğimi kaçtır?
8 7 6 4 3
5 A) B) C) D) E)
A) 1 B) 2 C) D) 3 E) 4 5 5 5 5 5
2

⎛ 25 ⎞
13. A ( 0,3 ) , B ⎜ ,3 ⎟
9. Analitik düzlemde ⎝ 4 ⎠
x − y + 1 ≤ 0 ⎫⎪ [ AB] doğru parçasının 3x + 4y − 12 = 0 doğrusu
⎬
x − 2 y + 2 ≥ 0 ⎪⎭ üzerindeki izdüşümünün uzunluğu kaç birimdir?
eşitsizlik sisteminin sınırladığı alan kaç birimka-
A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9
redir?
1 1 3
A) B) C) 1 D) E) 2
4 2 2
10. Grafikteki taralı bölgeyi gös- 14. A(–1,2) noktasının x + y − 3 = 0 doğrusuna göre si-
teren eşitsizlik sistemi aşa- metriği olan nokta B(a,b) ise,
ğıdakilerden hangisidir?
a + b toplamı kaçtır?
A) 9 B) 7 C) 6 D) 5 E) 4
y − 2x + 2 ≤ 0 y − 2x − 8 ≤ 0
A) B)
x.y ≥ 0 y−x+2≤0
y − 2x + 8 ≥ 0 y − 2x + 3 ≤ 5
C) D)
x.y ≤ 0 x.y ≥ 0
E)
y − 2x + 8 ≥ 0 15. 2x + ay + 6 = 0 doğrusunun x = 1 doğrusuna göre si-
x.y ≥ 0 ⎛ 10 ⎞
metriği y eksenini ⎜ 0, − ⎟ noktasında kesmektedir.
⎝ 3 ⎠
Buna göre, a kaçtır?
11. Denklemleri y = 2x − 1 ve 2x − 6y − 5 = 0 olan A) –2 B) –1 C) 1 D) 2 E) 3

doğrular arasındaki dar açı kaç derecedir?
A) 15 B) 30 C) 45 D) 60 E) 75

1 16. 2x − y = 0 doğrusunun 3x + y − 5 = 0 doğrusuna
d :y= x +1
1 2 göre simetriğinin denklemi aşağıdakilerden han-
d :y = x−2 gisidir?
2
denklemleriyle verildiğine göre,
A) 3x − y = 0 B) 2y + x − 5 = 0
tan α kaçtır?
C) x + y + 5 = 0 D) y − 2x + 5 = 0
2 3 1 4 3 E) 2x + 3y − 5 = 0
A) B) C) D) E)
3 5 2 5 7
1.B 2.A 3.B 4.D 5.E 6.C 7.E 8.A 9.C 10.D 11.C 12.A 13.A 14.D 15.E 16.B
TÜRKÇE – ÖSS Ortak
NOKTALAMA
Sevgili Öğrenciler, Uyarı: 1. Bilinen kurum–kuruluş adlarının kısaltma-

larında sözcüklerin ilk harfleri kullanılmışsa nokta
Noktalama imleri (işaretleri), bir yazılı metnin rahat kullanılması gerekmez (MEF, ODTÜ, THY…).
okunmasını, doğru anlaşılmasını sağlar. Bu konuy-
la ilgili ÖSS sorularını çözebilmek, her imin kulla- 2. Cümlenin sonunda, ayraç içinde cümleyle ilgili
nım yerini, amacını ve birbirinden farkını doğru bir açıklama ya da bilgi varsa, cümlenin noktası ay-
bilmeyi gerektirir. Şimdi bu imleri sırasıyla tanıya- raçtan sonra kullanılır.
lım. Sait Faik, Adapazarı’nda doğdu (23.11.1906).
NOKTA (.)
* Tamamlanmış cümlelerin sonunda: ÖRNEK 1
Dilimizde Batı kökenli sözcükler çoktur. I. Seni bekliyorlar ( )
Bu sabah hava berrak. II. Bu soru ÖSS’de soruldu ( ) (2002)
III. Keşke ben de gelebilsem ( )
* Cümle değerinde olan anlatımların sonunda:
IV. 50 ( ) Yıl İlköğretim Okulu’na gidiyor.
– Giderken şunları da götürüver. – Neyle geldiniz?
– Peki. – Taksiyle. Bu cümlelerin hangilerinde boş parantezle gösterilen
yere nokta konması doğru olmaz?
* Kimi kısaltmalardan sonra:
dilb. (dilbilgisi), çev. (çeviren), c. (cilt), Atgm. (Asteğmen), A) I. ile II. B) II. ile III. C) III. ile IV.
İst. (İstanbul), Yzb. (Yüzbaşı)… D) I. ile IV. E) II. ile IV.
* Sıra gösteren rakamlardan sonra: ÇÖZÜM

25. soru, 56. madde, 100. yıl… Bir cümle bittikten sonra, o cümleyi tamamlamak üzere,
parantez içinde bir açıklama yapılırsa nokta bu açıkla-
Uyarı: Sıra bildiren rakamların yazımında hem ek madan sonra kullanılır. Buna göre II. cümlenin noktası,
hem de nokta birlikte kullanılmaz. Ek kullanılırsa gösterilen yere değil de (2002)’den sonraya konulacaktır.
sayının okunuşuna uyar ve kesme imi ile ayrılır. Eksiltili (bitmemiş, yüklemi söylenmemiş) cümlelerin so-
(19’uncu yüzyıl [19.’uncu yanlış]; 1’inci sıra… [doğ- nunda nokta değil de üç nokta kullanılacağından III. cüm-
ru]) lenin sonuna nokta konamaz.
Yanıt: B
* Gün gösteren tarihlerin rakamları arasında:
29 Ekim 2006 (Bu yazılışta bir noktalama imi kullanılmaz.)
29.10.2006 (Bu yazılışta nokta, kısa çizgi (-) ya da eğik VİRGÜL (,)
çizgi (/) kullanılabilir.)
* Eş görevli sözcüklerin ya da sözcük öbeklerinin ara-
* Saatle dakikaları arasında: larında:
12.55’te, 13.42’de, 14.59’da artçı depremler kaydedildi. • Fotoğrafta ben, Oktay, Orhan, bir de Şinasi yan yanayız
(eşgörevli sözcükleri [burada özneleri] ayıran virgül).
* Rakamlarda binler basamakları arasında:
1.000.000 Türk lirası, 1 YTL oldu. • Köylerin, kasabaların yolları da asfaltlandı (tamlayanları
ayıran virgül).
* Bir yazının alt bölümlerini gösteren rakamlardan ya • Çiçekçide renkli, kokulu, kokusuz pek çok çiçek bir ara-
da harflerden sonra: daydı (sıfatları ayıran virgül).
1., 2.; A., B.; a., b. …
* Sıralı cümlelerin arasında:
* Rakamlar arasında “çarpı” işareti olarak kullanılır:
• Kapılar açıldı, salonda bekleyenler vapura doğru yürüdü-
25.25 = 625 ler.

Uyarı: Öğeleri ya da öğeleri oluşturan sözcükleri d. Yüklemi belirten bir belirteçten sonra eylemsi ge-
arasına virgül almış sıralı cümleler arasında, virgül liyorsa,
yerine noktalı virgül (;) kullanılır.
Yarın, okuduğu kitapları tanıtacakmış.
Pilav, kurufasulye, turşu yediler; su, ayran, meyve
suyu içtiler. Sözcükler arasında bir tamlama ya da belirtme ilişkisi ol-
madığını, ilk sözcükten sonra virgül kullanarak belirtiriz.
* Özne ile yüklem arasında başka öğeler kullanılmış- Uyarı: Ve, veya, ile bağlaçlarından önce ve sonra
sa, özneden sonra: ikilemelerin, tamlamaların arasında, yardımcı ey-
• Şinasi, ilk Türkçe sivil gazeteyi çıkardı. lemden önce virgül kullanılmamalıdır.
özne nesne yüklem
• Bir kitabı okumadan bir köşeye atıp mahkûm, edenler

Uyarı: Cümlenin başındaki bir öğeyi belirtmek, vardır (yanlış virgül).
vurgulamak için de virgül kullanılabilir:
• Biraz bekledi, ve gitti (yanlış virgül).
• Kendi aklını kullanamayan kişi, özgür değildir (Özne vur- • Yazıyı dura, dura ağır, ağır okuyor (yanlış virgüller).
gulanıyor).
• O yıllarda tek katlı, bir evde oturuyorduk (yanlış virgül).
• Eve gelince, hemen bilgisayarın başına geçiyor (Belirteç
tümleci vurgulanıyor). • Zeynep ile, Zehra aynı okula gidiyorlar (yanlış virgül).
• Ciltli kitapların, sayfaları arasına kâğıtlar koymak cildi
* Tırnak içine alınmamış aktarma cümlelerden sonra: bozar (yanlış virgül).
• Her şeyden önce sağlığını korumalısın, dedi.
* Seslenme bildiren sözcüklerden, ünlemlerden sonra:

ÖRNEK 2
• Değerli Arkadaşlarım, Sevgili Kardeşim, …
• Hey, kim var orada? Ortak tamlayana ya da tamlanana bağlı ad tamlamaların-
da bu elemanlar arasında virgül kullanılır.
* Sayıların ondalık kısımlarını belirtmede: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde virgül, bu amaçla

• Bu ay enflasyon yüzde 0,9 artmış. kullanılmıştır?
A) Çocukluk anılarını, okul anılarını anlatırdı bize.

* Arasözlerin, aracümlelerin başında ve sonunda:
B) Yemeğin tuzu, yağı tam kıvamındaydı.
• Hulusi Bey, o benim psikoloji öğretmenimdi, geçen yıl
vefat etmiş. C) Taşlı, çamurlu patikalarda yürüdük.
• Ben o gün, sen de anımsarsın, o görüşe karşı çıkmıştım. D) Kız, arkadaşının yolunu gözlüyordu.
E) Siz Zonguldak’ın neresindensiniz, dedi.
Uyarı: Arasöz ve aracümlelerin başında ve sonun-
da, virgül yerine kısa çizgi (-) de kullanılır. ÇÖZÜM
A’da eş görevli öğeleri (nesneleri), C’de bir adın sıfatlarını
* Kendinden sonraki cümleyi anlamca yansıtan, pekiş- ayırmak için; D’de anlam bulanıklığını önlemek, E’de “tır-
tiren, onaylayan, sınırlayan “tamam, evet, hayır, hadi, nak içine alınmamış aktarma söz”ü belirtmek için virgül
peki, olur” gibi sözcüklerden sonra kullanılır: kullanılmış. B’de ise virgül bir ad tamlamasının tamlanan-
ları arasında kullanılmıştır.
• Hayır, doktor henüz gelmedi.
Yanıt: B
• Olur, benim arabamla gideriz.
• Tamam, Taksim’de buluşalım.
NOKTALI VİRGÜL (;)
* Cümledeki anlam belirsizliğini gidermek için;
* Öğeleri arasına virgül konmuş sıralı cümleler ara-
a. Adıldan sonra bir ad geliyorsa, sında:
Bu, çocuğun yaramaz olduğunu gösterir. • Sahilde, güneşin iyice ısıttığı kumların üstünde çıplak
ayakla yürüdüler; içleri kıpır kıpırdı, yorgunluklarından
b. Adlaşmış sıfattan sonra bir ad geliyorsa, eser kalmamıştı.
Kırmızı, saç rengi olarak düşünülebilir mi?
c. Bir addan sonra başka bir ad geliyorsa, * Aralarında türlü anlam ilişkileri bulunup “ama, fakat,
lakin, yalnız, ancak, çünkü” gibi bağlaçlarla bağlanabi-
Orhan, Ünsal’ın kuzeniymiş. len cümleler arasında:

• Çok mutluyduk; çünkü yıllardır harcadığımız emeğin kar- ÖRNEK 4
şılığını almıştık.
Yahya Kemal, Ankara’da şöyle demiştir bir gün (I) Ufuk,
• Haberi alır almaz yola çıktık; ama geç kalmıştık. ufuk diyorlar. Nedir bu güzelliği anlatıla anlatıla bitirileme-
yen ufuk (II) Bir boşluk nihayet ( ) Asıl ufuk nedir ( ) bilir
* Virgülle ayrılmış kümelerin, türlerin arasında kullanı- misiniz (V)”
lır:
Bu parçadaki numaralanmış yerlerden hangisine iki
• Klarnet, flüt, obua nefesli; keman, viyola, viyolonsel yaylı nokta konulmalıdır?
sazlardır.
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
Uyarı: Noktalı virgülden sonra gelen sözcükler bir
cümleyi başlatsalar bile büyük harfle yazılmazlar. ÇÖZÜM
Misafirin iyisi, geçer gider kış gibi; misafirin kötüsü,
oturur baykuş gibi. Başkalarından aktarılan sözlerde konuşma çizgisinden ya
da tırnaktan önce iki nokta (:) konulduğunu belirtmiştik.
Yanıt: A
ÖRNEK 3
Roman (I) öykü gibi türlere “anlatı türleri (II)” deneme (III)
fıkra (IV) söyleşi (V) eleştiri gibi türlere de “düşünce yazı-
ları” denmektedir. ÜÇ NOKTA (…)
* Eksiltili (yüklemsiz) cümlelerden sonra:
Bu cümlede numaralanmış yerlerin hangisine noktalı
virgül (;) konmalıdır? • El el ile, değirmen yel ile…
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. Uyarı: 1. Sıralı cümlelerde ortak olan yüklem, sa-
dece birinci cümlede kullanılmışsa ikinci cümle
ÇÖZÜM “eksiltili cümle” değildir. Böyle cümlelerden sonra
üç nokta değil, nokta kullanıldığını biliyoruz.
Biliyoruz ki noktalama işaretleriyle anlam arasında bir ilgi
vardır. Bu cümlede “yazı türleri” kümelenerek sıralan- • Hafta sonları ya sinemaya gidiyoruz ya da konse-
mış: “anlatı türleri”, “düşünce yazıları”. Bu iki kümenin re.
arasına (II’ye) noktalı virgül konmalıdır. 2. Ekeylemi düşmüş (kullanılmamış) cümleler de
“eksiltili cümle” değildir. Böyle cümlelerden sonra
Yanıt: B
da üç nokta kullanılmaz.
• Bu mevsimde domatesler pek lezzetsiz.
İKİ NOKTA (:)

* Bir sözcük tanımlanacaksa ya da cümleden sonra * Örnekler, türler sıralanırken, sıralanacak başka şey-
örnekler sıralanacaksa, açıklama yapılacaksa o söz- lerin de bulunduğunu, ama bunları sıralamaktan vaz-
cük ya da cümleden sonra: geçildiğini göstermek için:
• Orhan Kemal’in yapıtları: Baba Evi, Avare Yıllar, Cemile,
• Uyak: Dize sonlarındaki okunuş yazılışça aynı, anlam ve Bereketli Topraklar Üzerinde, Vukuat var…
görevce farklı ses, hece ya da sözcüklerin oluşturduğu
ses benzerliğine uyak denir.
Uyarı: Örnekler, türler, önceden belirtilen sayıda
• Belgisiz adıllar şunlardır: hiçbiri, bazısı, çoğu, hepsi, bir- sıralanmışsa sıralamanın sonunda üç nokta değil
kaçı, kimisi… nokta kullanılır.
Uyarı: İki noktadan sonra bir cümle geliyorsa bu • Bugüne dek üç Avrupa ülkesini gördüm: İspanya, Avus-
cümle büyük harfle başlar; söz ya da sözcükler sı- turya, Macaristan.
ralanıyorsa büyük harfle başlamak gerekmez.
* Anlatımda söylenmek istenmeyen sözcüklerin, söz-

* Tırnak içine alınmış aktarma cümlelerde ya da diya- lerin yerine kullanılır:
loglarda (karşılıklı konuşmada) konuşma çizgisinden
• Biz … kasabasından geliyoruz, beyim, dedi.
önce kullanılır:
* Alıntıların baş tarafından çıkarılmış sözlerin yerine
• Sanço Panza:
konur:
– Hangi devlerden söz ediyorsunuz, dedi.
… fakat, daha umutlandıracak kadar bulut kümelenme-
Don Kişot:
den, güneyden acı bir rüzgâr koptu. Bu keskin samyeli,
– Şurada gördüğün, kimisi iki fersah uzunluğunda kosko- yerden süpürge ile toz kaldırırmış gibi gökteki bulutları sil-
caman kollu devlerden canım. di süpürdü.

ÖRNEK 5 ÇÖZÜM
Bugün yetmiş yaşındayım (I) Yaptıklarımdan pek çok piş- Soru bildiren ya da soru kavramı içeren cümle ya da söz-
manlık duyuyorum (II) Öyle çok, öyle çok yanlış yaptım ki cükten sonra soru işareti kullanılır. D’deki cümle soru bil-
(III) Her şeyden önce en değerli varlığım olan zamanımı dirmektedir: “Bu önerimizi kabul eder mi, ne dersiniz?”
istediğimce ve iyi bir biçimde kullanamadım (IV) Halbuki Bu cümlenin sonuna soru işareti konmalıdır.
şimdikinden en az iki kat daha verimli olabilirdim (V)
Yanıt: D
Bu parçadaki numaralı yerlerden hangisine üç nokta
(…) konulması uygun olur?

ÜNLEM İMİ (!)
(1996 ÖSS)
* Ünlemlerden, ünlem anlamı veren cümlelerden, ses-
lenmelerden sonra kullanılır:
ÇÖZÜM
• Eyvahlar olsun!
Eksiltili (yüklemsiz) cümlelerden sonra üç nokta (…) kulla-
• Ey Türk istikbalinin evladı! (Atatürk)
nılır.
Bu parçadaki üçüncü cümle, “eksiltili” olduğundan III nu-
* Şaşma, küçümseme, alay, güvensizlik anlamı bildir-
maralı yere üç nokta (…) koymak uygun olur.
mek için, ilgili sözcük ya da cümlelerin yanına ayraç
Yanıt: C içine alınarak konur:
• Benim akıllı (!) oğlum, ilköğretimin dördüncü sınıfında;
ama çarpım tablosunu su gibi (!) biliyor.
SORU İMİ (?)
• Soru bildiren ya da soru kavramı içeren cümle ya da
ÖRNEK 7
sözcükten sonra kullanılır:
• “Parfümün Dansı” adlı romanı okudun mu? Kar, yılın ilk karı ( ) Belliydi yağacağı, kaç gündür neydi o
soğuklar öyle ( )
• Niye geç kalmışlar
Yukarıda parantezle belirtilen yerlere sırasıyla, aşağı-
Uyarı: Yanıt beklemeyen (sözde) soru cümlelerinin dakilerin hangisinde verilen noktalama işaretleri geti-
sonunda da soru imi kullanılabilir. rilmelidir?
• Topluluk içinde öyle konuşulur mu?
A) (…), (!) B) (:), (?) C) (:), (.)
D) (.), (?) E) (;), (.)
• Kesin olduğuna inanılmayan bilgilerin yanında, bi-
linmeyen yer, tarih ve benzeri durumlar için ayraç (1991 ÖSS)
içinde kullanılır:
ÇÖZÜM
• Evliya Çelebi’nin Mısır’da (?) öldüğü sanılıyor.
Birinci paranteze dek sıralanan sözler “eksiltili cümle”dir.
• Sehi Bey (? – 1548), Anadolu’da ilk şairler tezkiresini Buraya üç nokta (…) konacaktır. İkinci parantezden önce-
yazdı. ki sözler bir şaşırmayı, heyecanı dile getiriyor. Bu neden-
le, sondaki parantezin yerine ünlem işareti (!) getirilmelidir.
Uyarı: Anlamları birbirini tamamlayan soru cümle- Yanıt: A
leri virgülle ayrılır; soru imi en sona konur:
• Yanındaki kardeşi miydi, arkadaşı mıydı?
KISA ÇİZGİ (-)
* Satır sonuna sığmayan sözcükler, hecelerinden bö-
ÖRNEK 6 lününce satır sonunda:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin sonuna soru işareti • Kıyıdan fazla açıl-
konmalıdır? mayın; şurada, benim ya-
nımda oynayın, dedim.
A) Bu durumda, susmaktan başka bir şey yapamazdım ki
B) O anda, bu işin içinden nasıl çıkabilirim diye düşün-
düm * Bir olayın, durumun başlangıcını ve sonunu göste-
ren tarihler, sözcükler arasında:
C) Ona bu konuda düşüncelerimi söylemeli miydim, bile-
miyorum • Bolu Tüneli açılınca İstanbul - Ankara yolu epeyce kısa-
D) Bu önerimizi kabul eder mi, ne dersiniz lacak.
E) Bunu bana neden şimdi söylüyorsunuz, anlayamadım • I. Dünya Savaşı 1914 - 1918 yılları arasında oldu.
(1992 ÖSS)

* İki adın, etkenin ortaklığını göstermek için: * Yazı içinde sanat yapıtlarının, kitapların adları tırnak
içinde gösterilir:
• Türkçe, Ural - Altay dilleri ailesinin Altay koluna bağlı bir
dildir. • Realizm, Gustave Flaubert’in “Madam Bovary” adlı ro-
manının yayımlanmasıyla kesin biçimini almıştır.
* Karşıtlık belirten sözcükler arasında:
• Doğu - batı çelişkisi birçok romanımıza konu olmuştur.
Uyarı: Tırnak içindeki cümlenin aslında bulunan
• Ücretlendirmede kadın - erkek ayrımı yapılıyor, demiş. noktalama imini korumak gerekir:
• Osmanlı - Rus Savaşı (Doksan Üç Harbi) 1877’de oldu. • Dükkâna giren adama: “Ne istemiştiniz?” diye
sordum. (Soru imi cümlenin sonunda ve tırnağı ka-
* Dilbilgisi incelemelerinde köklerin ve gövdelerin so- patmadan önce kullanılmıştır.)
nunda, eklerin başında:
“sevgi”, “saygı” sözcükleri “sev-“ ve “say-“ eylemlerinden
“-gi (-gı)” ekiyle türetilmiştir.
“Güldürücü” sözcüğü iki yapım eki almıştır: gül - dür - ücü. ÖRNEK 9
“H. Taine, edebiyatı ırk, zaman ve çevrenin ürünü olarak
* Arasöz ve aracümlelerin başında ve sonunda: gördü ve ‘Edebiyat canlı bir psikolojidir’ dedi.”
• Ben bunları -ister inan ister inanma- ta Paris’ten getirt- Bu cümledeki noktalama eksiği nasıl giderilebilir?
tim.
• Komşumuzun çocukları -Sedat ile Suat- el öpmeye geldi- A) gördü’den sonra (:) koyarak
ler. B) ırk, zaman ve çevrenin kelimelerini (“ ”) içine alarak
C) psikolojidir’den sonra (.) koyarak
ÖRNEK 8 D) edebiyat’tan sonra (;) koyarak
E) ürünü kelimesinden sonra (,) koyarak
Aşağıdakilerin hangisinde “kısa çizgi” (–) kullanılmaz? (1985 ÖYS)
A) Bir olayın başlangıç ve bitiş tarihlerinin arasında ÇÖZÜM
B) Cümle içindeki arasözlerin başında ve sonunda
Tırnak içindeki cümle, tamamlanmış bir cümledir.
C) Birbiriyle ilişkili iki ülke adının arasında
Örnek cümledeki noktalama eksiği, “psikolojidir” sözcü-
D) Dilbilgisi incelemelerinde, eklerin başında ğünden sonra nokta (.) konarak giderilebilir.
E) Cümle içinde eş görevli sözcüklerin arasında
(1989 ÖSS) Uyarı: Bu soru kökünde “tırnak içinde tırnak” kulla-
nıldığına dikkat edelim. Tırnak içine alınmış bir sö-
ÇÖZÜM zün içinde başka bir tırnak kullanılacaksa bu, tek
tırnak (‘ ’) şeklinde olur.
A, B, C ve D’deki cümlelerde belirtilen yerlerde kısa çizgi
(-) kullanılır.
Yanıt: C
E’de belirtilen (cümle içinde eş görevli sözcüklerin arasın-
da) yerde “virgül” kullanılır.
Yanıt: E AYRAÇ (PARANTEZ)
* Cümle kuruluşu ile ilgili olmayıp cümlenin ya da
içindeki sözcüğün anlamını açıklayıcı nitelikte bulu-
nan sözler, sözcükler ayraç içine alınır:
TIRNAK İMİ (“ ”)
• İlk meclis, Atatürk’ün konuşmasıyla Ankara’da açılmıştı
* Başkalarından alınmış bir sözün başında ve sonun- (1920).
da kullanılır:
• Nasrettin Hoca’ya: “Hocam, niçin insanların kimisi o tara-
fa, kimisi bu tarafa giderler?” diye sormuşlar. Hoca: “Dün- * Cümlede bir sözcüğün anlamdaşı da kullanılacaksa
ya’nın dengesi bozulmasın diye…” yanıtını vermiş. ikincisi ayraç içine alınır:
• adıl (zamir), ayraç (parantez), kişi (şahıs), yasa (kanun),
sözcük (kelime)…
• Özellikle belirtilmek istenen bir terim, bir sözcük, tır-
nak içine alınabilir:
* Maddelerin sıralanışlarında, alt bölümleri gösteren
• XVIII. yüzyıl “Aydınlanma Çağı”dır. Bu yüzyılda aklın rakam ya da harften sonra kapama ayracı kullanılır:
egemenliği koşulsuz kabul edilmiş; bilime her şeyden çok
önem verilmiştir. • 1), a), b)…

ÇÖZÜMLÜ TEST 4. Bu defteri Emine’ye teslim edip (I) tek başıma (II) yarı
aç (III) yarı çıplak (IV) böğrümden kan sızarak uzak-
lara doğru yürüyeceğim (V)
1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinin sonuna nokta (.)
konmaz? Bu cümledeki numaralanmış yerlerden hangisine,
herhangi bir noktalama işareti koymak gerek-
A) Gidelim bütün neşemizle semaya mez?
B) Bir yanı kırmızıydı, bir yanı beyaz
C) Küskün bir hali vardı bulutun A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
D) Pembe sabahlarında ipek kanatlı kuşlar
E) Anladım, boşunadır beklediğim sabah ÇÖZÜM
“-ip, -erek, -ince” yapım eklerini alan eylemsilerden sonra
-özel durumlar hariç- virgül kullanılmaz. Özellikle “-ip” ya-
ÇÖZÜM
pılı ulaçlar bağlaç gibi de değerlendirildikleri için bunlar-
A, B, C, E’de tamamlanmış yargılar verilmiş. Bu “cüm- dan sonra virgül gerekmez. Verilen cümlede II, III ve IV
le”lerin sonuna nokta konur. Ancak D’de bir yargı yok, numaralı yerlerde virgül, V numaralı yerde nokta kullanıla-
yargı düzeyine çıkmamış (yüklemsiz) bir söz var. Burada caktır.
üç nokta kullanılır.
Yanıt: A
Yanıt: D
2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, virgülün kulla-

nımı yanlıştır? 5. Okur ile ilişki kuramayan şair ( ) ( ) Okur bana vız ge-
lir ( ) ( ) sözünü hangi amaçla söylediğinin farkında
A) Dün, gördüğüm adam içeride oturuyor. değildir bence.
B) Can Bey, sizi yanına çağırdı.
Bu parçada, parantezle belirtilen yerlere sırasıyla
C) Başım ağrıyor, kimseyle görüşmek istemiyorum. aşağıdaki noktalama işaretlerinden hangileri geti-
D) Birazdan sizi de içeri alacağım, dedi. rilmelidir?
E) Telefon numaramı, adresimi sekretere bıraktım. A) (;) (“) (.) (”) B) (;) (-) (!) (-) C) (,) (“) (!) (”)
D) (,) (-) (.) (-) E) (:) (“) (.) (”)
ÇÖZÜM
A’daki cümlenin yüklemine “içeride kim oturuyor” sorusu-
nu sorarsak “dün gördüğüm adam” yanıtını alırız. Öyleyse ÇÖZÜM
“dün” belirteci burada virgülle ayrılıp vurgulanacak bir Tırnak içinde aktarılan sözlerden önce iki nokta konur; tır-
sözcük değildir. B’de özneyi belirtmek, C’de sıralı cümlele- nak içine alınan söz bir cümle ise tırnak kapatılmadan ön-
ri ayırmak, D’de tırnak içine alınmayan aktarma sözü bece o cümlenin noktalaması konur. Buna göre; boş paran-
lirtmek, E’de eş görevli öğeleri (nesneleri) ayırmak için vir- tezlerin yerine sırasıyla E’dekiler getirilecektir.
gül kullanılmıştır; bunlar doğrudur. Yanıt: E
Yanıt: A
3. Vince Lombardi önemli olan yere düşüp düşmemen

değil tekrar ayağa kalkıp kalkmamandır der. 6. (I) Gün ağardığında, sabahın erken saatinde, fabri-
kada bir faaliyet başladı. (II) Her tarafa bayraklar ası-
Bu parçada, aşağıdaki noktalama işaretlerinden lıyor, her yer süsleniyordu. (III) Her tarafta allı morlu,
hangisini kullanmak gerekmez? yeşilli, beyazlı kurdelalar dalgalanıyordu. (IV) Baca-
lar, gemi direkleri gibi flamalarla süslenmişti. (V) Bir
A) Nokta B) Virgül C) Noktalı virgül bando, durmadan marşlar çalıyordu.
D) İki nokta E) Tırnak
Bu parçada numaralı cümlelerin hangisinde vir-
ÇÖZÜM gül sıralı cümleleri ayırmak için kullanılmıştır?
Parçayı dikkatle okursak, burada bir aktarma sözün yer A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
aldığını, noktalamanın da buna göre yapılması gerektiğini
anlarız. Parçanın noktalanmış biçimi şudur:
Vince Lombardi: “Önemli olan yere düşüp düşmemen de-
ğil, tekrar ayağa kalkıp kalkmamandır.” der. ÇÖZÜM
Buna göre, parçada noktalı virgüle yer yoktur. Bu cümlelerden yalnızca biri “sıralı cümle”dir: II. cümle.
Yanıt: C Yanıt: B

7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, virgül yanlış 10. Meydandan geçen insanlara bakıyorum Uzaktan ne
kullanılmıştır? kadar da küçük görünüyorlar ancak yine de seçiliyor
yüzleri Kimdir bu meydandaki insanlar Kocaman bir
A) Bu, geriye doğru yaşanan bir gelişmedir. sahnenin sayısız insanları figüranları sanki.
B) Burası Anadolu yaylasında çorak, çıplak bir boz-
kır köyüdür. Bu parçada aşağıdaki noktalama işaretlerinden,
C) Hiç kimse onu fark etmemiş, sormamıştı. hangisi kullanılmaz?
D) Emine’yi, o çok sevdiği kadını, dört yıldır göremi- A) Nokta B) Noktalı virgül C) Soru işareti
yordu.
D) Üç nokta E) Virgül
E) Güzellikleri görmezden gelen, böyle bir anlayış
kabul edilemez.
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM “bakıyorum”, “yüzleri” ve “sanki”den sonra nokta, “an-
A’da özne görevindeki adılı belirtmek, B’de, C’de eş gö- cak”tan önce noktalı virgül, “insanlar”dan sonra soru işare-
revli öğeleri ayırmak, D’de arasözü belirlemek için virgüller ti, “insanları”dan sonra virgül konacaktır. Burada üç nok-
kullanılmış; bunlar yerindedir. E’de ise sıfat görevli bir ey- tanın yeri yok.
lemsiden sonra virgül kullanılmış ki bu yanlıştır. Yanıt: D
Yanıt: E
11. Rilke ( )
8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde noktalı virgül (;) ( ) - - - - Aşklar yaşayacaksın ( ) uzun yolculuklara çı-
yanlış kullanılmıştır? karak kentler göreceksin ( ) demiş.
A) Biraz sonra kalkmam gerekiyor; çocuğu okuldan Bu cümlede boş parantezle belirtilen yerlere,
alacağım. aşağıdaki noktalama işaretlerinden hangileri geti-
B) Boya işi bitti; fakat renkler istediğim gibi olmadı. rilmelidir?
C) Bu kitabı hazırlarken iki hedefim vardı; Biri öğren- A) (:) (“) (,) (”) B) (:) (–) (,) (,) C) (;) (–) (,) (.)
cilere yardımcı olmak…
D) (,) (–) (,) (.) E) (:) (–) (,) (.)
D) Evi, arabayı ve dükkânı sana; bankadaki parayı
da ona bırakıyorum.
ÇÖZÜM
E) Herkes bir şeyler yapmak istiyordu; ama kimse
öne çıkmıyordu. Soru kökünde bir aktarma söz var. Bu sözün, “konuşma
çizgisiyle” mi, “tırnak”la mı yazıldığına dikkat edelim. Ak-
tarma sözün sonunda çift boş parantez verilmemiş. Üste-
ÇÖZÜM lik, “Rilke” sözcüğünden sonra satır başı yapılarak devam
Cümle başı bağlaçlarından (çünkü, fakat, ama, lakin, me- edilmiş. Öyleyse burada “konuşma çizgisi” kullanılmış ol-
ğer…) önce ya da cümleler bu bağlaçları akla getirecek malıdır.
bir ardışıklık gösteriyorsa, iki cümle arasına noktalı virgül
Yanıt: B
konduğunu, ayrıca kümelenmiş söz bölüklerinin de noktalı
virgülle ayrıldığını biliyoruz. Buna göre A, B, D, E elenir.
C’de ise birtakım maddeler sayılmak istenmiş. Buraya iki
nokta (:) konacaktır. 12. Virgül; cümle içinde eş görevli sözcükler arasında,
Yanıt: C sıralı cümleleri ayırmakta, açıklayıcı söz öbeklerinin
başında ve sonunda; yazıda, başkasının sözünün
bittiği yerde kullanılır.
9. I. Dünya Savaşı’nın sonlarıdır (I) Dünyanın yarısı ile Aşağıdaki cümlelerin hangisinde virgül, yukarıda
beraber biz de çökmüşüz (II) Galipler, ülkenin her ye- verilen görevleri dışında kullanılmıştır?
rini bir bir işgal etmekte (III) Bütün kafalar ancak iki
şey düşünebiliyor (IV) Ya bir devletin mandası oluna- A) Ben öğretmenim, anneyim, kadınım.
cak ya da her yöre kendi başının çaresine bakacak (V)
B) Hemen hepsi avluda çömelirler, evlerinde olanı
Bu parçada numaralanmış yerlerin hangisine biteni anlatırlar.
ötekilerden farklı bir noktalama işareti konmalı- C) Evet, ben de seninle geliyorum.
dır? D) İşin yoksa yemeğe çıkalım, dedi.
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. E) En sevdiğim kadın, annem, yarın geliyor.
ÇÖZÜM ÇÖZÜM
Birtakım hususları sayıp sıralamadan önce iki nokta (açık- Virgül, A, B, D ve E’de yöneltme cümlesinde belirtilen yer-
lama noktalaması) konacağını biliyoruz. I, II, III ve V’e lerde kullanılmış. C’de ise onaylama anlamı veren bir söz-
nokta, IV’e iki nokta konmalı. cükten sonra kullanılmıştır.
Yanıt: D Yanıt: C

KONU TESTİ 5. Eyvah (I) Ehliyetimi yanıma almamışım gene (II) Ne
dalgın adamım ben (III) Bu dalgınlığım yüzünden bir
gün okkalı bir ceza yiyeceğim (IV) ama ne güne rast-
1. Virgül (,), aşağıdakilerin hangisinde özneyi ayır- layacak bakalım (V)
mak (vurgulamak) amacıyla kullanılmıştır?
Bu parçadaki numaralanan yerlerden hangilerine,
A) Endişeli, güvensiz, sıkıntılı olduğumuz günlerde ünlem işareti (!) konması uygun olur?
daha fazla yemek yeriz.
A) I. ile III. B) II. ile IV. C) II. ile V.
B) Süt, balık, tavuk gibi besinleri yağlı ve unlu yiye-
D) I. ile IV. E) II. ile III.
ceklere tercih etmeliyiz.
C) Un, mercimek, nohut gibi yiyecekler aralıklı tüke-
tildiği zaman zararlı değildir.
D) Fazla yağ, kalp ve şeker hastalıklarına neden 6. Sait Faik (I) bir öykücüden söz ediyordu (II) “Bırak
olabilir. canım (III) boş versene (IV) Öyle öykücü olmaz (V)
E) Vücuttaki fazla kilolar kalp, şeker, romatizma gibi daha balıkların adını bilmiyor.” dedi.
hastalıklara yol açmaktadır.
Bu cümledeki numaralanan yerlerden hangisine,
noktalı virgül (;) getirilebilir?
2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde virgül, ötekiler-

den farklı öğeleri ayırmak amacıyla kullanılmıştır?
7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde boş bırakılan
A) Dostluğu, iyiliği, güzelliği sevmeliyiz her zaman. yere, noktalı virgül gelmez?
B) Boya yaparken eli, yüzü, elbiseleri kirlenmişti. A) En kısa sürede orada olmalıyım ( ) yapılacak çok
C) Kalemi, defteri, kitabı elinden bıraktı. işim var.
D) Seni, kardeşini, arkadaşlarını yarın bize bekliyo- B) Olayda benim de yer aldığımı söylüyorlar ( ) ben
rum. o gün hiç dışarı çıkmadım ki!
E) Çayı, kahveyi, yağlı yiyecekleri yasaklamıştı dok- C) Pazardan elma, armut, muz ( ) domates, biber ve
toru. patlıcan aldım.
D) Her şeyi söylemen gerekmez ( ) ama söyledikle-
rin doğru olmalı.
E) Her gün ( ) kütüphaneye giderek orada ders çalı-
şıyorum.
3. Tilki (I) peyniri kapıp dedi ki (II) “Efendiciğim (III) Size

küçük bir ders vereceğim (IV) Her dalkavuk bir alığın
sırtından geçinir (V)” 8. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, soru işareti
yanlış kullanılmıştır?
Bu parçadaki numaralanmış yerlerden hangileri-
ne, iki nokta (:) konmalıdır? A) Bu koşullarda çalışmak çok mu ağır geliyor?
A) I. ile II. B) II. ile III. C) II. ile IV. B) Bu sözün altından nasıl kalkarım diye düşün-
düm?
D) III. ile IV. E) IV. ile V.
C) Yarınki sınava herkes katılabilecek mi acaba?
D) Bizimle gelmek istemediğinden emin misin?
E) Birbirinizle neden görüşmüyorsunuz?
4. Nur çanağı gibi bir koyda bir ishakkuşu öttü (I) Ta

öteden bir adadan bir başka ishak daha (II) Adalar 9. Paris, elinde altın elma (I) kayanın üzerine oturmuş,
sanki mavi gök üzerinde sallanıyordu (III) Herkes Tanrıçaları bekliyordu (II) Bir çıtırtı oldu, Hermes gö-
durmuş, kulak kesilmişti (IV) Az sonra mavi gökler, ründü, Paris’e seslendi: (III) Geliyorlar! Altın elmayı
denize daha derin bir mavi üfürdü (V) en güzele verirsin (IV) Ben gidiyorum! (V)
Bu parçadaki numaralı yerlerden hangisine, üç Bu parçada numaralı yerlerden hangilerine tırnak

nokta (…) konması uygun olur? (“ ”) işareti getirilmelidir?
A) I. ve III. B) II. ve IV. C) III. ve V.
D) IV. ve V. E) II. ve V.

10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, parantez (ay- 15. Aşağıdakilerden hangisi, noktalama yönünden
raç) yanlış kullanılmıştır? doğru bir cümledir?
A) Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun romanları (Ya- A) Pazar günü teyzemlere “gerçi henüz annemden
ban, Ankara, Kiralık Konak…) “Bütün Eserleri” di- izin almadım” gitmeyi düşünüyorum.
zisinde yayımlandı. B) İstekleri bitmek bilmiyor; su getirin, çay yapın,
B) “Diyojen”, Türkiye’de yayımlanan ilk gülmece (mi- sofrayı kurun.
zah) gazetesidir. C) Ali; soğuk, esintili, az güneşli bir gün köye geldi.
C) Fazıl Hüsnü Dağlarca (1914) İstanbul’da doğ- D) Sınavda başarıyı engelleyen iki etken: program-
muştur. sız çalışma, kaygı…
D) Namık Kemal, farklı türlerde (roman, tiyatro, eleş- E) Okura ulaşmış yapıt: artık sanatçının değildir, bir
tiri…) eserler vermiş bir sanatçımızdır. bakıma aynı yapıt da değildir.
E) Agop Martenyan’a, “Dilaçar” soyadı (Atatürk) ta-
rafından verilmiştir.
16. Avusturya arşivlerinin altını üstüne getiren uzmanlar

11. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin sonuna soru ( ) gerçeği buldu ( ) Mozart sanıldığı gibi yoksul değil
işareti konabilir? ( ) “kaymak tabakadan” bir zengindi.
A) Sana nasıl davranacağımı bilemiyorum Bu cümlede ayraçla belirtilen yerlere, aşağıdaki-

B) Saat kaçta geleceğimi söylemediler ki lerin hangisinde verilen noktalama işaretleri sıra-
sıyla getirilmelidir?
C) Benden ne istediğinizi anlayabilsem
D) Oraya nasıl gideceğimizi soramadık A) (,) (:) (,) B) (…) (:) (,) C) (;) (…) (:)
E) Sana ne oldu da bu hale düştün D) (,) (;) (:) E) (,) (.) (;)
12. Bu gece yarısında iki kişi uyanık ( )

Biri benim ( ) biri de uzayan kaldırımlar ( ) 17. Araya o kadar zaman girmiş ( ) yılların birbiri ardı sıra
geçişi eski buluşmaların muhabbete benzeyen hava-
Bu dizelerde, boş parantezle belirtilen yerlere sını öyle üşütmüş olacaktı ki ( ) Hatta ben o yerlere
aşağıdaki noktalama işaretlerinden hangileri sı- mi ( ) o yüzlere mi bağlı idim?
rasıyla getirilmelidir?
Yukarıda parantezle belirtilen yerlere, aşağıdaki
A) (;) (,) (.) B) (:) (,) (.) C) (:) (,) (...) noktalama işaretlerinden hangileri sırasıyla geti-
D) (;) (,) (...) E) (,) (,) (.) rilmelidir?
A) (,) (.) (,) B) (,) (…) (,) C) (;) (!) (,)

D) (,) (…) (?) E) (;) (:) (,)
13. Çehov, ona şöyle yazmıştır ( ) “Maria’nın sana hiçbir
zaman alışamayacağını ( ) seni sevemeyeceğini ya-
zıyorsun bana. Ne saçma ( )”
Bu parçada boş parantezle belirlenen yerlere, 18. I. Aralarında anlamca karşıtlık, neden-sonuç, güç-
aşağıdakilerden hangisinde verilen noktalama lendirme, tamamlama ilgileri olan ve bağlaçlarla
işaretleri sırasıyla getirilmelidir? bağlanabilen tümceler arasına konur.
A) (;) (.) (…) B) (:) (,) (!) C) (:) (…) (?) II. Aktarma sözlerin başında ve sonunda kullanılır.
D) (.) (;) (!) E) (;) (…) (!) III. Bir olayın, durumun başlangıcını ve sonunu gös-
teren tarihler arasına konur.
IV. Olaylar, nitelikler, adlar sayıldıktan sonra, benzer-
leri anlamında cümle sonuna konur.
14. Hey Koca Çağlar hey ( ) Hele bir konuşmaya başla-
sın ( ) ses seda kesilir ( ) dağ taş onu dinlerdi. Bu açıklamalarda kullanımı ile ilgili bir bilgi veril-
meyen noktalama imi (işareti) aşağıdakilerden
Bu cümlelerde boş bırakılan yerlere, sırasıyla hangisidir?
aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?
A) Kısa çizgi B) Ünlem imi C) Üç nokta
A) (.) (;) (,) B) (!) (,) (,) C) (,) (,) (;) D) Noktalı virgül E) Tırnak imi
D) (!) (:) (,) E) (!) (!) (,)

19. Aşağıdakilerin hangisinde noktalama işaretleri 23. Aşağıdaki cümlelerden hangisinin sonuna üç
doğru kullanılmıştır? nokta getirilmelidir?
A) Bütün eşyasını bir valize doldurup, gitti. A) İsterseniz, evinizi baştan aşağı boyarım, dedi
B) “Gel ve Gör”, etkileyici bir filmdi. adam
C) Bu ne kadar güzel bir manzara böyle? B) Issız bir adaya düşse yanına alacağı iki şey var-
mış: kitap, radyo
D) Başarmak için üç şey şart; merak, sabır ve çalış-
ma. C) Bu sergide neler yoktu: ziynetler, halılar, eski pa-
ralar
E) Doğanın insana en adilce dağıttığı nimet akıldır;
derler. D) Amacımı daha önce belirtmiştim yazılarımda
E) Kitabın içinde iki deneme, bir de eleştiri var
20. En başlarda ne istedim tam bilmiyorum (I) Ama öyle

açık ve duruydu ki (II) gördüğüm her şey (III) nereye 24. Aşağıdakilerin hangisinde, boş parantezle göste-
ve kime (IV) baksam beni kendisine inandırıyordu (V) rilen yere nokta konması uygun olmaz?
Bu parçada numaralanmış yerlerin hangilerine A) – Giriş zili çaldı mı?

herhangi bir noktalama işaretinin getirilmesi yan- – Çaldı ( )
lış olur? B) – Sen geldiğinde saat kaçtı?
– 12( )30’du.
A) I. ile II. B) II. ile III. C) II. ile IV.
C) Bana şunları söyledi:
D) III. ile IV. E) IV. ile V. “İşim erken biterse ben de gelirim ( )”
D) Uzaklardan bir ses duyuldu:
– Güm ( )
E) – Yarışmada kaçıncı olmuş?
– 5 ( ) olmuş.
21. Pascal ( ) “Evren kişiyi ezse de kişi evrenden uludur
( ) çünkü kişi, ezildiğini ( ) evrenin üstünlüğünü bilir;
evren ise ezdiğini, üstünlüğünü bilmez.” diyor.
Bu cümlede ayraçla gösterilen yerlerde kullanıl-

ması gereken noktalama işaretleri, aşağıdakilerin
25. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde, noktalama
hangisinde sırasıyla verilmiştir? bakımından bir yanlışlık yoktur?
A) (,) (,) (;) B) (;) (;) (,) C) (:) (:) (,) A) Kadın, hizmetliye baktı; bunu sen mi kırdın? dedi.
D) (:) (;) (,) E) (:) (,) (;) B) Kadın hizmetliye baktı; “Bunu sen mi kırdın”? de-
di.
C) Kadın, hizmetliye baktı: Bunu sen mi kırdın? dedi.
D) Kadın hizmetliye baktı; “Bunu sen mi kırdın? de-
di.”
E) Kadın, hizmetliye baktı: “Bunu sen mi kırdın?”
22. Aşağıdakilerin hangisinde, noktalama işaretleri- dedi.
nin kullanımıyla ilgili bilgi yanlışlığı vardır?
A) Konuşmalarda “evet, hayır, tamam” gibi tek söz-

cükten oluşan anlatımın sonunda nokta kullanılır.
B) Cümledeki arasözlerin başında ve sonunda virgül 26. “Eloğlu bahçeyi alır ( ) çekirdek vermez ( ) oysa Ha-
de kullanılır. likarnas Balıkçısı çekirdeği alır ( ) bahçe verir.”
C) Anlamca birbirlerine neden-sonuç, karşıtlık, güç-
lendirme gibi nedenlerle bağlanan cümleler ara- Yukarıda boş parantezle belirtilen yerlere, sırasıy-
sında noktalı virgül kullanılır. la hangi noktalama işaretleri getirilmelidir?
D) Kesin olmayan bir bilginin, tarihin yanında paran- A) (,) (,) (.) B) (,) (.) (,) C) (,) (;) (,)
tez içinde ünlem kullanılır.
D) (;) (,) (,) E) (,) (…) (,)
E) Bir alıntı içinde başka bir alıntıyı göstermek için
tek tırnak kullanılır.
1.D 2.B 3.C 4.B 5.A 6.E 7.E 8.B 9.C 10.E 11.E 12.B 13.B
14.B 15.C 16.A 17.B 18.B 19.B 20.C 21.D 22.D 23.C 24.D 25.E 26.C

FİZİK – ÖSS Ortak
IŞIĞIN KIRILMASI
1. IŞIĞIN KIRILMASI VE KIRILMA YASALARI c. Bir saydam ortamdan, başka

Işığın, bir saydam ortamdan başka bir saydam ortama ge- bir saydam ortama dik olarak Şe- v1
çerken, doğrultusunu değiştirmesine ışığın kırılması de- kil 4 teki gibi gelen ışın kırılma-
nir. Kırılmanın nedeni, ışığın farklı saydam ortamlarda dan yoluna devam eder. Bu du- n1
farklı hızlarla yayılmasıdır. Işığın boşluktaki yayılma hızı rumda, n2
c = 3.108 m/s olup diğer saydam ortamlardaki hızı daha I. n1 = n2 ise, v1 = v2 dir.
v2
küçüktür. II. n1 > n2 ise, v1 < v2 dir.
III. n1 < n2 ise, v1 > v2 dir.
Þekil 4
Havadan suya ince bir ışık gelen
normal
demeti gönderelim. Bu ışık ýþýn
yansýyan
demetinin bir kısmı yansırken ýþýn
bir kısmı da doğrultusunu de- hava
i i d. Bir saydam ortamdan başka v1 = v
ğiştirerek diğer ortama geçer bir saydam ortamının arakesitine n1
(Şekil 1). su dik olarak gelmediği halde, doğ-
r d n2 v2 = v
rultusunu değiştirmeden Şekil 5
i: Gelme açısı: Gelen ışının teki gibi yoluna devam etmiş ise,
kýrýlan
yüzeyin normali ile yaptığı ýþýn n1 = n2 ve v1 = v2 dir.
açı Þekil 1
Þekil 5
r: Kırılma açısı: Kırılan ışı-
nın yüzeyin normali ile yaptığı açı
d: Sapma açısı: Gelen ışının doğrultusu ile kırılan ışının e. O merkezli saydam küreye X
doğrultusu arasında kalan açı Şekil 6 daki gibi gelen X ışını, v2
v1
d = i – r dir. n1 < n2 ise normale yaklaşarak n2
Kırılma yasaları
kırılır. X ışınının küreye çarp- n1 ·
O
tığı noktayı kürenin O merke-
zine birleştiren doğrultu nor- Y
1. Gelen ışın, yüzeyin normali ve kırılan ışın aynı düzlem
mal doğrultusudur. Kürenin O
içindedir. Þekil 6
merkezinden geçecek şekilde
2. Gelme açısının sinüsünün, kırılma açısının sinüsüne
gelen Y ışını ise kırılmadan yoluna devam eder.
oranı sabit olup, buna, ikinci ortamın birinci ortama gö-
re kırma indisi denir.
gelen normal f.
Sin i n v ýþýn ·
= n = 2 = 1 = sabit v1
·
Sin r 1,2 n v a1 a1
1 2 i n1 n1
O
Bu bağıntıya Snell bağıntısı de- n1
n2
· n2
·O
a2 ·
nir. n2 q a2
n1 . Sin i = n2 . Sin r olduğundan r
·
v2
n1. v1 = n2 . v2 olur. Þekil 7 Þekil 8
kýrýlan
ýþýn O merkezli çakışık iki yarımküreye Şekil 7 deki gibi gelen
Kırılma İle İlgili Özellikler : Þekil 2 ışın n1 < n2 ise, α1 > α2 olacak biçimde kırılır. n1 > n2 ise,
a. Az kırıcı bir ortamdan çok α1 < α2 olacak biçimde Şekil 8 deki gibi normalden uzak-
kırıcı ortama Şekil 2 deki gibi geçen ışın normale yaklaşa-
laşarak kırılır.
rak kırılır.
n1 < n2 ise
i > r ve v1 > v2 dir.
normal g. Işığın saydam bir ortamdan normal
b. Çok kırıcı ortamdan az kırıcı kýrýlan başka bir saydam ortama geçer-
kýrmýzý
ýþýn ken kırılması ışığın rengine göre
ortama Şekil 3 teki gibi geçen v2 mor
b
ışınlar normalden uzaklaşarak n2

değişir. Bu nedenle saydam or- hava
kırılırlar. tamların kırılma indisi farklı renk- su
n1 a
n1 > n2 ise v1 teki ışınlar için farklıdır (Şekil 9). kýr
mý
zý
α < β ve v1 < v2 dir. gelen
mor
ýþýn
Þekil 3 Þekil 9

h. X Y ÖRNEK 2
hava O hava Sıvıya dik olarak batırılan düzlem ayna
cam

O
cam düzlem aynanın O noktasına S
i gönderilen S ışını, bundan
sonra şekildeki yollardan hava 40° 1

hangisini izleyebilir? sývý O

20°
20°
r
N (nhava < nsıvı) 4
2
Þekil 10 Þekil 11 5 3
O merkezli yarım cam küreye Şekil 10 daki gibi gelen X A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

ışını normale yaklaşarak kırılır. Cam küreye Şekil 11 deki
gibi gelen Y ışını cam küreye kırılmadan girer ve camdan ÇÖZÜM
çıkarken normalden uzaklaşarak kırılır.
Işık ışını az kırıcı ortamdan (hava) düzlem ayna
çok kırıcı ortama (sıvı) her zaman S
Havadan cama beyaz ışık de- beyaz ýþýk geçer ve normale yaklaşır. Soruda
meti Şekil 12 deki gibi gönderilir- ortamlar için normal düzlem ayna hava
se görünür ışınlardan en fazla doğrultusudur. Bu nedenle ayna sývý 40° a > 40°
mor ışık, en az kırmızı ışık kırılır. hava
olmasaydı kırılan ışın S´ olurdu.
Bunun nedeni saydam ortamla- cam
Düzlem ayna bu ışını ayna ekseni- 4
rın, renklere göre kırılma indisine göre simetrik ve şekildeki 4 nolu S´
nin farklı olmasıdır. ışın olarak yansıtır. kýrýlan
ýþýn
mor kýrmýzý Yanıt : D
Þekil 12
ÖRNEK 3
Uyarı : Ortamların kırılma indisleri ışığın rengine
göre değişir.
L · M ·
Şekil 12 de, K L
nkırmızı = Camın kırmızı ışığa göre kırılma indisi
nmor = Camın mor ışığa göre kırılma indisi S S
vkırmızı = Kırmızı ışığın camdaki hızı Þekil 1 Þekil 2

vmor = Mor ışığın camdaki hızı S ışınının, Şekil 1 de K ve L ortamlarında, Şekil 2 de L ve
olduğuna göre, bu nicelikler arasında, M ortamlarında izlediği yol gösterilmiştir.
nmor > nkırmızı, vmor < vkırmızı ilişkisi vardır.
Buna göre, bu ortamların nK , nL ve nM kırılma indisleri
ÖRNEK 1 arasındaki ilişki nedir?
A) nL > nK > nM B) nK > nM > nL C) nM > nL > nK

a b
X · X ·
D) nM > nK > nL E) nK > nL > nM
Y Z
b 2a
ÇÖZÜM
Þekil 1 Þekil 2 Şekil 1 de S ışını K den L ye geçerken normalden uzakla-

şarak kırıldığından nK > nL dir.
Aynı renkli K ve L ışınlarının izlediği yollar Şekil 1 ve Şekil 2
Şekil 2 de S ışını L den M ye geçerken normalden uzakla-
de gösterilmiştir.
şarak kırıldığından nL > nM dir.
Buna göre, X, Y ve Z ortamlarının kırılma indisleri ara- Bu nedenle nK > nL > nM dir.
sındaki ilişki aşağıdakilerden hangisidir? (α > β) Yanıt : E
A) nX > nY > nZ B) nY > nX > nZ

C) nZ > nX > nY D) nX > nY = nZ 2. MUTLAK VE BAĞIL KIRILMA İNDİSİ
E) nZ > nY > nX
a. Mutlak Kırılma İndisi (nmutlak)
ÇÖZÜM :
Işığın, boşluktaki hızının (c), saydam ortamdaki yayılma
Şekil 1 de X ortamından Y ortamına geçen ışın normale
hızına (vortam) oranına, saydam ortamın mutlak kırılma
yaklaşarak kırılmıştır. Buna göre, nX < nY dir. Şekil 2 de
indisi denir. Mutlak kırılma indisi saydam maddeler için
ise ışın X ortamından Z ortamına geçerken normalden
ayırt edici özelliktir.
uzaklaşmıştır. Buna göre, nX > nZ dir. Z, kırılma indisi en
c
küçük, Y ise kırılma indisi en büyük olan ortamdır. n = dır.
mutlak v
Yanıt : B ortam

b. Bağıl Kırılma İndisi n
Sin S = h den bulunur.
Işığın, bir saydam ortamdaki yayılma hızının başka bir
saydam ortamdaki yayılma hızının oranına bağıl kırılma n
s
indisi denir. 1. Işın : Yüzeye dik geldiğinden kırılmadan ikinci ortama
geçer (α1 = 0).
nX : X ortamının kırılma indisi
2. Işın : α2 < S olduğundan normalden uzaklaşarak kırılır.
vX
nY : Y ortamının kırılma indisi
qX 3. Işın : α3 = S olduğundan, (sınır açısıyla geldiğinden)
vX : X ortamında ışığın hızı nX · 90° lik kırılma açısı ile gider.
vY : Y ortamında ışığın hızı nY 4. Işın : α4 > S olduğundan ikinci ortama geçemez. Bu du-
nX,Y : Y ortamının X ortamına qY
vY rumda ara kesit düz ayna gibi davranır. Gelen ışın normal-
göre bağıl kırılma indisi le eşit açı yaparak geldiği ortama geri döner. Bu olaya ışı-
Þekil 13 ğın tam yansıması denir.
Şekil 13 teki ışığın kırılmasına göre, Y ortamının X orta-

mına göre bağlı kırılma indisi, a. n2 saydam ortamından n1
Sinθ n v saydam ortamına α gelme açı-
n = X = Y = X bağıntısıyla bulunur.
sıyla gelen ışın Şekil 15 teki gibi v1
XY Sinθ n v n1
Y X Y kırılmış ise, ·
n2 > n1 n2
Uyarı : Bir saydam ortamın boşluğa göre, mutlak v2
a
kırılma indisi ile, o maddenin havaya göre bağıl kı- v2 < v1
rılma indisi arasındaki fark çok küçüktür. Bu ne- α < Sınır açısı dır.
denle maddelerin mutlak kırılma indislerinin yerine Þekil 15
havaya göre kırılma indisleri alınabilir.
ÖRNEK 4
Camın havaya göre kırılma indisi 1,5; elmasın havaya gö- b. n2 saydam ortamından n1
re kırılma indisi 2,4 tür. saydam ortamına β açısıyla ge-
len ışın Şekil 16 daki gibi kırılmış n1
Buna göre, elmasın cama göre kırılma indisi kaçtır? ise, ·
n2 > n1 n2
b
8 6 4 5 β = Sınır açısı dır.
A) B) C) 1 D) E)
5 5 5 8
Þekil 16
ÇÖZÜM
Elmasın cama göre kırılma indisi,
n
n = e c. n2 saydam ortamından n1
c,e n
c
saydam ortamına θ açısıyla ge-
2,4 len ışın Şekil 17 deki gibi tam
n = n1
c,e 1,5 yansımış ise, ·
n2
8 n2 > n1 q q
n = bulunur.
c,e 5 θ > Sınır açısı dır.
Yanıt : A
Þekil 17
3. SINIR AÇISI VE TAM YANSIMA
Çok kırıcı saydam ortamdan az kırıcı saydam ortama ge-
d.
len ışınlar için kırılma açısının 90° olduğu durumdaki gel-
me açısına sınır açısı (S) denir.
N N N N hava nhava nhava
· ·
1 2 nsu ncam
Ssu = 48°
90° 3 Scam = 42°
4
2 a2 a3 = S a4 a
1 4
3
4 (a) (b)
su Þekil 18
ýþýk kaynaðý
Þekil 14
Ortamların kırılma indisleri arasındaki fark büyüdükçe sı-
nır açısı küçülür.
Şekil 14 te görüldüğü gibi su ortamından, hava ortamına
nsu < ncam olduğundan su ve camdan havaya geçen aynı
gelen aynı renkli ışınlar için kırılma açısının 90° olduğu
durumdaki gelme açısına, sınır açısı (S) denir. Sınır açısı, renkli ışın için sınır açıları arasındaki ilişki
ns.Sin S = nh.Sin 90° bağıntısı yazılarak; Ssu > Scam dır (Şekil 18 a, b).

