~

FOUCE
:=o
licacins de
SAC S.L.
Primeira Edicin
Novembro 1995
Xon Carlos Garrido Couceiro
Edita:
ISBN
Edicins Fouce
Departamento de Publicacins de SAC S.L.
Praza Comandante Manso, 11, Entrechn
Tlf. 23 15 59
Fax: 23 12 03
27001 LUGO
84-605-4289-0
Depsito Legal:
VG-744-1995
Imprenta:
Comercial Grfica NS
Prncipe 22, VIGO
Manuel Garca Barros
Loitando sempre
D Didctica da Vida D
A David Ovidio Garca /nsua
NDICE
Contexto ............................................................................................................. 9
O espacio loca ................................................................................................ 17
Documentos 1
Ayuntamiento de La Estrada, su origen y vicisitudes ..................................... 27
A mocidade dun poeta .................................................................................... 31
Documentos 2
Escolma potica ............................................................................................. 43
Escoller bando ................................................................................................. 4 7
Documentos 3
Dos mes u record os. Un banquete na Estrada ................................................... 63
Emancipacin La brega ................................................................................... 65
Documentos 4
Daqueles tempos ............................................................................................... 81
Nacionalismo: Conciencia da identidade colectiva ...................................... 85
Documentos S
Temas nacionalistas ......................................................................................... 111
Suxerencias ..................................................................................................... 112
Galicia sigue siendo postergada ...................................................................... 113
Unha escursin ao Pico Sagro ........................................................................ 114
Contos da Terra. Calros .................................................................................. 116
A obriga de ser libre en calquera circunstancia ......................................... 117
Documentos 6
El gran mitin republicano de la Estrada .......................................................... 137
Carta do teniente alcalde da Estrada <liante da condea a morte aos concelleiros
............................................................................. ............................................ 140
Gal egos ........................................................................................................... 141
Emigracin e Instruccin ............................................................................. 143
Documentos 7
A derradeira leccin do mestre ....................................................................... 155
Aos estradenses ............................................................................................... 156
O mellor faro pra impedir qu-os pobos tropecen, unha escola ..................... 157
Contios da Terra. Cousas da vida ................................................................. 159
Contios da Terra. Acaron da pedra ............................................................... 161
Razn e Relixin ........................................................................................... 163
Documentos 8
As foi a cousa ................................................................................................. 171
Termar da patria nos das mouros .............................................................. 173
Documentos 9
Los ochenta y dos aos de un buen gallego ................................................... 185
A mia bibrioteca ............................................................................................ 186
Na morte do Patriarca Manuel Garca Barros ................................................ 187
Fulgencio Tizn .............................................................................................. 188
Solemnes festas. Santa Margarita ................................................................... 189
Ken Keirades ................................................................................................... 190
Os xornais usados e as fotos reproducidas foron cedidos polo Museo de Pontevedra
(El Emigrado, Celtiga, Vida Gallega, Galicia, Eco de Galicia, fotos Castelao, etc .. .),
Biblioteca Xeral de Santiago, e coleccins particulares. A todos eles damos o noso
agradecemento
9
Contexto
Para comprender a sociedade na que naceu Manuel Garca Barros,
no seo dunha familia labrega, nunha comarca como a da Estrada, a
finais do sculo XIX, ternos que necesariamente entender a situacin
do campesiado galego na transicin desde o Antigo Rxime forma-
cin dun Estado que responde ao novo contexto de eonoma capitalista.
Pasando de ocupar unhas leiras que non posua e traballar para a sub-
sistencia, a verse na obriga de xerar excedentes e competir nun merca-
do cada vez mis mundializado, facndose donos da sa terra. A Casa,
unidade econmico-familiar sobre a que descansa a produccin
campesia, non estaba orientada a gaanza, cara xerar excedentes; e
tampouco est regularizada a remuneracin peridica dos seus membros.
Eric R. Wolf di que
O campesio non opera como unha empresa no sentido econmico; imprime
desenrolo a unha casa e non a un negocio
1

A. V. Chaianov fala dun tipo especial de economa campesia, a
economa familiar e
.... dado que o principal obxectivo da economa campesia a satisfaccin do
presuposto anual de consumo da familia, o seu maior interese non radica na
remuneracin da unidade de traballo (o traballo diario), senn na do traballo de
todo o ano2.
dicir, os labregos non senten a necesidade de utilizar todo o seu
tempo e enerxas para acumular beneficios, senn limitar a produccin
a conseguir artigos que poidan ser directamente utilizados polos pro-
ductores. A sa relacin coa natureza tampouco concibida en termos
econmicos estrictos, xa que anda sendo a sa fonte de riqueza e me-
dio de vida, ao non estar movidos polo obxectivo exclusivo da acumu-
LOITANDO SEMPRE
Manuel Garca Barros
(no centro), na sa casa
de Callobre en 1913.
Sempre estivo orgulloso
da condicin de labrego.
Nunca ocultou a
procedencia humilde,
amasando durante toda
a vida unha grande
capacidade de
identificacin coas sas
coordenadas sociais,
econmicas, e mesmo
xeogrficas.
Tampouco fixo cantos
buclicos ao traballo
agrario, senn que
recoeceu a sa
dureza; anda que se
amosou agradecido coa
natureza que lle ofreca
os recursos necesarios
para liberarse de ter que
claudicar diante dos
homes para ganarse o
sustento.
MANUEL GARCA BARROS
10
O campesiado tivo que
modernizarse a marchas
forzadas para impedir
que a penetracin do
modelo econmico
capitalista o arruinase
ao aplicar un sistema
productivista que
consegue colocar a
menor prezo os seus
productos
lacin de capital, que o levara a depredar o entorno natural para
extraerlle todos os recursos, a terra do campesio unha prolongacin
da sa identidade, forma parte tamn do concepto mis amplo que a
Casa.
Se ademais ternos en conta a circunstancia de que deban pagar aos
seores, ou ao Igrexario un tanto por cento (un 20 ou 25%) do que
produciran, explica tamn que non estiveran motivados a incrementar
a sobre-explotacin dos seus recursos. Dinnos Rodrguez Galdo e Faus-
to Dopico:
O pequeno campesio, propietario ou arrendatario ( ou ambas causas vez),
vive normalmente ao lmite da mera subsistencia, e nos anos normais vende
unicamente parte da sa produccin para atender as compras mis urxentes
( apeiros de labranza, sal, vestidos ... ), ao pago dos impostas ou as cargas mone-
tarias, e tal vez converta a sa colleita de trigo nun cereal menos cotizado, que
constituir o seu alimento habitual. Non corrente que conserve grandes canti-
dades para os anos difciles, nin anda no caso dunha boa colleita, primeiro polo
mesmo mecanismo de depresin dos prezos que lle leva a comercializar unha
cantidade maior, despois polos problemas e riscos de almacenaxe, por ltimo
pola sa mesma situacin de precariedade crnica que posiblemente lle leve
nos anos <<afortunados>> a mellorar a sa alimentacin ou realizar algn
gasto inusual ou algunha reparacin extraordinaria na sa vivenda ou na sa
explotacin
3

Esta situacin faca que os labregos estivesen sometidos aos acci-
dentes metereolxicos dos que dependa as sas colleitas, e por tanto a
sa subsistencia. As as copiosas chuvias de agosto, setembro e outubro
do 1852 que arruinaron a colleita deste ano pode considerarse como un
desencadeante dunha crise na economa galega que sera extensible
ata o 1857; demostrando a sa estructuracin en base a agricultura de
subsistencia; como di no 1853 Jos Mara Castro Bolao:
A escasez do 1852 non fixo mis que poer en evidencia o mal; pero en realidade
11
non o produciu, por que se deriva de causas exteriores.
As a crise do 52 tamn fixo explcita a lenta e tarda integracin de
Galicia no mercado espaol, anda que o mercado espaol na Galicia
tia xa penetrado danando seriamente o sector artesanal; no suposto
contrario poda ter evitada dita crise, e sa vez, a fame, as febres
estacionais, e a epidemia de clera, que causou. Graficamente recollemos
aqu as palabras do Deputado pontevedrs Hermenegildo Gallego:
Se esta provincia non estivese, como as de frica, separada pode dicirse do
resto de Espaa, pouco ou nada importara a extraccin (refrese exportacin
de cereais) pois polo camio que fai vinte anos se est construndo cara Castela,
vira en tres das os trigos e vios de Zamora e en dezaseis horas os centeos de
Ourense por cambio de froitos, pesca e mercanca nivelando as necesidades dos
cereais vivificara ao pas.
4
Esta interpretacin habera que completala coa de Joam Carmona,
quen realizou a sa Tese de Doutoramento sobre as industrias artesanais
do lio
5
; no que nos apunta uns primeiros pasos cara o mercado, e que
xa rachara co modelo de economa de subsistencia; no entanto dada a
sorte que correron estas industrias textis tampouco altera a anlise de
Galdo e Dopico. Ao estar a comercializacin da produccin de lio en
mans castelns, e con canles de distribucin pouco axeitados (por
exemplo os temporeiros que an a sega a Castela), cando apareceu o
auxe do algodn Ingls, as redes de comercializacin abandonaron a
produccin de lio para dedicarse a distribur algodns.
Os Foros son a carga impositiva mis esmagadora na moderniza-
cin do campo Galego e das reas limtrofes de Len e Asturias,
descoecido nas outras partes de Espaa nas que coas Cortes de Cdiz
empezaron a transformacin das relacins de propiedade da terra. En
1811 xa se publica o primeiro decreto de abolicin dos seoros, com-
pletado co de 1823, e outros que ao longo do sculo XIX se deberon ao
pacto entre liberais e terratenentes que foron significando xunto coa
Desamortizacin de Mendizbal, un cambio xurdico na forma de
propiedade que non no cambio de propiedade, pero que deixou como
propiedade privada en sentido burgus unha terra que xa a ser explota-
da baixo orientacins capitalistas, cara o mercado, e transformandose o
modo de produccin feudal cara un modo de produccin capitalista da
terra mentres Galicia se mantia no plano xurdico en relacins de
produccin Feudais ata o sculo actual.
Coa desamortizacin a pequena burguesa urbana Galega dedicouse
compra dos foros para recibir unha renda pola terra e converterse eles
mesmos en foreiros. Dedicronse a vivir de rendas, podendo prescindir
de acometer unha revolucin industrial nas nosas cidades que fixeran
posible a absorcin do excedente de poboacin activa do campo abrigado
a este a emigrar fora de Galicia ao carecer a nosa terra dunha Buenos
Aires, ou dunha Habana, xa que, por dar un dato, en 1900 A Estrada
era o Concello mis poboado da provincia de Pontevedra, pero na Vila,
computabanse 1.300 habitantes dos 26.838 que haba en todo o Concello.
A non articulacin rural-urbano levou historicamente a unha confron-
tacin que explica enfrontamentos como os cercos que os labregos
exercan contra as Vilas, como medida de presin. O Monumento ao
Labrego e a Festa do Labrego de Lagartns conmemoran un deses
cercos levados a cabo polos agraristas da Estrada no ano 1915.
O certo que se produce un movemento demogrfico cara aln das
nosas fronteiras en busca de grandes urbes, fundamentalmente latino-
americanas. 650.000 emigrantes netos produciu Galicia desde 1870 ata
LO/TAN DO SEMPRE
MANUEL GARCA BARROS
12
Feira en Carballo,
ano 1923
1914. Esto - evidentemente - alixeirou o peso da poboacin sobre a
terra e as remesas dos emigrantes facilitaron a transicin dunha agri-
cultura de subsistencia cara unha maior especializacin gandeira, cun
orientacin cara a modo de produccin capitalista no que estaba inserida
Galicia.
E as ternos que constatar cambios na estructura de subsistencia cara
unha maior produccin para o mercado. Xa, desde finais do XVIII ata
1820 Galicia pasou de importadora a exportadora de cereais. As
rotulacins intensificronse, en 1860 Galicia converteuse en exportadora
de cabezas de gando vacn a Inglaterra ou a outras zonas do Estado.
Esta incipiente especializacin produciu algns cambios en cultivos
tradicionais. Ao millo e a pataca engadironselle cereais forraxeiros, a
extensin de pastos e praderas. Galicia comezaba pois a transformar a
sa tradicional agricultura de subsistencia pola crecente orientacin cara
o mercado. Braas describira ao labregos do seu tempo dicindo:
... el aldeano gallego no tiene ms que dos recursos para hacer frente a las
necesidades de su familia y a las del despiadado fisco: el maz y el ganado
vacuno. El prirneiro provee de pan para sus hijos, de alimento para sus cer-
dos, gallinas y, sobre todo, le proporciona en diversas pocas un forraje sano
y sustancioso para sus bueyes.
E o gando empregbao - segundo el - para dispor de dieiro co que
pagar os tributos. Nesta situacin os Foros como carga anacrnica
converteronse nun obxectivo a liquidar polos labregos galegos. Non
sorprendente que se comezasea o proceso de redencin, as remesas de
emigrantes empezaron a orientarse a pagar ao foreiro para facerse donos
de seu. Esto - obviamente - substraiu capitais da terra e demorou o
proceso de especializacin, consolidando a vez a fragmentacin e ato-
mizacin da terra; dous factores internos que explican parte da limita-
13
da extensin que a pesar da orientacin gandeira e a maior diversidade
de cultivos experimentou a agricultura galega neste perodo.
Ao falar de factor interno dehese matizar, pois se a especificidade
da agricultura e do rural galego presentaba uns problemas que lle eran
propios, tamn eran abordables desde un aparato administrativo que
empregara os recursos recadados en corrixir as disfuncins, e lexislar
de xeito que se buscasen sadas sa situacin. Polo que se fai necesa-
rio relacionar o enriba dito cos chamados factores externos, pois ne-
cesario facer unha reflexin terica de como a formacin do Estado
Moderno, e a liquidacin do ancien regime, a construccin dun aparato
burocrtico e unha estructura xurdico-administrativa co liberalismo e
a restauracin . Nesta situacin asentouse o edificio do Caciquismo,
que segundo nos di Castelao, xurdiron do desbaraxuste entre superes-
tructura poltica e problemas dos cidadns. Deixando para mis adiante
a anlise do aparato xurdico-poltico e a sa implantacin durante o
sculo XIX en Galicia e mis concretamente na Estrada, abordamos
agora as devanditas Causas externas que retardaron a modernizacin
do agro galego. E recordemos que estabamos na incipiente especializa-
cin na Ganderia cara o mercado, e unha maior diversificacin de cul-
tivos.
As tres fundamentais seran:
1 Ausencia de viais de comunicacin axeitadas.
2 Poltica Arancelaria perniciosa para o campo Galego.
3 Carencia de tecido agroindustrial e comercializador, que elabo-
rase a nosa materia prima e a colocase nos mercados.
Debullando estas tres causas teriamos unha explicacin de por que
a crise agraria de finais do sculo XIX, e para iso podemos remitirnos
ao estudio de Xaime Garca-Lombardero e Vias
6

Esta crise, achacouse a un exceso de superproduccin; pero xa no
seu momento figuras como Jos A. Parga Sanjurjo sinalaron como cau-
sa mais ostensible e inmediata a competencia que comezaba a exercer
as carnes de vacn procedentes dos Estados Unidos que, como
aconteceron cos grans, invadiron os mercados Europeos e, especial-
mente, as prazas de Reino Unido. Este motivo traera como consecuen-
cia un descenso das exportacins de gando galego. Por parte de Inglate-
rra o gando USA supoialle unha serie de vantaxes que explicaban a
reduccin das compras a Galicia. Un transporte mis veloz para o gando
americn fundamentado nos adiantos tecnolxicos do vapor, fronte aos
escasos, caros e lentos transportes galegos. Os baixos prezos america-
nos fronte aos subidos prezos a que se venda na Galicia o gando de
exportacin debido a estructura agraria galega (minifundio, fragmen-
tacin da camada gandeira, ausencia de seleccin de razas) e outras
caractersticas non imputables ao sistema agrario (incidencia tributaria,
lexislacin prohibicionista en materia de comercio exterior que provo-
caba represalias de outros pases e das que logo falaremos, etc ... ). EEUU
enviaba carne en canal, mentres que Galicia s exportaba animais vi-
vos. A partir do 1885 Arxentina erxese nun dos principais fornecedores
do mercado Ingls e logo irrompera Australia, mentres na Galicia como
di o Consello Provincial de Agricultura, Industria e Comercio de
Ourense: A pesar da baixada de prezos non hai compradores e o pobre
gandeiro, non podendo facer dieiro para pagar as contribucins, rendas,
etc ... , vese obrigado a emigrar. A baixada dos prezos foi por aquel
entn nalgunhas zonas de ata un 60 e 70 por cento, e mesmo a
imposibilidade de vender.
Deixamos debuxadas as causas da ralentizacin da modernizacin
LOITANDO SEMPRE
MANUEL GARCA BARROS
14
O tren, elemento
fundamental de
desenvolvemento,
chega tarde a Galicia.
Ser un motivo
constante de
mobilizacin social no
noso pas. Na foto, un
tren pasando por
Chapela en 1924
do agro galego a finais do sculo pasado. O campesio galego enfronta
estas situacins de forma singular (se entendemos por individuo o suxeito
singular que a casa), comezando progresivamente a organizarse for-
malmente para enfrontar os problemas que lle son comns de xeito co-
lectivo. Ademais, a fragmentacin da propiedade, e o feto de que as
explotacins familiares sexan de pequenas dimensins permite mitigar
o efecto da crise por canto a dependencia de consumos exteriores ( adubos,
sementes, combustibles, etc ... ) era menor, e a precariedade xa obrigou a
diversificar actividades productivas por parte de membros da Casa cara
outros oficios diferentes do de labrego (serranchns, carpinteiros, ferreiros,
peneiros, peiteiros, cesteiros, carboeiros, pedreiros, canteiros, albaneis,
oleiros e telleiros, caleiros, latoeiros, ourives, zarralleiros, coireiros,
zapateiros, albardeiros, afiadores, forneiros, xastres e costureiras,
mazadeiras e fiadeiras, etc ... ) entre esas profesins exercidas no seo da
casa labrega e que contribua ao sostemento do seu conxunto, tamn
estaba a de torneiro, na que ternos que situar a Manuel Garca Barros
como logo veremos. O nmero de feiras existentes por todo o pas, e
especialmente na Estrada, dan conta de como no seo do campesiado se
desenvolveron estratexias de supervivencia optimizando os recursos da
sociedade rural. Nestas feiras permitiase un intercambio de mercadoras
que normalmente non persegua a acumulacin de capital, senn dentro
dos valores antes reflectidos nos que se desenvolve a produccin labrega,
unha vez garantido o sustento alimenticio, o obxectivo adquirir outras
mercadoras para consumo da propia casa. Na Estrada, por exemplo,
desde o 1836 celebrase unha feira de fin de mes. A mis relevante
neste momento a do Foxo, tamn de carcter mensual. Hai feiras
tamn na Pena, na Pica, en Renda e Codeseda. Houbo tamn no Viso,
Consolacin, Souto de Vea, San Vicente, Campo-Redondo, Bemposta,
San Xulin de Vea. A feira un elemento econmico relevante, pero
desde o punto de vista social e cultural, ser tamn importantsimo no
marco do rural galego.
Sen entrar en profundizar mis no xeito en que os labregos supera-
ron a crise que padeceron, o certo que a partir do 1890 se constata un
considerable incremento da cabana vacuna e das exportacins. Como
15
di X. R. Barreiro: O Ferrocarril de Galicia se abre ao centro, cando
este necesitou a carne e merluza Galegas; expandindose comercial-
mente o noso gando para satisfacer as demandas de Madrid, Barcelona
e Valencia.
Agora ben, esta gandera est sufrindo moi directamente as conse-
cuencias dunha poltica econmica estatal perxudicial aos seus intere-
ses. O arancel proteccionista de 1891 lle totalmente contrario, feto en
beneficio de grupos econmicos consorciados (oligarqua cerealstica
Casteln). A cuestin aparece moi clara no caso do millo. Galicia a
rexin maior productora do Estado de millo; e no entanto, desde a sa
especializacin gandeira, vese obrigada a importar grandes cantidades.
O arancel protector dos prezos de cereal grava con 80 pts. tonelada; o
arancel, segundo parece, mis alto de Europa, xa que o seguinte pas,
Italia, s gravaba con 25 pts. por tonelada. Esto quer dicir que os Galegos
deban desembolsar uns 20 millns de pts. en aranceis (a altura da
primeira dcada do sculo). A supresin dos aranceis para o forraxe
estar sempre no declogo das reivindicacins agraristas.
A estructura do agro Galego que estivo case intacta desde o sculo
XVI empeza a sufrir transformacins. Na primeira dcada do sculo
XX xorde na Galicia un forte movemento organizativo dos labregos
que propoen xa solucins colectivas para o agro; o Sindicalismo Agrario
ter entn un papel fundamental na modernizacin da agricultura Galega
desde 1900 ata o 1943. As organizacins labregas cumpran funcins
de todo tipo, moitas das cais lle corresponderan administracin do
estado, sendo impulsoras da concienciacin, organizacin e moderni-
zacin do agro galego a travs das diversas lias de actuacin que
seguiron: tanto na reivindicativa (loita contra os foros, consumos e
fioratos); como nos servicios (cooperativas de compras en comn:
insumos agrcolas e obxectos de consumo; as Caixas Rurais, Mutuali-
dades e Seguros, cooperativas de venda en comn, industrias
elaboradoras rurais, trada de novos cultivos,etc .. ); como no campo da
instruccin ( escolas rurais, cursos de formacin en tcnicas agrcolas);
como no cultural (publicacin de xornais, celebracin de actos culturais,
patrocinio de corais, grupos de msica ou mesmo teatrais, festas, etc ... )
e na dignificacin dunha profesin e dunha condicin, a de ser Labrego.
Queda pois deseado o escenario socio-econmico no que Manuel
Garca Barros vn ao mundo no seo dunha casa labrega. Unha situa-
cin econmica que el a travs do seu traballo fsico (como labrego) e
intelectual (como escritor) far fronte ensaiando unha e outra vez
propostas de organizacin administrativas e programas de actuacin
institucional que permitan superar a precariedade e dependencia do
colectivo ao que el pertence, do que sempre se sentiu orgulloso de
pertencer: o campesiado.
Estas propostas de organizacin poltica faranse no contexto inesta-
ble da construccin dun novo rxime, actuando dentro das regras de
xogo que este impn. O Estado Espaol fai fronte a unha revolucin
pactada durante o sculo XIX como consecuencia do desenrolo das sas
forzas productivas cara a dotarse dun aparello xurdico-administrativo
que responda ao acordo entre as distintas clases sociais en pugna. Ese
aparello institucional desease no centro do sistema e instalase sobre
todo o territorio do estado baixo a doutrina liberal que considera ao
suxeito poltico, ao individuo, e non a colectividade (nacin, clase, etc ... ),
e que todos os individuos son iguais diante da le. As pois reticlase o
territorio e cranse entidades administrativas (Concellos, Partidos
Xudiciais, Provincias) que non se corresponden coas comunidades
LOITANDO SEMPRE
MANUEL GARCA BARROS
16
(minimamente cohesionadas) socialmente existentes. Esas entidades
administrativas dtanse de competencias na xestin de recursos do grupo
social sobre a que teen xurisdiccin (municipio ou provincia), se ben
non existe na sociedade unha conciencia colectiva que faga aos indivi-
duos identificar esa nova estructura poltica como unha frmula de ad-
ministrar os intereses comns.
Os intereses econmicos das distintas reas do Estado Espaol non
son homoxneos senn en moitos casos contrapostos. Cando non se
recoecen como tais os distintos grupos con intereses enfrontados
establecendo formulas de concertacin entre eles, a xestin dos recursos
e a lexislacin facase en funcin da capacidade de presin dos distintos
axentes sociais e econmicos que actan de xeito informal, dicir, sen
regular polticamente o seu funcionamento, nin recoecer xuridicamente
a sa existencia.
Conseguintemente a lexislacin do novo Estado este feta en fun-
cin do deseo de poltica econmica, comunicacins e infraestructuras
que beneficiaban a determinados grupos ou rexins do Estado Espaol
con maior capacidade de inclinar a xestin cara a sa comunidade e
clase social. Polo que, tanto a nivel Galego a travs do xurdimento de
organizacins de carcter nacionalista, como desde as organizacins
labregas, pretendese presionar administracin primeiro, e ocupar e
transformar dita administracin despois.
O Estado recrutou entre a fidalgua galega en decadencia, axentes
que xestionasen discrecionalmente as reas de poder local e provincial
de xeito que viabilizasen a instalacin do novo rxime institucional,
organizando as eleccins periodicamente para dotalo de lexitimidade,
e disolvendo calquera agromar de movemento reivindicativo colectivo,
no enfrontamento localista e na dinmica de confrontacin de bandos
no interior de cada localidade. Estes axentes na literatura da poca e no
momento actual receben o nome de caciques. Guerrero, Juli e Torres
describen as a situacin xerada pola Restauracin:
Se o sistema produciu na cspide unha oligarquizacin do poder, na sa
base funcionou a travs dunha rede de padroados e clientelismo que recibiu
o nome de caciquismo. Ser o perodo da Restauracin cando o caciquismo
alcance o seu maior vigor, pero a presenza dos caciques na vida local
comezou coa mesma substitucin das autoridades do Antigo Rxime por
Municipios electivos. Os caciques eran, na sa ori.xe, os xefes que na Amri-
ca prehispnica disfrutaban dun poder limitado, pero arbitrario, sobre de-
terminado territorio. Os conquistadores servironse deles para establecer
unha relacin conectada informalmente coa administracin espaola. im-
portante este ori.xe da voz cacique e o cometido que se lle asigna ao personaxe
porque tamn na Espaa da segunda metade do sculo XIX, cacique ser a
persoa que, por disfrutar dun determinado poder social sobre unha
localidade, se converte no xefe local dun partido poltico e garante as, por
medio dunha xerarqua paralela, a conexin da administracin central coa
local.
O que o cacique ofreca aos xefes provinciais ou nacionais do seu partido, ou
ao ministro da Gobernacin, era a seguridade de que o candidato do partido
- fose designado polos organismos centrais do propio partido ou imposto
pola sa organizacin provincial - obtera na eleccin os votos da sa
localidade. A cambio, o cacique obtia unha serie de beneficios que poda
repartir entre un pequeno ncleo dos seus seguidores, constitundo as unha
clientela de fieis aos que conceda favores singulares
7

