UNIVERSITETI I PRISHTINS Fakulteti ekonomik

2013
[Menaxhimi i Rrezikut dhe Sigurimet] Tema: Elementet e Sigurimit

E tr filozofia e sigurimeve qndron n at se: i siguruari, prkatsisht kontraktuesi i sigurimit paguan premin e sigurimit, n baz t parimeve t repricitetit dhe solidaritetit, kurse siguruesi obligohet q, kur t ndodh rasti i siguruar (rreziku) do ti paguaj personit t siguruar, prkatsisht ndonj pale t tret shumn e kompensimit ose t bj di tjetr .

Profesor :

Studenti: Valmir Brahimaj

Prof. dr. Fatos Uka

Prmbajtja:
Hyrja ................................................................................................ 3

1. Rreziqet n sigurime
1.1 Koncepti i rrezikut ........................................................... 4 Llojet e rreziqeve ............................................................. 5 1.3 Specifikat e rreziqeve n sigurime ................................ 9 1.4 Karakteristikat e rreziqeve ............................................. 9 1.5 Prcaktimi i madhsia e rrezikut .................................. 10 1.2

2. Premit e sigurimit elementi financiar

2.1 Karakteristikat dhe llojet e premive t sigurimit ... 12
2.1.1 Karakteristikat e premive t sigurimit .......................... 12 2.1.2 Llojet e primeve t sigurimit .......................................... 13

2.2 Tarifat dhe pagesat e premis ....................................... 14

2.2.1 Tarifat e premive t sigurimit ....................................... 14

2.2.2 Pagesa e premis ........................................................ 15

3.Pagesa e kompensimit n sigurime

3.1 Koncepti, rndsia, prllogaritja dhe pagesa e shums Kompensimit ........................................................................ 17 3.2 Vlersimi dhe likuidimi i dmit ................................... 18

Hyrje:
Njerzit jetojn dhe prore gjithnj zhvillohen, e tr jeta e njerzve sht dinamike dhe secili atakohet me sprova nga m t ndryshme. Shpesh sprovat jan t rnda sa q, krcnojn edhe vet ekzistencn e njeriut. Nj prej sprovave jan edhe rreziqet me t cilt prballen, rreziqe kto nga m t ndryshme duke filluar nga ato m t lehta deri tek ato katastrofave t rezultuar me humbjen e jetve t tyre. Dmet e psuara nga ndodhja e dukurive t rrezikshme kan qen relativisht t larta dhe shpesh jasht mundsis pr tu rigjeneruar nga personat e atakuar nga dmi. Por, me zhvillimin gradual t shoqris njerzore u gjet nj solucion i tr ksaj; ishin kompanit e sigurimit q bartnin rrezikun dhe prgjegjsin pr kompensimit t dmit personave t siguruar, prgjegjsi kjo e krijuar si rezultat i lidhjesh s marrveshjes pr sigurim mes kompanis siguruese dhe t siguruarit, n saje t pagess s nj shume t quajtur premi. Kjo sht edhe tema t ciln jemi prpjekur t shtjellojm prmes ktij punimi seminarik. Tema e punimit sht: Elementet e Sigurimit dhe realisht ndahet n tri kaptina, n kaptinn e par trajtohen koncepti rrezik dhe llojet e rreziqeve, karakteristikat e tyre dhe elemente prcjellse t rreziqeve, n kaptinn e tret shtjellohet premia e sigurimit, si caktohet kjo premi, llojet e saj, prdorimin e saj, etj, dhe krejt n fund, n kaptinn e tret trajtohet tematika e kompensimit t dmit, caktohet shuma e kompensimit, mnyra e pagess dhe vet pagesa e saj.

Elementet e sigurimit
Nga praktika e deritashme n punn e sigurimit sht vrejtur se mekanizmi i sigurimeve funksionon n mnyr specifike, t ndryshme nga fushat tjera t puns n bankieri, komunikacion, tregti,etj. N sigurime ka parime t veanta, diversive nga parimet q ekzistojn n fushat tjera t puns (t cekura m lart, si dhe fusha tjera t puns) . Jan elementet specifike t sigurimit ato q e bjn kt dallim. Kto elemente jan: 1. Rreziqet e sigurimit; 2. Premit e sigurimit; 3. Kompensimi nga sigurimi