ÖRNEK 5 ÇÖZÜM
O merkezli cam kü- cam cam S ışını ikinci ortama geçerken normalden uzaklaştığına
renin A noktasından hava göre n1 > n2 dir. Tam yansıma; ışık ışını çok kırıcı ortam-
Şekil 1 deki gibi aynı A X
O A O dan az kırıcı ortama geçerken gerçekleşir.
renkteki X ve Y ışın- X Y 5
I. α açısı sınır açısıdır. α açısı artırılırsa kırılma açısı da
Y 4
ları gelmektedir. hava 3 artacağından tam yansıma gerçekleşir, ışın 2. ortama ge-
2
1 çemez.
X ışını Şekil 1 deki Þekil 1 Þekil 2
yolu izlediğine göre, Y ışını Şekil 2 deki yollardan hangi- n

II. Kırılma indislerinin oranı 1 artırılırsa ışının sapması
sini izler? n
2
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 artar. Buna göre, tam yansımanın gerçekleşmesi için n1

artırılmalı ya da n2 azaltılmalıdır.
ÇÖZÜM III. n2 kırılma indisinin büyüklüğü artırılırsa ışın 2. ortama
Küresel cisimlerde merkezden geçen
doğrular küre yüzeyine diktir. Buna gö- geçer.
OO Yanıt : D
re X ışınının normali O dan geçen NX A
X
X
kesikli çizgidir. X ışını yüzeye sınır Y
açısı ile geldiği için yüzeye teğet gitmiş
NY NX
ve kırılma açısı 90° olmuştur. ÖRNEK 8
Y ışınının NY normaliyle yaptığı açı sınır açısından büyük N N
K L
olduğundan, ışın tam yansıyarak 5 yolunu izler.
Yanıt : E
n1 a a n1 a
· ·
ÖRNEK 6 n2 n3
Dik kesiti şekildeki gibi olan üç say- I. ortam
dam ortamdan, I. ortamda noktasal I2 n1
bir K ışık kaynağı vardır. I1

Þekil 1 Þekil 2
Işık kaynağından çıkan aynı renk- Aynı renkteki K ve L ışınlarının ortamlarda izlediği yol şekil
n2
teki I1 ve I2 ışınlarının izlediği yol- II. ortam 1 ve 2 de gösterilmiştir.
lar şekildeki gibi olduğuna göre,
bu ortamların n1 , n2, n3 kırılma Buna göre, ortamların n1, n2, n3 kırılma indisleri ara-
indisleri arasındaki ilişki nedir? sındaki ilişki nedir?
III. ortam n3
A) n1 > n2 > n3 B) n1 > n3 > n2 C) n2 > n3 > n1
A) n1 > n2 > n3 B) n1 = n2 > n3 C) n2 > n1 > n3 D) n2 > n1 > n3 E) n3 > n1 > n2
D) n3 > n2 > n1 E) n3 > n1 = n2
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM Her iki şekilde ışınlar normalden uzaklaştığına göre n1 > n2
I1 ışını birinci ve ikinci ortamları ayıran yüzeye dik geldiğinden n
ve n1 > n3 tür. 1 oranı büyüdükçe sınır açısı küçülür. Şekil
kırılmaz. Bu ışına bakarak n1 ve n2 ortamlarının kırılma indis-
n
2
leri için kesin bir şey söylenemez. Aynı ışın II. ortamdan III.
ortama geçmeyip tam yansıdığına göre, n2 > n3 tür. I2 ışını n n
1 de ışık daha çok kırıldığından 1 > 1 tür. Bu nedenle
ise, I. ortamdan II. ortama geçerken normalden uzaklaşarak n n
2 3
kırılır. Buna göre n1 > n2 dir. ortamların kırılma indisleri arasındaki ilişki n1 > n3 > n2 olur.
Yanıt : A Yanıt : B
ÖRNEK 7 ÖRNEK 9 I1 I2
S ışınının, kırılma indisleri n1 ve K ve L saydam or- I
n2 olan ortamlarda izlediği yol S tamlarını ayıran yü- I3

K K
şekildeki gibidir. a zeye gelen I ışını Şe-
n1 L L
Işının tam yansıma yapması · kil 1 deki yolu izliyor.
düzlem
için; n2 ayna
Þekil 1 Þekil 2
I. α açısı Buna göre, ortamla-
II. n1 kırılma indisi rı ayıran yüzeye Şekil 2 deki gibi gelen aynı renkteki
I1, I2 ve I3 ışınlarından hangileri L ortamında bulunan
III. n2 kırılma indisi
düzlem aynadan yansır?
niceliklerinden hangilerinin daha büyük olması gerekir?
A) Yalnız I1 B) Yalnız I2 C) I1 ve I3
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I2 ve I3 E) I1 , I2 ve I3
D) I ya da II E) II ya da III

ÇÖZÜM Şekil 20 de kırılma indisi ng olan çok kırıcı ortamdan, kı-
Şekil 1 de K den L ye gelen I ışını L orta- I1
rılma indisi nc olan az kırıcı saydam ortamdaki L cismine
mında normalden uzaklaşarak kırılır. Bu K
nedenle I1 ışını da L ortamında normalden bakan gözlemci L cismini bulunduğu yerden daha uzakta
L
düzlem N görür.
uzaklaşarak kırılacağından düzlem ayna- ayna d : Cismin bulunduğu gerçek uzaklık
ya çarpmaz. d´ : Görünen uzaklık
ng : Gözlemcinin bulunduğu ortamın kırılma indisi
I2 ışını da K den L ye geçerken şekildeki I2
nc : Cismin bulunduğu ortamın kırılma indisi
gibi normalden uzaklaşarak düzlem ayna-
ya çarpar ve yansır. K nicelikleri arasında
L d´ . nc = d. ng
düzlem N bağıntısı vardır. Bu bağıntıda da büyük uzaklığın küçük
ayna
kırılma indisiyle, küçük uzaklığın büyük kırılma indisiyle
I3 ışını K den L ye sınır açısından daha çarpım halinde olduğuna dikkat edilmelidir.
I3
büyük açıyla geldiğinde şekildeki gibi K
tam yansıyacağından düzlem aynaya L ÖRNEK 10
çarpmaz. düzlem
ayna
Şekildeki O merkezli cam kü-
renin içindeki K, O, L noktasal
hava G
Yanıt : B
cisimlere G noktasından bir cam
4. GÖRÜNEN DERİNLİK, GÖRÜNEN UZAKLIK gözlemci bakmaktadır. K L

Göz, cisimleri, göze gelen ışınlar doğrultusunda görür.
O
Gözleyen ve cisim aynı ortamda iseler, ışın göze kırılma- Buna göre, gözlemci hangi
dan geldiği için, göz cismi olduğu yerde görür. Bulundu- cisimleri daha uzakta görür?
ğumuz ortamdan daha büyük ya da daha küçük kırılma
indisli ortamlarda bulunan cisimleri, gerçek yerlerinden A) Yalnız K B) Yalnız O C) Yalnız L
daha yakında ya da daha uzaktaymış gibi görürüz. Bunun D) K ve O E) K ve L
nedeni ışığın kırılmasıdır.
ÇÖZÜM
a. Az Kırıcı Ortamdan Çok Kırıcı Ortama Bakış Şekil 1 de K den gelen ışın
al
camdan çıkarken normalden
rm
hava
G
no
Az kırıcı ortamdan çok kırıcı uzaklaşarak kırıldığından K nin
ortama, normale yakın doğrul- · görüntüsünü daha uzakta K´ de cam
tuda bakan bir gözlemci bu ng

görür.
ortamdaki cisimleri Şekil 19 · ·
K´ K O
nc h´
daki gibi daha yakında görür.
h K´
·
Þekil 1
Şekil 19 da kırılma indisi ng
olan az kırıcı saydam ortam- ·K
Şekil 2 de O dan çıkan ışınlar kı-
dan kırılma indisi nc olan çok Þekil 19
rılmadan gözlemciye geldiğinden
hava
G
cam
kırıcı saydam ortamdaki K cismine bakan gözlemci, K O nun görüntüsünü aynı yerde
·
cismini bulunduğu yerden daha yüksekte görür. görür.

O
h : Cismin bulunduğu gerçek derinlik
h´ : Görünen derinlik
ng : Gözlemcinin bulunduğu ortamın kırılma indisi Þekil 2
nc : Cismin bulunduğu ortamın kırılma indisi ise
bu nicelikler arasında, Şekil 3 te L den gelen ışın cam-
dan çıkarken normalden uzakla-
G
h´.nc = h.ng hava
şarak kırıldığından L nin görüntü- l
bağıntısı vardır. Bu bağıntıda küçük derinliğin büyük kırılma cam ma
sünü daha yakında L´ de görür. nor
indisiyle, büyük derinliğin küçük kırılma indisiyle çarpım ha-
linde olduğuna dikkat edilmelidir. O L L´
b. Çok Kırıcı Ortamdan Az Kırıcı Ortama Bakış
L´ Þekil 3
Yanıt : A
Çok kırıcı ortamdan az kırıcı ·
ortama normale yakın doğrul- d´
L
tuda bakan gözlemci bu or- N
· 5. PARALEL KAYMA MİKTARI
nc d
tamdaki cisimleri Şekil 20 deki · ·
gibi daha uzakta görür. ng Şekil 21 deki gibi paralel yüzlü saydam cam levhaya hava
ortamından gelen ışın iki defa kırılmaya uğrar.
Paralel yüzlü levhaya gelen ışın ile levhadan çıkan ışın
· birbirine paralel olur.
Þekil 20

i 6. IŞIK PRİZMASI
hava

cam
r a. Işık Prizması
d
Paralel yüzlü olmayan bir ortam kullanılarak, ortamdan çı-

kan ışınların doğrultuları değiştirilebilir.
hava Birbirine paralel olmayan (kesişen) iki düzlem arasındaki
i Dx saydam ortamlara ışık prizması denir.
Þekil 21 Kesişen iki düzlem arasındaki açıya tepe açısı (kıran açı)
Δx paralel kayma miktarı, denir. Tepe açısının karşısındaki yüzeye prizmanın ta-
I. Camın kırılma indisi daha büyük olursa artar. banı denir (Şekil 22).
II. Camın d kalınlığı daha büyük olursa artar.
III. i gelme açısı daha büyük olursa artar. Kesiti şekildeki gibi olan kýran açý
cam prizmasının yan hava A
ÖRNEK 11 yüzeyine havadan gön-
sapma açýsý
derilen x ışını diğer yan N
1 d
N
4 yüzeyden doğrultusunu r r 2
Kesitleri şekildeki gibi olan, i
1
1 2 i
2
özdeş iki dik cam prizma- I
·
değiştirerek x´ ışını şek-
X´
dan geçen I ışını hangi yolu 3 linde çıkar. X cam
· hava
izler?
d sapma açısı; Þekil 22
2 5 d = r1 + r2
1
d = i1 + i 2 – A
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
(ÖSS–1987) bağıntılarıyla bulunur.
A
ÇÖZÜM ·
Prizmalar özdeş olduğu için, I I

ışını iki prizmanın birleştiği · 3 n1 n3
· n1 n3
yerde kırılmaz. Işın ikinci priz-
madan çıkarken tekrar havaya çıktığından şekildeki gibi priz-

manın tabanına doğru ve I ışınına paralel olarak çıkar.

Yanıt : C
n2 n2
ÖRNEK 12
I ışık ışını, düşey kesitleri n1 < n2 n3 > n2
(a) (b)
şekildeki gibi olan K, L, M K I
Þekil 23
saydam ortamlarından ge-
çerek P noktasına ulaşıyor. O
· Işık prizmasında ortamların n1, n2, n3 kırılma indislerine bağlı
L olarak ışınların kırılması Şekil 23 teki (a) ve (b) gibi olur.
K ortamının ışığı kırma in-
disi M ninkine eşit oldu- · · T· V· Z·
R S
ğuna göre, bu ışının L or- M
tamında izlediği yol aşağı- b. Bir Cismin Işık Prizmasındaki Görüntüsü
dakilerden hangisidir? ·P
Şekil 24 teki prizmanın bir ta-
A) OR B) OS C) OT D) OV E) OZ rafından bir cisme bakan göz
(ÖSS–2005) cismin görüntüsünü şekildeki
gibi görür.
ÇÖZÜM
K, L, M saydam ortam- K I
larının arakesitleri bir- a
cam
birine paralel olduğun- ·
O hava
dan I ışını ortamlarda L b Þekil 24
kırıldıktan sonra şekil-
deki gibi paralel kayma ·
a
oluşur. M
Bu nedenle, I ışını K c. Tam Yansımalı Prizmalar
ortamından L ortamına · Dx
P
geçerken S noktasına Kesitleri ikizkenar dik üçgen olan cam prizmalara tam
gelecek şekilde kırılır. L ortamından M ortamına geçerken yansımalı prizma denir. Kırılma indisi 1,5 olan tam yansı-
P noktasına gelebilmesi için K ortamından gelen ışına pa- malı prizmadan havaya geçen ışık için sınır açısı 42° dir.
ralel doğrultuda olacak şekilde kırılır. Δx paralel kayma
miktarıdır. K ortamındaki α gelme açısı M ortamındaki α
kırılma açısına eşittir.
Yanıt : B

Tam yansımalı prizmanın ÖRNEK 13
45° a
dik yüzeylerinden birine
I
dik olarak gelen aynı renkli
ışınlar, diğer dik yüzeyden
Şekil 25 teki gibi dik olarak
a
dışarı çıkar.
45° Þekil I
K a
M
Þekil 25

L

Tabana dik gelen aynı

renkli ışınlar, yansımalar- a
dan sonra Şekil 26 daki
Þekil II
gibi tabana dik olarak çı-
karlar. Tam yansımalı ışık prizmasına gelen I ışık ışını Şekil I de-
45° 45° ki yolu izliyor.

Aynı prizmaya Şekil II deki gibi gelen I ile aynı renkte-

Þekil 26 ki K, L, M ışınlarından hangilerinin izlediği yol yanlış
gösterilmiştir?
Tabana paralel gelen ay- A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız M

nı renkli ışınlar, Şekil 27 D) K ve L E) L ve M
deki gibi tekrar tabana (2002–ÖSS)
paralel olarak çıkar.
Tam yansımalı prizmalar ÇÖZÜM
dürbün, periskop, pro- 45° 45°
jeksiyon makinesi gibi Þekil 27 Şekil I deki I ışını hipotenüsten tam
optik araçlarda kullanılır. yansıdığı için prizmanın sınır açısı a
45° den küçüktür. N
Şekil II de K ve M ışınlarının izlediği N

yol tam yansıma ve kırılma yasaları-
d. Beyaz Işığın Renklere Ayrılması na uygun olarak doğru gösterilmiştir.
I
a
L ışınının izlemesi gereken yol yan-
Prizmaya Şekil 28 deki daki şekilde gösterilmiştir.
gibi gönderilen beyaz Yanıt : B
ışık (Güneş ışığı) ken-
disini oluşturan renkle- þýk
z ý ðý) kýrmýzý
re ayrılır. ya ýþý
be neþ turuncu
ÖRNEK 14
Bunun nedeni camın (gü sarý
yeþil
mavi
kırılma indisinin renkle- mor
cam 45° 45°
re göre farklı olması-
kýrmýzý mor
dır. Þekil 28
Kırmızı ve mor renkteki ışınlar için;
nkırmızı = Camın kırmızı ışığa göre kırılma indisi 45° 45°

nmor = Camın mor ışığa göre kırılma indisi
vkırmızı = Kırmızı ışığın camdaki hızı Þekil 1 Þekil 2
vmor = Mor ışığın camdaki hızı Aynı maddeden yapılmış ikizkenar dik üçgen şeklinde iki
fkırmızı = Kırmızı ışığın frekansı ışık prizmasına Şekil 1 ve Şekil 2 deki gibi gelen kırmızı
fmor = Mor ışığın frekansı ve mor renkli ışınların izlediği yollar gösterilmiştir.
Işık prizmasının kırmızı ışık için kırıcılık indisi nK, mor
Ekırmızı = Kırmızı ışığın enerjisi
ışık için nM olduğuna göre,
Emor = Mor ışığın enerjisi
I. nK < nM dir.
ise bu nicelikler arasındaki ilişki,
nkırmızı < nmor II. Mor ışık için sınır açısı kırmızı ışık için sınır açısından
küçüktür.
vkırmızı > vmor III. Mor ışık için sınır açısı 45° dir.
fkırmızı < fmor
Ekırmızı < Emor dur. yargılarından hangileri doğrudur?
Tüm ışınların boşluktaki hızı c = 3.108 m/s dir. A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III

ÇÖZÜM ÇÖZÜM
Saydam ortamlar arasında sınır açısı
normal
ışığın rengine göre değişir. Şekil 1 de kýrmýzý L
P R
kırmızı ışık için sınır açısı (SK) 45° i i
S r r
I K
iken Şekil 2 de mor ışık için sınır açısı
(SM) 45° den küçüktür. 2
SK > SM olduğundan nK < nM dir.
Yanıt : B
I ışını K ortamından L ortamına dik gelmediği halde kırıl-
madan PR yolunu izlediğine göre, K nin kırılma indisi L nin
ÖRNEK 15 kırılma indisine eşittir.
I ışınının P noktasına gelme açısı i, kırılma açısı ise r dir.
L prizmasının R noktasına gelen ışının gelme açısı r oldu-
Y
ğu için, kırılma açısı i olmalıdır. Bu nedenle I ışını L priz-
Z masından 2 yolunu izleyerek çıkar.
X
30°
Yanıt : B
I
ÖRNEK 17
Hava içindeki X, Y, Z prizmaları birbirine yapışıktır. X
prizmasına gelen I ışını şekildeki yolu izliyor.
I X
nX
X, Y, Z prizmalarının kırılma indisleri sırasıyla nX , nY,

nZ olduğuna göre, aralarındaki ilişki nedir? Y
nY
A) nX = nY > nZ B) nZ > nX = nY
C) nX > nY > nZ D) nY > nX = nZ nZ
E) nX > nZ > nY
Z
ÇÖZÜM
Kırma indisleri nX , nY, nZ olan saydam X, Y, Z ortamla-

60°
Y
rında, I ışık ışını şekildeki yolu izliyor.
60° 60° Z
X Buna göre, nX , nY, nZ ile ilgili olarak aşağıdaki yargı-
30°

I
lardan hangisi kesinlikle doğrudur?
A) nY < nZ dir, nX için bir şey söylenemez.

I ışını X ortamından Y ortamına kırılmadan şekildeki gibi B) nZ < nY dir, nX için bir şey söylenemez.
geçtiğinden nX = nY dir.
C) nX = nZ dir, nY için bir şey söylenemez.
I ışını Y den Z ye geçerken normalden uzaklaşarak kırıl-
dığından nY > nZ dir. D) nZ < nX dir, nY için bir şey söylenemez.
Yanıt : A E) nX = nY dir, nZ için bir şey söylenemez.
(1996– ÖSS)
ÇÖZÜM
ÖRNEK 16
Işın, X ortamını Y ortamından ayı-
L ran yüzeye dik gelmiştir. Ortamları
P R nX
K ayıran yüzeye dik gelen ışınlar, or-
I 1 nY N
tamlar farklı olsa da kırılmaya uğ-
3 2 ramaz. Bunun için X ve Y ortamla-
rının aynı veya farklı olması konu- nZ
5 4
sunda kesin bir şey söylenemez.
Işın Y ortamından Z ortamına ge-
I ışık ışını, düşey kesitleri şekildeki gibi olan K ve L say- çememiş, tam yansımaya uğra-
dam ortamlarında PR yolunu izliyor. mıştır. Bu nedenle nZ < nY dir.
Yanıt : B
Bu ışın, R noktasından sonra kesikli çizgilerle belirti-
len yollardan hangisini izler?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
(2003–ÖSS)

ÇÖZÜMLÜ TEST normalden daha çok uzaklaşır, θ açısı küçülür. Mavi ışık
yerine kırmızı ışık kullanılırsa M ortamına geçen ışık daha az
kırılır, θ açısı büyür. M ortamının kırılma indisi küçülürse
1. Düşey kesiti şekildeki gibi K
kırılan ışın normalden daha çok uzaklaşır, θ açısı küçülür.
olan, bir yüzeyi düzlem ayna düzlem
ayna Yanıt: C
ile kaplı, n2 kırılma indisli
q
saydam cisme, kırılma indisi n1 3. K ışınının saydam X, Y ve
n1 olan saydam ortamdan a Z ortamlarında izlediği yol X ortamý
gelen K ışınının izlediği yol n2 şekildeki gibidir.
K
şekildeki gibidir.
K Z ortamý
Buna göre, K b Buna göre, ortamların nX,
I. θ < β dır. n1

nY, nZ mutlak kırılma in- Y ortamý
II. α = β dır. disleri arasındaki ilişki nedir?
III. n1 < n2 dir.
A) nY > nX = nZ B) nY > nX > nZ
yargılarından hangileri doğrudur? C) nX > nY > nZ D) nY = nZ > nX
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II E) nZ > nX > nY
D) I ve III E) I, II ve III
ÇÖZÜM
K ışını Y saydam ortamından X
ÇÖZÜM saydam ortamına geçerken yü-
K ışını kırılma indisi n1 olan saydam K
zeyin N1 normalinden uzaklaş- X ortamý N2 N2
düzlem
ortamdan n2 olan saydam ortama ayna
mıştır. Buna göre, nY > nX tir. K
N1
geçtiğinde normale yaklaşmıştır.

Oq1 K Z ortamý
n1
ışını X saydam ortamında Z
Buna göre, n2 > n1 dir. O1 nokta- saydam ortamına geçerken yü- Y ortamý
a
sında ışının n2 ortamında normalle n2 zeyin N2 normalinden uzaklaş-
yaptığı açı θ, n1 ortamında normalle K
a mıştır. nX > nZ dir. Ortamların kırılma indisleri arasındaki ilişki
K b
yaptığı açı ise 90° den küçüktür. O
g
nY > nX > nZ dir.

Aynı ışının O2 noktasında n1 orta- n1 2
Yanıt: B
mında normalle yaptığı açı β, n1 ortamında normalle yaptığı
4.
açı 90° dir. Bu nedenle β>θ dır. α + γ = 90° ve β + γ = 90°
olduğundan α = β dır. Y Z
Yanıt: E

X X
2a
2. Ayırma yüzeyleri birbirine
S a
L
K
paralel olan K, L, M say-
K
dam ortamlarından, K den a
Þekil I Þekil II
gönderilen mavi renkli S b L
ışını L ve M ortamlarında 5 4
şekildeki yolu izliyor.
3
q M Z
β > α > θ olduğuna göre, 2
aşağıdaki işlemlerden Y a a
hangisi yapılırsa θ açısı büyür? M
1
A) α açısının küçültülmesi
Þekil III
B) K ortamının kırılma indisinin büyütülmesi
C) Mavi ışık yerine kırmızı ışık gönderilmesi Aynı renkli K ve L ışınlarının X, Y, Z saydam ortamla-
D) L ortamının kırılma indisinin büyütülmesi rında izlediği yol Şekil I ve Şekil II deki gibidir.
E) M ortamının kırılma indisinin küçültülmesi
Buna göre, K ve L ile aynı renkli olan M ışınının
ÇÖZÜM S izlediği yol Şekil III te belirtilenlerden hangisi olabi-
Ayırma yüzeyleri paralel K, L, M lir?
i
ortamlarında L ortamının kırılma a
K
indisi değişirse S ışınının M orta- A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
b L
mında θ açısı değişmez. Işığı doğ-
ÇÖZÜM
rudan K ortamından M ortamına
Şekil 1 e göre X saydam ortamından Y saydam ortamına
geçtiğini düşünülebiliriz. Buna q M geçen ışınlar için sınır açısı α, X saydam ortamından Z say-
göre, α açısı küçülürse i geliş açısı r
dam ortamına geçen ışınlar için sınır açısı 2α dır. Ortamların
büyüyeceğinden M ortamındaki r
kırılma indisleri arasındaki ilişki nX > nZ > nY dir. Buna göre,
kırılma açısı da büyür, θ açısı kü-
çülür. K ortamının M ye göre kırılma indisi artarsa kırılan ışın Şekil III teki K ve L ile aynı renkteki M ışını Y saydam orta-

göz
mından, Z saydam ortamına geçerken normalle α açısı yap- 7.

r
tığından normale yaklaşır ve 4 yolunu izler.
r r
r
Yanıt: D K göz
cam r
r cam
L
5. S ışınının aydınlanma yüzey-

I II
X ortamý S
leri birbirine paralel X, Y ve Z
cam
saydam ortamlarında izlediği m
yol şekildeki gibidir. göz
r r
q M
μ > θ olduğuna göre, ortam- Y ortamý
ların nX, nY ve nZ kırılma
indisleri arasındaki ilişki
III
nedir? Z ortamý
Şekildeki gibi camdan yapılmış yarım küre biçimin-
deki cisimlerin K ve L noktalarına ve içi boş küresel
cismin M noktasına birer ışık kaynağı konmuştur.
A) nZ > nY > nX B) nX > nZ > nY
Hangi şekillerdeki gözlemciler ışık kaynağını ol-
C) nX > nY > nZ D) nZ > nX > nY duğu yerde görür?
E) nY > nX > nZ (K ve M küresel yüzeylerin merkezidir.)
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
Düz ayna olmasaydı S ışınının X, Y, K ve M noktaları eğri yüzeylerin r
Z saydam ortamlarında izlediği yol X ortamý merkezidir. Şekildeki gibi K ve M gözlemci
şekildeki gibi olacaktı. Ortamların noktalarındaki ışık kaynakların- K r
S m
kırılma indisleri normallerle yapılan dan eğri yüzeylere gelen ışınlar r cam
açılarla ters orantılıdır. Buna göre kırılmaya uğramaz. Bu nedenle

μ > θ olduğundan nY > nX tir. Ortam-
q
gözlemciler ışık kaynaklarını cam
Y ortamý gözlemci
q q olduğu yerde görür.
ları ayıran yüzeyler birbirine paralel
r r
olduğuna göre, X ortamından arada- M
L noktasındaki ışık kaynağından
ki Y ortamı kaldırıldığında μ açısı ile Z ortamý
doğrusal cam yüzeyine gelen
gelen ışın Z ortamına geçemez.
ışın ise kırılır. Bu nedenle göz-
Buna göre, nX > nZ dir. Ortamların
lemci ışık kaynağını olduğundan
kırılma indisleri arasındaki ilişki nY > nX > nZ dir. daha yakın görür. r r
gözlemci
Yanıt: E r
cam
L
normal Yanıt: C
6. X saydam ortamındaki S ışık

S
kaynağından çıkan ışınlar Y 8. h yüksekliğinde bir kap d yüksekli- hava
ortamına geldiğinde şekilde- 74° ğine kadar su ile doldurulmuştur.

a X ortamý
ki gibi bir kısmı kırılırken bir Kaba normale yakın doğrultuda ba- h
Y ortamý
kısım yansıyor. a kan bir gözlemci kabı yarısına kadar d su
su dolu görüyor.
Buna göre, Y ortamının X d
ortamına göre kırılma indi- Buna göre, oranı kaçtır?
h
si kaçtır?
(nhava = 1, nsu = 4/3)
(Sin 37° = 0,6; Sin 53° = 0,8)
3 4 4 1 3
A) B) C) D) E)
3 3 4 5 4 5 7 2 7
A) B) C) 1 D) E)
5 4 3 4 ÇÖZÜM
Kaptaki suyun gördüğümüz yüksekliğine a diyelim.
a . nsu = d . nhava olduğundan
ÇÖZÜM 4 4a
74 a. = d.1 ⇒ d = tür.
Şekilde ışığın gelme açısı i = = 37°, kırılma açısı α = 53° 3 3
2 4a 7a
dir. Kabın h yüksekliği a + = tür
3 3
Snell bağıntısına göre,
4a
nX . Sin 37° = nY . Sin 53° olduğundan
d 4
n Buna göre, = 3 = dir.
Y Sin 37° 0,6 3 h 7a 7
= = = tür.
n Sin 53° 0,8 4 3
X
Yanıt: C
Yanıt: B

KONU TESTİ 4. Kırılma indisi n1 olan saydam bir n1
düzlem ayna ortama kırılma indisi n3 olan say-

1. dam yarım küre ile kırılma indisi n2 n3
M

2q
olan ışık prizması şekildeki gibi n2
Y ortamý Y ortamý
q yerleştirilmiştir.
q q
X ortamý 2q X ortamý K ışını şekildeki yolu izlediğine n1 K
q
I göre,
I I. n1 = n2 dir.
Þekil 1 Þekil 2
II. n2 < n3 tür.
III. n1 = n3 tür.
X saydam ortamından düzlem aynaya gelen I ışını-
nın Y saydam ortamına geçişi Şekil 1 deki gibidir. yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
Düzlem ayna kaldırıldıktan sonra gelme açısı değişti- (M noktası yarım kürenin merkezidir.)
rilerek gönderilen I ışını Şekil 2 deki gibi tam yansıma
yapıyor. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
Buna göre, D) I ve II E) II ve III
I. X ortamının kırılma indisi Y ninkinden büyüktür.
II. X ortamından Y ortamına gelen ışın için sınır açısı 5. y
S hava
2θ dır.
III. Şekil 1 de gelen ışığın doğrultusu değiştirilmeden b
düzlem ayna kaldırılırsa I ışını tam yansımaya cam d
uğrar.

yargılarından hangileri doğrudur?
x hava
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) II ve III
Şekilde S ışınının hava ortamındaki paralel yüzlü
cam levhaya girerken ve çıkarken izlediği yol göste-
2. Kırılma indisi nL olan say-
rilmiştir.
K

L a
dam L ortamından kırılma Buna göre, levhanın d kalınlığı daha küçük ol-
I1 M
indisi nK ve nM olan say- I2 saydı,
dam K ve M ortamlarına b x, paralel kayma miktarı
gönderilen aynı renkli I1 ve y, giriş ve çıkış noktaları arasındaki yatay uzaklık
β, kırılma açısı
I2 ışınlarının izlediği yol şekildeki gibidir.
Buna göre, niceliklerinden hangileri daha küçük olurdu?
I. α = β ise nK > nM dir.
II. L ortamından K ortamına geçen ışığın hızı art- A) Yalnız x B) Yalnız y C) Yalnız β
mıştır. D) x ve y E) y ve β
III. α açısı büyütülürse L ortamından M ye gelen ışın
tam yansımaya uğrar. 6. A

hava hava
2a X Y a
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III K
D) I ve II E) I, II ve III 1 6
2 3 cam 4 5
2a a
3. K ışınının, kırılma
I. ortam B C
indisleri n1, n2, n3 II. ortam
Dik kesiti şekildeki gibi olan cam prizmanın içindeki
olan I, II, III say-
noktasal K ışık kaynağından çıkan X ve Y ışınları BC
dam ortamlarında
K tabanına paraleldir.
izlediği yol şekil-
deki gibidir.
Buna göre, X ve Y ışınları hangi yolu izleyebilir?
III. ortam (Camdan havaya çıkan ışın için sınır açısı 42° dir.)
Buna göre, n1,
n2 ve n3 arasındaki ilişki nedir? X ışını Y ışını
A) 1 6
A) n1 > n3 > n2 B) n2 > n1 > n3 B) 1 4
C) n2 > n3 > n1 D) n3 > n2 > n1 C) 2 4
E) n1> n2 > n3 D) 3 4
E) 2 6

7. Saydam X, Y, Z ortamların- I N 11. çukur
ayna
tümsek
ayna
da I ışınının izlediği yol şe- X vX
kildeki gibidir.

Y
hava a hava
Buna göre, ışığın bu or- Z vY T
F M
su T a su
tamlardaki hızları vX, vY,
vZ K L
vZ arasındaki ilişki nedir?
A) vZ > vY > vX B) vY > vZ > vX çukur

ayna
C) vZ > vX > vY D) vZ > vX = vY
E) vX = vY > vZ
hava
T
F su
N
8. Eşit kare bölmeli L say- K
dam ortamındaki I ışık T

kaynağından çıkan T ışı- L I X
nının K ortamına geçerken Yarısı havada diğer yarısı su içinde olan şekildeki
izlediği yol şekildeki gibi- Z Y
M
çukur ve tümsek aynalara su içinden K, L, N ışınları
dir. gönderiliyor.
M saydam ortamının kırılma indisi K ninkinden Bu ışınlardan hangilerinin izlediği yol doğru çi-
küçük olduğuna göre, aynı ışık kaynağından çı- zilmiş olabilir?
kan X, Y, Z ışınlarından hangileri M ortamına ge- (F: Aynanın odak noktası, M: Aynanın merkezidir.)
çebilir?
A) Yalnız K B) Yalnız L C) K ve L
A) Yalnız X B) Yalnız Y C) Yalnız Z D) K ve N E) L ve N
D) X ve Y E) Y ve Z
12. hava
n1
9. Saydam K, L, M ortamla-
n2
K L M
rında I ışınının izlediği yol
n3
şekildeki gibidir.

K´

L´

M´
Işığın K ve M ortamın-
daki doğrultuları birbi- I
K

L

M
rine paralel olduğuna
göre, ortamların nK, nL, Şekilde kırılma indisleri n1, n2, n3 olan saydam or-
nM kırılma indisleri arasındaki ilişki nedir? tamlara normale yakın doğrultuda bakan gözlemciler
K, L, M noktalarını K´, L´, M´ noktalarında görmekte-
A) nL > nK > nM B) nL > nM > nK dir.
C) nL > nK = nM D) nK = nM > nL
Buna göre, bu ortamların kırılma indisleri n1, n2,
E) nM > nK > nL
n3 arasındaki ilişki nedir?
(Yatay çizgiler eşit aralıklıdır.)
A) n1 > n2 > n3 B) n3 > n2 > n1

5
10. X ortamının havaya göre kırılma indisi , Y ortamı- C) n1 = n2 = n3 D) n2 > n1 = n3
4
3 E) n3 > n1 = n2
nın havaya göre kırılma indisi dir.
2
Buna göre, Y ortamının X ortamına göre, bağıl kı-

rılma indisi kaçtır?
8 7 6 4
A) B) C) D) E) 2
5 4 5 3
1.A 2.E 3.B 4.B 5.D 6.B 7.A 8.C 9.A 10.C 11.D 12.B

KİMYA – ÖSS Ortak
FİZİKSEL VE KİMYASAL TEPKİMELER – I
Maddenin yapısındaki değişmeleri ÇÖZÜM

• Fiziksel değişmeler Mumun yanması ve suyun elementlerine ayrışması kim-
• Kimyasal değişmeler yasal olaylardır. Donma, sıvının katıya; yoğunlaşma, ga-
• Çekirdek olayları zın sıvıya dönüşmesidir. Bu olaylar, gerçekleşirken madde
şeklinde sınıflandırabiliriz. dışarıya ısı verir.
Buharlaşma, sıvının gaza dönüşmesidir, ısı alarak gerçek-
FİZİKSEL DEĞİŞMELER
leşen fiziksel bir olaydır.
Fiziksel tepkimeler, maddenin fiziksel özelliklerinin değiş-
tiği, kimyasal yapısının değişmediği tepkimelerdir. Bu tep- Yanıt : D
kimelerde, maddenin fiziksel hali, özkütlesi, hacmi gibi ni-
celikleri değişebilir, ancak kimyasal bağ yapısı, kimyasal Not : Gazların basınç uygulanarak sıkıştırılması,
özellikleri ve molekül yapısı değişmez. maddelerin sıcaklıkla genleşmesi, katı maddelerin toz
Aşağıda bazı önemli fiziksel değişmeler verilmiştir. haline getirilmesi, metal bir telin elektrik akımını ilet-
• Maddenin Hal Değişimleri mesi, maddelerin sıcaklığının değişmesi, karışımların
Maddenin üç fiziksel halinin katı, sıvı ve gaz hali olduğunu bileşenlerine ayrılması gibi olaylar fizikseldir.
biliyoruz. Bu üç fiziksel halin herhangi birinden diğerine
dönüşme olayına hal değişimi denir. KİMYASAL DEĞİŞMELER
erime buharlaşma Kimyasal değişmeler, maddenin kimyasal yapısını değişti-
⎯⎯⎯⎯
→X
X(katı) ←⎯⎯⎯
⎯ ⎯⎯⎯⎯⎯⎯
→X
(sıvı) ←⎯⎯⎯⎯⎯
⎯ (gaz) ren, farklı tür maddelerin oluşması ile sonuçlanan değiş-
donma yoğunlaşma melerdir. Yanıcı maddelerin yanması, bir metalin asitle et-
süblimleşme
kileşerek hidrojen gazı çıkarması, üzüm suyundan sirke,
1 sütten peynir oluşması, bileşiklerin örneğin suyun ele-
2 mentlerine ayrıştırılması, metallerin nemli hava ortamında
bekletildiğinde paslanması gibi olayları, kimyasal olaylara
Bu dönüşümler, 1 yönünde endotermik (ısı alan) olarak
örnek olarak gösterebiliriz. Kimyasal olaylar, denklemlerle
gerçekleşir ve maddenin düzensizliği artar, 2 yönünde ise
gösterilir. Örneğin, kömürün (C nin) yanması olayının
ekzotermik (ısı veren) olarak gerçekleşir ve maddenin dü-
denklemi aşağıdaki gibidir.
zensizliği azalır. Bu olaylarda, maddenin ısı kapsamı, ta-
C(katı) + O2(gaz) ⎯→ CO2(gaz)+ ısı
necikler arası uzaklığı, tanecikler arası çekim kuvveti,
hacmi, özkütlesi, ısınma ısısı gibi nicelikleri değişir, kütlesi
korunur, molekül yapısı ve kimyasal özellikleri değişmez. Kimyasal değişmelerde;
• Maddenin Çeşitli Çözücülerde Çözünmesi • Atom çekirdeği, element türü, toplam atom sayısı, top-
Maddelerin iyonik ya da moleküler yapılı oluşu, sudaki çö- lam elektrik yükü, toplam kütle değişmez.
zünmesi sırasındaki davranışını belirler. Suda çözünme • Maddenin kimyasal bağ yapısı, kimyasal ve fiziksel
sırasında, moleküler maddeler moleküller halinde, iyonik özellikleri değişir.
maddeler iyonlar halinde dağılır. Bu dönüşümler, fiziksel- • Toplam molekül sayısı, özkütle, gaz basıncı gibi nicelik-
dir ve maddenin kimyasal özelliklerini değiştirmez. Madde- ler tepkimenin türüne bağlı olarak değişebilir ya da de-
lerin suda çözünme tepkimeleri endotermik ya da ekzo- ğişmez.
termiktir.
ÖRNEK 2
O2(gaz) ⎯→ O2(suda) + ısı
3Cu + 8HNO3 ⎯→ 3Cu(NO3)2 + 2X + 4H2O
+ −2
Na2SO4(katı) + ısı ⎯→ 2Na + SO tepkimesinde yer alan X in formülü nedir?
(suda) 4(suda)
C6H12O6(katı) + ısı ⎯→ C6H12O6(suda) ÇÖZÜM
C2H5OH(sıvı) ⎯→ C2H5OH(suda) + ısı Kimyasal tepkimelerde, elementlerin türü ve atom sayıları
korunur.
Girenlerdeki atom sayıları :
ÖRNEK 1 Cu ⎯→ 3, H ⎯→ 8, N ⎯→ 8, O ⎯→ 24 tür.
Aşağıdaki olaylardan hangisi dış ortamdan ısı alarak Ürünlerde bilinen bileşiklerdeki atom sayılarını bulalım.
gerçekleşen fiziksel bir olaydır? 3Cu(NO3)2 de; Cu ⎯→ 3 N ⎯→ 6 O ⎯→ 18
A) Suyun donması 4H2O da ; H ⎯→ 8 O ⎯→ 4 tür.

B) Mumun yanması Ürünlerde, 2 tane N ve 2 tane O eksiktir. Öyleyse 2X te,
C) Suyun, hidrojen ve oksijene ayrışması toplam 2N ve 2O vardır. Buna göre, X in formülü NO dur.
D) Alkolün buharlaşması
E) Su buharının yoğunlaşması Yanıt : NO

KİMYASAL TEPKİME TÜRLERİ ÖRNEK 3
1. Yer değiştirme tepkimeleri : Bir atom ya da atom Aşağıda bazı tepkimeler ve bu tepkime türlerinin adı belir-
grubunun, başka bir atom ya da atom grubuyla yer tilmiştir.
değiştirmesi tepkimeleridir. Buna göre, bu tepkimelerden hangisinde tepkime tü-
Mg + CuSO4 ⎯→ MgSO4 + Cu rünün adı yanlış verilmiştir?
Fe + 2HCI ⎯→ FeCI2 + H2 Tepkime Tepkime türünün adı

2. Birleşme (sentez) tepkimeleri : İki ya da daha çok
A) Mg + CI2 ⎯→ MgCI2 Sentez
maddeden bir bileşiğin oluşma tepkimeleridir.
CaO + CO2 ⎯→ CaCO3 B) Ag+ + CI– ⎯→ AgCI Redoks
C) Th ⎯→ Ra + He Radyoaktif bozunma
2Na + 1/2O2 ⎯→ Na2O
D) U2O5 ⎯→ 2U + 5/2O2 Analiz
3. Ayrışma (analiz) tepkimeleri : Bir bileşiğin, başka E) C + O2 ⎯→ CO2 + ısı Yanma
maddelere ayrışması tepkimeleridir.
H2O ⎯→ H2 + 1/2O2 ÇÖZÜM
NH4CI ⎯→ NH3 + HCI Sentez, farklı maddelerden bir bileşik oluşturma; analiz,
bir bileşiğin farklı maddelere ayrışmasıdır. Öyleyse, A ve
4. Nötrleşme tepkimeleri : Bir asit ile bir bazın birleşe- D seçenekleri doğrudur.
rek tuz ve su oluşturması tepkimeleridir.
NaOH + HCI ⎯→ NaCI + H2O Radyoaktif bozunmalarda, radyoaktif izotop kendiliğinden
ışıma yaparak, başka bir izotopa dönüşür. C seçeneğinde
Ca(OH)2 + H2SO4 ⎯→ CaSO4 + 2H2O
Th, He taneciği (α ışıması) yayımlayarak Ra atomuna dö-
5. Çift yönlü (tersinir) tepkimeler : Tam verimle gerçek- nüşmüştür. C seçeneği doğrudur.
leşmeyen ve geri dönüşlü tepkimelerdir. Bu tepkime-
ler, genellikle denge ile sonlanan tepkimelerdir. Yanıcı maddelerin, O2 ile tepkime vererek ısı açığa çı-
karması olayına yanma denir. E seçeneği doğrudur.
ZZZ
X
N2(gaz) + 3H2(gaz) YZZ
Z 2NH3(gaz)
+ +2 Redoks tepkimelerinde, taneciklerden en az ikisinin de-
Cu + 2Ag ZZZ
X
Z Cu(suda) + 2Ag
(katı) (suda) YZZ (katı) ğerliği değişir.
6. İndirgenme–yükseltgenme (redoks) tepkimeleri :
Tanecikler arasında elektron alışverişinin gerçekleştiği Ag+ + CI– ⎯→ Ag+CI–
tepkimelerdir.
+ +3 tepkimesinde elementlerin değerlikleri değişmemiştir. Bu
AI(katı) + 3Ag ⎯⎯→ AI + 3Ag nedenle tepkime, redoks tepkimesi değildir. B seçeneği
(suda) (suda) (katı)
yanlıştır.
Cu(katı) + S(katı) ⎯→ CuS(katı)
Bu tepkimelerde, bir ya da birkaç tanecik indirgenir- Yanıt : B
ken, bir ya da birkaç tanecik yükseltgenir. İndirgenen
tanecik elektron alır, yükseltgenen tanecik ise elektron
verir. TEPKİME DENKLEMLERİNİN YORUMLANMASI
Kimyasal tepkimeler gerçekleşirken, süreç içinde tepki-
7. Katalizörlü tepkimeler : meye giren maddelerin miktarı azalır, ürünlerin miktarı ar-
HCOOH + H+ ⎯→ HCO+ + H2O tar.
HCO+ ⎯→ H+ + CO Örneğin,
4NO(gaz) + O2(gaz) ⎯→ 2N2O3(gaz)
HCOOH ⎯→ CO + H2O
tepkimesinde NO ve O2 tepkimenin gireni, N2O3 ise ürü-
Yukarıdaki tepkimelerin birincisinde giren olarak kullanılan nüdür.
ve ikinci tepkimede ürün olarak oluşan H+ iyonu katali- Tepkimenin gerçekleşme sürecinde;
zördür. Birinci tepkimede ürün olarak oluşan ve ikinci tep- • NO ve O2 nin miktarı azalır.
kimenin gireni olan HCO+ ise ara üründür. Üçüncü tepki- • N2O3 miktarı artar.
me, toplam tepkimedir. Bu tepkimedeki HCOOH giren, CO
ve H2O üründür. • Giren katsayıları toplamı 4 + 1 = 5, ürün katsayıları
2 olduğundan, toplam molekül sayısı azalır.
Not : Katalizörler, tepkimenin izlediği yolu değiştirir ve • Gaz moleküllerinin sayısı azaldığı için sıcaklık sabit ise,
gazın basınç.hacim (P.V) değeri azalır.
genellikle tepkime hızını artırır. Tepkime ısısını, tep-
• Sabit sıcaklıkta, basınç sabit ise hacim, hacim sabit ise
kime ürünlerinin türünü ve miktarını değiştirmez. basınç azalır.