O caciquismo alcanzou o seu grao mximo no ltimo terzo do scu-
lo durante o perodo no que discorre a mocidade de Garca Barros. Foi
entn cando para evitar a inestabilidade poltica aberta no 1854 e non
pechada ata vinte anos despois se institucionalizou a prctica de alter-
17
La Estrada Plri'Zll. principal.
nancia pacfica ao fronte do goberno de dous partidos, o Conservador e
o Liberal. Ambos partidos estaban formados por organizacins locais
independentes vencelladas a un cacique ou xefe local. Moitos deles xa
desempearan este papel cos partidos Moderado e Progresista e pasa-
ron, coa Restauracin a exercer nas filas dos conservadores ou liberais.
No ano 1890 ampliouse o dereito ao voto aos maiores de 25 anos
facndose necesario compatibilizar sufraxio universal coa quenda pac-
fica dos partidos no poder; o que obrigou a extremar o funcionamento
fraudulento do sistema. Os caciques pasaron entn a desenrolar
prioritariamente o papel de axentes locais que garantan o trunfo do par-
tido previamente designado para gaar as eleccins (era o partido ao
que o Rei lle concedera o decreto de disolucin das Cortes anteriores).
Neste contexto xeral no que hai que inserir a existencia de Manuel
Garca Barros, o arranque da sa evolucin ideolxica, os primeiros tan-
teos na accin social e cultural, e os inicios da sa obra. Pero Ken
Keirades practicamente non se moveu en toda a sa vida do Concello
da Estrada, facndose preciso concretar mis algns aspectos de histo-
rial local no que se substancia o que anteriormente se dixo sobre a
realidade social, econmica e poltica da Galicia do sculo pasado.
O espacio local
As causas da evolucin socio-econmica e poltica do Concello da
Estrada non s hai que buscalas exclusivamente na Estrada, pois cando
facemos micro-historia topmonos con que un espacio escollido non
sempre recolle a causa desencadeante dos feitos que se producidos, por
exemplo a invasin napolenica, a guerra da independencia, as guerras
carlistas, as revoltas liberais, etc ... dificilmente podemos topar a sa
orixe se reducimos o campo de investigacin a un concello s; e tampouco
a crise da gandera, o lastre dos foros, e outros fenmenos analizados
anteriormente a nivel do conxunto do pas. Por iso nunca se debe per-
der a perspectiva global para comprender o que ocorre nun punto con-
creto.
LOITANDO SEMPRE
A creacin dun centro
de poder como o
Concello conleva o
establecemtno dun novo
espacio de loita polo
control deste poder, e, a
organizacin das
persoas entorno ao
obxectivo de facerse cos
seu control.
Segundo como estivese
situado previamente, ou
segundo se foi situando,
trazou alianzas e
elaborou estratexias de
loita por facerse cos
centros de decisin que
an condicionar o
desenrolo e lucro de
certas familias, e a
marxinacin e
decadencia doutras.
MANUEL GARCA BARROS
18
Como se pode apreciar no texto que se acompaa de Pedro Varela
(Texto 1) a implantacin da nova estructura administrativa sobre a
circunscricin estradense estivo alterada pola inestabilidade propia do
novo sistema e as particularidades da composicin de bandos locais
coas sas permanentes loitas por ocupar o poder municipal.
Anda que a filosofa de creacin de Concellos e Provincias parte
das Cortes de Cdiz (1812), ser no ano 1836 cando se constite a
primeira Deputacin Provincial e a formacin da Nueva Planta de los
Ayuntamientos constitucionales da provincia. Os encargados de trazar
os lmites dos Concellos e aplicar o R.D. de 23 de xullo de 1835 que
daba orixe a sa creacin topaban grandes dificultades nunha realidade
social tan diseminada e complexa como a galega en xeral e a
pontevedresa en particular. Para tomar as decisins sobre a estructura,
extensin e lindes de cada municipio crebase unha comisin composta
polos homes mis idneos de cada partido xudicial cara a elaborar o
proxecto de divisin municipal.
Constatase que este proxecto non foi do agrado de moitas parroquias
que acudiron a protestar e reclamar Concello propio apoindose no
artigo 4 do citado decreto que rezaba como segue:
Os pobos que dependan de cidades ou vilas en canto ao rxime municipal,
podern solicitar a formacin de concello propio, sempre que a sa poboacin
chegue a 100 vecios, ben sexa por si ss ou xuntndose con outros pobos
limtrofes.
A existencia previa dunha organizacin social como era a parro-
quia, levou a que moitas quixeran a travs da consecucin de Concello
propio acadar un recoecemento xurdico de dita realidade social, sen
ter en canta que as pequenas dimensins da administracin local faran
inviable moitas obras e servicios de certa envergadura.
Segundo Faria Jamardo
8
nos traballos de delimitacin dos novas
concellos moi posible que influse o escrito que Jos Valladares dirixe
desde Tabeirs o 18 de Xullo comisin pedindo que o trazado dos
concellos tea en canta as parroquias como clula a partir da cal, por
agregados, chegar a establecer a nova entidade. Non podendo asistir
reunin da Comisin, adxunta unha memoria sobre a nova organiza-
cin dos concellos que parece ser a que inspirou o proxecto final. O
Gobernador remite ao Secretario de Estado e Despacho do Interior a
memoria de Valladares o 6 de agosto do 34 acompaando esta reflexin:
Os pobos de Galicia non son agregados como en Castela e outras Provincias;
encntranse diseminados en pequenos casaros que chaman barrios e luga-
res, dos que se compoen as parroquias. Esta circunstancia fai indispensable
que lean unha persoa pblica inmediata, que no xudicial de pouco interese
e no econmico e administrativo represente a entidade municipal.
O propio Valladares resea na sa carta que:
Galicia na sa poboacin rural presenta unha singularidade que esixe regras
diferentes, non fciles de prever para o que non a observara nunca
Ponse de relevo tanto por Valladares (procurador nas cortes xerais
pala provincia de pontevedra, Tenente Xeral do Exrcito e pai de Mar-
cial e Avelina Valladares) como polo gobernador a necesidade de encaixar
a realidade social existente no modelo institucional imposto. As a
necesidade de ter en canta a singularidade da poboacin de Galicia, e a
imposibilidade de aplicar na provincia ao p da letra do R. D. d orixe
a multitude de conflictos. Recoecer personalidade xurdica parro-
19
EVOLUCIN DEMOGRAFICA DO CONCELLO DA ESTRADA
-
...
' ' '
.. ,
'
...
'
AGAR 303 351 376 393 415 471 403 304
AGUINS 334 331 393 402 400 420 386 393
ANCORADOS, S. PEDRO 378 393 457 535 534 529 523 393
ANCORADOS, STO. TOM 255 245 271 333 344 344 353 311
ARCA 622 759 554 628 544 661 623 584
ARNOIS 695 677 699 732 740 723 747 584
BALO IRA 180 173 158 174 184 183 183 132
BARBUDE 213 219 209 238 243 240 222 244
BARCALA, S. MIGUEL 375 378 358 361 368 370 367 338
BARCALA, SANTA MARIA 226 235 234 226 257 249 215 202
BERRES 874 855 848 924 843 867 1.003 813
CALLOBRE 615 848 767 807 872 867 853 797
CASTRO 569 566 677 565 571 583 618 586
CEREIXO 422 410 471 526 547 593 473 417
CODESEDA 1.464 1.583 1.605 1.711 1.646 1.589 1.615 1.113
CORA 495 492 493 493 514 524 496 377
causo 354 352 540 330 352 350 334 377
CURANTES 808 537 581 805 613 611 542 603
llSlllMMl.4
.. ~ .
1.11111' ..... M ;
,....,
; .. ...
Mlllll 1 '"
....
FRADES 304 286 298 291 297 333 318 308
GUIMAREI 750 783 868 1.022 1.031 1.063 920 760
LAGARTNS 361 337 364 460 468 396 404 398
LAMAS 284 310 277 337 347 352 314 239
LIRIPIO 345 371 393 392 390 312 353 282
LOIMIL 303 328 352 367 373 378 373 295
MATALOBOS 344 329 370 383 385 471 475 491
MOREIRA 506 498 557 575 584 580 586 615
NIGOI 472 471 487 486 500 469 482 470
OCA 472 489 524 546 552 552 541 480
OLIVES 324 337 370 400 401 403 404 371
ORAZO 809 763 859 755 741 749 868 592
OUZANDE 323 378 431 435 447 455 478 526
PARADA 637 651 844 639 637 623 584 610
PARADELA 370 305 323 340 348 386 387 329
PARDEMARIN 492 440 445 443 425 436 441 429
REMESAR 337 336 340 424 482 362 367 376
RIBEIRA 579 595 558 669 663 629 589 419
RIBELA 583 656 624 550 580 581 499 475
RIOB 449 446 502 491 519 516 520 522
RUBN 763 710 735 788 781 798 851 713
SABUCEDO 283 302 303 312 311 312 248 181
SANTELES 717 799 743 743 788 757 679 638
SOMOZA 570 630 593 601 599 515 518 419
SO U TO 966 919 946 910 902 770 803 778
TABEIRS 876 1.007 966 983 1.032 1. 134 960 730
TOEDO 238 275 317 302 299 315 321 268
VEA, SAN ANDRES 655 849 577 716 693 725 731 705
VEA, SAN XORXE 574 557 535 551 598 645 666 506
VEA, SAN XULIAN 494 448 522 506 524 525 529 425
VEA, SANTA CRISTINA 517 531 535 568 560 561 597 479
VINSEIRO 635 751 748 810 810 806 847 731
TOTAL 26.838 27.698 28.827 30.179 30.628 31.135 30.928 29.173
LOITANDO SEMPRE
Evolucin demogrfica
da Estrada desde
comezos de sculo ata a
dcada na que finou Ken
Keirades.
MANUEL GARCA BARROS
20
Parroquias Propostas para o
Partido Xudicial de Tabeirs
1 .- Frades
2.- Barcala (Sta. Maria)
3.- Barcala (San Miguel)
4.- Causo
5.- Cara
6.- Vea (San Xorxe)
7.- Vea (San Andrs)
8.- Vea (Sta. Cristina)
9.- Baloira
10.- Vea (San Xulin)
11.- Toedo
12.- Matalobos
13.- Santeles
14.- Aguins
15.- A Estrada
16.- Ouzande
17.- Paradela
18.- Barbuda
19.- Moreira
20.- Lagartns
21.- Guimarei
22.- Somoza
23.- Ribeira
24.- Berres
25.- Arnois
26.- Castro
27.- Oca
28.- Loimil
29.- Riob
30.- Remesar
31.- Orazo
32.- Ancorados (Sto. Toms)
33.- Agar
34.- Ancorados (San Pedro)
35.- Callobre
36.- Rubn
37.- Curantes
38.- Cereixo
39.- Lamas
40.- Tabeirs
41 .- Vinseiro
42.- Pardemarn
43.- Olives
44.- Arca
45.- Souto
46.- Nigoi
47.- Parada
48.- Codeseda
49.- Rivela
50.- Liripio
51.- Sabucedo
52.- Quireza
53.- Castro
54.- Tomonde
55.- Figueroa
56.- Parada
57.- Folgoso
58.- Cerdedo
59.- Pedre
60.- Meava
61 .- Quintilln
62.- Pereira
63.- Castrelo
64.- Forcarei
65.- Das lgrexas
66.- Acibeiro
67.- Millerada
68.- Ventoxo
69.- Magdalena
70.- Pardesoa
71.- Presqueiras (San Miguel)
72.- Presqueiras (Sta.
Maria)
73.- Gira
74.- Dornelas
75.- Pieiro
76.- Lamela
77. - Cerbaa
78.- Moalde
quia e concello propio significara a creacin de miles de entidades que
teran unhas competencias imposibles de asumir polos escasos recursos
que recadan pola reducida dimensin da parroquia. Mis recoecer esa
entidade xurdica a un organismo supraparroquial retira a comunidade
parroquial calquera capacidade de organizarse democraticamente para
xestionar os seus recursos, facndose propietario dos bens e
infraestructuras comns. Un dos parches que se promove neste sentido
polo mesmo gobernador a designacin de Tenentes de alcalde nas
parroquias.
Por outra parte outro conflicto provocado pola nova estructura a
colocacin da sede do Concello, sendo no Partido Xudicial de Tabeirs
e a Lama onde mis dificultades houbo polos conflictos de intereses
que se crearon. A colocacin determinar o desenvolvemento demo-
grfico e econmico da parroquia onde se site a sede como se pode ver
no cadro de desenrolo demogrfico da Estrada desde primeiros de scu-
lo (Tboa 1).
A resultas das consultas dos Gobernadores galegas, nomeadamente
o de Pontevedra e A Corua informando a Raa sobre a existencia da
realidade parroquial en Galicia, esta rematou aprobando 6 artigas nos
que se pretenda incrustar esa realidade social na nova organizacin
institucional, establecndose, entre outras causas, que cada parroquia
nomease pedneo e tenente, que os Concellos se formasen xuntando
parroquias e tendo en conta os seus lindes. O problema agora, unha vez
aceptado que o concello debe ser unha suma de parroquias, definir a
cantidade destas e un criterio para agrupalas. Tendo en conta que os
Concellos estarn limitados polos partidos xudiciais e provincias pre-
viamente establecidos, as parroquias que compoen A Estrada racharn
vencellos coas das sas comarcas naturais, como o caso da zona da
Ulla, pois o ro que os una foi utilizado para separalos por quen trazou
a divisin provincial. Vexase o conflicto entre os Gobernadores civs de
A Corua e Pontevedra polas parroquias das antigas xurisdiccins de
Bea (Santa Mara de Teo, Santo Toms de Vilario, Santa Maria de
Lucia e Santa Mara de Vaamonde ). O Gobernador de A Corua
demnda que a Xustiza de Bea se desentenda de todo o administrativo
que atinxe a estas catro parroquias, contestndolle o de Pontevedra que
a divisin en partidos xudiciais non pode alterar a civil territorial,
dicir, a realidade social preexistente. O Deputado polo partido de
Tabeirs, Sr. de la Vega, tamn defenda a necesidade de mudar os
lmites do Partido xudicial, concretamente con Laln, hora de estable-
cer os Concellos <leste partido, esta peticin non lle foi atendida; pero
en canto solicitude dun informe para elaborar a divisin interna en
Concellos do Partido Xudicial, Tabeirs, xunto con Laln, foron os ni-
cos partidos xudiciais sobre os que o seu Deputado non presentou infor-
me.
O primeiro proxecto de divisin municipal feito pola Comisin da
Deputacin de data 17 agosto de 1835 segua as ideas do entn goberna-
dor, Fernndez Villaverde, nas que propoa que estes tiveran a mxima
extensin posible (podendo cubrir os francos administrativos os tenentes
de alcalde), pero que houbese igualdade de riqueza e nmero de vecios
aproximado en cada un <lestes termos municipais (vexase grfico 1).
O Deputado do Partido da Estrada insiste en incorporar as parro-
quias de Castro, Cira, Dornelas, Pieiro, Lamela, Cervaa e Moldes ao
Concello da Estrada anda que non pertenzan ao partido xudicial. A
intencionalidade est clara, pois este seor de Orazo, e no seu proxecto
de divisin municipal, con estas parroquias, poda dispoer dun Concello
21
LOITANDO SEMPRE
Proposta da Comisin
17 de Agosto de 1935
Proposta do Deputado
12 de setembro de 1836
Proposta do Comisionado
27 de outubro de 1836
que tivese a sa parroquia como sede. O certo que estas parroquias
atpanse especialmente unidas palas relacins de vecianza que
manteen de vello.
O Sr. Vega con esta teima demora a entrega da sa proposta de divi-
sin parroquial, e cando a fai, realizaa tendo en canta dita incorporacin
ilegal de parroquias, que non sera tida en con ta pola Comisin. Tampouco
se aceptou a divisin en Concellos que o Deputado da Estrada propoa
(vexase Grfico 2)
A proposta definitiva con data 27 de outubro de 1836, faina Manuel
Fontenla na Junta de Armamento y Defensa na Deputacin Provincial,
descalificando a proposta de Vega e defendendo que o centro do Concello
se site en Cereixo para conciliar as propostas que defendan o Foxo,
Parada e A Estrada (por ser o centro entre estes tres puntos).
Fontenla fai a seguinte consideracin:
Que sentado realmente o principio innegable de que neste partido rural non
existen realmente pobos que como tais tean douscentos vecios
9
e poidan
reclamar Concellos segunda a Constitucin, sguese a necesidade de mos-
trar distritos municipais, recoecida xeralmente por cantos coecen a Galicia.
Polo Real Decreto de Concellos observado durante o Estatuto, no cal se
mandaban formar estes distritos ou comarcas baixo a base de cincocentos
vecios secundbase este principio; mis anda que non siga agora este De-
creto, non por iso deixa de ser a opinin mis xeral e mis favorable aos aldens;
nesta atencin son do sentir que estes distritos deben ser tanto mis grandes
canto o permitan as relacins locais dos lugares combinadas cunha distancia
desde o centro a circunferencia que non exceda a oportunidade conseguinte s
funcins mis perentorias dun Concello rural.
Neste sentido este comisionado propn un Concello de 50 parro-
quias coa sede administrativa en Cereixo. As pois, anda que a sede non
era preciso determinala, desde o momento en que a hora de establecer as
parroquias que deban formar parte do novo Concello haba que ter en
canta a distancia coa sede, e tamn para darlle denominacin a dito
concello, loxicamente tase que propoer unha colocacin adminis-
trativa, quedando pois a divisin municipal do partido xudicial tal como
reflicte o grfico 3.
Vemos como efectivamente o criterio de Fontenla foi tido en canta
adoptndose a extensin mis grande que se puidera, sendo equidistante
ao centro en todas as direccins.
Esto d mostrado carcter discrecional da formacin do novo apara-
to administrativo, no que non se tivo en canta os vencellos sociais de
Propostas que se
barallaron de divisin
municipal do antigo
Partido Xudicial de
Tabeirs. Na pxina
anterior vemos as
parroquias que
comprende, co nmero
de identificacin no
mapa. As parroquias 73
a 78 son do Partido de
Laln, pero foron
inclu das na sa
proposta polo Deputado
de Tabeirs, Sr. de la
Vega. A mido os
Concellose
circunscripcins se
fixeronse no seu
momento segundo a
rea de infuencia dos
deputados encargados
de decidir os lmites,
para manter asegurada a
sa reeleccin.
(Fonte: X. Faria
Jamardo)
MANUEL GARCA BARROS
22
Foto do Orfen
Estradense a meados do
sculo XIX. Na foto
podemos ver os mozos
universitarios locais que
logo sern as futuras
elites polticas do
Concello. Destacando
Severino Trigo, xenro de
Serafn Pazo, o primeiro
dos sentados
empezando pola dereita
identificacin comarcal dos afectados, pois como queda dita, a nova
mentalidade liberal non entende moito de identidades colectivas ags a
que se corresponde co Estado-Nacin. As o Val da Ulla- aoque pertence
Garca Barros - queda esnaquizado palas distintas divisins adminis-
trativas (Provincia, Partido Xudicial, Concello ). O sentimento de adhe-
sin a esa comunidade non recoecida xuridicamente vese reflectido
nas poesas tanto de Ken Keirades como de todos os poetas e escritores
da Comarca (especialmente en e Avelina Valladares), e mesmo
aqueles que a visitan (Waldo Alvarez Insua, e o mis caracterstico,
Alfredo Vicenti no seu A orillas del Ulla publicado en Heraldo Galle-
go, Diario de Santiago, Gaceta de Galicia e El Eco de Galicia entre
1875 e 1879). Podemos dicir que a poesa non entende de fronteiras
administrativas senn que se dirixe ao sentimento dos pobos, por iso
en verso antes que en prosa como primeiro se expresan reivindicacins
que lago animarn formulacins tericas que guiarn movementos de
emancipacin social e nacional.
Pero se discrecional a delimitacin do campo de intervencin da
nova institucin creada, a xestin das funcins na que esta competen-
te tamn se exercer segundo o arbitrio daqueles que a controlen, polo
que para comprender as loitas polticas nas que se veu envolto Ken
Keirades a principios de sculo faise necesario unha anlise do
funcionamento da institucin municipal neste momento.
Xos M Cardesn e Pedro Lago no seu artigo Repensando el caci-
quismo: Espacio poltico y agencia social en la Galicia de la Restaura-
cin
10
flannos das seguintes funcins do Concello: Redaccin do Pa-
drn y Amillaramientos, que ser a base sobre a que se desenrola a se-
gunda funcin, de organizar a recadacin de impostos, as levas para
o servicio militar e as eleccins. En base a isto establecese o reparto
proporcional da contribucin territorial asignada ao termo municipal;
e o reparto moito menos proporcional de imposto por consumos entre a
poboacin. En canto conscricin militar, o concello goza de parella
23
discrecionalidade en funcin do continxente que anualmente se lle asigna
para elaborar aLista de Quintos, designando os exentos (tase en conta
que a mili duraba 3 anos).
Unha testemua da poca enumera as como se concretaban na prc-
tica o exercicio de estas funcins polos caciques:
... impr cotas exorbitantes, nos impostos, aos rebeldes e sa autoridade, e
alixeirar ou anular as que deberan pagar os deudos, amigos e aliados; burlar ao
Estado dndolle censos de poboacin que implican defraudacins en masa para
o erario e sarcasmos inmensos para a lei de quintas.
Canto competencia citada de organizacin/manipulacin das
eleccins, debemos dicir que a parella a de garantir o desenrolo destas
eleccins a travs do exercicio de competencias no terreo da Orde P-
blica que tanto o Concello a travs da polica municipal como o Xulgado
Municipal exercan en aspectos como as faltas de imprenta de xeito
que Hes permitan un control e represin sobre a prensa que Garca
Barros tera que sofrer en carne propia na sa etapa ao fronte de El
Estradense.
Un terceiro grupo de funcins refrense a supervisin dos servicios
de interese pblico entre os que cabe mencionar o sistema sanitario
(mdico, veterinario, farmacutico); o de instruccin pblica (provi-
sin de escolas e mes tres); o sistema de beneficencia (os psitos
municipais); a construccin de instalacins como matadoiros, merca-
dos, lavadoiros, fontes, pontes e o trazado de camios. Sobre este lti-
mo pdese afondar no feito de que o Concello tia capacidade para
asignar con carcter obrigatorio prestacins persoais ou eximirlles delas
LO/TAN DO SEMPRE
Parada de Autobs no
centro da Estrada a
primeiros de sculo
MANUEL GARCA BARROS
24
aos habitantes do termo municipal para a construccin e arranxo de
obras pblicas (sobre todo camios e pontes).
Outro grupo de funcins retrese a supervisin directa das activida-
des productivas e comerciais a cargo das Comisins de Polica Rural e
Urbana do Concello e do Xulgado Municipal na xurisdiccin criminal.
Nestas competencias teen especial relevancia as referidas ao control do
sector agropecuario tendo en conta a transformacin que sufra o marco
xurdico que regula a propiedade, e o labor dos concellos na xestin dos
bens comunais.
O quinto grupo de funcins teen que ver coa supervisin dos con-
tratos entre particulares sobre contratos agrarios e prstamos. Tendo
xurisdiccin no civil sobre aspectos dos litixios entre rendistas e arren-
datarios ou prestamistas e prestatarios, con competencia para intervir
en actos tan importantes como informes posesorios, hipotecas,
desafiuzamentos e embargos.
O sexto grupo de funcins afectan a regulacin da sociabilidade xeral:
Festas patronais, cencerradas ou reunins. dicir, asociadas a estas
funcins estn as competencias de orde pblico do Concello a travs da
polica rural, e do Xulgado Municipal no criminal. Ao xulgado muni-
cipal competen as faltas contra as persoas, dicir, vexacins leves de
palabra ou obra que resulten de disputas persoais. Cabe destacar no refe-
rente ao Xulgado Municipal as sas competencias en certos trmites pre-
vios ou indispensables para que os xulgados de rango inmediatamente
superior emprendan as sas actuacins.
Isto danos unha idea da importancia do control da institucin mu-
nicipal, e do poder que sobre a vida de calquera individuo ou familia
poda ter esta administracin, irnos recoller unha cita dunhas
declaracins realizadas en torno ao 1900, suficientemente expresiva
sobre o control global dos vecios exercidos por concello e xulgado:
Os municipios deciden nas eleccins polticas, declaran os soldados, desempe-
an funcins xurdicas tan importantes como o sostemento das prisins,
interveen no ensino pblico, na beneficencia xeral, e en suma, nos ramos todos
do gobemo, e administran, ademais dos seus bens, a facenda do estado, repar-
ten os impostas, fan a sa cobranza, levan a sa estatstica, etc. Por iso, o que
dono dun Concello pode dicirse que asume dentro del todas as potestades, e
estando a ben co Gobernador da provincia, sirvndolle os clsicos pucheirazos
electorais, ser seor irresistible da vida, da liberdade e da facendo dos mse-
ros vecios.
Esta matizacin final referida a outro espacio de poder
supramunicipal hai que tela en conta para comprender as estratexias de
loita poltica dentro de cada concello, inseridas nun marco de adhesin
a quen controle o Goberno Provincial. De a que s veces sexa difcil
comprender a dureza dos ataques entre distintas faccins locais cando
ao fin de contas gardan obediencia, ou teen como referente ao mesmo
dirixente poltico provincial. Pois de pouco vale desprazar aos que do-
minan o poder a nivel municipal senn se ten o favor de quen o exerce
ao nivel inmediatamente superior. Lembramos que o Provincial o es-
pacio de poder poltico determinante para o compromiso entre o poder
central unificado depositario da soberana nacional e o poder local.
O Gobernador oeste contexto ten unhas competencias administrati-
vas para sancionar a alcaldes e rexedores (impondolle multas,
suspendndoos no exercicio das sas funcins, e no seu caso designan-
do substitutos, ou suspendendo os seus acordos) que tamn son exercidas
cun certo grao de discrecionalidade pola ambigidade ou xeneralidade
na redaccin das leis que deixan ao criterio do gobernador a funcin de
25
discernir a gravidade da situacin.
As pois existe unha especial dependencia entre o executivo e os
cargos electivos locais outorgando a estes ltimos amplas competencias
que a administracin delega en persoas que por ser bos coecedores da
situacin local poden asegurar o seu cumprimento, evitando un
crecemento excesivo do cadro de funcionarios, pero isto ten o perigo de
que as corporacins aproveiten a sa relativa independencia para boico-
tear as instruccins superiores, polo que cobra especial importancia a
necesidad e des tas corporacins de man ter boas relacins co gobernador,
quen Hes pode sancionar, ou proporcionar impunidade legal fronte aos
tribunais ordinarios, e en ltimo termo influr na designacin de xuces
e fiscais municipais dispostos a respaldar as actuacins do Concello.
Con esta ltima consideracin queda reflectido o marco poltico no
que se mover o protagonista deste estudio nos primeiros anos da sa
vida. Marco poltico ao que imprescindible referirse para comprender
a sa actuacin nesta etapa, dentro das regras de xogo que lle impoa
o rxime da Restauracin; pero que debe ser completado coas seguintes
apreciacins de antropoloxa social atopadas tamn no devandito traballo
de Cardesn e Lago.
Como veo dicindo, a doutrina do Estado Liberal identifica como
suxeito social bsico ao individuo, e pensa a sociedade como conxunto
de individuos iguais <liante do mercado, e iguais <liante da lei. Estes
individuos reciben o nome de cidadns. Pero as ciencias sociais
mstranos que nin as persoas son iguais diante das sas condicins
materiais de existencia, nin a sociedade unha mera suma de indivi-
duos.
Antes refermonos ao concepto de casa posto en boca de Wolf, por
ser til tendo en conta a familiaridade desta expresin a hora de deno-
tar popularmente aos membros dunha explotacin familiar. A casa
un termo moi utilizado para identificar aos individuos na sociedade
rural galega, usado de maneira que chega a atribuirselle aos membros
dese conxunto virtudes e defectos persoais cos que se alcuma e etiqueta
a unha determinada familia, e que a mido obedece a comportamentos
individuais dalgn dos seus membros vivos ou mesmo dun antepasado.
LOITANDO SEMPRE
Vista panormica da
Estrada en 1916
MANUEL GARCA BARROS
26
Por iso o uso dese termo foi funcional no seu momento para unha rpi-
da comprensin do que significa o peso deste suxeito supraindividual
no campesiado. Pero avanzada a exposicin da realidade social e
xurdica descrita podemos empregar un concepto mais axeitado acua-
do tamn pola literatura antropolxica: Grupo Domstico, entendido
como conxunto de persoas que contriben na obtencin e xestin de
recursos productivos e reproductivos. Polo cal o criterio para delimitar
este xa non ser nin a corresidencialidade, nin a comensalidade, nin a
sa cooperacin na produccin agrcola.
Este suxeito supraindividual ser fundamental para comprender as
estratexias e actuacins que para o control das novas estructuras admi-
nistrativas se van a dar no noso Concello. Tamn preciso utilizar o
concepto de rede de relacins para identificar as relacins que unen a
unha determinada persoa con outras mediante vencellos de amizade,
parentesco, vecindade, clientelismo .. as que se recorre para asegurar a
sa subsistencia social.
En sntese, o escenario no que ter que actuar Manuel Garca Barros
a finais do sculo XIX e principios do XX, defnese pola nova organiza-
cin administrativa e xudicial que desenrola o Estado Liberal coas sas
diferentes repercusins, e afecta de maneira diversa aos distintos grupos
sociais: para uns - como o campesiado ao que el pertence - tratase de
garantir a mera supervivencia; para outros, de incrementar o seu patri-
monio e influencia social; para uns poucos, de ascender a travs do
control que exercen sobre os cargos municipais, directamente ou a tra-
vs de terceiros. Como din Lago e Cardesin:
En calquera caso as persoas constren redes de relacins horizontais e verticais,
que entre outras cousas serven para promover un acceso diferencial aos recur
sos administrativos.
Pola aplicacin dunha nova estructura poltico-legal, e a formacin
dun sistema de mercado nacional e mundial, e cos cambios que afectan
as condicins productivas e reproductivas nas que se moven as persoas;
obriganse a reaccionar creativamente xerando sociedade.
NOTAS
1
WOLF, Eric R. Los Campesinos, 3ll Ed. Editorial Labor, S.A. 1982, Barcelona. pp.1 O
2
op. cit. pp 25
3
RODRIGUEZ GALDO, M Xos e DOPICO, Fausto Crisis agrarias y crecimiento econmico en Galcia en
el Siglo XIX Edicins do Castro. serie Limiar (economa), 1981 A Corua, pp. 13-14
4
op. cit. pp. 30-31
5
CAR MONA BADA, Jom El atraso industrial de Galicia. Auge y liquidacin de las manufacturas textiles
(1750-1900). Ed.Ariel.1990. Barcelona
6
GARCA-LOMBARDERO E VIAS, Xaime Evidencias dunha crise agraria en Galicia: Precios e
exportacin de gando a remates do sculo XIX, Revista Galega de Estudios Agrarios (Num.1). Ed. Xunta
de Galicia. 1979, pp. 53-68
7
GUERRERO, Ana Clara; JULI, Santos e TORRES, Sagrario Historia econmica y social moderna y
contempornea de Espaa. Ed. UNED.1988. Madrid. pp. 262
8
FARINA JAMARDO, Xos O nacemento dos municipios da provincia de Pontevedra. Ed. Deputacin
Provincial. Pontevedra. 1987. pp. 36
9
Lembramos que o R.D. de 24 de Xullo de 1835 establece no seu artigo 4 a necesidade de ter mis de 100
vecios para poder solicitar formar concello, ven ss ou reunindo pobos limtrofes. Esto alimentar a
demanda de certas parroquias a formar Concello como o devandito caso de Pardesoa e Millerada
(Actualmente de Forcarei).
' CARDESIN DAZ, Jos M e LAGO PEAS, Pedro. Repensando el caciquismo: Espacio poltico y
agencia social en la Galicia de la restauracin. Revista Historia y Crftica. Num. 11, Compostela. 1992. pp.
191 - 226.
27
LOITANDO SEMPRE
Documentos 1
Ayuntamiento de La Estrada
Su origen y vicisitudes
El territorio que est comprendido dentro del per-
metro del Ayuntamiento o Distrito de La Estrada, perte-
neca antes a las antiguas jurisdicciones y cotos de
Tabeirs, Vea, Codeseda, Viso y Vega y Oca.
Desgraciadamente, en el archivo municipal slo se
conservan datos desde el ao 1836.
Sabido es que las jurisdicciones no estaban deter-
minadas con precisin; que variaban a medida que eran
ms o menos fuertes y perdan o ganaban terreno los
seores feudales que dominaban en ellas sin atribu-
ciones reglamentadas. Por eso solo en lneas genera-
les podemos tratar esta cuestin.
Apareca Tabeirs a la cabeza con Juzgado de 1
instancia, cuyas facultades alcanzaban a Codeseda,
Viso, Vega y Oca. Vea tena su Juzgado independien-
te.
Tabeirs comprenda las parroquias de Remesar,
Riob, Agar, San Pedro, San Tom, Curantes, Olives,
Rubn, Lamas, Pardemarn, Rivela, Souto, Arca, Nigoy,
Parada, Vinseiro, Cereijo, Guimarey, Callobre, Moreira,
Barbude, Paradela, Riveira, Berres, Orazo, Loimil , Cira,
Dornelas, Pieiro Sabucedo y Arrabales.
Aparece despus un seoro en Pieiro y se llev
esta parroquia y la de Dornelas con los lugares de
Castrovite y Besteiros que actualmente son de Orazo.
Loimil pas a depender del Castillo de Cira.
Cuando se fusionaron las jurisdicciones y cotos
de referencia en el actual Ayuntamiento, antes deno-
minado de Cereijo.
Tabeirs. Constaba de estas parroquias: Reme-
sar, Riob, Agar, San Pedro, Santo Tom, Curantes,
Olives, Rubn, Lamas, Pardemarn, Rivela, Souto, arca,
Nigoy, Paradas, Vinseiro, Cereijo, Guimarey, Callobre,
Moreira, Barbude, Paradela, Riveira, Berres, Orazo y
Arrabales.
Vea. Comprenda las parroquias de Causo,
Santeles, San Julin, Frades, San Miguel y Santa Ma-
rina de Barcala, Aguiones, Matalobos, Vea San Jorge,
Toedo, Baloira, Cara, Vea San Andrs y Santa Cristi-
na, San Pelayo de Figueroa, Santa Mara de Vaamonde,
Santa Mara de Teo, Santo Toms de Vilario y Santa
Mara de Luc. Estas cuatro ltimas parroquias que
estn ms all del ro Ulla, pertenecen hoy a la provin-
cia de La Corua.
Coto de Codeseda. Comprenda la parroquia de
su nombre y la de Liripio.
Vega y Oca. Comprenda las parroquias de Arnois,
Oca, y en ocasiones San Miguel de Castro, pues esta
parroquia tambin estuvo sometida algn tiempo al Cas-
tillo de Cira.
Coto del Viso. Comprenda la parroquia de
Lagartones y algo de Guimarey.
Cada una de estas jurisdicciones o cotos tena su
Ayuntamiento; y en sesin del de Tabeirs fecha 8 de
Julio de 1836, se trat de que el Jefe poltico de
Pontevedra, <<teniendo en cuenta las circunstancias
en que por desgracia se halla el Partido judicial>>, de-
jaba cesante al Alcalde D. Juan Loimil, nombrando para
sustituirle al ordinario D. Francisco Fraga, a quien se
entreg la vara. Tambin nombr primer Teniente a D.
Juan da Vila, 2 a D. Gabriel Gmez y Procurador ge-
neral a D. Cayetano Sotelo.
Este Alcalde, Tenientes y Procurador, se constitu-
yeron en Moreira, lugar de la Pica, en Agosto de dicho
ao, y dieron posesin a los regidores D. Francisco
Alvarez y otros.
En 14 de Noviembre siguiente se reunieron, tam-
bin en la Pica, el Presidente de la cabeza de parti-
do D. Francisco Fraga, el Registrador Decano de
Montes D. Jos Carbn, el Alcalde de Codeseda D.
Ignacio da Vila, el del Viso D. Antonio Dopazo; por el de
Vea D. Francisco Rodrguez, y el Procurador General
de la Vega y Oca D. Manuel Gambino, para acordar el
nmero de hombres que proporcionalmente a su po-
blacin deba facilitar cada Ayuntamiento con el fin de
atender a la defensa nacional.
Reunidos en 30 de Diciembre de 1836, D. Jos
Juan Rodrguez Martnez, Presidente de Vea; D. An-
drs Garca, en representacin del Coto de Codeseda;
D. Jos Corts, Presidente de la Vega y Oca; D. Anto-
nio Dopazo, Presidente del Viso; D. Jos Carbn, en
representacin del Ayuntamiento de Montes, y D. Fran-
cisco Fraga, Alcalde de Tabeirs; procedieron al repar-
timiento extraordinario para atender a los gastos de la
Junta de Armamento y Defensa.
En todas estas juntas se vena tratando, tambin,
de acuerdo con el Jefe poltico provincial D. Miguel del
Pino, de la fusin de las jurisdicciones en Ayuntamien-
tos nuevos y ms nutridos.
Por fin, en 1 de Enero de 1837, reunidos en La
Estrada los individuos que formaban el Ayuntamiento
de Tabeirs, dieron posesin a los electos para el de
Cereijo, que result de la fusin de las jurisdicciones
de Vega y Oca, Viso, Codeseda y Vea, con la referida
de Tabeirs; quedando el nuevo y potente Ayuntamien-
to, constituido en esta forma: Alcalde 1 , D. Manuel
Otero; 2, D. Francisco Fraga; Regidores, D. Nicols
de Castro, D. Jacobo Garca, D. Antonio Dopazo, D.
Juan blanco, D. Manuel Lpez, D. Jos Corts y D.
Francisco Gestoso; Procurador general , don Cayetano
Sotelo Losada.
Componen el nuevo municipio las mismas cincuenta
y una parroquias que componen el actual :
Cereijo
-
-
...
-
....,
_ ...
Lagartonea

