22.

Ulusal Dilbilim Kurultay Bildirileri 8-9 Mays 2008, Van

TRKEDE KKTE SES(L) DEMELER Mustafa SARICA & Sleyman ERATALAY Yznc Yl niversitesi mustafasarica48@gmail.com, s.eratalay@yyu.edu.tr

Trkede kkte ses deimesi, ilke olarak anlam temelinden deitirecek bir durumdur. Ancak, dilimizin baz szckleri ift seslerle de kullandn gsteren tarihsel adan yakn ve uzak rneklerin az olmad gzlenmitir Dil bu tutum ve davranyla snrsz kavramlar snrl seslerle anlatmay amalar grnmektedir. Dilimizde kkte ses deiimiyle elde edilen tremi szcklerin says gz ard edilemeyecek ldedir. Bu durum dilin bu yolu ilkeli bir tretim arac olarak kullandn dndrmektedir. Evrendeki saysz varlklara snrl seslerle karlklar bulmak, bilindii gibi ok kolay deildir. Yeryzndeki btn dillerin karabildii ses says ana hatlaryla 50-60 kadardr. Bu snrl seslerle snrsz kavramlar karlamak iin dillerin eseslileri ok anlamllk yntemiyle kullandklar bilinmektedir. Bu yaygn ve ortak dil davran yannda, evrendeki varlklarn kafalardaki izdmlerine, Trkemizin kkte ses deimelerini de kullanarak ad verme abas iinde olduunu gryoruz. Bu almann amac kkte biimsel atallamann niin ve nasl olutuunu grmek ve bu yolla yeni tretimlerin nasl elde edildiini rneklemektir. Kkte ses deiimi yoluyla elde edilen anlam genilemi, daralm, ya da deimi szcklere baka dillerde de rastlanmaktadr. Ancak kk biimbirim grntsnn deimez varsayld Trkede de bu olguya rastlanmas dikkat eken bir durumdur. Artsremli yaklamlar da kullandmz bu almada, Trke kk biimbirimlerde ortaya kan biimsel atallamann anlama yansmasyla oluan doal tretimlere dikkat ekmek amalanmtr. lke olarak Trke kkbirimlerde ses deimesi sz konusu deildir. nk ayr seslerin anlam ayrc zellii vardr. Bununla birlikte Trkede kkanlam ve kk biimbirimden temel olarak kopmayan deiken yaplarla da karlayoruz. Bu ve benzeri rneklerin peine derek dilimizin bu tretim yntemini doku ve yapsnn bir paras yapp yapmadn sorgulamak istedik. Bu amala gncel grnml szcklerle, onlarn gemiten gnmze yrrken brndkleri esneyileri ele alarak, bu biimbilimsel deimelerin anlambilimsel yansmasna odaklanld. Dili gemiten gnmze tayann biimbirim olduunu unutmadan, sonraki yzyllar hatta binyllarda esneyen, deien yapy zmlemede kk biimbirim ve kkanlam ilikisi k noktas oldu. Saussureun nclnde biimlenen yapsalc dilbilimin, dili dile sorma ilkesi ve dildeki rg ve dokudan yola karak bilinmeyen alardan gnmze ve 538