1.
1.1. Koncepti i rrezikut

Rreziqet n sigurime

Fjala rrezik vjen nga gjuha latine RISKO, nga ajo frnge RISIQUE dhe nga anglishtja RISK (Xhevat Bakrai, Menaxhimi i Rrezikut dhe Sigurimeve, Prishtin, 2007, fq. 103) Rreziku ka t bj me probabilitetin e ndodhjes s nj humbjeje. Rreziku lidhet me pasigurin apo mundsin e paparashikueshme pr t ndodhur nj fatkeqsi, q shkaktohet humbje apo shprehet n dm ekonomik. N praktikn e sigurimit thuhet se sigurimi lind vetm ather kur identifikohet rreziku. Q t formohet raporti sigurues-i siguruar, duhet q m par t ekzistoj rreziku, prndryshe ky raport nuk mund t krijohet. Shembull:

Kush nga ne do t siguronte automjetet po q se nuk do t ekzistoj rreziku, fjala vjen, i aksidenteve automobilistike n trafik, kush do t siguronte shtypit nga rreziku i zjarrit, sikurse rreziku i zjarrit t mos ekzistoj, etj. N prditshmrin e sigurimeve me termin rrezik shpesh identifikohet edhe vet ngjarja e siguruar (p.sh. zjarri, vrshimi, uragani, aksident, rrufeja, fundosja, etj.), por sht gj e rndomt kur n sigurime me termin rrezik personifikohet edhe vet lnda e sigurimit (p.sh. ndrtesa e siguruar kundr zjarrit, personat pr jetn e siguruar, anija q bart barrn dhe pr barrn). (Xhevat Bakrai, Menaxhimi i Rrezikut dhe Sigurimeve, Prishtin, 2007, fq. 104) sht e rndsishme q gjat elaborimit t termit rrezik, t vshtrohet ky koncept nga aspekti i t siguruarit, rreziku nga aspekti i detyrimeve dhe t drejtave kontraktuare t sigurimit dhe rreziku nga aspekti i siguruesit.

1.2. Llojet e rreziqeve

Ekziston nj klasifikim gjeneral i rreziqeve n baz t determinanteve, ku rreziqet grupohen n dy grupe t mdha: a) Rreziqet joekonomike; b) Rreziqet ekonomike Rreziqet joekonomike- vijn si rezultat i determinanteve t natyrs joekonomike; jan rreziqe si pasoj e dukurive natyrore, fatkeqsive elementare, prgatitjeve pr luft, tensioneve sociale, tensioneve politike, etj. Rreziqet joekonimke jan t natyrs objektive (por nuk prjashtohen edhe natyra subjektive), vshtir parashihen, zgjasin pr nj interval relativisht t gjat kohor dhe t gjith subjektet ekonomike kan pasoja t rnda n realizimin e politiks afaristeve dhe politikeve ekonomike globale. (Xhevat Bakrai, Menaxhimi i Rrezikut dhe Sigurimeve, Prishtin, 2007, fq. 105) Rreziqet ekonomike jan si rezultat i determinanteve ekonomike dhe mund t jen, n esenc, teknike, fizike dhe financiare. Rreziqet teknike - jan si rezultat i teknologjis s puns dhe shfrytzimin puns. Probabiliteti i paraqitjes s dmeve si pasoj e mnyrs s kryerjes s veprimtaris afariste.