Vea. San Jorge
- - -
Vea, Santa Cristina
- -
MANUEL GARCA BARROS
En 7 de Enero del ao referido de 1837, ya no pudo
celebrar sesin la Corporacin por falta de nmero; lo
cual nos demuestra que viene de antiguo el mal que
perdura, del poco celo de los concejales. A la sazn la
casa Consistorial radicaba en Cereijo, lugar de
Pernaviva.
En 1 O de Enero del propio ao, an celebr sesin
el Ayuntamiento de Tabeirs, presidiendo el Teniente
Alcalde D. Juan da Vila. Tratase slo de asuntos rela-
cionados con las 26 parroquias de que el tal Ayunta-
miento se compona antes de la fusin, y en el acta se
deja traslucir algo de arrepentimiento por haberse fusio-
nado.
En 14 de enero de 1837, el Ayuntamiento Constitu-
cional de Cereijo celebr sesin en la Casa de Mario
de la aldea de La Estrada. Esa casa es hoy propiedad
de D. Jos Puente y radica en la calle de la Peregrina.
En 28 de Enero del mismo ao, celebr una nueva
sesin el ayuntamiento, y en el encabezado del acta se
lee: En la Casa nombrada de Mario dellugarde La
Estrada, donde, por razn de las circunstancias, cele-
bra sus sesiones el Ayuntamiento, etc. . Huyendo los
muncipes de la revolucin carlista, tuvieron que retirar-
se de Cereijo.
En la sesin de referencia se da cuenta de las ex-
posiciones dirigidas a la Diputacin; la una de D. Fer-
nando Balado y don Fructuoso Dorelle pidiendo que
<<prosiga>> el Ayuntamiento de Vea; y la otra de D.
Juan Antonio de la Vega y D. Cayetano Sotelo para que
se subdivida el Ayuntamiento de Cereijo en otros y se
forme especialmente uno en Orazo. Tales proposicio-
nes fueron informadas favorablemente.
La distribucin que proponan D. Juan Antonio de
la Vega y D. Cayetano Sotelo, abarca estos extremos:
Ayuntamiento en el Fojo Corbel/e con capital de Parti-
do, comprendiendo las parroquias de Rubn, Lamas,
Pardemarn, Olives, Curantes, Agar, los Ancorados,
Remesar, Callobre y Vinseiro; con una poblacin de 925
vecinos.-Ayuntamiento de La Estrada, compuesto de
las parroquias de Ouzande, Guimarey, Figueroa, Mata-
lobos, Toedo, Santeles, Aguiones, Lagartones, Tabeirs
y Somoza: vecinos 770.-Ayuntamiento de Orazo, com-
puesto de las parroquias de Orazo, Loimil , Oca, Arnois,
Castro, Cira, Dornelas, Pieiro, Lamela, Cervaa y
Moalde: vecinos 1.004.-Ayuntamiento de Berres, com-
puesto de las parroquias de Berres, Riveira, Paradela,
Barbude, Moreira y Riob: vecinos 582.-Ayuntamiento
de Codeseda , compuesto de las parroquias de
Codeseda, Sabucedo, Liripio, Rivela, Parada, Nigoy,
Arca y Souto: vecinos 945.
La distribucin propuesta fue aprobada por la Cor-
poracin el mismo da 28 de Enero de 1837, y se comu-
nic a la Diputacin provincial y aljefe poltico para que
tambin le prestasen su aprobacin.
En sesin de 9 de Julio del ao citado se acuerda
<<promulgar 1 Constitucin decretada por las Cortes
>>
En 2 de Agosto siguiente se acuerda el arriendo de
una casa para Crcel.
En 6 de Junio de 1838, el Ayuntamiento celebra
sesin <<en el Pueblo de La Estrada>> casa de D. Jos
Vila. Esta casa pertenece hoy a D. Pedro Campos.
28
En 4 de Agosto inmediato la Corporacin consigna
en acta que est demostrada la demasiada extensin
del Ayuntamiento, y debido a ello no se puede gober-
nar, insistiendo en las splicas a la Superioridad para
que se divida segn la proposicin del Diputado D. Juan
Antonio de la Vega, y amenazando con presentar la re-
nuncia en masa para el caso de no obtener un resulta-
do favorable.
En 31 de Agosto de 1839 se trata de la aprobacin
de cuentas de los extinguidos Ayuntamientos de
Tabeirs, Viso, Codeseda, Oca y Vea, correspondien-
tes a los aos de 1830 a 1836 inclusives; y se acuerda
examinar las del Ayuntamiento de Vea.
En 14 de Noviembre se present en el Ayuntamiento
D. Jos Mara Ruisel, Comandante del destacamento
de la Estrada, pidiendo explicaciones sobre el arresto
del Regidor D. Ramn Torres, y la Corporacin consig-
na en acta: <<que a evitar todo disgusto con dicho
Comandante que quiere introducirse en atribuciones
que no le competen, ofreciendo pblicamente a la au-
toridad municipal arrestos, palos y otras vejaciones,
se traslada por de pronto el punto de las sesiones del
Ayuntamiento a otro fuera de La Estrada por no ser
posible sufrir tales atentados.
En 16 de Noviembre a propuesta del Alcalde D.
Gabriel Gestoso se acuerda por 8 votos contra 2, tras-
ladar el Ayuntamiento al Fajo - Corbelle, fundndose
en la falta de libertad por la intromisin en sus funcio-
nes de otras autoridades de distinta ndole. Los dos
votantes en contra, D. Juan Tanoira y D. Domingo
Castelao, opinaron que el traslado deba hacerse para
Cereijo.
En 28 de Noviembre se tom nuevamente el acuer-
do de trasladar las oficinas municipales al Fajo, aun-
que interinamente, y se instalaron en casa de Rosendo
Cid, alquilada por un real diario.
En 6 de Febrero de 1840 acordase utilizar para
Casa Crcel , la que tena la antigua jurisdiccin de
Tabeirs en Callobre.
En sesin de 9 de Abril siguiente se dio conoci -
miento de que el Alcalde de Vedra pretenda ponerse
de acuerdo con el de La Estrada, para poner por cune-
ta de los dos Ayuntamientos las barcas de Sarandn.
En otra sesin, fecha 9 de Julio, se discuti una
reclamacin del Juez de 1 instancia indicando la ne-
cesidad de un local Crcel para separar las mujeres de
los hombres, y se acord que aquellas pasaran a la
prisin de la antigua Jurisdiccin de Vea.
En sesin del 15 de Julio del ao atrs aludido, se
dio conocimiento del plano confeccionado para Casa
Consistorial , hecho por el tcnico D. Domingo Lareo.
En 17 de Septiembre siguiente el Ayuntamiento
suspende la sesin en virtud del acuerdo que puso se-
guidamente en prctica, de marchar todos reunidos a
La Estrada para, dice el acta, <<dar los vivas ordena-
dos a la Constitucin. El mismo da se nombr una
Junta provisional directiva por consentimiento del
Pueblo y de la Milicia Nacional de Tabeirs, que tom
el acuerdo de la destitucin completa del Ayuntamiento
de Cereijo y procedi al nombramiento de una nueva
municipalidad interina, encargndose de la Alcalda D.
Manuel Otero de Riveira; de la primera tenencia D.
29
Manuel Dopazo, de Ouzande; y de la Depositara don
Jos Andujar de Lamas. Tambin acord la Junta eri-
gir un monumento a la nueva Constitucin, en la plaza;
y recabar para el Ayuntamiento la designacin de,Ayun-
tamiento de La Estrada.
En 14 de Octubre fue nombrado representante de
este Partido para ante la Junta provincial , D. Domingo
Fontan de Santa Mara de Portas en sustitucin de D.
Pedro Iglesias San Gil.
En 5 de Noviembre se dirigi una exposicin a la
Regencia del Reino para que continuase en Pontevedra
la capitalidad de la provincia que Vigo le discuta.
En 16 de Enero de 1841 se acord que cada uno
de los vecinos del Ayuntamiento plantase cada ao un
nmero determinado de robles y castaos para la re-
poblacin forestal ; y se le obligaba tambin a estivar
en los montes y sembrar pinos.
En 23 de Enero se dio conocimiento de que la Di -
putacin aprobara la denominacin de Ayuntamiento
de La Estrada que le diera la Junta directiva del Parti-
do, en vez de la de Cereijo que tena antes; y se ratific
la instalacin en la que hoy es nuestra Villa. Todo ello
se puso en conocimiento del Juez de 1 instancia de
Tabeirs para que tambin adoptase la misma deno-
minacin en cuanto al Juzgado.
En 11 de Marzo se acord a requerimientos del
Juez de referencia, y con intervencin de los Ayunta-
mientos de Cerdedo y Forcarey la construccin de la
Casa Crcel.
En 26 de Junio se insiste en que conserve
Pontevedra la capitalidad de la provincia, y se aprob
el proyecto de Casa Coinsistorial y Crcel , hecho por
D. Jos Nieto.
En 15 de Julio se dio cuenta de un comunicado de
la Diputacin provincial, aprobando el remate para cons-
truir la Casa de referencia en el precio de 22.095 rea-
les.
En 20 de Septiembre se procedi al nombramien-
to de fieles de fechas o Escribanos para la toma de
posesin de los bienes seculares.
En 14 de Octubre se acord, a peticin del Juez
Instructor, que seis nacionales con un sargento o un
cabo, prestasen servicio de guardia en la crcel.
En 31 de Marzo de 1842 se resolvi favorablemente
una mocin del Procurador primero, en que interesaba
la divisin del Ayuntamiento en otros, por entenderse
que dada la enorme extensin del actual no poda ser-
virse debidamente.
En 25 de Abril se trat de la necesidad de activar
la construccin de la nueva Crcel por cuanto la Capi-
lla destinada a los reclusos estaba ruinosa. El contra-
tista contest que las obras se haban terminado. La
Capilla destinada a los reclusos estaba ruinosa. El con-
tratista contest que las obras se haban terminado. La
Capilla era la de la Peregrina, existente en un solar que
el Ayuntamiento posee en la Avenida de la Fuente.
En 4 de Junio se dio cuenta de una mocin del
Procurador primero proponiendo que el territorio se di-
vidiese en cuatro Ayuntamientos: Uno en La Estrada;
otro en las Gndaras de Vea, otro en el Foja y otro en
Parada.
En 24 de Junio de 1843, acuerda el Ayuntamiento
LOITANDO SEMPRE
adherirse a una Junta de Gobierno constituida en
Pontevedra.
En 9 de Septiembre se designan las mesas para
elecciones de Diputados a Cortes y Senadores, esta-
blecindose una en la Gndara, otra en la Tenencia,
otra en Sobrado, otra en Oca y otra en La Estrada.
En 31 de Octubre el Juez de Laln D. Jos Crespo,
comisionado por el Gobierno de provincia, disolvi el
Ayuntamiento y nombr uno nuevo.
En 26 de Abril de 1844 se acuerda que sirvan de
pesas y medidas los potes de costumbre que venan
utilizndose de antiguo, debiendo valerse para las
confrontaciones de los que puedan tener vecinos de
probidad.
En 28 de Septiembre interes el Juez de 1 instan-
cia se dejase franca la habitacin del carcelero para
recluir all a D. Manuel Otero, procesado como com-
prendido en la rebelin de 2 de Noviembre anterior. Des-
pus lo mandaron a Mahn.
En 5 de Abril de 1846, la Corporacin tuvo que aban-
donar la Villa porque la invadiera una comisin y fuer-
zas de los pronunciados procedentes de Santiago. En
La Estrada actuaba una Junta local revolucionaria de la
que era Presidente D. Joaqun Barros y vocales D. Juan
Pasarn, D. Manuel Pazo, D. Juan Rey Lpez y D. Juan
Pereiro.
En 25 de Agosto de 1848 se acord imprimir activi-
dad al expediente incoado con el fin de dividir el territo-
rio en varios Ayuntamientos.
En 11 de Diciembre se acuerda tomar medidas con-
tra el clera que haca estragos en el pas.
En 28 de Octubre de 1853 se design a Benito
Durn de Somoza Fiel Almotacn para conferir potes
(medidas y pesos) .
En 7 de Septiembre de 1855 se hace constar que
cuando este Partido no tena, all por el ao 1848, re-
presentante en la Capital de provincia por renuncia de
D. Manuel Gmez, se le aument la cuota provincial en
casi lo doble, sin base ni razn alguna.
En 26 de Enero de 1856 fue nombrado Fiel Con-
traste municipal D. Manuel Ferreirs.
En 4 de Agosto, funcionando de Gobernador el
Comandante general de la provincia, destituy al Ayun-
tamiento y nombr y posesion uno nuevo.
En 30 de Septiembre, teniendo en cuenta el enor-
me aumento de poblacin del Distrito, se elev a 23 el
nmero de concejales.
En 5 de Agosto de 1859, la Audiencia de La Coru-
a ordena la construccin de una nueva Crcel.
En 11 de Julio de 1862, el Ayuntamiento contribuye
para la construccin del Ferrocarril de la Infanta Isabel ,
de Santiago a Carril.
En 31 de Mayo de 1865 se hace constar que un
aluvin arras las cosechas y derrib varios puentes,
entre ellos los de Nogueira, Cereijo, Amarelle, Can izas
y Entreros.
En 17 de Noviembre, se dio cuenta de una solicitud
del Marqus de San Miguel de Penas en que se peda
se le adjudicase el camino del Puente de las Donas.
En 28 de Junio se hace alusin a la valiente jorna-
da de nuestras tropas en los mares del Pacfico, el 2 de
Mayo anterior, y se consigna en acta este prrafo: <<La
historia de este Municipio reclama Ja pgina ms glo-
MANUEL GARCA BARROS
riosa que le pertenece; el blasn ms grande de que
se halla en descubierto, como justo premio a los h-
roes de esta tierra que supieron enaltecer el Pabelln
Espaol en aguas del Pacfico. Los estradenses, a
quienes la fortuna condujo siempre a los puestos de
ms peligro en pos de las glorias nacionales, no omi-
tieron su presencia en Africa, en Trafalgar y tantos otros
puntos, doquiera los llam la Patria. Los hijos de La
Estrada, que con los dems gallegos formaban un n-
mero proporcionalmente mucho mayor que los de las
dems regiones, prepararon el camino de su gloria al
inmortal Almirante D. Casto Mndez Nez, hroe del
Callao. Este Ayuntamiento, lleno de legtimo entusias-
mo, se dispone a recibir en sus brazos, cuando regre-
sen del viaje grandioso, a los militares, hijos del Distri-
to, y por si la fortuna deparase el que desembarque en
las costas de Galicia el insigne Mndez Nez se de-
signa una comisin compuesta del Presidente y cuan-
tos concejales quieran acompaarle, para que en nom-
bre del Pueblo de La Estrada, le rinda homenaje de
admiracin y gratitud.>>
En 6 de Marzo de 1868, se trata en sesin de Jos
beneficios que prestan al pas los diputados D. Jos
Varela Cadabal , D. Salustiano Sanz y D. Ramn Mara
Vi llar, para mantener la Capitalidad judicial de esta Vi-
lla, dudosa y en peligro.
En 1
2
de Octubre siguiente presidi la sesin D.
Serafn Pazo, comisionado por la Junta local de Defen-
sa; y despus de dar cuenta de la constitucin del Go-
bierno provisional, recibi juramento a D. Benigno Fraga,
quien lo prest ofreciendo defender la Soberana Na-
cional y las libertades pblicas, pasando a la Alcalda.
En 16 de Octubre, se acuerda adherirse al Gobier-
no provisional que result del alzamiento de Septiem-
bre y felicitar <<a los ilustres patricios que lo compo-
nan, entre ellos al gallego D. Antonio Romero Ortiz.
En 4 de Junio de 1869 se acuerda enviar un comi-
sionado a la Capital de provincia para asistir al acto de
promulgar la Ley fundamental decretada por las Cortes
Constituyentes.
En 7 de Junio de 1870 se tuvo conocimiento de
que el Gobernador enviaba una compaa del Regimien-
to de Guadalajara para restablecer el orden en esta Co-
marca y proteger la cobranza de impuestos.
La sesin del 20 de Julio siguiente fue presidida
por un delegado del Gobernador Civil.
En 3 de Julio de 1871 se trat de la cuenta de gas-
tos realizados en los festejos de la Coronacin de D.
Amadeol.
El Ayuntamiento en sesin de 14 de Enero de 1874
consign en acta el siguiente acuerdo: <<Felicitar al
Poder Ejecutivo de la Repblica y al digno Capitn Ge-
neral de Castilla la Nueva por el acierto y actividad con
que han contrarrestado las funestas exigencias de Ja
demagogia, y ofrecer la ms leal y decidida coopera-
cin para el sostenimiento del orden e intereses socia-
les, encargando al Sr. Presidente haga presente al Po-
der Ejecutivo por conducto del Gobernador los senti-
mientos de esta municipalidad.
En 23 de Junio de 187 4 fue disuelto el Ayuntamiento
por el Gobernador Provincial.
En 2 de Enero de 1875 se dio conocimiento a la
30
Corporacin de haberse proclamado la Monarqua del
Prncipe D. Alfonso VII.
En la Gaceta de Madrid correspondiente al
da, mes y ao que se citar, se insert el siguiente
Decreto: Oueriendo dar una prueba de mi Real pre-
cio a la Villa de La Estrada por sus distinguidos ante-
cedentes y constante adhesin a la Monarqua, vengo
en conceder a su Ayuntamiento el tratamiento de Ilus-
trsimo. Dado en Palacio a 14 de Septiembre de 1878. -
ALFONSO.
En 6 de Noviembre de 1878 el Ayuntamiento con-
sign en acta lo siguiente: Enterados de que D. Waldo
Alvarez lnsua, natural de esta Villa, Director del Eco de
Galicia en Cuba; con sus fundados e ilustrados artcu-
los en Ja prensa se halla defendiendo con afn a toda
prueba los derechos e intereses de sus paisanos y de
Galicia, acord por unanimidad felicitarle demostrn-
dole agradecimiento por la altura a que deja el pas na-
tal. >>
En 6 de Julio de 1881 se acord adquirir 25 meda-
llas grabadas con el escudo del Ayuntamiento para usar
la Corporacin en los actos oficiales.
En 21 de Noviembre de 1883 se trasladaron las
oficinas municipales para la Plaza Principal (hoy de
Ramiro Ciorraga) casa que habita en la actualidad D.
Jess Durn. Esta casa estaba destinada a enferme-
ra de la Crcel y oficinas del Juzgado, y fue cedida al
Partido en permuta por la planta alta de la Casa Crcel
que el mismo partido cedi al Ayuntamiento.
27 de Marzo de 1884. El Gobierno provincial sus-
pende a don Elseo de Silva en el cargo de Alcalde.
9 de abril. Se declara que no est legalmente ad-
quirida la casa para donde fue trasladado el Ayunta-
miento y se acuerda restituirlo a su antiguo local de los
altos de la Crcel.
En 30 de Septiembre de 1885 se acord la cons-
truccin de los locales para expender carnes.
El 30 de Noviembre se acuerda la celebracin de
un acto fnebre por la muerte de Don Alfonso XII.
En 9 de Julio de 1892 se alude a la reciente supre-
sin de las Subalternas de Hacienda.
En 18 de Febrero de 1893 se dio conocimiento de
haber sido concedido a D. Jos Riestra Lpez el ttulo
de Marqus y se acuerda festejar el acontecimiento.
En 4 de Mayo de 1895 fue declarado hijo predilecto
de este Distrito el mismo Marqus de Riestra.
En 31 de Julio de 1896 fue adjudicada a D. Jos
Puente Nez la construccin de una nueva Casa Con-
sistorial.
El 24 de Septiembre fue autorizado el Alcalde para
adquirir el solar en Carballino de Bedelle donde est
emplazado el consistorio.
Habiendo sido designado para formular el proyec-
to de la casa de referencia el Arquitecto D. Jos Fran-
co Montes present Jos planos en 18 de Junio de 1904
y el 7 de Agosto de 1908 se encarg de la construccin
del edificio el contratista D. Juan Fontn.
La Estrada
VARELA CASTRO, Pedro.
El Eco de Santiago. 1923
31
A mocidade don poeta
Manuel Garca Barros nace no seo dunha familia labrega o 16 de
novembro de 1876, no lugar de Ulla, da parroquia de Berres, no Concello
da Estrada. Seus pais, Andrs Garca e Carme Barros, as como os demais
membros do Grupo Domstico, que en distinta relacin de parentesco
chegaron s 12 persoas, participan de xeito diverso na divisin do traballo
e xestin dos recursos da casa; pero baixo o obxectivo comn da super-
vivencia dos seus membros; quedando pouco marxe de excedentes que
se puideran empregar nun destino diferente que os artigos de consumo
da propia casa. En palabras sas:
... unha industria caseira da que nos axudabamos para ir pagando as rendas e as
contribucins e poder botar ao lombo un farrapo.
1
Neste contexto faise difcil concebir que se produza mobilidade so-
cial ascendente dos membros da unidade familiar, mantndose dentro
da sa orixe. A desigualdade de oportunidades obxectiva que se atopan
os labregos, para desenvolver a unha carreira literaria, ou actividade
LOITANDO SEMPRE
Manuel Garca Barros a
finais do sculo XIX
MANUEL GARCA BARROS
32
l0>pnnll hlSe1J1i.....,Coocih C.0Uol
Marcial Valladares
regalou un exemplar
nmerado da propiedade
do autor para Manuel
Garca Barros. Este
diccionario sera o nico
que tera durante moito
tempo
intelectual, resulta notoria en dous aspectos: por unha banda a escasez
de recursos para empregar en mercadoras de carcter cultural, que na
escada de prioridades dunha familia labrega situase nos ltimos postos.
Esta situacin de precariedade tamn limita as posibilidades de poder
acceder a unha formacin acadmica. Por outra banda a propia actividade
agraria esixe unha dedicacin que obriga a compatibilizar o quefacer
intelectual, co fsico.
Respecto ao primeiro, dicir que a casa de Garca Barros dentro da
situacin precaria de todos os labregos, correspondase a un nivel de
renda mis folgado. En palabras do seu fillo:
Nacido nunha familia labrega acomodada, con casa, terras e facenda de seu e
ademais un tomo de varas no que se torneaban rocas, fusos, billas, pnfanos ou
frautas que as mulleres da casa an a vender polas feiras de preto, ao mesmo
tempo que ofrecan os froitos da terra, e seu irmn, tomeiro de gaitas, chegou a
facer algunha para o mago da zanfona, Santalices
2
Mais parte do traballo agrario, que se pode definir de subsisten-
cia, existe outra actividade paralela orientada aos mercados locais que
permite a acumulacin de excedentes con posibilidade de empregalos
en servicios que non son entendidos como de primeira necesidade. Como
o caso de estudiar unha carreira, e atender demandas de bens culturais
(libros, revistas, peridicos, asistir ao teatro, etc ... ).
A importancia da actividade de tomeiro da Casa de Garca Barros
reflectida mesmo no ano 1923. A hora de falar da parroquia de Berres o
libro La Estrada de Pedro Varela
3
di:
Teen os da parroquia que nos ocupa unha industria moi curiosa e estendida
pola localidade, que a de tornear, os lorneiros de Berres son de fama
en moitas leguas redonda; eles fan cos seus aparatos especiais o torneado
en madeiras para camas e outros mobles, fabrican billas para os bocois en
grande cantidade; moldean e preparan o punteiro, o ronco e a palleta
e demais elementos da tpica gaita galega; fan fosos de fiar, etc.
Distnguense nestas operacins Antonio Garca Barros, Jos Bernrdez, Ra-
mn Fernndez, Rubia Ferradns, Francisco Louzao e outros: este ltimo
ten un salto de auga que utiliza para mover o aparato.
O citado Antonio Garca Barros, irmn do escritor.
As pois a precariedade vaise ver mitigada por unha actividade que
permitir facer lle fronte formacin escolar, asistindo xa de neno a unha
escola de pago, nunha parroquia colindante, Moreira, tendo que andar
todos os das 4 quilmetros. Se ben esta formacin regulada completaraa
co seu entusiasmo autodidacta, de xeito irregular e con bastantes caren-
cias como el mesmo recoecer:
De rapazote la todo canto va e lle chegaba. Sempre haba polas aldeas da veira
quen ti vera libros vellos, daqueles de cu berta de coi ro, cosidos con amalls e
que tian as eses en figura de efes, case todos, vidas de Santos, e vian tamn
habaneros que traan, se man via, as Fbulas de Samaniego, Bertoldo,
Bertoldino y Cacaseno, Los misterios de la Inquisicin, novelas de Javier
de Montepn e cousas as, que meu pai me quitaba da man dndome unha
pandufada, non porque fosen boas nin malas, que el non entenda diso, senn
para que collera o cesto da besta que era algo de mis proveito
4

A fame de coecementos e o gosto pola lectura prenden nel moi
novo, e os traballos no agro comanlle o tempo que el gostara dedicar
lectura e a escribir. Pero a vocacin literaria e mis concretamente po-
tica dun neno nunha familia labrega como a sa, tendo en conta - como
el mesmo reflicte no seu libro As aventuras de Alberte Quioi - que
participa de xeito moi activo nas tarefas da casa, difcil de compren-
33
der. Por iso, desde os seus primeiros textos, atopamos referencias
necesidade de compatibilizar a profesin de labrego, coa de poeta. Nos
seus artigos xornalsticos, obras inditas, e cartas podemos ler frag-
mentos como o que segue, publicado con motivo da morte de Marcial
Valladares no 1903 .
.. .. me obrigaba suspender por un momento as mias rsticas faenas e tomar a
pluma nas mias callosas mans'
No prlogo primeira edicin de Cantias da Terra, en 1930 tamn
confesa que foron escritos
... roubndolle horas s poucas de descanso de que dispn que dedica s faenas
da labranza o tempo que lle queda das obrigacins profesionais
6
As obrigas profesionais a que se refire a de mestre.
Despois de repasar as condicins materiais na que se desenvolveu
os primeiros anos da existencia deste autor, abordaremos o que pode-
mos chamar: condicins culturais. O primeiro que nos preguntamos
quen o puxo en coecemento da existencia de poesa en galego, ou
mesmo de que o galego fose un idioma. O mesmo Garca Barros, quizais
esaxeradamente, fai unha evocacin da sa tempern inclinacin cara as
letras, e apuntanos unha posible resposta:
Tia menos de dous anos cando me levaron a enxertar as vexigas a un lugar
que era propiedade dun seor sonado, que inda cheguei a tratar despois. E
anda me estou vendo no colo do meu pai beira do seor aquel, que tia
moitas barbas e que me puxeran diante un silabario e eu dxenlle todas as
letras da Carta de Cristos desde a a ate a z
7

O seor de quen nos fala Marcial Valladares, e de supoer que
anda que existise unha tendencia natural cara a literatura, como el nos
quere facer ver, a orientacin cara a escrita en galego, e mis concreta-
mente coa seguridade en si mesmo con que el empezaba a publicar a
finais do sculo XIX non se comprende sen unha axuda exterior. Con 18
anos autocalificase xa como poeta en lingua galega, cando el mesmo
confesa que de neno o nico en galego que lera fora a copla de Farru-
co (O practicante galego) e Non mis emigracin de R. Armada
Teixeiro (que trouxera un vecio da Habana).
S se entende isto co aval dunha persoa do prestixio intelectual e
social de Marcial Valladares e da sa irrnn Avelina.
No artigo citado escrito con motivo da morte de Marcial, publicado
en El Ancora no 1903, fai un recoecemento explcito da dbeda con
este intelectual peculiar:
Xa non poderei escoitar as ras sabias mximas nin os teus consellos saudables!.
Xa non se poder beber mis na fonte da ta cristin sabedora!
A conciencia nacional e idiomtica non un punto de partida en
Galicia. A formacin escolar realizbase entn co claro propsito de
negar a cultura do pas que era entendida como un obstculo para a co-
rrecta asimilacin da cultura e idioma oficial. O obxectivo da educacin
era corrixir os vicios provocados pola previa socializacin dos nenos
nunha lingua e cultura equivocadas, e implantar no seu lugar uns contidos
cognitivos e procedementais correctos.
A implantacin do estado liberal coa sa teima homoxeneizadora e a
sa crecente expansin da actividade educativa a todas as capas sociais,
a ser moito mis agresivo que o Antigo Rxime coa diversidade cultu-
LO/TAN DO SEMPRE
Ken keirades lembra que
de nena, a sada da
misa, en lugar de ir
xogar cos outros nenas,
gastaba de quedar a
talar con Marcial e
Avelina Valladares,
disfrutando de todo o
que estes intelectuais lle
contaban
MANUEL GARCA BARROS
34
Curros Enrquez ser un
dos seus modelos
literarios e mesmo
ideolxicos (Sobre todo
no Divino Sainete). Ten
escrito dous relatos nos
que el aparece como
figura fundamental, un
sobre un ha vez que viu a
Curros en Santiago, e
outro, sobre unha visita
Corua estatua de
Curros
ral e lingstica do Estado. Pierre Clastres di que o Estado pasa de ser
etnocntrico, a ser etnocida.
Nesta situacin a contra corrente, non se entende doadamente que
todo o que publicou e escribiu Garca Barros desde o 1894 ata 1902 fose
en Galego
8
, se non pola presenza exemplarizante do Seor de
Vzlancosta. Se ben neses anos xa tia despegado o rexurdimento, e asen-
tada - non sen dificultade - o uso na poesa e nos contos populares da
lingua galega. O certo que Garca Barros non tia medio a travs do
cal enterarse de todo isto senn fose o ilustre vecio da sa mesma
parr9quia.
E importante a familia Valladares na vida deste escritor, non s
neste momento, senn posteriormente cando emprenda as loitas agra-
rias con algns paren tes destes fidalgos (como o propio Losada Diguez ),
e concretamente, Marcial e Avelina Valladares sern obxecto de cons-
tante veneracin, como deixa xa patente no poema A mia Terra en
1906
9
:
En Vilancosta, no teu
mais costaneiro lugar
mundo dous xenios deches:
ben te podes gabar!
Dous xenios que no teu seo
se preciaron de nacer
e no teu seo viviron
e nel quixeron morrer.
Dous xenios quen Galicia
moito debedora lle est
e, co tempo, anda quen sabe
se os seus afns premiar.
A Marcial e Avelina
sempre se han de recordar
ata que en Berres non quede
unha lingua para falar ...
Marcial Valladares comezou a empregar o galego pola necesidade
de dar realismo as sas personaxes populares, e tamn como consecuen-
cia do seu traballo lexicogrfico e etnogrfico de recollida de contos e
costumes que naturalmente estaban expostas en galego polos informan-
tes. Atribeselle a el ser o que publicou a primeira novela en lingua
galega
10
, de feito, xunto con Alberto Camino, Joam Manuel Pintos e
Francisco An, pdense categorizar pola sa labor no Prerrexurdimento,
tendo un destacado papel no renacer da nosa literatura. En todo caso, o
uso do idioma facase moi condicionado polo campo no que se empregara,
quedando vedados moitos terreos anda para o cultivo da lingua galega
ata moitos anos despois. Ou sexa, quedando reducida a sa utilizacin a
poesa e a reproduccin de contos populares.
Neste contexto Manuel Garca Barros entra na literatura pola feuda
aberta por Valladares, se ben este ltimo - como el mesmo se autocalifica
nas sas poesas -O seor de Vilancosta
s a ela ten apego;
vive entre os seus labradores,
honrase de ser galego.
Garca Barros non s vive entre os labradores, senn que ademais
un deles. E isto marcar certo distanciamento no contido moral das sas
obras, se ben, o estilo manterase bastante fiel ao de Avelina e Marcial
Valladares como podemos ver nos seguintes exemplos:
Adeus Berres, adeus Berres,
35
terria onde eu nacn;
como as camps de Berres
ningunhas tocan, para min
Manuel Garca Barros
11
Terria de Vilancosta,
terria en que che eu nacn,
desque che deixei por outra
non houbo gusto para min.
Marcial Valladares Nez
Desleigados os tolos que te deixan,
Ullia, polo aura seducidos
para o fin a ti volver arrepentidos
e fartos de no alleo traballar!
Ai! Non milagre, non, que me namores
se nacn por fortuna no teu seo,
cando os anxos mesmos desde o ceo
vieran teus encantos disfrutar.
Avelina Valladares Nez
Nestas poesas atopamos a reivindicacin de espacios que lle son
queridos e cos que se identifican os autores (a aldea, a parroquia, a
comarca), pero que carecen de recoecimemto legal, e estn a ser
asolagados pola nova identidade local e provincial. As relacins dos
seres humanos coa natureza de harmona dentro da intervencin que
os homes fan sobre o medio para procurarse o sustento. dicir, non
unha relacin contemplativa, senn activa en das direccins:
O Home traballa e transforma a paisaxe
e o facer os traballios
que tiamos que facer:
botar a auga s herbeiras,
levar o gando beber. ..
12
A paisaxe (visual, sonora, olfativa ... ) intervn sobre o Home
Ten mis frescura os teus campos
teus soutos ten mais verdor
ta la mais clara
e d mis luz o teu sol.
13
De tal xeito se produce esta interprenetracin da paisaxe na persoa
que o tempo queda suxeito ao seu recipiente fsico que o espacio, e as
sensacins agradables e sentimentos percibidos naquel momento, que-
dan fixados ao entorno onde tomaron corpo por primeira vez
Adeus tempios aqueles,
tempos que non volvern,
doces praceres de nena,
tardes se reas do vern!.
14
Garca Barros non parte, pois, de cero, pero si parte dunha posicin
social ben diferente, por iso parella a sa toma de conciencia ir
achegndose a outro autor que tamn influir de xeito relevante na orien-
tacin da sa obra: Curros Enriquez.
Ese proceso de toma de conciencia social derivase da experiencia da
sa peripecia vital. Cando falo de peripecia, refrome a carreira de obst-
culos a que lle ter que facer fronte todo labrego empuxado pola engrenaxe
LOITANDO SEMPRE
Ken Keirades sempre
estivo vinculado a
parroquia onde naceu,
Berres, para el a
colectividade parroquial
une sentimentos
subxectivos de
identidade con
comunidade de
intereses. Por eso
sempre loitou para que a
lei recoecera a
existencia das
parroquias
MANUEL GARCA BARROS
36
Redaccin do xornal en
gal ego O Tia Marcos da
Porte/a no que ten
publicado Marcial
Valladares, e que
significou un paso
importante no uso do
galega na prensa
da loita pola supervivencia. Esta peripecia usada como materia prima
para escribir moitas obras literarias; pero no seu caso, ao ser el mesmo
quen a tivo que sufrir, as sas obras cobran a mido carcter
autobiogrfico. Este o caso de Lembranzas de Vigo (apuntes
autobiogrficos). O libro Galicia no espello no que Francisco Fdez.
del Riego dedica unha pasaxe a Vigo, faille evocar a Garca Barros a
sa relacin con esa cidade, e por extensin, a sa mocidade.
En Vigo, onde ten que ir facer o servicio militar, recibe o primeiro
forte impacto fronte a inxusticia social, a desigualdade, e o autoritaris-
mo. Pero a sa reaccin ser neste momento de busca de sadas
individuais, e solucins particulares sa situacin, a calquera prezo.
Neste momento Garca Barros carece de conciencia social ou nacional
como el mesmo recoece:
... eu daquela estaba anda moi serodio nas esencias da galeguidade, anda que
esta verba non se usara anda naque! tempo, senn a de Regionalismo
15
Al, con dezaoito anos, coeceu en carne propia desigualdade real,
fronte igualdade legal e formal que enfaticamente proclama o libera-
lismo. hora de cumprir co servicio militar obrigatorio - que duraba
tres anos - e mesmo ir guerra, aqueles que tivesen cartas podan que-
dar exentos pagando determinada suma de dieiro.
Daquela nada mis que an ao servicio os que non tiveran seis mil reas para
redimires ou seor dos grandes que o salvara a cambio de quedar/le escravo
para a vida
16