Trkede Kkte Ses(li) Deimeleri

sonraki yzyllara yryen dillerin i ileyiini ilke edinerek, Trkenin artsremli incelenmesi ile elde edilen veriler deerlendirildi. Trkede kimi szcklerin kkte n ya da arka sesli olarak ayrt edilmeden kullandn, ya da yazldn gzlemledik. Artsremli bakla, izleyen yzyllarda bu szcklerin biim atallamas yannda anlam atallamas ile de yeni yan kavramlar karlar olduunu gsteren rnekleri sunarak, bu tutumun dilde yapsal bir davran olduunu gsteren yaplar biim ve anlambilimsel adan zmlendi. TEMEL NCELEME Aadaki izelgede verilen biimbirimler ayn biimbirimlerin atallamas yolu ile yeni, ince anlam deimelerini destekler duruma gelmilerdir. Bugn bk ile biki szcklerini ayn anlamda kullanmyoruz. Buna karn her iki szcn ayn kk biimbirim ve anlambirimden ayrld aka grlmektedir. Ayn kkbirim bir yandan bak, bk, bkn gibi tretimleri verirken, bir yandan da biim, biki, bierdver gibi retimleri salamtr. Dilin sonsuz kavramlar karlama amacyla snrl seslerden bylece yararlandn gsteren rneklerdir bunlar. Burmak ve brmek szckleri de ayn kkte ses deiimi ile atallaan ve anlamca deiik grevler stlenen szcklerdir. Kkanlamn dndrmek olduu bu biimbirim, burgu szc ile delik amaya yarayan bir arac, brg szc ile ban evresinde dndrlerek kullanlan bir rty anlatr. Brek szc de kkte ayr bir ses deiimiyle tepside yay gibi dndrlerek yaplan bir hamur iini anlatr. Biimbilimsel zmleme bur- eyleminin asl kknn bu- yada bolduunu gstermektedir. Biimbilimsel geri saym1 yntemine gre bu- kkn zerine geldii anlalan r taks yerine baka ekler de gelebilmeli, ancak bunu yaparken, temel anlam deimemelidir. Sz konusu yap bu zellii salamaktadr. Bunu rneklerle grelim. bu- ~ bbokrzyEmek, dndrmek Dndrmek, dolamak, evirmek Dolayarak torbann azn kapamak suyun donmas bzlmesi (buz~bz) dolayarak torbann azn kapamak

Verilen rnekler gstermektedir ki Trkede kkte ses deimeleri yeni tretimlerin oluturulmas iin bir yntem olarak kullanlmtr. b- ve birnekleri de bunu gstermektedir. Bunun yaygn bir yol olduunu aadaki rneklerle de gsterebiliriz. Kkte ses deimesine karn ya szc her iki biimin de ayn anda kullanld rneklerdendir. Dilimiz biimde atallamay korumakla birlikte bu deiimi yeni tretimler iin kullanmtr. Bylece, ya szc yaamak ve

Biimbilimsel geri saym bir szcn bilinen bileenlerinin dnda, kk gibi duran yapnn da gerek bileenlerine ayrlmasn salar. Bunu yaparken ulalan en derin yapnn baka biimbirimler eklendiinde kk anlamn korumas, biimbilimsel zmlemenin doru yolda olduunu gsterir. 539

Mustafa SARICA, Sleyman ERATALAY

yaarmak gibi tretimleri verirken, onun deikeni olan yeil ve yeermek gibi retimler de ayn anda yaamaya devam etmektedir. ya ~ yeya-a-mak ye-er-mek ya-l ~ ye-il Canl olmay srdrmek Ya olmak, srgn vermek Ya olan; ya olann rengi

ermek, kaplamak kkanlamn tayan ka ya da kAp2 biimbirimi ise yine kkte ses deiimi ile kep, kepe3, kepek, kepenk, kepenek gibi tretimlere de kaynak olmutur. te yandan kap, kap, kapak, kabak, kabuk, kaputan > kaftan gibi szckleri de dourmutur.. Ayn kkten ve biimbirimden treyen kaba ve gebe szckleri ile kabarmak ve gebermek szckleri de kaplamak, iermek ve anlam genilemesiyle imek anlamlarn da stlenir olmutur. Bylece, yalnzca kkte sesli deimesiyle atallaan ayn biimbirim iki yeni kavram anlatr olmutur. V. Ulusal Frankofoni Kongresinde sunduumuz izelgeyi alntlayarak buraya da koyuyoruz.4

kap

ka~ke~ka, kaplamak, rtmek

kep

kapak

kabuk kapak kapan kap kaput kapk kaba kapamak kabarmak

kepe kepenk kepenek gebe gebermek

kepek

SARICA, M., Trke ve Franszcada grev ve grnts ayn olan biimbirimler (Morphemes ayant les memes aspects et valeurs en turc et en franais), V. Ulusal Frankofoni Kongresi, 2526 Ekim 2007, Atatrk niversitesi, Erzurum. 3 Baz kkenbilim szlklerinde yapsna ve yap birlii iinde olduu dier tretimlerine baklmakszn Farsa olduu sylenen bu szcn, Trkeden alnt olduu aka bellidir. Kkte ses deimesiyle atallaan bu szck kltme ekinin etkisiyle kk kap anlamn tamaktadr. 4 SARICA, M., Trke ve Franszcada grev ve grnts ayn olan biimbirimler (Morphemes ayant les memes aspects et valeurs en turc et en franais), V. Ulusal Frankofoni Kongresi, 2526 Ekim 2007, Atatrk niversitesi, Erzurum.