Rreziqet fizike - jan t lidhura me prmbajtjen materiale t mjeteve t puns, prkatsisht pr disa veprime q sjellin n rnie pr shkak t veprimit t disa forcave t caktuara. Rreziqe financiare paraqiten si mundsi pr paraqitjen e dmeve si pasoj e kryerjes s punve n ndrmarrje. Kur analizojm rreziqet duhet pasur parasysh si vijon: E para, t gjitha llojet e mundshme t rreziqeve, n instancn e fundit, ndikojn n rezultatin financiar t subjekteve ekonomike, S dyti, rreziqet mund t ken impakt n realizimin e strategjis financiare dhe politiks financiare t ndrmarrjes. (Xhevat Bakrai, Menaxhimi i Rrezikut dhe Sigurimeve, Prishtin, 2007, fq. 107) Rreziqet e pastra dhe spekulative1 Rreziqet e pastra - prcaktohet si nj situat ku ka vetm dy mundsi: humbje ose jo. Kto rreziqe shkaktojn nj humbje apo nj ngjarje zhdmtimi i s cils na l n t njjtn situat q ishim para ndodhjes s saj. T till jan: rreziku i nj aksidenti motorik, zjarri n nj fabrik, vjedhja e mallit, etj. Rreziqe spekulative: - prcaktohet si nj situat n t ciln ekziston mundsia pr t fituar. Kshtu p.sh. investimi i parave n aksione apo investim t tjera, i cili sjell fitim ose humbje pr investitorin Rreziqet e prbashkta dhe individuale Kjo ndarje bhet n baz t shqyrtimeve t efekteve t tyre tek popullata, varsisht se a atakon nj individ t veant apo grupe njerzish. Rreziqe t prgjithshme jan rreziqet q rrezikojn nj grup t madh njerzish (fjala vjen: papunsia, trmeti, ndotja e ambientit, etj). N parim kto rreziqe nuk u takojn sigurimeve komerciale-t pagueshme. Mbulimin e rreziqeve t tilla duhet ta bj shoqria dhe jo individi. Rreziqet individuale paraqiten si pasoj e ngjarjeve individuale dhe i ndjejn individt, e jo menjher grupe t tra njerzish.
1

17- Risku, Sigurimet dhe Ecuria e Sigurimeve n Tregun Shqiptar, publikim n internet, 10 Maj 2007, Eglantina Zyka & Elena Tomori, fq.1

Rreziqe objektive dhe subjektive2 N baz t prbrjes dhe ndikimit t faktorve objektiv dhe subjektiv, t cilt veprojn n madhsin dhe cilsin e rreziqeve bhet ndarja e ktyre rreziqeve n: rreziqe objektive dhe subjektive. Rreziqet objektive jan rezultat i rrethanave objektive dhe mund t maten relativisht leht. Kto rreziqe varen nga lnda, vlera e saj, madhsia, shpeshtsia e dmeve dhe zgjatje e mbulimit. P.sh. si rreziqe objektive mund t numrojm: rreziku nga breshri, paraqitja e thatsis, rreziku nga rrufeja, paraqitja e karkalecave, etj. Rreziqe subjektive jan ato realizimi i t cilve varet nga veprimi i individit. Kto rreziqe vshtir mund ti matim pasi nuk varen nga rrethanat objektive. Rreziqe variabile dhe konstante N varsi t asaj se karakteristikat e rreziqeve jan pandryshueshme apo t ndryshueshme, rreziqet i ndajm n: t

1) Rreziqe variabile, rreziqe kto t cilat ndrrojn n mnyra permanente. Rreziku variabil ndryshon me kalimin e kohs. Pr shembull, vdekshmria tek njerzit rritet me mplakjen e tyre, personat e siguruar n pleqri kan rrezikshmri m t madhe dita dits. Rrezik t njjt aset edhe tek rasti me sigurimin e kafshve, automobilave, anijeve, aeroplanve, etj. 2) Rreziqet konstante, jan rreziqe q kan rrezikshmri t pandryshueshme sa i prket shkalls s rrezikut n paraqitjen e tyre. Rreziqe t sigurueshme dhe t pasigurueshme Rreziqe me mundsi sigurimi Te rreziqet me mundsi sigurimi ekziston baza teknike pr prcaktimin e madhsis s tyre dhe madhsis s mbulimit. Kto rreziqe mund t jen: 1. Rreziqe pronsore, rreziqe nga humbja financiare si rezultat i dmtimit fizik, shkatrrimit, vjedhjes s pasuris, q jan pasoj e dmeve t drejtprdrejta dhe dmeve indirekte, si jan: humbja e fitimit, rents, humbja e tregut, etj.