ÖRNEK 4 Mol sayýsý ÇÖZÜM
Kapalı bir kapta gerçekleşen bir 0,4
tepkimede maddelerin mol sayıla- Grafik incelendiğinde 12 gram Y harcandığında, 20 gram
0,3 Y
rının zamana bağlı olarak değişimi
grafikte verilmiştir. 0,2 Z Z bileşiğinin oluştuğu gözleniyor.
0,1 Öyleyse, 20 gram Z de, 20 – 12 = 8 gram X vardır.
X
Buna göre, 0 8 2
t Zaman X/Y kütlece birleşme oranı = = tür.
I. Tepkime tam verimle gerçekleşmiştir.
12 3
II. Tepkimenin denklemi 4X + Y ⎯→ 2Z dir.
III. Tepkime sonunda kapta Y ve Z maddeleri vardır. 12 gramdan sonra eklenen Y elementi tepkimeye girme-
miştir. 30 gram Y eklendiğinde, 30 – 12 = 18 gram Y tep-
açıklamalarından hangileri doğrudur? kimeye girmez, 20 gram Z oluşur.
ÇÖZÜM Yanıt : A
Grafiğe göre, maddelerin başlangıçta, t anındaki mol sayı- Katlı Oranlar Yasası : İki farklı element arasında birden
ları ve mol sayılarındaki değişmeleri aşağıdaki gibidir. fazla türde bileşik oluşabilir. Bu elementlerden birinin eşit
miktarları ile birleşen diğer elementin değişik miktarları
X (mol) Y (mol) Z (mol) arasında sabit bir oran vardır. Bu sabit orana, katlı oran
Başlangıç 0,4 0,4 0 denir.
t anı 0 0,3 0,2 Örneğin, N2O, NO, N2O3 bileşiklerinde aynı miktar N ile
Değişim –0,4 –0,1 +0,2 birleşen O lar arasındaki katlı oran;
1 mol N2O ⎯→ N : 2 mol, O : 1 mol
Tepkime sırasında mol sayısı azalan X ve Y maddeleri gi-
2 mol NO ⎯→ N : 2 mol, O : 2 mol
ren, mol sayısı artan Z ise üründür.
Mol sayıları arasındaki 0,4 / 0,1 / 0,2 ya da 4 / 1 / 2 oranı 1 mol N2O3 ⎯→ N : 2 mol, O : 3 mol
denklemin katsayıları ile doğru orantılıdır.
Öyleyse, tepkimenin denklemi; 4X + Y ⎯→ 2Z dir. Katlı oran; 1 : 2 : 3 tür.
Tepkimede X maddesi tükendiği için, tepkime tam verimle
gerçekleşmiştir. Tepkime sonunda kapta 0,3 mol Y ve 0,2
mol Z vardır. ÖRNEK 6
Öyleyse, üç açıklama da doğrudur. X kütlesi (gram)
X ve Y elementleri arasında
Yanıt : I, II ve III oluşan iki farklı bileşiğin içerdik- I. bileþik
leri X ve Y kütleleri arasındaki 14 II. bileþik
KİMYANIN TEMEL YASALARI ilişki grafikteki gibidir.
Sabit Oranlar Yasası : Bir bileşiği oluşturan elementlerin 7
kütlece birleşme oranları ya da kütlece birleşme yüzdeleri Buna göre, I. bileşiğin formü-
sabittir. Bu sabit oran, en küçük tamsayılarla belirtilir. lü X2Y3 ise, II. bileşiğin formü-
Örneğin, CO2 bileşiğinde bu oran 3/8 dir ve 3 gram C ile 0
lü aşağıdakilerden hangisi 6 12 16 Y kütlesi
(gram)
8 gram O nun; 6 gram C ile 16 gram O nun birleştiği an- olabilir?
lamına gelir.
A) X2Y B) XY C) XY2 D) X3Y4 E) X2Y5
ÖRNEK 5 Oluþan Z nin kütlesi (gram)
20 ÇÖZÜM
10 Bileşik
X kütlesi Y kütlesi
formülü
0 I. bileşik 14 gram 12 gram X2Y3
6 12 30 Eklenen Y nin
kütlesi (gram) II. bileşik 14 gram 16 gram ?
Belirli bir miktarda X elementi bulunan bir kaba Y elementi
Grafikteki bilgilere göre, aynı miktar X (14 gram) ile birle-
eklenerek Z bileşiği oluştururken, eklenen Y ile oluşan Z
şen Y kütleleri arasındaki oran; 12/16 = 3/4 tür.
nin kütlesi grafikteki gibi değişmektedir.
II. bileşik X2Yn olsa, aynı miktar X ile birleşen Y nin iki bi-
Buna göre, bu tepkime ile ilgili, aşağıdaki açıklama-
lardan hangisi yanlıştır? 3 3
leşikteki miktarlarının oranı, = tür. n = 4 bulunur.
n 4
A) Bileşikteki X/Y kütle oranı 3/2 dir. II. bileşiğin formülü, X2Y4 ⇒ XY2 dir.
B) 30 gram Y eklendiğinde, 18 gramı artar.
C) 30 gram Y eklendiğinde, 20 gram Z oluşur.
D) Kapta başlangıçta 8 gram X vardır. Yanıt : C
E) X in tamamı bittiğinde, 12 gram Y harcanmıştır.

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. Sabit hacimli kapalı bir Mol sayýsý
kapta homojen gaz fazın- 0,4
1. 3Mn + 2O2 ⎯→ X da, sabit sıcaklıkta gerçek- 0,3

leşen bir tepkimede mad- X
X + 8HCI ⎯→ MnCI2 + 2Y + 4H2O delerin mol sayılarının za- 0,2 Z
manla değişimi grafikteki
Yukarıdaki tepkime denklemlerinde yer alan X ve 0,1 Y
gibidir.
Y nin formülleri aşağıdakilerden hangisinde doğ- 0
ru olarak verilmiştir? Zaman
Buna göre,
X Y I. Tepkimenin denklemi 4X + Y ⎯→ 2Z dir.
II. Son durumdaki gaz basıncı, başlangıçtaki gaz
A) Mn3O4 MnCI2 basıncının yarısına eşittir.
B) Mn2O3 MnCI2 III. Başlangıçtaki toplam molekül sayısı, son durum-
daki toplam molekül sayısına eşittir.
C) Mn3O4 MnCI3
açıklamalarından hangileri doğrudur?
D) Mn2O3 MnCI3
E) Mn3O2 MnCI4 A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I ve III
ÇÖZÜM ÇÖZÜM
Bir kimyasal tepkimede atomların türü ve sayısı korunur. Grafikten, X in mol sayısının 0,4 ve Y nin mol sayısının
X in yapısında 3 tane Mn ve 4 tane O atomu olacağından, 0,1 azaldığı, Z nin mol sayısının 0,2 arttığı görülür. Bir
X in formülü Mn3O4 tür. tepkimede maddelerin mol sayısındaki değişme, tepkime
Y nin yapısında 1 tane Mn atomu ve 3 tane CI atomu ola- denkleminin katsayıları ile orantılıdır.
cağından, Y nin formülü MnCI3 tür. Öyleyse, tepkimenin denklemi 4X + Y ⎯→ 2Z dir.
Tepkime kabında :
Yanıt: C Başlangıçta : 0,4 mol X + 0,2 mol Y = 0,6 mol gaz,
Son durumda : 0,2 mol Z + 0,1 mol Y = 0,3 mol gaz vardır.
2. C3H8(gaz) + 5O2(gaz) ⎯→ 3CO2(gaz) + 4H2O(sıvı) Hacim ve sıcaklık sabit olduğundan gaz basıncı, mol sa-
yısı ile orantılıdır. Son durumdaki mol sayısı, başlangıçtaki
tepkimesi ile ilgili,
mol sayısının yarısı ise son durumdaki gaz basıncı da
I. 1 mol O2 gazı harcandığında, 0,8 mol H2O olu- başlangıçtaki gaz basıncının yarısına eşit olur.
şur. Öyleyse, I. ve II. açıklamalar doğru, III. açıklama yanlıştır.
II. 22 gram C3H8 harcandığında, 1,5 mol CO2 gazı
Yanıt: D
oluşur.
III. 30 litre O2 gazı harcandığında, aynı koşullarda 4. C(katı) + O2(gaz) ⎯→ CO2(gaz)
18 litre CO2 gazı oluşur.
tepkimesi sabit basınç altında ve sabit sıcaklıkta ger-
açıklamalarından hangileri doğrudur? çekleştiriliyor.
(H = 1, C = 12, O = 16) Buna göre, bu tepkime ile ilgili, aşağıdaki açıkla-
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III malardan hangisi yanlıştır?
D) II ve III E) I, II ve III A) Katı madde kütlesi azalır.
B) Gaz kütlesi artar.
ÇÖZÜM C) Gaz hacmi azalır.
D) Toplam kütle değişmez.
C3H8 + 5O2 ⎯→ 3CO2 + 4H2O
E) Gaz molekülleri sayısı değişmez.
1 mol 5 mol 3 mol 4 mol ÇÖZÜM

Kimyasal tepkimelerde kütle korunur. C katısı ile O2 gazı
Tepkime denklemindeki oranlara göre, 1 mol O2 gazı har-
tepkimeye girerek, CO2 gazı oluşturduğuna göre, katı
candığında, 0,8 mol H2O oluşur.
madde kütlesi azalır.
44 gram C3H8 harcandığında, 3 mol CO2 gazı oluştuğuna Başlangıçtaki gaz kütlesi, O2 nin kütlesidir. Tepkime so-
göre; 22 gram C3H8 harcandığında, 1,5 mol CO2 gazı olu- nundaki gaz kütlesi ise CO2 nin kütlesidir. CO2 kütlesi, C
şur. ile O2 kütlesinin toplamına eşittir. Bu nedenle gaz kütlesi
Aynı koşullarda iki gazın hacimleri, mol sayıları ile orantı-
artar.
lıdır. 5 litre O2 gazı harcandığında, 3 litre CO2 gazı oluş-
Tepkimede 1 mol O2 gazı harcanırken, 1 mol CO2 gazı
tuğuna göre; 30 litre O2 gazı harcandığında, 18 litre CO2
oluşuyor. Öyle ise, gaz molekülleri sayısı değişmez.
gazı oluşur. Basınç, sıcaklık ve molekül sayısı sabit olduğundan gaz
Öyleyse, üç açıklama da doğrudur. hacmi değişmez.
Yanıt: E
Yanıt: C

KONU TESTİ 5. Şekildeki sistemde sabit sıcaklıkta Hava
Sürtünmesiz
piston
X2(gaz) + 2Y2(gaz) ⎯→ 2XY2(gaz)
X2
1. N2O3, NO2 ve N2O5 bileşikleri için, tepkimesi gerçekleştiriliyor. Y2
I. İçerdikleri N miktarları eşit ise, O atomları arasın-

Buna göre, bu sistem ile ilgili, aşağıdaki açıkla-
da 3 : 4 : 5 oranı vardır.
malardan hangisi yanlıştır?
II. İçerdikleri O miktarları eşit ise, N atomları ara-
sında 20 : 15 : 12 oranı vardır.
A) Toplam kütle değişmez.
III. Kütleleri eşit ise, mol sayıları NO2>N2O3>N2O5
B) Molekül sayısı azalır.
tir. C) Atom sayısı değişmez.
D) Özkütle değişmez.
açıklamalarından hangileri doğrudur? E) Hacim azalır.
(Belirtilen oranlar, bileşiklerin veriliş sırasındadır.)

D) I ve II E) I, II ve III
6. Kapalı bir kapta bulunan X elementi üzerine Y ele-
menti eklenerek gerçekleştirilen tepkimeden XY bile-
2. Kütle (gram)
şiği elde ediliyor.
40 Oluşan XY bileşiği ile eklenen Y elementi kütlesinin
X2Y değişim grafiği aşağıdaki gibidir.
35
X XY kütlesi (gram)
15
0 22
Zaman
Bir kaptaki X ve Y elementlerinin tam verimle tepki-

mesinden X2Y bileşiği oluşturuluyor.
0 Eklenen Y
8 9
Bu tepkimede kaptaki X kütlesi ile oluşan X2Y kütle- kütlesi (gram)
sinin değişimi grafikteki gibidir.

Buna göre,
Buna göre, elementlerin atom kütlelerinin oranı
⎛X⎞ I. Başlangıçtaki X kütlesi 14 gramdır.
⎜ ⎟ aşağıdakilerden hangisidir? II. Son durumda kaptaki toplam kütle 23 gramdır.
⎝Y⎠
III. Son durumda kaptaki Y kütlesi 1 gramdır.
5 5 4 6 5
A) B) C) D) E) açıklamalarından hangileri doğrudur?
4 6 5 5 3
A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
3. 2AsxSy + 9O2 ⎯→ 2As2O3 + zSO2 D) II ve III E) I, II ve III
Yukarıdaki denkleştirilmiş tepkime denkleminde

yer alan x, y ve z değerleri aşağıdakilerin hangi-
sinde doğru olarak verilmiştir?
7. Aşağıdaki değişimlerden hangisinde değişimin
x y z türü yanlış verilmiştir?
A) 4 6 3 Değişim Değişimin türü
B) 2 3 4
C) 2 3 6 A) Uranyum atomunun alfa Radyoaktif
D) 3 2 6 ışıması yapması bozunma
E) 2 4 6
B) Alkol–su karışımının ayrım- Fiziksel
sal damıtma ile ayrılması
4. Cr+3 + 3NO− + 2OH– ⎯→ X + 3NO + H2O
2 C) Soğutulan şekerli sudaki Kimyasal
Yukarıdaki tepkime denkleminde yer alan X in for- şekerin çökmesi
mülü aşağıdakilerden hangisidir? D) Aside batırılan demir çubu- Kimyasal
ğun aşınması
A) CrO4 B) CrO− C) CrO−2 E) Gazoz dolu cam şişenin ka- Fiziksel
4 4
palı açıldığında gaz çıkması
D) Cr O−2 E) CrO3
2 4

8. Eşit kütlelerdeki X ve Y elementlerinin tepkimesin- 12. Isıca yalıtılmış sabit hacimli kapalı bir kapta bulunan
den, 15 gram XY2 bileşiği oluşuyor ve 1 gram X artı- X2 ve Y2 gazları arasında,
yor.
2X2(gaz) + 3Y2(gaz) ⎯→ 2X2Y3(gaz) + ısı
Buna göre,
tepkimesi gerçekleştiriliyor.
I. XY2 bileşiğinde elementlerin kütlece birleşme
m 7 Buna göre, bu sistem ile ilgili çizilen aşağıdaki
oranı X = dir. grafiklerden hangisi yanlıştır?
m 8
Y
II. Başlangıçta, X ve Y nin kütleleri 8 er gramdır. A) B) C)
Molekül sayýsý Özkütle X 2Y 3
X 4
III. Atom kütlelerinin oranı = tür. moleküllerinin sayýsý
Y 7
açıklamalarından hangileri doğrudur? 0 0 0

Zaman Zaman Zaman
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) Atom sayýsý E) Sýcaklýk

9. X(katı) + Y(gaz) ⎯→ Z(gaz) + T(gaz) 0

Zaman
0
Zaman
tepkimesinde oluşan Z gazının normal koşullardaki

hacmi bilinmektedir.
13. Normal koşullardaki Y gazı ile X katısı arasında,
Buna göre, X(katı) + 2Y(gaz) ⎯→ Z(gaz) + 2T(sıvı)
I. Oluşan T kütlesi tepkimesi gerçekleştiriliyor.
II. Harcanan Y nin mol sayısı
III. X katısının normal koşullardaki hacmi Bu tepkimede oluşan Z nin normal koşullardaki
hacmini hesaplayabilmek için aşağıdakilerden
niceliklerinden hangileri kesinlikle hesaplanabi- hangisinin bilinmesi yeterli değildir?
lir?
A) Tepkimede harcanan X in kütlesi ve X in mol küt-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III lesi
D) I ve II E) I ve III B) Tepkimeye giren Y nin normal koşullardaki hacmi
C) Tepkimede oluşan T nin normal koşullardaki hac-
mi
10. X ve Y elementlerinden oluşan iki farklı bileşikten bi- D) Tepkimede oluşan T nin molekül sayısı
rincinin formülü X3Y8, ikincinin formülü ise XnYm dir. E) Tepkimeye giren X in mol sayısı
Aynı miktarda X elementi ile birleşen birinci bileşikte-

ki Y miktarının, ikinci bileşikteki Y miktarına oranı
8
dur. 14. 1. 3O2(gaz) ⎯→ 2O3(gaz)
9 2. 2C(katı) + O2(gaz) ⎯→ 2CO(gaz)
Buna göre, ikinci bileşiğin formülü aşağıdakiler-
den hangisi olabilir? Yukarıdaki tepkimeler sabit basınç altında ve sabit
sıcaklıkta gerçekleştiriliyor.
A) X8Y9 B) X2Y4 C) X3Y4 D) X2Y6 E) X3Y6
Bu tepkimelerdeki gaz özkütlelerinin değişimi
aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiş-
11. Sabit basınç altında ve sabit sıcaklıkta kapalı bir tir? (C = 12, O = 16)
sistemde, gerçekleştirilen bir kimyasal tepkimede
aşağıdakilerden hangisi gerçekleşemez? 1. tepkimede 2. tepkimede
A) Taneciklerin düzensizliğinin artması A) Artar Azalır

B) Gaz basıncının değişmesi B) Değişmez Azalır
C) Yüksek enerjili maddelerden daha düşük enerjili C) Artar Artar
maddelerin oluşması D) Değişmez Artar
D) Toplam kütlenin değişmesi E) Artar Değişmez
E) Toplam molekül sayısının azalması
1.E 2.A 3.C 4.C 5.D 6.E 7.C 8.B 9.B 10.D 11.D 12.E 13.C 14.A

BİYOLOJİ – ÖSS Ortak
EKOLOJİ - II
Canlıların birbirleriyle ve yaşadıkları çevreyle olan ilişkile-

rini inceleyen biyolojinin alt bilim dalına ekoloji adı verilir.
Bir canlının doğal çevresi, canlının yaşadığı ortamdaki
canlı ve cansız tüm varlıkları kapsar.
Ekoloji, bitkilerin, hayvanların ve insanların arasındaki
bağlantıları ve tüm bu canlıların birbiriyle ve çevreyle etki-
leşimlerini inceler.
Ekolojide kullanılan bazı terimler aşağıda verilmiştir.
BİYOSFER
Canlı organizmaların birbirleriyle ilişkilerinin sürdüğü ka-
yaç, su ve hava katmanlarında oluşan yeryüzü örtüsüdür.
KOMÜNİTE
Şekil 1: Enerji döngüsü
Komünite belirli bir alanda yaşayan ve birbiriyle etki-
leşim içinde olan bitki, hayvan ve diğer türlerin
populasyonlarının meydana getirdiği canlı (biyotik) HABİTAT
topluluklardır. Canlının doğal olarak üreyip, yaşadığı ortama canlının
Komüniteler, kendilerinden daha büyük bir sistem olan habitatı adı verilir. Canlının adresi olarak da açıklanabilir.
ekosistemin canlı bölümünü oluştururlar. Örnek: Karade-
niz bir ekosistem, Karadenizdeki tüm hayvan, bitki ve mik- EKOLOJİK NİŞ
roorganizmalar komünitedir. Komünite içinde sayı ve et-
kinlikçe göze çarpan türlere baskın tür denir. Kara Bir türün ekosistemdeki görevidir. Bu terim yaşanılan alanı
komünitelerinde genelde bitkiler baskın türdür. Su ekosis- değil, yapılan işi gösterir. Diğer bir deyişle, bir organizma-
temlerinde ise genellikle belirgin bir baskın türe rastlan- nın yaşamını sürdürebilmek için çevresini kullanma yolları
maz. onun nişini belirler.
Bir komünitede, çevre koşullarının etkisiyle baskın türlerin
yerini zamanla başka bir türün almasına süksesyon (sıra-
lı değişim, ardıllık) denir. Örneğin, bir bölgeye zararlı bö- ÖRNEK 1
cek ve hastalıklar girdiğinde komünitenin yapısı değişebi- Aşağıda verilen ekolojik kavramlardan hangisinin
lir. kapsadığı tür çeşidi en çoktur?
Ormanla kaplı bir yamacın eteğinden zirvesine kadar her
katta ya da bir ağacın tepesinden köküne kadar uzanan A) Populasyon B) Komünite C) Ekosistem
aralıkta farklı iklim koşulları oluşur buna mikroklima de- D) Ekoton E) Biyosfer
nir. Her mikroklimada farklı bitki örtüsü ve farklı hayvan
türleri yaşar. ÇÖZÜM
Yaşama birliklerinin sınırları vardır. İki ya da daha fazla Populasyon: Belirli bir çevrede yaşayan ve aynı türe ait
yaşama birliğinin sınırlarının çakıştığı yere ekoton denir. bireyler topluluğudur.
Ekotonlar her iki yaşama birliğinin özelliklerini taşıdığın- Komünite: Belirli bir çevrede yaşayan çeşitli populas-
dan tür çeşidi fazla olabilir. yonlardır. Bir komünitede yaşamın devamı; üretici, tüketici
ve ayrıştırıcı özellikte populasyonların bulunmasına bağlı-
EKOSİSTEM dır.
Doğada belirli bir alanda yaşayan canlılar ve canlıların Ekosistem: Belirli bir çevredeki canlıların, birbirleriyle ve
etkileşim içinde bulundukları canlı ve cansız ögele- fiziksel çevreyle ilişkilerinden doğan yaşamsal bütünlüktür.
rinin tümüne ekosistem denir. Örnek: Van Gölü, Kara-
Ekoton: Özellikleri farklı olan birden fazla komünitenin
deniz Bölgesi. En büyük ekosistem dünyadır. Ekosis-
paylaştıkları ortak yaşam alanıdır. Tatlı ve tuzlu suların
temlerin temel enerji kaynağı güneştir. Bir ekosistemin
birleştiği, ırmakların denize karıştığı alanlar buna örnektir.
sürekliliği üretici, tüketici ve ayrıştırıcı organizmaların
Bu bölgelerde, tür çeşitliliği çok olur.
varlığına bağlıdır. Bu üç grup organizmanın birbirleri ve
çevreleriyle olan etkileşimleri sağlıklı olduğu sürece, bir Biyosfer: Yerkürede canlıların bulunduğu katmandır. Bi-
ekosistem kendi kendine yeterlidir. Bir ekosistemde enerji yosfer, dünyadaki tüm canlıları kapsadığı için en çok tür
akışı ve besin maddesinin devirli olarak kullanılması Şekil çeşidine sahiptir.
1 de gösterilmiştir. Yanıt: E

ÖRNEK 2
Her biri, bir ekolojik kavramı tanımlayan;
I. komünite içinde sayı, biyokütle veya etkinlik bakımın-

dan daha fazla göze çarpan tür
II. belirli bir zamanda, birim alan veya hacimdeki birey
sayısı
III. bir canlının yaşadığı ve üreyebildiği yer
ifadeleri, aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
I II III
A) Baskın tür Populasyon yoğunluğu Habitat
B) Populasyon Populasyon yoğunluğu Ekosistem
C) Ekosistem Populasyonun büyüme hızı Ekoton
D) Baskın tür Populasyonun doğum oranı Komünite
E) Ekoton Populasyon büyüklüğü Habitat
ÇÖZÜM
I; baskın tür, II; populasyon yoğunluğu, III; habitat
kavramlarının tanımıdır. Populasyonun büyüklüğü; Şekil 2: Besin ağı
populasyondaki birey sayısıdır. Populasyonun büyüme
hızı; populasyonda belirli zaman aralıklarında (birim za- Enerji piramidi tüm ekosis-
man) birey sayısının artma veya azalma miktarıdır. temler için aynıdır (Şekil 3).
r
Populasyonun doğum oranı; birim zamanda populas-
e
Ekosistemlerin diğer birçok Ýkincil
t l
yona üreme yoluyla katılan birey sayısının, toplam birey özelliği sistemdeki enerji tüketiciler
f i
sayısına oranıdır. Populasyonun ölüm oranı; birim za- akışı ile ilişkili olduğundan Birincil
r o
manda populasyonda ölen birey sayısının, toplam birey enerji piramidine benzerlik tüketiciler
sayısına oranıdır.
p
gösterir. Şekil 4 de biyo-
a
kütle ve Şekil 5 te sayı pi- Üreticiler
S
Yanıt: A
ramitleri örneklenmiştir.
Şekil 3: Enerji piramidi
BESİN ZİNCİRİ VE BESİN AĞI
Bir komünite içinde, enerjinin taşınabileceği organizmalar
10 (g/m2) Üçüncül tüketiciler
dizisine besin zinciri, karmaşık olarak birbirine girmiş çok
sayıda besin zincirinin tümüne besin ağı denir. 2
100 (g/m ) Ýkincil tüketiciler
Her besin zinciri veya besin ağı, komünite için üretici olan
1000 (g/m2) Birincil tüketiciler
ototrof organizmalar (genelde yeşil bitkiler) ile başlar. Her
besin ağı veya besin zinciri her düzeyde, genellikle bakteri 2
100 000 (g/m ) Üreticiler
ve mantar gibi çürükçül organizmalarla (ayrıştırıcılar) son-
lanır. Şekil 4: Biyokütle piramidi
Bir besin zinciri;
Bitki → Tohum yiyen kuşlar → Yılan → Şahin 3 Üçüncül tüketiciler
şeklinde gösterilebilir. Her canlı ayrı bir basamakta yer
350 000 Ýkincil tüketiciler
alır.
Besin zincirlerinin uzunluğu örneklere göre değişebilir. 700 000 Birincil tüketiciler
Tüm bitkiler I. basamağı; bitkilerle beslenen otçullar 2. ba- 5 800 000 Üreticiler
samağı (ve birinci dereceli tüketicileri); otçullarla beslenen
etçiller 3. basamağı (ve ikinci dereceli tüketicileri) oluştu- Şekil 5: Sayı piramidi
rur.
Birbirini izleyen her basamakta, sistemden enerji kay- Piramitlerden anlaşıldığı gibi tabandan (üreticiler) yukarı
bı vardır. Bu kayıp, kısmen solunum tepkimelerinde açığa doğru gidildikçe, aktarılan enerji, biyokütle ve sayı
çıkan ısıdan, kısmen organizmaların aldıkları besinin tü- azalmaktadır. Ancak (genelde) canlının vücut büyüklüğü
münü sindirememesinden kaynaklanır. Bunun sonucunda ve enerji gereksinimi artar.
besin zincirlerinde bir üst gruba aktarılan enerji giderek Bir ekosistemde, toprağa ya da suya karışan, kimyasal
azalır. Bu nedenle bir besin zincirinde dört veya beş ba- zehirli maddeler canlıda üreticiden tüketiciye doğru artan
samaktan fazlasına nadiren rastlanır. Bir komünite içinde- oranlarda birikim gösterir. Piramidin en üst grubu (son tü-
ki verimliliğin dağılımı, tabanında üreticilerin, tepesinde ketici) çevreye yayılan zehirli maddeden en çok etkilenen
son tüketicinin bulunduğu bir piramitle gösterilir (enerji pi- grupdur (biyolojik birikim).
ramidi).

Kimyasal zehirlerin (DDT gibi), suda çözünmemeleri, canlı
metabolizmasında kullanılmamaları, vücuttan atılamadık-
ları için dokularda birikmeleri, besin zincirinde bir üst ba-
samakta daha fazla birikmelerinin nedenleridir.
Ekosistemlerde Madde Döngüsü

Bir ekosistem dışarıdan sürekli bir enerji girdisi olma-
dan fonksiyonunu sürdüremez. Ekosisteme giren ener-
jinin (güneş enerjisi) besin zinciri halkalarından geçerek
düzenli olarak aktığını öğrendik. Bir ekosistemde enerji
akışı üreticiden son tüketiciye (saprofitlere) doğru tek yön-
lüdür. Enerji dışındaki maddelerin (su, karbondioksit, oksi-
jen, azot, fosfor vb.) canlı ve cansız ortam arasında yer
değiştirmesi ve korunmasına madde döngüsü denir.
Ekosistemin sürekliliği madde döngüsünün gerçekleşme-
sine bağlıdır. Şekil 6 da azot döngüsü, Şekil 7 de karbon
dioksit döngüsü verilmiştir.
Şekil 7: Karbon döngüsü
Fosfor Döngüsü: Atmosferde fosfor elementi bulunmadı-

ğından fosfor döngüsü karalardan denizlere, denizlerden
karalara doğrudur.
Doğada fosfor döngüsü, fosfatlı kayaçların aşınması ve
fosforun sulara geçişi ile başlar. İnorganik fosfat bitkiler
(algler, fitoplanktonlar) tarafından alınarak organik fosfata
dönüştürülür. Organik fosfatlar besin zinciriyle otçul ve et-
çil hayvanlara taşınır. Balıkların insanlar ve hayvanlar ta-
rafından yenmesiyle fosfor karalara taşınır.
ÖRNEK 3
Bir bölgedeki orman örtüsünün yok edilmesi sonu-
cunda, aşağıdakilerden hangisi gözlenmez?
A) Toprağın su tutma kapasitesinde azalma

B) Üreticilerin sayısında azalma
C) Tüketicilerin sayısında artma
D) Mikroorganizma miktarında değişiklik
Şekil 6: Azot döngüsü E) Komünitedeki populasyon çeşitlerinde değişiklik
ÇÖZÜM
Azot, canlı vücudunda özellikle klorofilin, nükleik asitlerin,
proteinlerin ve bazı vitaminlerin yapısında bulunur. Şekil- Bir bölgedeki orman örtüsünün yok edilmesine bağlı ola-
de görüldüğü gibi azot döngüsü atmosferik azotun toprağa rak ortamın canlı ve cansız öğeleri olumsuz etkilenir.
geçişi ile başlar. Bitkiler, hayvanlar, saprofit ve Erozyonlarla toprak kayıpları olur. Bölgenin bitki örtüsün-
kemosentetik bakteriler döngüde rol oynar. de ve hayvan populasyonlarında değişiklikler ortaya çıkar.
Komünitelerde zamana bağlı olarak görülen değişikliklere
süksesyon (sıralı değişim, ardıllık) denir. Farklı türler belli
Canlı maddenin esas yapısını karbon elementi oluşturur. bir süreç içinde birbirini izleyerek ortaya çıkar. Volkanik
Karbondioksit, yeşil bitkiler tarafından fotosentezde kulla- patlamalar, yangın, su baskınları, depremler, kuraklık gibi
nılarak organik maddenin yapısına girer ve döngü başlar. afetler, komünitenin yapısını değiştirebilir. Baskın türün
yerini zamanla başka bir organizma alabilir.
Atmosfer ve hidrosferin kendi içlerinde ve aralarındaki do- Belirli bir bölgede komünite yok olabilir ya da hiç yoktan
ğal CO2 dengesi, insanlar tarafından bozulmaktadır. yeni bir komünite gelişebilir. Yeni komünitenin oluşum sü-
Atmosferdeki CO2 miktarının artması, gündüz yeryüzüne recinde, bazı canlılar, habitata öncelikli olarak yerleşir.
Genellikle bu yerleşim sırası; liken, yosun, ot, çalı, funda,
gelen güneş ışınlarının bir kısmının geriye yansımasını ağaç evresi şeklinde olur. Orman örtüsü yok edilirse bu
önleyecektir (sera etkisi). Bu olayın dünyanın ısısını 3- ekosistemdeki hayvan populasyonları, artan barınma ve
4°C artırması beklenmektedir. beslenme sorunları yüzünden azalır ya da yok olur.
Yanıt: C

Bir besin zincirini oluşturan populasyonların, varlıklarını
koruyabilmeleri için birey sayısının bir üst basamağa be-
1. Bir göl komünitesinde, etçil balıkların aşırı avla- sin olabilecek sayıdan daha çok sayıda olması gerekir. Bi-
rey biyokütlesi artarken populasyonun biyokütlesi azalır.
nılmaları sonucu tamamen yok edilmesi aşağıda-
Kartalın besin çeşidi yılandan daha fazladır. Bu da çeşitli
kilerden hangisine neden olmaz?
besin kaynaklarından yararlanma yetisinin arttığını göste-
rir. Ancak, birim alana düşen canlı sayısı ve buna bağlı
A) Balıkçıl kuşlar arasındaki besin rekabetinin artışı-
populasyon yoğunluğu dikkate alındığında azalma olduğu
na
görülür.
B) Otçul balık populasyonunda büyümeye Yanıt: D
C) Göl suyunda, oksijen oranının artışına
D) Gölde, bitkisel besin kaynaklarının azalmasına 3. Yanda şemalaştırı- Baykuþ
lan kara ekosiste-

E) Otçul balık populasyonunda yoğunluk artışına mindeki besin ağı ile Yýlan Kuþ
ilgili olarak aşağıda-
ÇÖZÜM kilerden hangisi
söylenemez? Fare Çekirge Örümcek
Soru ve seçenekler dikkate alındığında göl komünitesinde
şu şekilde bir besin zinciri var diyebiliriz. A) I. tüketici, otçul
beslenmektedir. Buðday
Bitkiler Otçul Etçil Balýkçýl
balýklar balýklar kuþlar B) II. tüketici, hem avcı hem de avdır.
C) Yılan hem II., hem III. tüketici durumundadır.
Bu besin zincirinde, etçil balıkların yok edilmesi balıkçıl D) Bitki zararlısı için kullanılan kimyasal, III. tüketici-
kuşların besin kaynağının ve çeşidinin azalmasına neden de daha çok biyolojik birikime neden olur.
olurken, otçul balıkların düşmanlarını (avcılarını) azaltmış- E) II. tüketiciye aktarılan besin enerji düzeyi, I, tüke-
tır. Bu nedenle balıkçıl kuşlar arasında besin rekabeti baş- ticiye aktarılan besin enerji düzeyinden fazladır.
larken, otçul balıklar hızla çoğalmaya başlar. Bu çoğalma
otçul balık populasyonunun yoğunluğunu ve bitkilerin tü- ÇÖZÜM
ketimini artırır. Bitkilerin aşırı tüketilmesi suda oksijen ora- Besin zincirlerinde, üretici olan canlılarla beslenen canlıya
nını düşürür. otçul denir. Sadece otçullarla beslenen canlılara etçil de-
Yanıt: C nir. Her çeşit besini tüketenlere hem etçil hem otçul denir.
Besin zincirlerinde, besin akışı sağlanırken, enerji kaybına
karşın kimyasal madde birikiminde artış olur.
Yanıt: E
4. Çeşitli zararlı organizmaların denetimi için kullanılan

2. Bir kara komünitesinde, aynı besin zincirinde yer en başarılı yöntem; bu organizmalara karşı, kimyasal
alan omurgalı hayvan populasyonlarıyla ilgili ya- zehirler kullanmak yerine kendi doğal düşmanlarını
pılan araştırma sonuçlarından yararlanılarak, kullanmaktır.
aşağıdaki grafiklerden hangisi çizilemez? Bunun nedeni,
A) Birey sayýsý B) Çeþitli besin kaynaklarý I. zararlı organizmaların, kimyasal zehirlere karşı
kullanma yetisi
direnç kazanması
II. kimyasal zehirlerin, zararlı organizmaların düş-
manlarını da öldürmesi
III. kimyasal zehirlerin, ekosistemde biyolojik birikim
yapması
Besin akýþ yönü Besin akýþ yönü durumlarından hangileriyle açıklanabilir?

Populasyon Populasyon A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
C) biyokütlesi D) yoðunluðu D) I ve III E) I, II ve III
ÇÖZÜM
Tahıllara zarar veren böceklerle mücadelede kullanılan
DDT ve benzeri kimyasal zehirlerin biyolojik döngüsü yok-
tur, yağlı dokularda birikirler, vücuttan atılmaları çok zor-
dur. Metabolik olaylarda kullanılıp başka maddelere dö-
Besin akýþ yönü Besin akýþ yönü
nüştürülemezler. Bu nedenle besin piramidinin her basa-
E) Birey mağında, öncekine göre artan dozlarda birikirler. Bu zehir-
biyokütlesi
li maddelerden, en çok, piramidin tepesinde yer alan
populasyonlar etkilenir. Ayrıca zararlı organizmalar içinde
bu kimyasal maddelere dirençli olma özelliğine kalıtsal
olarak sahip olanlar yaşayıp, çoğaldıklarından zamanla,
dirençli soylar gelişir.
Besin akýþ yönü Yanıt: E

KONU TESTİ 4. Besin piramidinin en alt basamağında yer alan
canlılarda depolanan enerji ile ilgili olarak;
1. Biyokütleleri
I. Piramidin üst basamaklarında yer alan canlılara
doğru aktarıldıkça azalır.
II. Besin zinciri kısaldıkça daha az kayba uğrar.
III. Son tüketicilerde daha fazla bulunur.
Canlý türleri
X V Y Z O ifadelerinden hangileri doğrudur?
Bir ekosistemde aynı besin zincirinde yer alan ve A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
biyokütleleri yukarıdaki gibi olan besin piramidinin
elemanları X, V, Y, Z, O canlı türleridir.
Bu canlıların besin zincirindeki yerlerinin enerji

akışına göre doğru sıralanışı, aşağıdakilerden
hangisinde verilmiştir?
A) X, V, Y, Z, O B) Z, X, Y, V, O
C) O, V, Y, X, Z D) V, Z, X, Y, O
E) Y, V, Z, O, X 5. Birey sayýsý
K türü
F türü
Zaman
t0 t1 t2
Yukarıdaki grafik bir kara ekosisteminde bulunan K

2. Organik atýklar Saprofitler (Çürükçüller) ve F türlerine ait birey sayısındaki değişmeleri gös-
termektedir. K türünün kemosentez, F türünün foto-
sentez yaptığı bilinmektedir.
Etçil
Otçul X canlýsý Buna göre, bu organizmaların habitatı olan top-
rakta azot tuzlarının miktarındaki değişimi, aşağı-
daki grafiklerden hangisi en iyi ifade eder?
Yeþil bitkiler
A) B)
Bir ekosistemde, madde döngüsünün özetlendiği Topraktaki Topraktaki
azot tuzlarý miktarý azot tuzlarý miktarý
yukarıdaki şemada bulunan X canlısı için aşağı-
dakilerden hangisi söylenemez?
A) Klorofilli canlıdır.
B) İnorganik maddeleri oksitleyebilir. Zaman Zaman
t0 t1 t0 t1
C) Üretici canlıdır. t2 t2
D) Amino asit üretir.

C) D)
E) Minerallerden yararlanabilir.
Topraktaki Topraktaki
azot tuzlarý miktarý azot tuzlarý miktarý
3. Aşağıdakilerden hangisi, doğanın korunmasında

uygulanan yanlış bir yöntemdir? Zaman Zaman
t0 t1 t2 t0 t1 t2
A) Ormanların sürekliliğinin korunması E) Topraktaki
B) Yaz ve kış yeşil kalabilen bitki türlerinin çoğaltıl- azot tuzlarý miktarý
ması
C) Fabrika artıklarının, zararsız hale çevrilerek çev-
reye verilmesi
D) Yabani otlara karşı ilaçla mücadele yapılması
Zaman
E) Toprağın erozyonla kaybolmasını önlenmesi t0 t1 t2

6. Üreme Hýzlarý 9. I. Bozkır – At – Yılan
II. Tarla faresi – Deniz – Balık
L
K III. Mağara – Yarasa – Mantar
Yukarıdakilerden hangileri ekosisteme örnek olarak
verilebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
Sýcaklýk (°C)
10. Ekosistemle ilgili olarak;
5 10 15 20 25 30 35 40
I. Bir ekosistemin sürekliliğinin sağlanması için bit-
Yapay bir su ortamında K ve L türlerinin üreme hızla- kilerin, otoburların ve etoburların bulunması ye-
rının sıcaklığa bağlı değişimi grafikteki gibidir. terlidir.
II. Ekosistemde yalnızca bir türe ait canlı grubu bu-
Bu grafiğe bakarak aşağıdaki yorumlardan han- lunmaz.
gisi yapılamaz? III. Ekosisteme giren enerji yalnızca canlıların kulla-
nımından dolayı kayba uğrar.
A) K türünün üreme hızı 20°C de maksimum değere
ulaşır. ifadelerinden hangileri doğrudur?
B) L türü 20°C nin altında yaşayamaz. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
C) 25° ve 40°C arasında K türü yaşayamaz. D) II ve III E) I, II ve III
D) K ve L türü 20°C lik ortamda aynı hızda ürer.
11. Aşağıda verilen besin ağında her tür bir harfle göste-
E) 20 ve 25°C arasında iki türün bireylerine de rast- rilmiştir.
lanır.
A B C
E
H D
F
7. Bireyler, türler arası rekabette tür içi rekabete göre F K G
daha az zarar görürler. Bu besin ağıyla ilgili olarak;
Buna göre; I. D türünün azalması, G, F ve E türleri arasında
rekabeti artırır.
I. Karaçam – Karaçam
II. A türünün azalması, F ve K türleri arasındaki re-
II. Karaçam – Köknar kabeti artırır.
III. Köknar – Fıstık çamı III. Bir türe ait populasyondaki bireylerin salgın has-
talığa yakalanması, başka türlerin sayısını etkiler.
gibi bitki gruplarından hangileri arasındaki reka-
bet, gruptaki bireylere daha fazla zarar verir? yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III

D) I ve III E) II ve III D) II ve III E) I, II ve III
12. İsveçte, insan popu- Yaþ

lasyonunun yaş da- 100
ğılımı yanda veril- 90
8. Liken ile ilgili; miştir. 80
60
Buna göre bu
40
I. Bir mantarın bir alg ile birlikte oluşturduğu ya- populasyon için; 20
şama birliğidir. I. Büyüklüğü sabittir. 0
5.0 2.5 0 2.5 5.0
II. Alg fotosentez yapar, mantara besin ve oksijen II. 50 yaş üzerindeki Populasyon yüzdesi
sağlar. bireylerin, büyü-
III. Mantar, alge su, mineral ve karbondioksit sağlar. meye etkisi yük-
sektir.
ifadelerinden hangileri doğrudur? III. Doğum oranı, ölüm oranına eşittir.
verilenlerinden hangileri geçerlidir?
D) I ve II E) I, II ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
1.B 2.A 3.D 4.D 5.C 6.D 7.A 8.E 9.C 10.B 11.E 12.A

TARİH – ÖSS Ortak
ATATÜRK İLKELERİ
Atatürkçülük (Kemalizm):
Anahtar sözcük
- Türk ulusunun tam bağımsızlığa sahip olmasını, dev-
letin ulus egemenliği, özgürlük ve demokrasi ilkeleri- Ulusal egemenlik: Halkın, temsilcileri aracılığıyla
ne dayanmasını, aklın ve bilimin öncülüğünde, laik ve yönetimde söz sahibi olmasıdır.
pozitif bir anlayışla toplumun çağdaşlaştırılmasını ve ül- Seçme ve seçilme hakkı: Ulusal egemenliğin tam
kenin kalkınmasını içeren gerçekçi, siyasal, toplum- olarak gerçekleşmesi için anayasada belirtilen özel-
sal, ekonomik düşünce sistemidir. liklere sahip tüm kadın ve erkeklerin ülke yönetiminde
- Atatürkçü düşünce sistemine, Fransız İhtilali’nin ge- söz sahibi olmalarıdır.
tirdiği ilkeler, Avrupa’da yaşanan Aydınlanma Çağı,
Osmanlı çağdaşlaşma sürecinin deneyimleri ve Ata-
türk’ün kişisel görüşleriyle, Türkiye’nin koşulları kay-
naklık etmiştir. Halkçılık: Tüm bireyleri kanun önünde eşit kabul etmek,
topluluk içinde ayrıcalık kabul etmemek, halk adı verilen
tek ve eşit bir varlık tanımak görüş ve tutumudur. Halkçı-
Atatürkçü düşünce sistemi Türk Kurtuluş Savaşı sıra- lık; ilk çıkış noktası olarak halk devleti, halk yönetimi, hal-
sında, kın kendi geleceğine egemen olması, yani siyasi demok-
rasi olarak kabul edilir. Daha sonra cumhuriyetçilik ilkesi
- emperyalizme karşı bağımsızlık, bu işlevi gördüğünden daha çok sosyal bir nitelik kazan-
- saltanata karşı cumhuriyetçilik, mıştır.
- şeriata karşı laiklik,
- tutuculuğa karşı devrimcilik,
- ümmetçiliğe karşı milliyetçilik, Halkçılık ilkesi, cumhuriyetçilik ve milliyetçilik ilkele-
- seçkinciliğe karşı halkçılık rinin zorunlu bir sonucudur.
düşüncelerinin benimsenmeye başlamasıyla oluş-

muştur.
Halkçılık İlkesi’nin özellikleri şunlardır:
- Siyasal demokrasi
- Yasalar önünde eşitlik
Atatürk İlkeleri: Atatürkçü düşünce sisteminin temelini - Sınıf çatışmalarının kabul edilmemesi
oluşturan ve 1937’den itibaren anayasada yer alan altı - Toplumun dayanışma içinde gelişmesi
temel ilke şunlardır: - Ayrıcalıksız, kaynaşmış bir toplumun amaçlanması
- Cumhuriyetçilik Halkçılığın ana unsuru sınıf farkını ortadan kaldırmaktır.

- Halkçılık Cumhuriyet Türkiyesinde sınıf imtiyazı yoktur. Ekonomik
- Milliyetçilik (Ulusçuluk) düzendeki tutarsızlıklar nedeniyle bazı imtiyazlı zümrelerin
- Laiklik ortaya çıktığı söylenebilir. Ancak, bunların ortadan kaldı-
- Devletçilik rılması amacıyla sosyal reformlar yapılmıştır. Örneğin,
- İnkılapçılık (Devrimcilik) 1925’te aşar vergisinin kaldırılması, 1929 - 1939 arasında
topraksız köylüye toprak dağıtımı yapılmasının denenmesi
vb.
Halkçılık, halkın tüm olanakları ile ekonomiye katılması,
Temel ilkeleri bütünleyen ilkeler şunlardır: yaratılan ekonomik ve sosyal değerden de hakkı olan payı
alabilmesi anlamını taşır. Dengeli ekonomik düzenin yara-
- Ulusal egemenlik tılmasında halkın ve devletin birbirine güvenmesi, birbirine
- Ulusal birlik ve beraberlik, ülke bütünlüğü destek olması şarttır.
- Özgürlük ve bağımsızlık Halkçılık sınıf mücadelesini de kabul etmemektedir. Ata-
- Akılcılık ve bilimsellik türk, I.TBMM’de; “Toprak, eğitim, adalet, maliye, iktisat iş-
- Çağdaşlaşma ve Batılılaşma lerinde halkın dayanışma içinde olması sağlanarak, halkın
- İnsan sevgisi ihtiyaçlarına göre kuruluşlar meydana getirilmeye çalışıla-
- Yurtta barış, dünyada barış caktır.” demiştir. Atatürkçü halkçılık anlayışı sosyal adale-
te, sosyal güvenliğe, ekonomik haksızlıkların giderilmesi-
ne, yani adaletli gelir dağılımına önem verir. Eğer bunlar
Cumhuriyetçilik: Cumhuriyetçilik ilkesi, siyasal alanla il- gerçekleştirilirse sınıf mücadelesi de kendiliğinden orta-
gilidir ve bütünleyici ilkesi ulusal egemenliktir. dan kalkacaktır.

ÖRNEK Atatürk ulusçuluğu;
Bir devletin yönetimindeki çeşitli toplumsal gruplara - Kalkınma ve ilerleme coşkusunu ifade eder.
kanun önünde kesin eşitlik tanınması, aşağıdaki ilke- - Sosyal adalete ve sosyal güvenliğe engel değildir; bun-
lerden hangisinin uygulandığına kanıt olabilir? ların gerçekleşmesini kolaylaştırır.
- Bölücü ve ayrılıkçı değildir; ırk, mezhep, sınıf farklarını
A) Milliyetçilik B) Halkçılık C) İnkılapçılık bile milli beraberlik duygusu içinde eritir, bütün yurttaş-
D) Laiklik E) Devletçilik ları bütünleştirir.
(ÖSS – 1985) Laiklik: Laiklik, sadece Türkiye Cumhuriyeti’nin ana ilke-

ÇÖZÜM lerinden biri olmakla kalmamakta, aynı zamanda Atatürk
inkılaplarının temel dayanağını ve genel çerçevesini oluş-
Halkçılık ilkesinin en önemli özelliklerinden biri yasalar turmaktadır. Laiklik; demokrasinin, eşitliğin, insan hakları-
önünde eşitliği kabul etmesidir. nın, kadın haklarının güvencesidir.
Yanıt: B
Milliyetçilik (Ulusçuluk): Millet ve ülke çıkarlarını her

şeyden üstün tutmadır. Atatürk’ün milliyetçilik anlayışı a- Laiklik ilkesi, siyasal, toplumsal, hukuksal ve eği-
kılcı, çağdaş, medeni, ileriye dönük, demokratik, toplayıcı, tim alanlarıyla ilgilidir ve bütünleyici ilkesi akılcılık ve
birleştirici, yüceltici, insani ve barışçıdır. bilimselliktir.
Atatürkçü milliyetçilik anlayışının özellikleri:

- Ülke ve millet bütünlüğüne önem verir.
- Irkçılığı reddeder.
- Çağdaşlaşmayı amaçlar, medeniyetçidir. Anahtar sözcük
- Laiklik ilkesiyle bağlantılıdır, her türlü mezhep ayrımcılı-
ğını reddeder. Akılcılık ve Bilimsellik: Ülke ve dünya ölçüsünde
- Sınıf kavgasını reddeder, milli dayanışma ve sosyal a- olaylara duygusal ve dogmatik bir yaklaşımla, peşin
daletten yanadır. hükümle değil, akıl ve bilimin ışığında pragmatik açı-
- Vatan kavramı ile bağlantılıdır ve gerçekçidir. dan bakılması Atatürk’ün ilkesi olmuştur. O’nun çağ-
- Demokrasiye yöneliktir, millet egemenliği ilkesiyle bağ- daş uygarlık düzeyine ulaşma hedefi aynı zamanda
lantılıdır. insan aklının bir ürünü olan bilim ve teknolojide zirveyi
- Saldırgan değil, barışçı ve insancıldır. yakalamaktır.
Atatürk’ün milliyetçilik anlayışını XX. yüzyılın ilk dönemle-

rinin bir gereği olan “ulus devlet” yaratma çabası içinde Laiklik; devletçilik dışındaki diğer ilkelerin hepsinin de ön-
değerlendirmek gerekir. Milliyetçilik, ulus ve vatan kav- koşulları içinde yer alır.
ramlarının gelişmediği bir ortamda, bu bilinci geliştirmeye
yöneliktir. Kendi milli benliğine sahip çıkmakla çağdaş- Demokrasinin önkoşuludur; çünkü laiklik olmadan ger-
laşmak, millet haline gelmekle uygar hale gelmek, birbiri- çek bir düşünce özgürlüğü de gerçek bir özgür seçim de
ne zıt değildir; birbirini tamamlayıcıdır. Atatürkçü milliyetçi- olamaz.
lik anlayışı, kendi milletinin tarihini, kültürünü iyi bilmeyi,
ondan güç alarak yeniye, ileriye doğru koşmayı, çağımızın Milliyetçiliğin önkoşuludur; çünkü laiklik olmayan yerde
bilim ve teknolojisine erişmeyi, çağdaş uygarlık düzeyinin önem taşıyan öğe ulus değil, aynı inançtaki insanların o-
üstüne yükselmeyi öngörür. luşturduğu ümmettir.
Devrimciliğin önkoşuludur; çünkü laikliği kabul etmemiş

bir toplumda, bilimin ve çağın gereklerinin gerisinde kal-
Milliyetçilik ilkesi, kültürel alanla ilgilidir ve bütünleyici mış kurumları değiştirmenin tartışması bile yapılamaz.
ilkesi milli birlik ve beraberlik, ülke bütünlüğüdür.
Halkçılığın önkoşuludur; çünkü bir din devletinde halkın
istekleri değil, dinsel seçkinlerin düşünceleri önemlidir ve
din – mezhep ayrımcılığı vardır.
Atatürk, Türk toplumu içinde dini ve etnik açıdan var olan

Anahtar sözcük çeşitli gruplar arasında huzuru sağlayabilmek için, devletin
iç siyasetinin temelini şu iki noktada toplamıştır:
Milli birlik ve beraberlik, ülke bütünlüğü: Milli birlik
ve beraberlik duygusu, aralarındaki bütün ayrılıklara - Ülkenin hukuk birliğini sağlamak üzere, yeni devleti laik
rağmen millet fertlerini birbirine bağlar. Irkçı olmayan, hukuk temeline dayandırmak
laiklik esasından ayrılmayan, sınıf kavgasını değil - Birleştirici nitelikte olan dil, tarih ve kültür birliğine da-
sosyal dayanışmayı hedefleyen Atatürkçü milliyetçilik yanan millet anlayışını egemen kılmak
anlayışı, büyük Türk milletini ırk, mezhep, sınıf kavga-
larıyla bölmeye kalkışacak olanlara karşı en sağlam (Bu durum laiklik ile milliyetçiliğin ilişkisini açıkla-
savunma aracıdır. maktadır. Ümmet bilincinin yerine ulus bilincinin
gelişmesi sağlanmıştır.)

ÖRNEK Sosyal nedenler: Sosyal adalet ve coğrafi bölgeler ara-
sındaki dengeyi sağlama gereği. Türkiye’nin geri kalmış
Cumhuriyet döneminde, bölgelerine sanayi kuruluşları götürerek bölgeyi kalkındır-
manın ancak devlet eliyle yapılabilmesi.
I. tarih,
II. hukuk, İnkılapçılık (Devrimcilik): Türk İnkılabı: Atatürk önderli-
III. dil ğinde gerçekleştirilen, ulusça yürütülen bağımsızlık sava-
şını iç ve dış düşmanlara karşı kazandıktan sonra, ulusal
alanlarının hangilerinde yapılan inkılaplarda laiklik an- egemenliğin karşısına çıkan engelleri kaldırıp siyasi, sos-
layışını yerleştirme amacı olduğu savunulabilir? yal, ekonomik ve kültürel alanları kapsayan hareketlere
girişilmesi, Türk inkılabının, Türkiye’nin özel koşullarına
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III bağlı ve kendine özgü olduğunu gösterir. Bir toplumsal
D) I ve II E) II ve III dönüşümün inkılap olarak değerlendirilebilmesi için, inkı-
lap ile gerçekleşen yeni düzenin eskiye oranla daha ilerici
(ÖSS SOS - 1 2006) bir nitelik taşıması gerekmektedir. Eğer daha geri bir nite-
ÇÖZÜM lik taşıyorsa bu bir inkılap değil, irticadır (gericilik).
Tarih ve dil alanlarında yapılan inkılaplar ulusçuluk ilkesini
yerleştirmeye yöneliktir. Hukuk alanında yapılan inkılaplar Anahtar sözcük
ise laiklik anlayışını yerleştirmeye yöneliktir. Çünkü laiklik
doğrudan hukuk alanıyla ilgili bir ilkedir. Hukukta birliğin Atatürk’e göre devrim: “Mevcut kurumları zorla de-
sağlanması ancak laiklik ilkesi ile mümkün olabilir. ğiştirmek ve Türk milletini son asırlarda geri bırakmış
Yanıt: B olan müesseseleri yıkarak yerlerine milletin en yüksek
medeni gereklerine göre ilerlemesini sağlayacak yeni
müesseseleri koymuş olmaktır.”
Devletçilik: Atatürk’ün ekonomik görüşü devletçiliktir.