Sufriu a inxustiza de ver como se libraba de facer as tarefas propias
do cuartel aquel que se sometese a chantaxe dos mandos militares, ac-
tuando estes ltimos por riba de calquera regra, lei ou ordenanza, ao
seu libre antollo e sen ningn tipo de control:
Eu non era ningn seorito, claro est; pro, aquilo de que me puxeran a pelar
patacas tomeino coma unha inxuria. Comenzabamos o traballo cando chegou
un dos cabos que lle chamaban Montenla, moi pimpante, moi chulo, coa
pucha sobre a orella. Quitouna, - a pucha, non a orella - e guindouna no
medio de ns coa boca para arriba dicindo: El que che ah una perra gorda
no pela patatas. Eu daquela anda tia os carios e tratei de buscar o patacn
para lle tirar, pero, decateime de que me redima por unha soa vez. Se fora
sequera para o mes. E gardei o patacn e apreixei o coitelo. E o cabo librou
a pucha na mancos que lle cairan e foise dereito cantina levando tras si aos
que llos botaran que seguramente pagaran al tamn
17

Al sufriu o autoritarismo irracional de quen recorre a violencia
indiscriminada sen atender a razns, sen dialogar, sen escoitar, sen
fa lar.
Os probes quintos, que non puideran entender a explicacin, feita adrede xa
para iso, para que non a entenderan, uns movanse como lles pareca e outros
quedbanse quedos. E iso era o motivo que buscaba o instructor aquel para
comezar nunha punta e acabar noutra, e vir de volta a bofetada limpa e sonora,
cando non era co cinto berrando ao comps dos golpes: Me-e-en tal! No-he-
di-cho-que etc., etc.! e desgraciado do que levantara o brazo para defender a
cara. E as, unha vez e outra.
18
A sa resposta a esta realidade, - como dixen - sar persoalmente
airoso do asunto, anda que isto lle supuxese someterse sen chiar a
unha estructura - como era o exrcito - que Garca Barros asuma como
algo inevitable, se ben desde moi novo se manifestou crtico coa prepo-
tencia autoritria, como amosan as sas poesas do cuartel (Documen-
to 2).
37
O feto de pertencer a unha casa labrega acomodada - dentro das
condicins precarias en que todos os labregos se desenvolvan -
permitiulle pagarlle a outro para que fora por el a Guerra de Cuba,
onde lle tocou ir destinado no sorteo .
... Ti ven que lle dar sesenta pesos. Fillos a levar meu pai ao que non puiden ver
por ter sado destacado para Tui
19
.
Nunca volveu a saber se aquel que fora no seu sitio volvera con vida
ou non. Nos outros sorteos que se celebraron (polo menos cinco) nunca
volveu a sar destinado.
LOITANDO SEMPRE
Manuel Garca Barros
en 1898 cumprindo o
servizo militar
MANUEL GARCA BARROS
38
Garca Barros coece a
Amador de Montenegro
en Vigo. O director do
xornal en galegoA
Mouteira, seguir a
manter unha cordial
amizade co escritor
estradense
Mais, ao fin, sacou proveito da sa formacin no servicio militar
cando un crego reclamou para criado a un dos quintos que soubese ler e
escribir; senda el quen mellar cumpra ese requisito.
Este crego tia algns libros que para Garca Barros supuxeron - en
palabra sas - unha revelacin. Ademais un amigo do seu amo, do cal s
da como referencia que era procurador, ten unha biblioteca cunha oferta
e pluralidade de ttulos que lle permiten descubrir novas horizontes. Por
exemplo, al coeceu a existencia do Diccionario, anda que xa se
imaxinaba que exista.
Este procurador funda unha revista que publicou co nome Luz y
Sombra. Nela publica os primeiros poemas:
... non sei se na sombra ou na luz, debutei como escritor, mellor dito, como
poeta, cuns versos en romance galego chamndolle porcos aos yankees por
terse posto da banda dos patriotas cubanos (insurrectos, se dica daquela).
Despois seguiron sando outros, e escriba tamn de mis cousas
20

Entre os autores que le, en lingua espaola destaca Galds (La fon-
tana de oro), Becquer (Obras Completas). Pero o seu interese dirixase
fundamentalmente aos autores en lingua galega: Rosala, Curros, La-
mas Carvajal, Carr Aldao, Avelino Rz. Elias ... A sa colaboracin na
revista permitiulle ademais ter trato directo con algns deles (Amador
Montenegro, Xusto E. Areal...).
Ademais, por azar, chegou a ter contacto con outra actividade cultu-
ral que sempre o atraer: o teatro.
Non seise ao verme en Vigo tia algunha idea do que era un teatro. Se a tia
deba ser moi cativa. Pero, o primeiro que vin e no primeiro que entrei foi o
Tamberlik. E non entrei as coma calquera senn que fun xa de actor
21

Estando de garda no cuartel chegou un cabo para recrutar volunta-
rios para ir ao teatro. El ao estar de servicio non poda asistir, pero ...
... metn a man na faldriqueira, arrabuei canto tia nela e metinllo na sa
22

Co que ao fin conseguiu ser escollido. O seu papel consistira desfi-
lar, xunto cos seus compaeiros, polo escenario aos compases de La
Marcha de Cdiz. Ao remate da funcin, quedronse no galieiro a ver
outra obra que a representarse.
Desde ese da Garca Barros asista ao teatro coa frecuencia que as
sa precariedade econmica lle permita. Recorda ter presenciado La
verbena de la Paloma, El tambor de granaderos, La viejecita, El rey que
rabi, e Agua, azucarillos y aguardiente.
Os diarios locais daquel momento eran Faro de Vigo, La Concorda,
e un semanario republicano que non lembra o seu nome, pero no que
tamn colaborou. Nos anos que estivo en Vigo publicouse La Repbli-
ca (1895).
Ao regreso do servicio militar, Garca Barros, proponse realizar a
carreira de Perito Agrimensor (como o pai da sa moza), ou mestre.
Pero o seu propio pai tenta desanimalo dados os medios con que cantan,
e alntao a que exerza de perito sen ttulo como era habitual naqueles
tempos:
11
E veume con que Fulano e Mengano e Citrano non
tiveran carreira e poan escala. As como tamn Fulano e Menga-
no e Citrano non foran a estudiar e facan partillas ...
11
Por cerio que un dos ltimos aludidos concorra unha circunstancia particular:
Ata vinte, escriba os nmeros coma calquera, pero, ao pasar de 20, por exemplo,
para escribir vintecatro, poa 20, e seguido 4. E asa as demais decenas ata
39
chegar ao cento onde aplicaba o mesmo sistema. Como se amaaba para facer
as operacins cousa que non puiden averiguar, pero que faca partillas estou
ben seguro pois acrdome ben de velo ir manexando o comps seguido dos
parce iros, encarecndolle moito que medira ben
23

Cando por fin se decide, e ten preparado o ingreso, trasladase a
Escola de Peritos para fra de Galicia, polo que acaba marcndose como
meta facer os estudios de mestre:
... axenciandome algo pola mia parte, polos medios que puiden, obtendo al-
gn emprstito entre a parentela, buscando libros prestados, estudiando case
todo polas noites, mentres os demais durman, salvando a p as tres leguas e un
bo pico que haba a Santiago para botar al os das precisos para exames,
vol vendo seguido, outra volta, a p as mis das veces; levando algn suspenso,
pero, !amn algn notable, e polo menos, un sobresante, despois de catro anos
de afns e de angueiras, unha noite, na sala de autos da dita Normal, D. Vicente
Fraiz Andin, deume o espaldarazo
24

LOITANDO SEMPRE
Carme Jnsua, nestes
momentos noiva, e
posteriormente muller de
Garca Barros, inspirar
as primeiras
composicins poticas
en galega deste autor
MANUEL GARCA BARROS
40
Anuncio da imprensa na
que traballou Garca
Barros
Este empeo posto en ser mestre, e sobre todo o orgullo de que a
travs do esforzo persoal conseguise acadar dito obxectivo, ser unha
constante na sa vida. As dificultades que a sociedade ofreca de xeito
desigual a uns e a outros, faca que aqueles que partan dunha posicin
inferior s tiveran das vas de alcanzar o xito: o traballo duro e cons-
tante, ou a traicin, a venta dos principios, o roubo legal ou ilegal do
producido por outros. El escolleu a primeira opcin. Se ben o xito para
Garca Barros non ser - como veremos - a felicidade material (ser
algo). mis, sacrificar mesmo esa felicidade persoal polo xito de
asumir o seu ser autntico (ser algun), anda que el sempre, con gran-
de humildade e modestia, considere que non alcanzou a sa realizacin
persoal plena, non chegou a nada na vida (ser un ningun)
25

E efectivamente, cheguei a ser algo. Ti ven unha escola en propiedade con-
quistada por oposicin libre, nas rnis teirnudas e difciles que houbo no sculo.
Verdade que, cando a consegun xa pasaba dos cincuenta. Pero, anda me chegou
a tempo para quedar sen ela
26

De 1898 a 1903 Garca Barros ten a etapa mis intensa de produccin
potica. Moitos dos seus versos non se vern en letras de imprenta ata
anos despois. <<Quen fora paxario>> de 1899, publicase no Eco de
Galicia de La Habana, no 1925
27
<<Benvida>> de 1902, publicase no
Eco de La Estrada de 1916
28
<<Alborada>>, publicada no ano 1958 no
Gaiteiro de Lugo.
Publica por primeira vez nun xomal de amrica en 1901. En El Eco de
Galicia de La Habana un conto titulado O amolador2
9

O procurador amigo do crego que serviu durante o servicio militar,
deixou a procuradora para dedicarse industria e ao comercio, establecendo
unha papelera, e uns talleres de litografa e imprenta (La Comercial).
Envalle unha carta a Garca Barros propndolle que ocupe unha praza que
tia vacante de viaxante, coa posibilidade de chegar a cobrar mil pesetas
anuais.
O soldo dos mestres naquel momento oscilaba sobre as 250 pesetas,
retrasndose algunhas veces a paga ata catro anos; co que se van na
obriga de pedirlle aos pais dos nenos que lle pagasen un real por cada
alumno.
Acordou aceptar a proposta e foise outra volta cara Vigo coa esperanza
de facer fortuna para casares e fundar unha familia.
Ao chegar, as condicins do tratado mudaron substancialmente. En prin-
cipio estara axudando nos talleres, e logo saira de viaxe para facer novos
clientes. O soldo tamn variara a respecto das espectativas, quedando re-
ducido a 6 reais diarios que tera que destinar a pagar a pensin.
A posibilidade de .conseguir co tempo unha suba no soldo, e melloras
laborais, ademais de non ter que pasar a vergoa de volver para casa sen
nada, empurrouno a quedarse. En Lembranzas de Vigo reflicte esta etapa
da sa vida como a do coecemento por experiencia propia do
funcionamento do sistema econmico capitalista na sa vertente mis
salvaxe. Ao empresario retrtao como unha vctima do propio sistema que
para trunfar se ve na obriga a despoxarse de calquera sentirnento humani-
41
tario:
Metuselle tras das cellas o ser unha importante figura comercial e como as
causas non lle sasen como el quixera andaba o mis do tempo de mal xenio,
chegando a coller unha neurose que cando lle daba era cousa de fuxirlle, o
que puidera facelo. Para os obreiros era inaturable. Sempre !les estaba
roando, o que non quitaba que os explotase do mellor xeito posible. El
comercio no tiene entraas, era o seu lema ... O comercio non ten entraas. E
as del, se as tia seran un pouco mauras. Un detalle sen importancia: fara
seminarista.
30
Este comerciante usaba o mesmo truco con obreiros de lonxe de
Galicia, e preferentemente peda que viesen coa sa familia. Ao chegar
cambiaballe os termos da proposta mediante a cal os convidara a facer
a viaxe. Unha vez aqu - despois de liquidar todo o que al tian - teran
que quedarse coas condicins que el lle impoa. (Ainda que non o
especifica por os datos que da, dito xefe chmase Manuel Reimondez,
propietario da imprenta La Comercial).
Ao fin empeza a realizar viaxes para mostrar o xnero da litografa
recorrendo Galicia. Cita A Pobra do Caramial, Ribeira, Pontecesures,
Tui, A Guarda, o Rosal, Baiona, Muros, Xinzo da Limia, etc ... Pronto
deuse canta que o xefe utilizbao para colocar de estraperlo etiquetas e
contra-etiquetas falsas coas que os compradores podan enganar aos
consumidores ofrecndolle productos adulterados (p.e. CINZANO).
O seu xefe funda a revista Patria Gallega, que se imprima nos
talleres da sa propiedade. Nesta revista colabora Amador Montenegro,
Pio L. Cuias, Xusto E. Areal, e Emilio Canda, pai. Tamn publicar
Garca Barros algn canto.
Mis as condicins econmicas non mudaban, e a propietaria da
pensin esixialle como pago pola sa estada, ruis cartas do que el
cobraba. O xefe negase a subirlle o soldo, e el decide abandonar a im-
prenta, pero neses das explota unha folga de tipgrafos e demais artes
grficas. Garca Barros lembra corno naquel momento careca de con-
LOITANDO SEMPRE
Garca Barros en 1913
coa sa familia e amigos
Despois de casar en
1906 con Carme lnsua
en Callobre, integrouse
perfectamente nesta
parroquia, conseguindo
dar escola por primeira
vez coa axuda do crego
e algn dos seus novos
vecios
MANUEL GARCA BARROS
42
ciencia de clase, e s o guiaba os sentimentos individuais de fidelidade
ao seu xefe, mis que a solidariedade cos seus compaeiros .
Sogro de Garca Barros
... o xefe encarouse comigo as un pouco aspaventado dicndome: - Y t tam-
bin te vas?- Deume aquilo certa pena, e case sen pensalo, dxenlle rotunda-
mente que non, que non me a. E non me fun, quedndome al de esquirol,
exposto a que me romperan a crisma, se a tivera ...
31

Non en tanto, Garca Barros non lle va porvir ao seu traballo, nin
lle permita realizarse como escritor. Polo que decide regresar Estrada
co propsito de casar.
En 1906 contrae matrimonio con Carme Insua, e vaise vivir que
ser a sa casa da parroquia de Callobre, no lugar de Pausada.
NOTAS
1
GARC!A !3ARROS, MANUELLembranzas de Vigo. Indito
2
GARCIA INSUA, David Ovidio. Da vida de Ken Keirades. Ponencia lida no 1
2
Simposium de Literatura de
Autor Estradense celebrado pola Asociacin Cultural A Estrada,, en 1987.
3
VARELACASTRO, Pedro. Op. cit. pp.144
4
GARCA BARROS, Manuel. Lembranzas de Vigo. Indito
5
GARCA BARROS, Manuel. Luto, El Ancora. num. 1705.23 de maio de 1903. Pontevedra
6
GARCA BARROS, Manuel. Contios da Terra. Ed. Centro Cultural del Partido de La Estrada 1952.
Buenos Aires (Argentina)
7
GARCA BARROS, MANUEL. Lembranzas de Vigo. Indito. pp.8
No devandito artigo de El Ancora, titulado Luto!, refirese ao artigo publicado con motivo de Avelina
Valladares en marzo do ano 1902 dicindo que escribira por primera vez en castellano.
9
GARCA BARROS, Manuel. A mia terra. El Estradense. Num. 2. 22-Xll-1906. A Estrada
'Marcial Valladares publica por entregas Majina ou a filia espera en La Ilustracin Gallega y
Asturiana, a partir de 1880.
11
lbidem
12
lbidem.
13
lbidem
14
lbidem.
15
lbidem. pp. 11-12
16
1bidem
17
lbidem
18
lbidem
'
9
lbidem.
20
lbidem
21
lbidem.
22
lbidem.
23
lbidem.
24
Ibdem. O seu filio tamn se fai eco dos esforzos de Garca Barros: Os atrancos foron moitos e tamn a
falla de informacin. Contaba como atopndose con dous individuos que tian sido estudiantes, lle di o
primeiro o que faca falla era ter cartos, cousa que el nin tia nin quen /los puidera dar. Pero nunca mellor
dito que queres es poder". Procurndose a maior cantidade de libros que lle posible, case sempre
emprestados, afervoado autodidacta, chega a acadar o ttulo de mestre mis ou menos aos 26 ou 27
anos. (OVIDIO GARCA, David. op. cit.)
25
Presentou a Cabada Vzquez nun recital de poesa nos seguintes termos: - Respetado pblico: Teo o
grande honor de apresentarvos ao poeta Xos Manuel Cabada Vzquez, que todos xa conocedes mis
ou menos. Un gran poeta que as sas composicins son moi celebradas, non s por aqu, senn tamn
potas Amricas, pois ata al chegan. Pero Cabada Vazquez ten ademis a virtude da modestia, pois
nistes casos de apresentacins, os que van a !Jer presentados todos procuran se/o por algun e este que
aqu vedes aveuse a se/o por ningun. (GARCIA BARROS, Manuel. Ao poeta Xos Manuel Cabada
Vzquez.A mia lembranza.)
26 15
GAR,CA BARROS, MANUEL. Lembranzas de Vigo. Indita
27
GARCIA BARROS, Manuel. Ouen fora paxario!. Eco de Galicia. Num. 225. 1-Febreiro-1925
28
GARCA BARROS, Manuel. Benvida. Eco de La Estrada. Num. Extraordinario dedicado Festa
Agraria do 16 de maio de 1916.
29
GARCA BARROS, Manuel. O amolador. Num. 987. 1 O-agosto-1901
30 15
GARCA BARROS, MANUEL. Lembranzas de Vigo. Indita
31
lbidem
43
Do tempo pasado
Ausnceas
Indita para CELTIGA
Fuxironme aquiles tempos
en que tia o meu encanto
en ver como vai o ria
docemente marmulando.
en ver medral-as herbias,
en coller rosas nos prados,
en escoitar poi-as tardes
como cantan os paxaros,
en sobir poi-as penedas
botando sermons no alto,
en arremedar da gaita
os snsdocios e brandos,
en facer festas no monte
namentras paca o gando ..
Praceres doces de nena
que' eran todo o meu encanto!
Agora xa non hai frores,
marmulos, nios nin cantos;
sayo hai sospiros que' peito
y-as nubes arreboladas
Cupido dou de regalo;
que d' al veen voando,
cal mensaxeiras d' amores
a traguerme algun recado;
sempre que chegan m' atopan,
sempre me atopan pensando:
Qu far a mia rulia!
Qu far aquel encanto!
Dend ' o feiticeiro istante
qu' entrou en min tal meigallo,
se camio, vou s toas,
no traballo non adianto,
s' que me deito, non durmo,
en ps non como bocado,
con devocin non lle rezo
nin a santa nin a santo,
e paso xuntas s veces
catro doas no resario.
O maxn non se m' aquieta
senon pensando, pensando:
Qu far a mia rulia!
Qu far o meu encanto!
Qu far? pois quen-o sabe,
tal ves andar co gando,
tal ves a herba ferindo
os seus dedios nos cardos,
tal ves collendo a verdura,
tal ves no ro lavando,
tal ves na casa cosendo,
tal ves sachando no agro,
tal ves a casa barrendo,
tal ves no monte rozando,
tal ves a y-auga na fonte,
tal ves regando no prado
tal ves a ventana psta
y-o sembrante recrinado,
quizais que por min lle borten
bgoas os seus ollas eraras,
e pensar d' iste xelto
moyendo axeiteio os labios:
Ay, meu ben, ay meu bencio!
Ay, canto che quera, canto!
Tal ves, mentras n-la penso,
no seu amor confiado,
ela, de min esquecida,
estar n-outro pensando.
Ay! qu fars ti , rulia
rulia q eu quera tanto?
M. Garca Barros
Celtiga. n' 83. 10-6-1928. Buenos Aires
Documento 2
Oracin da media noite
Contigo me deito;
con ligo me levanto,
meu ceio,
meu encanto,
meu tormento,
meu cons1o,
por quen vivo
por quen morro;
mia rula,
mia santa,
calandria
que me canta,
luceirio
brilador,
qu ' alumea
o meu amor.
Ls rosada,
ls d' aurora,
ls qu ' a alma
me namora.
Branca rosa
frorecida,
que perfuma
a mia vida.
Fontelia
bulideira
que m' afoga
a mia pena.
Estrelia
que me guia
poi-a noite
n 'ista hora,
na pasada,
na que chega,
na que marcha.
O solio
da alma mia
que ma quenta
i-agarima.
A que m' enche
o pensamento,
cada instante, cada momento.
A imaxe querida qu' adoro
no altor do meu peito.
M. Garca Barros
A Nasa Terra. N' 281. 1-3-1931
* Musicada por Bernardo del Ro
Cada causa no seu Tempo
A mia boa amiga S.C.
Recordando a sa nai
por Ken Keirades
O vello loitador galeguista, que co
seudnimo Ken Keirades ben coecido
entre os escritores galegas, aos 80 anos
de idade atpase co esprito tan mozo
como aos 20. Veiqui a mostra:
A boa hora mangas verdes,
dis que di un refrn antergo,
que o que me socede agora
co-iso teu porfiado empeo
de que uns versos ch-i facere,
cal si estivera nos tempos
en que ta nai lle cantaba,
con apaixoado estro,
as cadencias mis sentidas,
os mis frolidos arpexos
que a mia lira, inda virxe,
lle arrincaba ao sentimento.
Nos tempos que frolescan
tolas ilusins no peito:
LOITANDO SEMPRE
todo o mundo era un xardn,
todo azul eran os ceas,
o sol raiaba na i-alma,
sin nubens o pensamento;
pro, mia santa, arrapara
onde vai xa todo aquelo!
Os tempos foron pasando,
perdume a lira os acentos,
e da vida, os desencantos,
deixndome o peito seco;
as inxustizas dos homes
mais que os anos que correron.
Tantas me fixeron, tantas,
e con institnto tan fero,
que cando a pensar me pao,
sinto que non haxa inferno
pra que os feitores do dano,
que con saa me fixeron,
taran poi-a porta grande
a comer lume al dentro
e pagar alen xustiza
canto eiqu deixaban feito.
S- que o hai, uns poucos d-eles
x estarn ali comendo
i-os que faltan irn indo,
pois perdoarlles non penso,
que causas hai que non teen
perdn de Deus nin do deme,
anque nin a un nin a outro
lle importen, segn entendo.
Cmo qus, pois, que che cante
co-ista carraxe que teo?
Estche boa a zanfona
pra se pr a darlle veo!
Sin hourizontes na i-alma,
coma non sexan ben negros,
sin ilusins nin espranzas
que peito lle den alento,
non poido arrincarlle lira
senn discordes acentos.
Mais ti , porfa e porfa
en que ch-i facel-os versos,
cal si poidera dar zume
un pau que caeu de seco,
ou voar un paxario
que as aias lle caeron.
Probia da mia lira
que tal che ter o tempero!
Xa ves o que d-ila sae,
anque en forzala me empeo.
Non son queixumes de rula,
non son tros de xilgueiro,
nin cantos de cotova,
nin asubos de melro;
s berros sern de pegas
ou chos de lagarteiro.
Non son ptalos de rosas,
que as auras esparexeron;
non son ramios de frndio,
dondos soaves e frescos,
nin recendentes tomillos,
que as ramias estendento,
estrelecen as rosias
arrentes dos sibadeiras;
non son brancas azucenas
nin craveles abri1eiros;
s unhas cantas follas secas
das que voaron co vento
que aqu e al fun axuntando
pra sar coiste esperpento.
Non lle ds vallas, amiga:
cada causa no seu tempo.
A Nosa Terra. Buenos Aires
MANUEL GARCA BARROS
A mia terra
Adis Berres, adis Berres
terria dond'eu nacn
com 'as campanas de Berres
ningunhas tocan, pra min.
N-os teus campias froridos
o meu berce se arrolou
e ben recordo os cantares
que mia nai me cantou:
Durme, meu nenio, durme,
durme que te durmirs,
cantade amado paxaros,
non m'espertel-o raps.
Non m'espertel-o menio
prenda do meu corazn,
non mo esperts, paxarios,
non mo espertedes, non.
Non mo esperts, paxarios
que ten gnas de durmir;
o trabal/o est esperando:
teo que deixalo m 'ir.
Y-os paxarios alegres
seguan ca seu cantar
e mia nai o durmirme
marchbase traballar.
Mais tarde, poi-os teus campos,
rosias iba coller,
que mais bunitas e frescas
no mundo n-as pode haber;
e tecendo coroias,
cops rapaces enredar
faciamos unha ilesia
y-adornabamosll-o altar.
E n-as de Mayo serenas
tardes, o cair do sol
o son das tuas campanas
rezabamos oracin;
y-o facel-os traballios
que tiamos que facer:
botal-a auga as herbeiras,
leval-o gando beber,
de troula nos marchabamos
poi-os teus campos en fror
c'unha gaitia de vincha
y-unha lata por tambos.
Adis tempios aqueles,
tempos que non volvern,
doces praceres de nena,
tardes serenas do vrn!..
En Vilancosta, no tau
mais costanelro lugar
mundo dous xenios deche:
ben te podes alabar!
Dous xenios que no teu seo
se preciaron de narcer
e no teu seo viviron
e n-el quixeron morrer.
Dous xenios quen Galicia
moito deudora 11' est,
e, co tempo, inda quen sabe,
si os seus afans premiar.
A Marcial e Avelina
sempre se han de recordar
hastra que en Berres non quede
unha lengua pra talar ...
E poucos foxen de Berres:
tod 'o qu 'en Berres nace u
de Berres salir non quere
porque de Berres co.
Ten mais frescura os teus campos,
teus soutos ten mais verdor
tua lua mais erara
e d mais lus o teu sol.
Mais sombra dan teus carballos,
un crima ts cal ningn
y-os teus sembrados amenos
dun sempre cento por un.
Por eso, cando as campanas
de Berres, oye tocar,
sinto no fondo do peito
ganias 'de sospirar.
E non que mal m 'atope
na terria dond'estou
que n 'ela fondos carios
meu corazn atopou;
pero, cousias na vida,
cousias salen pasar,
cousias qu'anque un ben queira
non-as pode remediar.
;Adis Berres, Adis Berres
terria dond'eu nacn
com 'as campanas de Berres
ningunhas tocan, pra mini
Cal/obre, 1906
M.G.B.
(El Estradense. num. 2. 22-12-1906)
Barco/a
Couplet de actualidad - Msica de los Id.
de Cuadros Disolventes
(Con una falda de percal, etc.)
Con una capa lo chulo colg,
echado el sombrero sobre la sin,
con su pasito medio recort,
ah va Barcola pareciendo alguien.
Presuntuoso como un principal
y ms entero que un gobernador,
cual si en el mundo no tuviera igual ,
luciendo el pisto va que Dios le dio.
Y muchos bobos engaando as,
alguna breba chupa el fardel
y si un asunto sale por ah,
que nadie quiera, se lo coje l.
Fulminante (El Estradense, num. 2, 22-
12-1906)
Aqu novo haiche ben pouco,
todo, marcha poi-a vella,
cada semana un mercado
e cada mes as tres feiras:
municipales os mismos,
casa d'Auntamento a mesma,
qu'anque o destrito ben rico
son tantas as sandijuelas
que chupan do presupuesto
que non hai con que facela.
N' milagre! pois no barrio
qu 'hai entr' as duas ilesias,
facndolle lume eito
un seor de cara fea
cace cuase que diario
unha moi grande caldeira
onde o destrito se frite
forza de gran pacencia
e cncia do cucieiro,
e dempois das sopas leilas
reprteas culleradas
entre alguns da parentela
y-cutres mais que d'algn xeito
11' axudaron facelas.
M. Garcs Barroso
Villa-Clara, 4 de Enero de 1907
(El Estradense. num. 4 , 5-1-1907)
Saudades
Ay Quen ch 'anduria tora
anduria da outra banda
qu ' meu amor un suspiro
no piquia lle levra
Non haba fiadeiro
non haba foliada
que de muy preto da noite
l xunto min non chegara;
beilaba co-l salida
de tod'as misas cantadas,
e nos ledos ruadeiros
tamn a primeira baila;
non faltaba do meu lado desfeita da/
ruada
indo xa os ecos perdidos
da ltima rlbeirana,
y-o ver o grabo nos aires
co-a sua cola esmaltada,
humildio coma un santo
conmigo via pr' casa.
Nunca o meu peito asaltaron
penas qu' l non consolara,
tia o meu encano todo
nas suas tenrias falas
y-era o seu corazn dce
arca da mia esperanza.
Ay Quen ch 'anduria tora
anduria da outra banda
qu ' meu amor un suspiro
no piquia lle /evra.
Agora sempre solia
sempre, sempre aconxoxada;
xa non vou os fiadeiros
xa non vou as foliadas,
qu'anque vaya coitadia!
l ali xa non m'agarda;
marchou, marchou, ma prenda!
quen sabe agora pr'ond'anda.
Casarnos, non podiamos
porque non tiamos nada
e como sorte cativa!
n 'esta terra non se gaa,
pensando d'axuntar algo
al se me foi pr'Habana.
Ay! ogall que non lora
que o seu amor me bastara
y-anque pedira unha esmola
non botara tantas vgoas.
Mocias que tendes nolvios
n 'os deixs marchar pr'Habana
se non crs, cal eu sofrire
penias negras na y-alma
e cantar, cal eu tristeiras
a mia do'ida cntiga:
Ay Ouen ch 'anduria tora
anduria da outra banda
qu ' meu amor un suspiro
no piquia lle levra!
M. Garca Barros
(El Estradense, num. 6, 19-1-1907)
Pondos' o sol
(SONETO)
Cantan os tordos no alto dos pieiros,
y-os merlos na silveira suas legras,
Mestranse no aire as melodas
De xlgaros, labercos chincheiros.
Do caseiro baixo dos aleiros
As andurias coidan suas cras;
Y-atravesan espazo algaravas
De choyas, de gorrions de trigueiros.
As rapazas e'os mozos salen verse,
Decndose mil cousas, sin malicia,
A hora en que sol vai a esconderse.
Millar gusto non hai, nin mais delicia,
Que, nas tardes serenas ver poerse
O sol detrs dos montes de Galicia!
M. Garca Barros
(El Estradense, Num. 13, 9-3-1907)
44
45
Cantas do tia Mariao
(De Gabriel y Galn)
O to Mariao labraba
Na terra hmeda, gredosa
E entra' brtema chuviosa
Que dend'o monte chegaba.
Con certa nobre ansied
Qu' amargura se xuntaba
O volvel-os bois miraba
Car' as torres da ciud.
Al os amos estaban
Da terra qu'iba labrando
Qu' lameira iban chegando
As chuvias que n'amanlnaban.
E non pensaba o renteiro
Qu o amo o abrigo estaba
Do huracn que bruaba
E do fro do aguaceiro.
Eoutras cousias mente
Lle vian bo labrego
Mentras no fondo do rego
Iba quedando semente.
Era un das de Fevreiro
Revolto, chuvioso fro;
Cada camio era un ro,
E un charco cada sendeiro.
Baixaban poi-as quenlladas
Turbios regatos zumbando,
Y-as veigas iban quedando
D'auga barrenta empapadas.
O barbecho era un fangal ,
O prado era unha lameira,
Unha charca era ribeira
Y-os valles un chapuza!.
Arrebataba o solano
As pingas do agaceiro
Qu'eran as puntas d'aceiro
Do seu ltigo inhumano.
Enritadol-os zagales
Berregaban cos carneiros
E cos cabirtos zagueiros
Afundidos nos fangales.
Y-o probe to Mariao,
Co- sua pucha calada
Baixo d'un brazo aguillada
E na rabela unha mao.
Labrando estaba en tal da
Por non perder un momento
Onde dis que creba o vento
Causa qu' l soilo dira.
Pois n, aquela sin ventura
Terra chan desabrigada
O vento cara enrugada
Lle fire con saa dura.
Malamente as labraba
Y-o home as suas cantias
Botando iba das rentias
Que poi-as terras pagaba.
Xa batodal-as haba
Pero con mal resultado
Y-as, terco e porfiado
lb' as botando aquel da:
<<As fanegas xa n-as mento:
Est' ano se pinta o ano
Non ser dengn estrano
Que m'ande arreciar das cento.>>
<<Derregouse en boa sazn,
A sementeira foi guapa,
E se sigue as, n escapa,
D'haber boa granacin.>>
(Este clculo, o faca
Co-as pequenas omisins
De langosta, inundacins
E saravias, e sequa ... )
<<Ora, tanto pra calzar,
Tanto en vestir e en comer . . >>
(Non faltaba de beber
Porqu 'era talar ... da mar)-
<<Tanto pra contrebucins,
Tanto pra renta e semente .. >>
E as foi, do remanente
Prauticando sustraucins.
E das cen que lle botara
Restou o to Mariao
Tantas fanegas de grao
Que, 6 que das cento pasara.
Puxo cara d'ansied
Y-o corpo zarandeando
Oixo con pena, mirand
Car' as torres da ciud:
<<Si est'ano al fose un da
Y-o amo baixar quixera
Seis fanegas ... xa calquera,
Xa calquera me tosa!..
Seor do to Mariao!:
Si ti vai, sers piadoso,
Que un logar fas dichoso
Con seis fanegas de grao.
M. Garca Barros
(El Estradense, num. 19,20-4-1907)
Os cains
(raduccin)
Homes hay que nos ultraxan
Cando falan ou nos miran
Cravndonos cal si a-yalma
Tiveran chea de-espias.
Sua lingoa coma- do gato
Hastra laudando lastima;
E-en todo coma esa fera
Rabuan cando acarician.
Algo teen ises homes
De basiliscos na vista
De recramo na suas falas
E de trampa na sorrisa.
Fxelles hastra na marte
Que envexa levan por rtba
E na tamba seu veneno
A vbora calle axia
M. Garca Barros
(El Estradense. num. 30. 6-Xullo-1907)
Unha nube
(De Gabriel y Galn)
- N'hai posibres est'ano pra eso,-
dixo o pai d'ela-
y-o do mozo escramou pensativo:
- Pois entonces est' ano se deixa,
porqu'eu ando tamn atrasado
con tantas gabelas ..
Que se casen pr' ano que ven
dempois da colleita
LOITANDO SEMPRE
e est 'ano d'entrambos
darmoslle terra
pra que o mozo semente pra eles
esta sementeira-.
Y-o mozo y- moza,
con vergonza e pena
escoitrono homildes e mudos
con vergonza d'erguel-a cabeza.
Y-o mozo labraba,
sementaba nas sete fanegas, regaba o
seu trigo
con sudor da sua frente morena,
y al en soos x ' veu moitas veces
maduro nas terras,
cargado no carro,
xunto xa nas eiras
llmpo xa nas uchas
branqueadas tres veces por ela
Agosto leixano:
Non ves? ay! non chegas?
Agosto xa vu
seu sol xa pratea
os imensos taboales d'espigas
que dobrndose cheas reventan.
Qu linda est folla!
Mirala contenta!
Qu bambeo tan suave pr' os ollas!
Qu msica aquela,
do choque de tantas espigas
que brisa comps abanea
A brisa! ... ay! A brisa!
Unha tarde radiante e serena
soprou xa mais quente,
e con mais braveza
homillou as espigas chan,
revolveu tranquila alameda
levantou remoios de polvo
trouxo nubes negras
qu'azoutaron o chan con pingadas
gordas, calorentas ..
E puxronse os vales escures,
e puxronse pardas as serras,
e fadeca, rouca, fervendo,
preto xa, vengadora, tremenda
zumbou amenaza,
vibrou centella,
que da nube rayou furibunda
o seu ventre cargado de pedra ..
e nube nos campo inermes
derrumbou tod ' carga sinestra!..
A lollaqu triste!
Pena daba vela!
Xa non poden os mozos casarse
cand'eles quixeran
Qu triste est o mozo!
Cmo chora ela! ..
E n'e malo qu'esperen!
Non firme o amor que n'espera!
M.G.B.
(El Estradense, num. 32, 20-xullo-1907)
Ultimo recordo
Un consolio eu buscaba
que ca/amara o meu delor
n un ha caixa onde gardaba
rico tesauro d'amor.
C'o corazn contristado
afanado caixa abrn
n'e/a vin,
xa sin slvea, marelio
o rabio d'unha fror;
y-as fo/lias
ciscadias
muchas, x sin recendor.
Unha tarde, amorosia.
MANUEL GARCA BARROS
Cando se iba o sol poer
t me diche unha rosia
embrema do teu querer
eu biqueina,
e gardeina
louco de feficida;
iO querete ti, d'aquela,
mia estrela
era o meu neco afn.
D 'aquel tenro amor primeiro,
d 'aquel santo e puro amor,
d 'un querer tan verdadeiro,
soi/o me queda en rigor,
xa sin slvea
marelio
o rabio d'unha fror,
y-as foffias
ciscadias
muchas xa sin recendor.
M.G.B.
(El Estradense, num. 48. 16-11-1907)
Cantares del cuartel
Pues seor, al fin me veo
con los galones de cabo
Ay! muchas tengo que dar
hasta dar las que he llevado.
Un cabo
11
Mi paisano, es machacante
y otro paisano, ranchero
y yo, de la compaa,
el calamid primero.
Un castellano
111
En Zevilla, no lo haba
maz guapo ni rezalao
y aqu ya no me doy cuenta
loz trancazo que he llevado.
Un andaluz
IV
Por mas que miro al municio
yo no ent;endu comu sea
introducirle la miga
sin augueriar la corteza!
Un aragones
V
En San Juan me bautizaron
y me pusieron Vicente
y no torpe n parejo
como me llama el tiniente.
Un manchego
VI
Cada ves que vou de guardia
inda me pao pensar
si teo lombo mochila
ou roda d'amolar
Un orensano
VII
Cando vin, via tremando
bicando un escapulario
y-os dous meses de servicio
xa piso hastro no mais alto
Un crues
VIII
Agora que son sarxento
h de ser moito baixarse
volver picar nas pedras;
nada, nada, regancharse!
Un pontevedrs
IX
Chamoume zopenco parbo
d' o sarxento Xan Ferreras
y-a sua cabeza da masa
d' os nabos da mia terra
Un lugus
X
Anque anso de cumprire
non por medo campaa,
sinon porque unha menia
quereme moito que vaya
Un uffao
Pol- coleucin
Vigo 1898
M.G. Barros
(El Estradense, 23-11 -1907)
Garca Barros a finais do
sculo pasado, no cumio
da sa produccin
potica
D'amor
Xentis mensaxeiras
dos campos gallegos
qu' remate do inverno cruo
traguendo o bo tempo,
anunciando fels primadera
retornades os vellos aleiros:
libelulas lixeiras e esbeltas
que donairosias
ands nos rigueiros:
laberquias que cants nos aires
as prcidas as
decote movendo:
paxarios de tenros cantares
qu'al enriba nos altos pieiros
ou voando en alegres bandadas
de mledas notas enchedel-os ventas,
senda legrs dos nasos campias
senda vidia d'estos probes eidos;
arrincade das vasas gorxias
ben doces acentos,
estendede as aas graciosas
nas as do vento,
e deixade os bosques, deixade as
pradeiras
meus paxarios, e vinde correndo
y-axuntaivos o redor da pamba
da doce pombia do pombal gallego,
que cas meixelas d'arrebol tiidas,
con mil espranzas gardadas no seyo
co seu galancio non menos dichoso
enlace apertado vai xuntal-o crego.
And paxarios,
correde lixeiros
and, facereslle
locido cortexo
traquede rosias
nos vaso peteiros
pra por onde pase ilas esparexendo
E cando Epistola
xa lle lea o crego
Dios das alturas
peddelle un tempo:
que nunca desgustos, nin fondos
pesares.
nin penas amargas 11' asalten o peito
46
que nunca conoza que son desengaos
que nunca traspasen pezoosos celos
que sempre legras refrexen seus ollas
que nunca paxicen seus labios bermellos
que nunca s 'enrugue sua ts nacarada
que nunca branqueen seus brondos
cabelos
que sempre dichosa co seu maridio
en santa pas viva cen anos menos.
Y-o que xa deixen
o sagrado tempro
donde pra sempre
xuntounos crego,
dispersdevos, meus paxarios,
nas as dos ventas,
ide de novo alegrar os campias
y- sel-a vida d' estes probes eidos.
Mais ide cantando
no vaso lenguaxe con mledo acento:
- Viva rapaza que ben querer sabe!
Viva menia dos bos sentimentos,
das meixelas de coor de rosa
fror encantada do xardin gallego
mariposia d'aias douradas
qu' hoxe llas ata bendicin do crego.
Manuel Garca Barros
(El Estradense. num. 54. 21 -12-1907)
47
Escoller bando
En 1906, Garca Barros establecese na casa da sa mulleren Pousada
( Callobre ), se ben ten en mente emigrar cara Cuba. A sa muller, Carme
Insua, que xa estivera agardando por el cando era noiva durante os
anos de mili, e despois na sa estada en Vigo, conseguiu quitarlle esta
idea da cabeza, aceptando finalmente quedar na Estrada, preparar
oposicins a Mestre Nacional, traballar na casa, e buscar algunha tarefa
a maiores na puxante vila da Estrada que comezaba a desenvolverse.
Neste momento destase o enfrontamento entre <las faccins do
Partido Liberal polo control do poder municipal. Sempre existiran dife-
rencias solapadas pola cortesa poltica, entre integrantes dun mesmo
partido, mais agora a guerra aberta e pblica.
Na introduccin ao contexto no que tivo que desenvolverse a vida
de Ken Keirades, xa adiantamos unha anlise do que supoa o control
da administracin local, das estratexias para alcanzalo e do que
significou a restauracin e o turnismo no asentamento do estado liberal
que se estaba a construr a principios de sculo.
No ano 1906 o turnismo, a travs do cal os dous grandes partidos,
liberal e conservador, pactaban a alternancia no control do poder a ni-
vel Estatal; tia a escala provincial e local como consecuencia o reparto
de reas de influencia que fixeran estabilizar o sistema poltico para
que a mudanza do goberno na administracin superior non supuxese
unha revolucin nas instancias inferiores deses tres niveis de poder.
A nivel da provincia de Pontevedra os dominios naturais mis eviden-
tes son Ponteareas, Pontecaldelas e Caiza para os conservadores e
Caldas, Cambados, Laln e A Estrada para os liberais; os outros en
funcin da cor do gobernador da quenda 1.
En todas as eleccins os liberais manteen o seu esmagador e abso-
luto dominio na Estrada e Laln, sen que os conservadores presenten
batalla por estes distritos, Polo que as eleccins provinciais carecen xa
de interese como mostra o espacio a elas dedicado polo Diario de
Pontevedra en 1907, tan s estas lias:
LO/TAN DO SEMPRE
Foto de 1907 na que
podemos ver ao grupo
de El Estradense con
Miguel Losada, Magn,
Laurentino Espinosa en
primeira fila, e Losada
Diguez e Garca
Barros, os da ultima fila
empezando pala
esquerda
MANUEL GARCA BARROS
48
Gumersindo Otero, foi
nomeado alcalde da
Estrada en 1877 e 1886,
presidente da
Deputacin en 1902, e
lago gobernador civil de
Ourense. Seu pai
Ramn M Otero tamn
fara alcalde da Estrada
(1842,1891,e 1894), e o
seu filio Gonzalo Otero
substituiro como
Deputado Provincial en
1913. E obstentar ese
cargo en 1888, 1892,
1896, 1901 , e 1909.
Garca Barros dedcalle
unha poesa en 1902
Onte celebrronse as eleccins. Foron reelixidos os mesmos se-
ores que ata a data vian desempeando ditas pastos nesta provin-
cia.
En cambio as eleccins locais cobran especial importancia dentro
do combate no interior da estructura de poder provincial para desprazar
uns bandos a outros no control da administracin municipal. Para isto
preciso unha dobre estratexia combinada, por unha banda gaarse o
favor do xefe poltico provincial e por outra conseguir o maior nmero
de adhesins posibles na localidade para presentarse diante do xefe
provincial cun aval de apoios que lle facilitase alcanzar a repectiva
aprobacin.
As organizacins polticas e as eleccins naquel momento tian
certas peculiaridades que preciso ter en canta. Primeiro que non eran
partidos de masas, que en congresos e coa participacin das bases se
marque unha lia poltica e se elixan uns lderes, senn que eran
organizacins de notables, de familias que ocupaban a elite social, e a
travs de relacins informais de amizade ou parentesco, establecan
alianzas para lanzarse ao asalto do poder. Por outra parte os resultados
electorais precisaban do consentimento do poder provincial para ser
aceptados. Por isto importante coecer a composicin destes bandos e
establecer as relacins informais que posen, as como a rede de relacins
49
que tecen, dentro da loita de poder local no marco das relacins co
mesmo xefe poltico provincial.
O control do partido liberal, a nivel provincial, exrceno o tndem
Riestra - Vega de Armijo. O primeiro dedicase principalmente ao poder
provincial, e o segundo participa no poder estatal, chegando a ocupar a
presidencia do Consello de Ministros.
A nivel local, baixo o absoluto control de Riestra, resulta fcil redu-
cir as catro tendencias encarnadas en catro Deputados Provinciais que
de xeito pertinaz son elixidos unha e outra vez como representantes do
distrito da Estrada-Laln: Felipe Ruza, a voz de Riestra na Deputacin.
Camilo Pereira (o que logo sera so gro de Castelao ), considerado riestrista
acrrimo. Gumersindo Otero e Miguel Nine, veremolos agora con mis
detalle.
A loita polo poder local vaise polarizar entorno a estes dous ltimos
nomes, establecndose dous bandos irreconciliables que van a agrupar
distintas familias da Estrada nun ou noutra trincheira na loita polo
control do Concello.
Gumersindo Otero, cabeza da faccin na que se encadrar Garca
Barros, dono do Pazo da Mota de Riob, e o propietario da fbrica de
papel situada nesta parroquia. Esta fbrica durante moitos anos foi a
nica que exista en Galicia (desde o sculo XVII), tendo unhas nota-
bles dimensins, e unha actividade mercantil importante, a parte, que
permitalle a Gumersindo Otero, a travs da venda de papel, influr
sobre a prensa provincial; ao menos ata que apareceu a fbrica de papel
Lpez de Neira, Deputado do bando contrario.
Gumersindo Otero era parente de Laurentino Espinosa Valladares
(sobrio de Marcial e Avelina Valladares) e de Miguel Losada. Ademais
os Espinosa e Losada tamn son primos, e concretamente Antn Losada
Diguez contraer matrimonio cunha filla de Espinosa. Os Losada e os
Espinosa participarn activamente no bando do seu primo, pero ademais
tian miras ideolxicas que an mis al do simple control do poder
municipal, serrn que abranguera a accin social para controlar o inci-
piente sindicalismo agrario que estaba a nacer, para darlle unha orien-
tacin catlica e tradicionalista (os sindicatos agrcolas fronte aos sin-
dicatos agrarios de carcter laico). E tamn, dentro do partido Liberal
queran reforzar unha orientacin ideolxica que estaba a perder
posicins. O pai espiritual inspirador desta tendencia poda identificar-
se co cannigo Ramiro Ciorraga, pero ao morrer en 1908 deixara orfos
aos desta faccin. Gumersindo Otero promocionado para Gobernador
Civil de Ourense, deixando en certo desamparo a faccin Ciorraguista
de El Estradense. Que sen embargo insiste na sa fidelidade a Otero, e
Riestra: Sabes que sempre son teu, completamente teu; e enviache un
abrazo teu primo Laurentino Espinosa
En todo caso os Losada e Espinosa, xunto con M. Magn, Leyes,
Cajide, Muios e tentando buscar a alianza de Camilo Pereira conti-
nan coa sa loita particular. J. Durn ve as a actuacin destas fami-
lias dentro do Partido Liberal
Os Losada e os seus primos, os Espinosa, aparecen como brazo instrumental de
outra loita, oculta, de moito maior alcance: a que libra a Igrexa catlica para
contera crecen te influencia que o sector liberal-demcrata alcanza no seo do
Partido Liberal morte de Sagasta e como consecuencia da perda do exiguo
Imperio colonial, do Desastre de 1898 polo tanto
2
.
O outro bando encabzao Miguel Nine, quen obxecto dunha deta-
llada definicin por Pablo Taboada Moure, e que aqu reproducimos:
LOITANDO SEMPRE
Pazo da Mota de
Gumersindo Otero
MANUEL GARCA BARROS
50
Faustino Ulloa
(esquerda) e Miguel Nine
(dereita) os lderes do
bando contrario ao de
Laurentino Espinosa e
Miguel Losada no que
milita Garca Barros
Miguel Nine, personaxe de peculiar perfil poltico, ao que os seus rivais lle
dedicaban biografas nas que se incluan espectaculares desprazamentos de
opinin poltica.
O seu bautismo poltico ten lugar nos anos 1871-1872, iniciando as sas acti-
vidades pretendendo insistentemente ser elixido como concelleiro pola Estrada,
lugar onde viva, pero ... s lle faltaron votos, e tivo que aguantares interino
non obtivo nomeamento dos chamados da Real Orde.
Coa Repblica adaptouse s circunstancias e mantvose durante varios anos
dicindo que era castelarista. Co advirnento da Restauracin quixo sumarse
nova situacin pero foi sometido a observacin, ata que no 1880, previos os
requisitos de estilo (declaracin de adhesin), se lle admitiu a libre pltica,
entrando, desde logo, a mangonear cos conservadores.
Coa subida ao poder da Esquerda Dinstica, tamn se fai un lugar cos Zurdos
da localidade, compartindo as delicias do poder.
Ao caer a esquerda, Nine retorna ao campo conservador, mantndose nese campo
sen prescindir dos oportunos ensaios, para dar a rnaior perfeccin aos seus
acostumados xogos de equilibrio. Mantia, mentres tanto, gardado como ouro
en pano o diploma de presidente do comit posibilista da Estrada. Os seus rivais
ofrecan un premio ao que adiviase a opinin poltica de Miguel Nine.
As profecas, formuladas no 1884 sobre o comportamento poltico de Miguel
Nine, fronse cumprindo, e no 1886 peregrinar como monterista a presentar
os seus respectos ao Gobernador da nova situacin, mantndose no poder, gra-
cias a esa versatilidade poltica, de forma ininterrompida ata o fin da Restaura-
cin'.
O grande aliado de Miguel Nine ser Faustino Ulloa que monta en
torno a si unha rede clientelar a travs do control directo polos seus
parentes de toda clase de cargos municipais. Pedro Lago e X. M Cardesn
reconstruiron dita rede de relacins a partir dos artigos aparecidos no
peridico El Estradense, e se ben pode completarse mis, basta con
citar a aqueles que estes autores conseguiron relacionar:
Faustino Ulloa recadador de contribucins do concello da Estrada. O seu
51
filio ocupa similar cargo de recadador de contribucins nos distritos
municipais vecios de Forcarei e Cerdedo. O seu sogro Maximino Araujo
secretario do Concello da Estrada, e ocupan os pos tos de mdicos do concello
o seu cuado Jos Penas Corbia e o seu xenro Genaro Otero Vinseiro,
concelleiro, e un cuado de ambos, Segundo Santos, farmacutico do
concello e presidente do casino. Un dos sobrios de Faustino Ulloa, Antonio
Fernndez Valoira, !amn concelleiro, un terceiro dos seus xenros, Cesreo
Vzquez, deputado provincial, e o consagro de Faustino, Jos Otero Carbia,
alcalde da Estrada e contratista municipal de obras. Finalmente Jos
Martnez, un xenro do alcalde, farmacutico do concello e partido. A rede de
Faustino Ulloa na Estrada era, con todo, moitos mis numerosa dado que in-
clua a un nmero de non parentes situados en postos clave da administracin
ou negocios locais
4