Xhevat Bakrai, Menaxhimi i Rrezikut dhe Sigurimeve, Prishtin, 2007, fq. 112

2. Rreziqet personale. Kto jan rreziqe q shkaktojn zvoglimin ose humbjen e siguris financiare si pasoj e vdekjes, moshs s shtyr apo smundjes. 3. Rreziqet nga prgjegjsia. Kto rreziqe shkaktojn dme n pasuri, shndet ose jetn e personit t tret. Rreziqe t prgjegjsis jan dme t shkaktuar personit t tret nga veprimet si vijon: - prdorimi i automobilit; - posedimi i pasuris; - profesionet (mjekt, stomatolog, etj) - procesi prodhues; - udhheqja, - etj. Rreziqet e pasiguruara Siguruesi nuk ka baz reale t prcaktimit t premis ose nuk ka mundsi pr shprndarje/diversifikim t rrezikut. Divesifikimin e rrezikut kompanit e sigurimit e bjn duke siguruar rreziqe t ndryshme, kshtu nse rreziqet e ndodhura mbulohen nga primet e paguar nga t siguruari, t cilt nuk kan ndodhur. Rreziqe q nuk mund t sigurohen konsiderohen si vijon: 1) Rreziqet e tregut sht rreziku i ekspozimit ndaj trendve jo t favorshme t mimeve t produkteve, normave t interesit, normave t kmbimit, mimi i inputeve dhe mimeve t stoqeve. (Isa Mustafa, Menaxhmenti financiar, Prishtin, 2008, fq. 184185) 2) Rreziku politik. Rreziqet q dalin nga ndryshimet e politikave t shtetit, kufizimeve tregtare (embargot dhe sanksionet), konvetivibiliteti i valuts, ngarkim i madh tatimor, pengimi i trheqjes s fitimit pr investitort e jashtm, prvetsimin e investimeve t huaja, etj. 3) Rreziqet n prodhim. Ktu kemi t bjm me paraqitjen e pikave neuralgjike/fyti i ngusht n prodhim, ngase puntort nuk kan dijeni prkatse n manovrim me teknologjin e re t instaluar n prodhim, mungesa e inputeve, ndrprerja e energjis elektrike, shterjen e resurseve natyrore, grevave t puntorve, etj.

1.3 Specifikat e rreziqeve n sigurime

Karakteristikat shoqruese t rreziqeve n ekonomin e sigurimeve dhe menaxhimin e tyre kategorizohen n dy nivele: a) Shumllojshmri e objekteve t nnshtruara rrezikut. Sa m i madh t jet numri i objekteve t nnshtruara rrezikut aq m i madh sht efektiviteti i puns s kompanive t sigurimit, nse vetm nj numr i vogl i objekteve jan t prfshira n sigurime, siguruesi sht n t njjtn pasiguri si edhe i siguruari b) Homogjeniteti i rrezikut. Rreziqe homogjene jan rreziqet e njjta/ngjashme sipas madhsis dhe llojit t tyre, pra sipas shums dhe rreziqeve q mbulojn. Kur realizohen n rrethana t njjta kan edhe efekte t njjta. Siguruesi duhet t tentoj q n portofolin e tij t mbaj madhsin e mjaftueshme t rreziqeve homogjene, t cilat m pastaj mundsojn siguruesin t zbatoj ligjin e numrave t mdhenj, dhe nga statistika e dmeve t krijuara m par t parashoh dmet e prgjithshme t pritura. Q t realizoj homogjenitetin e porofolios, siguruesi i agregon rreziqet, por, do t ishte e parregullt ti grupoj s bashku ndrtesat banesore dhe fabrikat n sigurimin nga zjarri, pasi rreziqet jan t ndryshme

1.4 Karakteristikat e rreziqeve

Q t kategorizohet nj rast si rrezik duhet t prmbush konditat e mposhtme: 1. Rasti te i cili ka mundsi t ndodh dmi, Pra, vetm rasti i cili ka probabilitet (0<p<1) t ndodhjes s dmit prfshihet n lndn e sigurimit. 2. Raste nga t cilat po t ndodhin rezultojn me dme ekonomike. 3. Rreziku, gjithsesi duhet t jet i pasigurt, i paparashikueshm dhe i rastsishm. 4. Rreziku duhet t jet i pavarur nga vullnet i t siguruarit apo ndonj personit tjetr. 5. Rreziku duhet t ket karakter kontinuel. Rreziqet q ndodhin vetm nj her nuk kan arsye ekonomike t sigurohen, rasti vullkaneve apo goditjes s toks nga meteort q ndodh rrall, bie fjala do 100 vjet, apo pr arsye teknike, pasi kompanit e sigurimit prcaktojn primet n baz t statistikave t ndodhjes s dmeve n t kaluarn, rasti i ndodhive riskoze t paprsritshme kjo nuk gjen zbatim. 6. Rreziku medoemos duhet t jet i prcaktuar dhe i matshm. Prcaktimi duhet t bhet sipas shkakut, kohs, vendit dhe 9