Kamu yararına yönelik eğitim, sağlık, ekonomik alanlarda İnkılapçılık; dogmalara esir olmamak, çağın gerekli ve
devlet eliyle yapılan her türlü yatırım devletçilik ilkesi ile zorunlu kıldığı yenilikleri kabule açık bulunmak demektir.
ilgilidir.
İnkılapçılık ilkesi, çağdaşlaşma alanıyla ilgilidir ve bü-

Anahtar sözcük tünleyici ilkesi Çağdaşlaşma ve Batılılaşmadır.
Devletçilik İlkesi: Atatürk’ün devletçilik ilkesi, Türki-

ye’nin en kısa zamanda kalkınması (sanayileşmesi)
için, özellikle ekonomik alanda kişilerin yapamayaca- Anahtar sözcük
ğı büyük yatırımları devletin yapmasıdır. Devletçilik
ilkesi, Türk ekonomisini geliştirmek, sosyal ve kültürel Çağdaşlaşma ve Batılılaşma: Atatürk, toplumların
kalkınmayı sağlamak amacıyla yürürlüğe konmuştur. ve sorunların sürekli değiştiğini göz önüne alarak,
Türk toplumunun “çağdaş uygarlık düzeyinin üzeri-
ne çıkmasını” hedeflemiştir. Batılılaşmayı ise “çağ-
- Devletçilik anlayışı, içinde bulunulan ortama göre, özel daşlaşma” olarak anlamıştır. İnkılapçılık, laiklik ilke-
sektörün yanında, kamu yararının gerektirdiği alanlarda si ile birlikte çağdaşlaşmanın itici gücü olmuştur.
devlete görev verir (Karma ekonomi).
Devletçiliğin amaçları şunlardır: Atatürkçü düşünce sisteminin varlığını sürdürmesinin te-

- Geri kalmış bir ülkeyi hızla kalkındırmak, o günün bir zo- mel nedeni, inkılapçılık (devrimcilik) ilkesi ile sürekli ken-
runluluğu olarak sanayileşmek, halkın refah düzeyini disini yenilemesidir.
yükseltmek
- Toplumsal alanda sosyal adaleti sağlayacak yöntemler Anahtar sözcük
uygulamak
Bütünleyici İlkeler:
Devletçiliğin Atatürk tarafından ekonomik politika ola-
rak kabul edilmesinin nedenleri şunlardır: Ulusal egemenlik ilkesi, cumhuriyetçilik ve halk-
çılık ilkelerini bütünler.
Siyasi nedenler: Siyasi bağımsızlığın korunması için, e- Ulusal birlik ve beraberlik, ülke bütünlüğü, öz-
konomik bağımsızlığın şart olması. Türkiye’nin Batı tara- gürlük ve bağımsızlık ilkeleri, milliyetçilik ilkesini
fından eşit bir statüde kabul edilmesinin ancak ekonomik bütünler.
kalkınma ve sanayileşme ile mümkün olabileceğinin gö- Çağdaşlaşma ve Batılılaşma ilkesi, inkılapçılık ve
rülmesi. laiklik ilkelerini bütünler.
Akılcılık ve bilimsellik ilkesi, laiklik ilkesini bütün-
Ekonomik nedenler: Girişimci sınıfın yetersizliği, teknik ler.
bilgisizlik, yabancı sermayenin olumsuz tutumu ve Teşvik- Yurtta barış, dünyada barış ilkesi, halkçılık ve
i Sanayi Kanunu’nun yeterli olmaması. 1929 dünya eko- milliyetçilik ilkelerini bütünler.
nomik bunalımının Türkiye’nin zaten zayıf olan ekonomi- İnsan ve insanlık sevgisi, bütün ilkeleri bütünler
sini daha da kötüleştirmesi.

KONU TESTİ 4. I. Türk halkı, yönetimde gerçek yerini almalı, ağırlı-
1. Tevhid-i Tedrisat (Öğretim Birliği) Kanunu ile, ğını ortaya koyabilecek olanaklara ve yetkilere
kavuşturulmalıdır.
I. Tüm okullar Milli Eğitim Bakanlığı’nın çatısı altın- II. Toplumu, eğitimi ve hukuksal düzeni, akıl ve bili-
da toplanmıştır. me dayalı kurallar düzenlemelidir.
II. Eğitimin içeriği ve yöntemi akılcılığa ve bilimselli- III. Köylüler araç gereç ve toprak sahibi olabilmeli,
ğe dayandırılmıştır. köylülerin ürettikleri ürünler destekleme olanakla-
III. Eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanması için önemli rıyla teşvik edilmelidir.
bir aşama kaydedilmiştir.
Bu görüşlerin, laiklik, cumhuriyetçilik ve halkçılık il-
Öğretim Birliği Yasası’nın bu özelliklerinin, milli- keleri ile olan ilişkisi, aşağıdakilerden hangisinde
yetçilik, halkçılık ve laiklik ilkeleriyle olan doğru eş- doğru verilmiştir?
leştirilmesi, aşağıdakilerden hangisinde verilmiş-
tir? I II III
A) Laiklik Cumhuriyetçilik Halkçılık
I II III
B) Cumhuriyetçilik Laiklik Halkçılık
A) Milliyetçilik Laiklik Halkçılık
C) Halkçılık Cumhuriyetçilik Laiklik
B) Laiklik Milliyetçilik Halkçılık
C) Halkçılık Laiklik Milliyetçilik D) Laiklik Halkçılık Cumhuriyetçilik
D) Milliyetçilik Halkçılık Laiklik
E) Halkçılık Laiklik Cumhuriyetçilik
E) Laiklik Halkçılık Milliyetçilik
5. Atatürk dönemindeki aşağıda verilen gelişmeler-

den hangisinin, ekonomik bağımsızlık anlayışının
sürdürülmesi amacına hizmet ettiği savunulabi-
2. Atatürk, “Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarını ayrı ay- lir?
rı sınıflardan oluşmuş değil, fakat kişisel ve sosyal
hayat için işbölümü itibarıyla çeşitli mesleklere ayrıl- A) Yeni Türk harflerinin kabul edilmesinin
mış bir toplum olarak görmek esas prensiplerimiz- B) Uluslararası ölçü birimlerinin kabul edilmesinin
dendir.” demiştir. C) Tekke, zaviye ve türbelerin kapatılmasının
D) Devletçilik ilkesinin uygulanmasının
Atatürk’ün bu görüşleri, E) Çağdaş kıyafetlerin giyilmesinin kabul edilmesinin
I. ulusal egemenlik,
II. akılcılık – bilimsellik,
III. toplumsal alanda eşitlik 6. 1928 Anayasa değişikliği ile “Devletin dini islamdır.”
maddesi anayasadan çıkarılmıştır.
kavramlarından hangileriyle doğrudan ilgilidir?
Bu anayasa değişikliği,
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III I. dini sosyal yaşamdan tamamen çıkarma,
D) I ve III E) II ve III II. anayasada, laiklik ilkesi ile çelişen hükümlere son
verme,
III. akılcılığı ve bilimselliği hukuksal ve toplumsal ya-
şamda etkin kılma
gerekçelerinden hangilerine dayandırılabilir?
3. Cumhuriyet döneminde gerçekleştirilen, A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

I. Türk dilinin eski kaynaklarına inilerek yeniden de-
ğerlendirilmesi, 7. “Milli birlik ve beraberlik, Kurtuluş Savaşı’nın ka-
II. Türk tarihinin, İslam ve Osmanlı tarihinin dışındaki zanılmasında temel güç olmuştur.” yargısı,
dönemlerinin de incelenmesi,
III. Öğretim Birliği Yasası’nın çıkarılması I. milliyetçilik,
II. devletçilik,
çalışmalarından hangileri, ulusçuluğun kültürel III. laiklik
alanı ile ilgilidir?
ilkelerinden hangileriyle ilgilidir?
1. A 2.C 3. E 4.B 5.D 6.E 7. A

COĞRAFYA– ÖSS Ortak
COĞRAFİ BÖLGELER
alan bölgelerin içerde yer alan bölgelerle ilişkileri daha ko-

laydır. Ayrıca denizel etkiler sayesinde iklimi daha ılıman
ve bitki örtüsü daha gürdür.
Beşeri faktörler: Bölgelerin oluşturulmasında dikkate alı-
nan beşeri faktörler nüfus ve yerleşme özellikleridir. Bu
özellikler açısından Türkiye’nin çeşitli kesimleri arasında
önemli farklılıklar vardır.
Ekonomik faktörler: Bölgelerin önde gelen ekonomik
özellikleri dikkate alınır. Örneğin; Doğu Anadolu’da hay-
vancılık, İç Anadolu’da tarım ve hayvancılık, Ege ve Ak-
deniz’de tarım, turizm ve sanayi ile komşu bölgelerden ay-
rılmaktadır.
Bölge: Geniş anlamıyla bölge, sınırları belli bir alan de-
mektir. Coğrafi bölge ise, hem doğal şartları hem de beşe-
ri ve ekonomik özellikleri ile benzerlik gösteren alanlara Uyarı: Doğal faktörlerin bölgelerin ayrılmasındaki etki-
denir. leri kalıcıdır. Bunlara göre belirlenen sınırlar değişmez.
Oysa beşeri ve ekonomik etkenler zamanla değişir.
Bölüm: Coğrafi bölgeler içerisinde de birbirinden farklı
alanlar bulunabilir. Bölgenin genel özelliklerini taşımakla
birlikte, daha farklı özelliklere sahip olan alanlara da bö-
lüm adı verilir. Örneğin, Akdeniz Bölgesi’nin Antalya ve
Adana olmak üzere iki ayrı bölümü vardır.
Yöre: Bölümlerin sınırları içinde de birbirinden farklı daha
küçük alanlar bulunabilir. Buralara da yöre denir. Örneğin
Ege Bölgesi’ndeki Muğla ve çevresi Kıyı Ege Bölümü’nün
sınırları içerisinde yer alan farklı bir yöre olmuştur (Mente-
şe Yöresi).
Bir coğrafi bölgenin sınırlarının belirlenmesinde, bölgeyi
diğer bölgelerden ayıran faktörler bulunmaktadır. Bunlar
doğal, beşeri ve ekonomik faktörlerdir.
Uyarı: 1941 yılında kurulan Türk Coğrafya Kurumu’nun
Doğal faktörler: Bu grupta yer alan faktörlerin başlıcaları; birinci kongresinde yurdumuz, yedi coğrafi bölgeye ve
coğrafi konum, yüzey şekilleri, iklim ve bitki örtüsüdür. 21 coğrafi bölüme ayrılmıştır. Bu bölgelere konumlarına
Bunlardan konumun çok çeşitli etkileri vardır. Kıyıda yer göre de isimler verilmiştir.

Bölge Bölüm lırmak ve Yeşilırmak bu kesimde dağları boğaz biçiminde-
ki vadilerle yararak denize ulaşır ve kıyıda büyük birer del-
Doğu Karadeniz ta oluşturur.
Karadeniz Orta Karadeniz
Batı Karadeniz
Uyarı: Karadeniz Bölgesi’nde dağlar bazı kesimlerde
Yıldız Dağları vadiler tarafından parçalanmıştır. Bu yerlerde bölgeyi iç
Çatalca Kocaeli kesimlere bağlayan doğal yollar ve geçitler oluşmuştur.
Marmara
Ergene Bu geçitlerden en önemlileri Kalkanlı ve Kop geçitleri-
Güney Marmara dir.
Ege Bölümü
Ege
İç Batı Anadolu
Antalya ÖRNEK 1
Akdeniz
Adana
Arazideki engebeler arttıkça, aynı standarttaki karayolları-
Yukarı Sakarya nın kilometre maliyeti de artmaktadır.
Konya
İç Anadolu
Orta Kızılırmak Buna göre, Karadeniz Bölgesi’nde aşağıda verilen
Yukarı Kızılırmak yerleşim birimlerinden hangileri arasında yapılacak
olan karayolunun kilometre maliyeti daha az olur?
Yukarı Fırat
Erzurum Kars
Doğu Anadolu A) Zonguldak-Bolu
Yukarı Murat Van
B) Samsun - Çorum
Hakkâri
C) Sinop - Kastamonu
Güneydoğu Orta Fırat D) Rize- Gümüşhane
Anadolu Dicle E) Artvin - Bayburt
KARADENİZ BÖLGESİ
ÇÖZÜM
Engebeli arazilerde karayolu yapım maliyetleri daha yük-
sektir. Karadeniz Bölgesi’nin en engebeli yerleri Doğu ve
Batı Karadeniz bölümlerinde bulunur. Bu nedenle yol ya-
pım maliyeti Orta Karadeniz illeri arasında daha az, Batı
ve Doğu Karadeniz bölümlerinin illeri arasında daha faz-
ladır.
Yanıt: B
Bölge, Karadeniz kıyıları boyunca uzanan bir şerit biçi-
mindedir. Doğuda Gürcistan sınırından başlar; batıda, Bi- b) İklim Bitki Örtüsü: Bölge, iklim ve bitki örtüsü bakı-
lecik ve Adapazarı Ovası’nın doğusunda sona erer. mından farklı iki kesimden oluşur. Bölgenin kıyı kesiminde
Bölge, fiziki, beşeri ve ekonomik bakımdan üç bölüme ay- Karadeniz iklimi, iç kesimlerinde karasal iklim görülür. Ka-
rılır. radeniz ikliminin en belirgin özelliği yağış rejiminin düzenli
– Doğu Karadeniz ve yıllık sıcaklık farkının az olmasıdır.
– Orta Karadeniz
– Batı Karadeniz
Uyarı: Karadeniz iklimi, Karadeniz Bölgesi’nin ancak
Doğu Karadeniz Bölümü: Bu bölüm doğuda Gürcistan
Doğu ve Batı Karadeniz Bölümü’nün kıyılarında etkili-
sınırından başlar batıda Melet Çayı Vadi’si kadar uzanır.
dir. Orta bölümünün kıyı kesimi daha farklı yağış reji-
Karadeniz Bölgesi’nin en engebeli bölümüdür. Türkiye de
mine sahiptir. Yağış miktarı da yerşekillerinin yükselti-
çay tarımının yapıldığı tek bölümdür.
sinin az olması nedeniyle daha azdır.
Orta Karadeniz Bölümü: Melet Çayı Vadi’sinden başlar,
batıda Kızılırmak Deltası’nın batısında sona erer. Bölüm-
de yüzey şekilleri batıya doğru birbirinden uzaklaşan dağ İklim şartları bitki topluluklarını belirlemektedir. Burada
sıraları ve bunlar arasında yer alan geniş çöküntü ovala- dağların kuzeye bakan yamaçları gür ormanlarla kaplıdır.
rından oluşur. Türkiye’deki ormanları 1/4 kadarı Karadeniz Bölge-
si’ndedir.
Batı Karadeniz Bölümü: Doğuda Kızılırmak Deltası’nın
ve Çorum’un batısında başlar, batıda Adapazarı Ovası’nın
doğusunda sona erer. Doğu Karadeniz’de olduğu gibi Batı
Karadeniz’de de kıyı ile iç kesimler arasında iklim farklılığı
fazladır.
a) Yerşekilleri: Bölgenin yüzey şekilleri bakımından en
önemli özelliği çok engebeli olmasıdır. Alp orojeneziyle
oluşan dağları doğu-batı yönünde uzanır. Dağların yüksel-
tisi doğuda en fazladır (Kaçkar 3932 m.). Bölgenin en az
engebeli kesimi orta bölümüdür. İç bölgelerden gelen Kızı-

c) Nüfus ve Yerleşme: Bölge, dağlık ve yüzölçümü bü- Karadeniz Bölgesi’ndeki önemli madenler taşkömürü
yük olduğu için nüfus yoğunluğu Türkiye ortalamasının al- (%100) ve bakırdır. Ereğli-Zonguldak arasındaki taşkömü-
tındadır. Bölgede nüfusun yoğunlaştığı yerler Doğu Kara- rü yatakları sayesinde Batı Karadeniz Bölümü’nde demir-
deniz kıyıları ile Zonguldak ve çevresidir. çelik sanayisi gelişmiştir. Bölge, zengin turizm potansiyeli-
Bölgede şehirleşme oranı düşüktür. Nüfusun yarıdan faz- ne sahiptir. Bölgede turizm faaliyetleri giderek gelişmekte-
lası kırsal yerleşmelerde yaşamaktadır. Son sayım sonuç- dir.
larına göre nüfus artış hızı en az olan bölgemizdir. İklim
ve yerşekillerinin etkisiyle dağınık kır yerleşmeleri görülür. MARMARA BÖLGESİ
Marmara Bölgesi, Karadeniz ile Ege Denizi arasındaki ge-

ÖRNEK 2 çiş alanında, bölgeye adını veren Marmara Denizi çevre-
Orta Karadeniz Bölümü’ndeki tarımsal nüfus yoğunluğu, sinde yer alır. Bölge, Çatalca-Kocaeli, Güney Marmara,
Doğu ve Batı Karadeniz bölümlerine göre daha azdır. Ergene ve Yıldız Dağları Bölümü olmak üzere dört bölüme
ayrılır.
Bu durumun temel nedeni, Orta Karadeniz Bölü-
mü’nün hangi özelliğidir?
A) Ulaşımın daha kolay olmasının

B) Makineli tarım yapılmasının
C) Tarım alanlarının daha geniş olmasının
D) Tarımla uğraşan nüfus oranının az olmasının
E) Deniz etkilerinin iç kesimlere daha fazla sokulabilme-
sinin
ÇÖZÜM
Doğu ve Batı Karadeniz bölümlerinde, yüzey şekillerindeki
engebelilik daha fazladır. Bu nedenle bu bölümlerde tarım
alanları daha dar ve parçalıdır. Tarım alanlarının dar ol- Yıldız Dağları Bölümü: Bu bölüm Trakya topraklarımızın
ması ise tarımsal nüfus yoğunluğunun fazla olmasına yol kuzeyini oluşturur. Kuzeyinde Karadeniz, güneyinde Er-
açmıştır. gene Havzası yer alır. Bölgenin en küçük fakat çok farklı
Orta Karadeniz Bölümü’nün yüzey şekillerindeki engebeli- özellikleri olan bölümüdür. Bölümde Karadeniz iklimi etki-
lik daha az olduğu için tarım alanları daha geniştir. Bu ne- lidir.
denle tarımsal nüfus yoğunluğu da daha azdır.
Yanıt: C Ergene Bölümü: Trakya topraklarının büyük bölümünü
kaplar. Bölüm, konum, doğal, beşeri ve ekonomik özellik-
d) Ekonomisi: Bölgede tarım alanları az olmasına rağ- ler bakımından birbirinden farklı iki bölümden oluşur. Bun-
men bölgenin en önemli geçim kaynağı yine tarımdır. Ta- lardan biri Ergene Havzası diğeri Şarköy- Keşan Yöresi-
rım ürünleri bölgenin yörelerine göre değişir. dir. Bu yöreler Işıklar ve Koru dağlarıyla birbirinden ayrılır.
Çay (%100), Fındık (%88) → Doğu Karadeniz kıyı kuşa-
ğında Çatalca Kocaeli Bölümü: İstanbul Boğazı’nın iki bölü-
Buğday – Şekerpancarı → İç kesimlerde münü kapsar. Yüzey şekilleri bakımından sadedir. En ge-
Tütün (%10) → Orta Karadeniz’de niş yeri Çatalca Kocaeli platoları adı verilen düzlükler
Pirinç (%47) → Batı Karadeniz’de oluşturur. Bölgenin en kalabalık olan bölümüdür ve bölüm,
ticaret yolları üzerinde bulunur.
Bölgede mısır üretimi de önemlidir (%25).
Güney Marmara Bölümü: Marmara Bölgesi’nin en geniş
ve en engebeli bölümüdür. Bölüm; konum özellikleri, yü-
Uyarı: Özellikle Doğu Karadeniz’de arazi eğimli ve ta- zey şekilleri, nüfus yoğunluğu ve ekonomik gelişmesi de-
rım alanları dar olduğu için tarımda makine kullanımı recesi bakımından farklı iki yörelerden oluşur. Bunlar Bur-
yaygınlaşmamıştır. Bu nedenle tarımsal faaliyetler insa Balıkesir Yöresi ve Biga Çanakkale Yöresi’dir.
san ve hayvan gücüne dayanır.
a) Yerşekilleri: Ortalama yükseltinin (300m.) ve engebeli-
liğin en az olduğu bölgemizdir. Bölgede çok yüksek dağlar
Karadeniz Bölgesi deniz ürünleri bakımından zengindir. yoktur. Ova, platolar ve hafif dalgalı tepelikler geniş yer
Türkiye’de bir yılda avlanan balıkların 3/4 kadarı bölgeye kaplar. Trakya topraklarının en belirgin engebesi Yıldız
aittir. Hayvancılık daha çok kırsal alanlarda ve iç kesim- Dağları, Anadolu topraklarının en engebeleri Samanlı
lerde yaygındır.
Dağları, Kaz Dağı ve bölgenin en yüksek kabartısı olan
Bölge, sanayi bakımından gelişmektedir. Sanayi Batı ve
Uludağ (2543m.) dır.
Orta Karadeniz’de yoğunlaşmıştır.
Demir - çelik → Ereğli – Karabük
Orman ürünleri → Bolu, Giresun (Aksu), Zonguldak (Çay- Uyarı: Marmara Bölgesi’nde yerşekillerinin sade olması
cuma), Kastamonu (Taşköprü). nedeniyle ulaşım koşulları kolay, tarım arazi oranı faz-
Bakır → Samsun, Murgul (Artvin) ladır.

b) İklim ve Bitki Örtüsü: Bölge, yurdumuzda etkili olan Gönen, Çan, Ezine) toplanmıştır. Yıldız Dağları ve Biga
iklim tiplerinin geçiş alanıdır. Bu nedenle Akdeniz, Kara- Yarımadası’nın iç kesimleri ise bölgenin en seyrek nüfuslu
deniz ve karasal iklim görülür. Ancak her üç iklim tipinin yerleridir.
asıl özellikleri, coğrafi konum ve yeryüzü şekillerinin etki-
siyle değişikliğe uğramıştır. Örneğin, Ege ve Marmara kı- d) Ekonomisi: Ekonomik yönden en gelişmiş bölgemizdir.
yılarında görülen Akdeniz İklimi, yaz kuraklığının daha kı- Endüstri kuruluşlarının %50’den fazlası ve milli gelirin
sa ve daha hafif, kışların daha soğuk olmasıyla Akdeniz %20’si bölgeye aittir. Bölgede endüstrinin fazla gelişmesi
ikliminden ayrılır. nedeniyle Türkiye’de üretilen elektriğin 1/3 ü bölgede tü-
ketilir. Endüstrinin yoğunlaştığı merkezler; İstanbul, Koca-
eli, Bursa ve Sakarya’dır. Türkiye’nin ticaret ve sermaye
bakımından en büyük merkezleri bu bölgededir.
Bölgede iklimin çeşitli olması, tarım ürünlerinde de çeşitli-
liğe yol açar. Bölgede yetiştirilen başlıca ürünler; ayçiçeği
(%82), zeytin (%31), pancar (%13), buğday (%18) ve çe-
şitli sebzeler (%25) dir. Fındık üretiminde Karadeniz’den
sonra gelir.
Bölge, maden bakımından zengin değildir. Bölgenin en
önemli madeni bor mineralleridir. Bor, Susurluk Havza-
sı’nda; doğalgaz, Hamitabat’ta; Volfram, Uludağ’da bu-
lunmaktadır.
İklim özellikleri bölgenin bitki örtüsüne de yansır. Marmara ÖRNEK 4

ve Ege kıyılarında 200-300 m. yükseltiye kadar maki, Er- Marmara Bölgesi’nde,
gene Havzası’nda bozkırlar ve iç kesimlerdeki dağlık
alanlar ile Karadeniz kıyılarında ormanlar geniş yer kap- I. Karadeniz ikliminin görüldüğü yerlerdeki yıllık yağış
lar. miktarı, Karadeniz Bölgesi’nin kıyılarındaki yağışa göre
daha az,
II. Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerdeki sıcaklıklar, Ak-
ÖRNEK 3 deniz Bölgesi’nin kıyı kesimindeki sıcaklıklara göre da-
Marmara Bölgesi’nin yükselti ya da yeryüzü şekilleriy- ha düşüktür.
le ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
Marmara Bölgesi’nin ikliminde görülen bu özelliklerin
A) Bölgenin ortalama yükseltisi en azdır. nedenleri, aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiş-
B) Kuzeybatısında I. Zaman arazileri bulunur. tir?
C) Ova, plato ve havzalar geniş alan kaplar.
D) Bölgenin güneydoğusunda engebelilik daha fazladır. I II
E) Ergene Havzası, bölgenin en yüksek yeridir. A) Yükselti Enlem
B) Enlem Karasallık
C) Yükselti Nemlilik
ÇÖZÜM D) Yüzey şekilleri Yükselti
A, B, C ve D’de verilen özellikler, bölgeye ait özelliklerdir. E) Hava kütleleri Enlem
E seçeneğinde verilen özellik, bölgenin Ergene Havza-
sı’nda değil, güneydoğu kesiminde (Uludağ) görülür.
Yanıt: E ÇÖZÜM
Marmara, Türkiye’de etkili olan iklim tiplerinin önemli bir
bölümünün görüldüğü bir bölgedir. Bu durum, bölgenin ik-
Uyarı: Marmara Bölgesi, bölge içi ve bölge dışı ulaşı- lim tipleri bakımından geçiş alanı üzerinde olması ile ilgili-
ma engel olmayan yüzey şekilleri, tarıma elverişli düz dir. Ancak bölgede etkili olan iklim tipleri asıl özellikleri ile
veya hafif eğimli geniş alanları, yeterince yağışlı iklimi belirgin olarak görülmezler. Örneğin bu bölgede,
ve oldukça zengin ormanlarıyla doğal koşullar bakı-
mından oldukça elverişli şartlara sahiptir. I. Kuzeyindeki sıradağlar yüksek olmadığı için, Karade-
niz ikliminin görüldüğü yerlere göre daha az yağış alır.
II. Akdeniz ikliminin görüldüğü yerler, bölgenin Akdeniz’e
c) Nüfus ve Yerleşme: Nüfus sayısı ve nüfus yoğunluğu göre ekvatora uzaklığı nedeniyle kışın daha soğuktur.
en fazla olan bölgemizdir. Türkiye nüfusunun %22’si böl-
gede yaşar. Bölgedeki nüfusun 3/4’ü kentlerde toplanmış- Bu nedenlerden ötürü Marmara Bölgesi’nde görülen iklim
tır. Kent nüfusunun en fazla olduğu bölgemizdir. tipleri asıl özelliklerini tam olarak yansıtmayan geçiş iklimi
Nüfusun dağılışı düzenli değildir. Nüfusun en büyük kısmı özelliklerine sahiptirler.
Çatalca Kocaeli Bölümü’nün güney kıyıları ile Güney Mar- Bu durumun nedenleri A seçeneğinde birlikte sıralanmış-
mara Bölümü’ndeki çöküntü ovalarında (İnegöl, Bursa, tır.
Yanıt: A

KONU TESTİ 4. Bir bölgede yoğun olarak yetişen tek tip ürün
“monokültür”, çok çeşitte ürün yetişmesi de
“polikültür”dür. Marmara Bölgesi, ülkemizin en önemli
1. Türkiye’deki coğrafi bölgelerin sınırlarının belir-
polikültür bölgelerinden biridir.
lenmesinde en çok, aşağıdakilerden hangisinin
etkisi dikkate alınmıştır? Bu durum, öncelikle aşağıdakilerden hangisiyle
ilgilidir?
A) Yeraltı kaynakları
B) Akarsu havzaları A) İklim özellikleriyle
C) Nüfus dağılışı B) Toprak tipiyle
D) Ekonomik etkinlikler C) Sanayinin gelişmişliğiyle
E) Yerşekilleri D) Sulama olanaklarıyla
E) Halkın alışkanlıklarıyla
5. 2000 yılı verilerine göre, 8.3 milyon civarında nüfus

ile ülke nüfusunun % 12,4’ü Karadeniz Bölgesi’nde
2. yaşamaktadır. Bölge nüfusunun % 65’i kırsal alanlara
(%) yerleşmiş durumdadır.
100
Karadeniz Bölgesi’nde kırsal nüfusun diğer böl-
75
gelerden fazla olması, aşağıdakilerden hangisi ile
50 açıklanamaz?
25
A) Cazibe merkezi olacak büyük şehirlerin az olma-
0
I II III sı
B) Ulaşım ağının gelişmemiş olması
Yukarıda, Karadeniz Bölgesi’ndeki bazı ürünlerin Tür- C) Engebe etkisiyle dağınık ve seyrek yerleşmelerin
kiye üretimindeki payları yüzde (%) olarak verilmiştir. bulunması
D) Eğimli araziye uyum sağlayan tarımsal ürünlerin
yetiştirilmesi
Bu ürünler, aşağıdakilerden hangisinde doğru sı-
E) Sanayi yatırımlarının kırsal alana yayılmış olma-
ralanmıştır?
sı
I II III
A) Orman ürünleri Deniz ürünleri Fındık 6. Karadeniz kıyılarında etkili olan iklimin en belirgin
B) Fındık Pirinç Mısır özelliği, sene boyunca bulutluluğun ve nemliliğin faz-
C) Fındık Orman ürünleri Çay la olmasıdır.
D) Mısır Çay Orman ürünleri
E) Turunçgiller Mısır Pirinç Bu durum, bölgenin aşağıda verilen özelliklerin-
den hangisi üzerinde etkili olmamıştır?
A) Heyelan olasılığının yüksek olmasında

B) Göl sayısının az olmasında
3. Ülkemizde akarsu ağının en yoğun olduğu bölge Ka- C) Orman bakımından zengin olmasında
radeniz’dir. Kızılırmak dışında akarsular Karadeniz D) Orman yangınlarının görülmemesinde
bölgesinden doğar ve Karadeniz’e dökülür. Genelde E) Yaz kuraklığı isteyen ürünlerin yetiştirilmemesin-
boyları kısa ve havzaları dardır. Yıl içinde debi deği- de
şiklikleri az olan bölge akarsuları maksimum akıma
ilkbaharda ulaşır.
7. Liman faaliyetlerinin elverişsizliğine rağmen, Karade-
Buna göre, bölge akarsuların yukarıdaki özellikle- niz kentleri arasında tarih boyunca ulaşım, çoğu yer-
re sahip olmasının nedenleri arasında, aşağıdaki- de denizyoluyla sağlanmıştır.
lerden hangisi yer almaz?
Bu zorluğu ortaya çıkaran temel neden, aşağıda-
A) Yağış rejimi kilerden hangisidir?
B) Yağış biçimi
C) Denize göre konum A) Yüksek dağların kıyıya paralel uzanması
D) Bitki örtüsü B) Halkın yaşayışında denizciliğin önemli olması
E) Yerşekilleri C) Gür bitki örtüsünün ulaşımı engellemesi
D) Karadeniz’in ulaşıma elverişli olması
E) Kıyı boyunca deltaların az olması

8. Aşağıdakilerden hangisi, Marmara Bölgesi’nin 11. “Marmara Bölgesi, madence zengin bölgelerimizden
yerşekillerinin sade, yükseltisinin az olduğunun biri değildir.” diyen bir kişinin yargısını çürütebil-
göstergelerinden biridir? mek için, aşağıdakilerden hangisinin bölgede
zengin yataklara sahip olduğunu hatırlatmak ye-
A) Kent nüfusunun, kır nüfusundan fazla olması terlidir?
B) Akarsuların derine doğru aşındırmasının az, yana
A) Mermer B) Linyit C) Doğalgaz
aşındırmasının fazla olması
D) Demir E) Bor mineralleri
C) Aritmetik nüfus yoğunluğunun, Türkiye ortalama-
sının üzerinde olması
D) Tarım ürünü çeşidi ile tarımsal üretimin fazla ol-
ması
E) Bölgede, Akdeniz, step ve Karadeniz iklimlerinin
12. Marmara Bölgesi’nde, sanayileşmenin artması,
aşağıdakilerden hangisinin artmasına neden ol-
görülmesi
maz?
A) Enerji tüketimi B) İşsizlik

C) Hava kirliliği D) Kentleşme hızı
9. Marmara Bölgesi’nin Yıldız Dağları Bölümü’nde or- E) Kalifiye işgücü
man örtüsü deniz seviyesinden başlarken, Güney
Marmara Bölümü’nde orman alt sınırı 200 – 300 m.
den başlamaktadır. 13. Marmara Bölgesi’nde çayır ve otlak alanlar fazla ol-
madığı halde bölge, hayvansal ürünlerin verimliliğin-
Bu durumun temel nedeni, aşağıdakilerden han- de ve üretiminde ön sıralarda gelir.
gisidir?
Bu durum, aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabi-
A) Toprak türlerinin farklı olması lir?
B) Enlem farklılığının belirgin olması
A) Otlakların verimli olmasıyla
C) Sıcaklık değerlerinin yüksek olması
B) Yem bitkisi üretiminin fazla olmasıyla
D) Yağış biçiminin kar olması C) Farklı iklim tiplerinin görülmesiyle
E) Nemlilik oranlarının farklı olması D) Ahır hayvancılığının yapılmasıyla
E) Hayvancılığın geleneksel yaşam biçimi olmasıyla
14. Karadeniz Bölgesi’ne ait aşağıdaki özelliklerden

hangisi, bölgenin yerşekillerinin doğrudan so-
10. Akarsuların derine doğru aşındırması, döküldükleri nuçlarından biri değildir?
deniz veya gölün seviyesine kadar devam eder. Bu
seviyeye göre yapabilecekleri aşındırmayla vadilerin A) Heyelan olaylarının en çok ilkbaharda görülmesi
enine profilleri oluşur. B) Yol yapım giderlerinin fazla olması
C) Dağınık kır yerleşmelerinin görülmesi
D) Tarımsal nüfus yoğunluğunun fazla olması
Aşağıda, akarsuların oluşturduğu vadilerin enine
E) Tarımda makine kullanımının az olması
kesitleri verilmiştir. Bunlardan hangisi, Marmara
Bölgesi’ndeki akarsularda yaygın olan vadi tiple-
rinden biri değildir?
15. Aşağıdaki haritada, Karadeniz Bölgesi’nin kıyı kesi-
minde yıllık yağış miktarının 1000 mm. den fazla ol-
A) B) duğu yerler taralı olarak gösterilmiştir.
C) D)
Karadeniz Bölgesi’nin kıyı kesiminde bulundukla-
rı halde, bazı yerlerin daha az yağış almasının
temel nedeni, aşağıdakilerden hangisidir?
E) A) Yükseltinin az olması
B) Büyük akarsuların bulunması
C) Buharlaşma şiddetinin az olması
D) Bitki örtüsünün gür olmaması
E) Boyuna kıyı tipinin görülmesi
1.E 2.C 3.D 4.A 5.E 6.B 7.A 8.B 9.E 10.C 11.E 12.B 13.D 14.A 15.A

FELSEFE – ÖSS Ortak
ESTETİK – II
Estetiğin Temel Sorunları - Yansıtma (Taklit) Kuramı
Güzellik Sorunu Bu kuramın ilk savunucuları Platon ve Aristoteles olmuştur.

Platon’a göre asıl varlık idealar evrenidir. Bu evren, ideala-
Bir önceki sayıda güzel ve güzellik kavramlarına filozofların rın kopyasıdır. Sanatçı da bu evreni kopyaladığına göre sa-
bakış açılarından örnek verirken, güzellik sorununa yakla- nat, ideaların yansımasının yansımasıdır. Aslını ne kadar iyi
şımlarına da değinmiş olduk. Estetik uzun süre “güzelin bi- yansıtırsa, o kadar güzel olacaktır. Aristoteles’e göre de
limi” olarak anlaşılmıştır. Ancak estetiği, güzelin bilimi ola- sanat, doğanın taklididir. Ancak Platon’dan farklı olarak
rak tanımlamak, onun alanını daraltmaktır. Çünkü güzel dı- Aristoteles, yaratma etkinliğine de belli bir yer vermektedir.
şındaki bazı kavramlar da estetiğin ilgi alanına girmektedir. Genel olarak taklit kuramını savunanlar, doğanın sanatçı
Buna karşılık güzellik, estetiğin ilkçağdan bu yana en temel için en mükemmel model olduğunu savunurlar. Güzellik
sorunlarından biri olmuştur. Güzelliğin ne olduğunun yanı doğadadır, sanatçıdan beklenen doğadaki bu güzelliği ola-
sıra, güzelliğin doğada mı, sanatta mı bulunduğu sorunuyla bildiğince eserinde yansıtmasıdır.
da ilgilenilmiştir. Çünkü güzellik sorunu hem doğadaki gü-
zelliği hem sanattaki güzelliği kapsamaktadır. - Yaratma Kuramı
Bazı filozoflara göre, güzelliğin kaynağı doğadır. Doğa gü-
zel olduğu için, onun güzelliğini yansıtan sanat eseri de gü- Bu kuramın savunucu Croce’ye göre doğa, mükemmelikten
zeldir. Bu görüşü savunanlar yansıtma kuramını benimse- yoksundur. Mükemmelliği doğaya katan insandır. Doğal
mişlerdir. olanla, sanatsal olan arasında bir benzerlik olsa da bu bir
Bazı filozoflara göre, doğa kendi başına güzel değildir, çün- taklit etme değildir. Sanatçı, eserini oluştururken, o an için-
kü doğa mükemmellikten yoksun bir varlıktır. İnsanlar, sade bulunduğu duygularla, coşkuyla kendinden bir şeyler ka-
nat eserleri sayesinde doğadaki güzelliğin farkına varmış- tar. Bu nedenle her sanat eseri özgündür, yani tektir.
lardır. Örneğin, Delacroix, “ Romantikler dağları böyle güzel
resmettikten sonra, insanlar başlarını çevirip doğaya baktı- - Oyun Kuramı
lar, doğadaki güzelliğin farkına vardılar.” demektedir.
Diğer bir kısım filozofa göre ise, doğa varlığı ile sanat varlığı Bu kuramın savunucusu Schiller’e göre sanat, oyundur.
birbirinden farklıdır. Örneğin Aristoteles’e göre, doğada tik- Ona göre, oyun ile sanat arasında benzerlik vardır. Oyun
sinerek baktığımız bazı nesneler; örneğin parçalanmış ce- da sanat da ereği kendinde olan; yani yalnızca kendileri için
setler ve hayvan leşlerinin bulunduğu bir savaş sahnesini, yapılan etkinliklerdir. İkisi de insanı özgürleştirir, gerçeklik-
bir tabloda yer aldığında estetik haz alarak izleyebiliriz. Aynı ten koparır. Oyuna dalmış bir çocuğa seslendiğinizde sanki
şekilde güzel olarak nitelendirilen bir insanın portresi, bece- başka bir dünyadan gelmiş gibi silkinir, sanatçı da sanatsal
riksiz bir ressamın tablosunda sanatsal açıdan güzel değeri etkinlik içindeyken yaşamın gerçeklerinden kendini soyutlar
alamazken, fiziksel açıdan güzel olarak nitelendirilmeyen ve özgürleşir.
bir insanın portresi de usta bir ressamın tablosunda sanat-
sal anlamda güzel değeri alabilir. Buna göre, doğadaki gü- - Sosyolojik Kuram
zellik ile sanattaki güzellik birbiriyle örtüşmez; çünkü doğa-
daki varlıklar bizi canlılıklarıyla etkilerken, sanat eserleri Sanatın kaynağına ilişkin en eski görüşlerden biri olan sos-
uyumuyla, bütünlüğüyle etkiler. yolojik görüş, sanatın kaynağını toplumsal olaylarda bulur.
Din öncesi dönemde büyücülerin, büyü yapmak için yaptık-
Sanatın Ne Olduğu Sorunu ları minik heykelcikler, törenler, sanatsal etkinliğin kaynağını
oluşturur. İlkel insanın mağara duvarlarına yaptığı resimler
Sanat, yaratıcı hayal gücünü gerektiren bir etkinlik alanıdır. de bu görüşü savunanların dayanak noktalarından birini
Her sanat eseri, sanatçının doğayı yorumlayışını dile getirir. oluşturur.
Sanatçının yaratıcı hayal gücü, sanat eserinde somutlaşır.
Bu nedenle sanatsal bilginin en temel özelliği öznel olması- Estetik ile Sanat Felsefesi İlişkisi
dır. Sanat eserleri hem estetiğin hem sanat felsefesinin ilgi
alanındadır. Estetik de sanat felsefesi de sanatla ve güzellikle ilgili ol-
dukları halde aralarında farklılık da vardır. Bizler, bir resme,
bir heykele (yontuya) estetik haz alarak baktığımız gibi, gü-
Sanatın Kaynağına İlişkin Kuramlar zel bir doğa manzarası, güzel bir çiçek, hayvan ya da insa-
na bakarken de estetik haz alırız. Sanat felsefesi yalnızca
Sanat felsefesi alanında, sanatın ne olduğuna, insanların insan ürünü olan sanatsal eserlerdeki güzellikle ilgilenirken,
neden bu tür etkinliklerde bulunduklarına ilişkin soruları ya- estetik güzel olan her şeyi konu edinir. Hem doğadaki hem
nıtlayan bazı kuramlar vardır. Bunlardan belli başlıları, yan- sanat eserlerindeki güzellikle ilgilenir. Bu bağlamda, esteti-
sıtma, yaratma, oyun kuramı ve sosyolojik görüştür. ğin alanının sanat felsefesinin alanından daha geniş olduğu
söylenebilir.

Estetik Yargıların Yapısı Sorunu ÇÖZÜM
Olgusal yargılar, gerçeklik alanına ilişkindir. Gözlem ve de-
Parçada, oyun kuramına ilişkin bir açıklama yer almaktadır.
neye dayandıkları için nesneldirler, başka bir deyişle herkes
Bu görüşe göre, sanat bir oyun gibidir. Sanatçı, bu oyun sı-
için geçerlidirler. Estetik yargılar ise, beğeni yargılarıdır. Bu
rasında gerçeklikten tümüyle bağımsızlaşıp özgürleşebil-
nedenle özneldirler. Bir değer yargısı oldukları için de doğ-
mekte ve yaratma eyleminde bulunabilmektedir. Nasıl ki
ruluk değeri taşımazlar. Bir kişinin, hoşlandığı için “güzel”
çocuk yalnızca oyun oynamak için oynuyorsa, sanatçı da
bulduğu bir nesne, bir başka kişi tarafından, kendisinde hoş
bu etkinlikte herhangi bir çıkar gözetmemektedir. Bu görüşe
olmayan duygular yaşattığı için “çirkin” olarak değerlendiri-
göre oyun, insanı insan yapan bir etkinliktir. A’da yer alan
lebilir. Bu nedenle ortak estetik yargıların olup olmadığı, es-
“doğadaki ahenk ve düzenin eserde yansıtılması”, yansıtma
tetiğin temel sorunlarından biridir.
kuramını benimseyen düşünürlere özgü bir görüş olduğu
için bu parçadan çıkarılamaz.
Ortak estetik Yargıların Olup Olmadığı Sorunu
Yanıt: A
Ortak estetik yargıların olup olmadığı konusunda bu yargı-
ların varlığını reddedenler ve kabul edenler olmak üzere iki
farklı görüş bulunmaktadır.
Ortak estetik yargıların varlığını reddedenler, sanat eserinin
yaşanan duyguların dışavurumu olması nedeniyle bireysel-
lik taşıdığı görüşünden hareket ederler. Bu görüşü savu-
nanların başında Croce gelir.
Ortak estetik yargıların varlığını kabul edenler ise, güzelin,
hoş ve yararlıdan farklı olduğundan hareket ederler. Bu gö-
rüşün savunucularından Kant’a göre, bir şeyi “güzel” bulan 2. Gerçeküstü niteliklerinden ötürü sanatsal inanç ile
insan, başkalarının da onu “güzel” bulmasını ister. Böylece dinsel inanç akrabadırlar. Sanat aslında dinden
özel bir duygu, ortak bir duyguya dönüşür. Bu ortak duygu doğmuş, dinle birlikte ortaya çıkmıştır. Bu nedenle
ise, estetik yargıların herkes için geçerli olmasını sağlar. ulusların dinsel inanç evreni yapı sanatını, plastik
Ancak buradaki zorunluluk, olgusal yargılardaki gibi bir zo- sanatları, resmi ve müziği derinden etkilemiştir. Dinin
runluluk değildir. sanat üzerindeki etkisi, çoğu kez olumlu olmakla bir-
likte bazen olumsuz da olmuştur (Yahudilikteki ve İs-
Sanatın İşlevi lam’daki resim yasağı gibi). Sanat, Tanrı’nın hizme-
tinde olabilir, nitekim Bach, Hendel ve Beethoven’de
Sanatın birey ve toplum üzerinde önemli etkileri bulunmak- olmuştur da. Ancak buna karşın dini ve sanatsal ya-
tadır. pıtlar hep birbirinden ayrı kalmıştır. Dinsel inanç ke-
– Bireyi, günlük yaşamın stres ve sıkıntılarından uzaklaş- sinliğe, ahde, tekelciliğe ve dinsel kurtuluşa yönelik-
tırmak tir; estetik inanç ise özgürlüğün, kişisel bakış açısına
– Bireyin görüş ufkunu genişleterek kişiliğini zenginleştir- dayalı ifadenin peşindedir.
mek
– Bireylerin ortak duygu ve düşüncelerde birleşmelerini Bu parçadan aşağıdaki yargıların hangisine ulaşı-
sağlamak lamaz?
– Bireylerin çevrelerinde olup bitenlere karşı daha duyarlı
olmalarını sağlamak, sanatın temel işlevleri arasında yer A) Dinsel inançların, sanat üzerinde belirgin bir etkisi
alır. Sanatçı, dediğimiz insanlar da bir toplumda ve belli vardır.
bir dönemde yaşadıklarına göre, eselerinde toplumlarının B) Bir ülkenin sanat yapıtlarını gözlemleyerek orada
ve dönemlerinin sorunlarını da yansıtırlar. Bu nedenle etkili olan inanç sistemleri hakkında bilgi edinilebi-
sanat tarihinin, görme tarihi olduğu ifade edilir. lir.
C) Gerçeküstü temaları içermesi açısından din ve sa-
nat birbirine benzer.
D) Sanat, bireysel özgürlüklere ve değişime açıklık
ÇÖZÜMLÜ TEST bakımından dinlerden farklılaşır.
E) İkisi de insanın ölümlü doğasına karşı geliştirdiği
1. Sanatçı bir eseri yaratırken, dünya ile tüm ilişkisini bir tür savunma mekanizmasıdır.
kesip kendi kişiliğini mutlak bir özgürlükle ortaya çı-
karmalıdır. Bu oluşum, yaratıcı ve üretici bir oyuna
benzer. Sanatçı, fayda amacı gütmeden, bizzat ken-
ÇÖZÜM
disi için üretir.
Parçada, sanatın kaynağının din olduğu ve dinin sanat üze-
Bu parçaya dayanarak sanat etkinliğine ilişkin
rinde olumlu ya da olumsuz etkilerinin bulunduğu belirtilmiş-
aşağıdaki genellemelerin hangisine ulaşılamaz?
tir. Ancak amaçlarının farklılığından dolayı her dönemde
dinsel ve sanatsal yapıtların birbirinden ayrı kaldığına da
A) Doğadaki ahenk ve düzeni eserde yansıtmaktır.
değinilmiştir. O halde, bu parçadan din ve sanatın, insanın
B) Çıkar amacı gütmeyen bir etkinliktir.
ölümlü doğasına karşı geliştirmiş olduğu bir tür savunma
C) Üretken bir oyundur.
mekanizması olduğu sonucuna gidilemez.
D) Gerçeklikle bağın tümüyle kesildiği durumlarda
gerçekleşir.
Yanıt: E
E) Yalnızca sanatçının istemine yanıt veren bir
üretimdir.