Os Otero da Mota, e os seus parentes conseguen ocupar o poder
municipal con certa regularidade desde a creacin da administracin
local, en 1901 Gumersindo Otero accede presidencia da Deputacin.
Pero a actuacin combinada de Nine e Ulloa, conseguen desprazar a
sa base do poder local na Estrada chegando alcalda Genaro Otero
(xenro de Faustino) no 1904 e Jos Otero Carbia ( consogro de Faustino)
no 1906. Non abandonando o cargo ata 1914.
Unha vez que se fan co control da xestin municipal, Ulloa e Nine,
discriminan aos que non pertencen a sa rede, e mesmo castigan aos
que non se someten, polo que se polariza entorno a Gumersindo Otero,
non s os seus parentes mis achegados, senn moitos outros marxinados
no exercicio das competencias que naquel momento tia o Concello, e
que foron descritas no capitulo primeiro.
Entre estes encontrbase Manuel Garca Barros, quen cunha forma-
cin acadmica suficiente, escritor e colaborador da prensa daquel entn
(Ancora, Diario de Galicia,. .. ) e experiencia no traballo de imprenta,
foi a persoa idnea na que pensou o grupo de Gumersindo Otero para
dirixir un xornal para combater a Ulloa e Nine, que a sa vez tean un
rgano de expresin chamado Voz del Pueblo, aliado no ideolxico co
sector liberal-demcrata dentro do Partido Liberal.
Ao xornal chmanlle El Estradense, e as como Ken Keirades
acorda a sa participacin no proxecto:
Na vila do meu concello sara un peridico semanal apadriado
polos caciques no candeeiro. E outros que non o estaban trataron de
tirar outro para irlle contra buscndome a min para director mediante
o estipendio de dez reas diarios. Era un negocio para min, pois non
tera mis obriga que ir Vila unha vez semana e botar unha firma.
Dez realios cada da, eran mis de tres mil ao ano. Xa bo era. O que
estaba moi lonxe de pensar era que non os cobrara xamais. E que, en
cambio, habera de ir unhas cantas veces cadea.
Eu estaba case en xaxn do que era a poltica e esfagbame aquilo de ir cos
seores. Tratbase de avogados, procuradores, mdicos, notarios, rexistradores,
veterinarios, comerciantes e case todos os curas do distrito. E figurbase que
entre tal xente estara ben situado. E non me lirnitei a firmar, serrn que me
metn de cheo no chollo con ese afn, con esa arrogancia irreflexiva que d a
inexperiencia. Establecn unha seccin dialogada en galego coa que me fixen
popular, popularisirno o peridico, e me fixen popular, popularsimo tamn eu.
Pero, foi pasando o ano, e mis do ano, e de que me pagaran, nin trazas. Haba
que conquistar o concello; al habera cartos para todo. E as me engaiolaban. E
como lle collera agarimo ao peridico e tamn popularidade, deixeime
engaiolar5.
O certo que Ken Keirades se emprega a fondo na edicin de El
Estradense, deixando os artigos de orientacin filosfico-ideolxica para
o seu amigo Antn Losada Diguez, e o seu pai, Miguel Losada, e
LOITANDO SEMPRE
Fbrica de Papel de
Gumersindo Otero en
Riob.
MANUEL GARCA BARROS
52
Xornal Voz del Pueblo,
portavoz oficioso de
NineeUlloa
Sogro, Laurentino Espinosa. Garca Barros fora utilizado como cabeza
de turco dadas as competencias en delictos de imprenta e delictos de
faltas que controlaban Ulloa e Niue, e que exerceron contra el. Era
comn en todas estas guerras de bandos, poer ao fronte de institucins
e xornais, homes de palla que lle permitise aos demais cubrirse as cos-
tas.
Pero Ken Keirades non se resignou a ser un home de Palla, e os seus
ataques contra o caciquismo de Ulloa e Niue, eran feroces denuncias do
sistema poltico que pariu a es tes dous seores. Ademais, El Estradense
ofrecalle a oportunidade de publicar as sas composicins literarias,
tanto en prosa como en verso.
Sae o primeiro nmero do xornal o 15 de Decembro de 1906, ne!
ningn artigo a asinado. En diante usaranse continuamente distintos
pseudnimos para escapar represin da xustiza municipal. A mido
os pseudnimos sern empregados indistintamente para encubrir a un
ou outro autor, anda que Manuel Garca Barros, prolfico inventor de
alcumes, usar comunmente: Fabricio Claridades, Fulminante, M.
Garcs Barroso, Fabio Lucio, Juan Verdades, Xan da Ulla (tamn usa-
do por Muios), Un vecino de Callobre ...
A dobre estratexia de reverencia diante do poder provincial e saa
contra os adversarios local concrtase no primeiro nmero cun sado
efusivo ao
excelentsimo Sr. Marqus de Riestra, que sempre diu mostras de proteccin
decidida ao distrito da Estrada e a quen recoecernos como nico xefe polti-
co ...
Tamn enviamos o noso cordial sado ao respectable Deputado Cortes por
este Distrito, excelentsimo Sr. Marqus de la Vega de Armijo, hoxe elevado
polos seus merecementos Presidencia do Consello de Ministros.
Sr. D. Gumersindo Otero Garca, honradsimo cabaleiro que deixou gratos
recordos, no seu paso pola Alcalda
6

O resto do nmero dedicase a rebater acusacins feitas por Voz del
Pueblo, e a dirixir ataques persoais contra dito peridico, recriminndolle
sobre todo que non sexan verdadeiramente fieis e submisos como eles
ao Sr. Riestra e de la Vega de Armijo:
Voz del Pueblo non tivo a atencin de acordarse para nada do noso digno repre-
sentante en cortes
7

No num. 2, Garca Barros desprega a das bandas a sa inspira-
cin, por un lado a enxalzar natureza, sa parroquia, aos seus paisa-
nos, e publica a poesaA mia Terra (D.2); por outro, comeza a serie de
ataques duros e enxeosos contra os adversarios polticos de El
Estradense, que gobernan no concello, coa sa Barco/a (D.2), conti-
nuando no num. 4 coa aparicin da seccin Mucho y algo ms cos seus
dilogos entre Fabricio e Fabio, dous cidadns que comentan a vida
municipal, os a situacin dos labregos e do nacente movemento asocia-
tivo agrario, o caciquismo, etc ... Este primeiro dilogo escrito en Es-
paol, se ben Fabricio non resiste a tentacin de recitar uns versos en
gal ego describindo a situacin da Estrada: Aqu novo haiche ben pouco
(D .2). Pronto os contrincantes de La Voz del Pueblo descobren a pluma
de Ken Keirades detrs de Fabricio e Fabio, e empezan os contra-ata-
ques contra el, aparecendo xa no punto de mira dos seguidores de Ulloa
e Niue. A Garca Barros acsano fundamentalmente de ser pobre e de
escritura con deficiente correccin gramatical, vendido por das pese-
tas aos Seores Losada e Espinosa, referndose a el como pobre diable-
53
jo. Contra o que el se revira de inmediato e orgulloso:
Pobre Garcs! Pobre Garcs! - Pero, seoritos: cheguei algunha vez polas
vosas portas pedndovos aloxamento?. Vs si, que xa andades polas dos electo-
res comprometndoos
8
.
E sobre a gramtica responder: Prefiro faltar gramtica antes
que verdade.
Garca Barros, insiste en que a sa adhesin a causa do Estradense
vai mis al do soldo, que por outra parte considera como xusto pago
polo seu traballo (anda que nunca chegara a cobrar), pois La Voz del
Pueblo tamn o quixo fichar, pero el escolleu libremente o bando no
que loitar.
Mis, unha vez descuberto, cambia de nome a seccin polo de Co-
sas!, e asina como Fabricio Claridades, que se antes escriba desde
Villa-clara, agora sita as sas crnicas en Villa-oscura; e pon de nome
da seccin Algo y nada ms, asinando como Fabio Lucio de Santa-
Clara, volvendo no num. 13 ao primeiro ttulo de Mucho y algo ms,
asinando como Garcs - deixando progresivamente de ocultar a sa
identidade. A sa vez comeza a inserir pequenas pezas de prosa en
galego asinadas co seu nome: O tempo y-as mulleres (num.9), no nu-
mero 14 aplicar o modelo de dilogos para analizar a situacin polti-
ca local pero xa en idioma galego, co nome de seccin Conversacins,
e tendo como protagonistas a Perico e Farruco. Estes ltimos dilogos
supoen unha pequena ruptura coa reduccin a que se mantia a lingua
galego para o uso s en poesa e contos populares, se ben desde 1808 se
ten practicado este tipo de xnero. Os temas a tratar sern serios -
sobre todo os abusivos e arbitrarios impostos (consumos, contribucins,
dficit...), pero desenvoltos con grande irona polos dous intervintes:
- Non por cousa mala, ho, pero, onte fun Estrada pagar a contribucin, e
polo camio vin estudiando nos recibos, e, bo, a contribucin, xa sei, pouco
mais ou menos, o que ; o consumo, tamn sei que hai mis de catro lapantins
que hai que manter; pero eso do dfizo ou dfici, ou como raio se chame, non
entendo que derno sexa.
- Pois iso che polos que non pagan; digo eu que ser por eso
9

No entanto, a diglosia mantense en que Fabio e Fabricio - os espa-
ol-talantes - son de grande nivel cultural, e Farruco e Perico, son
labregos que a mido recoecen a sa ignorancia inocente sobre un
mundo que non comprenden. Este ltimo tipo de personaxes populares
seranlle moi tiles a Garca Barros para o combate social, cuestionan
desde o descoecemento inxenuo aquelas verdades inmutables indiscu-
tibles que se transmiten sen reflexionar sobre elas. En cambio o rexistro
culto utilizarao para a teorizacin dirixida elite intelectual. Mesmo os
contos populares cando van destinados a dita elite sern narrados en
lingua espaola, como por exemplo: El lagriego ingenioso La perra
providencial, na que figura a seguinte dedicatoria: Ao meu respetado
amigo D. Miguel Losada e Losada, en proba de admiracin e afecto
10

Pero o uso do espaol neste caso crealle certos problemas tcnicos: Poer
en boca dos criados e labregos frases en correcto espaol rstalle realis-
mo e consistencia ao relato:
- Ah! pillastres! Y cmo me llevis la perra que tanta falta me haca! Pare-
ce que todo el mundo se empea en asaba/lar al pobre, pues venisteis
quitrmela, como quien dice, de las manos.
- Pero, tio zopenco:y usted para que la quera?
- Pues, yo la quera, porque, vern ustedes: yo soy gaiteiro, entienden uste-
des? y me haca falta un fo/ para la gaita: y la piel de esa perrita era magn-
LO/TAN DO SEMPRE
Antn Losada Diguez
MANUEL GARCA BARROS
54
Afio IV-
.M. GARCIA BARROS
< Precios de suscripcin.
ESTRADA: trimCstrt1. , , pcs6tm1.
FDERA: ide.in. .. . , , 1 '00
_
1
idem ..... O'bO peso pl:IU...
euelto -5
0':..0 _
Estrada 9 de Enero de 1909.
_&e
0
puslica 'fes sa6acJos.
Puntos de suscripcin.
EN U. REDACCIN Y ADMlNifn'RAL:lN
Plaza Principal1 22
EN I.A BADANA: 63 cal"
BUENOS AJRIB: Pedro Com, J.Ljic, 1.300,
COJZ: .lonlonio }'renJc; l'odro Conde, 8.
-
'- .
Cabeceira do Xornal EL
ESTRADENSE
fica, superior para mi objeto!
- 11111
11.
Como vemos neste fragmento, anda que o coecemento que ten
Garca Barros da lingua Espaola considerable xa nese momento, e a
correccin con que a emprega moi aceptable, terminao traizoando o
subconsciente e emprega unha palabra galega que encaixara perfecta-
mente no curso da narracin, e expresara con mis intensidade e
suxestibilidade o que pretende expresar: asoballar. Esta palabra sig-
nifica orixinariamente pisar un terreo sementado sen ter coidado nin-
gn12 foi estendendo dito significado s relacins de dominio entre os
seres humanos e non ten unha traduccin exacta ao espaol.
Ken Keirades, como traballador da palabra, ir resolvendo estas
dificultades tcnicas en dialctica coa sa evolucin ideolxica, ata que
ser na lingua galega onde atopar as ferramentas axeitadas para escul-
pir correctamente o espacio de significado que pretende expresar, e que
o idioma espaol ou outro non consegue por non xurdir da necesidade
de comunicar unha realidade tan peculiar como galega.
Despois de experimentar con dilogos en espaol entre intelectuais,
en galega entre labregos, e cantos populares en Galega, e en Espaol,
no num. 17 ensaiar un dilogo entre un labrego en galega, e un caci-
que en espaol, que lle permite mostrar a realidade das relacins
clientelistas que se desenvolven entre ambos:
- Moi boas tardes, don Fulano, aqu lle traemos estes trinta pesos que
xuntamos, pedindo de porta en porta, para pagar/le o seu traballo dos con-
sumos.
- Muchas gracias por la molestia que os habeis tomado; pero no teniais
necesidad, porque yo no admito isto.
- E lago, que quere, seor?
- Ya os lo he dicho muchas veces: yo lo que quiero son votos, y este fu el
noble sentimiento que me anim prestaros mis dudosos servicios, en el tan
trado y llevado asunto de los consumos.
- E lago seica quere vostede ser concelleiro.
- Yo no, no me bajo a esas cosas; pero quiero tener en el Ayuntamiento, uno
que me represente.
- Pois, nese caso non o poderemos servir, porque ns convianos un que nos
representase a ns, e non a vostede ....
13
A intencionalidade deste artigo non amasar a msera e claudicante rela-
cin entre caciques e clases populares, senn ao contrario, outorgalle aos
labregos unha grande dignidade dentro dunha constante ignorancia,
recoecida con retranca, acerca das leis, institucins, etc ... que - como dbcen
antes - permte/le interrogar de xeito socrtico a aqueles valedores da arde
establecida, sobre aquilo que xa ningun pregunta:
- Bueno! Es que, estas cosas no las entendeis vosotros, ni falta hace que las
entendais.
55
- No, falta facanola, anque dispense! E mais, agora que estamos aqu, e xa que
Deus o dou a vostede tan sabido, non despreciando, ben poda enteramos de
algo, se fixera o favor
14
.
Ken keirades asentarase na frmula de Perico e Farruco baixo o
ttulo Casos causas, se ben de cando en vez resucitar a Fabio e
Fabricio.
En canto s sas composicins poticas, os temas coincidirn a mido
cos de moitos dos seus admirados poetas contemporneos (Carr Aldao,
Curros, Lamas Carvajal, Amador Montenegro, etc ... ). O drama da emi-
gracin, ben posto en boca de mulleres que ven tronzada a sa relacin
amorosa pola marcha do seu amado: Saudades (D.2), ben como brinde
nun banquete homenaxeando aos emigrados en amrica Os america-
nos (D.2). Mstranos as penurias dos labregos, aos que as condicins
meteorolxicas e naturais por unha banda, e as relacins de dominio a
nivel social, fan difcil a sa supervivencia; en Cantas do tio Mariao, e
Unha nube (D.2).
A chegada en maio de 1907 do filio de Miguel Losada, Antn Losada
Diguez ser un revulsivo na estancada situacin local. Abrindo coa
axuda de M. Torres Agrelo un novo fronte de loita que estaba sendo
descoidado polo grupo deElEstradense: o sindicalismo agrario. Garca
Barros integrarase con entusiasmo neste novo campo de accin, sobre o
que sempre mostrou interese.
Losada Diguez comeza as sas colaboracins no xornal, pasando a
un primeiro plano como teorizador e estratega do grupo. O nivel eleva-
se considerablemente pola formacin acadmica deste autor, e psase a
transcender os ataques persoais que se vian propinando os seus ante-
cesores, para debater sobre doutrinas filosficas e teoras sociais, den-
tro dun discurso redentor dos galegos en xeral, e dos labregos en parti-
cular.:
Lector: dixen o que quera sen insultar a ningun, e se dixen que se faltou a
verdade, claro queda o por que. Se algun se sente ofendido por algunha frase,
retiroa; se por algn concepto, aqu estou para responder del15.
Resulta ben distinta esta actitude da mantida polos seus
correlixionarios e parentes a hora de responder a Voz del Pueblo:
... os arranques noxentos dun rgano oficial, dese papelucho infame, escrito na
taberna por catro perdidos, e que non ten outra misin que a de inxuriar xente
honrada, mentir descaradamente e adular aos chupadores do suor do pobre ...
16
E sobre todo o dito a respecto de elevar o debate cara a reflexin
sociolxica, e filosfica, fronte a lia que vian mantendo outros re-
dactores do xornal que tian como nica preocupacin demostrarlle ao
Marqus de Riestra que eran mis fieis e submisos a el que os adversa-
rios, e demostrarlle ao pobo que o Marqus de Riestra os prefera a eles:
.. . Din os embuste iros da Coz que os Marques es de Riestra vieron a esta vila
co obxecto de visitar a D. Faustino Ulloa. Os Marqueses de Riestra foron
Corua a pedir a man da seorita Del Moral para o seu filio D. Raimundo,
e volta pasaron por este pobo en autombil, co nico obxecto de ver as
obras da nova igrexa. Nin pasaron diante da casa de Ulloa nin entraron na
sa casa, nin se preocuparon en aqueles momentos de si U/loa exista no
mundo. Esta a verdade, e o outro:
Mentira e mentira
17
Losada empeza a construr unha teora nacionalista que anda se
atopa nas pxinas deElEstradense nun intuitivo e interclasista proxecto
LOITANDO SEMPRE
Camilo Pereira
Freijenedo, outro dos
membros destacados da
elite poltica estradense.
Deputado Provincial
desde 1888 ata 1896
case sen interrupcin.
Ser o futuro sogro de
Castelao e Viondi
MANUEL GARCA BARROS
56
Xos Riestra Lpez foi
deputado nas Cortes
Xerais pola Estrada en
1873 xunto con Justo
Martnez coquetera
que compartir . No
1879-90 volve a ser
eleito ata 1884. Logo
deixara o pasto ao
Marqus de la Vega de
Armijo, coque
establece unha alianza
relativamente estable
dividndose as funcins,
se ven marte do
ltimo, Riestra coloca
ao seu tillo Raimundo,
como deputado pola
Estrada en 1908.
de emancipacin social que tea como escenario o espacio poltico a
nivel galego, para que deixe de ser verdade - como di no seu primeiro
artigo - a triste frase: <<Mentres haxa galegos no mundo, non se aca-
barn os escravos>>
18