shums, n mnyr q siguruesi t prcaktoj premin e sigurimit dhe shumn e obligimit potencial t tij. 7. Rreziku doemos duhet t ket shprndarje t barabart n koh dhe hapsir. Rasti i rrezikshm nuk duhet ti godas t gjitha lndt e siguruar n t njjtn hapsir, e as t mos ndodh do gj n t njjtn koh. 8. Rasti ku premia sht ekonomikisht e arsyeshme. Kjo sht ekuivalent me at q madhsia e rrezikut t jet funksion edhe i lartsis s shums s premis. Prkatsisht, mbulimi i rreziqeve m t vogla duhet t bhet me prime m t ulta dhe e anasjellt pr mbulimin e rreziqeve t mdha, ku primet jan m t larta. 9. Rreziqet q mbulohen duhet q patjetr t jet n harmoni me dispozitat ligjore dhe konform normave morale dhe shoqrore. Sigurimi nuk mbulon aktivitetet ilegale dhe jomorale q jan n disharmoni me rregullacionin ligjor prkats dhe interesin shoqror. 10. Dmet duhen t jen financiarisht t rndsishme. T ekzistoj interesi ekonomik pr lidhje t marrveshjes nga ana e t siguruarit, ngase ai v n raport kostot e sigurimit dhe avantazhet q do t ket nse ndodh ngjarja e siguruar.

1.5 Prcaktimi i madhsis s rrezikut

Kompanit e sigurimit para se t bjn sigurimin e lendeve, t paraqitura pr sigurim, ata tentojn t prcaktojn madhsin e rrezikut. Prcaktimi i madhsis s rrezikut ndrlidhet me prcaktimin e vlers s lnds (bie fjala, nse ndrtesa sht lnd e paraqitur pr sigurim, prcaktohet vlera e saj) q sigurohet, analizohen t gjith indikatort q ndikojn n mundsin e paraqitjes s rastit t rrezikshm dhe lartsia e reale e obligimeve. N kt rast, obligimi i pritshm i siguruesit sht edhe obligim maksimal. N ekonomin e sigurimeve vlersimi adekuat i madhsis reale t rrezikut i jep mundsi siguruesit t siguroj mbules adekuate me mjete t nevojshme. Madhsia e rrezikut, prve vlers s lnds, t paraqitur pr sigurim, varet edhe nga karakteri dhe lloji i rrezikut, lokacioni i lendes, masat preventive dhe represive, etj. Faktort vendimtar pr prcaktimin e madhsis s rrezikut jan m se vijon: 1) Shuma e sigurimit ose vlera e lnds;

10

2) Kohzgjatja e sigurimit pr t cilin sht ofruar mbulim prmes sigurimit; 3) Intensiteti i dmit ( 4) Shkalla e probabilitetit, ( x 100) 5) Dmi m i madh i mundshm, PML- Probable maximal loss; x 100)

2. Premit e sigurimit Elementi financiar

Prgjat elaboorimit t konceptit premi do t analizojm nj varg shtjesh si: 1) Koncepti dhe llojet e premive; 2) Kalkulimi i premis s sigurimit;

11

3) 4) 5) 6)

Tarifa e premis s sigurimit; Pagesa e premis s sigurimit; Rezervat e premis; Shkalla e premis s sigurimit.

2.1 Karakteristikat dhe llojet e premive t sigurimit

2.1.1 Karakteristikat e primeve t sigurimit Premia e sigurimit sht element ky n sigurime dhe paraqet mimin e mbulimit t sigurimit. Brenda prbrenda premis jan t prfshir: mimi kushtues t sigurimit, mimi i shrbimeve, t shtuar pr shumn e rezerva t sigurimit. Thn ndryshe, premia e sigurimeve prbhet nga premia funksionale dhe nga shtesat e regjis. N sigurime, strukturn e mimit kushtues t rrezikut, prkatsisht n lartasin e premis ndikojn dy probabilitete: probabiliteti i ndodhjes s rastit t rrezikshm dhe probabiliteti i intensitetit t dmeve n rastin e krijimit t ndodhis. (Xhevat Bakrai, Menaxhimi i Rrezikut dhe Sigurimeve, Prishtin, 2007, fq. 132) Nse e shprehim matematikisht, kemi: P = k + sh + Rs Ku, P- premia, k- mimi kushtues, - mimi i shrbimeve dhe Rs rezervat e sigurimit/regjis. Premia, n sigurime, shpreh nj shum parash t ciln i siguruari ia paguan siguruesit, n baz t marrveshjes/kontrats s lidhur mbi sigurimin. sht rregull q, premin e sigurimit i siguruari duhet ta paguaj q m par, meq sht e nevojshme t formohen rezerva mjetesh, nga cilat m von do t paguhen dmet eventuale/kompensimet e dmeve. N saje t nj bashkpunimi afatgjat mes siguruesit dhe t siguruarit, siguruesi mund t pajtohet q i siguruari ta bj pagesn e premis n kste apo edhe n fund t periudhs. 2.1.2 Llojet e primeve Primet vullnetare dhe obligative : Tek sigurimet vullnetare, i siguruari, prkatsisht kontraktuesit e sigurimit mund t dakordohen q, siguruesi ti ofrohet mundsia e pagess s premis n nj afat t caktuar kohor. Mirpo, nse 12