KONU TESTİ 4. Yeniçağ sanatı, önemli ölçüde insan merkezci ve ba-
ğımsızdır. Bu sanat, varoluşunu ne yetkin bir evren-
den ne de Tanrı’dan yola çıkarak bulur. Tersine, bu
1. Maddeci estetik, estetik çözümlemeyi, her türlü bilgiyi sanat insanlara, yetkin olmayan bir evrenin üyeleri
nesnel gerçekliğin insan bilincinde yansıması olarak olarak bakar ve insanı, yeni evrenlerin yaratıcısı ola-
gören yansıma kuramıyla yapar. Bu kurama göre sa- rak görmek ister. Bu yüzden modern sanatçı, kendi
nat, insana toplumsal yaşam koşulları konusunda bir yapı ve sanat ilkelerini seçmekte tümüyle özgürdür.
görüş vermekte ve insanı bilgilendirmektedir. Kısaca- O isterse, geleneği izler, isterse optik yasaları kulla-
sı sanat, bir bilgi üretme süreci olmak durumundadır. nır, isterse gerçekliği olduğu gibi kopya eder. Sanatçı
için sanatın yöneldiği şey “güzel” değil, “karakteristik”
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi maddeci este- ve “ilgi çekici” olan şey de olabilir. Sanatçı, anlatımını
tiğin savlarından biri olamaz? tümüyle öznelleştirebilir veya tamamen kurgusal bir
evrenin öğeleriyle oynayabilir ya da bunların hepsini
A) Sanat ürünü, dış gerçekliğin sanatçının zihnindeki birden kullanabilir. Örneğin, Picasso’nun bu olanakla-
yansımasına göre biçimlenir. rı nasıl kullandığına bakıldığında, artık çağımıza öz-
B) Sanat, sanat içindir; sanattan başka ereği olamaz. gü bir stilden söz etmek anlamsızlaşır.
C) Her sanat türünün toplumsal bir mesajı olmak zo-
rundadır. Buna göre, yeniçağ sanatı için aşağıdakilerden
D) Sanat yoluyla insanlar, çağın ve toplumun sorunla- hangisi söylenemez?
rına karşı duyarlılık kazanabilirler.
E) Toplumsal bir mesajı olmayan bir sanat eseri, A) Bireye ve onun özgürce yaptığı seçimlere dayanır.
gerçek bir sanat ürünü olamaz. B) İçinde geçmişten bugüne kadar gelen tüm gele-
neksel anlayışları barındırabilir.
C) Sanatın temel görevinin, toplumsal ve ahlaksal
açıdan iyi olana hizmet etmek olduğunu düşünür.
D) Yetkin bir Tanrı düşüncesi yerine, evrenin insanla
yetkinleşeceği fikrine inanır.
2. Eskiçağ sanatı, önemli ölçüde evren merkezlidir, do- E) Güzel olanın yanında ilginç olanı da bulup
ğanın bir kosmos olması gibi sanatın da bir kosmos yansıtma ereği taşır.
olması gerekliliğini savunur. Bu düşünce Çin, Babil,
Mısır ve Grek sanatında egemendir. Çinliler kosmik
olarak belirlenmiş ölçü normlarına, Grekler uyuma
inanır, onlar için evrenin ve nesnelerin yapısını belir-
leyen temel yasa budur. Bu nedenle Grek plastiği,
aslında “güzel insan” idealinin egemen olduğu idea-
list bir plastiktir. Bu plastik tek tek uyumsuzlukları bir 5. Sanat olayına katılan, onun oluşmasını sağlayan in-
yana bırakır ve insanların güzel yanlarını bir “bi- san, toplumsal bir varlık olduğundan oluşturduğu
çim”de birleştirir. eser de toplumsal bir ürün olacaktır. Sanat, insan
Ortaçağ sanatı ise, önemli ölçüde Tanrı merkezcidir. emeğinin bir ürünüdür. Estetik yansımanın konusu
Onun evreni, yaratıcının aracılığıyla organize olmuş- her zaman insandır. Estetik yaratmada iki önemli öğe
tur. Sanatın işlevi de ruha kendi tanrısal kökenini vardır. Bunlardan biri sanatçının özlemleri, arzuları
anımsatmaktır. Bu yüzden tüm Hıristiyan sanatı, Av- diğeri ise, toplumun istekleridir. Sanatçı, eserini top-
rupa’da kilisenin hizmetinde olmuştur. luma kabul ettirebildiğinde tam bir doyuma ulaşır.
Ancak sanat eserinin toplumda kabul görmesinde
Bu bilgiden yola çıkılarak ulaşılabilecek genelleme toplumun düzeyi de önemlidir. Sanatsal gelişim, top-
aşağıdakilerin hangisidir? lumsal gelişmeyle ve toplumsal yaşamın yapısıyla
doğrudan ilgilidir. Sanatçının dünya görüşü, bulun-
A) Sanatla toplum arasında karşılıklı etkileşim vardır. duğu toplumdaki konumundan bilinçli ya da bilinçsiz
B) Sanat, toplumsal değişimlerin öncüsüdür. olarak koşullanabilir.
C) Sanat, ancak elverişli toplumsal koşullarda gelişe-
bilir. Bu parçadan aşağıdaki yargıların hangisine ulaşı-
D) Her çağın sanat anlayışı kendine özgüdür. lamaz?
E) Sanat, insanı yaratıcı kılan bir oyundur.
A) Her sanatçı, içinde bulunduğu çağın ve toplumun
belli ölçüde etkisi altında kalır.
B) Her sanatçı, ortaya koyduğu ürünün toplumu tara-
fından beğenilip ilgi görmesini ister.
C) Her sanatsal yaratmada, sanatçının beklenti ve
3. Sanat, lirik bir sezgi olup kişiliğin ifadesidir. idealleri etkilidir.
D) Bir toplumdaki sanatsal atılımlarla toplumsal yapı
Bu cümlede, sanatın hangi özelliği anlatılmakta- arasında paralellik vardır.
dır? E) Ancak uygarlıkta yol almış toplumlardan büyük
sanatçılar çıkabilir.
A) Öznellik B) Yaratıcılık C) Benzersizlik
D) Kurgusallık E) Evrensellik

6. – Kant’a göre, “Sanat, güzel bir şeyin temsili değildir, 9. Van Gogh’un ünlü tablosu “Zeytin Ağaçları”nı seyret-
bir şeyin güzel temsilidir.” tiğimde davranışım, gerçek zeytin ağaçları bahçesini
– Pascal’a göre, “Sanat, orijinaline hayran olmadığı- gördüğümde gösterdiğim davranıştan farklıdır. Ger-
mız şeylere olan benzerliğiyle bizi kendine hayran çek zeytin ağaçları, beni zeytinlerini toplamaya ya da
bırakıyor.” altlarında bir öğle uykusuna davet eder. Özetle ger-
çek zeytin ağaçları bahçesi, isteklerim için basit bir
İki düşünür, bu sözleriyle aşağıdakilerden hangi- araç olarak karşımda bulunur. Oysa Van Gogh’un
sini vurgulamaktadır? “Zeytin Ağaçları” tablosunun önünde bulunan ben
olurum.
A) Doğal güzellikle sanatsal güzellik arasında köklü
bir ayrım vardır. Bu parçadan ulaşılabilecek yargı, aşağıdakilerden
B) Sanatın değeri, modelini aynen yansıtma gücüne hangisidir?
bağlıdır.
C) Sanatçıya bir eser yaratma düşüncesini veren, do- A) Sanat, doğal olanın sanat eserinde yansıtılmasıdır.
ğal güzelliğin yarattığı heyecandır. B) Doğa varlığı ile sanat varlığı birbirinden farklıdır.
D) Doğal güzellik olmasaydı, sanatsal güzelliğe kayıt- C) Sanat, doğanın güzelliğinin fark edilmesini sağlar.
sız kalınırdı. D) Doğa güzel olduğu için, onu taklit eden sanat eseri
E) Sanatın formları, doğal güzellikle sanatsal de güzeldir.
güzelliği özdeşleştirir. E) Estetik haz, etkisinin daha uzun süreli olmasıyla
duyusal hazdan ayrılır.
7. Géricault’un “Epsom derbisi” adlı tablosunda, karınla-

rı yere değer gibi dörtnala koşan atları hayranlıkla iz-
leriz. Aslında hiçbir zaman hiçbir at, bu eserde oldu-
ğu gibi ön ayakları arka ayaklarının bir uzantısıymış
gibi koşmaz; ama bu durum, tabloda canlılık havası
vermiştir. Aynı şekilde, Rodin’in “Yürüyen Adam”ı
gerçeği doğru yansıtmaz. Çünkü gerçek yürüyüşte iki
ayak hiçbir zaman birlikte yere basmaz.
Buna göre, sanatın değeri için aşağıdakilerden

hangisi söylenebilir?
A) Doğa varlığının, gerçeğine uygun olarak yansıma-

sıdır. 10. Aristoteles’e göre sanat; nedeni öykünme, sonucu
B) Kişisel beğeniye bağlı olan göreceli bir kavramdır. “katharsis” (arınma) olan bir süreçtir. Sanatçı, ürü-
C) Deneyimin, kavramlar aracılığıyla tam olarak akta- nüyle doğaya ayna tutar. Sanat, aynı zamanda dü-
rılmasıdır. zenlilik, simetri demektir. Düzenlilik ve simetri hem
D) Gerçeğin basit bir kopyasıdır. matematikte hem de doğal ve toplumsal yaşamda
E) Kopya veya yansıma değil, yeniden kurma ve yer alan bir olgudur. Sanat, dış dünyanın dışını değil,
değiştirmedir. iç görünüşünü, varlığın özünü betimlemedir. Sanat
yoluyla kişi, tutkularından kurtulur ve duygusal bir
arınma yaşar. Sanatın amacı, insanı eğitmek ve gü-
zel, iyi bütünlüğünü içeren bir toplum oluşturmaktır.
Aşağıdakilerden hangisi, Aristo’nun bu görüşlerini

8. Rodin’e göre sanat, dünyayı anlamaya ve anlatmaya desteklememektedir?
yönelen insanın, en yüce uğraşıdır.
A) Sanatın tek bir ereği vardır; bu, her türlü kaygıdan
Buna göre, sanatın temel ereği, aşağıdakilerden uzak kalarak yine sanat yapmaktır.
hangisidir? B) Yaşamı yansıtmayan, onun özüne ışık tutamayan
hiçbir ürün sanat eseri olmaz.
A) Sanatçının yaratma güdüsüne doyum sağlamak C) Sanat, doğanın içindedir, sanatçı ise onu doğadan
B) Faydalı olanı düşünmeden, güzeli yaratmak çıkaran kişidir.
C) İnsanın tanıma ve anlama güdüsünü doyurmak D) Neleri duyup düşüneceğimizi bize öğretmek, sana-
D) Toplumsal çelişkilere dikkat çekmek tın görevidir.
E) İnsanların beğeni duygularını geliştirmek E) Sanat bilgi, teknik, duygu ve kültürün biçimlendir-
diği karmaşık bir olgudur.
1.B 2.D 3.A 4.C 5.E 6.A 7.E 8.C 9.B 10.A

MATEMATİK – ÖSS SAY/EA
İNTEGRAL
İNTEGRAL ı
4. ⎡ f 2 (x) + c ⎤ = 2f(x).f ı(x) olduğundan, doğrudur.
⎢⎣ ⎥⎦
Tanım: (a,b) aralığında tanımlı F(x) fonksiyonu verilsin. ı 2
⎛ sin 2x + x ⎞ 2 cos 2x + 1 4 cos x − 1
Eğer F(x) fonksiyonunun türevi f(x) ise, F(x) fonksiyonuna, 5. ⎜ +c⎟ = = olduğun-
⎝ 2 ⎠ 2 2
f(x) fonksiyonunun ilkeli ya da belirsiz integrali denir.
dan, yanlıştır.
Fı(x) = f(x) ise,
∫ f(x) dx = F(x) + c dir.
∫ sembolüne integral işareti, c ye de integral sabiti denir.
ÖRNEK 2
Belirsiz İntegralin Özellikleri
∫ x f(x) dx = x
3 2
+ 3x − 2x + c olduğuna göre,
1.
∫ af(x) dx = a∫ f(x) dx
∫ [f(x) ∓ g(x)] dx = ∫ f(x) dx ∓ ∫ g(x) dx
f(2) kaçtır?
2.
ÇÖZÜM
⎣⎢ ∫
3. d ⎡ f(x) dx ⎤ = f(x) dx
⎦⎥
ı
x. f(x) = (x3 + 3x 2 − 2x + c)ı olduğundan,
4.
∫
⎡ f(x)dx ⎤ = f(x)
⎢⎣ ⎥⎦
2 2
x. f(x) = 3x + 6x − 2 , f(x) = 3x + 6 − olur.
5.
∫ dF(x) = F(x) + c f(2) = 6 + 6 − 1 = 11 dir.
x
ÖRNEK 1
ÖRNEK 3
Aşağıdaki ifadelerin doğruluk değerlerini bulalım.
f fonksiyonunun eğrisi A(1, 4) noktasında yerel ekstremum
∫
3 4 yapmaktadır.
1. x dx = x + c
f(x) dx
∫
3 2
= x + ax + bx + c olduğuna göre,
∫ e dx = e + c
x x 2
2. x
dx
3.
∫ x + 1 = ln x + 1 + c a+b toplamı kaçtır?
∫ 2 f(x).f (x)dx = f (x) + c

ı 2
4.
ÇÖZÜM
sin 2x + x
∫ cos x dx = 2 + c
2
5.
f(x) 3 2 ı
= (x + ax + bx + c) olduğundan,
2
x
ÇÖZÜM
f(x) 2 4 3 2
2
= 3x + 2ax + b , f(x) = 3x + 2ax + bx olur.
4 ı 3
x
1. (x + c) = 4x olduğundan, yanlıştır. ı 3 2
f (x) = 12x + 6ax + 2bx
x ı x
2. (e + c) = e olduğundan, doğrudur.
f ı (1) = 12 + 6a + 2b = 0 dan, 3a + b = −6 dır.
ı 1
3. ⎣⎡ln x + 1 + c ⎦⎤ = x + 1 olduğundan, doğrudur. f(1) = 3 + 2a + b = 4 ten, 2a + b = 1 dir.
Buradan, a = −7 ve b = 15 olup, a + b = 8 dir.

ÖRNEK 4 ÖRNEK 6
∫ x dx + ∫ ln f(x) dx = x ∫ ln x dx ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangisidir?

2
+ ax + b bağıntısı veriliyor.
f(1) = e4 olduğuna göre, A) x ln x + c B) ln x + x + c C)

ln x
+c
x
a kaçtır? D) x ln x + x + c E) x ln x − x + c
ÇÖZÜM ÇÖZÜM
(x ln x + c)ı = ln x + 1 ≠ ln x
∫ x dx + ∫ ln f(x) dx = ∫ [ x + ln f(x)] dx =x A)
2
+ ax + b
ı 1
x +a B) (ln x + x + c) = + 1 ≠ ln x
x + ln f(x) = 2x + a , f(x) = e olur. x
a +1 4 1
f(1) = e = e ten, a = 3 tür. ı ⋅ x − ln x
⎛ ln x ⎞ x 1 − ln x
C) ⎜ x +c⎟ = 2
= ≠ ln x
⎝ ⎠ x x2
D) (x ln x + x + c)ı = ln x + 1 + 1 = ln x + 2 ≠ ln x
ı
E) (x ln x − x + c) = ln x + 1 − 1 = ln x olduğundan, ifade-
nin eşiti E seçeneğindeki fonksiyondur.
ÖRNEK 5
1 + cos x
3 İNTEGRAL ALMA KURALLARI
∫ cos x
2
dx ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi-
sidir? xn+1
1.
∫ xndx =
n +1
+c (n ≠ −1)
A) sinx – cosx + c B) tanx + cosx + c dx

C) cotx + sinx + c D) tanx – sinx + c ∫ x = ln x + c
E) tanx + sinx + c 2. u = f(x) olmak üzere
un+1
∫ undu =
n +1
+ c (n ≠ –1)
du
ÇÖZÜM
∫u = ln u + c
au
∫
1+ cos3 x
cos2 x
dx = f(x) + c ise, ( f(x) + c ) =
ı 1+ cos3 x
cos2 x
olmalıdır.
3.
∫ audu =
ln a
+c
3
4.
∫ cosudu = sinu + c
1 + cos x
(sin x − cos x + c)ı = cos x + sin x ≠
A)
cos2 x ∫ sinudu = − cosu + c
1 + cos3 x
∫ (1+ tan u)du = tanu + c
1 2
B) (tan x + cos x + c)ı = 2
− sin x ≠ 2
cos x cos x
∫ (1+ cot u)du = − cot u + c

2
1 1 + cos3 x
C) (cot x + sin x + c)ı = − + cos x ≠
sin2 x cos2 x
1 1 + cos3 x du 1 u
(tan x − sin x + c)ı =
D) 2
cos x
− cos x ≠ 2
cos x
5.
∫a 2
+u 2
=
a
arctan + c
a
1 1 + cos3 x du u
E) (tan x + sin x + c)ı =
cos2 x
+ cos x =
cos2 x
oldu-
∫ a −u
2 2
= arcsin
a
+c
ğundan ifadenin eşiti E seçeneğindeki fonksiyondur.

ÖRNEK 7 ÇÖZÜM
∫ 3 du
x dx ifadesinin eşitini bulalım. x 2 + 1 = u dersek, 2x dx = du , x dx = olur.
2
1 3 u4 (x 2 + 1)4
∫ x.(x 2 + 1)3 dx =
2 ∫
u du =
8
+c =
8
+ c dir.
ÇÖZÜM
1
1 +1 4 ÖRNEK 11
x3 3 3
∫ 3
x dx =
∫ x3 dx =
1
+1
+ c = x 3 + c = x ⋅ 3 x + c dir.
4 4 2x dx
3 ∫x 2
+2
ifadesinin eşitini bulalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK 8
2
x + 2 = u dersek, 2xdx = du olur.
dx 2x dx du
∫ ∫x ∫u
2
ifadesinin eşitini bulalım. 2
= = ln u + c = ln(x + 2) + c dir.
x−2 +2
ÇÖZÜM
1
1
dx − (x − 2) 2 ÖRNEK 12
∫ x−2 ∫
= (x − 2) 2 dx =
1
+ c = 2 x − 2 + c dir.
2 2
3x + 5x 3x
∫x 3
+x +4
2
dx −
∫x 3
+x +4
2
dx ifadesinin eşitini bu-
lalım.
ÖRNEK 9
ÇÖZÜM
dx
∫ x +1− x
3x 2 + 5x 3x 3x 2 + 2x
∫x 3
+x +4 2
dx −
∫x 3
+x +4 2
dx =
∫x 3
+ x2 + 4
dx tir.
ÇÖZÜM x 3 + x 2 + 4 = u dersek, (3x 2 + 2x)dx = du olur.

3x 2 + 2x du
dx x +1+ x ∫x 3
+x +4 2
dx =
∫u = ln u + c = ln x3 + x 2 + 4 + c dir.
∫ x +1− x
=
∫( x +1− x )( x +1+ x )
dx
1
⎡ 1⎤
=
∫ ⎢(x + 1) 2 + x 2 ⎥ dx
⎢
⎣
⎥
⎦
ÖRNEK 13
3 3
2
∫
(x + 1) 2 x 2 +1
= +
2
+ c = ⎡(x + 1). x + 1 + x. x ⎤ + c dir. x .e x dx ifadesinin eşitini bulalım.
3 3 3⎣ ⎦
2 2
ÇÖZÜM
ÖRNEK 10 du
x 2 + 1 = u dersek, 2xdx = du , xdx = olur.
2
1 u 1 1 2
∫ ∫
2
+1
e du = eu + c = e x +1 + c dir.
∫ x.e x
2 3 dx =
x.(x + 1) dx ifadesinin eşitini bulalım.
2 2 2

ÖRNEK 14 ÇÖZÜM
∫ sin2x. sin
2 1
x dx ifadesinin eşitini bulalım. ln x = u dersek, dx = du olur.
x
ln x u2 ln2 x
ÇÖZÜM ∫ x
dx = u du =
2 ∫
+c =
2
+ c dir.
2
sin x = u dersek, 2 sin x cos xdx = sin 2xdx = du olur.
2 4
u sin x
∫ sin2x.sin ∫
2
x dx = udu = +c = + c dir.
2 2
ÖRNEK 18
arctan x
e
ÖRNEK 15 ∫ 1+ x
2
sin2x
∫ 4 sin2 x + 3 cos2 x dx ifadesinin eşitini bulalım. ÇÖZÜM
ÇÖZÜM 1
arctan x = u dersek, 2
dx = du olur.
1+ x
sin2x sin 2x arctan x
∫ sin 2 2
x + 3 sin x + 3 cos x 2
dx =
∫ 3 + sin 2
x
dx
∫
e
1+ x
2
dx =
∫e
u u
du = e + c = e
arctan x
+ c dir.
3 + sin2 x = u dersek, 2 sin x cos xdx = sin 2xdx = du olur.

sin 2x du
∫ 2
3 + sin x
dx =
u ∫
= ln u + c = ln(3 + sin2 x) + c dir.
ÖRNEK 19
∫e
x+e
x
dx ifadesinin eşitini bulalım.
ÖRNEK 16
ÇÖZÜM
3
sin x
∫ cos2 x dx ifadesinin eşitini bulalım. ∫e
x +e
x
dx =
∫ e .e
x e
x
dx
e x = u dersek , e x dx = du olur.
ÇÖZÜM
∫ e .e ∫ e du = e
x x
x e u u
= + c = ee + c dir.
3 2
sin x (1 − cos x).sin x
∫ cos x
2
dx = 2
cos x ∫ dx
cos x = u dersek, − sin xdx = du olur.

2
(1 − cos x).sin x 1− u
2 ÖRNEK 20
∫ ∫ ∫
−2
2
dx = − 2
du = (1 − u ) du
cos x u
1 3+3 x
= u + + c = cos x + sec x + c dir.
u ∫ x
ÇÖZÜM
ÖRNEK 17 3 dx 2
3 + 3 x = u dersek, dx = du , = du olur.
2 x x 3
ln x
∫ 1 3
dx ifadesinin eşitini bulalım. 3+3 x 2 4 4
x
∫ x
dx =
3 ∫
u 2 du = u 2 + c =
9 9
(3 + x )3 + c dir.

ÖRNEK 21 ÖRNEK 25
dx dx
∫ 4+x 2
∫ x. 25 − ln2 x
ÇÖZÜM ÇÖZÜM
du 1 u
∫ a + u = a arctan a + c idi.
2 2 ln x = u dersek,
1
x
dx = du olur.
dx 1 x
∫ 4 + x = 2 arctan 2 + c dir.
dx du u
2 ∫ x. 25 − ln x2
=
∫25 − u2
= arcsin + c
5
⎛ ln x ⎞
= arcsin ⎜ ⎟ + c dir.
⎝ 5 ⎠
ÖRNEK 22
x
e dx
∫ 1+ e 2x
ÖRNEK 26
ÇÖZÜM cos x dx
∫ 2
3 sin x + 4cos x
2
e x = u dersek, e x dx = du olur.
e x dx du
∫ 1+ e 2x
=
∫ 1+ u 2
= arctanu + c = arctan e x + c dir.
ÇÖZÜM
3 sin2 x + 4 cos2 x = 4 sin2 x + 4 cos2 x − sin2 x

ÖRNEK 23 = 4 − sin2 x tir.
cos xdx cos xdx
sin 2x
∫ 9 + sin 4
dx ifadesinin eşitini bulalım. ∫ 2
3 sin x + 4 cos x 2
dx =
∫
4 − sin2 x
olur.
x
sin x = u dersek, cos x dx = du dur.
cos xdx du u
ÇÖZÜM
∫ 2
4 − sin x
=
∫ 4−u 2
= arcsin + c
2
2 ⎛ sin x ⎞
sin x = u dersek , 2 sin x cos xdx = sin 2xdx = du olur. = arcsin ⎜ ⎟ + c dir.
⎝ 2 ⎠
sin 2x du 1 u
∫ 9 + sin
x
dx =
4
9+u
2 3 3∫
= arctan + c
1 ⎛ sin x ⎞
2
= arctan ⎜ ⎟ + c dir.
3 ⎜ 3 ⎟
⎝ ⎠
TRİGONOMETRİK FONKSİYONLARIN İNTEGRALİ
ÖRNEK 24
ÖRNEK 27
dx
∫ ifadesinin eşitini bulalım.
∫ cos
2 2
16 − x x dx ifadesinin eşitini bulalım.
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
du u
∫ 2
a −u
2
= arcsin
a
+ c idi.
∫ cos 2x = 2 cos x − 1 den, cos x = 2 olur.
2 2 1 + cos 2x
dx x 1 1⎛ sin 2x ⎞
∫ ∫ cos xdx = 2 ∫ (1+ cos 2x)dx = 2 ⎜⎝ x + 2 ⎟⎠ + c dir.
2
= arcsin + c dir.
16 − x
2 4

ÖRNEK 28 ÖRNEK 31
∫ (tan ∫ cos 6x.cos 2x dx ifadesinin eşitini bulalım.

4 2
x + tan x) dx ifadesinin eşitini bulalım.
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
∫ (tan ∫ tan
4
x + tan2 x) dx = 2
x(1 + tan2 x) dx
1
cos a.cos b = [cos(a + b) + cos(a − b)] den,
tan x = u dersek, (1 + tan2 x) dx = du olur. 2
1
u3 tan3 x cos 6x.cos 2x = (cos 8x + cos 4x) olur.
∫ tan2 x(1 + tan2 x)dx = u2du =
∫ 3
+c =
3
+ c dir. 2
1
∫ cos 6x.cos 2x =
2 ∫
( cos 8x + cos 4x ) dx
1 1
ÖRNEK 29 = sin 8x + sin 4x + c dir.
16 8
∫ sin
4
x dx ifadesinin eşitini bulalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK 32
2 1 − cos 2x 2
cos 2x = 1 − 2 sin x , sin x =
dir.
2
∫ tan
3
2 2 1 − cos 4x x dx ifadesinin eşitini bulalım.
cos 4x = 1 − 2 sin 2x , sin 2x = dir.
2
∫ sin x dx = ∫ sin x.(1− cos x)dx

4 2 2
1 ÇÖZÜM
∫ 4∫
2 2 2
= sin xdx − 4 sin x.cos x dx
∫ tan x dx = ∫ (tan x + tan x − tan x) dx

1 3 3
∫ 4∫
2 2
= sin x dx − sin 2x dx
∫ ∫
2
1 1 = tan x(1 + tan x)dx − tan x dx
2∫ 8∫
= (1 − cos 2x) dx − (1 − cos 4x) dx
∫ tan x(1+ tan x)dx ifadesinde,

2
x sin 2x x sin 4x
= − − + +c
2 4 8 32
2
3x sin 2x sin 4x tan x = u dersek , (1 + tan x) dx = du olur.
= − + + c dir.
8 4 32 2 2
u tan x
∫ ∫
2
tan x(1 + tan x)dx = u du = +c = + c olur.
2 2
sin x
ÖRNEK 30 ∫ tan x dx = ∫ cos x dx ifadesinde,
cos x = u dersek, − sin x dx = du olur.
∫ sin 5x.cos x dx ifadesinin eşitini bulalım. sin x
∫ cos x dx = − ∫ u
du
= − ln u + c = −ln cos x + c olur.
2
tan x
∫
ÇÖZÜM 3
tan x dx = − ln cos x + c dir.
2
1
sin a.cosb = [sin(a + b) + sin(a − b)] den,
2
1
sin 5x.cos x = (sin 6x + sin 4x) olur.
2
1 ÖRNEK 33
∫ sin 5x.cos x dx =
2 ∫
(sin 6x + sin 4x) dx
cos 6x cos 4x
∫ cos
5
=− − + c dir. x dx ifadesinin eşitini bulalım.
12 8

ÇÖZÜM ÖRNEK 36
2 cos 2x − 1
∫ cos x dx = ∫ cos x.cos xdx = ∫ (1− sin x) .cos x dx
5 4 2
∫ cos 2x + 1 dx ifadesinin eşitini bulalım.
∫
2 4
= (1 − 2 sin x + sin x).cos x dx
ÇÖZÜM
∫ ∫ ∫
2 4
= cos x dx − 2 sin x.cos x dx + sin x.cos x dx
2 3 1 5 cos 2x = 2 cos2 x − 1 = 1 − 2 sin2 x tir.

= sin x − sin x + sin x + c dir. 2
3 5 cos 2x − 1 −2 sin x
∫ cos 2x + 1
dx =
∫ 2 cos 2
x
dx = − tan2 x dx
∫
∫
2
= − (tan x + 1 − 1) dx = −(tan x − x) + c
ÖRNEK 34 = − tan x + x + c dir.
∫ (tan
5 4 3 2
x + tan x + tan x + tan x) dx ifadesinin eşitini
ÖRNEK 37
bulalım.
sin4 x
ÇÖZÜM
∫ cos 2
x
ÇÖZÜM
∫ (tan x + tan x + tan x + tan
5 4 3 2
x) dx
2
∫ ∫ sin4 x (1 − cos2 x) 1 − 2 cos2 x + cos4 x
3 2 2
= tan x(1 + tan x) dx + tan x(1 + tan2 x) dx
2
∫ cos 2
x
dx =
∫ cos2 x
dx =
∫ cos2 x
dx
tan x = u dersek, (1 + tan x) dx = du olur.
dx ⎛ 1 ⎞
∫ cos x − 2∫ dx + ∫ cos x dx ⎜⎝ cos x = 2 (1+ cos 2x) ⎟⎠
2 2
=
∫ ∫
3 2 2 2
tan x(1 + tan x) dx + tan x(1 + tan x)dx 2
dx 1
∫
3
= u du + u du
∫
2 =
∫ cos x − 2∫ dx + 2 ∫ (1+ cos 2x) dx
2
4 3 4 3 1 sin 2x sin 2x 3x
u u tan x tan x = tan x − 2x + x+ + c = tan x + − + c dir.
= + +c = + + c dir.
4 3 4 3 2 4 4 2
BASİT KESİRLERE AYIRMA YÖNTEMİ

ÖRNEK 35
A A A
, , .... , biçiminde veya
2x ax + b (ax + b)2 (ax + b)
n
e
∫ ex + 1
b2 − 4ac < 0 olduğunda,
Ax + B Ax + B Ax + B
, , ....., bi-
ax 2 + bx + c
( ) ( )
2 n
2 2
ax + bx + c ax + bx + c
ÇÖZÜM
çimindeki ifadelere basit kesir denir.
x 2 x
e + 1 = u diyelim. e dx = 2u du olur.
2 1 4
e
2x x
e .e dx
x 2
(u − 1).2u du , , ifadeleri basit kesirdir.
∫ ∫ ∫ 3x + 5 2 3
dx = = (x + 1) (x − 1)
e +1
x
e +1
x u
x+3 4 2x + 5
2
, 2 2
, ifadeleri basit
⎛ u3 ⎞ x +x+2 (x − 3x + 8) (x + x + 6)3
2
∫
2
= 2 (u − 1)du = 2 ⎜ − u⎟ + c
⎜ 3 ⎟ kesirdir.
⎝ ⎠
⎛ (e x + 1)3 ⎞ x+2 1 2x + 1
, , ifadeleri basit kesir
= 2⎜ − e + 1 ⎟ + c dir.
x 2 2 2 2 3
x + x − 12 (x − 1) (x − x)
⎜ 3 ⎟
⎝ ⎠ değildir.

ÖRNEK 38 ÖRNEK 41
2 x2 + 4
2
ifadesini basit kesirlere ayıralım. ifadesini basit kesirlere ayıralım.
x −1 x 2 (x + 1)
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
2 a b (a + b)x + b − a
= + = den, x +4
2
a b c (a + b)x + (b + c)x + c
2
x2 − 1 x + 1 x − 1 x2 − 1 2
+ +=
2
=
2
den,
a + b = 0 , b − a = 2 olup, b = 1 , a = −1 olur. x (x + 1) x + 1 x x x (x + 1)
2 1 1 c = 4 , b = −4 , a = 5 olup,
= − dir. 2
x2 − 1 x − 1 x + 1 x +4
=
5 4 4
− + olur.
2 x + 1 x x2
x (x + 1)
ÖRNEK 42
ÖRNEK 39 dx
∫ x2 + 2x + 2 ifadesinin eşitini bulalım.
2
x +1
3
ifadesini basit kesirlere ayıralım.
x + 2x ÇÖZÜM
x 2 + 2x + 2 = 0 denkleminde, Δ < 0 olduğundan,

ÇÖZÜM
1
2
ifadesi basit kesirdir.
2 2 2 x + 2x + 2
x +1 x +1 a bx + c (a + b)x + cx + 2a
= = + = ten, dx dx dx
3
x + 2x 2
x(x + 2) x x2 + 2 x3 + 2x ∫x 2
+ 2x + 2
=
∫x 2
+ 2x + 1 + 1
=
∫ 1+ (x + 1)
2
1 1
a+b =1 , c = 0 , 2a = 1 olup, a = , b= dir. x + 1 = u dersek,dx = du olur.
2 2
dx du
x2 + 1
3
x + 2x
=
1
+
x
2x 2(x 2 + 2)
dir. ∫ 1+ (x + 1) = ∫ 1+ u
2 2
= arctanu + c = arctan(x + 1) + c dir.
ÖRNEK 43
dx
ÖRNEK 40
∫ x2 + 2x − 3 ifadesinin eşitini bulalım.
ÇÖZÜM
x2 + x + 5
ifadesini basit kesirlere ayıralım.
(x 2 + 1)2
x 2 + 2x − 3 = 0 denkleminde, Δ > 0 olduğundan,
1
2
ifadesi basit kesir değildir.
ÇÖZÜM x + 2x − 3
1 a b (a + b)x + 3b − a
+= = ten,
2
x +x+5 ax + b cx + d x 2 + 2x − 3 x + 3 x −1 x 2 + 2x − 3
2 2
= 2
+ 2 2 1 1
(x + 1) x +1 (x + 1) a + b = 0 , 3b − a = 1 olup, b = ve a = − tür.
4 4
3 2
ax + bx + (c + a)x + d + b dx 1 dx 1 dx
= 2
(x + 1)
2
den,
∫ 2
= −
x + 2x − 3 4 x − 1 4 x + 3 ∫ ∫
a=0 , b = 1 , c = 1 , d = 4 olup, 1
= ( ln x − 1 − ln x + 3 ) + c
2
x +x+5 1 x+4 4
= + olur. 1 x −1
2 2
(x + 1) x + 1 (x 2 + 1)2
2
= ln + c dir.
4 x+3

ÖRNEK 44 ÇÖZÜM
sin x = t dersek, cos xdx = dt olur.
5x 2 + 4x + 4 4 cot x 4 cos x 4 dt
∫ 2
x .(x + 2)
dx ifadesinin eşitini bulalım. ∫ 2
4 + sin x
=
∫
sin x(4 + sin2 x)
dx =
∫ t(t 2
+ 4)
2
4 a bt + c (a + b)t + ct + 4a
= 2
= + = ten,
t(t + 4) t t2 + 4 t(t 2 + 4)
ÇÖZÜM a = 1 , b = −1 ve c = 0 olur.
5x 2 + 4x + 4 a b c ∫ t(t
4 dt
2
+ 4)
=
dt
∫ t −2∫t
1
2
2t
+4
1
(
= ln t − ln t 2 + 4 + c
2
)
2
= + +
x (x + 2) x + 2 x x2 sin x
1
= ln sin x − ln(sin2 x + 4) + c = ln + c dir.
(a + b)x 2 + (2b + c)x + 2c 2 sin2 x + 4
= den,
x 2 (x + 2)
c = 2 , b = 1 ve a = 4 olur.
5x 2 + 4x + 4 4 1 2
∫ x 2 (x + 2)
dx =
∫ x + 2 dx + ∫ x dx + ∫ x 2
dx
4 1
∫ ∫ x dx + 2∫ x
−2
= dx + dx
x+2
ÖRNEK 47
2
= 4 ln x + 2 + ln x − + c dir.
x
x 2 + 2x + 2
∫ (x 2
+ 1)(x 2 + 2)
ÖRNEK 45 ÇÖZÜM
sin2x
∫ 1 − sin4 x dx ifadesinin eşitini bulalım.
2
x + 2x + 2 ax + b cx + d
= +
2 2 2
(x + 1)(x + 2) x +1 x2 + 2
3 2
(a + c)x + (b + d)x + (2a + c)x + 2b + d
= 2 2
den,
ÇÖZÜM (x + 1)(x + 2)
a = 2 , b = 1 , c = −2 , d = 0 bulunur.
2 2
sin x = t dersek, 2 sin x.cos xdx = sin 2x dx = dt olur. x + 2x + 2 2x + 1 2x
sin 2x dt ∫ (x 2
+ 1)(x + 2)
2
dx =
∫x 2
+1
dx −
∫x 2
+2
dx
∫ 1− sin 4
dx =
1− t ∫ 2 2x dx 2x dx
∫ ∫ ∫x
x
= dx + −
1 a b (a − b)t + a + b 2 2 2
= + = den, x +1 x +1 +2
2 1− t 1+ t 2 2 2
1− t 1− t = ln(x + 1) − ln(x + 2) + arctan x + c
1 2
a − b = 0 , a + b = 1 olup, a = b = dir. x +1
2 = ln 2
+ arctan x + c dir.
dt 1 ⎛ 1 1 ⎞ 1 1+ t x +2
∫ 1− t
2
=
2 ⎝ ∫
⎜ 1 − t + 1 + t ⎟ dt = 2 ln 1 − t + c
⎠
2 2
1 1 + sin x 1 1 + sin x
= ln + c = ln + c dir.
2 1 − sin2 x 2 2
cos x
İRRASYONEL İFADELERDE TRİGONOMETRİK
DÖNÜŞÜM YAPARAK İNTEGRAL ALMA
ÖRNEK 46 ÖRNEK 48
4 cot x
∫ 4 + sin ∫
2
2
dx ifadesinin eşitini bulalım. 4 − x dx ifadesinin eşitini bulalım.
x

ÇÖZÜM sin t = u dersek, cos t dt = du olur.
cos t dt 1 ⎛ 1 du 1 ⎞
x = 2 sin t diyelim. dx = 2 cos t dt olur. ∫ 1− sin t =∫ 1− u
2 ⎜ −
2 ⎝ u + 1 u − 1 ⎟⎠
2
du =
∫ 4+x2 x
1 u +1 1 sin t + 1
∫ 4 − x 2 dx = 2
∫ 4 − 4 sin2 t .cos t dt = 4 cos2 t dt
∫ = ln
2 u −1
+ c = ln
2 sin t − 1
+c
t .
⎛ sin 2t ⎞
∫
= 2 (1 + cos 2t) dt = 2 ⎜ t +
⎝ 2 ⎟⎠
+c x
+1
1 x + 4 + x2
2
1
= ln 4 + x2 +c = ln + c dir.
= 2t + 2 sin t .cos t + c 2 x x
2 −1 2 x − 4 + x2
2
x
= 2 arcsin + x ⋅
4−x
+ c dir. 4 + x2
2 2 t .
4–x2
ÖRNEK 51
dx
∫ 2
x −1
ÖRNEK 49
∫ 1 + x dx ifadesinin eşitini bulalım. ÇÖZÜM
ÇÖZÜM 1 cos t
x= diyelim. dx = − 2 dt olur.
sin t sin t
2 dx cos t dt dt sin t
x = tan t diyelim.
2 sin t
∫ 2
x −1
=−
∫ sin 2
t
1
−1
=−
∫ sin t = −∫ 1− cos 2
t
dt
dx = 2 tan t.(1 + tan t) dt = 2 dt olur. 2
sin t
dt cos3 t
sin t sin t dt cos t = u diyelim. − sin t dt = du olur.
∫ 1 + x dx = 2
∫ 1 + tan2 t ⋅
cos3 t
dt = 2
∫ cos 4 sin t dt 1 ⎛ 1 du 1 ⎞
cos t = u diyelim. − sin t dt = du olur.
t −
∫ 1− cos
t 2 2
=
⎝ ∫ 1− u 2
⎠
=
⎜ u + 1 − u − 1 ⎟ du ∫ x 1
1 u +1 1 cos t + 1
sin t dt du 2 = ln + c = ln +c
2
∫ cos 4
t
= −2
∫u 4
=
3u3
+c
1+ x x 2 u −1 2 cos t − 1 t .
x −12 x2–1
2 2 +1
= +c = (1 + x)3 + c dir. . 1 1 x2 − 1 + x
3 cos t 3 3 t
= ln x + c = ln + c dir.
1 2 2 2
x −1 x2 − 1 − x
−1
x
ÖRNEK 50 ÖRNEK 52
dx
∫x
dx
∫ 4+x
2
1 − ln x
2
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
1
ln x = sinu diyelim. dx = cos u du olur.
2 x
x = 2 tan t diyelim. dx = dt olur.
cos2 t dx cosu du
dx dt dt cos t dt
∫x 1 − ln x
2
=
∫
1 − sin u
2
=
∫ du = u + c
∫ 4+x
2
=2
∫ cos 2
t. 4 + 4 tan t
2
=
∫ cos t
=
∫ 1− sin 2
t = arcsin(ln x) + c dir.

ÖRNEK 53 ÇÖZÜM
x = u , dx = du
1 − x2
∫ x2
dx ifadesinin eşitini bulalım. cos x dx = dv, v = sin x
ÇÖZÜM
∫ x.cos x dx = x sin x − ∫ sin x dx = x sin x + cos x + c dir.
x = sint diyelim. dx = cos t dt olur.
NOT: Farklı türden fonksiyonların çarpımı biçiminde
olan fonksiyonlara kısmi integral uygulanırken,
1− x2 1 − sin2 t.cos t dt cos2 t dt LAPTÜ sırasında, (Logaritma, Arc, Polinom, Tri-
∫ x2
dx =
∫ sin t 2 ∫ =
sin2 t gonometrik, Üstel) soldaki fonksiyon u, sağdaki
fonksiyon dv olarak alınmalıdır.
∫
= cot 2
∫ ∫
2
t dt = (1 + cot t) dt − dt
1 x
1 − x2
= − cot t − t + c = − − arcsin x + c dir.
x
t .
1–x2 ÖRNEK 56
KISMİ (PARÇALI) İNTEGRASYON YÖNTEMİ

∫ x .ln x dx ifadesinin eşitini bulalım.
ÇÖZÜM
d(u.v) = udv + vdu

1
ln x = u , dx = du
∫ ∫
d(u.v) = (udv + vdu) x
2
x
∫ ∫
uv = udv + vdu xdx = dv , v =
2
2 2 2
x .ln x 1 x .ln x x
∫ udv = uv − ∫ vdu dur. ∫ x .ln x dx = 2
−
2
x dx =
∫2
−
4
+ c dir.
ÖRNEK 54
ÖRNEK 57
∫ x .(x + 1)
4
∫ arcsin x dx ifadesinin eşitini bulalım.

ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
x = u , dx = du
(x + 1)5 dx
(x + 1)4 dx = dv , v = arcsin x = u , = du
5 1 − x2
x.(x + 1)5 1 dx = dv , v = x
∫ x.(x + 1)4 dx =
5
−
5 ∫
(x + 1)5 dx
1 2x dx
x(x + 1) 5
(x + 1) 6 ∫ arcsin x dx = x.arcsin x − 2 ∫ 1 − x2
= − + c dir.
5 30
1 − x 2 = t dersek, − 2xdx = dt olur.
1
1
1 2x dx 1 − 1 t 2
ÖRNEK 55 −
2 ∫ 1− x 2
=
2∫t 2 dt = ⋅
2 1
= t = 1 − x2
∫ x .cos x dx ifadesinin eşitini bulalım. ∫ arcsin x dx = x.arc sin x + 1 − x 2 + c dir.

ÖRNEK 58 ÇÖZÜM
∫ ln x dx ifadesinin eşitini bulalım.

dx
arc tan x = u , = du
1 + x2
x2
ÇÖZÜM x.dx = dv , v=
2
x 2.arctan x 1 x2
ln x = u ,
dx
x
= du ∫ x.arctan x dx =
2
−
2 1 + x2
dx
∫
dx = dv , v = x x 2.arctan x 1 ⎛ 1 ⎞
=
2
− ⎜1− ⎟ dx
2 ⎝ 1 + x2 ⎠ ∫
∫ ∫
ln x dx = x ln x − dx = x ln x − x + c dir.
x 2.arctan x x − arc tan x
= − +c
2 2
ÖRNEK 59
(x 2 + 1).arctan x − x
= + c dir.
2
∫ ln x dx ifadesinin eşitini bulalım.
2
ÖRNEK 62
ÇÖZÜM
2
2 1
ln x = u , 2 ⋅ ln x dx = du
x
∫
2 x 3 . e x dx ifadesinin eşitini bulalım.
dx = dv , v = x
ÇÖZÜM
∫ ln x dx = x.ln ∫
2 2
x − 2 lnx dx
2
= x.ln x − 2(x.ln x − x) + c dir. x 2 = t dersek, 2x dx = dt olur.
2
∫
2 x 2.e x x dx =
∫ t .e dt olur.
t
ÖRNEK 60 t = u , dt = du
et dt = dv , v = et
∫ e . sin x dx ifadesinin eşitini bulalım. ∫ t .e dt = t .e − ∫ e dt = t.e − e + c

x t t t t t
∫
2 2 2
3 x 2 x x
2 x .e dx = x .e − e + c olur.
ÇÖZÜM
sin x = u , cos xdx = du

x x ÖRNEK 63
e dx = dv , v=e
∫ e .sin x dx = e .sin x − ∫ e .cos xdx

x x x
ln x
cos x = u , − sin xdx = du
∫ x
e dx = dv, v = e x
x
ÇÖZÜM
∫ ∫
e x .cos x dx = e x .cos x + e x .sin x dx
∫ e .sin x dx = e .sin x − ( e .cos x + ∫ e .sinx dx )

1
x x x x x = t dersek, dx = dt olur.
2 x
ln x
∫ ∫ ∫ ∫
x x x 2
2 e .sin x dx = e .sin x − e .cos x dx = 2 ln t dt = 4 ln t dt
x
x 1
e (sin x − cos x)
∫ e .sin x dx =
x ln t = u , dt = du
+ c dir.
2 t
dt = dv , v=t
ÖRNEK 61
∫ ln t dt = t .ln t − ∫ dt = t .ln t − t + c
∫ x dx = 4 ( x.ln x − x ) + c dir.
ln x
∫ x. arctan x dx ifadesinin eşitini bulalım.
( ∫ x .f(x) dx ) = ( x )
ı ı
2 3
+ 4x 2 + ax + b
∫ f(x)dx = x
3 2
1. + 2x + x + c olduğuna göre,
x 2.f(x) = 3x 2 + 8x + a
8 a
f(x) = 3 + + 2
f(1) kaçtır? x x
8 2a
A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8 f ı (x) = − − , f ı (1) = −8 − 2a = −2 den,
x 2 x3
a = −3 tür.
ÇÖZÜM Yanıt: A
( ∫ f(x) dx ) = ( x ) den,
ı ı
3 2
+ 2x + x + c
2
f(x) = 3x + 4x + 1 olup, f(1) = 8 dir.
Yanıt: E
∫
2 2
4. f(x) = (x + 2) d(x ) fonksiyonu veriliyor.
f(2) = 20 olduğuna göre,
∫ d(x
3 2
2. f(x) = + x + x + 3) olduğuna göre, f(0) kaçtır?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
f(2) – f(1) kaçtır?
A) 9 B) 10 C) 11 D) 12 E) 13
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
∫ ∫ ∫
2 2 2 3
f(x) = (x + 2) d(x ) = (x + 2).2x dx = (2x + 4x) dx
∫ dF(x) = F(x) + c den, f(x) =

x
4
2
+ 2x + c olur.
2
∫
3 2 3 2
f(x) = d(x + x + x + 3) = x +x +x+3+c
f(2) = 8 + 8 + c = 20 den, c = 4 tür.
f(2) − f(1) = (17 + c) − (6 + c) = 11 dir. f(0) = 4 tür.
Yanıt: C Yanıt: B
∫ x .f(x) dx = x
2 3 2
3. + 4x + ax + b veriliyor.
ı 2
5. f (x) = 3x .f(x) bağıntısı veriliyor.
f fonksiyonunun x = 1 apsisli noktasındaki teğetinin
3
eğimi –2 olduğuna göre, f(1) = e olduğuna göre,
a kaçtır? f(–1) kaçtır?
A) –3 B) –2 C) –1 D) 1 E) 2 A) e–2 B) e–1 C) 1 D) e E) e2

ÇÖZÜM
∫
2
8. f(x) = x.e − x dx fonksiyonu veriliyor.
ı ı 1
f (x) f (x)
= 3x 2 ,
∫ f(x) dx = ∫ 3x
2 f(0) = olduğuna göre,
dx
f(x) 2
3
+c
ln f(x) = x3 + c , f(x) = e x olur.
f(1) kaçtır?
c +1 3
f(1) = e = e ten, c = 2 dir.
f( −1) = e −1+ 2 = e dir. A)
e −1
B)
e −1
C)
2e − 1
e 2e e
Yanıt: D 2e − 1 2e + 1
D) E)
2e 2e
ÇÖZÜM
∫
ıı
6. x.f (x) dx ifadesinin eşiti aşağıdakilerden han-
2 1
gisidir? − x = u dersek, − 2xdx = du , xdx = − du olur.
2
1 u 1 u 1 − x2
A) x.f(x) − f ı(x) + c B) x.f ı(x) + c f(x) = −
2 ∫
e du = − e + c = − e
2 2
+ c olur.
1 1
C) x.f ı(x) + f(x) + c D) x.f ı(x) − f(x) + c f(0) = c − = den, c = 1 dir.
2 2
−1
E) f ı (x) + x.f(x) + c e 1 2e − 1
f(1) = 1 − = 1− = dir.
2 2e 2e
ÇÖZÜM
Yanıt: D
∫ x.f (x) dx = F(x) + c ise, (F(x) + c) = x.f (x) olmalıdır.

ıı ı ıı
D seçeneğindeki fonksiyonun türevi,
( x.f (x) − f(x) + c ) = f (x) + x.f (x) − f (x) = x.f (x) tir.
ı
ı ı ıı ı ıı
Yanıt: D
2x dx
9. ∫x 2
+ 2x + 2
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden han-
gisidir?
7. ∫ (1 − x). x dx ifadesinin eşiti aşağıdakilerden han-

A) ln(x 2 + 2x + 2) − arctan(x + 1) + c
gisidir?
B) ln(x 2 + 2x + 2) − 2 arctan(x + 1) + c
2x x(5 − 3x) x x(5 − 3x) x(5 − 3x) C) 2ln(x 2 + 2x + 2) − arctan(x + 1) + c

A) B) C)
15 15 15 D) 2ln(x 2 + 2x + 2) − 2 arctan(x + 1) + c
x(5 − 3 x ) x(5 − 3 x ) E) ln(x 2 + 2x + 2) + arctan(x + 1) + c
D) E)
15 15
ÇÖZÜM
ÇÖZÜM
3 5
1 3
⎛ ⎞ x2 x2
∫ (1− x) x dx =
∫ ⎜⎝ x2 − x2 ⎟ dx = 3 − 5 + c
∫x
2x dx 2x + 2 dx
+ 2x + 2 ∫ x + 2x + 2 ∫ (x + 1) + 1
⎠ 2
= −2
2 2
2 2
= ln ( x + 2x + 2 ) − 2 arctan(x + 1) + c dir.
2 2 2 2 2
= x x − x x +c = x. x(5 − 3x) + c dir.
3 5 15
Yanıt: B
Yanıt: A

dx 6 dx
10. ∫e x
+1
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangisi- 12. ∫ x +1+ x
dir? gisidir?
ex ex + 1 A) x +1− x x + c
A) ln +c B) ln +c
e +1x
e x B) 4(x + 1) x + 1 − x + c
C) (x + 1) x + 1 − 4x x + c
ex
C) ln e x (e x + 1) + c D) ln +c D) 4 x + 1 − 4x x + c
x
E) 4(x + 1) x + 1 − 4x x + c
x
E) ln +c
ex + 1
ÇÖZÜM
6 dx 6 ( x + 1 − x dx )
ÇÖZÜM
∫ x +1+ x
=
∫( x +1+ x )( x +1− x )
x x du
e + 1 = u dersek , e dx = du , dx = olur. ⎡ 1 1⎤
u −1
dx du ⎛ 1 1⎞ u −1
⎢ ∫
= 6 ⎢(x + 1) 2 − x 2 ⎥ dx
⎥
∫e x
+1
=
∫ u(u − 1)
= ⎜
∫
− ⎟ du = ln
⎝ u −1 u ⎠ u
+c
⎡
⎣
3 3⎤
⎦
dx ex ⎢ (x + 1) 2 x 2 ⎥
∫e x
+1
= ln
ex + 1
+ c dir. = 6⎢
⎢ 3
−
3 ⎥
⎥ + c = 4(x + 1) x + 1 − 4x x + c dir.
⎣⎢ 2 2 ⎥⎦
Yanıt: A
Yanıt: E
2x
4e
13. ∫e 2x
+ 2e − 3
x
dx ifadesinin eşiti aşağıdakilerden
11. ∫
f(x) = 3x. a2 − x 2 dx fonksiyonu veriliyor. hangisidir?
f(a) = 2 ve f(1) = 1 olduğuna göre,

A) ln(e x + 1) + ln(e x + 3) + c
a nın pozitif değeri kaçtır? B) 3 ln(e x + 1) + ln e x − 3 + c

x x
C) 3 ln(e + 3) + ln e − 1 + c
A) 1 B) 2 C) 3 D) 2 E) 2 2
(e x + 3)3
D) ln +c
ex + 1
ÇÖZÜM ex − 1
E) ln +c
(e x + 3)3
a2 − x 2 = u dersek, − 2x dx = du olur.
3 ÇÖZÜM
1
3 3 u2
∫ ∫
x x
f(x) = 3x. a2 − x 2 dx = − u 2 du =− +c e = t dersek, e dx = dt olur.
2 2 3 2x x x
4e 4 e .e 4 t dt
2
∫e 2x
+ 2e − 3
x
dx =
∫e
+ 2e − 3
dx = 2
2x x
t + 2t − 3 ∫
(a − x ) + c olur. f(a) = c = 2 dir.
3
2 2
f(x) = − ⎛ 3 1 ⎞
=
∫ ⎜ t + 3 + t − 1 ⎟ dt = 3 ln(t + 3) + ln t − 1 + c
⎝ ⎠
(a − 1) + 2 = 1 den, a = 2 , a = 2 dir.
3
2 2
f(1) = − x x
= 3 ln(e + 3) + ln e − 1 + c dir.
Yanıt: B
Yanıt: C

∫ 2x.ln (1 + x ) dx ifadesinin eşiti aşağıdakilerden

2 ÇÖZÜM
14.
hangisidir? 1 sin t
x= dersek, dx = 2
dt olur.
cos t cos t
A) ln(1 + x 2 ) − x 2 + c 1
2 2
− 1 ⋅ sin t
x −1
∫ ∫
B) ln(1 + x 2 ) + x 2 + c dx = cos t dt
x
3 2 1
2 2 2 cos t ⋅
C) (1 + x ).ln(1 + x ) + x + c cos t
3
2 2 3
D) (1 + x ).ln(1 + x) − x + c sin t.sin t.cos t 1
∫ ∫ sin ∫ (1− cos 2t ) dt
2
= 2
dt = t dt =
2 2 2 2
E) (1 + x ).ln(1 + x ) − x + c cos t.cos t
1
= ( t − sin t.cos t ) + c
2
1⎛ x − 1 ⎞⎟
2
1 x x2–1
ÇÖZÜM = ⎜ arccos − + c dir.
2⎜ x x
2 ⎟
⎝ ⎠
t .
1 + x 2 = t dersek, 2x dx = dt olur. 1
Yanıt: E
∫ ∫
2x.ln(1 + x 2 ) dx = ln t dt
1
ln t = u , dt = du
t
dt = dv , t = v
∫ ln t dt = t .ln t − ∫ dt = t.ln t − t + c
∫ 2x.ln(1+ x ) dx = (1+ x ).ln(1+ x ) − x
2 2 2 2
+ c dir.
Yanıt: E
2
x + 4x − 2
16. f(x) =
∫ x(x − 1)(x + 2)
dx fonksiyonu veriliyor.
Buna göre, f(4) – f(2) kaçtır?
A) ln2 B) ln4 C) ln8 D) ln16 E) ln32
x2 − 1
15. ∫ x3
dx ifadesinin eşiti aşağıdakilerden han-
gisidir? ÇÖZÜM
2
x2 − 1 x + 4x − 2 a b c
A) arccos x − +c = + +
x(x − 1)(x + 2) x x − 1 x + 2
x2
2
(a + b + c)x + (a + 2b − c)x − 2a
1⎛ x 2 − 1 ⎞⎟ = den,
B) ⎜ arccos x − +c x(x − 1)(x + 1)
2⎜ x 2 ⎟⎠
⎝ a = 1 , b = 1 ve c = −1 bulunur.
1⎛ 1 x 2 − 1 ⎞⎟ 2
x + 4x − 2 dx dx dx
C) ⎜ arccos +
2⎜
⎝
x x
2 ⎟
⎠
+c
∫ x(x − 1)(x + 2)
dx =
∫ x + ∫ x −1− ∫ x + 2
2
1 2 x −x
D) arccos − x − 1 + c = ln x + ln x − 1 − ln x + 2 + c = ln +c
x x+2
1 ⎛⎜ 1 x 2 − 1 ⎞⎟ ⎛ 1 ⎞
f(4) − f(2) = ln 2 + c − ⎜ ln + c ⎟ = ln 2 + ln 2 = 2ln 2 = ln 4 tür.
E) arccos − +c
2⎜ x x 2 ⎟⎠ ⎝ 2 ⎠
⎝
Yanıt: B

KONU TESTİ 6. ∫ sin2x.ln(sin x) dx ifadesinin eşiti aşağıdakiler-
den hangisidir?
⎛ 1⎞
∫
2
1. ⎜ 1 + x ⎟ ⋅ f(x) dx = x + 6x + c olduğuna göre,
⎝ ⎠
2
A) sin x.ln sin x + c
f(3) kaçtır? ⎡1 ⎤
B) sin2 x. ⎢ + ln sin x ⎥ + c
⎣2 ⎦
A) 7 B) 8 C) 9 D) 10 E) 11 ⎡ 1 ⎤
C) sin2 x. ⎢ − + ln sin x ⎥ + c
⎣ 2 ⎦
D) cos2 x. ⎣⎡1 + ln sin x ⎦⎤ + c
⎡ 1 ⎤
E) cos2 x. ⎢ − + ln cos x ⎥ + c
2
2. ∫ tan x d(sin x) ifadesinin eşiti aşağıdakilerden han- ⎣ ⎦
gisidir?
A) –cosx + c B) cosx + c C) –sinx + c