Garca Barros, sentirase moi cmodo con Losada Diguez (ou Pe-
dro Enxebre que ser o seu nome de guerra), co que manter unha
grande amizade durante toda a sa vida. Pero Antn Losada - por razns
de estudios e profesionais - ter que ausentarse grandes temporadas
lonxe da Estrada. Asumindo el a continuidade dun combate que os
demais compaeiros da viaxe van abandonando progresivamente.
A partir do num. 46, do 26 de outubro de 1907, El Estradense deixa
de imprimirse en Santiago (na imprenta de Juan Balado) para facelo na
Estrada, nunha imprenta que tamn xestionar M. Garca Barros: La
Estradense, mantendo tamn a representacin da imprenta La Comer-
cial de M. Reymndez, onde traballara en Vigo. As como o recorda o
propio Ken Keirades:
Na vila non haba imprenta, e tanto por irme entretendo como por
dar unha mostra de puxanza <liante dos contrarios, tratouse de traer
unha para o peridico. O que fora meu xefe comercial de Vigo non
perdera o contacto comigo escribndome de vez en cando e eu mandballe
o peridico. Faleille do asunto resultando que tia el unha maquina que
nin pintada para o chollo.
Fomos a vela. Comigo un seor dos mais entusiastas, bo escritor, pero tamn
moi iluso, que haba de pagar o pato coma eu. O meu acompaante parecenronlle
moitos os cartos e deixmola. Pero, o vigus non nos deixou de man. Os poucos
das presentouse na vila a verse co seor que me acompaara. Eu asistin sen
intervir. Fxose o trato e al me fun eu a vigo a recoller a maquinaria
19

En Vigo Garca Barros estivo mis dun mes agardando que lle dese
a maquina, pois os cartos xa os levara Reymndez da Estrada. E ao fin
conseguiu traer dita maquinaria para Estrada, maquinaria que descri-
be <leste xeito:
... unha Marinoni bastante derregada que inda houbo de levar clnica para que
resistira o estreo, unha Minerva en bo uso, pero tamn vella, e o material im-
prescindible para tirar o peridico e para os traballos particulares que se faran
na pequena.
O peridico empeza neste momento a definirse como Defensor das
Sociedades agrcolas do distrito de A Estrada. E en canto chegan as
eleccins municipais de novembro de 1907, a represin sobre o xornal
faise mis dura:
Hoxe ternos que lamentarnos, da alcalda de que somos obxecto impedindo
pregoar os peridicos de todas clases polas ras da vila. Con esa determinacin
alcaldesca, o peridico ten que repartirse escondidas como se fora contraban-
do ou un obxecto perseguible
20

Finalmente Garca Barros vai cadea durante catro das. Mais isto
non s non lle fai renderse e demitir senn que o reafirma, e pasa a un
primeiro plano da confrontacin anti-caciquil:
... vin a El Estradense pola mia propia e exclusiva vontade loitar pola re-
dencin do pobo e a combater sen tregua o caciquismo. Por iso mesmo fun con
gosto ao crcere, non como pantalla nin no nome de ningun, senn co entu-
siasmo que inspiran as grandes causas
21
Durante os cinco nmeros seguintes do xornal publica unha serie
sobre as sas impresins da viaxe na sa estada na cadea. O subttulo
57
do primeiro artigo ben expresivo: A mia detencin. -A mia prisin
sen fianza.- Catro das nunha cadea noxenta.- Confundndome cos
delincuentes de delictos comns. - O alcalde e os espas. - Visitas dia-
rias. - A mia sada da cadea.-Agradecemento.- Unha aclaracin.
22
Neste serie de artigos, Garca Barros narra pormenorizadamente a
sa experiencia, aproveitando para reflexionar colateralmente sobre
algns aspectos desta:
Xa ves, carsimo lector, como por estes vaivns da poltica caciquil se ve un
metido de pes cabeza na cadea; e fora esta un local decente e hixinico como
debera ser, pero por desgracia nin o un nin o outro ...
23
Pero o mis caracterstico do relato ser a retranca con que Garca
Barros se enfronte s situacins mis molestas e perigosas. Non por
masoquismo, pois recoece sufrir moito con estas penalidades, pero ten
a virtude de toparlle sempre o lado positivo s dificultades mis graves
polas que pasa, e finalmente sacar unha conclusin irnica que acerta a
desmontar o absurdo e ridculo da mis complexa e seria adversidade:
... Cando me vin s entre catro paredes espidas, sen mis obxectos no que fixar
a vista que algunhas teas de araa, e que a nica porta estaba aferrollada polo
outro lado, apoderouse do meu esprito unha grande angueira e sentn unha
gaas terribles de chorar.
Acordeime da mia mullere dunha fillia que teo, un anxio do ceo que Deus
mandou terra para que aledara o fogar noso e adozara un pouco as amarguras
da nosa vida.
E apoiei a cabeza nas mans e os cbados no peitoril do fachinelo sen cristais,
nico sitio que haba onde apoiarse.
Mis, todo pasou como unha raxada negra que nubrou a mia mente por un
instante e sereeime ao momento.
Se valerei eu algo sen sabelo?- pregunteime.
Ocultarase acaso un grande home dentro da mia pobre aparencia?
E rompendo polo san a mia modestia, e profanando acaso a sa memoria,
LO/TAN DO SEMPRE
A Estrada a comezos
de sculo. A casa
Consistorial erguese ao
fondo entre a nboa. O
control do distrito
estradense
fundamental para o
control da Provincia
MANUEL GARCA BARROS
58
Justo Martnez, Xeneral
de Sanidade, fracasou
no seu intento de
desputar a Riestra o
distrito acabando por
unirse a el, se ben,
desde o grupo de E/
Estradense, sempre se
dubidou da fidelidade a
Riestra, extendendo
esta dubida aos amigos
de Justo Martne na Voz
de/Pueblo
ecordeime de todas as eminencias que desde Cervantes Espronceda e desde
isto a Lamas Carvajal, sufriron as penalidades da cadea.
E ata me sentn orgulloso de que se ti vera decretado a mia prisin.
24
Ademais a prisin de Garca Barros serviu para levantar unha onda
de protestas e de solidariedade co director do Estradense. Os primeiros
foron os agrarios da Estrada capitaneados por M. Torres Agrelo quen
lle mostran o seu afecto e esperanza en que siga combatendo pola
liberdade e o benestar do pas. O seu antigo amigo Amador Montenegro
empezara desde este momento a publicar colaboracins en El Estradense,
ademais de mostrar a sa adhesin a Garca Barros:
Meu querido amigo: Souben que estivo uns das no crcere s se lle me ocorre
dicir que, se esta, como penso, seguro da xustiza da causa que defende, tivo
mis sorte que outros pois non lle faltou premio.
Non chegaron s mias mans os nmeros que lle pedn, nin puiden ver anda a
mia poesa.
Pronto lle mandarei outra. Adiante! Adiante! anda que topen co crcere. Hoxe,
que andan sollos moitos que deberan estar presos, non deshonra levar cadea
unhas horas.
Seu amigo que o aprecia,
Amador Montenegro Saavedra
Vigo, Decembro, 1907
25
Tampouco faltou a solidariedade de Antn Losada Diguez desde
Madrid, que demostrou coecer ben a Garca Barros facendo un retrato
psicolxico que coincide coque Ken Keirades reflicte na auto-biografica
do seu paso pola cadea:
Poeta (e dos bos) e soador por conseguinte, ter idealizado V. a sa estancia
naquel antro; e nos das en que se lle negaba a liberdade fsica, nunca mis libre
ter voado a sa imaxinacin polos espacios que circundan o reino das musas
polas rexins nos que o alma vive a vida do ideal e V. ter compadecido seus
perseguidores, a quen tales goces estn vedados e mis unha vez tera asomado
un irnico e amable sorriso aos seus beizos ao contemplar a eses pobres homes
que despenados no abismo dos seus propios desacertos, anda quere erguerse
cun xesto de seores feudais, xesto que a todos nos parece de ridiculeza encan-
tadora, encantadora porque encantan as horas do aburrimento, facendo de
pallasos
2
6.
Ademais a prensa doutros concellos de Galicia se fan eco da prisin
e mostran a sa simpata e apoio ao Director de El Estradense. Este o
caso de La Libertad de Pontevedra, La Defensa de Betanzos, Galicia
Solidaria da Corua, El Aloya de Tui, La liga de Amigos de Muros, El
Propagandista de Almeria, La Torre de Aragn de Molina, La Unin
de Linares, La Justicia de Ferrol, El Pueblo de Linares; tratando tamn
o tema El Diario de Pontevedra, Gaceta de Galicia de Santiago, La
Defensa de Laln, La Democracia de Caldas.
No num. 58 de xaneiro de 1908 informase que Manuel Garca Ba-
rros, Director de El Estradense, asume tamn a sa Administracin. O
xornal ademais de reforzar a sa campaa agraria, relacionndose co
Directorio de Teis, e con Solidaridad Gallega, adhirese a outra loita
dirixida, neste caso, polo avogado Camilo Pereira Freijenedo: A conse-
cucin do ferrocarril de Monforte Vilagarca pasando pola Estrada
cun ramal, en Chapa, para Santiago. Vinculada con esta loita est a
campaa pro adquisicin da Illa de Cortegada para regalarlla a El Rei
(as, para que o rei vaia de vacacins, te ran que facer lle as ansiadas
comunicacins por ferrocarril entre Vilagarca e Monforte ).
Riestra presiona cada vez mis para que as distintas faccins cheguen
a un entendemento e abandonen o enfrontamento. Agora intersalle
59
manter a estabilidade do distrito, unha vez que Gumersindo Otero est
fora de xogo ao irse para Ourense. O bando de El Estradense perde as
eleccins, e Garca Barros cada vez sntese mis s.
En marzo de 1908 detido de novo e encadeado. Desta volta, como
veterano nestas lides, asume cunha depurada irona o seu destino:
Pois si seor; al me levaron, din que por botar voar no peridico a un seor
Manuel calquera sen nimos de ofenderlle, pero, polo visto, cos seores
Manuel es non pode un meterse, o cal non deixa de gabarme un pouco, porque
eu !amn son Manuel, anda que sen seor
27

Garca Barros non capaz de evitar rirse destas situacins
angueirentas. No limiar da sa obra indita Enredos conta que unha
vez unha rapaza, ao saber que era o clebre Ken Keirades, preguntoulle:
Na casa de vde. hanse de estar rindo decote. Este un concepto que
teen del moitos que s o coecen polos seus contos cheos de retranca;
que pasa a sa vida chea de ledicia alleo a inquedanzas e tristuras, sen
preocupacins maiores. Mais confesa que
.. . a mia vida foi unha xeira continua de situacins penosas e difciles, tanto
domsticas coma das outras, tendo pouco menos que decote os nervios en ten-
sin (Algun, dando as mias seas dixo: de cara amargada). Pero con todo
elo, a corda humorstica estbame sempre a flote, anda que houbera que andarse
con tino
28

Esa vea humorstica que nunca o abandonara lvao a raiar a im-
prudencia ao non poder frear o seu instinto de rirse dos detalles ridcu-
los e chocalleiros que se poden apreciar na situacin mis seria e adver-
sa. Por exemplo conta que unha vez o xuz coouselle na imprenta do
xornal para tomarlle declaracin e ameazalo pola sa insistente indis-
ciplina. Garca Barros reparou en que o xuz tia a bragueta aberta, e
mentres o letrado vociferaba, el non daba apartado do pensamento dita
pretina; compoendo os seguintes versos:
Seor Miguel, se lle cadra
de vir outra vez imprenta,
bote unha man por a abaixo
e abrchese a bragueta
29
LO/TAN DO SEMPRE
Raimundo Riestra
Caldern
MANUEL GARCA BARROS
60
Estampa da Estrada de
comezos de sculo
Eslrad11
eane de San Pdayo
E non se lle ocorre nada mellor que publicalo no seguinte nmero.
Anda que afortunadamente algun do peridico deuse conta das con-
secuencias que isto podera ter para el, dadas as circunstancias, e mudou
o ltimo verso polo que segue: haxa de facer a treta.
A partir do num. 79 do 13 de xuo de 1908, Garca Barros pon o
seu nome ao fronte da cabeceira de El Estradense. Nestes momentos el
chega a escribir practicamente todo o xornal, anda que algns colabo-
radores seguen participando ocasionalmente ata o final, sobre todo To-
rres Agrelo e Antn Losada Diguez que chega a escribir un folletn
por captulos, sobre o sindicalismo agrario chamando organizacin
dos labregos
30
.
A morte de Ramiro Ciorraga y Soto o 30 de agosto de 1908 deixar
sen lder espiritual e poltico a faccin de el Estradense, aparecendo por
primeira vez en escena - cunha colaboracin lamentando a morte do
cannigo - Alfredo P. Viondi (mdico de sanidade Militar). Este
personaxe, xenro de Camilo Pereiras, est chamado a ocupar a direc-
cin do grupo do Estradense en futuras loitas que tern lugar anos
despois. Garca Barros publica unha poesa elexaca lamentando a morte
de Ciorraga:
Verdugos de espritos nobres
podedes estar satisfeitos!
A principios de 1909, a imprenta destartalada que lle vendeu o seu
antigo xefe xa non era capaz de tirar a edicin do peridico, tendo que
volver a mido a imprimir en Santiago (num. 107), e, finalmente, sae o
ltimo numero de El Estradense. Derrotados no terreo electoral, decep-
61
cionados polas regras de xogo do turnismo que impiden calquera
posibilidade de alternativa poltica dentro do sistema; Garca Barros
foi quedando s ata que tivo que deixalo diante da presin econmica e
xudicial que tia que aturar. As deixa el constancia deste momento:
Chegaron por fin as eleccins e perdronse, perdmolas. Non por-
que o pobo non respondera, que o fixo con entusiasmo, pero, os caci-
ques no mando, que estaban ben agarrados, aplicronlle os seus resor-
tes, e fixronas caer da sa banda. Como consecuencia suspenduse o
peridico, indo o xuz imprenta a notificarmo e advertirme que se
tentaba sar con outra clase de publicacin polo xeito, me consumira
las mquinas. Por outra banda todos aqueles seores que me p:rometeran
- palabra de honor e de cabaleiro - de resarcirme dos perxuizos que me
puideran resultar da loita, vir a desfeita, cada cal meteuse na sa casa,
e se te vin non sei onde foi.-
Tirei unha temporadia indeciso, pro, vndolle, mal cariz cousa
non vin que facer outra mellor que largarme e que fiadores e acredores
se entenderan con todo aquilo.-
Unha noitia puxen o cabalo porta, o mesmo que por mis de tres
anos me estiver carrexando vila, annda que non arreo, pois algunhas
veces ame sen el: metn nun saco as cousas que eran da rnia propiedade,
pxenllo dianteira montando eu detrs e encargndolle a un dos apren-
dices que tia, que recollera a chave ella dera a quen lla pedise e mentres
que traballara, se quera, boteime a camiar cara mia casa.
LOITANDO SEMPRE
A mullere os fillos de
Garca Barros, sempre
estiveron ao seu lado
apoiandoo en todo
momento
MANUEL GARCA BARROS
A la chea que se ergua polo horizonte dbame de cheo na cara alumendome
o camio. Atrs deixaba esperanzas fallidas, ilusins desfeitas. Adiante, non
saba. Saba si, coller na man calquera til ou ferramenta de cultivo. Que foi o
que me valeu daquela. E o que me est valendo agora.
31
62
Xos Otero Carbia, gaa
as eleccins municipais
de novo, senda alcalde
ata 1914 que o sucede
no pasto Xess Durn
O Marqus de la Vega de Armijo morre deixando vacante o posto de
Deputado a Cortes polo distrito da Estrada. Xos Riestra intervn colo-
cando ao seu filio Raimundo en dito posto. Os adversarios exteriores, e
dentro do mesmo partido - como Montero Rios - non aconsellan permi-
tir por mis tempo esa divisin interna na Estrada. Non tarda en
impoerse a unidade como lembra Garca Barros no seu relato Un ban-
quete na Estrada (D.3).
Taboada, tamn
riestrista
Unha vez esgotada a va poltico-electoral, totalmente bloqueada
pola imposibilidade de transformacin social no marco xurdico-legal
da Restauracin, Garca Barros explora outras formulas de interven-
cin para o cambio a travs do imparable agrarismo ascendente no que
xa via participando.
NOTAS
1
TABOADA MOURE, Pablo. Las elites y el poder poltico (Elecciones Provincia/es en Pontevedra 1836-1923).
Ed. El<ma. Deputacin de Pontevedra. 1987. Pontevedra
2
DURAN,J. Antonio Antonio Losada Diguez /1 Xornadas de Historia de Galicia (Aspectos da Realidade
Galega, s. XVI XX). Ed. Deputacin Provincial de Ourense. 1986. Ourense. pp. 165 e ss.
3
TABOADA MOURE, Pablo, op. cit. pp.98. As citas entre aspas correspndense co xornal El Anunciador de
17-Vll-1884.
4
LAGO PEAS, Pedro e CARDESN DAZ, Jos M. op. cit. pp. 218.
5
GARCA BARROS, MANUELLembranzas de Vigo. Indita. Xaneiro de 1957.
6
Annimo. Nuestros Saludos El Estradense. Num. 1, 15-12-1906. pp.1
7
lbidem.
GARCA BARROS, M. Muchas Gracias El Estradense. num. 7. 26-1-1907. A Estrada
9
GARCA BARROS,M. Conversacins El Estradense, num. 14. 16-3-1907. A Estrada. pp.2
10
GARCA BARROS, M. El labriego ingenioso La perra providencial, El Estradense. num. 16. 30-3-1907
pp.2
11
lbidem.
12
WAADiccionario Xerais da Lingua. Ed. Edicin Xerais. 1993. Vigo. pp. 92
13
GARCA BARROS, M. Casos El Estradense. Num. 17, 6-3-1907
14
lbidem.
15
LOSADA DIGUEZ, Antonio Un reto y algunas cosas ms El Estradense. Num. 23. 18-5-1907. A
Estrada. pp.1
16
Annimo. El Estradense. Num. 35. 10-8-1907
17
lbidem.
18
lbidem.
19
GARCA BARROS,M. Lembranzas de Vigo. indita. 1957. Pausada
20
Annimo. Al Sr. Gobernador>>, El Estradense. Num. 49, 16-11-1907
21
GARCA BARROS, M. Las denuncias de El Estradense.EIEstradense. Num. 51. 30-11-1907. A
Estrada
22
lbidem.
23
lbidem.
24
lbidem.
25
MONTENEGRO SAAVEDRA, A. Sr. D. Manuel Garca Barros E/ Estradense. num. 5314-12-1907
26
1bidem
27
GARCA BARROS, M.Mi 2
2
paso por la carcel El Estradense. Num. 67. 21-3-1908. A Estrada
28
GARCA BARROS, M. Limiar Enredos. Indito. Entroido de 1959. Pausada.
""lbidem.
30
LOSADA DIGUEZ, A. De asociacin agrcola El Estradense. num. 88 e sigu. 15-8-1908.
1
GARCA BARROS, M. Lembranzas de Vigo.
63
LO/TAN DO SEMPRE
Documento 3
Dos meus recordos
Un banquete na Estrada
O conto socedeu al poi-a beira do ano ds do
sculo que est correndo. Romatrase a frabica da
Casa Consistorial da nosa vila da Estrada - Pontevedra
- e por dentro tia soiamente as escaleiras e o piso sen
ningunha divisin nin apartamento, formando un saln
eisprndido.-
Niste saln as formado tivo lugar un banquete que
resultou tamn eisprendido, alcanzando, quizais a ca-
tegora dos que soien chamarse mnstruos.
O ouxeto, quizis principal , fora o de axuntar os
dous bandos polticos que hba na vila, que sendo
ambos de Riestra, tirbanse mutuamente os trastos a
cabeza, non soio de xeito simblico senon que, s
vegadas, a realid era patente. Aporveitvase a oca-
sin de que houbera un cmbeo de autoridades polti-
cas, poi-o menos, os homaxeados foron: alcaldes, sainte
e entrante, e Xueces Municipaes, entrante e sainte. O
cuberto custaba dous pesos, que, daquela inda eran
cartos.-
Eu non coidaba ir. Andbanme as cousas un pouco
amoladas, tanto na casa coma fora dila e non estaba
moito de xenio pra festas. Pero, drome en decir que
deba de ir, que deba de ir, e que tia que ir, e
detremieime a ir. E non resiandome a ser soiamente
un mais da morea, fixen mal que piden uns versos en
galego, naturalmente, pra lle dar leitura no aito se me
deixaban. Chegu o da e al me fn. E andand por al
dando voltas agardada hora, por unha verdadeira
casoalidade puiden pescar algo que me fixo entrar en
sospeitas do que era un sacreto moi gardado: O ban-
quete vira candose por solpresa, o novo diputado a
cortes, poi-a Estrada, D. Raymundo Riestra Caldern
filio do amo da provincia, D. Xos,
cuneiramente poi-o pai falecimento do asimesmo
cuneiro, Sr. Marqus de la Vega de Armijo.
Daquela o vir un diputado poi-o distrito era un
acontecimento. Moitos dos que haba tian que ir mapa
pra localizar o distrito que representaban. Eu non esta-
seguro se o daquela, vira, pois namais que
tina unha sospe1ta, pero, poi-o s , poi-o non, busquei
por ,un recanto colln o lpis e marxe do que levaba,
escnb1n unha especie de salutacin moi inchada Sr.
Diputado, marcando cunha raya gorda o lugar que lle
corresponda pr leitura.
chegar a hora fnme indo de cara o Consistorio.
A concurrencia era grande, pois acodian dos pobos do
distrito, Cerdedo, Forcarey, Codeseda, Silleda, Bandeira,
etc. Eu quedime acaron da porta sin ver nin saber a
quen achegarme nin onde haba de meterme.
con outro paisano da mia parroquea que
lle soced1a o mesmo e tratamos de buscarnos sitio il o
outro, albiscu un acomodo e fise deixndome soio' e
puiden colarme al nun recanto de contr-o fondo entre
uns aldeans que non conosca pero, que quizis me
conosceran, pois arranxaronme unha cadeira e
quedeime al entre iles.
A cabeceira, sobre o amprio entarimado, os
homaxeados e persoas de calid que selles concedera
aqul privilexio. E, mesmo comezar Riestra, Riestra,
filio, Don Raymundo, Diputado a Cortes poi-o distrito da
maneira que deixo dito, que ocupou a presidencia do
aito.
Por unha banda alegrime de que viera, poi-a outra,
comencei a amedoarme con respeito que eu
acochaba.
)amen. no fondo, case a beira mia, puxeran o pia-
no, o que n1nguen daba creto, nin o propeo pianista, un
tal X1menez, do cal non tiven mis notiza, que pisar as
teclas, non deixaba de conversar cos da beira sin
mirlos.
E chegu a hora, o intre dos discursos. O primeiro
en falar que o nico dos que podo acordarme, foi o
xues municipal entrante, D. Camilo Pereira, abogado
de sono, cuio nome aprendera en de ben pequeno, pois
poi-as aldeias adiante, o piar conque un vecio poderia
ameazar a outro cando berreaban por cuestins de in-
tereses, era poer todo nas maus de Don Camilo
porque era ben sabido que quedaran igoales o cabo
contas. O discurso foi lido, impreso nuns papeis que
reparteu poi-o saln abaixo. Como deixo dito, dos demais
que falaron non pdo acordarme. Soio sei que Riestra
dixo algo, non sei que remate.
Eu dixralles s da mia beira que trouxera unha
coartelas pra lle dar leitura pero que non lle via trazas
de facelo. E un diles atreveuse a berrar:
-Eiqu hai un seor que quere dicir algo!.
Eu coidara que me chamaran a tribua dendes da
que talaran os demais, pero Riestra, o seor Presiden-
te da Mesa, mirndome as coma que, non lle debn de
encher moito o olio, cando me que torcendo o peteiro,
d1xo que falara dendali!
Eu, un pouco seguro de min mesmo, non me
amedoi. Arranxando as coartelas os da beira
collrome e sobronme a cadeira. Sen mirar redor pero
con apromo, poendo a contrebucin todal-as mias
facultades decramatorias, comenci a leitura.
A pouco de facelo, notei xa que aquilo comezaba a
!erver un pouco. A medida que avantaba, a fervedura
iba en aumento. E tremiar. aquli foi algo insospeitado,
alg? indescitibele. Porque haba que ver aquila
mo1tedume de homes todos en p, de cara a mn,
batendo as maus e dando berros dentuasiasmo.
Un pouco atordoado, pois comezaba xa a non ver
tratei inda beixarme da silla, e revirarme, pra facelo,
o pe dila, estaba xa nada menos que Sr. Diputado, D.
Raymundo Riestra, forcexeando por collerme as maus
e tras dl, toda a mesa, nun longo rosario, e os
cos lapis afiados - daquela inda tardarian en inventarse
os bolgrafos, e coido que tampouco habera
estilogrficas. O menos eu non-as vira. A man doame
xa de tanto apertarma.
Don Raymundo pideume de favor que lle dera as
coartelas pra un diario de Pontevedra. E dxenlle que da
maneira que estaban non poda sere. De entonces l
dxome que saida ira a Laln, e que a ver se pra volta
llas podera ter listas, e eu quedi nilo. E dixeseme
eiqu que non eisaxero nada no que veo referindo,
nin podera facelo, pois inda andan por ah mais dos
MANUEL GARCA BARROS
que asistimos o aito que
veo describindo.
Cando sain poi-as
ruas en pesenda dun lu-
gar axeitado pra porme
traballo que quedara
en facer piden notar
que non haba corro nin
carrillo no que non se
falara doutra causa que
dos meus versos do
banquete. Inda quepa-
rece escoitarlle a un se-
or de barba que
daquela inda se levaba,
recalcar: - E despois,
licio por l! Pero, o que
mais intrigaba os da
Comisin, era habera
podido saber eu que
Riestra vira o banque-
te.
Pasou tempo. Non
moito. Quizis non pa-
sara de meses,
anunciaronse unha
oposicions a escalas en
Pontevedra. Eu fun a
ilas. Algun ou alguenes
trataron de inducirme a
que me presentar o Di-
putado, pero, eu tia un
concuto particular, unha
maneira mia de ver as
causas. Un pouco
inxnuas, desgraciada-
mente. En pirmeiro lugar
que quen adxudicaba as
prazas era un Tribunal
estabrecido para ilo, que
non D. Raymundo. En
segundo, teran que ter,
teriamos que ter os opositores todos, aberto o mesmo
camio. E o que, ou os que mellar souperan andalo
chegaran antes e non habera voltas que lle dar, Poi-o
tanto, o pedir axudas alleas era pedir inxustizas,
inmoralidades.
Cando xa as causas non tian romedio puiden
convencerme da triste realidade, que con respeito a
aquilas oposicins me confirmou o prpeo Presidente
das mesmas, anos mais tarde senda xa un dos meus
amigos. Nas oposicins aquilas, comezaren os
exercicios estaban xa comprometidas as prazas, por
completo. E os que sobrabamos estariamos a beira de
dous meses facendo de comparsa perdendo o tempo e
gastando os cartas.
Pero resultara que as prazas non chegaban pros
compremisos adequeridos e mais por enredarnos q1 ue
por outra causa tratouse de pedir ampriazn das
mesmas o que os avisados sabian xa ben que nada se
lograra, pero tocbase un pouco a gaita.
64