tejkalohet ky afat, siguruesi nuk ndjen prgjegjsin pr zhdmtimin/kompenzmin e t siguruarit. Andaj, edhe quhet prim vullnetar. Kur bhet fjal pr sigurime t obligueshme, q realizohen n baz t dispozitave ligjore, veprimi i sigurimit nuk ndrpritet edhe n rastet kur i siguruari nuk e ka paguar premin n afatin e parapar, ngase premia mund t paguhet edhe prmes rrugs s dhunshme gjyqsore. (Xhevat Bakrai, Menaxhimi i Rrezikut dhe Sigurimeve, Prishtin, 2007, fq. 135) Teoria dhe praktika e sigurimeve njohin dy lloje t primeve: prime neto dhe prime bruto. Ndryshe premia neto njihet edhe si: premi e pastr, teorike, natyrore, prkatsisht premi funksionale. Kurse, premia bruto quhet edhe premi e prgjithshme, tarifore ose/dhe premi komerciale. Neto premia sht vlera e rrezikut dhe, ajo shrben pr mbulimin e shpenzimeve pr riprtritjen e pasuris s shkatrruar nga veprimi i forcave natyrore dhe nga rastet e fatkeqsive, pagesn e shumave t siguruara. Premia neto duhet t mbuloj n tersi dhe saktsisht t gjitha pagesat nga fondi pr sigurime. Raporti mes lartsis s premis teknike/neto dhe madhsis s rrezikut sht funksionale. Pra, ndrrimi i njrs prej ktyre variablave prcillet me ndrrimin e variabls tjetr. Prve vlers s rrezikut, n shumn e premis ndikon edhe nj element shum m rndsi; sht lartsia e shkalls s interesit q realizohet nga mjetet e plasuara/investuara n tregjet financiare. Pjesa e premis bruto, t sigurimit, q shrben pr mbulimin e shpenzimeve t puns s siguruesit, quhet shtes e regjis ose shtes e premis teknike. Duhet thn q, i siguruar nuk mund t shoh lartasin e shpenzimeve t regjis. Tek i siguruari, premia bruto paraqet mimin e sigurimit. Shprehur matematikisht merr formn si vijon:

Pb = Pn + Shr
Ku, Pb- Premia bruto, Pn- Premia neto dhe Shr- Shpenzimet e regjis. N shtesn e regjis kontribuojn kto elemente: 1) Shpenzimet pr lidhjen e kontrats pr sigurim;

13

2) 3) 4) 5)

Shpenzimet in-kaso, shpenzimet pr inkasimin e premive; Shpenzimet pr prevenc; Taksat tatimet dhe llojet tjera t shpenzimeve; Koeficienti i fitimit.