7. ∫ 1+ sin4x dx ifadesinin eşiti aşağıdakilerden han-
D) sinx + c E) tanx + c gisidir?
A) sin 2x + cos 2x + c
B) sin 2x − cos 2x + c
C) cos 2x − sin 2x + c
1
∫ x.f (x) dx = x D) ( cos 2x − sin 2x ) + c
ı 3 2
3. + 4x + c olduğuna göre,
2
1
E) ( sin 2x − cos 2x ) + c
f(4) – f(2) kaçtır? 2
A) 28 B) 30 C) 32 D) 34 E) 36
2x dx
8. ∫x 2
+ 4x + 5
gisidir?
4. f fonksiyonunun eğrisi A(1,2) noktasında yerel ekstre- A) ln(x 2 + 4x + 5) + arc tan(x + 2) + c

mum yapmaktadır.
B) ln(x 2 + 4x + 5) − arc tan(x + 2) + c
f ıı(x) = 6x + 12 olduğuna göre,
C) ln(x 2 + 4x + 5) + 2arc tan(x + 2) + c
f(0) kaçtır?
D) ln(x 2 + 4x + 5) + 4arc tan(x + 2) + c
A) 6 B) 7 C) 8 D) 9 E) 10 E) ln(x 2 + 4x + 5) − 4arc tan(x + 2) + c
2x dx
9. ∫x 2
+ 4x − 5
6x
3e dx
5. ∫ 1+ e 3x
ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangi- gisidir?
sidir? 1
A)
3
(ln x + 5 + ln x − 1 ) + c
A) e3x + ln(1 + e3x ) + c 1
B) ( 5 ln x + 5 + ln x − 1 ) + c
B) 3x + ln(1 + e3x ) + c 3
C) e3x + ln(1 + 3x) + c 1⎛ x +5 ⎞

C) ⎜ ln ⎟+c
3 ⎝ x −1 ⎠
D) e3x − ln(1 + e3x ) + c
D) 5 ln x + 5 − ln x − 1 + c
E) e3x + x − ln(1 + e3x ) + c
E) 5 ln x + 5 + ln x − 1 + c

3
10. ∫ 3x5 . e x dx ifadesinin eşiti aşağıdakilerden han- 14. ∫ 2ln(cos x). tan x dx ifadesinin eşiti aşağıdakiler-
gisidir? den hangisidir?
A) − [ln(cos x)] + c B) [ln(cos x)] + c

2 2
3 3
A) (x − 1).e x + c B) (x 2 − 1).e x + c
C) − [ln(sin x)] + c D) [ln(sin x)] + c
2 2
3 3
C) (x3 − 1).e x + c D) (x 4 − 1).e x + c
E) [ln(tan x)] + c
2
3
E) (x5 − 1).e x + c
e x dx dx
11.
6tan3x
∫ cos 3x
2
dx ifadesinin eşiti aşağıdakilerden han- 15. f(x) =
∫e
−x x
−x
−
∫e x
fonksiyonu veriliyor.
f(0) = –1 olduğuna göre,

gisidir?
f(1) kaçtır?
2
A) tan 3x + c B) tan 3x + c
e e −1
A) ln(e − 1) B) ln C) ln
C) 3 tan2 3x + c D) 2 tan2 x + c e −1 e
D) ln(e2 − e) E) ln(e2 + e)
E) tan2 x + tan 3x + c
2 dx
12. 0<x<
π 16. ∫ ifadesinin eşiti aşağıdakilerden han-
( )
olmak üzere, 2
2 1 + x2
32 arctan x
f(x) =
∫ 1+ x2
dx fonksiyonu veriliyor. gisidir?
A) x + arctan x + c
( 3 ) − f(1) kaçtır?
2
Buna göre, f B) x + arctanx + c
1
C) arctanx + +c
1 + x2
4 π2 5 π2 2π 2 7 π2 8 π2 1 + x2
A) B) C) D) E) D) arc tan x + +c
9 9 3 9 9 x
x
E) arctan x + +c
1 + x2
4 tan3 x
13. f(x) =
∫ cos 2
x
dx fonksiyonu veriliyor.
dx
⎛π⎞
f ⎜ ⎟ = 0 olduğuna göre,
17. ∫ 1 − sin x ifadesinin eşiti aşağıdakilerden han-
⎝4⎠ gisidir?
⎛π⎞ A) tan x + sec x + c B) tan x − sec x + c

f ⎜ ⎟ kaçtır?
⎝3⎠ C) tan x + cos ecx + c D) cot x + sec x + c
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10 E) cot x − sec x + c
1.C 2.A 3.D 4.E 5.D 6.C 7.E 8.E 9.B 10.C
11.A 12.D 13.D 14.A 15.C 16.E 17.A

GEOMETRİ – ÖSS SAY/EA
ÇÖZÜMLÜ TEST
1. [BN// [CD] ÇÖZÜM

ABC ikizkenar üçgendir. (açıortay ile yükseklik çakışık)
[CD ∩ EF = {P}
BD = DC = 4 cm
m(NAD) = m(BCD)
AFC üçgeninde m(DFC) = 30° ( dış açı)
m(FBC) = 26°
FC = 8 cm dir.
m(BFE) = 55° AFC ikizkenar üçgen
m(ADB) = x ise, AF = FC = 8 cm
m(AFH) = m(DFC) = 30° ( ters açı)
x in en küçük tamsayı değeri kaçtır? FAH üçgeninde
A) 43 B) 44 C) 45 D) 46 E) 47 AH = 4 cm , HF = 4 3 cm dir.
m(HEA) = 45° ( dış açı)
ÇÖZÜM
AHE ikizkenar üçgen
AH = HE = 4 cm
EC = HC − HE = 4 3 + 8 − 4 = ( 4 3 + 4 ) cm dir.
Yanıt: D
m(NBF) = y olsun.
m(NBF) = m(PDF) = y ( yöndeş açı)
m(NBF) = m(BDC) = y ( içters açı) 3. ABC bir üçgen
ADB üçgeninde [ AB] ⊥ [ AC]
m(NAD) = x + y ( dış açı) BD = DC
m(NAD) = m(BCP) = x + y AE = AF = 5 cm
BDC üçgeninde
A ( AFDE ) = 40 cm2 ise,
y + x + y + 26° = 180° , 2y + x = 154° <
PDF üçgeninde 55° > y ( dış açı) AB + AC toplamı kaç cm dir?
110° > 2y , 2y nin en büyük değeri 109° dir.
A) 24 B) 30 C) 32 D) 35 E) 40
< de yerine yazarsak
109° + x = 154°
x = 45° dir.
Yanıt: C ÇÖZÜM
[DH] ⊥ [ AC] ve
2. ABC üçgeninde [DK ] ⊥ [ AB] çizelim.
[AD] ⊥ [BC] , [CH] ⊥ [AH] DH = h , DK = h olsun.
1 2
m(BAD) = m(DAC) = m(ACH) = 15° A ile D yi birleştirelim.
BD = 4 cm ise, 5.h 5.h
1+ 2
taralı alan =
2 2
EC kaç cm dir? = 40 , h + h = 16 cm dir.
1 2
AB = 2h ⎫⎪
1
⎬ orta taban özelliği
AC = 2h ⎪
2⎭
A) 2 + 3 B) 2 + 2 3 C) 3 3 + 2 AB + AC = 2h + 2h = 2.16 = 32 cm dir.
1 2
D) 4 3 + 4 E) 6 + 3 3 Yanıt: C

4. ABC diküçgeninde [ AD] ve [CE] iç açıortaylardır. 36 = 8. EK , EK =
9
cm dir.
[ AB] ⊥ [BC] 2
2 9 25 15
AK = 3 5 cm FK = ⋅ , FK = cm dir.
2 2 2
AE = 5 cm
15 5
olduğuna göre, KD = 10 − = cm dir.
2 2
BE = x kaç cm dir? m(FAC) = m(FCA) = α olsun. m(CAD) = 45° − α olur.
m(ACD) = β olsun. m(FCD) = m(FDC) = α + β olur.
ADC üçgeninde
45° − α + 45° + α + β + β = 180° , 2β = 90° , β = 45° dir.
A) 4 B) 2 3 C) 5 D) 3 E) 2 Δ Δ
ADK ∼ ACD ( A.A.A )
ÇÖZÜM CD = a olsun.
B ile K yi birleştirelim.
Açıortaylar aynı noktada ke- 5 25
sişeceğinden [BK ] de açıor- 2 = 2 , a = 2 2 cm dir.
taydır. a 10 2
BCD üçgeninde Pisagor bağıntısı yazılırsa
m(B)
m(AKC) = 90° + = 135° 2
BC + ( 2 2 ) = 20
2 2 2
2 , BC = 392 , BC = 14 2 cm dir.
m(AKE) = 45° olur. Yanıt: E
Δ Δ
AEK ∼ AKB ( A.A.A )
AE AK 5 3 5
= , = , AB = 9 cm 6. ABCD dik yamuk
AK AB 3 5 AB
[ AB] // [DC]
x + 5 = 9 , x = 4 cm dir.
[ AB] ⊥ [BC]
Yanıt: A
[ AC] köşegen
5. ABCD dörtgeninde [BE] ⊥ [ AC]
[ AB] ⊥ [ AD] [DF] ⊥ [ AC]
[BC] ⊥ [CD] AE = 12 cm
AB = AD EC = 3 cm
AE = EC A ( ABCD ) = 60 cm2 ise,
BF = FD
AC = 16 cm EF = x kaç cm dir?
EF = 6 cm ise,
3 5
A) 1 B) C) 2 D) E) 3
2 2
BC kaç cm dir?
ÇÖZÜM
A) 8 2 B) 14 C) 10 2 D) 15 E) 14 2 ABC üçgeninde Öklid
bağıntısı yazılırsa
ÇÖZÜM 2
BE = 12.3
m(ABD) = m(ADB) = 45°
BE = 6 cm dir.
F ile A ve C noktalarını
birleştirelim. 15.6
A ( ABC ) = = 45 cm2 dir.
BD 2
AF = FC = dir.
2 A ( ADC ) = 60 − 45 = 15 cm2 dir.
[ AF] ⊥ [BD] 15. DF
A ( ADC ) = 15 = , DF = 2 cm dir.
m(BAF) = m(DAF) = 45° dir. 2
[FE] ⊥ [ AC] olur. m(DCA) = m(CAB) = α ( iç ters )
AE = EC = 8 cm m(FDC) = m(EBA) = β
AFE üçgeninde AF = 10 cm dir. Δ Δ
ABE ∼ CDF ( A.A.A )
BF = FD = 10 cm dir.
x+3 2
AFK üçgeninde Öklid bağıntısı yazılırsa = , x = 1 cm dir.
12 6
Yanıt: A

KONU TESTİ 4. ABC eşkenar üçgen
[DE] ⊥ [ AD
[EF] ⊥ [ AF
1. Düzlemsel şekilde [EK ] ⊥ [BC]
[ AB] // [ED]
DE = 3 cm
m(ALC) = m(CLK) EK = 5 cm
m(EFC) = m(CFK) EF = 8 cm ise,
m(BAL) = m(FED) + 30°
m(BCD) = 50° A(ABC) kaç cm2 dir?
m(LKF) = 140° A) 9 3 B) 12 3 C) 15 3 D) 16 3 E) 18 3
m(CDE) = 10° ise,
m(CFE) kaç derecedir? 5. ABC diküçgen

[ AB] ⊥ [BC]
A) 15 B) 20 C) 22,5 D) 25 E) 30 [BH] ⊥ [ AC]
[ED] ⊥ [ AC]
AB = BE
AH = 2 cm
HC = 8 cm ise,
BD = x kaç cm dir?
2. Düzlemsel şekilde
[ AB // [CD
A) 4 B) 2 5 C) 3 5 D) 4 2 E) 2 10
m(LEK) = 42°
m(DCK) = m(KCF)
m(MFC) = m(MFG)
6. ADC üçgeninde
m(MGF) = m(MGA) [ AD] ⊥ [BC]
m(GAL) = m(BAL) ise, [CD dış açıortay
AB = BC
m(GMF) = x kaç derecedir? AC = ( 6 − 3 2 ) cm ise,
A) 38 B) 40 C) 42 D) 44 E) 46 BD kaç cm dir?
A) 2 2 B) 3 C) 3 3 D) 5 E) 6
3. G, ABC üçgeninin
ağırlık merkezi 7. ABC ikizkenar üçgen
[BH] ⊥ [AC] AB = AC
m(BCG) = m(GCA) AE = EC
BE = EC [DE] ⊥ [ AC]
BD = DH AD = 6 cm
AB = 6 cm ise, DB = 2 cm ise,
DE = x kaç cm dir? BC = x kaç cm dir?
3 8 6 8 6 4 5
A) 1 B) C) 2 D) 2 2 E) 3 A) B) C) D) 6 E) 8
2 3 5 3

8. ABC üçgeninde 13. FBA ve ABC birer üçgen
[ AD] ⊥ [BE] K, ABC üçgeninin diklik merkezi
[ AF] ⊥ [BF]
m(BAD) = m(DAC)
AB = AC
AE = 3 cm
FA = EA
ED = 2 cm
AB = 5 cm ise, m(BCE) = 20°
olduğuna göre,
BC kaç cm dir?
m(FAD) kaç derecedir?
A) 5 5 B) 6 5 C) 8 5 D) 10 5 E) 12 5
A) 40 B) 60 C) 70 D) 80 E) 90
9. ABC üçgeninde
AD = 2 cm , BD = 6 cm
BC = 8 cm , DC = 4 cm ise,
AC kaç cm dir? 14. ABCD yamuğunda

[CD] // [ AB]
7 9 [ AC] ∩ [DK ] = {L}
A) 3 B) C) 4 D) E) 5
2 2 AB = 2. CD
3. CK = 2. KB
10. ABC üçgeninde G, ağırlık merkezi olduğuna göre,
F, E, G, D doğrusal
[BF] ⊥ [FD] A ( DLC )
oranı kaçtır?
[ AE] ⊥ [FD] A ( ABK )
[CD] ⊥ [FD]
5 2 9 3 5
FB = 6 cm A) B) C) D) E)
12 9 25 5 27
DC = 2 cm ise,
AE kaç cm dir?
A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8
15. ABCD paralelkenar
DE = AF = 2 cm
11. ABCD eşkenar dörtgen AB = 8 cm
B, C, K ve K, E, F
doğrusal BC = 6 cm
AF = DE = CK A (BCK ) = 8 cm2 ise,
EK = 8 cm
CE = 5 cm ise, A(ABCD) kaç cm2 dir?
A(ABCD) kaç cm2 dir? A) 24 B) 28 C) 30 D) 32 E) 36
A) 48 B) 60 C) 72 D) 96 E) 104
12. ABCDEF düzgün altıge-

ninin alanı KLMN dik-
dörtgeninin alanına eşit
16. ABCD kare
olduğuna göre, DE = AF = GC = 4 cm
GF = 5 2 cm ise,
FN
oranı kaçtır?
FK A(FBCG) kaç cm2 dir?
1 3 2 5 3 49
A) B) C) D) E) A) 22 B) 24 C) D) 25 E) 36
2 2 3 4 4 2
1.A 2.C 3.B 4.B 5.D 6.B 7.A 8.E 9.C 10.E 11.D 12.A 13.B 14.E 15.D 16.C

FİZİK – ÖSS SAY
ATOM TEORİSİ
1. ELEKTROMAGNETİK DALGALAR → 1 ΔΦB

(Elektromagnetik Spektrum) E elektriksel alanının büyüklüğü E = . bağıntı-
2πr Δt
Bu bölümde ışık dalgalarının nasıl oluştuğunu, nasıl yayıl-
sıyla elde edilir.
dığını, ışığın elektromagnetik dalga olup olmadığını araştı-
rarak, elektromagnetik dalgaların oluşumunu ve özellikle-
Değişen bir magnetik akının çevresinde,
rini inceleyeceğiz.
1. Bu akıyı çevreleyecek şekilde bir elektrik alan oluşur.
a. Magnetik Dolanım i 2. Bu elektriksel alan, yarıçap büyüdükçe küçülür.
Üzerinden Şekil 1 deki gibi i akımı ge-
B 3. Elektriksel alanın oluşması o noktada bir yükün bulunup
çen düz telden r kadar uzaktaki bir
bulunmamasına bağlı değildir. Elektriksel alan birim
noktada oluşan magnetik alan şiddeti
B yük başına etkiyen kuvvettir.
2i
B =K bağıntısıyla bulunur. Bu mag- r
4. Elektriksel alanın kuvvet çizgileri akı değişimini saran
r çemberler biçiminde olup yarıçapa diktir.
netik alan şiddeti ile, alan vektörünün ® 5. Elektriksel alan çizgileri aynı merkezli çemberler biçi-
B
teğet olduğu çemberin çevresinin çar- 1
pımına magnetik dolanım denir. Þekil 1 minde uzaya yayılırlar ve ile orantılı olarak azalırlar.
r
Magnetik dolanım DB sembolüyle gösterilir. Magnetik do-
6. Elektriksel alan çizgileri sonsuz uzaklıklara ışıyamazlar.
lanım DB = 2pr . B = 4p . K . i
bağıntısıyla bulunur. Bu eşitliğe Amper Yasası denir.
Magnetik alanın dolanımı; ÖRNEK 1
1. Halkanın r yarıçapına bağlı değildir. 3i
2. Halkadan geçen akım şiddetiyle doğru orantılıdır. Birbirine dik, sonsuz uzun-
3. İçinden akım geçmeyen bir halkada magnetik dolanım luktaki iki iletken telden şe-
sıfırdır. kildeki gibi 3i ve 4i şiddetinde 4i 4i
.
4. Akım geçen telin çevresindeki çember, üçgen, kare, elektrik akımları geçmekte-
dikdörtgen, çokgen gibi halkanın şekli ne olursa olsun dir.
magnetik dolanım aynıdır. P
Bu iki teli şekildeki gibi 3i
5. Bir halkadan ya da bir eğriden birden fazla akım geçiyor-
sa, magnetik dolanım net akımın dolanımına eşit olur. çevreleyen P kapalı eğrisi-
nin magnetik dolanımı aşağıdakilerden hangisine eşit-
b. Elektrik Alanın Dolanımı tir?
İletken bir çerçevenin içinden geçen magnetik akı A) 4K pi B) 7K pi C)
DFB değiştiğinde çerçevede bir indüksiyon akımı ve indüksi- 12K pi
yon e.m.k oluşur. Buna Faraday Yasası denir. Faraday Ya- D) 20K pi E) 28K pi
ΔΦB ÇÖZÜM
sasına göre, indüksiyon ε elektromotor kuvveti ile doğ- P kapalı eğrisindeki toplam magnetik dolanım,
Δt
ru orantılıdır. D = + K . 4p . 4i – K . 4p . 3i
Lenz Yasasına göre indüksiyon akımının yönü kendisini D = 4 K p i dir.
Yanıt: A
oluşturan nedene karşı koyacak yöndedir. Bu nedenle ε
indüksiyon elektromotor kuvveti , c. Elektromagnetik Işıma (e.m.d) i
ΔΦ DFB B
ε = − B (1) bağıntısıyla bulunur.
Δt İletken paralel iki levhaya bir potansi-
B
Şekil 2 deki çemberin üzerinde yel farkı uygulandığında levhalar ara-
E sında elektriksel alan oluştuğu halde
birim yük başına yapılan iş ε ol- E
duğundan, elektrik akımı oluşmaz (Şekil 3).
Bu iletken levhalar arasından geçen ®

® E
ε = E . 2pr (2) dir. E r elektrik akısındaki değişim, bir akım
(1) ve (2) den elde edilen, E oluşturur. Alternatif akım devrelerinde
++++++
i
ΔΦ kondansatörlerden geçtiği kabul edi-
ε = 2πr .E = − B B
Δt Þekil 2 len bu akıma eşdeğer akım (ieş) de-
ΔΦB nir. Eşdeğer akım şiddeti, B
DE = 2πr .E = − i
Δt 1 ΔΦE Þekil 3
ieş = .
bağıntısına DE, elektrik alanın dolanımı denir. 4 πk Δt
bağıntısıyla bulunur.

Elektrik devrelerinin bulunmadığı durumda magnetik ala- y
nın dolanımını sağlayan akım bu eşdeğer akımdır.
2pr . B = 4pK.ieş olduğundan, ® v=c
E
1 ΔΦE
DB = 2πrB = 4πK . .
4πk Δt
x
K ΔΦE
DB = 2πrB = .
k Δt ®
1 ΔΦE B
Þekil 6
DB = 2πr .B = 16
. z
9.10 Δt
Elektromagnetik dalgalarda sinüzoidal olarak; değişen
1 ΔΦE magnetik alanlar değişen elektriksel alanları; değişen
DB = 2πr .B = 2 . olur.
c Δt elektriksel alanlar ise değişen magnetik alanları oluşturur.
Bu şekilde oluşan elektromagnetik dalgalar boşlukta ışık
Magnetik ve elektrik alan dolanımları çember veya eğriler hızıyla yayılır.
şeklinde olabilir. Böyle durumlarda küçük bir G parçası ile
bu parçalar doğrultusunda yönelmiş elektrik ve magnetik d. Elekromagnetik Spektrum
alanın dolanımı,
1 ΔΦE 1. Durgun haldeki ya da sabit hızla hareket eden yüklerin
DB = Σ B. A = 2 . q
c Δt çevresinde E = k 2 büyüklüğünde ışımayan elektrik
ΔΦB r
DE = Σ E. A = − alan vardır. Bu nedenle bunlar e.m.d oluşturamaz.
Δt
bağıntısıyla bulunur. 2. Elektrik yükleri ivmeli hareket yaptıklarında değişen
® (avuç elektriksel alanlar kendilerine dik olarak değişen
y içinden B ®
E
çýkan (dört magnetik alanları oluşturur.Değişen magnetik alanlar da
dikme)
Şekil 4 teki gibi düzgün ® parmak) kendilerine dik olarak değişen elektriksel alanları oluştu-
B ®
v ® (baþ rur. Periyodik olarak oluşan elektriksel alan ve
→ → v parmak)
B magnetik alanı v hı-
O A x magnetik alan birbirine dik olarak boşlukta c = 3.108 m/s
zıyla OABC halkasına hızla yayılır. Bu nedenle ivmeli hareket yapan yükler
girerken bu hıza dik bir ® e.m.d oluşturur.
E
→ a 3. Radyo ve televizyon verici antenlerinin üzerindeki yük-
E elektriksel alan eşlik lerin ivmeli hareketi e.m.d oluşturur. Bu dalgalar radyo
C
eder. Bu elektriksel ala- G B ve televizyon alıcılarının antenlerinin üzerindeki yükleri
G
nın büyüklüğü E = v . B ivmeli hareket ettirerek e.m.d ların alıcılar tarafından
dir. z Þekil 4
alınmasını sağlar.
4. X– ışınlarının oluşumu Şekil 7 deki X – ışınları tüpünde
Bu elektrik alanın yönü hızlandırılmış elektronlar anot levhaya çarptırılarak
sağ el kuralıyla Şekil 4 y
durdurulur. Elektronlar durdurulurken ivmeli hareket
teki gibi bulunur. G
yapar. boþluk cam tüp
Şekil 5 teki gibi düzgün
→ → C
G anot e-
E elektrik alanı v hızıyla B flaman
OABC halkasına girer- ®
E
®
v
katod
B
→
a X _ ýþýnlarý + _
ken bu hıza dik bir Bı V
x
magnetik alanı eşlik O A
eder. Bu magnetik ala-
Ev Þekil 5 + _
nın büyüklüğü Bı = 2 z Vh Þekil 7
c Şekil 7 deki gibi havası boşaltılmış, X – ışınları tüpünün
bağıntısıyla bulunur. anot – katot arasına Vh hızlandırıcı potansiyel farkı uygu-
Bv 2 lanır. V potansiyel farkı ile ısıtılan flamandan elektronlar
E = B . v olduğundan Bı =
c2 kopar. Kopan elektronlar hızlandırıcı potansiyel farkının
v = c = 3 . 108
ı
olduğundan B = B bulunur. etkisinde anot levhaya büyük bir Ek kinetik enerjisiyle çar-
parlar. Çarpmadan sonra v0 hızıyla saçılan elektronlar t
→ → → süre ivmeli hareket yaparak durdurulur. Bu sırada ivmeli
Bu durumda B sabit kaldığı sürece B ye dik ve sabit E
elektriksel alanı eşlik eder ve E = c . B olur. hareket yapan elektronların ortalama hızı,
→ v + v v0 + 0
B magnetik alanı uzayda c = 3 . 108 m/s sabit hızla yayıl- v ort = 0 =
2 2
dığında, bu alana dik olarak E = c . B büyüklüğünde bir v0
elektriksel alan eşlik eder. v ort = dir.
2
Bu olaya elektromagnetik ışıma veya elektromagnetik İvmeli hareket yaparak d yolunu alarak duran elektronun
dalga denir (Şekil 6). 2d
durma süresi, t = dir.
durma v
0

Elektronun anot levhaya çarparken kinetik enerjisi, E
2 9. oranı sabit olup ışık hızına eşittir. Elektrik ve
1 B
E = q. V = mv dir.
k h 2 0 magnetik alanlar birbirine dik olarak boşlukta ışık hı-
Elektron durduğunda yaydığı X – ışının enerjisi de bu ki- zıyla yayılır.
h.c 10. Yansıma, kırılma, girişim, kırınım gibi ışık olaylarını
netik enerjiye eşit olduğundan Ek = Efoton = dır. gerçekleştirirler.
λ
Elektronun anot levhaya çarptıktan sonraki v0 hızı, 11. Betatron, siklotron gibi içi boşaltılmış modern hızlandı-
rıcılarda çok büyük magnetik ve elektrik alanlar yardı-
1 2 2.q. V mıyla elektron, proton vb yüklü parçacıklara ivmeli ha-
q . Vh = mv0 den v = h dir.
0 reketler yaptırılarak görünür ışınlar elde edilebilmekte-
2 m
dir. Bu da ışığın e.m.d olduğunu gösterir.
Elektron durdurulurken yayınlanan X – ışınının f frekansı,
1 1
ν= = bağıntısıyla bulunur.
T t durma
v0 2d
Ya da ν= , periyodu ise T= yazılarak ÖRNEK 2
2d v
0
1 q. Vh c I. Hızlandırılan elektron
ν= = = II. Radyoaktif elementten yayılan a parçacığı
T 2md2 λ
III. Radyoaktif elementten yayılan γ – ışınları
bağıntısıyla bulunur. Yayınlanan X – ışınlarının periyodu
elektronların t durma süresine eşittir. Yukarıdakilerden hangileri ışık hızı ile hareket ede-
mez?
X– Işınlarının Özellikleri A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
1. X– ışınları tüpünde hızlandırılan elektronların durdurul- ÇÖZÜM
masıyla oluşturulur. Elektron ve a parçacıkları e.m.d olmadıklarından ışık hı-
2. Işık hızıyla ve doğru boyunca yayılır. zıyla hareket edemezler. Ancak, ışık hızına yakın hızla
3. Dalga boyları 0,01 A° ile 1 A° arasındadır. hareket ettiklerinde hem kütleleri artar, hem de bunlara bi-
4. Fotoğraf filmine etki ederler. rer dalga eşlik eder. Bu dalgalara da madde dalgaları de-
5. Canlı hücreleri üzerinde zararlı etkileri vardır. nir.
6. Gaz atomlarına çarptıklarında onları iyonlaştırırlar. Radyoaktif elementlerin çekirdeklerinin bozunması sıra-
7. Yüksüzdürler. sında yayınlanan γ – ışınları e.m.d olduğundan ışık hızıyla
8. Elektriksel ve magnetik alanların içinden etkilenmeden hareket eder.
geçerler. Yanıt: D
9. Maddeler tarafından soğurulurlar.
10. Girişim ve kırınım yaparlar.
Elektromagnetik dalgaların frekans ve dalga boylarına
bağlı spektrumu Şekil 8 deki gibidir.
_ _ _
ÖRNEK 3 X ýþýnlarý
1016 1014 1012 1010 108 106 104 102 100 10 2 10 4 10 6
l (A°)
Şekildeki gibi X– ışınla-
radyo dalgalarý
kýzýlötesi morötesi rı elde edilen bir tüpte
V potansiyel farkı artırı-
uzun orta kýsa FM TV X _ ýþýnlarý
görünür
lırsa,
ýþýnlar
X – ışınlarının; + + + +
g ýþýnlarý I. Enerjisi artar. +
mikrodalgalar V
l(m)
II. Dalga boyu azalır.
_2 _4 _6 _8 _10 _12 _14 _
III. Hızının büyüklüğü değişmez.
6 4 2 0
10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 16 yargılarından hangileri doğrudur?
Þekil 8
Elektromagnetik Dalgaların Genel Özellikleri D) II ve III E) I, II ve III
1. Yüklerin ivmeli hareketleri sırasında oluşurlar.
2. Yüksüzdürler. ÇÖZÜM
3. Elektriksel ve magnetik alanlardan sapmadan geçerler. I. V potansiyel farkı artırılırsa,
4. Enerji verilen bir olaydan sonra oluştuklarından enerji Efoton = Ekinetik = V . e olduğundan X – ışınlarının
taşırlar.
5. Enine dalgalar olduklarından hareket doğrultuları titre- enerjisi artar.
şim doğrultularına diktir. h.c
II. Efoton = olduğundan X – ışınlarının l dalga boyu
6. Değişen elektriksel alanlar kendilerine dik olarak deği- λ
şen magnetik alanlar oluştururlar. azalır.
7. Değişen magnetik alanlar kendilerine dik olarak deği- III. X – ışını e.m.d olduğundan hızı c ışık hızına eşittir. Bu
şen elektriksel alanlar oluştururlar. nedenle hızının büyüklüğü değişmez.
8. Değişen elektriksel ve magnetik alanlar aynı fazdadır. Yanıt: E

ÖRNEK 4 b nişan hatası ve Ek kinetik enerjisiyle yükü qç olan çekir-
Aşağıda verilenlerden hangisi elektromagnetik dalga değe fırlatılan a parçacıklarının q saçılma açısı,
değildir? θ qç .qα
tan = k. bağıntısıyla bulunur.
A) X – ışınları B) b ışınları C) γ – ışınları 2 2Ek .b
D) Ultraviyole ışınlar E) Radyo dalgaları b = 0 olursa Ekinetik = Epotansiyel olacağından,
ÇÖZÜM
1 2 qç .qα
X – ışınları, γ – ışınları, ultraviyole ışınlar ve radyo dalga- mv α = k olur.
ları ışık hızıyla yayıldıklarından e.m.d dir. 2 r +
b – ışınları radyoaktif çekirdeklerin bozunması sırasında Güneş sistemine benzetilen Şekil çekirdek

çekirdekten fırlatılan kütlesi ve yükü elektronunkine eşit 11 deki Rutherford atom modeli- elektron
ne göre, Þekil 11
olan bir parçacıktır. b ışınları ışık hızıyla yayılmadıkların-
dan e.m.d değildir. 1. Atomun içinde pozitif yüklü ağır bir çekirdek bulunur.
Yanıt: B 2. Elektronlar çekirdeğin etrafında dairesel ya da elips yö-
rüngelerde dolanır.
ÖRNEK 5 3. Atom çekirdeği ile elektronlar arasında büyük boşluklar
Sıvıdan havaya geçen bir elektromagnetik dalganın; bulunur.
I. Hızının büyüklüğü 4. Atom çekirdeği elips yörüngenin odaklarının birinde bu-
II. Periyodu lunur.
III. Dalga boyu 5. Atom elektrikçe nötr dür.
niceliklerinden hangileri artar? 6. Elektronlar çekirdeğin etrafında Coulomb çekim kuvve-
tiyle (elektriksel kuvvetle) dolanırlar.
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II elektromagnetik
Rutherford atom mo- ýþýma
D) I ve III E) II ve III deli genel özellikleriy-
ÇÖZÜM le doğru görünmesi- +
Elektromagnetik dalgalar boşlukta ışık hızıyla yayılır. Işık ne rağmen elektron- elektron
ışınları sıvıdan daha az kırıcı olan havaya geçerken hızı ların hareketini açık-
artar. Periyodu e.m.d kaynağına bağlı olduğundan değiş- lamada yetersiz kal-
mez. Az kırıcı ortama geçen dalgaların dalga boyu artar. maktadır. Þekil 12
Yanıt: D Atom çekirdeğinin etrafında çeşitli yörüngelerde dolanan
elektronlar ivmeli hareket yaparlar. Bu durumda da ato-
2. ATOM MODELLERİ VE ENERJİ SEVİYELERİ mun sürekli ışıma yapması, sürekli e.m.d yayması gerekir.
_
elektron
e.m.d enerji taşıdığından, elektron enerji kaybetmelidir. Bu
_
_
durumda da, ışık yayan elektronların enerjisi giderek
_ _
a) Thomson Atom Modeli _
pozitif yük
azalmalı ve spiral bir yörünge çizerek çekirdeğe düşmeli-
_ _
_ _
dir (Şekil 12).
Üzümlü kek modeli olarakta bi- _ _
linen bu atom modeline göre, ÖRNEK 6

Þekil 9
Rutherford atom modeline göre,
1. Katot ışınları atomların küçük parçalarıdır. Bu küçük I. Elektronlar çekirdek etrafında elips yörüngelerde dö-
parçacıklar elektronlardır. nerler.
2. Atomun içindeki pozitif yükler düzgün olarak dağılmış- II. Kütlenin büyük kısmı çekirdekte toplanır.
tır. III. Elektronlar (–) yüklü, çekirdek (+) yüklüdür.
3. Pozitif yükler atomun kütlesinin büyük bölümünü oluştu- yargılarından hangileri doğrudur?
rur, pozitif yükler 1920 de proton olarak adlandırılmış-
tır. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
4. Atom küre biçimindedir. D) I ve III E) I, II ve III
ÇÖZÜM
5. Atomun yarıçapı yaklaşık 10–10 m dolayındadır.
6. Negatif yükler atomun içinde atomu nötr yapacak şekil- Rutherford atom modeline göre,
de dağılmıştır ve yerleri sabittir. I. Elektronlar çekirdeğin etrafında elips yörüngelerde do-
lanırlar.
b) Rutherford Atom Modeli II. Elektronların kütlesi çok küçük olup, çekirdeğin kütlesi-
Ernest Rutherford ni çekirdekte bulunan protonlar ve nötronlar oluşturur.
hızlandırılan a tane- q III. – yüklü elektronlar çekirdeğin çevresinde Güneş sis-
+2 a
cikleri (He ) ile ince temine benzer şekilde Coulomb çekim kuvvetinin etki-
altın yaprakları bom- qa q siyle dolanırlar.
bardıman edildiğinde Yanıt: E
q qç b
a taneciklerinin saçıl- qa +
çekirdek
dığını, atomun için- r c) Enerji Seviyeleri
Þekil 10
deki pozitif yüklerin Franck – Hertz deneyinde elektronların cıva ve hidrojen
dağılmadığını göz- atomlarına çarptıktan sonra kalan enerjileri hesaplanmış-
lemlemiştir. tır. Bu deneylerden bir atomun her düzeydeki enerjiyi so-
Rutherford qa yüklü a taneciklerinin Şekil 10 daki gibi sa- ğurmadığı anlaşılmıştır. Bu da her atomun kendine özgü
enerji düzeylerinin olduğunu ve enerji düzeylerinin kesikli
çıldığını açıklamıştır. Sapan taneciklerin yörüngelerinin ise
olduğunu göstermektedir. Bu nedenle enerji düzeyleri
odak noktası çekirdek olan hiperboller şeklinde olduğunu
farklı atomlar için ayırt edici özelliktir.
söylemiştir.

Temel Hal: Atomların bir enerji almadan önceki kararlı du-
_ _
rumlarına denir. e
elektronun kalan
enerjisi
Uyarılma: Atomların enerji alarak kararsız hale gelmesine
denir. Kararsız atomlar en kısa zamanda (10– 8 s de) te- atomun
enerjisi
mel hale geçer. Bu geçiş sırasında atomdan yayılan foto-
hc _ atoma gelen
nun enerjisi, E = hν = = Eilk − E son bağıntısıyla bulunur. e
_ elektronun
λ enerjisi Þekil 15
1. Uyarılma Seviyesi: Bir atom tarafından soğurulabile-
cek (alınabilecek) en küçük enerji miktarına denir. Uyarılan atomlar, temel hale dönerken Şekil 16 daki gibi
enerjisini foton olarak yayar.
Enerji Seviyeleri: Bir atomun sahip olabileceği iç enerji- Fotonun enerjisi Efoton = Eüst – Ealt tır.
lerdir. Temel halin üstündeki iç enerjiler sürekli değil, belli
seviyelerdedir. Bir atomun enerji seviyeleri kesiklidir.
foton
İyonlaşma Enerjisi: Atomu iyonlaştıran enerjiye (atomun
iç enerjilerinin en büyük değerine) denir.
Cıva ve sezyum atomunun enerji seviyeleri Şekil 13 teki
gibidir. Þekil 16
Bir fotonun enerjisi Şekil 17 deki gibi atomun 1. uyarılma

iyonlaþma
enerjisinden az ise atom uyarılamaz.
temel halin üzerindeki enerji (eV)
10,4 iyonlaþma enerjisi
n=4 8,84 üçüncü uyarýlma enerjisi foton

n=3 6,67
ikinci uyarýlma enerjisi iyonlaþma
3,87
n=2 4,86
birinci uyarýlma enerjisi
n=3 foton
2,30 Þekil 17
n=2
1,38 Bir fotonun enerjisi, Şekil 18 deki gibi atomun 1. uyarılma
n=1 0 n=1 0
enerjisine eşit ise, atom tarafından soğurulur ve atom 1.
temel hal temel hal
(a) (b)
uyarılma enerji seviyesine uyarılmış olur. Uyarılan atom
Þekil 13 (a) Cýva atomunun enerji seviyeleri
temel hale geçerken enerjisini foton olarak yayınlar.
(b) Sezyum atomunun enerji seviyeleri
Atomlar; foton
1. Elektronlarla,
2. Elekromagnetik dalgalarla (ışımayla),
3. Her cins ışık ile, foton Þekil 18
4. Efoton = hνfoton = Eson – Eilk enerjili fotonlarla,

Bir fotonun enerjisi Şekil 19 daki gibi atomun 1. uyarılma
5. Sıcaklık artışıyla, uyarılabilir. enerjisinden fazla olmasına rağmen, atomun enerji sevi-
yelerinden birine eşit olmadığı zaman atom uyarılamaz.
Bir atoma çarpan bir elektronun enerjisi Şekil 14 teki gibi
1. uyarılma enerjisinden az ise atom uyarılmaz. Elektron
aynı kinetik enerjisi ile saçılır. foton
_ _
enerji e
seviyeleri
foton
elektronun
enerjisi Þekil 19
Bir fotonun enerjisi Şekil 20 deki gibi atomun iyonlaşma

enerjisine eşit ya da daha büyük olursa atom iyonlaşır.
atomun
enerjisi Atomdan Ek = Eson – Eilk kinetik enerjili elektron kopar.
atoma gelen
_
_ elektronun Bu olaya fotoelektrik olay denir. _
_
e e
enerjisi
Þekil 14
Bir atoma çarpan elektronun enerjisi 1. uyarılma enerjisine
eşit ise atom 1. uyarılma enerjisi seviyesine uyarılır.
Bir atoma gelen elektronun enerjisi Şekil 15 teki gibi 1.
uyarılma enerjisinden fazla 2. uyarılma enerjisinden az ise
atom Şekil 15 teki gibi 1. uyarılma enerjisi seviyesine ka- foton
dar uyarılır. Elektron kalan enerjisiyle saçılır. Þekil 20

ÖRNEK 7 enerji 3. BOHR ATOM MODELİ
(eV) Bohr yukarıda belirtilen özelliklerden yararlanarak atomda
Enerji seviyeleri şekilde iyonlaþma farklı enerji seviyelerinin bulunduğunu açıkladı. Bohr,
3,87
verilen temel haldeki sez- 2,30 n=3 Rutherford atom modelinin eksiklerini gidermek için de iki
yum atomu üzerine, varsayım ortaya koydu.
1,38 n=2 1. Bir atomda elektron çekirdeğin çevresinde L açısal
I. 2,40 eV enerjili fotonlar h
II. 2,40 eV enerjili elektronlar momentumu nin tam katları olan yörüngelerde, ışıma
2π
III. 2,30 eV enerjili fotonlar 0 n=1
yapmadan dolanır.
taban enerji durumu
Bir atomun herhangi bir düzeydeki açısal momentumu
gönderilirse, hangileri sezyum atomunu uyarabilir?
h
L=n. bağıntısıyla bulunur.
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve III 2π
D) II ve III E) I ve II Bu bağıntıdaki n; 1, 2, 3, 4, ... gibi tamsayı olup
ÇÖZÜM h = 6,62.10–34 j.s değerindeki Planck sabitidir.
Bir fotonun temel haldeki sezyum atomunu uyarabilmesi n=3
için enerjisi, sezyum atomunun enerji seviyelerinden birine
eşit olmalıdır. Bu nedenle 2,40 eV enerjili fotonlar temel Bohr’un Şekil 21 deki tek
haldeki sezyum atomunu uyaramaz, 2,30 eV enerjili foton- elektronlu atom modelinde r3 = 9r
lar ise uyarabilir. atomun açısal momentu-
Bir elektronun temel haldeki sezyum atomunu uyarabil- mu, n=2
mesi için enerjisi 1. uyarılma enerji seviyesine eşit ya da h
daha büyük olmalıdır. Bu nedenle 2,40 eV enerjili elekt- n=1 için L1 = 1.
2π r2 = 4r
ronlar temel haldeki sezyum atomunu uyarabilir. n=1
Yanıt:D h e- r
n=2 için L2 = 2. +Ze r1=
2π L1 = h
2p
L2 = 2h
h 2p
enerji n=3 için L3 = 3.
ÖRNEK 8 (eV) 2π
Hidrojen atomlarının enerji iyonlaþma
...... ......
seviyeleri şekildeki gibidir. 13,6 h L3 = 3h

13,06
n = n için Ln = n. dir. 2p
Temel haldeki hidrojen atom- 2π Þekil 21
ları, enerjileri 12,8 eV olan 12,75
elektronlarla bombardıman 12,1
2. Bir elektron, yüksek enerjili Ei kararlı bir yörüngeden
ediliyor. 10,2
düşük enerjili Es kararlı bir yörüngeye kendiliğinden geçe-
Lyman serisinden n1, bilir. Bu geçiş sırasında atomdan,
0
Balmer serisinden n2 tane taban enerji durumu E = hν
spektrum çizgisi oluştuğu- hc
E=
n λ
na göre, 1 oranı kaçtır?
n E = Ei – Es enerjili foton yayınlanır.
2
Çekirdekte atom numarası kadar elektron yüküne eşdeğer
1 1 2 3 4
A) B) C) D) E) pozitif yük vardır ve çekirdeğin yükü +Ze ile gösterilir.
3 2 3 2 3 Z atom numarasıdır.
Çekirdeğin kütlesi daha büyük olduğundan hareketsiz ka-
ÇÖZÜM enerji bul edilir.
(eV) H için Z = 1
Temel haldeki hidrojen iyonlaþma He için Z = 2
atomları 12, 8 eV enerjili 13,6 Li için Z = 3 tür.
elektronlarla bombardı- 13,06 n=5
man edildiğinde atom en 12,75 n=4
ÖRNEK 9
çok n=4 enerji düzeyine 12,1 n=3 Temel halden n=4 enerji düzeyine uyarılan hidrojen
kadar uyarılabilir. Bu Paschen atomlarının ışıma yaparken açısal momentumundaki
nedenle uyarılan hidro- Ha Hb serisi azalma,
10,2
jen atomları alt enerji n=2 h
Balmer I.
düzeylerine inerken ya- serisi
a b g 2π
yınlayacağı farklı dalga
boylu ışınlar şekildeki h
0 n=1 II.
gibi Lyman serisinden Lyman taban enerji durumu π
serisi
n1=3, Balmer serisinden 3h
III.
n2=2, Paschen serisinden n3=1 dir. 2π
n1 3 değerlerinden hangileri olabilir?
Bu nedenle = dir.
n2 2 A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
Yanıt: D D) I ve II E) I, II ve III

ÇÖZÜM hızıyla döndüğünde, elektronun potansiyel enerjisi,
I. Atom n=2 düzeyinden n=1 düzeyine inerken açısal mo- Ze2
mentumundaki değişim, Ep = − k dir.
DL = Lson – Lilk rn
1
h h Elektronun kinetik enerjisi, Ek = mv2 dir.
ΔL = 1. − 2. 2
2π 2π
Elektronu yörüngede tutan kuvvetler Fçekim = Fmerkezcil dir.
h
ΔL = − olur. 2
2π mv 2 Ze2 1 Ze
=k 2 olduğundan E = k dir.
II. Atom n=3 düzeyinden n=1 düzeyine inerken açısal rn k 2 r
r n
n
momentumundaki değişim,
h h
Elektronun yörüngedeki toplam enerjisi,
ΔL = 1. − 3. Ze2
2π 2π En = Ep + Ek den En = − k
bulunur.
h 2rn
ΔL = − olur.
π Elektronun n. düzeydeki toplam enerjisi (iyonlaşma enerji-
III. Atom n=4 düzeyinden n=1 düzeyine inerken açısal sinin altındaki enerjisi),
momentumundaki değişim, Z2 Z2
h h En = − R = −13,6 .
ΔL = 1. − 4. n2 n2
2π 2π bağıntısıyla bulunur. Bu bağıntıdaki R=13,6 eV sabitine
3h Rydberg sabiti denir.
ΔL = − olur.
2π Bu bağıntıdaki ( - ) işaretinin anlamı, n büyüdükçe yörün-
Yanıt: E ge yarıçapı büyür ve bunun sonucu olarak elektronun En
toplam enerjisi de büyüyerek Şekil 25 teki gibi sıfıra yak-
Elektronun Yörünge Yarıçapları v m - laşır.
e elektron toplam
2 enerjisi
Z
Bohr atom modeline göre, r Fçekim = Fmerkezcil E = −R 2
bağıntısın-
n
elektron dairesel yörüngede, n r1
0 r2 yörünge
çekirdek çevresinde Şekil 22 daki (-) işareti elektronun yarýçapý
+Ze
deki gibi Coulomb çekim kuv- çekirdeğe yakın olduğun- _E
2
vetinin etkisinde dolanır. daki toplam enerjisinin çe-
Fçekim = Fmerkezcil kirdekten uzak olduğu yö-
Þekil 22
rüngedeki toplam enerji- _
2 2 E1
kZe mv sinden küçük olduğunu
= olduğundan, Þekil 25
r2 r gösterir.
n=3 Bağlanma Enerjisi (İyonlaşma Enerjisi)
kZe2 = mv2r dir.
Bir elektronun En toplam enerjisini sıfıra getirmek için
elektrona verilmesi gereken enerjiye bağlanma enerjisi
Tek elektronlu bir 9r (iyonlaşma enerjisi) denir.
atomun herhangi bir n=2 Ebağlanma = Eiyonlaşma = – Etoplam
enerji düzeyindeki yö- Eb = Ei = – En
rünge yarıçapı,
n=1
Elektronun yörüngesi çekirdeğe ne kadar yakın ise, bağ-
n2 n2 4r
lanma enerjisi (iyonlaşma enerjisi) o kadar büyüktür.
rn = a . = 0,53 . r
Z Z +Ze Z
2
bağıntısıyla bulunur. e- E =−R bağıntısına göre, bir atomda elektronun top-
n
n2
Bu bağıntıdaki a=0,53 A° lam enerjisi her değeri alamaz, n2 ile ters orantı değerler
sabit değerine Bohr ya- alır. Bu nedenle bir elektronun En toplam enerjisi de kesik-
Þekil 23
rıçapı denir. lidir.
Herhangi bir tek elektronlu atomda elektronun bulunabile-
ceği yörünge yarıçapı Şekil 23 te de görüleceği gibi, Z2
n=1 için E1 = − R = −E ise,
n=1 için r1 = r ise 12
n=2 için r2 = 4r Z2 E
n=2 için E2 = − R 2
=−
n=3 için r3 = 9r dir. v m 2 4
e- Z2E
Bohr Atom Modeline Göre Bir n=3 için E3 = − R 2
=−
dur.
rn 3 9
Atomun Sahip Olabileceği
Enerji Seviyeleri Balmer ve Rydberg gibi bilim adamları hidrojen atomları
+ Ze ve tek elektronlu atomlar için Bohr atom modelinin deney-
lerle uyuştuğunu göstermişlerdir. Bir elektronun yüksek
Kütlesi m, yükü e– olan bir elekt-
enerjili Ei kararlı yörüngeden düşük enerjili Es kararlı yö-
ron yükü + Ze olan atom çekirde-
ğinin çevresinde Şekil 24 teki gibi rüngeye geçerken yayınlanan fotonun ν frekansı,
rn yarıçaplı yörüngede v çizgisel Þekil 24

Ei − Es ÖRNEK 11 enerji
E (eV)
ν= ⇒ ν= dur. iyonlaþma
h h 13,6
Hidrojen atomunun bazı enerji se- 13,06
Fotonun l dalga boyu, viyeleri şekildeki gibidir. 12,75
c hc 1 RZ2 1 1 12,1
λ= ⇒ λ= , = ( − ) Temel haldeki H atomları en az
ν Ei − E s λ hc n2s ni2 10,2
kaç eV enerjili elektronlarla bom-
bağıntılarıyla bulunur. bardıman edilirse spektrumunda
Lyman serisinin b çizgisi yayın- 0 taban enerji durumu
Hidrojen Atomunun Enerji Seviyeleri lanabilir?
Hidrojen atomunda elektron n=1 yörüngesinde iken temel
haldedir. Bu elektronu koparmak ve toplam enerjisini sıfır A) 3,4 B) 10,2 C) 12,1 D) 12,75 E) 13,6
yapmak için gerekli olan enerji bağlanma enerjisidir. Bu
enerji n=1 yörüngesindeki toplam enerjisinin zıt işaretlisine ÇÖZÜM enerji
eşittir. Hidrojen atomunun spektru- (eV)
Eiyonlaşma = - Etoplam iyonlaþma
munda Lyman serisinin b ışı- 13,6
nının yayınlanabilmesi için 13,06 n=5
Ei = - E1 = R = 13,6 eV tur.
12,75 n=4
şekilden de görüleceği gibi
Hidrojen atomunun enerji seviyeleri ise, 12,1 n=3
temel haldeki hidrojen ato-
E
E = E − i bağıntısıyla bulunur.
ı munun n=3 düzeyine uyarıl- n=2
n i 10,2
n2 ması gerekir. Bunun için te-
mel haldeki hidrojen atomu a b
Z2 en az 12,1 eV enerjili elekt-
E = −R bağıntısıyla iyonlaşma enerjisinin altındaki n=1
n ronlarla ya da 12,1 eV enerjili 0 taban enerji durumu
n2
enerji seviyeleri bulunur. fotonlarla bombardıman edil-
melidir.
E
Enı = Ei − i bağıntısıyla temel halin üzerindeki enerji se- Yanıt: C
n2
viyeleri bulunur.
Bir atomun temel halinin üzerindeki enerji seviyeleri ara-
sında boşluklar vardır.
iyonlaþma
n büyüdükçe enerji seviyeleri arasındaki boşluklar küçülür.
iyonlaþma halinin altýndaki enerji (eV)
13,6
n=6 _ 0,37
13,23 İyonlaşma enerjisinden (n=∞) sonra ise sürekli hale gelir.
n=5 _ 0,54
13,06
Bu da atomun iyonlaşma enerjisinden sonra serbest enerji
n=4 _
12,75 0,85 değerlerinin olduğunu gösterir.
n=3 _ 1,51
Elektronlar, yüksek enerjili bir yörüngeden (ni), düşük
12,1
Ha Hb Hg Hd Paschen enerjili bir yörüngeye (ns) kendiliğinden geçerken fotonun
serisi
n=2 _
10,2
Balmer
3,4 ν frekansı,
serisi Ei − Es
a b g d ν=
temel hal n=1 _ 13,6
h
0 Lyman Z2
serisi Þekil 26 Ei = R.
ni2
Hidrojen atomunun bazı enerji seviyeleri ve Spektrum çiz- Z2
gilerinin bazıları Es = R. dir.
ns2
Hidrojen için bu değerler yazılarak,
ÖRNEK 10 R 1 1
ν = ( 2 − 2 ) bulunur.
Art arda iki kere iyonlaşmış Lityum atomunda 2. uya- h ns ni
rılma düzeyinde bulunan elektronun Bohr yörünge ya-
c c R 1 1
rıçapı nedir? ν= olduğundan = ( − ) dir.
(3Li, a: Bohr yarıçapı parametresi) λ λ h ns2 ni2
Buradan fotonun l dalga boyu,
1 1 4 1 R 1 1
A) a B) a C) a D) 2a E) 3a = ( − ) bağıntısıyla bulunur. Bu değerler kulla-
9 3 3 λ hc ns2 ni2
ÇÖZÜM nılarak hidrojen atomundan yayılan fotonların dalga boyu
Lityum atomu art arda iki kez iyonlaştığına göre tek elekt- bulunur.
ronu kalmıştır. ns = 1 ve n1 = 2, 3, ... Lyman serisi (morötesi ışınlar)
2. uyarılma enerji düzeyinde n=3 tür. Bohr atom modeline ns = 2 ve ni = 3, 4, 5, ... Balmer serisi (görünür ışınlar)
göre bu düzeydeki lityum atomunun yörünge yarıçapı,
ns = 3 ve ni = 4, 5, 6, ... Paschen serisi (kızılötesi ışınlar)
n32 32
r3 = a = a. = 3a dır. ns = 4 ve ni = 5, 6, 7, ... Bracett serisi
Z 3
Yanıt: E ns = 5 ve ni = 6, 7, 8, ... Pfund serisi