540

Trkede Kkte Ses(li) Deimeleri

Benzer bir grnm to- biimbirimini ekleyerek baka bir izelgeyle de verelim. Birim kabarmak kabuk tibet rnek kaba kapak tepe kap ~kep tOp Ortak Kk rnek gebe kepek topa Birim gebermek kepenek topuz

Trkede baka ok verimli bir kk biimbirim ise to- kknden yryen tpt>tp>top gvdesidir. (Bkz. SARICA, Dil Karsnda Dil, 2008) Bu gvde top, topuz, topa gibi yuvarlak arka seslerle yeni tretimler verirken dz ve yuvarlak n seslilerle de Tibet, tepe gibi szckler retmitir. Dilimizde bu gibi kkte ses deimelerinin sergilendii rnekler bunlardan ibaret deildir. Bu da Trkenin szck retiminde, sonsuz kavramlar karlamak iin son derece titiz, verimli ve retken davrandn gstermektedir. Dillerin saysz varlklar ses trnden adlandrmalarla arma konusunda baka seenei de yoktur.

541

Mustafa SARICA, Sleyman ERATALAY

SONU: Trke, sergiledii uzak ya da yakn rnekleriyle kkte ses deiikliini yeni anlamlar tamada kullanan bir doaya sahiptir. Bu deiim (-i) gibi dar ve dz sesliler (bk # biki) arasnda olabildii gibi, (a-e) gibi geni ve dz sesliler (kapak # kepek) arasnda da olabilmektedir. n seslilerle arka sesliler arasndaki bu gei rahatl bize Orhun yazsndaki ilgin yazm geleneini anmsatmaktadr. Bilindii gibi Orhun yazsnda (a ve e); ( ve i); (o ve u); ( ve ) iin yalnzca birer yaza kullanlmaktadr. Bu yetenek deiik azlar tek bir yazda buluturmay da baaran esnek bir zmdr. Szl dilde anlaamayan inlilerin ayn yazm dilinde bulumalar gibidir. Bunun tasarlanm olmas olasl da incelenmeye deer bir konudur. Temel anlam evreninden kopmadan ayrnt anlam belirlemede kullanlan bu tretim yolu, Trkenin dokusu incelendiinde olduka sk bavurulan bir yntem olarak karmza kmaktadr. lk bakta ilgisiz gibi grnebilecek biimsel olarak atallam szcklerin aslnda ayn kkanlam ve ayn kk biimbirimden doma olduu anlalmaktadr. Geniletilmi toplu bir inceleme bu davrann daha genel ve daha yaygn olduunu gsterecektir.

542

Trkede Kkte Ses(li) Deimeleri

Kaynaka
Clauson, G. 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: At the Clarendon Deny, J. 1921, Grammaire De La Langue Turque, Dialecte Osmanli, Paris, Editions Ernest Leroux. Divan Lugati't Trk. 2005. stanbul: Kabalc Yaynevi.. Dubois, J. 1994, Dictionnaire De Linguistique Et Des Sciences Du Langage, Paris, Larousse. Ducrot O. & Schaeffer J.-M. 1995, Nouveau Dictionnaire Encyclopedique Des Sciences Du Langage, Paris, Editions Du Seuil. Ercilasun A. B. 2004. Trk Dili Tarihi. Ankara: Aka Ercilasun, A. B. vd. 1991. Karlatrmal Trk Leheleri Szl, Ankara : Kltr Bakanl Yaynlar. Ergin M. 2000. Orhun Abideleri. : Boazii yay. Gncel Trke Szlk. 2006. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. Nianyan, S. 2002. Elifin kz ya da Srprizler Kitab, (izimler: Semih Poroy). stanbul: Adam. lmez M. Tekin T. 1999. Trk Dilleri. stanbul: Simurg Ruhlen, Merrit, 2007, Origine des langues, Editions Gallimard, Coll. Folio essais Tekin T. 2003. Orhon Trkesi. stanbul: Sanat Kitabevi Tesniere, L. 1988, Elements De Syntaxe Structurale, Paris : Klincksieck. Yava, M. 1980. Borrowings and its Implications for Turkish Phonology. Baslmam Doktora Tezi. Kansas niversitesi. Zeynalov, Ferhat, 1993 Trk Lehelerinin Karslastrmal Dilbilgisi (Grammaire Comparative Des Dialectes Turcs), Istanbul : Cem Yayinevi.

543