2.2 Tarifat dhe pagesa e premis

2.2.1 Tarifa e premis s sigurimeve Tarifa e premis s sigurimeve i prfshin parimet e prgjithshme dhe dispozitat e veanta, n baz t t cilave lidhen marrveshjet pr sigurim. Apo, premit e sigurimit, q kontraktohen pr sigurim, prcaktohen sipas kritereve unike pr t gjith t siguruarit n lloje t njjt t sigurimit. Termi TARIF vjen nga emri i qytetit spanjoll Tariffe, q ndodhet afr gryks s Gjibraltarit, nga i cili piratt i ngarkonin detart t paguanin disa shpenzime. Tarifat ndryshe njihen edhe si list mimesh t puns s sigurimeve. Tarifat shrbejn pr prcaktimin e mimit t sigurimit t rrezikut. Tarifa e premive mund t prfshij: 1) Shkalla e premis n prqindje ose promil, e cila shumzon shumn e sigurimit ose ndonj shum tjetr dhe shfrytzohet si baz. 2) Premia n shum absolute, e cila kalkulohet pr nj rrezik t caktuar; 3) Procedura e kalkulimit t shkalls s premis; 4) Kriteri pr lshime ose pagesa plotsuese t premis s sigurimit pr shkak t t ashtuquajturit individualizm t rreziqeve t lendeve t caktuara apo dallimi pr shkak t masave preventive t ndrmarra. 5) Shkalla minimale e premis. Shkalla m e ult q mund t arrij premia pr shkak t lirimeve dhe bonuseve 6) Premia minimale n shum absolute n marrveshje pr sigurim t vlerave n sigurim t ult 7) Shkalla maksimale e premis n rast t rezultateve teknike negative n marrveshje t caktuara pr sigurimin n rastet kur aplikohet bonusi dhe mallusi. 2.2.2 Pagesa e premis

14

N baz t kontrats pr sigurim, i siguruari sht i obliguar t bj pagesn e shums s premis, kurse i siguruari sht i obliguar ta pranoj premin e paguar. Shuma e pagess mund t paguhet me nj pages t vetme apo me nj seri t pagesave (pjes pjes, me kste) pas momentit t lidhjes s kontrats mbi sigurime. Lartsia e premis, gjat kohzgjatjes s sigurimit, mund t mbetet e njjt apo t ndryshoj. Ndryshimi i lartsis s premis n sigurime mund t bhet: a) kur ndryshojn rrethanat, t rndsishme pr madhsin e rrezikut. Rreziku bhet m i madh apo m i vogl n raport me gjendjen n momentin e lidhjes s kontrats pr sigurim. b) me marrveshje t t dy palve t involvuar n kontratn mbi sigurim. Ekzistojn disa variante t pagess s premis, si jan: 1. Pagesa e menjhershme e premis pasi t jet lidhur marrveshja mbi sigurim. siguruesi e merr barrn e sigurimit nj dit pas dits s lidhjes s marrveshjes. 2. Pagesa e mvonshme, pas lidhjes s marrveshjes, ather obligimi i siguruesit fillon nga dita e fillimit t sigurimit, t prcaktuara me marrveshje pr sigurimit. Nga praktika e pagess s premive, n sigurime hasen dy lloje t parimeve t primeve3: 1. Parimi i ndarjes s premis. Ekziston mundsia e ndarjes s premis, ose njsi nga premia, nse plotsohen disa kushte n praktikn e sigurimit. 2. Parimi i pandashmris s premis s sigurimit. Ktu nuk ka kthim t premis s sigurimeve. N sigurime, premia e sigurimit, sipas rregullit, shprehet n promil t shums s siguruar, e ndonjher edhe si prqindje t ksaj shume. Lartsia e promils, gjegjsisht prqindjes varet nga probabiliteti i ndodhjes s dmit dhe intensiteti mesatar i dmit. Shembull:

Xhevat Bakrai, Menaxhimi i Rrezikut dhe Sigurimeve, Prishtin, 2007, fq. 143

15

Q t caktojm lartasin e premis, ne supozojm se kemi siguruar nj lind n vler prej 2,000,000, shkalla e premis sht 8 promil. Nga kjo del q premia e sigurimit sht 16,000.

3. Shuma e kompensimit n sigurime

Nga teoria dhe praktika n sigurim, shtja lidhur me kompensimin nga sigurimi m s shpeshti grupohet n dy grup-shtjesh4: a) shtja lidhur me konceptin, prllogaritjen dhe pagesn e kompensimit nga sigurimi, dhe b) shtja lidhur me falimentimin e dmit.

3.1 Koncepti, rndsia, prllogaritja dhe pagesa e shums s kompensimit

Dmshprblimi, kompensimi nga sigurimi i prfshir t t gjitha shpenzimet e institucioneve t sigurimit, kur ndodh rasti i parapar, i mundshm, i pavolitshm, kur realizohen raste t dmshme ekonomike.