Bohr Atom Modelinin Açıklayamadığı Olaylar b. Uyarılmış Emisyon
Uyarılmış atomların yüksek (E3) enerji seviyesindeki
1. Bohr atom modeli tek elektronlu atomlardan elektronun atomların sayısı, düşük (E2) enerji seviyesindekilerden
yörünge yarıçaplarını ve enerji düzeylerini açıklayabil-
diği halde, çok elektronlu atomlarda elektronların yö- daha fazla ise atomlarla radyasyon alanının etkileşmesin-
rünge yarıçaplarını açıklamada yetersiz kalmaktadır. de hν = E3 – E2 enerjili bir foton bir atomu E3 enerji sevi-
2. Atomlarda elektronun tam olarak bulunduğu yeri ve yö- yesinden E2 enerji seviyesine geçiş yapmaya zorlar. Ato-
rüngelerde geçiş esnasında yayınlanan ışığın spekt-
rumunu açıklayamamaktadır. mun fazla enerjisi hν enerjili bir foton olarak yayınlanır.
3. Bir atomda, elektron bir üst enerji seviyesinden bir alt Böylece iki foton serbest bırakılmış olur. Eğer bu iki foton-
enerji seviyesine geçerken yayılan ışığın spektrumu- da başka bir atomu üst seviyeden alt seviyeye geçirmeye
nun tek bir çizgisi olması gerekir. Oysa modern atom zorlarsa 4 foton serbest bırakılmış olur. Bu işlem böyle
teorisine göre bu çizgi birbirine çok yakın birden fazla devam ederek gittikçe fotonlar çoğalır. Bu olaya uyarılmış
çizgiden oluşmaktadır. emisyon denir (Şekil 27). Fotonların bu şekilde çoğalma-
4. Atom ışıma yaparken elektriksel alan ve magnetik ala- sına uyarılmış emisyon denir.
nın etkisiyle çizgilerde kırılmalar olmaktadır. Bohr atom
modeli bu durumu açıklayamamaktadır.
5. Bohr atom modeline göre elektron çekirdeğin çevresin- E3
de dairesel yörüngede dolanmaktadır. Modern atom
uyarýcý foton uyarýcý foton
modeline göre, gerçekte elektronlar elips yörüngelerde
dolanmaktadır.
6. Fiziksel olaylarda açısal momentum L > h iken klasik _
h . n = E3 E2
uyarýlmýþ emisyon
E2
fizik açıklamada yeterli olduğu halde L ≤ h ise yetersiz
kalmaktadır. Þekil 27
4. EMİSYON (Atomların Uyarılması) Uyarılmış emisyonda üst enerji düzeyindeki atom sayısı
Atomlar normal olarak temel halde, yani düşük enerji se- n2, alt enerji düzeyindeki atom sayısı n1 ise n2 > n1 dir. Bu
viyesinde ve kararlı halde bulunurlar. Temel haldeki ato- şekilde uyarılmış atomların sayısının artmasına tersine
ma; ısıtılarak, hızlandırılmış elektronla, elektromagnetik birikim veya üst enerji düzeyine pompalanma denir.
ışımayla, E = E2 – E1 = hν enerjili fotonlarla enerji verildi-
Bu olayda yayınlanan foton veya dalgalar birbirleriyle ve
ğinde atom uyarılmış hale gelir. Böyle bir atom 10–8 s gibi zorlayan foton veya dalgalarla aynı fazdadırlar. Yayınla-
çok kısa bir anda ışık salarak temel hale gelir. nan atomların (yayınlanan fotonların) sayısı n ve her dal-
Bir ışık demeti atomlar üzerine düşürüldüğünde, fotonlar
atomlarla teker teker etkileşirler. ganın genliği a ise toplam şiddet n2 . a2 ile orantılıdır. Eğer
n çok büyükse uyarılmış emisyonda şiddette çok büyük bir
Bunun sonucunda atomun uyarılmasında ve temel hale artış elde edilir.
dönüşünde üç farklı olay gerçekleşebilir.
1. Atom, fotonun enerjisini soğurarak üst enerji düzeyle- Bir radyasyon alanında düşük enerjili E2 seviyesinde n2
rinden birine yaklaşık 10–8 s de çıkar. Bu enerji düzeyi atom, yüksek enerjili E3 seviyesinde n3 atom olduğunu
kararsızdır. varsayarsak; n2 > n3 ise kendiliğinden emisyon vardır.
2. Uyarılmış atom yine yaklaşık 10–8 s de kendiliğinden alt n3 > n2 ise bu halde uyarılmış emisyon daha baskındır ve
enerji düzeyine geçiş yapar. Bu sırada atomdan foton
yayınlanır. Bu tür geçişlere kendiliğinden emisyon fotonlar çoğalmaya devam eder. O halde atomlarla rad-
yani ışımanın (radyasyonun) kendiliğinden oluşması yasyon alanının etkileşmesinde hem kendiliğinden hem
denir. de uyarılmış emisyon olur.
3. Uyarılmış atom kendiliğinden değil de bir foton ile etki-
leşerek alt enerji düzeyine iner. Yani foton atomu
uyarma yerine onu zorlayarak ışıma yapmasına sebep 5. LAZER
olur. Bu tür geçişlere uyarılmış emisyon denir. Uyarılmış emisyon yoluyla ışığı şiddetlendirerek elde edi-
len ışınlara lazer denir. İlk olarak 1950’li yıllarda düşünce
a. Kendiliğinden Emisyon olarak ortaya atılmış 1960 yılında Maiman tarafından ger-
Temel hal enerjisi E1 ve birinci uyarılma enerjisi E2 olan çekleştirilmiştir.
Temel enerji düzeyindeki atomlar bir ışık demetiyle uyarıl-
atomlara enerjisi Efoton = E2 – E1 = hν olan bir foton çar- dığında, uyarılan atomların bir kısmı kendiliğinden ışıma
parsa E1 seviyesinde daha çok atom olduğundan E1 den yaparak temel hale döner. Doğrudan temel hale inmeyen-
ler, yarı kararlı alt enerji düzeyine inebilir. Bu düzeydeki
E2 ye uyarılma olasılığı yüksektir. Foton soğurulur ve uya- atomların sayısı artarak tersine birikim denen bir olay ger-
rılmış atomda aynı hν enerjili bir foton yayarak temel hale çekleştirir. İşte bu yarı kararlı düzeydeki uyarılmış atomlar
döner. Buna kendiliğinden emisyon denir. Bu olayda uygun bir fotonla temel enerji düzeyine inmeye zorlanır.
atomlardan radyasyon yayınlanmaktadır. Farklı atomlarca Bunun sonucunda fotonla aynı fazda, aynı enerjili yeni bir
kendiliğinden yayınlamalar farklı zamanlarda olur. O halde foton yayınlanarak uyarılmış emisyon gerçekleşir.
radyasyon ve dalgalar aynı fazda değildirler. Radyasyo- Lazer, uyarıcı ışık (pompalama ışığı), paralel iki ayna ve
nun toplam şiddeti dalgaların şiddetleri toplamına eşittir; bu aynalar arasındaki lazer için gerekli katı, sıvı gaz veya
yani n atomdan yayılan dalgaların her birinin genliği a ise yarı iletken madde bulunur. Aynalardan biri tam yansıtıcı
diğeri yarı yansıtıcı ve geçirgendir (Şekil 28).
toplam şiddet na2 ile orantılıdır.

pompalama ýþýðý
hn= E2 _ E1
yarý yansýtýcý ayna

tam yansýtýcý
ayna
Lazer için gerekli madde LAZER ýþýðý
(a) (b)
Þekil 28 Lazer sistemi
Şekil 28 deki lazer sisteminde pompalama ışığı olarak flaş

ışığı gibi güçlü beyaz ışık kullanılır. (c) (d)
Þekil 32 Lazer sisteminde lazer ýþýðýnýn fotonlarýnýn artmasý
E3
hν1 = E3 – E1 enerjili
ışık fotonları, Şekil 29 Lazer Işınının Özellikleri
daki gibi atomları E3 h.n1 = E3E1 1. Aynı fazlı fotonlardan oluşur.
kararsız enerji düze- pompalama ýþýðý E2 2. Aynı enerjili fotonlardan oluşur.
yine çıkarır. Bu olaya 3. Tek renkli ışık fotonlarından oluşur.
atomların üst enerji 4. Çok ince ışık demeti haline getirilebilirler.
düzeyine uyarılması 5. Çok uzaklara gidebilirler.
denir. E1 6. Yüksek enerjili olduklarından delme, kesme, buhar-
Þekil 29 Uyarýlma laştırma, kaynak işlemlerini yapabilirler.
7. En büyük özelliği dağılmaz olması ve yön verilebil-
mesidir.
Bu atomlar, Şekil 30 E3 8. Aynı dalga boylu fotonlardan oluşur.
daki gibi _
hn2 = E3 E2 9. Çok sayıda dalgalar lazer dalgasına bindirilerek ha-
hν2 = E3 – E2 enerjili berleşmede sinyal jeneratörü olarak iş görür.
10. Aynı anda birçok bilgi bir yerden başka bir yere gön-
foton yayınlayarak ya-
derilebilir.
rı kararlı E2 enerji dü- E2 11. Kayıpsız yüksek enerji nakledilir.
zeyine iner. Tersine 12. Lazer darbesinin çok kısa olması nedeniyle yüksek
birikim denilen bir olay hız fotoğrafçılığında faydalanılır.
gerçekleşmeye baş- 13. Uzak mesafe ölçümlerini olanaklı kılar.
lar. Þekil 30 Tersine birikim 14. Tıpta, endüstride, haberleşmede, sanayide ve tekno-
lojide kullanılır.
15. Tek renkli ışınlar elde edilir.
Uyarılmış bu atomlar hν = E2 – E1 enerjili fotonlar ile temel

hale dönerken yine aynı fazda ve aynı yönlü hν = E2 – E1
enerjili fotonlar yayınlar (Şekil 31).
ÖRNEK 12
E3
Lazer ışığı için;
E2 I. Aynı dalga boylu ışınlardan oluşur.

uyarýcý fotonlar II. Aynı fazlı fotonlardan oluşur.
uyarýlmýþ ýþýným III. Uyarılmış emisyonla oluşur.
hn= E2 _ E1
hn= E2 _ E1
E1
Þekil 31 A) I, II ve III B) II ve III C) I ve III
Uyarıcı fotonlarla uyarılmış emisyonla elde edilen fotonlar D) Yalnız III E) Yalnız II
yansıtıcı aynalar arasında hareket ederken E2 enerji dü-
zeyindeki başka atomların da hν = E2 – E1 enerjili aynı ÇÖZÜM
fazlı, aynı yönde fotonlar yaymasına neden olur. Böylece
aynı fazlı aynı yönlü fotonların sayısında artma olur. Lazer, uyarılmış emisyonla elde edilerek ince ışık demeti
Bu şekilde elde edilen tek renkli, aynı fazlı, aynı yönlü, halinde yoğunlaştırılan aynı frekanslı, aynı enerjili, aynı
aynı enerjili, ışık demetine lazer denir (Şekil 32). fazda, aynı dalga boylu fotonlardır.
Yanıt: A

ÇÖZÜMLÜ TEST 3. Bir X– ışınları tüpünde v = 2.107 m/s hızla hareket
eden elektronlar antikatot denilen engele çarptıktan
1. y y y sonra 3.10–12 m yol alıp duruyorlar.
® z ® z ® z
B E c
®
c
K L M
Buna göre, oluşan X– ışınının dalga boyu kaç A°
x ®
x x ®
x x ®
x
dur?
E B ® E
®
c B
(c = 3.108 m/s; 1 m = 1010 A°)
z z z
y y y
A) 0,2 B) 0,3 C) 0,9 D) 3 E) 9
Birbirine dik x, y, z doğrultularında K, L, M

→ ÇÖZÜM
elektromagnetik dalgaları c yönünde yayılırken Elektronların engele çarptıktan hýz (m/s)
→ → sonraki hız-zaman grafikleri şe- 2.107
hangilerinin E ve B bileşenlerinin bir andaki gö- kildeki gibidir. Buna göre, elekt-
rünümleri doğru gösterilmiştir? ronların durma süresi grafikten
2.107.T 3.1012 m
A) Yalnız K B) Yalnız M C) K ve L 3.10−12 = zaman (s)
D) K ve M E) K, L ve M 2 0 T
–19
T = 3.10 s dir.
ÇÖZÜM Oluşan X– ışınının dalga boyu
→
Sağ el kuralına göre, sağ elin dört parmağı B magnetik λ = c.T = 3.108.3.10–19 = 9.10–11 m = 0,9 A° dur.
→ Yanıt: C
alanın yönünü yana açılan başparmak E elektriksel alanı-
nın yönünü gösterdiğinde avuç içinden çıkılan dikme, 4.
elektromagnetik dalganın yayılma doğrultusunu gösterir.
→ →
Buna göre, K ve L elektromagnetik dalgalarında E ve B qa
q
bileşkelerinin yönü doğru gösterilmiştir. M elektromagnetik
dalgasında ise E ve B bileşenlerinin yönü doğru değildir. b
Yanıt: C
qç

qa r
Å
çekirdek
2. Üzerinden 4i, i, 3i, i, 2i K
L M
şiddetinde akım geçen U Rutherford atom modeline göre hızlandıran α tanecikleri

beş tel, sayfa düzlemi- 3i ile ince altın yaprakları bombardıman edildiğinde çekir-
U
ne dik olacak biçimde 4i i i 2i dek doğrultusunda gönderilen α tanecikleri çekirdeğe r
yerleştiriliyor. Bu telleri kadar yaklaşırken b nişan hatası ile gönderilen α tane-
çevreleyen şekildeki K, ciklerinin saçılma açısı θ olur.
L, M halkalarında magnetik dolanımlar DK, DL, DM Buna göre, α taneciklerinin,
oluyor. I. Kinetik enerjisi artırılırsa r ve θ azalır.
II. b nişan hatası artarsa θ artar.
Buna göre, DK, DL, DM arasındaki ilişki nedir? III. Çekirdeğin qç yükü artarsa r ve θ artar.
( : Sayfa düzlemine dik içe doğru, ☼: Sayfa düzle-
mine dik dışa doğru.) yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
A) DK = DL = DM B) DK = DL > DM D) I ve III E) I, II ve III
C) DK > DL > DM D) DL > DK > DM
E) DK = DM > DL ÇÖZÜM
Yükü qα olan α taneciği yükü qç olan çekirdeğe b nişan
ÇÖZÜM hatası Ek kinetik enerjisi fırlatıldığında θ açılma açısı
θ q .q
Üzerinden i şiddetinde akım geçen teli çevreleyen kapalı tg =k
ç α
bağıntısı ile çekirdeğe r yaklaşma uzaklığı
bir halkada magnetik dolanım D = 4π.K.i bağıntısı ile bu- 2 2E .b
k
lunur.
Buna göre, K kapalı halkasındaki magnetik dolanım q .q
ç α
r =k bağıntısı ile bulunur.
DK = 4πK(4i–i) = 4π.K.3i = 12Kπi E
k
L halkasındaki magnetik dolanım Buna göre, α taneciğinin
DL = 4πK(3i–i–i) = 4πKi I. Ek kinetik enerjisi artarsa θ ve r küçülür.
M halkasındaki magnetik dolanım II. b nişan hatası artarsa θ azalır.
DM = 4πK(2i+i) = 4πK.3i = 12Kπi dir.
III. Çekirdeğin qα yükü artarsa θ ve r artar.
Buna göre, DK = DM > DL dir. Yanıt: D
Yanıt: E

5. Atom numarası Z olan tek elektronlu atomun 7. Hidrojen atomunun enerji enerji
(eV)
elektronu n = 5 düzeyinden n = 2 düzeyine geçti- düzeylerinden bazıları şe- iyonlaþma
13,6
ğinde toplam enerjisindeki değişme aşağıdakiler- kildeki gibidir. Hızlandırıl- sýnýrý
13,06 n=5
den hangisidir? mış bir elektron, taban
12,75 n=4
(R: Rydberg sabiti) enerji durumundaki 2 hid-
3RZ2 3RZ2 rojen atomu ile etkileşiyor. 12,09 n=3
A) kadar azalır. B) kadar artar.
5 5 Bu hidrojen atomlarının
10,20 n=2
2 2 ikisinin birden iyonlaşa-

21 RZ 21RZ
C) kadar azalır. D) kadar artar. bilmesi için, elektronun
100 100 0 n=1
2
en az kaç eV luk kinetik taban durumu
2RZ enerji taşıması gerekir?
E) kadar azalır.
5 A) 27,20 B) 26,42 C) 25,50 D) 24,18 E) 20,40
ÇÖZÜM (2006–ÖSS)
Atom numarası Z olan atomda n. yörüngedeki elektronun
toplam enerjisi ÇÖZÜM
2 Taban enerji düzeyindeki hidrojen atomunun iyonlaşma ener-
Z jisi 13,6 eV tur. Hızlandırılmış elektronların iki hidrojen ato-
E = –R. 2
bağıntısı ile bulunur.
n munu birden iyonlaştırması için en az 2 x 13,6 = 27,20 eV luk
Buna göre, n = 5 düzeyinde elektronun toplam enerjisi kinetik enerji taşıması gerekir.
Z2 Yanıt: A
E = −R 8. Hidrojen atomunun enerji dü- enerji
1 25 (eV)
zeyleri şekildeki gibidir. iyonlaþma
Z2 Uyarılan bir hidrojen atomu 13,6 sýnýrý
n = 2 düzeyindeki elektronun toplam enerjisi E = −R 13,06 n=5
2 4 Balmer serisini Hβ ışıması
12,75 n=4
tür. yaptığında,
Elektronun n = 5 düzeyinden n = 2 düzeyine geçtiğinde I. Elektronun açısal momen- 12,1 n=3
E = Eson – Eilk = E2–E1 h 10,2 n=2

tumu kadar azalır.
Z2 ⎛ Z ⎞ 2 π
E = −R − ⎜ −R ⎟ II. Yayımlanan ışığın enerjisi
4 ⎝ 25 ⎠ 0 n=1
2,55 eV olur.
2
21 RZ 12400
E= kadar enerjisi artar. III. Yayımlanan ışığın dalga boyu A° olur.
100 2,55
Yanıt: D yargılarından hangileri doğrudur?
(hc=12400 eV.A°)
6. Hidrojen atomunun bazı
enerji
(eV)
enerji seviyeleri şekilde- iyonlaþma A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
13,6
ki gibidir. Uyarılmış hid-
sýnýrý D) II ve III E) I, II ve III
13,06 n=5
rojen atomunda enerji ÇÖZÜM
12,75 n=4
düzeyleri arasındaki ge- Uyarılmış hidrojen atomunun ya- enerji
(eV)
çişleri sırasında yayım- 12,1 n=3 yımladığı Balmer serisinin Hβ ışını iyonlaþma
l2 13,6 sýnýrý
l3
lanan ışımaların dalga 10,2 n=2
şekildeki gibidir. 13,06 n=5
boyları λ1, λ2, λ3 tür. 1. Elektron n = 4 düzeyinde iken 12,75 n=4
l1 h
açısal momentumu L = 4 12,1 n=3
Buna göre, λ1, λ2, λ3 0 n=1 1 2π 10,2

Hb
n=2
taban durumu
n = 2 düzeyinde iken açısal
arasındaki ilişki ne-
dir? h
momentumu L = 2 dir. n=1
2 2π 0
taban düzeyi
A) λ1 > λ2 > λ3 B) λ3 > λ2 > λ1 C) λ2 > λ1 > λ3 Atom Hβ ışıması yaptığından
D) λ2 > λ3 > λ1 E) λ1 > λ3 > λ2 elektronun açısal momentumundaki değişme
h h 2h h
ΔL = Lson– Lilk = 2 −4 =− =− olur.
ÇÖZÜM 2π 2π 2π π
λ1 dalga boylu ışığın enerjisi E1 = 10,2 eV tur. h
Elektronun açısal momentumu kadar azalır.
λ2 dalga boylu ışığın enerjisi E2 = 12,75–10,2 = 2,55 eV tur. π
II. Hβ ışınının enerjisi Eson–Eilk = 12,75–10,2 = 2,55 eV tur.
λ3 dalga boylu ışığın enerjisi E3 = 12,1–10,2 = 1,9 eV tur.
h.c
h.c III. λ dalga boşlu ışığın enerjisi E =
bağıntısı ile bulunur.
Işığın enerjisi E = bağıntısı ile bulunur. Buna göre, λ
λ
h.c = 12400 e.V.A° olduğundan Hβ ışınının dalga boyu
enerji dalga boyu ile ters orantılı olduğundan dalga boyları
arasındaki ilişki λ3 > λ2 > λ1 dir. 12400
λ= A ° dur.
Yanıt: B 2,55
Yanıt: E

KONU TESTİ 5. Bohr atom teorisine göre,
I. Elektronlar çekirdek çevresinde L açısal momen-
1. I. Volt tumu
h
nin tam katları olan yörüngelerde ışıma
Newton 2π
II.
metre yapmadan dolanırlar.
Newton.metre II. Elektronlar yüksek enerjili kararlı bir yörüngeden
III. düşük enerjili kararlı bir yörüngeye geçtiğinde
Coulomb ışıma yapar.
III. Bir atomun alabileceği enerjiler kesiklidir.
Yukarıdakilerden hangisi elektrik alanın dolanımı
birimidir? yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) I ve III E) II ve III D) I ve III E) I, II ve III
2. Aşağıdakilerden hangisi elektromagnetik dalga 6. Bohr atom modeline göre, tek elektronlu bir ato-
değildir? mun elektronu n = 2 yörüngesinden n = 3 yörün-
gesine geçtiğinde,
A) α ışınları B) γ ışınları C) X– ışınları I. Toplam enerjisi artar.
D) Morötesi ışınlar E) Kızılötesi ışınlar II. Elektronların çekirdek çevresindeki dolanım peri-
yodu artar.
III. Elektronun açısal momentumu artar.
3. Elektromagnetik dalgaların oluşumu ile ilgili aşa- A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III

ğıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? D) II ve III E) I, II ve III
A) Mikrodalgalar iletkenler içinde elektronların ivmeli

hareketlerinden oluşur.
B) X– ışınları hızlandırılmış elektronların bir hedefe
çarpıp durdurulmasıyla oluşur. 7. Cıva atomunun enerji enerji
(eV)
C) Kızılötesi ışınlar çok sıcak cisimlerden oluşur. düzeylerinden bazıları 10,4
iyonlaþma
sýnýrý
D) γ ışınları elektrik arklarından oluşur. şekildeki gibidir. Hız-
E) Morötesi ışınlar gaz boşalmalarından oluşur. landırılan bir elektron 8,84 n=4
taban enerji duru-
mundaki iki cıva ato- 6,67 n=3
4. anot boþluk
flaman mu ile etkileşiyor. Bu 4,36 n=2
cıva atomların biri
e´
katot +
iyonlaşırken, diğeri
n = 4 düzeyine kadar 0 n=1
V
uyarılıyor. taban düzeyi
X ýþýnlarý
Buna göre, elektronun kinetik enerjisi en az kaç
+ eV tur?
VH
A) 20,8 B) 19,24 C) 17,68 D) 17,17 E) 13,34
Şekildeki X– ışınları tüpünde V potansiyel farkı ile ısı-
tılan flamandan kopan elektronlar, VH geriliminde
hızlandırılıyor. Anot levhaya v hızıyla çarpan elekt-
ronlar ivmeli hareket yaparak d kadar yol alıp durdu-
ruluyor. Bu sırada X– ışınları oluşuyor. 8. Bohr atom modeline göre, tek elektronlu bir hidrojen
atomu n = 3 yörüngesindeki elektronun yörünge yarı-
Buna göre,
çapı r1, Li+2 iyonunun n = 2 yörüngesindeki yörünge
I. V potansiyel farkını artırma yarıçapı ise r2 dir.
II. VH potansiyel farkını artırma
III. V potansiyel farkını azaltma r
ZH = 1, ZLi = 3 olduğuna göre, 1 oranı kaçtır?
işlemlerinden hangileri yapılırsa X– ışınının dalga r
2
boyu azalır?
4 3 4 27
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) B) C) D) E) 9
D) I ya da II E) II ya da III 27 4 3 4

DFB DFB
9. Hidrojen atomunun enerji
(eV) 12. 1 2
bazı enerji düzeyleri 13,6

iyonlaþma
sýnýrý Y
şekildeki gibidir. 13,06 n=5 X
Buna göre, hidrojen 12,75 n=4 r 2r

atomunu, 12,09 n=3
EX
I. 12,5 eV enerjili EY
10,2 n=2
elektronla uyarma
II. 12,09 eV enerjili Þekil 1
Þekil 2
fotonlarla uyarma n=1
0
III. 10,2 enerjili foton- taban düzeyi Şekil 1 de magnetik akı t sürede Φ kadar düzgün ola-
larla uyarma rak azaldığında r yarıçaplı X halkasında oluşan elekt-
riksel alan şiddeti EX, elektriksel alan dolanımı εX olu-
işlemlerinden hangileri yapılırsa spektrumunda
Balmer serisini Hα ışıması gözlenebilir? yor. Şekil 2 de magnetik akı 2t sürede 2Φ kadar düz-
gün olarak azaldığında 2r yarıçaplı Y halkasında elekt-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III riksel alan şiddeti EX elektriksel alan dolanımı εY olu-
D) I ve II E) I ve III yor.
Buna göre, EX, EY ve εX, εY arasındaki ilişki ne-

dir?
A) EX > EY B) EX > EY C) EX = EY
10. Cıva atomunun bazı
enerji
(eV) εX = εY εX > εY εX > εY
enerji düzeyleri şekil- 10,4
iyonlaþma
sýnýrý D) EX = EY E) EY > EX
deki gibidir. Franck –
Hertz deneyinde için- 8,84 n=4
εX = εY εY > εX
de cıva buharı bulunan
odaya kinetik enerjisi 6,67 n=3
10 eV olan elektronlar 4,86 n=2 13. Cıva atomunun bazı enerji
(eV)
gönderiliyor.
enerji düzeyleri şe- 10,4
iyonlaþma
sýnýrý
kildeki gibidir. Uya-
Buna göre, odayı terk n=1
0 rılmış bir cıva ato- 8,84 n=4
eden elektronların ki- taban düzeyi
munda atomun I ışı-
netik enerjisi aşağıdakilerden hangisi olamaz?
masının dalga boyu 6,67 n=3
II l , v
λ1, boşluktaki hızı v1, 2 2
A) 0,28 B) 4,86 C) 5,14 D) 3,33 E) 1,16 4,86 n=2
II ışımasının dalga I l1, v1
boyu λ2, boşluktaki
0 n=1
hızı v2 dir. taban düzeyi
Buna göre, λ1, λ2 ve v1, v2 arasındaki ilişki nedir?
11. Sezyum atomunun

enerji
(eV)
A) λ1 > λ2 B) λ2 > λ1 C) λ2 > λ1
enerji düzeylerinden iyonlaþma
3,87 sýnýrý v1 > v2 v1 = v2 v1 > v2
bazıları şekildeki gi-
D) λ2 > λ1 E) λ1 > λ2
bidir. Sezyum atomu 2,30 n=3
2.30 eV enerjili foton- v2 > v1 v2 > v1
larla uyarılıyor. 1,38 n=2
Buna göre, sezyum n=1

14. Lazer ışınları ile ilgili,
0 I. Monokromatik ışınlardır.
atomu temel hale taban düzeyi
geçerken kaç deği- II. Dağılmadan yayıldıklarından kayıpsız yüksek
şik ışıma yapar? enerji sağlarlar.
III. Yüksek enerjili lazer ışığı göz için tehlike unsuru-
A) 6 B) 5 C) 4 D) 3 E) 2 dur.
1.D 2.A 3.D 4.B 5.E 6.E 7.B 8.D 9.D 10.B 11.D 12.A 13.B 14.E

KİMYA – ÖSS SAY
FONKSİYONLU ORGANİK BİLEŞİKLER – I
Organik bileşiklerde, bileşiğin temel kimyasal ve fiziksel –OH grubunun bağlandığı yere göre sınıflandırma :
özelliklerini belirleyen ve formülleri yazıldığında tanınma-
• Birincil (primer) alkoller : –OH grubunun bağlandığı
larını sağlayan atom gruplarına fonksiyonel gruplar de-
nir. C atomuna bir alkil grubu ve iki tane H atomu bağlıdır.
Aşağıda bazı fonksiyonel gruplar, bu grupları içeren mad- H
I
delere verilen adlar ve maddelerin genel formülleri veril- R − C − OH ⇒ R − CH − OH
2
miştir. I
H
• İkincil (sekonder) alkoller : –OH grubunun bağlandı-
Grup Madde adı Genel formül ğı C atomuna iki alkil grubu ve bir tane H atomu bağlı-
R–OH dır.
–OH Alkol (CnH2n+2O)
R R
R1–O–R2 I I
–O– Eter R − C − OH ⇒ R − CH − OH
(CnH2n+2O) I
H H
R–CHO
I Aldehit • Üçüncül (tersiyer) alkoller : –OH grubunun bağlan-
−C = O (CnH2nO)
dığı C atomu üç alkil grubu içerir, H atomu içermezler.
I R1–CO–R2
−C = O Keton R
(CnH2nO)
I
OH R–COOH R − C − OH
I Karboksilli asit I
−C = O (CnH2nO2) R
O R–COO–R
II Ester ÖRNEK 1 CH
−C −O − (CnH2nO2) 3
I
I. CH − CH − CH II. CH − CH III. CH − C − CH − OH
–NH2 R–NH2 3 3 2 3 3 2
Amin I I I
OH OH CH
3
Yukarıda formülleri verilen bileşiklerden hangileri
primer alkoldür?
Bazı organik bileşikler, aynı ya da farklı türde birden
fazla fonksiyonlu grup içerebilir. Bu tür bileşiklere
polifonksiyonlu (çok fonksiyonlu) bileşikler denir. ÇÖZÜM
–OH grubunun bağlandığı C atomunda 2 tane H atomu
içeren II. ve III. bileşikler primer alkol, 1 tane H atomu içe-
ren I. bileşik sekonder alkoldür.
ALKOLLER
Hidrokarbonlarda bir ya da birkaç H atomu yerine –OH Yanıt : II ve III
grubunun bağlanması ile oluşan bileşiklere alkol adı veri-
lir. Bu bileşiklerde, bir C atomuna en fazla bir tane –OH ALKOLLERİN ADLANDIRILMASI
grubu bağlanır. Alkollerde iki tür adlandırma kullanılır:
Bir alkol molekülünde, C atomları arasında yalnızca sigma – Alkil kökünün adının sonuna alkol sözcüğü eklenir ya
bağı (tek bağ) varsa alkol doymuş alkol, çift bağ (pi bağı) da alkan adının sonuna –ol eki eklenir.
varsa alkol doymamış alkol sınıfında yer alır.
CH3 – OH : metil alkol (metanol)
CH3 – CH2 – OH : Etil alkol (etanol)
ALKOLLERİN SINIFLANDIRILMASI
Moleküllerindeki –OH grubu sayısına göre sınıflan- CH3 – CH2 – CH2 – OH : Propil alkol (propanol)
dırma :
– Alkol molekülündeki C atomu sayısı 3 ten fazla ise ad-
Molekülünde bir tane –OH grubu içeren alkollere landırmada aşağıdaki yol izlenir.
monoalkol, iki tane –OH grubu içeren alkollere dialkol,
üç tane –OH grubu içeren alkollere trialkol denir. • –OH grubunun bağlı olduğu en uzun karbon atomu
Birden çok –OH grubu içeren alkollere polialkol denir. zinciri belirlenir.

KİMYA – ÖSS SAY
• Karbon zinciri –OH grubunun yakın olduğu uçtan nu- ÇÖZÜM
maralanır.
–OH grubunun bağlandığı C atomlarındaki, H atomu sayı-
• –OH grubunu taşıyan karbon atomunun numarası ve larına bakarak bileşikleri gruplandıralım.
ana zincirdeki alkan adının sonuna –ol eki getirilir.
CH
3
Aşağıda bazı alkollerin adları verilmiştir. I
I. CH − CH − CH : Primer alkol
3 2
CH − CH − CH : 2–propanol I (Birincil alkol)
3 3 OH
I
OH 2–metil–1–propanol
CH
CH − CH − CH − CH : 3–metil–2–bütanol 3
3 3 I
I I II. CH − C − CH : Tersiyer alkol
CH OH 3 3
3 I (Üçüncül alkol)
OH
CH 2–metil–2–propanol
3
I : 2–metil–2–propanol
CH − C − CH
3 3
I III. CH − CH − CH : Sekonder alkol
OH 3 3
I (İkincil alkol)
OH
CH − CH − CH − CH 2–propanol
3 2 : 2–metil–1, 3–bütandiol
I I I
OH CH OH
3
Not : 1 ve 2 karbonlu alkoller, yalnız primer alkol gru-
bu içerir. 3 karbonlu alkoller, primer ya da sekonder
ÖRNEK 2 alkol grubu içerebilir. 4 karbonlu alkoller, primer,
sekonder ya da tersiyer alkol gruplarını içerebilir.
Yanda açık formülü verilen bileşik ile ilgili,
CH − OH
I. Adı, 1,2–propandioldür. 2
I ALKOLLERİN GENEL ELDE EDİLME YÖNTEMLERİ
II. Sekonder alkol grubu içerir. CH − OH
III. Primer alkol grubu içerir. I • Alkil halojenürlerden:
CH Alkil halojenürler, seyreltik KOH ya da NaOH çözeltileri
3
açıklamalarından hangileri doğrudur? ile kaynatılırsa, halojen ile –OH grubu yer değiştirir ve
alkol oluşur.
R – X + KOH ⎯→ R – OH + KX
ÇÖZÜM Alkol
CH − CH − CH + NaOH → CH − CH − CH + NaCI
1 3 3 3 3
CH − OH I I
2 CI OH
I
2 2–klor propan 2–propanol
CH − OH
I
3 • Alkenlere su katılması :
CH
3 Alkenlere su katılırsa, alkol oluşur. Bu yöntemle metil
3 karbonlu bileşiğin 1. ve 2. karbonları –OH grubu içer- alkol (CH3OH) elde edilemez.
mektedir. Öyleyse bileşiğin adı, 1,2–propandioldür.
R − CH = CH + H − OH → R − CH − CH
1. karbon 2 hidrojenli olduğundan primer alkol grubu, 2 3
2. karbon 1 hidrojenli olduğundan sekonder alkol grubu I
OH
içerir.
Öyleyse, her üç açıklama da doğrudur. CH = CH − CH + H − OH → CH − CH − CH
2 3 3 3
I
Yanıt : I, II ve III Propen OH
2 − propanol
ÖRNEK 4
ÖRNEK 3
I. 2–metil–1–propanol I. 1–bütene H2O katılması
II. 2–metil–2–propanol II. 2–bütene H2O katılması
III. 2–propanol III. 2–klor bütanın seyreltik KOH çözeltisi ile kaynatılma-
sı
Yukarıdaki alkollerin türü ile ilgili ne söyleyebiliriz?
Yukarıdaki tepkimelerin hangilerinde 2–bütanol olu-
şur?

KİMYA – ÖSS SAY
ÇÖZÜM • Na ve K gibi çok aktif metallerle tepkime vererek H2 ga-
zı oluştururlar.
Alkenlere su katılması tepkimelerinde, Markovnikov kura-
lına göre, H atomu, çift bağlı karbonlardan H atomu fazla
R–OH + Na ⎯→ R–ONa + 1/2H2
olana bağlanır.
Alkol Sodyum
CH − CH − CH = CH + H − OH → CH − CH − CH − CH alkolat
3 2 2 3 2 3
I CH3OH + Na ⎯→ CH3 –ONa + 1/2H2
1 − büten OH
Metanol Sodyum
2 − bütanol metilat
CH − CH = CH − CH + H − OH → CH − CH − CH − CH C2H4(OH)2 + 2Na ⎯→ C2H4(ONa)2 + H2
3 3 3 2 3
I Etandiol Disodyum
OH
2–büten 2–bütanol etanoat
Yukarıdaki tepkimelerden anlaşılacağı gibi Na metali ile

CH − CH − CH − CH + KOH → CH − CH − CH − CH + KCI tepkime verdiklerinde; 1 mol monoalkol 0,5 mol H2, 1 mol
3 2 3 3 2 3
I I dialkol 1 mol H2, 1 mol trialkol 1,5 mol H2 gazı oluşturur.
CI OH
2–klor bütan 2–bütanol ÖRNEK 5
Yanıt : I, II ve III 1 mol alkol, Na metali ile tepkimeye girdiğinde, 1 mol H2
• Aldehit, keton ve karboksilli asitlerin indirgenmesi : gazı açığa çıkarıyor ve 120 gram Na tuzu oluşuyor.
Aldehitlerin indirgenmesi ile primer alkoller, ketonların Buna göre, alkolün kapalı formülü nedir?
indirgenmesiyle sekonder alkoller, karboksilli asitlerin iki (H = 1, C = 12, O = 16, Na = 23)
basamak indirgenmesiyle primer alkoller oluşur.
O O ÇÖZÜM
II [H] II [H] → R − CH − OH
R − C − OH ⎯⎯⎯ → R − C − H ⎯⎯⎯ 1 mol alkol, 1 mol H2 gazı açığa çıkardığına göre, iki de-
2
Karboksilli asit Aldehit Pr imer Alkol ğerlikli bir alkoldür ve genel formülü CnH2n(OH)2 dir.
O OH
II I Tepkime denklemi :
[H]
R − C − R ⎯⎯⎯ → R − CH − R CnH2n(OH)2 + 2Na ⎯→ CnH2n(ONa)2 + H2
Keton Sekonder alkol
CnH2n(ONa)2 = 120 gram
• Grignard bileşiklerinden : Grignard bileşiklerinin alde-
hit ve ketonlarla tepkimesi sonucunda alkol oluşur. 12n + 2n + (16 + 23).2 = 120
14n = 120 – 78 ⇒ n = 3 tür.
O OMgX OH
II I I Alkolün formülü, C3H6(OH)2 dir.
R − MgX + H − C − H → H − C − H + HX → H − C − H + MgX
I I 2 Yanıt : C3H6(OH)2
R R
OMgX OH • 1 mol monoalkolden 1 mol su (H2O) çekilirse, alken olu-
O şur.
II I I CnH2n+1OH ⎯→ H2O + CnH2n
R − MgX + R − C − H → R − C − H + HX → R − C − H + MgX
I I 2
Aldehit Alkol Alken
R R
C2H5OH ⎯→ H2O + C2H4
O OMgX OH Etanol Etilen
II I I
R − MgX + R − C − R → R − C − R + HX → R − C − R + MgX • Karboksilli asitlerle, ester oluştururlar.
I I 2
Keton R R Alkol + Karboksilli Asit ⎯→ Ester + Su
R1 – OH + R2 – COOH ⎯→ R1 – O – OC – R2 + H2O
ALKOLLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ Alkol Karboksilli Asit Ester
• Moleküllerinde –OH grubu içerdikleri için, molekülleri
C2H5–OH + CH3–COOH ⎯→ C2H5–O–OC–CH3+H2O
arasında hidrojen bağları bulunur. Bu nedenle, aynı or-
tamda erime ve kaynama sıcaklıkları, aynı büyüklükteki Etanol Asetik asit Etil asetat esteri
hidrokarbonlara, eterlere, aldehitlere ve ketonlara göre
daha yüksektir. • 2 mol monoalkol molekülünden uygun koşullarda katali-
• C atomu sayısı küçük olan monoalkoller ve polialkoller zör etkisiyle 1 mol H2O (su) molekülü çekilirse, eter olu-
suda iyi çözünür. şur.
• Yandıklarında CO2 ve H2O oluştururlar.

KİMYA – ÖSS SAY
2R – OH ⎯→ R – O – R + H2O CH
3
Alkol Eter I
II. CH3 − C − CH3 : Tersiyer alkol grubu içeriyor.
I
C2H5 – OH + HO – C2H5 ⎯→ C2H5 – O – C2H5 + H2O OH
etil alkol etil alkol dietil eter
2–metil–2–propanol
• Primer ve sekonder alkol grupları yükseltgenerek alde-
hit ve keton grubu oluşturur. Tersiyer alkoller ise, yük-
seltgenmez. III. CH − CH − CH − CH − OH : Primer alkol grubu
3 2 I 2
içeriyor.
[ O] [ O] CH
Primer alkol ⎯⎯⎯
→ Aldehit ⎯⎯⎯
→ Karboksilli asit 3
[ O]
Sekonder alkol ⎯⎯⎯
→ Keton 2–metil–1–bütanol
[O ]
Tersiyel alkol ⎯⎯⎯
→ Yükseltgenmez Öyleyse, I. bileşik yükseltgenirse keton, III. bileşik yük-
seltgenirse aldehit oluşur. II. bileşik ise yükseltgenmez.
ÖRNEK 6
CH − CH − CH − CH + 1/ 2O → CH − CH − C − CH
3 3 2 3 3
1–propanol ve 2–propanol bileşiklerinin yükseltgenme I I I II
tepkimelerini yazınız. CH OH CH O
3 3
3–metil–2–bütanol izopropil, metil keton
ÇÖZÜM
(3–metil–2–bütanon)
CH3 – CH2 – CH2 – OH : 1–propanol, primer alkol grubu
Yanıt : Yalnız I
içerir. Bir basamak yükseltgendiğinde aldehit; aldehit yük-
seltgendiğinde, karboksilli asit oluşur.
CH − CH − CH − OH + 1/ 2O → CH − CH − C = O + H O POLİALKOLLER
3 2 2 2 3 2 2
I Moleküllerinde birden fazla –OH grubu içeren alkollerdir.
H
1–propanol Propanal Doymuş polialkollerin genel formülü CnH2n+2OX tir.
CH − CH − C = O + 1/ 2O → CH − CH − C = O
3 2 2 3 2
I I CH − OH CH − OH
H OH CH − OH 2 2 CH − OH
2 I I 2
I CH − OH CH I
Propanal Propanoik asit CH − OH I 2 CH − OH
2 I I
CH CH − OH
3 2 CH − OH
2
CH − CH − CH : 2–propanol, sekonder alkol grubu
3 3
I içerir, bir basamak yükseltgenir ve etandiol 1,2–propandiol 1,3–propandiol propantriol
OH keton oluşur. (glikol) (gliserin)
CH − CH − CH + 1/ 2O → CH − C − CH + H O
3 3 2 3 3 2
I II ÖRNEK 8
OH O Propantriolün tam yükseltgenme ürününün formülünü
2–propanol dimetil keton yazıp fonksiyonlu gruplarını adlandırınız.
(aseton)
ÖRNEK 7 ÇÖZÜM
I. 3–metil–2–bütanol
CH − OH ⇒ Primer alkol grubu
II. 2–metil–2–propanol 2
III. 2–metil–1–bütanol I
CH − OH ⇒ Sekonder alkol grubu
I
Yukarıda adları verilen bileşiklerden hangilerinin yük- CH − OH ⇒ Primer alkol grubu
2
seltgenme tepkimesinden keton oluşur?
propantriol
ÇÖZÜM
Sekonder alkol grubu içeren bileşikler yükseltgenirse, ke- Primer alkol grubunun tam yükseltgenme ürünü karboksil
ton oluşur. grubu, sekonder alkol grubunun tam yükseltgenme ürünü
keton grubudur.
I. CH − CH − CH − CH : Sekonder alkol grubu içeriyor.
3 3
I I COOH ⇒ karboksil grubu
CH OH I
3
C = O ⇒ keton grubu
3–metil–2–bütanol I
COOH ⇒ karboksil grubu

KİMYA – ÖSS SAY
ÖRNEK 9 ÇÖZÜM
Mol kütlesi 76 gram olan doymuş dialkolün kapalı
Dietil eter, C2H5 – O – C2H5 tir. Kapalı formülü C4H10O
formülünü ve izomerlerini yazınız.
(H = 1, C = 12, O = 16) dur. 4 karbonlu monoalkoller ile izomerdir.
CH
ÇÖZÜM 3
I
Doymuş dialkollerin genel formülü CnH2n+2O2 dir. I. 2–metil–2–propanol : CH − C − CH C H O
3 3 4 10 ( )
12n + 2n + 2 + 32 = 76 I
OH
n = 3 tür.
Alkolün formülü, C3H8O2 ya da C3H6(OH)2 dir. II. 1,2–bütandiol : CH − CH − CH − CH C H O
2 2 3 4 10 2( )
3 karbon atomuna 2 tane –OH grubu iki farklı şekilde bağ- I I
lanır. OH OH
CH − OH CH − OH
2 2
I
CH − OH
I
CH
III. 2–propanol : (
CH − CH − CH C H O
3 3 3 8 )
I
2 I
I OH
CH CH − OH
3 2
Yanıt : Yalnız I
1,2–propandiol 1,3–propandiol
ETERLER
Eterler, iki alkil grubunun oksijen köprüsüyle birbirine bağ- ETERLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ
lanması ile oluşan bileşiklerdir. R – O – R şeklinde göste-
rilirler. Molekülleri en az iki karbonludur.
Genel formülleri CnH2n+2O dur ve aynı karbon atomu sayı- • Eter molekülleri, H2O molekülüne benzeyen (açısal) bir
lı doymuş monoalkoller ile izomerdirler. CH3OH nin eter yapıya sahiptir, polardır.
izomeri yoktur. O
Eterler, alkil kökleri aynı ise (R–O–R) basit (simetrik) eter, R R
farklı ise (R1–O–R2) karışık (asimetrik) eter olarak adlan- • Molekülleri arasında hidrojen bağı bulunmadığından,
dırılır. aynı karbon atomu sayılı alkollere göre, kaynama sıcak-
Eterler adlandırılırken, alkil gruplarının adı alfabetik sırayla lıkları daha düşüktür. Suda iyi çözünürler. Çözeltileri
yazılır, sonra eter sözcüğü eklenir. elektrik akımını iletmez.
CH3 – O – CH3 , C2H5 – O – CH3 • Kararlı yapılarından dolayı kimyasal tepkimelere girme
eğilimleri düşüktür.
dimetil eter etil metil eter • Yanıcıdır. Tam yanma ürünleri CO2 ve H2O dur.
ÖRNEK 10
ÖRNEK 12
Kapalı formülü C3H8O olan izomer bileşiklerin formül-
1 molü yandığında 5 mol H2O oluşturan karışık eter,
lerini ve adlarını yazınız.
I. İzopropil metil eter
ÇÖZÜM II. Etil metil eter
III. Metil propil eter
C3H8O, CnH2n+2O genel formülüne uyar. Bu yapıdaki bi- IV. Bütil metil eter
leşikler ya monoalkol ya da eterdir.
Bu yapıdaki izomer bileşikler aşağıda verilmiştir. bileşiklerinden hangileri olabilir?
CH3 – CH2 – CH2 – OH : 1–propanol

ÇÖZÜM
CH − CH − CH : 2–propanol 1 molü yandığında 5 mol H2O oluşturan eterin molekülü
3 3
I
OH 2.5 = 10 H atomu içerir.
Genel formülü CnH2n+2O olduğundan
CH3 – O – CH2 – CH3 : Etil metil eter
2n + 2 = 10 ise, n = 4 tür.
Eter, C4H10O dur.
ÖRNEK 11 Karışık eterlerin alkil kökleri farklı olduğu için, alkil kökle-
I. 2–metil–2–propanol rinden biri CH3–, diğeri C3H7– dir.
II. 1,2–bütandiol Buna göre, eter; izopropil, metil eter ya da metil, propil
III. 2–propanol
eterdir.
Yukarıdaki bileşiklerden hangileri dietil eterin yapı izo-
meridir? Yanıt : I ve III

KİMYA – ÖSS SAY
ÇÖZÜMLÜ TEST 3. Metil alkol ve dimetil eter karışımının 0,5 molü,
Na metali ile tepkimeye girerek 0,2 mol H2 gazı oluş-
1. CH − CH − CH
3 3
bileşiği için,
turuyor.
I
OH
Buna göre, karışımdaki dimetil eter kaç moldür?
I. 2–propanol
A) 0,1 B) 0,2 C) 0,25 D) 0,3 E) 0,4
II. İzopropil alkol
III. Sekonder propanol ÇÖZÜM
Dimetil eter : CH3 – O – CH3 , Metil alkol : CH3 – OH
adlarından hangileri kullanılabilir?
Alkoller, Na metali ile tepkime vererek H2 gazı oluşturur.
D) II ve III E) I, II ve III 1
CH3OH + Na ⎯→ CH3ONa + H
2 2
ÇÖZÜM 1 mol 0,5 mol
• Molekülde 3 tane C atomu vardır. –OH grubu 2. kar- 1 mol CH3OH nin Na metali ile tepkimesinden 0,5 mol H2
bona bağlı olduğu için, bileşik 2–propanol şeklinde ad- gazı oluştuğuna göre, 0,2 mol H2 gazını 0,4 mol CH3OH
landırılabilir.
oluşturur.
• Üç karbonlu alkil grubu propil olduğu için alkil adı so-
Öyleyse, karışımdaki dimetil eterin mol sayısı;
nuna alkol sözcüğü getirilerek propil alkol şeklinde ad-
0,5 – 0,4 = 0,1 moldür.
landırılır. Ancak –OH grubu, 2. karbon atomuna bağlı
olduğu için, bileşik izopropil alkol şeklinde adlandırıla- Yanıt : A
bilir.
• –OH grubunun bağlandığı karbona bir tane H atomu 4.
bağlı olduğu için sekonderdir. Bu nedenle, bileşik Bileşik Yükseltgenme ürünü
sekonder propanol şeklinde adlandırılabilir. I CH3CH2OH CH − C = O
3
I
Yanıt : E H
II OH O
2. X : CH3 – O – C2H5 I II
Y : CH3 – CH2 – CH2 – OH CH − CH − CH CH − C − CH
3 3 3 3
Z : CH − CH − CH III CH3CH2CH2OH CH − CH − C = O
3 3 3 2
I I
OH OH
Yukarıdaki formülleri verilen bileşikler ile ilgili, Yukarıda formülleri verilen bileşiklerden hangile-
aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır? rinin yükseltgenmesi sonucunda karşısındaki
ürün oluşur?
A) Üçü de birbirinin izomeridir.
B) X bileşiği, Na metali ile tepkime vermez. A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
C) Z bileşiğinin kaynama noktası, Y bileşiğinin kay- D) II ve III E) I, II ve III
nama noktasından yüksektir. ÇÖZÜM
D) Y bileşiğinin bir basamak yükseltgenme ürünü al- H
dehit, Z bileşiğinin yükseltgenme ürünü ketondur. I [O] [O]
E) Y ve Z bileşikleri, Na metali ile tepkime verir. R − C − OH ⎯⎯⎯
→ R−C = O ⎯⎯⎯
→ R−C = O
I I I
H H OH
ÇÖZÜM
Primer alkol Aldehit Karboksilli asit
X : CH3 – O – C2H5 : etil metil eter (C3H8O)
Y : CH3 – CH2 – CH2 – OH : 1–propanol (C3H8O) [O] [O ]
CH3CH2OH ⎯⎯⎯
→ CH − C = O ⎯⎯⎯
→ CH − C = O
3 I 3 I
Z : CH − CH − CH : 2– propanol (C3H8O) H OH
3 3
I
OH [ O] [ O]
X, Y ve Z bileşiklerinin yapı formülleri farklı, kapalı formül- CH3CH2CH2OH → CH CH C = O → CH CH C = O
3 2 I 3 2 I
leri aynı olduğuna göre, birbirinin izomeridir. H OH
Alkoller (Y ve Z), Na metali ile tepkime verir. Eterler (X) [O ]
Na metali ile tepkime vermez. R − CH − R ⎯⎯⎯
→ R −C −R
Y bileşiği, primer alkoldür ve bir basamak yükseltgenme I II
OH O
ürünü aldehittir. Z bileşiği, sekonder alkoldür ve yükselt-
Sekonder alkol Keton
genme ürünü ketondur.
Aynı sayıda C atomu içeren alkollerin, aynı ortamda kay-
CH − CH − CH ⎯⎯⎯
[O ]
→ CH − C − CH
nama noktaları; primer alkol > sekonder alkol > tersiyer 3 3 3 3
I II
alkoldür. OH O
Buna göre, Y bileşiğinin kaynama noktası, Z bileşiğinin Buna göre, her üç bileşiğin yükseltgenmesi sonucunda
kaynama noktasından yüksektir. karşısındaki ürün oluşur.
Yanıt : C Yanıt : E

KİMYA – ÖSS SAY
KONU TESTİ 5. CH2 = CH – CH2 – OH
bileşiği ile ilgili, aşağıdaki açıklamalardan hangisi

1. Açık zincir yapısında ve karbon atomları arasında tek
yanlıştır?
bağ bulunan bir alkolün 0,1 molü, Na metali ile tep-
kimeye girerek 0,1 mol H2 gazı ve 12 gram tuz oluş-
A) Bromlu suyun rengini giderir.
turuyor.
B) Na metali ile tepkimesinden H2 gazı oluşur.
Buna göre, bu alkol molekülünün karbon atomu C) Yoğun fazda molekülleri arasında hidrojen bağı
sayısı aşağıdakilerden hangisidir? bulunur.
(H = 1, C = 12, O = 16, Na = 23) D) Yükseltgendiğinde, keton oluşur.
E) H2 ile katılma tepkimesi verir.
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
2. Açık zincirli, molekülünde bir tane pi (π) bağı bulunan 6.