Fxose a instancia, duselle curso e inducironos a
que formando comisins visitaramos por al a persoaxes
influintes pra que se interesaran no choyo. E unha disas
persoalidades, quizais a mais apropiada, sera, podera
ser, o Diputado a Cortes, Don Raimundo Riestra.
Daquela si que fixen por fegurar na comisin que ira
a visitalo. Non por pedirlle nada, particularmente, pero,
non me sobrara, quizais que me vira diante e se quera
axudarme algo, tampouco me sobrara. En fn, que eu
funde bo grado na comisin a vel-o Diputado.
Localizmolo na traseira dunha botica. Rebotica, pra
que mellar se entenda. Erguuse, dunol-a mau a todos,
espuxemoslle o caso, non sei o que nos dixo, e apesares
de habelo mirado un pouco adrede non quixo dar mostras
de conosrcer pra nada.
Pausada, marzal de 1960
Ken Keirades
65
Emancipacin labrega
Se ben xa no 1898 se pode datar a constitucin dunha Sociedade
Agraria na Estrada, ser o pulo que lle imprimir o grupo de El
Estradense, e mis concretamente a familia Losada, o que provocar a
partir de 1903 a implantacin masiva do agrarismo neste Partido
Xudicial. A orientacin deste asociacionismo conecta coa doutrina so-
cial da igrexa defendida polos seus promotores, e nun principio, A
Estrada, xunto coa comarca do Carballio sern os grandes bastins do
Agrarismo Catlico galega.
Pero a organizacin do campesiado xeraba unha dinmica que a
mis al da intencionalidade con que era promovida. Os labregos parti-
ciparon masivamente nas organizacins agrarias, e anda que foran
dirixidas por notarios, mdicos, avogados, etc ... pronto estes dirixentes
se viran na necesidade de contentar sa clientela facndose eco das
sas inquietudes e encamiando o movemento agrario en tres direccins
complementarias:
A reivindicativa, mobilizando o campesiado e unindo as
organizacins labregas entorno a demandas diante da administracin
(foros, impostas abusivos, etc.).
A de formacin, proporcionando aos labregos unha educacin tc-
nica e cultural (Sociedades de Instruccin).
A mellara das condicins materiais de vida (innovacin tecnolxica,
mecanizacin, mutualismo, servicios, etc ... ).
Estamos diante das primeiras organizacins de masas importantes
de Galicia, rompendo coa estructura que no terreo poltico-electoral
mantian os partidos de notables. Notables que se ben, nun principio,
se quixeron poer ao fronte dese movemento asociativo, pronto foron
sobrepasados palas riadas campesias que unha vez armadas de estruc-
tura quixeron facer valer os seus dereitos. No medio da riada, segundo
a composicin de bandos locais e provinciais, cada un quixo levar a
LOITANDO SEMPRE
Mitin agrario en 1912 en
Herdadia (Oi.Jrense)
MANUEL GARCA BARROS
66
Agraristas estradenses
en campaa. Losada
Diguez o segundo
empezando pala
esquerda
auga ao seu muo, e a tensin divisin-unidade ser permanente ao
longo de todo o proceso.
A estructura organizativa responda s realidades comunais que vian
de ser ocultadas pola instalacin das institucins do nacente Estado
Liberal: a parroquia e a comarca. Tendo como obxectivo, daquela non
realizado, a construccin dunha organizacin a nivel galego estableci-
da en todo o pas (que logo concretarase en Solidaridad Gallega ou
Accin Gallega con todas as matizacins necesarias polo seu grao des-
igual de implantacin).
Manuel Garca Barros, que constantemente proclama, como unha
das sas teimas permanentes, a loita pola cultura do labrego e pola
mellora do seu nivel de vida; atopbase, neste contexto de explosin
eufrica do movemento agrario, moi animado polas perspectivas que
agoiraba a esta formulacin da organizacin da accin social.
O feito de adscribir este movemento doutrinalmente ao sindicalis-
mo catlico non tan relevante como a composicin del, e as estratexias
que levan a cabo. O catolicismo utilizado segrarmente como doutrina
de entrega solidaria a unha causa social:
Se nos amamos os uns aos outros, observando aquel sublime precepto de Cris-
to, desterrando esas rifas mesquias que nos dividen, se marchamos unidos
cara o mesmo fin que sexa o ben de todos, nunha palabra; tomando o traballo,
a fraternidade e a unin como medios, poderemos conseguir como fins a
liberdade, a xustiza e a equidade.
1
As se expresaba o lugartenente dos Losada, e principal lder agrarista
do momento, Torres Agrelo, presidente da transcendental Sociedade de
Pardemarn, no mitin de Oca de 1907. O cristianismo ten unha
compoente de sacrificio individual que desde estes dirixentes explo-
tado, non para promover a submisin, senn polo contrario, para recla-
mar a renuncia aos intereses particulares que xestiona o clientelismo a
travs da venta de favores, na busca dunha solucin colectiva. Esto non
quere dicir que o fagan consciente e cinicamente senn que en moitos
casos, como no de Losada Diguez, a crenzas relixiosas son moi pro-
67
fundas e estn no fondo da sa constante entrega no activismo social e
no proselitismo. Pero ser outra das compoentes de identificacin co-
lectiva que pose Losada a que despertar ruis interese en Manuel
Garca Barros. As relata unha intervencin de Losada no mesmo acto
de Oca:
Galego de corazn e de alma enteira tratou de estimular e encarecer aos seus
ontes o amor esta Galicia incomparable, non comprendendo que haxa necios
que se avergoncen de ser fillos de nai tan bela e amorosa 2.
Neste sentido galeguista, Garca Barros ver con simpata a orien-
tacin rexionalista do movemento asociativo, fundamentalmente o de
Solidaridad Gallega; pero, como dixen, o fundamental neste momento
non ser a filiacin do agrarismo senn a realidade humana que est
articulando e que internamente, polo simple feito de organizarse, im-
prime unha dinmica sociedade que pretende mudar o marco que frea
o desenrolo econmico e cultural do campesiado. Tamn importante
dito marco, por canto determina as opcins que tern que barallar os
estrategas do movemento agrario para alcanzar os seus obxectivos.
Garca Barros ao ano de casar en Callobre e asentar al a sa vida,
xa proclamado presidente da Xunta Organizadora da Sociedade Agr-
cola de Callobre, desenvolvendo unha frentica actividade neste senti-
do que combina co seu labor literario, editorial e empresarial ( ao cargo
da imprenta); ademais da constante colaboracin nas tarefas agrarias
da casa.
Integrase de inmediato no nacente movemento agrario que, despois
dunha primeira fase de traballo organizativo coa fundacin de Socieda-
des Parroquiais e dinamizacin dos servicios que estas ofrecan aos
seus socios, proponse facerlle fronte ao inimigo principal dos labregos
nese momento: os foros.
A vella garda de El Estradense reaccionou ao principio contra esta
reivindicacin, Miguel Losada descalificou Asemblea da Sociedade
Agrcola de Teis por pretender a utpica e inxusta redencin dos foros,
por medio da cal se perxudicaba aos propietarios absentistas en benefi-
cio dos labregos que traballaban a terra. Ve como o movemento que el
mesmo promoveu acabou ndoselle das mans, deixando de ser funcio-
nal para a loita de bandos que se estaba a disputar na Estrada e na que
eles participaban, para incorporarse a un proxecto de defensa dos inte-
reses dos labregos, presionado pola mesma composicin que as socie-
dades agrarias tian, e entre os que se consolidan dirixentes de extrac-
cin labrega desprazando a fidalgua local que eles pertencan.
Entre eses dirixentes consolidase definitivamente Manuel Torres
Agrelo que ostenta a representacin das sociedades de Agricultores de
A Estrada e de El Estradense ( ao menos do sector de Garca Barros) na
citada Asemblea de Teis celebrada en xaneiro de 1908 no teatro Rosala
de Castro de Vigo.
Nesta Asemblea, Torres Agrelo intervn de xeito moderado e con-
temporizador, consciente de que as propias forzas anda non estaban en
disposicin de dar a batalla final. Fala de que os foros non son unha lei
natural, senn que pode someterse a revisin. Que el mesmo, falando
con moitos propietarios de foros amantes da sa terra, amosronse
dispostos redencin a cambio dunha indemnizacin. Esta indemniza-
cin non poda ser asumida polos labregos, polo cal se faca necesaria a
axuda das administracins (o municipio e o Estado). Despois o la brego
xa lle devolvera os cartos as administracins a travs da sa habitual
cotizacin en concepto dos distintos impostos que ten que pagar.
LOITANDO SEMPRE
Manuel Torres Agrelo
MANUEL GARCA BARROS
68
Directorio Antiforista de
Teis. Chinto Crespo o
que est no centro en
primeira fila
Benigno Quesada, delegado tamn de sociedades agrarias da Estrada
mis contundente pedindo a redencin forzosa dos foros.
Finalmente as sociedades agrarias estradenses asumirn a xefatura
do Directorio Antiforista de Teis, adherindose a loita pola propiedade
da terra.
O 28 de Maio de 1908 constitese a Sociedade Agrcola de Callobre
presidida por Garca Barros. No acto de constitucin falaron ademais
do seu presidente, Garca Barros, a plana maior do agrarismo local: M.
Torres Agrelo (Presidente da Sociedade Agrcola de Pardemarn), M.
Picans (presidente da de Vinseiro ), Laurentino Espinosa Valladares,
Manuel Nodar Magan e Antonio Losada Diguez. A Sociedade Agr-
cola de Callobre adhirese ao movemento antiforista capitaneado polo
Directorio de Teis.
Desde este Directorio sae a consigna de influr sobre os deputados
dos distintos distritos para defender a redencin dos foros nas Cortes.
A morte do Marqus de la Vega de Armijo precisamente en el da de su
santo - como se reflecta en El Estradense - non foi moi chorada na
Estrada, distrito que representaba nas cortes, porque practicamente non
era nin coecido sequera. No seu posto o Marqus de Riestra coloca ao
seu fillo Raimundo.
Co fin de executar as directrices de Teis, faise unha proclama no
Estradense para que as sociedades agrarias nomeen un representante
para acudir a amosarlle os seus respectos e simpatas a Raimundo
Riestra, e de paso reclamarlle que interceda polos labregos no asunto
da redencin foral, se ben, a Sociedade de Agricultores de Pardemarn
xa tia feto a ttulo particular unha solicitude neste sentido, por escri-
to, a Raimundo, que este contestou favorablemente, aceptando colocar-
se ao lado de todas as Sociedades de Agricultores do distrito e que
apoiara a redencin dos foros e todo o que redunde no ben dos labregos.
Garca Barros participa nesta visita, asinando a carta que lle en-
tregada ao pai do futuro deputado, amosndolle a sa intencin de vo-
tar e solicitar o voto para o seu fillo, Raimundo, un entusiasta pala
agricultura. Pero na carta non se fala nada da redencin foral, senn
que se d conta ao Marqus das rifas locais, e da necesidade que intervea
en beneficio do bando de El Estradense fronte aos que forman unha
69
rede que usufructan hoxe todos os postas do pas sen contar coa nosa
confianza.
Neste momento participan na citada visita s sociedades de
Pardemarn, Vinseiro, Callobre, Ancorados, San Vicente (Ribeira e
Moreira), Guimarei, Oca, Cora, S. Andrs de Vea e Berres, que sern
moi activas na campaa que coloque a Raimundo Riestra nas Cortes.
Esto criticado con dureza por Solidaridad Gallega, ese movemento
cara o cal Garca Barros e os seus sentan simpatas. Consideraban os
Solidarios que a actitude do grupo de El Estradense e o seu xefe agra-
rio, Torres Agrelo era inxenua e equivocada, ou mis exactamente hu-
millante e aduladora. El Estradense responde que existen catro pode-
rosas razns polas que apoian a Raimundo: A de ser galego e natural
desta provincia. A de simpatizar coas sociedades agrcolas na cuestin
da redencin dos foros; a de estar, como Xefe de Fomento, en contacto
directo coas propias sociedades agrarias do distrito e a de ser filio do Sr.
Marqus de Riestra, que fronte ao calificativo de gran cacique que lle
dedican os Solidarios, eles sosteen que un gran protector.
As crticas de Solidaridad Gallega doeron moito a Garca Barros
(eran Solidarios os seus admirados Carr Aldao e Lugrs Freire, do que
conservaba os seus textos recortados nunha libreta a xeito de antoloxa).
Pero agarrabase a baza de Raimundo Riestra, como nica posibilidade
de canalizar nas Cortes Espaolas as reivindicacins antiforais, aparte
de cumprir coa disciplina do Grupo de El Estradense que nese momen-
to tia como eixo da sa estratexia conseguir o favor de Riestra para
desprazar aos seus adversarios de La Voz del Pueblo. Podan estar equi-
vocados, pero, tampouco estaban en condicins de propoer un
enfrontamento co Marqus de Riestra. O poder <leste era absoluto -
como expresamos no anterior captulo - dicase graficamente que Espa-
a tia 49 provincias, Pontevedra pertenca ao Marqus de Riestra.
Unha vez que Raimundo consegue a acta de Deputado, as mesmas
sociedades que visitaran ao seu pai, Xos, enviaban de novo comisiona-
dos, entre os que se encontraba Garca Barros, con obxecto defelicitalo.
A Garca Barros prodcelle unha grande impresin as promesas cte
Raimundo Riestra, e despertanlle un inusitado entusiasmo:
Xa o vedes labregos: no Congreso dos deputados e nas altas esferas do Goberno
da Nacin, hai quen se ocupa de vos, hai quen estudia a mane ira de mellorar a
vasa condicin e a das vasas terras facndovos mis <loadas e levadeiros os
traballos, alivindovos das cargas que pesan sobre vs e sobre a vasa propiedade,
facilitndovos, por medios dos sindicatos agrcolas, adubos, plantas, sementes,
apeiros e mquinas agrcolas, mellorando as vasas razas de gando, abrndovos
carreteiras, construndo ferrocarrs para facilitar a sada aos vasos productos e
a introduccin doutros necesarios e de todos elemento de cultivo ...
3
Realmente ese era o Deputado soado, mis que o Deputado real co
que falara Garca Barros, como despois recoecer. Pero - como lle
dixo o deputado - cada un debe facer o que poida dentro da sa esfera
de accin. E Ken Keirades seguiu a traballar na organizacin do
campesiado coa aprobacin o 13 de setembro de 1908 en Callobre do
Regulamento da Federacin Sindical del Ayuntamiento de la Estrada.
E empeza a tratarse nas Cortes o problema foral, fundamentalmente
por dous deputados, Eduardo Vicenti e Portela Valladares. O Directorio
de Teis enva un representante a Madrid, e piden as sociedades agrarias
que se dirixan aos deputados a cortes para que cumpran co sagrado
deber de defender ao proletario galega no Parlamento. Unha vez elec-
to, Raimundo Riestra non abre a boca sobre este tema. Vicenti presenta
en Comisin unha proposicin de Le sobre a redencin foral. Portela
LO/TAN DO SEMPRE
Uxio Garr Aldao
MANUEL GARCA BARROS
70
Portela Valladares
Valladares pronuncia un discurso no Congreso excitando o celo da co-
misin encargada.
Torres Agrelo xunto cos agraristas da Estrada - esta vez coa signifi-
cativa ausencia de Garca Barros - volve a visitar a Raimundo Riestra,
quen Hes volve a prometer a sa adhesin campaa antiforal, o ferro-
carril que pasara pola Estrada (va ser un hecho), e que el non desexaba
outra cousa que facer o ben aos seus votantes.
Garca Barros, non obstante, manifestaba as sas dubidas: Si o noso
deputado non axusta a sa conducta as sas nobres promesas, levare-
mos un chasco.
A Federacin de sindicatos agrarios estradenses acaba constitundose
en Callobre en decembro de 1908, presidindo o acto Garca Barros, que
finalmente ocupara o cargo de vicepresidente. Presidente sera Manuel
Torres Agrelo.
Como presidente da Sociedade Agraria de Callobre, Garca Barros
somete a aprobacin dos seus socios cuestins reivindicativas xunto
con propostas de modificacin de costumes, e preocupacins culturais
que el sempre tivo. Por exemplo na reunin do da 24 de xaneiro de
1909 propn a votacin:
... reprimir os abusos que xeralmente se cometen nas nosas aldeas, nos casos de
defuncin, convertendo en verdadeira orxa a casa mortuoria no da do enterro,
e ocasionando gastos familia do defunto .
... obrigar, en certo modo, aos labregos que anda non estn asociados, a ingre-
sar en sociedades, pois estando ata a saciedade demostrado que as Sociedades
agrcolas non s son boas senn necesarias para a rexeneracin agrcola, e que
veen a defender e a protexer os intereses xerais, os intereses de todos, tamn
necesario que todos cooperemos a dito movemento social, nobre e grandiosa
obra da redencin do oprimido labrego, dicir, redencin dos labregos polos
labregos mesmos'.
A concrecin <lestes acordos queda redactada polo propio Garca
Barros nestes termos:
1 Ao ocorrer a defuncin dalgn socio ou doutro individuo da familia do mesmo,
os socios mis inmediatos ata completar o nmero necesario concorrern casa
do defunto e prestarn gratuitamente todos os servicios propios do caso, sen
comer nin beber absolutamente nada na casa mortuoria, excepcin feita da persoa
ou persoas, que preparen a comida para a familia do defunto.
2 Se na casa de calquera vecio que non sexa socio, ocorrese algunha defun-
cin, ou calquera outra desgracia, a excepcin dun incendio ou caso de perigo
inminente de morte de algunha persoa, os socios non podern prestarlle ningn
auxilio, sen poelo antes en coecemento da Xunta Directiva, a que acordar o
que deba facerse segundo os casos.
3 A Xunta Directiva, queda autorizada para impoer as multas ou castigos
que crea convenientes aos socios que faltaren ao acordado' .
Como consecuencia de acordos deste tipo, comntase - sobre todo
entre os inimigos do sindicalismo agrario - casos nos que vecios non
afiliados tiveron accidentes como quedar baixo un carro, e non topar
ningn afiliado que lle botase unha man para sar do apuro. En todo
caso, esta medida mis unha forma de presionar para que a xente se
asocie, dicir, para encher de labregos un esqueleto terico que coa
carne campesia dera carpo ao seu ideal de redencin dos labregos
polos labregos mesmos. Unha teima que compartir co seu
correlixionario Torres Agrelo: que os labregos se representen a si
mesmos.
Pero ese non era mis que o horizonte da sa actividade, nestes
momentos pragmaticamente propoianse utilizar os representantes -
non labregos - que xa tian. En 1910, unha vez confirmado o chasco
71
con Raimundo Riestra, que cumpriu as premonicins realizadas por
Solidariedad Gallega, esquecendo totalmente as promesas fetas; as
esperanzas dos anti-foristas estaban postas en dous Deputados do Par-
lamento Espaol: Eduardo Vicenti e Portela Valladares; que na provin-
cia de Pontevedra topaban co apoio loxstico do avogado Prudencio
Landn na campaa de axitacin campesia.
Vicenti e Valladares eran do Partido Liberal tamn, pero da sa
faccin Monterista enfrontada a Riestra. Mis concretamente, Vicenti
era xenro de Montero Ros (de novo a rede familiar). Montero Ros foi
un dos primeiros polticos galegos en defender a redencin foral no
Congreso Agrcola de Santiago.
Landn, Portela e Vicenti lanzronse a unha campaa de mitins por
todo o pas, e concretamente na Comarca da Estrada, que contou co
apoio das Sociedades Agrarias adheridas ao Directorio de Teis, entre as
que por suposto estaba a Federacin da Estrada da que Garca Barros
era vicepresidente, participando activamente na explosin de
mobilizacins antiforistas que tiveron lugar neses anos.
Pretendese descabezar o movemento de base, deixando s a libre
actuacin das inofensivas elites polticas, entre as que, ademais dos tres
citados membros do Partido Liberal, estaban tamn Juan Amoedo
(melquiadista), Alfredo Vicenti, Amado Garra, Jos Dars (republica-
nos), ou Adolfo G. Espino (maurista).
No directorio de Teis destaca, sen dubida, a personalidade do seu
secretario, Jacinto Crespo, pola contundencia anticaciquil e redencionista
da sa oratoria, sendo o lder labrego mis relevante do momento. Esa
mesma oratoria contundente que tivo como presa a membros das gran-
des familias caciqus do momento, e mis concretamente do deputado
provincial Eduardo Iglesias Anio, provocou como consecuencia o
procesamento dos lderes do Directorio de Teis, e o desterro de Chinto
Crespo s terras da Estrada no ano 1911.
Chinto Crespo desprega nas terras estradenses un intenso labor pro-
pagandstica xunto con Torres Agrelo, Garca Barros, e os demais
dirixentes da Federacin, que neste momento xa abarca a 17 Socieda-
des Agrarias. Ademais do Concello estendese a sa actuacin a Silleda,
Cerdedo e Forcarei.
Pronto se dan conta que o obxectivo final substitur o movemento
social polo reclamo parlamentario de solucins dentro do sistema, sen
necesidade de quebrar as regras de xogo establecidas polo turnismo. E
que realmente os deputados agraristas non tian verdadeira vontade en
tirar polo proxecto de redencin para diante, e sobre todo, asustronse
das dimensins que estaba a tomar o movemento labrego, con
mobilizacins e mitins de decenas de miles de asistentes, e cunha espi-
ral anti-caciquil, que en moitos casos chegaba violencia poltica.
Chinto Crespo reflectir satricamente esta nova situacin nun dos
seus discursos pronunciados por entn nunha aldea de Vilagarca:
A un tiroulle o sogro pola lambeta e calou como un peto. Outro, enmudeceu, da
noite para a ma, sen saber que demo de moquillo lle estorbou a fala, e o
terceiro, que era o mis enrabechado no asunto e o que mais esporriaba, e que
lle chaman Portela Valladares, tapronlle a boca e mandrono a pelexar cos
catalns
6

Refrese Chinto en primeiro lugar a Eduardo Vicenti (xenro de
Montero Ros), Prudencio Landin (avogado, director de Diario de
Pontevedra e enlace de Montero, e finalmente a Portela Valladares que
ven de ser nomeado Gobernador Civil de Barcelona por Canalejas.
LOITANDO SEMPRE
Alfredo Vicenti
MANUEL GARCA BARROS
72
Prudencia Landn
Como vemos, a retrica de Chinto de grande raizame popular e
labrega, talando sempre en galego, por suposto, non sendo el o primeiro
en intervir nesta lingua nun mitin agrario - senn que foi Manuel Lugrs
Freire nun mitin o 6 de outubro en Betanzos; Chinto foi o primeiro
lder agrario que utilizou o rexistro popular na sa oratoria. Algo que
Garca Barros via facendo a menor escala, e mesmo por escrito poendo
en boca dos intervintes nos seus dilogos en galego, verdadeiros mitins
agraristas.
Neses anos Garca Barros rexenta por primeira vez unha escola
(mixta), a requirimento do cura da sa parroquia e co apoio dalgns
vecios de Callobre. Tera trinta rapaces e rapazas que nos meses de
moito traballo quedaban en quince. Pagbanlle unha peseta por cada
un deles ao mes, e a situacin econmica era moi apurada:
... os ingresos non me daban para ter peridico. Pero la o do cura a coto, pois
el, que o collera mais ben por compromiso, apenas o miraba.
Ese xornal era o Diario de Galicia, de Santiago. Ao que - unha vez
esgotada a experiencia de El Estradense, volve a enviar colaboracins
xornalsticas.
Nel fxose unha campaa para recadar fondos co fin de porlle unha
lpida ao polgrafo Antonio Lpez Ferreiro. O texto da inscricin
pareceulle a Garca Barros bastante desafortunado, e envioulle un artigo
neste sentido ao peridico co fin de publicar a sa crtica. Pronto recibiu
contestacin do seu director agradecndolle o interese, pero
desculpandose non poder imprimir a crtica, porque a inscricin era
obra dunha personalidade de alta relevancia e por moitos conceptos
digna de moita consideracin e respectabilidade. Pero finalmente esa
inscricin digna de toda consideracin e respectabilidade non foi reali-
zada, senn que o xornal modificou a sa actitude. Pero a Garca Ba-
rros molestoulle que non se valorase no seu momento a sa opinin, e
que fora abalada outra polo feito de vir de que via. A razn non reside
no autor das argumentacins, senn na lxica das argumentacins
mesmas. Garca Barros ser desde ese momento un grande opinador
sobre os ruis diversos temas, pero sempre coa pretensin de artellar un
discurso creativo - fora dos lugares comns do momento - pero racio-
nal.
Chinto e as Sociedades Agrarias cambian de estratexia, deixan de
facer peticins, agora era tempo de esixencias. Mais a crise provocada
pola renuncia de Landn, Rodal, e polo silencio de Eduardo Vicenti e
Portela, non permita estar nunha posicin de forza que facilitase unha
radicalizacin da loita labrega. Precisase unha reorganizacin que su-
pere as adscricins ideolxicas (Catlico, Socialista, Rexionalista, etc ... )
en base a unidade en funcin dos obxectivos inmediatos se ben conser-
vando referentes galeguistas, cristins (emancipadores) e progresistas.
Propon, xa que logo, dous combates prioritarios: Redencin de foros
e anti-caciquismo.
O motor da reorganizacin do agrarismo no ano 12 ser Basilio
Alvarez que, manten contacto co grupo de galegos en madrid (Portela
Valladares, Alfredo Vicenti, Prudencio Canitrot, etc ... ); incorpora a loita
agraria intelectuais como Uxo Lpez Aydillo (que participa nun mitin
na Estrada), Ramn e ~ n n d e z Mato, Manuel Lustres Rivas (quen tamn
acompaou a Basilio Alvarez na Estrada), Ramn Cabanillas, Noriega
Varela e Castelao; integra a xente ligada ao Directorio de Teis (Chinto
Crespo, Juan Amoedo, Joaqun Nez de Couto, e aos estradenses).
Recuase no proxecto de Chinto compatido por Garca Barros e To-
73
rres Agrelo, de elevar aos labregos cabeza do movemento agrario,
procedndose a unha alianza con intelectuais e profesionais liberais.
Tratase de xornalistas, poetas, artistas e cregos que coa sa actitude
idealista e desinteresada non hipotecan a direccin do movemento
LOITANDO SEMPRE
Basilio Alvarez
MANUEL GARCA BARROS
74
Nova xeracin de
dirixentes agrarios
Xos Brea, Perfecto
Constenla, Claudia
Baloira, Fernndez
Cauto e Gumersindo
Iglesias
reivindicativo por favores polticos persoais que os poidan comprar.
Senn, polo contrario, sofren persecucin e son atacados na prensa;
pero, desde logo, non se atreven a exercer sobre eles a represin que
estaban a padecer os dirixentes de condicin labrega.
Na Estrada, isto ten como consecuencia que Torres Agrelo e Garca
Barros pasen a un segundo plano, e ocupe agora a cabeza do movemento
asociativo persoeiros como Benigno Po Losada, Severino Trigo,
Salouzns, Sears, Claudio Baloira e , finalmente, Pedro Varela. Es-
critores e xornalistas que entorno a un novo peridico, El Eco de La
Estrada, ocuparn a primeira lia do movemento agrario ata 1?16.
O 20 de outubro de 1912 na feira da Estrada, fala Basilio Alvarez
<liante de 20.000 labregos - segundo datos da organizacin - que quizais
quedaran en dez ou doce mil. O mitin foi organizado por vintedas
sociedades estradenses e outras de Silleda e Forcarei, asistindo Chinto
Crespo quen Basilio lvarez render homenaxe; neste momento a
ruptura con Riestra non s un feito, senn que psase confrontacin
directa contra o Marqus, e, conseguintemente, contra o grupo de Nine
e Ulloa que anda lle son fieis. Vexase senn as palabras pronunciadas
por Basilio lvarez na Estrada:
Eu sera un covarde se agora non continuase a mia laboura vulgarizadora.
lnimigo, no nome do bo gosto, de apelidar nin de lonxe nin de preto s persoas,
hoxe, sen embargo, quero dar carne ao moneco dos meus eufemismos, porque
me topo no feudo onde o caciquismo galego amosa as sas fauces dun home
representativo: o marqus de Riestra.
Aqu hai que berrar mis rexamente que en ningunha outra parte, porque na
Estrada, labregos, tia plantados os seus reais o home que ten agarrotada a
media Galicia
7

Para unificar a actuacin do crecente nmero de Sociedades e Sin-
dicatos agrarios, constitese aFederacinAgrcola de Estrada, Si/leda,
Forcarey y Cerdedo, aprobando os estatutos o Goberno Civil o 9 de
agosto de 1913.
Por fin, os agraristas, que recollan as aspiracins de todos os
marxinados na xestin do poder local, sntense con forzas para tomar
o poder municipal enfrontndose a Riestra e a todos os seus seguidores.
75
Primeiro, volveron a tentar xogar dentro do sistema, presentndose s
eleccins municipais, crendo que a forza que nese momento posuan
impedira calquera fraude.
Pero non foi as, ou polo menos non o viron as os agrarios tal como
se recolle nesta crnica do seu xornal:
... actas non levantadas nos locais sinalados, facer caso omiso da fe pblica, a
Xunta do Censo encargada pola lei vixiar pola pureza do sufraxio, fuxida; e os
que queran cumprir co seu deber sen poder facelo, por trselle pechado a porta
do local; a que dicir mis? Como corolario de tanta iniquidade, chegou o cinis-
mo a falsificar sinaturas e rbricas dos Adxuntos que non venderon a sa con-
ciencia nin o seu honor'.
En todo caso, as eleccins de 1914 gaas o riestrista Xess Durn
Taboada. En decembro dese mesmo ano renese o Estado Maior do
agrarismo estradense para redefinir a estratexia de cara a toma do po-
der. Trtase xa de mudar as regras de xogo, mis que acomodarse a
elas, conscientes de que inviable unha victoria no terreo electoral se
previamente non se garanten uns mnimos de neutralidade e
obxectividade na organizacin destas eleccins. Para isto establcese
un plano de mobilizacins en base a demandas populares que non estn
a ser satisfeitas polo goberno local. Acordase nesta reunin, como reac-
cin diante do goberno municipal caciquil, non se pagar o imposto do
dficit que se peda para rematar de pagar as obras que o Concello tia
que acometer, e non contaba con presuposto suficiente; mis concreta-
mente, o propio edicifio no que se situara a sede da Institucin Muni-
cipal. Decdese redactar unha memoria de queixas e peticins para
entregadla ao Concello.
Na tboa reivindicativa dos agrarios empeza por lamentarse que o
Concello nunca convidase Federacin de Sociedades Agrarias a ma-
nifestar as sas aspiracins, a ser escoitada polo goberno municipal.
LOJTANDO SEMPRE
Federacin Agraria en
1915e 1916: No centro
D Xos Vzquez, sa
dereita Xos Sears e a
dereita deste o
presidente honorario
Pedro Varela Castro.
esquerda do propio
Vzquez os presidentes
honorarios Benigno
Quesada e Manuel
Amigo. De p os vocais
e secretarios.
MANUEL GARCA BARROS
76
Xornal Eco de la
Estrada no que colabora
Garca Barros neste
momento.
Ao or as sas moitas queixas polos problemas que padece un Concello
rural da dimensin do Estradense.
Estas queixas os agrarios resmenas en trazos xerais no abandono
do ensino primario, os camios veciais, as fontes e a salubridade p-
blica ( ctanse casos de tifos por neglixencia do concello ).
Logo entran en casos concretos como o matadoiro (antro de corrup-
cin) que tivo que ser pechado polo Gobernador; pero anda que estaba
clausurado, o Concello segua a librar dieiro para cubrir os seus gastos
de mantemento, o que, a xuzo dos agrarios, constitua unha malversa-
cin de caudais pblicos.
No reparto dos Consumos (imposto da poca), observan as Socieda-
des Agrarias mltiples abusos caciqus; ademais de non ter en conta a
renda variable dos labregos en funcin das boas ou malas colleitas (en
1912 por exemplo tivo lugar unha calamitosa colleita).
Tamn protestan os agrarios por non ter feito o Concello o necesa-
rio para conseguir a construccin do Ferrocarril de Pontevedra a Lugo
pasando pola Estrada.
Seguido da frase A Federacin non pode estar conforme cunha
Corporacin que ... enumranse ata 12 queixas concretas que van des-
de a negacin duns canos para unha fonte ata o traslado dun camio
pblico en S. Miguel de Castro en beneficio dun particular, amigo dos
gobernantes municipais. Pero o punto que mis os subleva o referido
a Construccin do Concello. Obra que serviu de xustificacin para
recadar como impostas (dficit) 176.959 pts. entre 1910 e 1914, que
sumado as 30.000 pts. concedidas pola Deputacin, e asignacin anual,
desde 1903 de 9.000 pts. daban un total de 201.959 pts., cando a obra
foi poxada en 150.000 pts. O pobo quere, ten dereito a saber, peseta a
peseta, onde est - escreben os agrarios - pedindo que se dea lectura do
seu escrito na primeira sesin ordinaria, acordando que os actos do
Concello que se refiran ao rural, e moi especialmente cando se trate a
distribucin de impostas, se dea intervencin directa Federacin de
Sociedades e sindicatos Agrarios. Tamn se solicitan, do depositario,
as contas claras e, concretamente, as da Casa Consistorial.
Esta instancia asinada por Xos Sears, Claudia Baloira, Ramn
Gambino, Pedro Cora, Xos Louzao, Xos Rivadulla, Xos Rodrguez
e demais dirixentes agrarios do momento. Entregase no Concello a finais
de xaneiro de 1915, sen obter resposta; co cal os agrarios tpanse
xustificados para dar comezo s sas mobilizacins.
A campaa de axitacin campesia no rural estaba a ter un forte
xito, fronte a indiferencia ou mesmo hostilidade da maiora dos habi-
tantes da vila, e mis concretamente dos comerciantes.
En Maio de 1915 a Federacin acorda prohibir aos seus asociados comerciar
coa vila - por non secundar esta, na desexada medida, as aspiracins dos agra-
rios - e a tensin sobe de temperatura. Establcense piquetes en todas s entra-
das para comprobar o cumprimento do acordado, e durante un mes a paraliza-
cin foi absoluta: nin feira, nin puido celebrarse; faltaron as legumes, faltou o
leite, faltou todo, menos o tesn das sociedades, que nin sequera lograron
amo malo os alardes de forza armada ...
10