Xhevat Bakrai, Menaxhimi i Rrezikut dhe Sigurimeve, Prishtin, 2007, fq. 149

16

E tr filozofia e sigurimeve qndron n at se: i siguruari, prkatsisht kontraktuesi i sigurimit paguan premin e sigurimit n baz t parimeve t repricitetit dhe solidaritetit, kurse siguruesi obligohet q, kur t ndodh rasti i siguruar (rreziku) do ti paguaj personit t siguruar, prkatsisht ndonj pale t tret shumn e kompensimit ose t bj di tjetr . N sigurimin e pasuris kompensimi quhet dmshprblim pr dmin e psuar material apo jomaterial, kurse n sigurimin e personave, pages e t ashtuquajturs shum e prcaktuar. Pagesa e obligimeve t dala si rrjedhoj e ndodhjes s rasteve t siguruara njihen si likuidim i obligimeve. Pr t likuiduar obligimi, siguruesi nevojitet t prcaktoj: a) vrtetimin e ndodhjes s rastit; b) lartsia e obligimit t tij. Tek sigurimi i personave nga rasti i vdekjes, prjetimit ose kundr rrezikut t fatkeqsis, do her paguhet nga fondi i sigurimit, kur krijohet rasti i pavolitshm, saktsisht ajo shum e cila sht prcaktuar si shum e sigurimit n momentin e lidhjes s kontrats. Shuma e kompensimit n kto sigurime sht fikse, e pandryshueshme dhe definitive. Kur kemi t bjm me sigurime t pasuris, siguruesi sipas rregullit duhet t paguaj dmin real, kur paraqitet rasti i pavolitshm. Por, n madhsin e dmit prve vlers reale t dmit ndikon edhe shuma e sigurimit dhe vlera e puns s siguruar.

3.2 Vlersimi dhe likuidimi i dmit

Vlersimin dhe likuidimin e dmit ka t bj me prcaktimin e obligimeve t siguruesit n baz t marrveshjes s lidhur pr sigurim, edhe at nga momenti kur krijohet dmi nga i cili jemi siguruar. N kt situat, siguruesi e vlerson dmin dhe prcakton lartasin e obligimit, shumn e kompensimit q duhet ti paguaj pals s siguruar, apo ndonj pale tjetr. Procedura vlersimit dhe likuidimit t dmit zhvillohet n disa faza, q nga momenti i ndodhjes s dmit, vlersimit t tij deri tek pagesa e tij. Ekonomia e sigurimit ka prcaktuar kto faza t zbatimit t procedurs s vlersimit dhe likuidimit t dmit:

17

a) Dokumenti pr paraqitjen e rastit t siguruar. I siguruari sht ligjrisht prgjegjs q ta informoj siguruesin pr dmin e krijuar brenda afatit t caktuar kohor. b) Vlersimi i dmit. Dmi vlersohet dhe prcaktohet nga siguruesi dhe i siguruari, ose prfaqsuesve t tyre t autorizuar. Nse ata nuk arrijn plqimin pr vlersimin e dmit, vlersimin e dmit e bjn ekspertt. c) Prcaktimi se, a ekziston obligimi siguruesit. Siguruesi prmes dokumentacioneve prkatse bn vlersimin e dmit, tenton t dij se a ekziston obligim pr kompensim nga marrveshja pr sigurim. T shoh shkaktart e dmit dhe t shoh se a kan qen t mbuluar me poliss t sigurimit. d) Prcaktimi i lartsis s shums s obligimit nga sigurimi. Nse vrtetohet s ekziston obligim i siguruesit, ather tentohet t prcaktohet lartsia e sigurimit, lartsia e zhdmtimit, shuma e prcaktuar q siguruesi sht i detyruar ti paguaj pr shkak t paraqitjes s rastit t siguruar.

e) Pagesa e sigurimit. Obligimi i siguruesit, i dal si rezultat i paraqitjes s rastit t siguruar, obligon siguruesin q n aft t caktuar t kryej pagesn e sigurimit/kompensimin. Siguruesi mund t krkoj kthimin e dmit t pagur nse vrteton q sht mashtruar nga i siguruar i pandrgjegjshm.

18

Literatura:
1. Xhevat Bakrai : Menzxhmenti i Rrezikut dhe Sigurimet, Prishtin, 2007 2. Isa Mustafa: Prishtin, 2008. Menaxhmenti Financiar,

3. 17- Risku, Sigurimet dhe Ecuria e Sigurimeve n Tregun Shqiptar, publikim n internet, 10 Maj 2007, Eglantina Zyka & Elena Tomori, publikim n internet.

19