3 karbonlu X hidrokarbonuna H2O katıldığında, Y bi- 1. bileşik 2. bileşik
leşiği oluşuyor. I 1–propanol İzopropil alkol
II Propil alkol Etil metil eter
Buna göre, X ve Y ile ilgili, III 2–propanol Propandiol
I. X bileşiği, alken sınıfındandır.
II. Y bileşiği, primer alkoldür. Yukarıdakilerin hangilerinde verilen 1. bileşik ile
III. Y bileşiği yükseltgendiğinde keton oluşur. 2. bileşik birbirinin izomeri değildir?
açıklamalarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
7. Aşağıda formülleri verilen bileşiklerden hangisi-

3. Aşağıdaki bileşiklerin hangisinden, karşısında nin adlandırılması yanlıştır?
verilen ürün elde edilemez?
Formülü Adı
Bileşik Ürün
A) CH3 – CH2 – CH2 – OH n–propil alkol
O
A) CH − CH − CH CH3 CH2 C CH OH
3 3
I H 3
OH I I
B) CH − CH − CH − CH 2–metil–3–bütanol
B) CH3 – OH CH3 – O – CH3 3 3
CH
C) C2H5 – OH CH − C = O 3
3 I I
H C) CH − C − OH Trimetil metanol
3
I
D) CH2 = CH2 CH3 – CH2 – OH CH
3
E) CH3 – CH2 – CH2 – OH CH3 – CH = CH2
D) OH
Siklobütanol
4. X : 2–propanol
E) CH − OH Etandiol
Y : 1,3–propandiol 2
I
CH − OH
bileşikleri ile ilgili, aşağıdaki açıklamalardan han- 2
gisi yanlıştır?
A) X monoalkol, Y dialkoldür.
B) Y bileşiğinin molekülünde 2 tane primer alkol 8. Molekül formülü C3H8O olan organik bileşik,
grubu vardır.
I. Basit eter
C) X, primer alkoldür.
II. Sekonder alkol
D) X bileşiğinin 1 molü, Na metali ile tepkimeye gire- III. Tersiyer alkol
rek 0,5 mol H2 gazı oluşturur.
yukarıdaki bileşik türlerinden hangileri olamaz?
E) Y bileşiğinin 1 molü, Na metali ile tepkimeye gire-
rek 1 mol H2 gazı oluşturur. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

KİMYA – ÖSS SAY
9. Bir organik bileşik ile ilgili, aşağıdaki bilgiler veriliyor: 13. I. Etil alkol
• 0,5 molü yandığında, 2 mol CO2 oluşuyor. II. Propil alkol
III. Bütil alkol
• Yükseltgendiğinde, karboksilli asit oluşuyor.
• Na metali ile tepkimesinden H2 gazı açığa çıkıyor.
Yukarıda adları verilen alkollerden hangilerinin
Buna göre, bu organik bileşik aşağıdakilerden hem primer hem de sekonder alkol izomeri var-
hangisi olabilir? dır?
A) CH3 – CH2 – OH B) C3H7 – CH2 – OH D) I ve II E) II ve III
OH
I
C) CH − CH − C H D) C2H5 – O – C2H5
3 2 5 14. OH OH
I I
O CH − CH − CH
E) C3H7 C 2 2 2
H
Yukarıda formülü verilen organik bileşik ile ilgili,
aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır?
10. Dietil eter, 1–bütanol ve 2–bütanol
bileşikleri için, A) Üç karbonlu eter ile izomerdir.
B) Tam yükseltgendiğinde, dikarboksilli asit oluşur.
I. Yapı izomeridirler.
C) Adı, 1,3–propandioldür.
II. 1 molleri yandığında, eşit sayıda CO2 molekülü
D) 1 molü, Na metali ile 1 mol H2 gazı açığa çıkarır.
oluşur.
III. Dietil eter yükseltgenmez, 1–bütanol ve 2–bütan- E) İki değerli bir alkoldür.
ol yükseltgenir.
15. Etanol ve etandiol karışımının 0,5 molü, Na metali ile
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III tepkimeye girerek 0,3 mol H2 gazı oluşturuyor.
Buna göre, bu karışımdaki etanolün mol sayısı
OH aşağıdakilerden hangisidir?
I
11. CH3 – CH – CH2 – OH A) 0,4 B) 0,3 C) 0,25 D) 0,2 E) 0,1
bileşiği için,
I. 1 molünü yakmak için 4 mol O2 gazı gerekir.
II. Tam yükseltgenmesi sonucu oluşan bileşiğin mo-
16. 2R – OH ⎯→ R – O – R + H2O
lekülünde karboksil ve keton grubu bulunur. denklemine göre, mol kütlesi 46 gram olan basit
III. Monoalkoldür. eter elde etmek için, kullanılan primer alkolün
yargılarından hangileri yanlıştır? açık formülü aşağıdakilerden hangisidir?
(H = 1, C = 12, O = 16)
D) I ve II E) II ve III A) CH − OH B) CH3 – CH2 – OH
2
I
CH − OH
2
12. Doymuş yapıdaki bir monoalkolden elde edilen basit
(simetrik) eterin molekül kütlesi 102 dir. C) CH3 – OH D) CH − CH − OH
3
I
Yükseltgendiğinde keton oluşturan bu mono- CH
3
alkolün formülü aşağıdakilerden hangisidir?
(H = 1, C = 12, O = 16) E) CH3 – CH2 – CH2 – OH
CH
3
I
A) CH − CH − OH B) CH − C − OH 17. I. Metil propil eter
3 3
I I II. Dietil eter
C H CH
3 7 3 III. 2–metil, 1–propanol
C) CH − CH − OH D) CH − CH − OH
3 3 Yukarıdaki bileşiklerden hangileri 2–bütanol bile-
I I
C H CH şiğinin izomeridir?
2 5 3
E) C2H5 – CH2 – OH A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) I ve III E) I, II ve III
1.B 2.D 3.A 4.C 5.D 6.C 7.B 8.E 9.B 10.E 11.C 12.D 13.E 14.A 15.A 16.C 17.E

BİYOLOJİ – ÖSS SAY
SOLUNUM VE BOŞALTIM SİSTEMLERİ
SOLUNUM SİSTEMLERİ Trake sistemiyle dışarıdan alınan O2 doku hücrelerine ka-

Canlıların tümü yaşamlarını sürdürebilmek için enerjiye dar iletilir. Bu borucuk sistemi ile CO2 doku hücrelerinden
gereksinim duyar. Bu enerji, birçok canlıda organik mole-
alınarak dış ortama verilir. Gaz moleküllerinin trake siste-
küllerin biyolojik oksidasyon tepkimeleri ile elde edilir. Ço-
mi içinde ilerlemesi difüzyon ile gerçekleşir. Gazların bo-
ğu hücrede son elektron alıcısı olarak oksijen kullanılır ve
rucuklar içinde taşınmasını kolaylaştırmak için borucuk
açığa su ile karbondioksit çıkar. Bu şekilde enerji elde et-
me işlemine hücre solunumu denir. Gelişmiş organizma- duvarları ritmik olarak hareket eder. Vücudun, özellikle
larda, hücre solunumu için gerekli O2 nin solunum organ- böceğin karın kısmının hareketi gazların difüzyonunu ko-
laylaştırır. Buna rağmen havanın borularda difüzyonu sı-
larıyla dış ortamdan alınması ve hücre solunumu sonucu nırlı olduğu için böceklerin belli bir vücut büyüklüğünün
ortaya çıkan CO2 nin dış ortama verilmesi dış solunum üstüne çıkması olanaksızdır. Sıcak iklimde gazların difüz-
olarak adlandırılır. Bu solunum organları organizmaların yonu daha kolay olacağı için burada yaşayan böceklerde
gelişmişlik derecelerine göre farklılık gösterir. Gelişmiş or- metabolik aktiviteler hızlanır. Bu nedenle tropikal iklimde
ganizmalarda solunum organlarıyla dış ortamdan alınan yaşayan böcekler daha büyük vücutludur. Gazlar trake
O2 nin organizmayı oluşturan diğer hücrelere ulaştırılması sistemi ile taşındığından böceklerde kan ile solunum gazı
ve bu hücrelerde oluşan CO2 nin solunum organlarına ta- taşınmaz. Bu nedenle kanlarında gaz taşıyan pigment-
şınması işlemine ise iç solunum adı verilir. ler bulunmaz.
I. Tekhücrelilerde Solunum: Tekhücrelilerde gaz alış- – Eklembacaklılardan olan örümceklerde ve akreplerde
verişi hücre yüzeyinden difüzyon ile gerçekleşir. ise solunum organı olarak kitapsı akciğer bulunur. Kitap-
II. Bitkilerde Solunum: Bitkilerde gaz alışverişi yaprak- sı akciğerler derinin içeri çökmesiyle yan yana dizilmiş
larda bulunan stomalar (gözenek) ve gövdede bulunan
yapraksı yapılardan oluşmuştur. Kanda gaz taşıyan pig-
lentiseller (kovucuk) aracılığı ile gerçekleştirilir. Ayrıca
mentler ile gaz alışverişi bu yapraklarda gerçekleşir.
köklerdeki hava boşluklarından da bitkiye O2 girişi olur.
III. Hayvanlarda Solunum: – Böcekler dışındaki hayvanların kanında gaz taşıyan
pigmentler bulunur. Solunum pigmentlerinin taşıdığı ele-
A) Omurgasızlarda Solunum: ment kana rengini verir. Bütün solunum pigmentleri prote-
– Süngerler ve sölenterler (denizanası, hidra, mercan) in yapılıdır, O2 ve CO2 ile geri dönüşümlü bağlanarak ka-
sudaki erimiş O2 yi doğrudan alır, CO2 yi de yüzeyinden
nın O2 bağlama kapasitesini artırırlar.
suya bırakır.
– Yassı solucanlarda, nemli vücut yüzeyi ile ortamdan
difüzyonla alınan O2, yine difüzyon ile vücuda dağılır. CO2 Pigment Renk Element Yeri Hayvanlar 100 ml
kanda O2
de vücut yüzeyinden dış ortama verilir. miktarı
– Toprak solucanlarında, nemli tutulan vücut yüzeyinden Memeli 25
difüzyonla giren O2, derinin hemen altında bulunan kılcal
Alyuvarlar
Kuş 18,5
Hemoglobin
Sürüngen 9
damarlara iletilir. Kılcal damarların getirdiği CO2 deri yü-
Kırmızı
Demir
Kurbağa 12
zeyinden dış ortama verilir. Toprak solucanlarının kanında Balık 9
O2 ve CO2 taşıyan pigmentler bulunur. Halkalı solucan 6,5
Yumuşakça 1,5
– Eklembacaklılardan böceklerde, karın halkalarının alt
Plazma
Hemosiyanin Yeşil Bakır Yumuşakça 2-8

tarafındaki bölmelerde ikişer delik (stigma) bulunur. Vücut Klorokruorin Demir Halkalı solucan 9
içinde kollara ayrılan ve bir ağ şeklinde bütün vücudu sa- Hemoeririn
Kırmızı
Demir Halkalı solucan 2
ran boru sistemi bu delikler ile dış ortama açılır. Bu siste-
me trake sistemi adı verilir (Şekil 1). – Ayrıca suda yaşayan deniz solucanları, kabuklular ve
yumuşakçalarda solungaç solunumu görülür.
ÖRNEK 1
Bitkilerde, aşağıdakilerin hangisinden metabolik atık
olarak O2 ve CO2 vücut dışına atılabilir?
A) Kökteki emici tüylerden

B) Kökteki epidermisten
C) Mantar dokudaki kovucuklardan
Şekil 1: Trake borusu
D) Tohumların kabuğundan
E) Yapraktaki stomalardan

ÇÖZÜM beraber deri solunumu kurbağalarda su kaybını artırır. Bu
Kloroplastı olmadığı için fotosentez yapamayan; kök, to- da kurbağaların kara yaşamına tam adaptasyonunu en-
hum gibi yapıların hücreleri, oksijenli solunum için O2 alır, geller.
CO2 atarlar. Mantar dokunun bazı hücrelerinin çürümesiy- – Sürüngenlerde Solunum Sistemi: Sürüngenlerde de
le oluşan kovucuklar (lentisel) O2 alıp, CO2 verir. Yaprak- solunum organı akciğerlerdir. Fakat pullarla kaplı kalın de-
rileri onların deri solunumu yapmasını engeller. Akciğer içi
taki parankima hücreleri ise gece solunumda O2 kullanır
katlanmalar kurbağalara oranla daha fazladır ve akciğerler
CO2 verirler. Işıklı ortamda ise fotosentezde ürettikleri O2 derin bölmeli bir yapıya sahiptir. Sürüngenlerde genel ola-
nin bir kısmını solunumda kullanıp fazlasını atarlar. Pa- rak nefes alma havanın emilmesiyle gerçekleşirken nefes
rankima hücrelerinden atılan CO2 (gece) veya O2 (gün- verme de akciğerin esnekliği ile sağlanır.
düz), stomalardan dışarı çıkar. – Kuşlarda Solunum Sistemi: Kuşlarda solunum, hava
Yanıt: E keseleriyle bağlantılı olan akciğerlerde gerçekleşir. Hava
keseleri iç organlar arasında yerleşmiş hava depolamaya
B) Omurgalılarda Solunum: yarayan ince çeperli yapılardır. Fakat burada gaz alışveri-
şi gerçekleşmez. Kuşlarda solunan hava, hava keselerine
– Balıklarda Solunum Sistemi: Balıklarda solunum, vü- girerken ve çıkarken iki kere kullanılır. Ayrıca balıklardaki
cudun sağında ve solunda bulunan yarıklara yerleşmiş gibi alınan havanın akım yönü ile kanın akım yönü birbiri-
solungaçlarla yapılır. Havada %21 oranında oksijen bu- ne ters olduğu için daha yoğun gaz alışverişi sağlanır. Bu
lunmasına karşın suda %0,5-0,7 oranında oksijen bulun- şekilde kuşlar, havadaki O2 nin %80-90 ından yararlanabi-
duğu için solungaçlardan sürekli su geçişi sağlanmalıdır. lir. Memelilerde ise bu oran %20-25 tir. Kuşlarda bulunan
Ağızdan giren su solungaçlardan geçerek dışarı verilir diyafram memelilerdeki gibi kastan değil bağdokudan ya-
(Şekil 2). Bu geçiş sırasında sudaki O2 solungaç kılcalla- pılmıştır.
rına, solungaç kılcallarındaki CO2 de suya geçer. Suyun – Memelilerde Solunum Sistemi: Memelilerde de solu-
num organı akciğerlerdir. Memelilerde soluk borusu ilk
akım yönü ile kanın akım yönü birbirine ters olduğu için olarak iki ana bronşa ayrılır. Bu bronşlar sağ ve sol akci-
kan ile su arasındaki gaz alışverişi etkin olarak sağlanır ğere girerek dallara ayrılırlar. Akciğere giren bronşlar git-
(ters akım sistemi). tikçe daralan, kısalan ve alveollerle sonlanan tüplere ayrı-
Solungaç yaprakları
larak 20 den fazla dallanma geçirir. Soluk borusunun ve
bronşların duvarlarında bu bölümlere silindir şeklini veren
Solungaç ve destek sağlayan kıkırdaklar bulunur.
yayı Alveoller, çeperleri oldukça ince, kılcal damarlar ile sarılı
küçük baloncuklardır. Memelilerde atmosfer havası ile kan
arasındaki gaz alışverişi burada gerçekleşir. Yetişkin bir
insanda 300 milyon kadar alveol bulunur ve her birinin ça-
pı 0,25 mm kadardır. Omurgalılar içinde sadece memeli-
lerde alveoller bulunur. Alveolleri oluşturan hücreler, alve-
olün iç yüzeyini ince bir tabaka halinde döşeyen
Solungaç yayı lipoproteinler salgılar. Bu maddeler alveolün yüzey gerili-
mini düşürerek, gaz alışverişini kolaylaştırır, alveolün
Damarlar nemli kalmasını sağlar, alveol içindeki havanın dışarı atıl-
ması için gereken kas kuvvetini azaltır.
Solungaç Hayvanlar arasında evrimsel gelişim ile birlikte solunum
Kan akımı yaprağındaki yüzeyinin arttığı görülür.
lameller
– İnsanda Solunum Sistemi: İnsanda solunum sistemi,
Su akımı burun, ağız, yutak, gırtlak, soluk borusu ve akciğer-
lerden oluşur. Nefes alma sırasında hava ya burundan ya
Şekil 2: Balıklarda solungaçlar da ağızdan hava ve yiyeceğin izlediği genel bir yol ile yu-
tağa geçer. Yutak, besinlerin mideye iletildiği yemek boru-
– Kurbağalarda Solunum Sistemi: Kara yaşamına ge- su ve hava yolunun bir parçası olan gırtlak olmak üzere iki
çişte canlıların yaşadığı sorunlardan biri de solunum or- parçaya ayrılır. Gırtlakta karşılıklı olarak yerleşmiş iki adet
ganlarının yüzeyinin nemli tutulmasıdır. Solunum yüzeyi- ses teli bulunur. Elastik bir dokudan oluşan ses telleri ha-
nin nemli olması gazların difüzyonu için gereklidir. Gaz va akımı ile titreşerek sesin oluşumunu sağlar. Burun,
alışverişinin gerçekleştiği yüzey daha aşağı organizmalar- ağız, yutak ve gırtlak üst solunum yollarını oluşturur. Gırt-
da bütün vücut yüzeyi olduğu halde gelişmiş organizma- lak, her biri akciğere giren iki bronşa ayrılan soluk borusu-
larda belli bir bölgede bulunmaktadır. Sınırlı bir bölgede na açılır. Bu tüp sistemi daha önce de söylendiği gibi dal-
gaz alışverişinin yapılabilmesi için çeşitli şekillerde yüzey lanarak en sonunda alve-ollerle sonlanır (Şekil 3).
artırımına gidilmiştir.
Amfibilerden (çiftyaşamlı) olan kurbağalar yaşam döngüle-
rinin ilk bölümünde başkalaşım geçirerek erginleşirler.
Yumurtadan çıkan kurbağa larvaları tamamen suya ba-
ğımlıdır. Bu sırada solungaç solunumu yaparlar. Larvalar
erginleşip kara yaşamına geçmeye başladığında akciğer-
ler ortaya çıkar. Kurbağa akciğerleri torba şeklindedir, iç
kısmında bulunan hafif katlanmalar ile yüzeyi bir miktar ar-
tırılmıştır. Bununla birlikte kurbağalar ince ve nemli derile-
rini kullanarak deri solunumu da yaparlar. Deri solunumu,
solunumun yaklaşık 1/4 ünü oluşturur. Ama CO2 nin %60-
65 i deri ile dışarı atılır. Derinin ince ve nemli olmasıyla Şekil 3: Alveoller

Soluk Alıp Verme Mekanizması: Bikarbonat iyonu alyuvar hücresini terk eder ve plazmaya
geçer, Na ile birleşerek NaHCO3 (sodyum bikarbonat)
Soluk alma sırasında; +
oluşur. Karbonik asidin parçalanmasıyla oluşan H ise
Kaburgalar arası kaslar ka- tekrar hemoglobine bağlanır. Bu işlem hemoglobin ile O2
sılır.
Akciğer içi hacim artar. arasındaki bağı zayıflatır ve hemoglobin O2 yi bırakır. Bu
Göğüs boşluğu iç basıncı olay, CO2 nin metabolik olarak daha aktif hücrelerde üre-
düşer.
Diyafram kasılır ve düzle-
tilmesinden dolayı bu dokulara daha fazla O2 bırakılması-
şir. Karın boşluğu daralır. nı sağlar. Yani ortamda CO2 arttıkça hemoglobin daha
fazla O2 yi serbest bırakır (Şekil 4).
Doku hücreleri
Soluk verme sırasında;
Kaburgalar arası kaslar
gevşer. CO2 CO2 CO2
Akciğer içi hacim azalır.

Göğüs boşluğu iç basıncı %10 u plazmada
çözünür
%25 i hemoglobin
ile birleþir
%65 i su ile birleþir
artar.
Diyafram gevşer ve kubbe-
CO2 + H2O
leşir. CO2 CO2 + Hb Karbonik anhidraz
Karın boşluğu genişler. So- H2CO3

HbCO2
luk verme soluk almaya gö- H+ HCO3- HCO3- + Na+
re daha pasiftir. Alyuvarlar
Şekil 4: Karbondioksitin taşınması
Oksijenin taşınması: İnsan kanında oksijenin %2 si Karbondioksit, akciğerlerde alveolleri saran akciğer kılcal-
plazmada erimiş olarak geri kalanı ise alyuvarlar içinde larından alveol havasına geçerek vücudu terk eder. Alyu-
hemoglobine bağlı olarak taşınır. Alveollerden akciğer kıl- varda ve plazmada bulunan CO2, kısmi basıncı düşük
callarına geçen O2 buradan alyuvarın içine girerek he- olan alveole doğru difüze olur.
moglobinle birleşir ve oksihemoglobin oluşur. – Plazmada çözünen CO2 doğrudan alveole geçer.
Hb + O2 ⎯⎯→ HbO2 – Hemoglobine bağlı CO2 hemoglobinden ayrılır, önce al-
Kanın 100 mL sinde 15 mg hemoglobin bulunur. Hemog- yuvardan plazmaya, plazmadan da kılcal damarı aşarak
lobin sayesinde 100 mL kan 20 mL O2 ve 50-60 mL CO2 alveole geçer.
HbCO2 ⎯⎯ → Hb + CO2
taşıyabilir.
– Plazmada NaHCO3 olarak taşınan CO2 ise aşağıdaki
Oksijen taşıyan alyuvarlar, doku kılcallarında taşıdıkları
O2 yi plazmaya bırakırlar. O2 plazmadan doku hücrelerine tepkimeler sonucu serbestlenir ve alveole geçer.
NaHCO3 ⎯⎯ → Na + + HCO3−
geçer.
HCO3− ⎯⎯
→ Alyu var a girer.
HbO2 ⎯⎯
→ Hb + O2 HCO3− + H+ ⎯⎯
→ H2CO3
Karbonik
Karbondioksit taşınması: Hücresel metabolizma işlem- H2CO3 ⎯⎯⎯⎯

anhidraz
→ H2O + CO2
leri sonucu atık madde olarak sürekli CO2 oluşur. Bu CO2
nin de vücuttan uzaklaştırılması gerekir. CO2 oluştuktan ÖRNEK 2
sonra hemen kana verilir. Kanda CO2 üç yolla taşınır:
Aşağıdakilerden hangisi, solungaç, trake ve akciğerin
1. CO2 nin %10 kadarı plazmada çözünmüş olarak taşınır. ortak özelliğidir?
2. CO2 nin %25 i alyuvarların içine girer ve hemoglobin ile A) Canlının karada yaşama şansını artırması
birleşerek karbaminohemoglobin şeklinde taşınır. B) Gaz alışverişinin epitel dokudan basit difüzyonla ya-
pılması
Hb + CO ⎯⎯→ HbCO
2 2 C) Solunum yüzeyinde kılcal damar ağının bulunması
Hemoglobin molekülü aynı anda O2 ve CO2 taşıyabilir. D) Solunum organının vücut içine çekilmiş olması
Çünkü bu gazlar hemoglobin molekülünün farklı kısımları- E) Gaz değişiminin alveollerde gerçekleşmesi
na bağlanırlar (O2 hem kısmına, CO2 globin kısmına
ÇÖZÜM
bağlanır). Trake ve akciğer, vücut içine çekilmiş oldukları için, solu-
3. CO2 nin %65 kadarı alyuvarların içinde H2O ile tepki- num yüzeyinin kurumasını önleyerek canlının karada ya-
meye girer. şama şansını artırırlar. Solungaç, sudan O2 almaya uy-
Karbonik
gundur. Alveol, sadece memelilerin akciğerlerinde bulu-
CO2 + H2O ⎯⎯⎯⎯
anhidraz
→ H2CO3 nur. Böceklerde bulunan trake sistemi, dolaşım sistemiyle
Karbonik asit ilişkili değildir. Böceklerde kılcal damar bulunmaz. Solu-
+ − num sistemlerinin hepsinde, gaz alışverişi; ince ve nemli
H2CO3 ⎯⎯
→ H + HCO 3
epitel dokudan basit difüzyonla gerçekleşir.
Bikarbonat iyonu
Yanıt: B

BOŞALTIM SİSTEMLERİ Nefridyumların kirpikli uçları ile vücut sıvısından su, glikoz,
mineraller ve atıklar alınır. Bu maddelerden vücut için ge-
Canlılarda metabolizma olayları sonucunda oluşan zararlı rekli olanlar, kanalları saran kılcal damarlara geçerek geri
veya fazla maddelere boşaltım maddesi, bu maddelerin emilir; kalan atıklar kanalın ucundan dışarı atılır.
canlıdan uzaklaştırılmasına da boşaltım adı verilir. Vücut-
tan atılan maddeler; solunum ürünü olan CO2 ve suyun Böceklerde, CO2 nin atılması trake boruları ile sağlanır.
fazlası, protein yıkım ürünü olan NH3 (amonyak), üre ve Azotlu atıkların atılması ise Malpighi tüpleri ile gerçekleşti-
ürik asit, hemoglobin yıkım ürünleri olan safra tuzları ve rilir. Malpighi tüplerinin bir ucu kapalıdır, diğer ucu sindirim
madensel tuzların fazlasıdır. Bitkiler, ışıklı ortamda foto- kanalına açılır. Vücut sıvısındaki azotlu atık ürünler,
sentezle ürettikleri oksijenin tümünü, oksijenli solunumda malpighi tüplerinde ürik asit olarak çökelir. Atık ürünlerle
tüketemez. Fazla O2, boşaltım maddesi olarak atılır. sindirim kanalına gelen su, son bağırsaktan geri emilirken,
ürik asit, sindirilmeyen besinler ile birlikte dışarı atılır.
I. Birhücrelilerde Boşaltım
Birhücrelilerde madde alışverişi hücre zarı ile sağlanır.
Boşaltım maddelerinin atılması birhücrelilerin çoğunda di- B. Omurgalılarda Boşaltım
füzyon ya da aktif taşıma ile gerçekleştirilir. Parames-yum
ve öglena gibi tatlı suda yaşayan birhücrelilerde, hücreye Omurgalıların tümünde ana boşaltım organı böbrektir. Vü-
giren fazla suyu atmaya yarayan kontraktil koful cut için zararlı maddelerin kandan alınıp vücut dışına atıl-
(=vurgan koful) bulunur. Su ile birlikte bir miktar NH3 de ması görevini böbrekler üstlenmiştir. Azotlu atıkların kan-
dışarı atılır. NH3 ün büyük bir kısmı difüzyonla hücre za- dan temizlenmesi, böbrekler aracılığı ile gerçekleşir. Bu-
rından boşaltılır. Kontraktil kofullar çalışırken enerji harca- nunla birlikte yüksek yapılı canlılarda boşaltım olayı, sa-
nır. dece böbrekler ile sağlanmaz. Ter, deri ile atılırken, he-
moglobinin yıkım ürünleri, öd suyuyla karışarak bağırsak-
II. Bitkilerde Boşaltım tan dışkı ile birlikte atılır.
Bitkilerde özelleşmiş bir boşaltım sistemi bulunmaz. Kara
bitkilerinde yaprağın CO2 ve O2 alışverişi, stomalar aracı- Omurgalılarda embriyonik gelişime göre basitten karma-
lığı ile gerçekleşir. Terleme ile de su buharı çıkışı sağlanır. şığa doğru sırasıyla pronefroz, mezonefroz ve me-
Periderm ile örtülü bitki kısımlarında lentiseller tanefroz olmak üzere üç çeşit böbrek tipi görülmektedir.
(=kovucuk) aracılığıyla O2 alınır, CO2 ve su buharı atılır. Omurgalılarda boşaltım sistemi, üreme sistemi ile yakın
Bazı bitkiler yapılarındaki fazla suyu, yaprak kenarında bir ilişki içindedir (Şekil 6).
yer alan hidatot adı verilen yapılarla damlama
(=gutasyon) şeklinde atarlar. Damlama sırasında, su ile
birlikte tuzlar da dışarı atılır. Kökteki emici tüy ve
epidermis hücrelerinden de CO2 atılır, O2 alınır.
Bitkilerde boşaltım maddelerinin bir kısmı, çözünmeyen
maddelere dönüştürülür. Örneğin, kalsiyum tuzları bakı-
mından zengin topraklarda yaşayan bitkilerde fazla kalsi-
yum, oksalat kristalleri şeklinde kofullarda birikir. Bitki,
depolanan atıklardan yaprak ve kabuk dökümü ile kurtu-
lur.
III. Hayvanlarda Boşaltım

A. Omurgasızlarda Boşaltım
Süngerlerde ve sölenterlerde boşaltım vücut yüzeyinden
difüzyon ile sağlanır.
Yassı solucanlardan planarya, CO2 ve NH3 ü vücut yüze-
yinden difüzyon ile atar. Vücuda giren fazla suyun boşal-
tımı ise alev hücreleri ile sağlanır. Alev hücrelerinin bir
ucu kapalıdır, diğer ucu boşaltım tüpüne açılır. Vücuttan
alev hücrelerine alınan su, boşaltım tüpünün vücut yüze-
yine açılan ucundan dışarı atılır (Şekil 5a).
Toprak solucanı, CO2 yi vücut yüzeyinden difüzyonla
atar. Diğer atıkları ise özelleşmiş boşaltım organı olan
nefridyumlar ile vücuttan uzaklaştırır. Toprak solucanla-
rının her halkasında, sağlı sollu bir çift nefridyum bulunur.
Nefridyumun kirpikli huni şeklindeki ağzı, vücut boşluğuna
açılır. Huninin devamındaki borucuk, ucundaki bir delikle
deriden dışarı açılır (Şekil 5b).
Şekil 6: Omurgalılarda boşaltım ve üreme sistemleri
Pronefroz böbrek, balık ve kurbağaların embriyoları ile

ergin köpekbalıklarında görülür. Pronefroz böbrekler,
nefridyumlar ve bunların açıldığı kanallardan oluşur. Her
nefridyumun karşısında bir kılcal damar yumağı
(glomerulus) bulunur. Glomerulustan nefridyumun kirpikli
Şekil 5a: Alev hücreleri, 5b: Nefridyum hunilerine süzülen atıklar Wolf kanalına iletilir. Wolf kanalı

da kloaka açılır. Ayrıca kloaka sindirim kanalının son bö- Canlı türleri, oluşturdukları azotlu atıkların çeşidi ve bunla-
lümü de açıldığı için sindirim ve boşaltım atıkları ile üreme rın atılması bakımından farklı adaptasyonlara sahiptir.
hücreleri tek açıklıktan atılır. Protein metabolizması sırasında oluşan azotlu atıklar,
amonyak, üre veya ürik asit biçiminde atılır.
Mezonefroz böbrek, sürüngen kuş ve memeli embriyoları Amonyak oldukça zehirli ve suda çözünebilen bir mad-
ile balık ve kurbağaların erginlerinde bulunur. Yapı ve ko- dedir. Suda yaşayan canlıların su kaybı sorunu olmadığı
num olarak pronefroz böbreğe benzer. Fakat burada kir- için amonyağı bol su ile birlikte atabilirler.
pikli huninin yerini glomerulusu saran bowman kapsülü Üre ise daha az zehirlidir. Memeliler amonyağı üreye dö-
alır. Bowman kapsüllerine bağlı kanalcıklar wolf kanalına nüştürürler. Ürenin sudaki çözünürlüğü amonyaktan daha
açılır. Balık ve kurbağaların erkeklerinde testis kanalları azdır ve vücuttan bir miktar su ile atılır.
da wolf kanalına açılır. Boşaltım atıkları ile üreme hücrele- Ürik asit çok daha az zehirlidir ve suda çözünmez. Su
ri de aynı kanal ile (wolf kanalı) kloaka taşınır. Balık ve kaybının en aza indirilmesi gereken çöl yaşamına uyum
kurbağaların dişilerinde ise üreme hücreleri, boşaltım atık- sağlamış canlılar ile böcekler, sürüngenler ve kuşlarda
larından farklı bir kanalla taşınır (müller kanalı). Yumurta- protein metabolizması ürünleri ürik asit halinde atılır.
lık böbrekle doğrudan bağlantılı değildir. Sindirim kanalı- Aşağıdaki tabloda, farklı ortamlarda yaşayan canlıların
nın son bölümü de kloaka açıldığı için balık ve kurbağala- boşaltım ile ilgili adaptasyonları görülmektedir.
rın sindirim ve boşaltım atıkları ile üreme hücreleri tek
açıklıktan atılır (Şekil 6). Canlý Ortama göre Kana göre Ozmotik denge
kanýn idrarýn mekanizmasý
yoðunluðu yoðunluðu
Metanefroz böbrek, sürüngen, kuş ve memelilerin ergin-
Tatlý su Hipertonik Hipotonik Su içmezler.
lerinde bulunur. Sürüngen ve kuşların erkeklerinde wolf balýklarý Solungaçlarýyla tuz alýrlar.
kanalı (vas deferens) sadece üreme hücrelerini taşır.
Tatlý su Hipertonik Hipotonik Derileriyle tuz alýrlar.
Wolf kanalı, boşaltım kanalı ile birleşir ve kloaka açılır. kurbaðalarý
Sürüngen ve kuşların dişilerinde, üreme hücreleri Tuzlu su Hipotonik Ýzotonik Deniz suyu içerler. Fazla tuzu
balýklarý solungaçlarýyla atarlar.
müller kanalı (yumurta kanalı) ile kloaka açılır. Kuşların
müller kanalının son bölümünde yumurta kabuğu oluşturu- Tuzlu su Hipotonik Ýzotonik Deniz suyu içerler.
sürüngenleri Fazla tuzu özel bezleri ile atarlar.
lur ve sertleştirilir. Sürüngenlerin yumurta kabuğu sertleşti-
rilmez. Sürüngen ve kuşlarda da sindirim kanalının son Çöl
memelileri
Hipertonik Su içmezler. Su gereksinimini
metabolik su ile karþýlarlar.
bölümü kloaka açıldığı için sindirim, boşaltım atıkları ile
üreme hücreleri tek açıklıktan atılır (Şekil 6). Tuzlu su Hipotonik Hipertonik Deniz suyu içmezler.
memelileri
Memelilerin erkeklerinde idrarı taşıyan üretra ile sperm- Deniz kuþlarý Hipertonik Deniz suyu içerler. Fazla tuzu
özel bezleri ile atarlar.
leri taşıyan vas deferens tek bir kanal halinde dışarı açılır.
Sindirim atıkları ise farklı açıklıktan (anüs) atılır.
Memelilerin dişilerinde ise boşaltım atıkları, sindirim V. İnsanda Boşaltım Sistemi
atıkları ile döllenmemiş yumurta hücresi ayrı ayrı açıklık- İnsanda böbrekler, karın boşluğunun sırta yakın kısmında
lardan dışarı atılır. Müller kanalının bazı bölümleri (yumur- ve vücudun orta çizgisinin her iki yanında yerleşim göste-
ta kanalı, dölyatağı ve vagina) farklı görevler üstlenmiştir. ren fasulye biçimli organlardır. Böbreklerden çıkan idrar,
üreter (idrar kanalı) denilen kanallar ile idrar torbasına
IV. Canlılarda Boşaltım ile İlgili Adaptasyonlar aktarılır. Burada belli bir süre bekleyen idrar, üretra deni-
Canlıların hayatlarını sürdürebilmeleri için yaşadıkları or- len dış idrar kanalı ile dışarı atılır.
tamdaki değişmelere karşı, kendi iç çevrelerinin den- Böbrekler, kanı süzerek metabolik atıklardan arındırır.
gesini (homeostazi) korumaları gerekir. Canlının vücut Böbreklerde süzme işlemini yapan birimlere nefron adı
sıvısının derişimi, bileşimi, pH değeri ve hacminin korun- verilir. Bir böbrekte ortalama bir milyon kadar nefron bulu-
ması, canlılığın sürdürülmesinde oldukça önemlidir. Canlı- nur (Şekil 7).
lar çevreleriyle olan dengeyi yaşadıkları çevre koşullarına
göre bazı maddeleri vücut içinde tutarak, bazı maddeleri
de vücuttan atarak sağlamaya çalışırlar.
Tatlı suda yaşayan canlıların sorunu, vücut sıvıları orta-

ma göre hipertonik olduğu için vücuda fazla su girişinin
olmasıdır. Bu nedenle tatlı su canlılarının bir kısmında, ge-
çirgenliği azaltmak için kalınlaşmış vücut örtüleri
(kütikulanın kalınlaşması, derinin pullarla örtülmesi gibi) ya
da suyun dışarı atılması için özelleşmiş organlar bulunur.
Şekil 7: Böbrek Şekil 8: Nefronun yapısı
Tuzlu suda yaşayan canlıların sorunu ise ortamın
hipertonik olması nedeniyle fazla su kaybıdır. Bununla Bir nefronun yapısında üç bölüm ayırt edilir (Şekil 8).
birlikte organizmaya giren tuzun da atılması gereklidir. Bu
işlem için bazı canlılarda özelleşmiş bezler bulunur. Kurak Nefronun Bölümleri:
ortamda yaşayan canlılarda, su kaybını azaltmak amacıy- 1. Glomerulus: İki böbrek atardamarı ile bağlantılı kılcal
la vücudun dış örtülerinde kalınlaşma görülür. damar yumağıdır. İki atardamar arasında bulunduğun-
Ayrıca protein metabolizması ürünlerini de ürik asit for- dan kan basıncı, vücut kılcallarına göre daha yüksek
ve bütün yüzeylerde sabittir. Bu durum tek yönlü madde
munda atarak su kaybını en aza indirirler. Birçok canlıda
geçişini sağlar. İki katlı entodel (iç epitel) tabakasından
da üre ile atılan suyun büyük bir kısmının geri emilmesini
oluşmuştur. Süzülmeyi kolaylaştıran geniş bir yüzeye sa-
sağlayan yapılar bulunur. hiptir.

2. Bowman kapsülü: Boşaltım kanalcığının glome-rulusu ÇÖZÜMLÜ TEST
kuşatan bölümüdür.
3. Boşaltım kanalcığı: Bowman kapsülünün devamıdır.
Bazı bölümleri kıvrımlıdır. Bowman kapsülünün hemen 1. Aşağıdakilerden hangisi, soluk alma olayının
ardındaki bölümüne proksimal tüp adı verilir. Bu bölüm- gerçekleşmesini sağlamaz?
den sonra U harfi şeklinde, ince Henle kulpu denilen kısım
yer alır. Henle kulpundan sonra ise yine kıvrımlı bir yapıya A) Diyafram kasının kasılması
sahip distal tüp yer alır. Distal tüp, toplayıcı kanala, topla- B) Göğüs boşluğu hacminin artması
yıcı kanal da böbreğin ortasındaki havuzcuğa açılır.
C) Akciğer içindeki hava basıncının atmosfer basın-
cından yüksek olması
İdrar oluşum aşamaları: D) Kaburgalar arası kasların kasılması
1. Süzülme (=Filtrasyon): Glomerulusta kan basıncının E) Kaburga uçlarının yukarı doğru kalkması
yüksek olması nedeniyle kan plazması, glomerulusu sa-
ran bowman kapsülüne doğru itilir. Bu sırada plazmadaki
birçok madde bowman kapsülüne geçer. Bu işleme sü-
zülme denir. Süzülme, sadece basınç farkı ile gerçek- ÇÖZÜM
leşir. Süzülme ile glomerulustan bowman kapsülüne su,
A, D, E seçeneklerinde verilen durumlar, göğüs boşluğu
tuzlar, besinlerin yapıtaşları, üre, Na+, Cl– gibi küçük ta- hacmini artırarak havanın akciğere girmesini (soluk alma-
necikli maddelerin geçişi gerçekleşir. Kan hücreleri, plaz- yı) sağlar. Akciğer içindeki havanın basıncı, atmosfer ba-
ma proteinleri ve yağ molekülleri glomerulustan geçemez. sıncından yüksek olursa, hava akciğerden dışarı çıkar, so-
luk verme gerçekleşir.
2. Geri emilim (=Reabsorbsiyon): Süzülme işlemi ile Yanıt: C
bowman kapsülüne geçen sıvı (süzüntü), nefronun boşal-
tım kanalcıkları boyunca ilerler. Bu ilerleme sırasında bo-
şaltım kanalcıklarındaki süzüntüde bulunan maddelerin bir
kısmı, tekrar, kanalcıkları saran kılcal kan damarlarına ge-
ri iletilir. Bu işleme geri emilim adı verilir. Proksimal tüpte
besinlerin yapıtaşları ve Na+, aktif taşıma ile geri emilir-
ken diğer maddelerin geri emilimleri pasif taşıma ile ger-
çekleşir. Henle kulpunda Cl– un geri emilimi aktif taşıma
ile gerçekleşir. Bunu pasif olarak Na+ izler. Kandaki Na+,
eşik değerin altında olursa, böbreküstübezinden
2. Canlılarda yaşadıkları ortama uyum ile ilgili ola-
aldosteron hormonu salgılanmaya başlar. Bu hormon sü- rak;
züntüden Na+ geri emilimini artırır. Geri emilim ile vücu- I. Vücut sıvısına göre daha hipertonik ortamda ya-
da yararlı olan maddelerin idrar ile atılmasının önüne şayan canlıların sorunu, vücuda fazla su girişinin
geçilir. olmasıdır.
II. Vücuda su girişinin fazla olduğu canlılarda, ko-
3. Salgılama (=Tübüler boşaltım): Bazı kimyasal mad- runma mekanizması olarak sadece fazla suyu
delerin kandan uzaklaştırılması, süzülme işlemi ile gerçek- atan yapılar bulunmaktadır.
leştirilemez. Bunun için boşaltım kanalcıkları arasında bu-
lunan kılcal damar ağındaki bu maddeler, boşaltım kanal- III. Tatlı suda yaşayan birhücrelilerde, fazla suyu
cıklarına (özellikle distal tüpe) aktif ya da pasif taşıma ile atan yapılar, bu görevi yerine getirirken enerji
+ + harcar.
salgılanır. Salgılama işlemi ile H , K ve NH+4 gibi iyonlar
ve bazı ilaçlar kandan uzaklaştırılır. Bu işlemin önemi, ifadelerinden hangileri yanlıştır?
böbreklerin kan pH sini düzenlemesidir.
Hipofizden salgılanan antidiüretik hormon (ADH=vazop- A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III
ressin), toplayıcı kanallarda suyun geri emilimini düzenler. D) I ve III E) I, II ve III
Kan basıncı azaldığı ve kanın ozmotik basıncı arttığı za-
man salgılanan ADH, suyun geri emilimini arttırır. Bu sa-
yede kanın su oranı artarken idrarın su oranı azalır. İdrar
yoğunlaşır, su kaybı önlenir. ÇÖZÜM
Bütün bu işlemlerin sonucunda idrar, toplayıcı kanallarla, Hipertonik ortamda yaşayan canlıların sorunu, su almak
havuzcuğa iletilir. İdrar, havuzcuktan sonra, üreter, idrar değil su kaybetmektir. Çünkü su, hipertonik ortama doğru
torbası ve üretra yolunu izleyerek dışarı atılır. Bu sırada geçme eğilimi gösterir. Vücuduna su girişi fazla olan canlı-
idrarın bileşiminde, herhangi bir değişiklik oluşmaz. larda korunma için ayrıca dış örtü tabakasında kalınlaşma
İdrarın bileşiminde üre, ürik asit, kreatin, Na, K, Ca, Cl, da görülür. Tatlı suda yaşayan terliksi gibi canlılarda, hüc-
P ve su gibi maddeler bulunur. reye giren fazla suyu atan kontraktil (vurgan) kofullar,
enerji harcayarak çalışırlar. Bu açıklamalara göre I. ve II.
ifade yanlış; III. ifade doğrudur.
Yanıt: B

3. I III KONU TESTİ
Glomerulus
(kýlcal yumaðý)
1. Aşağıdaki canlıların hangisinde özelleşmiş bir so-
lunum sistemi yoktur?
Bowman kapsülü
Süzüntü A) Hidra B) Arı C) Balık
II
D) Kurbağa E) Kertenkele
Yukarıdaki şekilde bir nefronun yapısında bulunan

bowman kapsülü ve glomerulus kılcalı görülmektedir.
2. Denizde yaşayan bazı balık türlerinde solungaç-
Buna göre, numaralandırılmış kısımlar ile ilgili
larla birlikte yutağa bağlı ince çeperli hava kese-
olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
leri bulunması aşağıdakilerden hangisi ile ilgili-
dir?
A) I in kan basıncı, II nin ozmotik basıncından daha
fazladır.
A) Havanın depolanması
B) I ile III ün glikoz oranı eşittir. B) Kan dolaşımının hızlandırılması
C) III te II den daha fazla üre bulunur. C) Vücut sıcaklığının ayarlanması
D) I de III ten daha fazla sayıda alyuvar bulunur. D) Belirli aralıklarla solungaçların dinlendirilmesi
+ E) Vücut ağırlığının azaltılması
E) III ün Na miktarı en fazladır.
ÇÖZÜM
Bowman kapsülüne giren damardaki kan basıncı,
bowman kapsülünün içindeki basınca göre daha yüksek-
3. Ergin kurbağa akciğerlerinde alveol bulunmadığın-
dan solunum yüzeyleri geniş değildir.
tir. Bu nedenle süzülme olayı gerçekleşir. Bowman kapsü-
+
lüne giren damarda bulunan su, besin mono-merleri, Na , Organizmaya yeterli oksijenin alınmasını sağla-
–
Cl , üre gibi maddelerin büyük bir miktarı, bowman kapsü- mada, aşağıdakilerden hangisi “yardımcı yapı” ola-
lüne geçer. Bu nedenle bowman kapsülünden çıkan da- rak görev yapar?
marda, bu maddelerin miktarı daha azdır. Kan plazmasın-
dan bowman kapsülüne küçük maddeler geçebilir; protein, A) Embriyo döneminden kalan solungaçları
alyuvar gibi büyük maddeler geçemez. Bu nedenle I ile III B) Nemli ve ince derileri
ün alyuvar sayıları eşittir.
C) Hızlı solumayı sağlayan kas yapıları
Yanıt: A D) Akciğerleri saran kılcal kan damarları
E) Soluk borusundaki bez hücreleri
4. İnsanın aşağıdaki damarlarının hangisinde üre

yüzdesi diğerlerinden azdır? 4. Aşağıdaki canlı gruplarından hangisinde solu-
num organları ile alınan oksijen doğrudan doku
A) Kapı toplardamarı hücrelerine verilir?
B) Aort atardamarı
A) Kurbağalarda B) Balıklarda
C) Karaciğer toplardamarı
C) Sürüngenlerde D) Böceklerde
D) Böbrek atardamarı
E) Memelilerde
E) Böbrek toplardamarı
ÇÖZÜM
5. Akciğerlerle ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlış-
Protein metabolizması atıklarından biri olan üre, insanda tır?
böbreklerde kandan süzülür ve fazlası idrarla atılır. Bu
nedenle böbrekten çıkan böbrek toplardamarında üre A) Yüzeyleri nemlidir.
yüzdesi seçeneklerde verilen diğer damarlara göre daha
B) Kılcaldamarlarca zengindir.
azdır.
C) Azotlu maddeleri kandan uzaklaştırır.
Yanıt: E
D) Dış solunumda görev alır.
E) Havanın oksijenini kana iletir.

6. Kan hangi organdan geçerken karbondioksit 11. Bazı bitkilerde gutasyon(=damlama) ile su atıl-
konsantrasyonu giderek azalır? ması için aşağıdaki koşulların hangisi elverişli-
dir?
A) Dalak B) Böbrekler C) Karaciğer
D) Mide E) Akciğerler A) Havanın sıcak ve neme doymuş olması
B) Bitkinin çok yaşlı ve çok yapraklı olması
C) Ortamın kurak ve toprağın çok tuzlu olması
D) Gözeneklerin çok ve her iki yüzde olması
7. Sahilde yaşayan insanlarda 1 mL kanın tuttuğu oksi-
jen miktarı, yüksek yerlerde yaşayan insanların 1 mL E) Yapraklarda hidatotların bulunmaması
kanının tuttuğu oksijen miktarına göre daha fazladır.
Aşağıdakilerden hangisi deniz seviyesinden yük-

sek yerlerde yaşayan insanlarda, yeterli oksijeni 12. Fazla tuzun organizmadan dışarıya atılmasını
sağlamak için organizmanın yaptığı bir düzenle- sağlayan bezler, aşağıdaki ortamların hangisinde
medir? yaşayan hayvanlarda bulunur?
A) Akciğerden oksijenin aktif taşınmayla alınması A) Çöllerde B) Tatlı sularda C) Karalarda

B) Akyuvar sayısının azaltılması D) Mağaralarda E) Denizlerde
C) Glikozun oksijen kullanılmadan parçalanması
D) Kanın akış hızının yavaşlaması
E) Alyuvar sayısının artırılması 13. Azotlu atıkların, kurbağaların larvalarında amonyak;
erginlerinde ise üre halinde atılması, aşağıdakiler-
den hangisinin sonucu olabilir?
8. Pronefroz böbreklerdeki “kirpikli huniler”, me- A) Hacim ve kütledeki artışın

zonefroz böbreklerde aşağıdaki yapılardan han- B) Hareket şeklindeki değişimin
gisine dönüşür?
C) Su hayatından kara hayatına geçişin
A) Glomerulus D) Sindirim organlarındaki gelişimin
B) Bowman kapsülü E) Besin kaynaklarındaki değişimin
C) Henle kulpu
D) Toplama kanalcığı
E) Havuzcuk 14. I. Pronefroz
II. Mezonefroz
III. Metanefroz
9. Bowman kapsülündeki sıvı, boşaltım kanalcığın- Yukarıda verilen böbrek tiplerinden hangileri kö-
da ilerlerken içinde bulunan aşağıdaki maddeler- pekbalıklarının erginlerinde bulunur?
den hangisinin konsantrasyonu giderek artar?
A) Glikoz B) Protein C) Su
D) Üre E) Amino asitler
10. Ortamda çok miktarda karbonmonoksit bulunması 15. Kan böbreklerden geçerken gerçekleşen;
halinde, dokulara yeterince oksijen taşınması sağla-
namaz ve bu durum kişinin ölümüne neden olabilir. I. süzülme
II. geri emilim
Aşağıdakilerden hangisi, karbonmonoksitin öl- III. salgılama
dürücü olmasının temel nedenidir?
olaylarından hangileri böbrek atardamarlarında
A) Diyaframın çalışmasını yavaşlatması oksijenin yetersiz olması halinde aksamadan de-
B) Kılcaldamarların tıkanması vam edebilir?
C) Kanın akış hızını artırması
D) Alveol hücrelerinin geçirgenliğini azaltması
E) Hemoglobin ile kararlı bir bileşik oluşturması
1.A 2.A 3.B 4.D 5.C 6.E 7.E 8.B 9.D 10.E 11.A 12.E 13.C 14.A 15.A

Sayisal 13

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sayisal 13

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MATEMATİK – ÖSS Ortak

Tanım: n ve r ∈ N, n ≥ r olmak üzere, s(A) = n olsun.

Bir A kümesinin 2 ve 2 den az elemanlı alt kümelerinin ⎛6⎞ ⎛3⎞

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 3

Şekilde, d1 // d2 dir. d1 doğrusu üzerinde 4 ve d2 doğ-

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 4

M sınıfında 4, N sınıfında 6 kişilik boş yer vardır. ⎛8⎞

A ve B, 210 – 98 = 112 farklı biçimde bu sınıflara dağıtıla-

Buna göre, şekilde kaç paralelkenar vardır?

(x + y)n açılımı, x in azalan kuvvetlerine göre yazıldığın-

A, B, C, D, E, F, G, H seçmeli derslerinin okutulduğu bir ÖRNEK 16

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 5

( x2 + y ) 70. x 4 .a4 = 630x 4 ten, a = 3 tür.

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 6

Gruptaki erkek öğrenci sayısı n olsun. 12 kişiden oluşturu-

A) 540 B) 600 C) 680 D) 720 E) 840 Yanıt: B

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 7

2. 5 kız ve 4 erkek arasından, ikisi kız ikisi erkek

3. Bir sınıftaki öğrencilerle oluşturulan 2 şerli tüm grupların

10. Düzlemde; herhangi ikisi paralel olmayan, herhangi

A) 36 B) 37 C) 38 D) 39 E) 40 A) 120 B) 116 C) 110 D) 100 E) 96

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 8

İKİ DOĞRUNUN KONUMU

ax + by + c = 0 ve y = mx + n Doğrularının İncelenme- ÇÖZÜM

Not: y = mx + n biçimindeki doğruları analitik düzlemde İki Doğrunun Paralellik Koşulu

-MEF İLE HAZIRLIK 13 SAYI- 9

-MEF İLE HAZIRLIK 13 SAYI- 10

-MEF İLE HAZIRLIK 13 SAYI- 11

A noktasının B noktasına göre simetriği C noktasıdır. C nin koordinatları nedir?

-MEF İLE HAZIRLIK 13 SAYI- 12

A) (2,4) B) (2,6) C) (4,2) D) (6,2) E) (4,4)

A noktasının geometrik yerinin denklemleri nedir?

ÇÖZÜM Açı ölçüleri şekil üzerine yazıldığında

-MEF İLE HAZIRLIK 13 SAYI- 13

-MEF İLE HAZIRLIK 13 SAYI- 14

2. A(–1,3), B(2,5), C(5,1) dir. ABC üçgeninin ağırlık

3. Dik koordinat sisteminde A) –6 B) –5 C) –4 D) –3 E) –2

4. Dik koordinat siste-

-MEF İLE HAZIRLIK 13 SAYI- 15

Buna göre, a kaçtır?

11. Denklemleri y = 2x − 1 ve 2x − 6y − 5 = 0 olan A) –2 B) –1 C) 1 D) 2 E) 3

12. Dik koordinat sisteminde

Sevgili Öğrenciler, Uyarı: 1. Bilinen kurum–kuruluş adlarının kısaltma-

* Sıra gösteren rakamlardan sonra: ÇÖZÜM

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 17

• Bir kitabı okumadan bir köşeye atıp mahkûm, edenler

* Seslenme bildiren sözcüklerden, ünlemlerden sonra:

* Sayıların ondalık kısımlarını belirtmede: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde virgül, bu amaçla

A) Çocukluk anılarını, okul anılarını anlatırdı bize.

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 18

İKİ NOKTA (:)

* Anlatımda söylenmek istenmeyen sözcüklerin, söz-

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 19

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 20

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 21

2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, virgülün kulla-

3. Vince Lombardi önemli olan yere düşüp düşmemen

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 22

-MEF İLE HAZIRLIK 13. SAYI- 23

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde virgül, ötekiler-

3. Tilki (I) peyniri kapıp dedi ki (II) “Efendiciğim (III) Size

manın tabanına doğru ve I ışınına paralel olarak çıkar.

Şekil II de K ve M ışınlarının izlediği N