O 16 de maio de 1915, durante a celebracin do San Eleuteiro en
Lagartns, o Xuz de 1 Instancia, acompaado das Forzas da Orde,
deteen ao presidente da Federacin, Xos Sears Junquera; e a outros
destacados dirixentes da mesma, como o escritor Claudia Baloira Gae te.
A reaccin popular foi inmediata e suspndese a festa, marchando
en manifestacin cara a vila. A presin e mobilizacin campesia deses
das non s consegue a liberacin dos presos, senn que forza un acordo
77
co riestrismo para darlle unha sada ao conflicto, pactando os agrarios
cun sector dos comerciantes e profesionais liberais da vila para -
mantendo o referente de Riestra a nivel supra-municipal - desprazar
aos riestristas locais actuais e ocupar os agraristas o Goberno do
Concello. As palabras do director do peridico da Federacin, Pedro
Varela, son o suficientemente elocuentes:
A finais do mes referido, mediante xestins do comercio que estaba en perigo,
chegouse a unha transaccin, baseada na supresin do dficit, e na promesa da
mis estricta xustiza nas eleccins municipais que se achegaban: cesou o boi-
cot, e nas ras da Estrada que se viran case desertas durante 30 das, renaceu a
animacin.U
En novembro do mesmo ano foron proclamados concelleiros coa
clasificacin de agrarios Ramiro Ulloa, Xos Varela, Xon Peiteado,
Jenaro Pena, Manuel Blanco, Xos Rodrguez, Benigno Quesada,
Claudio Baloira, Xon Manuel Rodrguez, Felipe Garca, Marcelino
LO/TANDO SEMPRE
Foto de Garca Barros
publicada en Vida
Gallega (15-9-1916) con
motivo de conseguir un
accesit nun certame
literario en Pontevedra
MANUEL GARCA BARROS
78
Festa do Labrego de
Lagartns en 1916.
Celebracin da victoria
labrega que est a
festexar Garca Barros
cunha cunea na man
sorrinte ao fondo da
mesa. Das de via e
rosas do agrarismo que
non han durar.
Vilas, Xos Sears, Manuel Couceiro e Pedro Varela que xunto con
Xos Porto e Manuel Salouzans constituron a maiora encargada do
gobemo municipal en xaneiro de 1916. O agrarismo tia tomado as
rendas do gobemo da Estrada, a unidade e a forza da Federacin nunca
foron tan elevadas. Pero os problemas continan pois o pacto co
Riestrismo provocar pronto disidencias entre aqueles que non obser-
van na substitucin duns mandatarios locais por outros, diferencias
substancias na xestin caciquil que se via realizando anteriormente
en beneficio duns, e que agora se faca en beneficio doutros.
Pero antes de aflorar as divisins, anda teen tempo de celebrar a
victoria da loita labrega cunha festa e coa inauguracin dun monu-
mento o 16 de maio de 1916 en Lagartns. O Monumento ao labrego
que Garca Barros tanto criticar anos despois, pero que tan activamen-
te colaborou na celebracin da sa inauguracin coa sa aportacin de
animador literario e cultural durante eses primeiros das do gobemo
agrario que logo o haba de decepcionar.
Garca Barros segue todo este proceso, como dixemos, nun segundo
plano. El pasa do activismo sindical, ao terreo do activismo cultural e
educativo, da man das Sociedades de Instruccin creadas polos emigra-
dos en Cuba.
No activismo cultural, aparte das sas colaboracins poticas e lite-
rarias no rgano da federacin agraria Eco de la Estrada. destaca o seu
labor divulgadora da msica e das cantigas galegas no coro formado a
partir dos seus alumnos de Rubn. E a participacin en concursos lite-
rarios (no ano 1916 gaa un accsit nun Concurso Literario en
79
Pontevedra), e publicacin na prensa de amrica dos seus relatos, por
exemplo no peridico Galicia de Cuba. Precisamente ser a sa ponte
con Cuba, a travs do seu parente e amigo Francisco Paz, presidente da
Unin de Rubn, a que ruis gratas satisfaccins e recoecemento lle
proporcionar neses anos. Concretamente o galardn outorgado por esa
Sociedade de Instruccin polo trunfo do coro da escola de Rubn, cos
que gaar o Certame Escolar celebrado en Lagartns con motivo da
Festa do Labrego do ano 16. Garca Barros por a sa esperanza nas
sociedades de emigrantes como nica posibilidade de rachar o crculo
vicioso da miseria econmica, poltica e cultural que sufra a nosa terra,
e que desde dentro, unha e outra vez, tentaba sen resultado intervir
socialmente na transformacin desa situacin; pero unha e outra vez
saa derrotado.
Pronto se deu conta que o prezo a pagar polas Sociedades Agrarias
por pactar con Riestra era demasiado elevado. O alcalde, Ramiro Ulloa,
aos ollos de Garca Barros, non era ruis que o fillo do Faustino Ulloa
contra o que tantos anos combatera. Vicente Riestra Caldern, fillo de
Xos Riestra, era irmn de aquel Raimundo Riestra Caldern que
incumprira as promesas nas que tanto acreditara, ata enfrontarse por el
cos seus admirados Solidarios. Vicente Riestra substite a Raimundo
Riestra como representante da Estrada nas Cortes Xerais. No ano 1917
son elixidos Deputados provinciais. Miguel Nine, desde 1884 ata 1923,
case ininterrompidamente elixido Deputado, o goberno agrario non
ningn impedimento. Volve ser elixido Felipe Ruza, a voz de Riestra
na deputacin desde 1909. Ramiro Ulloa tamn electo Deputado Pro-
vincial. E por ltimo, Francisco Riestra; do que non se precisa facer
LOITANDO SEMPRE
Corporacin municipal
agraria de 1916: Manuel
Couceiro, Manuel
Salouzans, Xos Porto,
Xos Sears, Marcelino
Vilas, Felipe Barcia,
Pedro Varela, Xos
Varela, Xon Peiteado,
Jenaro Pena, Manuel
Blanco, Xos Rodrguez,
Benigno Quesada,
Claudia Baloira, Xon
Manuel Rodrguez. Falta
o alcalde por non toparse
no pobo o da que se
tirou esta fotografa
MANUEL GARCA BARROS
80
Inauguracin do
monumento ao labrego.
Garca Barros
posteriormente atacar
dito monumento e todo o
que para el representa
comentarios a luz do seu apelido.
Todas as proclamas anticaciqus, e a flamxera pluma do director do
Eco da Estrada e dirixente da Federacin, Pedro Varela; quedan en
papel mallado diante da evidencia que o poder real segue a ser ocupado
palas mesmas familias de sempre, e que o trunfo dos agrarios aparen-
te mis que real. A Festa do Labrego, o Monumento ao Labrego, e
demais aparato simblico oculta aos ollas de Garca Barros o fracaso do
movemento agrario para rematar co caciquismo.
Rematase a la de me! agraria. Garca Barros que relegara o seu
protagonismo en beneficio da unidade sindical, ten que ao fin arreme-
ter contra os dirixentes que encarreiraron o agrarismo estradense pala
senda do Riestrismo, enfrontandose frontalmente cos seus antigos alia-
dos:
Defendn como souben e como puiden coa mellor intencin do mundo, os ideais
da emancipacin labrega, sufrindo incluso que me puxesen a sombra nun tempo
en que convia mellor estar ao sol por non ser al moi quente que digamos, e
por pouco teo que fuxir da mia casa perseguido polos mesmo agrarios que
me fixeron canto mal puideron para ao cabo virse ao mesmo carnio que eu non
quixera deixar, non porque fose bo, senn por non haber outro mellor daquela
12

NOTAS
1
GARCfA BARROS, M. las Sociedades Agrlcolas El Estradense. Num. 22, 11-5-1907. A Estrada.
2
1bidem.
3
GARCA BARROS, M. las Sociedades Agrcolas y el Diputado por Estrada Et Estradense. Num. 90.
8-2908. A Estrada
GARCIA BARROS, M. Movimiento Social, Et Estradense. Num. 11O,23-1-1909. A Estrada
5
lbidem.
t;>URAN, J.A. Crnicas, 2 (Entre et anarquismo agrario y e librepensamiento). Ed. Akal. 1977. Madrid. pp.115
ALVAREZ, Basilio.Abriendo et surco (Manual de lucha campesina). Ed. Akal. 1977. Madrid. pp. 62
8
M.O. No imitarlos Eco dela Estrada. Num. 223. 24deabril de 1916.
VARELACASTRO, PEDRO.op. cit. pp. 74-75

lbidem.
2
GARCIA BARROS, M. <<Xusticia, si, caciquismo, non. Et Emigrado. num. 17. 30-4-1921. A Estrada.
81
LOITANDO SEMPRE
Documentos 4
Daqueles tempos
Coro escolar dirixido por Manuel Garca Barros
Foi nos comezos do movimento agrario, aquil
movimento que co-as suas altas e coas suas baixas,
cos seus acertos ecos seus erras, cos seus adiantos
i-os seus tropezos, foi a palanca que elevu labrego
categora de xente, que antes constitua soaimente o
rebao que o cacique domeaba i-esprotaba seu
antoxo, e que a outra xente que se tia por mis fina e
por mis culta o miraba estpidamente con mofa e con
desprezo. As sociedades agrarias surxan por todal-as
bandas. A consia verbal era: Nin levitas, nin sota-
nas. De principio mofbanse e ranse as unhas e mal-
as outras, pro, vendo que a causa non iba de broma,
botronse tamn campo cos seus Sindicatos agr-
colas. O regramento case era o mesmo, co-a diferen-
cia de que stas tian un Santo Patrn, e o lema, Unos
por otros, y Dios por todos. Pro, a pesares d-isto, os
labregos foron comprendendo a necesidade de ir xuntos
por onde mellar lles parecera e non por onde quixeran
levalos.
As Sociedades medraban e aumentbanse
prodixiosamente. A stas iban revistas agrcolas e folle-
tos de divulgacin e propaganda, e s seus locales
traguanse conferenciantes escollidos que lles falaban
de sementeiras, de coltivos, . de abonos, das ventaxas
da asociacin e de ourentacins sociaes. A redencin
do agro comezaba. Cando as cotas sociaes deron pra
algo, comezaron os mitins cada ves mis concurridos
moi a disgusto dos que estaban afeitas a que pobo
non falara ningun non senda les. A verba quente e
vibrande do grande e infatigabre apstole do agro galega,
Basilio Alvarez, deixbase ouir portodol-os recantos da
Terra, i-os seus firentes Zarpazos periodsticos facan
erguer s mis decados espritos. Da mesma masa do
pobo diron en sar propagandistqas nunha banda e
noutra que con sorprendente soltura e natural disposi-
cin saban pr de manifesto as inxustizas e vexames
de que era ouxeto a erase labrega, a que daba de co-
mer mundo e iles pasaban miseria. E foi tamn cando
os nasos peisanos poderon ver con ledizosa sol presa
como dende as tribas, homes de saber lles talaban en
galega, exempro fermoso que dera Lugrs Freire no mi-
tin de Betanzos.
A par de todo sto, diron en orgaizarse festas do
rbore e escolares s que prestaban o seu concurso
homes de categora, abogados, mdicos, cadeirdegos
e mestres que simpatizaban co agrarismo. Amis so-
nada distas festas, e quizis amis interesante, era a
que anualmente celebraba o sindicato Pardemarn,
na comarca estradense. Tia lugar a devandita festa
nunha mpra carballeira chamada dos Pereirios e
por iso se lle chamaba tamn A festa dos Pereirios,
e contribuan a ila as Sociedades de Instruccin
estabrecidas nas Amricas. Festa chea d-encanto, cuias
crnicas me tocu facer bastantes anos, e que recor-
darn con agarimo todol-os homes e mulleres d-aquelas
parroquias que agora, por riba ou por baixo, anden poi-
beira dos coarenta, que senda nenas foron a la leva-
dos poi-os seus mestres.
D- unha d-istas festas, que non foi a dos
"Pereirios senon noutra banda mis beira da Vila,
MANUEL GARCA BARROS
82
Foto sada no Eco de Galicia de Cuba da festa escolar do Sindicato de Pardemarn
conservo un recordo especial. Era das chamadas do
rbore, e antre outros oradores de talla viera un
cadeirdego de Santiago que tia un apelido bastante
raro: Culebras. Non podo recordar se falu en galego,
pro que o falaba s. E sei que o falaba porque estando
despois na mesa foi onde lle oun istas verbas: "home
que ten a muller boa e lle morre. non sabe a sorte que
ten!.,. Pois iba a decir que cando estbamos a recibilo
dou a msica en tocare, o que nada tia que saber, pro
a min impresionoume fondamente aquilo que tocaba.
Eran uns aires novo, un has melodas tan agarimantes,
unhas cadencias tan doces que me prendan a i-alma.
- Que ser iso que tocan? - pregunti.
- Pois calquera cousa - dixronme -. E seguimos
coque estabamos. E tremias coque estbamos, o
primeiro que fixen foi chegarme banda e preguntarlle
que fora aquilo que tocaran. Foi o Direutor da mesma
quen me atendu. Collu a partitura ensendoma, e
eu cunha solpresa gostosa e unha emozn prefunda
lin:
HIMNO GALLEGO.
Chegu a festa dos Pereirios,, d-aquel ano que
fun frente dos rapaces e rapazas da escolado meu
crrego, por ser unha das cinco que correspondan
radio do Sindicato .. Recordo que estaban izadas mis
d-unha ducia de bandeiras correspondentes s
repbricas de Amrica nas que residan tillos d-aquelas
parroquias que contribuan sostimento da festa. N-
un dos ngulos fronteiros da triba tremolaba a bandeira
galego, e no outro o estandarte do Sindicato, preciosa
obra de arte na que o artista fixo gala da sua maestra
sabendo inspirarse n-un artigo do notario da Estrada
Don Miguel Losada, pubricado no boletn " El
Estradense rgano das Sociedades, que tiven o honor
de dirixir dendes que nacu hastra que morru, e cando
non morrn co-l inda podo decir que tiven algunha sorte.
Seleucionando s meus alumnos de ambos seisos
e axuntndolle algns elementos que xa non eran da
escola, pra reforzar, formar eu un coro que presenti al
xa co seu estandarte, levando ensaiado entre outras
cousas da mia colleita, o Himno Galego.
Chegu o momento. A tri ba estaba abarrotada de
xente destenguida. O campo tamn cheo, pois os vecios
d-aquelas parroquias, e inda os de outras, soan ir a
comer de campo. Pxenme d-acordo co-a banda.
Coloqui sta formando arco. Formi a roda. Pranteime
no centro, e fali pbrico:
- Seores! ldes a escoitar o Himno Galego, o Him-
no da nosa Terra, da nopsa Patria pra o que recrmo
todo respeto e toda devocin.
Dei lle o tono s meus vocalistas; ergun o brazo; na
mn un papel enrolado que me faca de batuta, e berri:
- Unha! Duas! Tres!!!
Aquilo foi apotesico. Hasta feguraba que os
carballos se desenraizaban e se botaban a voar.
Dend-aquela, e quizis xa antes por algunhas ban-
das, o Himno Galega foi cousa obrigada en todol-os
aitos culturaes e propagandsticos da nosa Terra.
Unha anidota: N-un dos anos seguintes viera o
Gobernador, i de supoer o squito que se lle axuntara.
Perante o banquete que aquil ano por razns de servicio
non fora no campo, senon n-un local particolar, hora
oportuna a banda entou a Marcha Real que todos
escoitamos de p. (Teo que adevertir que sto socedu
83
LO/TAN DO SEMPRE
Festa escolar dos pereirios
xa na Dictadura, na outra) . E cando tremiu co-a Mar-
cha Real e comezu co Himno Galega, o Goberna-
dor sentouse. Pro, miru a unha banda e outra e vendo
que todos seguan de p, levantouse tamn. En ves de
faceren todos o que l fixera, tivo que facer l o que facan
todos.
Outra: Foi un pouco mis adiante. A Comisin invi-
tara lnspeutor de 1 lnsino da Zona, e non podendo
asistir persoalmente, escrib u delegando a representa-
cin n-un mestre do distrito, de certa nomada, pois aca-
baba de formar parte d-un Tribunal de oposicins a
escalas.
O encarrego de levarlle o aviso veu por xunto de
min pra que o acompaara. E fun. Chamamos porta,
presentuse, collu a carta, leuna arrimado quicio,
pensu un pouquio, i- fin dixo:
- Esto, est muy bien, pero es prematuro, demasia-
do prematuro.
Eu quedimelle mirando sin comprender. Pro l
acraru:
- Es prematuro, porque slo faltan dos tres das,
y como uno tiene que preparar algo ...
Eu abrn a boca pra decir: Aahh!!
Pois, s: Como comenci dicindo, foi nos comezos
do movimento agrario. Anunciouse un mitin en Silleda
que foron envitadas todal-as Sociedades do partido,
e inda dos outros. Contbase que vi ran dous diputa-
dos, pois xa os haba que se sumaran agrarismo, antre
iles o batallador Portela Valladares que se presentou
enarbolando a bandeira quemis simptica poda serlle
s labregos: A da redenzn de foros, isa praga das mis
asoladoras do agro galega, contra a que se revirara
xurda e valentemente aquil esgrevio e arriscado Co-
mit Antiforal de Teis que ten de encher unha pxina
brilante na Historia donoso agro. E iso de que vieran
diputados era algo insospeitado. E ademis, dous,
No campo pode decirse que non se saba dereito
o que era un diputado. Namis que se conocan de ouir
falar d-les por vegadas, como se fala dos santos do
ceo ou das almas do Purgatorio. Cando haba eleucins,
que as mis das veces eran escusadas, un criado ou
maordomo do Seor da parroquia, ou da vecia se n-
aquela non-o haba o que soceda poucas vegadas, pois
xeneralmente a que non tia un tia dous ou mis,
percorra os lugares casa por casa c-unha lista moi
longa; tomaba notas e avisaba de parte do seor que tal
da, a tal hora, estiveran en tal sitio. Al dbanlles uns
papelios que tia pasto un nome que non se paraban a
lr, e vixilados poi-o Seor, ou por quen as suas veces
fixera, banse en ringueleira a botalo onde lle decan.
Despois dbanlles un anaco de pantrigo e unha
escuedia de vio - erara que canta do munecipio,
que via a ser canta d-iles mesmos- e banse mis
contentos que pscuas frolidas. E despois d-aquilo, ben
seguros de que a canta lles haba de ser a mesma, non
se preocupaban mis do asunto. O que tia a sua
espricacin, pois ben sabido que se algn diputado d-
aquela se lle preguntara a boca de xerro onde cadraba
o destrito que representaba, quedarase mirando ceo
a ver se chovera.
Pro as causas ibabn cambeando mis presa do
que os cuneiros quixeran. Os seores das aldeas, que
eran gadoupas do caciquismo imperante, foron
perdendo prestixio i-o podero nas mesmas debido
que iles chamaban maldita propaganda que non debera
de consentirse, e vronse no caso de facerlles ver s
seus paniaguados do centro, que tian que vir iles
mesmos a dar a cara, a verse cos eleutores se queran
conservar a bicoca.
Pouco poideron conseguir. Pro, como o caciquis-
mo era - e non sei se o seguir senda - unha rede
engarrada en Madr e estendida por toda Hespaa -
mellar cadrbanlle decir pulpo, pro hai que variar -
MANUEL GARCA BARROS
84
Comisin organizadora da festa dos pereirios
tocndolle a Gal iza a maior e pior parte, tendo baixo o
seu domeo todol-os organismos gubernamentaes,
adeministrativos e xudiciaes; val idos de todo isto des-
ataron unha de persecucins, de encarcelamentos,
vingas, con toda erase de atropellos que meta medo.
E tamn soupen o que era entrar poi-as portas da
crcele. Paseina tres veces de fora pra drento, e tantas
outras de drento pra fora. Non oustante, se agora me
poo a facer detremiadas comparacins, teo que re-
conocer que auilo era mel. E o que tamn comezo a
reconocer, e que ando voilas a voltas e sto faise o canto
de nunca acabar. Pro, algunha ves tn que ser.
Sinto moito non poder decir se mitin de Silleda
vieron diputados ou non. Quera supoer que non, por-
que se houberan vido tera que recordalo d-algn xeito
como recordo outras causas. Recordo que fn al aquel
da, d-acabalo, pois tia cabalo, con outros mis que
tamn o tian, i-o que non buscouno. Recrdo que pal -
as ruas da vila entraba xente s mareas dando berros
de Abaixo o cacique! Morra o cacique!. Recrdo que
o campo da feira paresca un ltimo da de mensin,
poi-a xente que haba. Recordo que andaban por al
uns seores ben parecidos, simpticos e moi
ousequiosos que se desvivan poi-o locimento do aito.
Feguraban sere os orgaizadores. Dixronme que eran
os Vzquez de Silleda. Recrdo que andaba tamn por
al un crego mozo, outo e simptico, que se achegaba
risoo a uns e outros. Recrdo que dou en choviscar e
por se non delampaba, cobriron a tri ba con un ampro
tolde de lona. Recrdo que o tolde co peso faca un ha
cunea no centro, e pingballe no sombreiro a Martnez
Pereiro, b escritor. Al vin por primeira ves a Don
Prudencia Landn, xa notabre abogado de Pontevedra,
que tamn haba de ser gran amigo meu. Foi o neco
que na mia vida, sempre deficel e axitada, soupo
botarme unha man pra axudarme a conquerir aquilo
que constituira os meus afns de moitos anos, e que
logo outros me haban de quitar. Recordo que falu moi
ben, que gostu moito e que foi dos mis apraudidos;
pro, de canto dixo non podo recordar mis que unha
alusin que fixo clero congratulndose de ver tamn
por al algns dos seus membros, o que, parecer,
gostu moito crego de que falei , que era o nico que
se va por al.
Don Prudencia era d-aquela bastante xoven, de moi
boa presencia, simptico a mis non poder, afabre,
sorridente, levaba moi ben a gorra e o bigote.
N-un retrato que pu id en ver fai algn tempo, non
tia unha cousa nin a outra.
E agora, que bamos que non era ren do que
deixo dito, si non isto que agora vou a decir.
Termiado o mitin, o entusasmo non se acababa e
a xente arremuibase formando grupos redor das
persoalidades que aituaran ou orgaizaran o aito, pra
darlles noraboas ou pra escoitar os comentarios que
se facan. Pro tamn haba disconformes. Poi -o me-
nos un.
Era un peisano xa velleiro, outo, seco, un pouco
encorvado, vestido antigo, Calzn e medias de ln,
chaqueta curta de leiras remontada, monteira de ln
escura, e arrimbase a un caxato da outura do nars.
lbase por al escoitando a uns e a outros poendo a
todo cara de desgusto e xestos de desaprobacin.
Hastra que, non podendo xa coutarse, avanzu por
entre os grupos e pndose en lugar axeitado, afirmn-
dose no pau co-a man esquerada, ergueu a outra e
berreu:
- Eu, ... o que digo ... ! Que sermn, sin falar de
Jesucristo .. . non sermn!!.
Ken Keirades - 1941
85
Nacionalismo: Conciencia
da identidade colectiva
A neutralidade ideolxica das sociedades agrarias funcional para
organizar masivamente ao campesiado - feito en si valorado positiva-
mente - pero impide desear un horizonte definido cara o cal camiar o
campesiado, unha vez organizado; prestndose ao tacticismo e ao
pactismo sen outras miras que a solucin inmediata. Ao final o agrarismo
estradense aglutinaba mis de 30 sociedades, e a milleiros de labregos,
pero cunha grave eiva: non deixaba de ser un fenmeno local ou comar-
cal sen interrelacin a nivel nacional. Esto inviabilizaba unha mudan-
za do marco xurdico-legal nin permita unha presin colectiva do
campesiado galego fronte as decisins do estado perxudiciais para
Galicia en materia arancelaria, foros, impostos, infraestructuras, etc .. .
Os agrarios chegan ao poder na Estrada, pero o Poder (con maisculas)
est lonxe de ser das organizacins campesias. O mesmo Pedro Varela
Castro (director do Eco de la Estrada e alcalde agrario desde 1917 ata
1920) recoeca a impotencia de agrarismo para efectuar as
transformacins sociais que se lle demandaban desde o mero control do
goberno local:
As masas populares teen esixencias, case sempre lextimas, pero cando non as
ven satisfeitas soen reflexionar pouco nos motivos: todas as culpas recaen nas
Corporacins municipais anda que estas se esmeren servindo ao pobo, e non se
repara en que desde un Municipio non se fan leis e hai que cumprir, en cambio,
as que dimanan de Madrid, que non sempre son acertadas
1
.
Os Congresos Agrarios, e na Estrada celebrouse un no 1916, s
servan para constatar a divisin existente, que normalmente obedeca
s distintas dinmicas locais que se daban en cada comarca, mis que a
verdadeiras concepcin ideolxicas diferenciadas das masas. A Federa-
cin da Estrada, por exemplo, non tivo inconveniente de aceptar adhe-
rirse Asemblea Nacionalista de Monforte (a finais de 1918), pero
LOITANDO SEMPRE
Asistentes IV
Asemblea Nacionalista
en Monforte o 18 e 20
de febreiro de 1922.
Atopamos na foto a
Castelao e Losada
Diguez (primeiro e
terceiro da primeira fila
empezando pola
esquerda) , Villar Ponte
e Otero Pedrayo
(segundo e cuarto da
segunda fila empezando
pola esquerda) . Todos
eles sern figuras clave
para evolucin
ideolxica de Garca
Barros, Castelao e
Losada casaron na
Estrada, tratndoos
directamente e con
Villar Ponte e Otero
Pedrayo establecer o
seu contacto
fundamentalmente por
carta.
MANUEL GARCA BARROS
86
Ramiro Ulloa, filio de
Faustino Ulloa, foi
alcalde da Estrada na
corporacin agraria de
1916, logo deixara o
seu cargo a Pedro
Varela ao sar electo
deputado provincial
abandonou sa sorte candidatura nacionalista presentada na Estrada,
porque a contra o Marqus de Riestra co que vian de pactar.
Este localismo - abandeirado polo grupo de intelectuais que se elevou
direccin do agrarismo - pechaba os ollos a unha solucin global.
Buscbase o amparo de aqueles que exercan o poder para que torcesen
a xestin dos recursos en beneficio da localidade, mis que reivindicar
un plano de actuacin que establecese criterios obxectivos para a reali-
zacin de obras e a prestacin de servicios. Tratbase de arrincar pro-
mesas para A Estrada a cambio do apoio a determinados membros das
elites polticas do momento (Xusto Martnez, Riestra, etc ... ). Eso faca
que o agrarismo estivese preso da composicin en cada distrito ou pro-
vincia de ditas elites, imposibilitando, a medida que a medrando a sa
neutralidade ideolxica e o seu nmero de membros, ter algn referen-
te de actuacin comn mis que as reivindicacins puntuais e concre-
tas.
O grupo de Garca Barros, capitaneado por Antn Losada Diguez,
formlase a necesidade de unificar os movementos sociais de masas
87
baixo un referente ideolxico comn: O nacionalismo; realizando
propostas de actuacin conxunta que rachen coa fragmentacin que s
beneficia ao centralismo:
Fronte ao nacionalismo casteln afirmamos o nacionalismo galego con igual
dereito
2

Dica Losada en xaneiro do ano 18, cando pretenda renovar a tra-
dicin rexionalista no nacionalismo nacente das Irmandades da Fala.
Para os nacionalistas o agrarismo estaba desorientado, e o inimigo
a bater, nunca ser o agrarismo senn a desorientacin producto da
falla dun norte ideolxico. preciso imprimir a estas organizacins de
masas un ideario nacionalista que proporcione un proxecto colectivo
polo que traballar:
O problema agrario en Galicia non ten que ver co de ningunha outra
parte de Espaa e de fora de Espaa. A pequena propiedade na nosa
terra a mais, non hai labrego que non sexa propietario e con todo existe
un malestar, existen graves problemas econmicos e de xustiza social
LO/TAN DO SEMPRE
nas nosas aldeas, problemas que son da vida enteira do mundo, que non Antn Losada Diguez
se poden esquecer e hai que resolver.
Lembrdevos ben, con todo, agrarios galegas, que sodes fillos de
Galicia, que a nosa vida do campo, os nosos cultivos, os eidos, montes
e augas nosas son da terra nosa e teen un carcter seu que non se pode
confundir nin se debe estudiar senn como tales asuntos galegas carac-
tersticos e enxebres ...
. . . Agrarios gal egos, xuntdevos todos no agarimo da terra, no colo de Galicia,
para recoller ne la todo o entusiasmo e o esprito que fai falla
3

As o expresa Losada, que entra nas Irmandades de Ourense a finais
do 17, e no 18, baixo a sa influencia, fundase na Estrada un grupo das
Irmandades da Fala coa participacin activa de Manuel Garca Barros.
Losada cede o liderato do seu Distrito do Carballio a unha nova figu-
ra poltica procedente do maurismo, Calvo Sotelo, para asumir a direc-
cin dos nacionalistas Estradenses na sa loita contra Riestra. Era unha
dbeda pendente con aqueles que o apoiaran noutrora xogando dentro
do sistema da Restauracin, dicir, desprazar aos Riestristas locais
para conseguir o favor de Riestra a nivel provincial. Losada considera-
ba que este era o momento de propoer a loita en termos ideolxicos,
como a el lle gostaba, tratbase de contrapoer outro modelo diferente
de administracin e mesmo de sociedade. Non s cambiar a unhas fa-
milias para colocar outras no control do poder provincial e local. Se
ben, recorre as vencellos familiares e as amizades para aglutinar forzas
cara alcanzar os seus obxectivos polticos.
Mais a evolucin de Losada, Garca Barros, Torres Agrelo, Carlos
Pardo (sobrio de Ciorraga), e outros cara o nacionalismo galego res-
ponde tamn a frustracin e decepcin do funcionamento do sistema e
sobre todo da sa organizacin administrativa a nivel Estatal, Provin-
cial e Local. O mesmo podemos dicir de Castelao, que entra na escena
local estradense a travs do seu casamento con Virxinia Pereiras ( outubro
de 1912), filla de outra figura poltica local de renome: Camilo Pereiras
Freijenedo.
Concretamente a experiencia da loita poltica da dcada que vai de
1910 a 1920 ser determinante para todos eles apostar por unha mu-
danza radical da estructura do estado centralista. Polo que preciso
facer un repaso desta experiencia poltica para comprender esta toma
de posicin, tan diferente, da actitude que tian en 1909 cando, desde
MANUEL GARCA BARROS
88
A construccin da
propia Casa Consistorial
foi motivo para xustificar
un ha revolta para
colocar novas inquilinos
neste recente
inaugurado edificio
El Estradense e El Barbero Municipal (Castelao ), se propoan a xogar
dentro do sistema, confiando na posibilidade de cambiar as cousas des-
de dentro.
Para facer este repaso ternos que situarnos en maio do ano 1915,
cando as Sociedades Agrarias tian en xaque ao poder municipal e
provincial, co seu cerco vila. Neste momento a unidade sindical dos
labregos permita proporse o asalto ao poder local. E neste punto coin-
cidan todos os sectores do agrarismo da comarca. A Federacin de
Sociedades Agrarias creada en 1913, tia un modelo de organizacin
que rachaba coa estructura administrativa oficial, era unha organiza-
cin comarcal (comprenda Silleda, Forcarei e Cerdedo, ademais da
Estrada) e a clula principal era o sindicato parroquial. Un movemento
semellante ao descrito na Estrada, pdese constatar en Cerdedo (mani-
festacin de mis de 300 persoas para protestar contra o presuposto
municipal
4
), e Forcarei (mis concretamente en Soutelo ). Un movemento
semellante de toma do poder municipal polo agrarismo tamn se pro-
duce en Lavadores, no que participa un vello coecido do agrarismo
estradense: Chinto Crespo.
Na Estrada, o conflicto desenrolouse como ternos descrito no cap-
tulo anterior. As Sociedades Agrarias pdenlle as contas ao Concello
pola construccin da Casa Consistorial (obra que xustifica un imposto
que se lle est a cobrar chamado dficit). O Goberno Municipal citaos
finalmente a unha xunta pero o da convido pechanlle as portas do
Concello, apostando a Garda Civil preto do Consistorio.
Esto foi interpretado polos agrarios como unha declaracin de gue-
rra, e deciden cercar a vila, impedindo calquera tipo de comercio co
rural. O da de feira, o domingo 16, o Xuz de Instruccin manda deter
en Lagartns, durante a celebracin da festa desta parroquia, ao presi-
dente da Federacin, Xos Sears, mentres se atopaba coa sa familia
na romara.
Suspendese a festa, e os asistentes (unhas 600 persoas) acoden en
manifestacin cara A Estrada. O Concello estaba tomado pola Garda
Civil e Sears dndose conta que poda rematar o enfrontamento nun
regueiro de sangue (O xornal El Progreso, simpatizante da causa agra-
ria, di que quen corre perigo a vida do Xuz e dos Gardas Civs) pide
aos labregos que se calmen. Esto non evitou varias cargas da Garda
Civil e algn outro enfrontamento, se ben non houbo que lamentar
ningunha vctima (s algns feridos de baioneta):
Congosto consignamos nestas columnas a discrecin e o comedimento obser-
vado polo tenente da Garda Civil, D. Manuel Vzquez, que a pesar de montar
un cabalo nervioso non causou dano algn, se ben certo que a multitude esta-
ba en actitude pacfica, e s faca correr e deterse en varios grupos e sitios
porque descoece o que unha carga e o que teen que facer nestes casos
5
O 26 de maio unha comisin dos comerciantes da Estrada visita ao
Marqus de Riestra e ao seu filio Raimundo para informarlle da situa-
cin no distrito. A prensa pro-agraria presenta as a situacin:
A vida econmica e comercial da Estrada est morta ou pouco menos, debido
ao influxo pernicioso dunha poltica errnea que se empea en soster o predo-
minio de algn elemento ao cal repele a inmensa maiora da poboacin sen
distincin de cores nin partidos ...
Hoxe as feiras na Estrada ningun acode e o comercio e a industria local van
languidecendo e concluirn por desaparecer totalmente de proseguir as as
cousas
6
Finalmente Riestra cede, e deixa aos agrarios tomar o poder local
89
nas seguintes eleccins municipais en virtude do polmico artigo 29.
Este artigo sostn que se non hai indicios de loita electoral, non se
precisan celebrar eleccins, resultando electo os nicos candidatos pre-
sentados. Esto despraza a loita electoral previa presentacin de candi-
datos, presionando para s se presente unha lista. Neste caso, os agra-
rios, co repregue de Riestra, saen todos electos concelleiros, con Ramiro
Ulloa de Alcalde, e Pedro Varela de Tenente-Alcalde. Eu - dir Riestra
- onde se manifesta un estado verdadeiro de opinin, respetoo. Non
deixei aos agrarios de Lavadores que se apoderasen do Goberno de
aquel municipio ?
7

No ano 1916 o agrarismo celebra a victoria coa inauguracin dun
monumento ao labrego e unha festa en Lagartns con motivo do ani-
versario do 16 de maio. Pedro Varela (Director deE/ Eco de la Estrada),
Ramiro Ulloa aproveitan a festa para consolidar o seu control do
movemento asociativo.
Pedro Varela conserva a presidencia honoraria, e consegue colocar
na presidencia executiva a Louzao, un home da sa confianza. Mentres
os histricos do agrarismo como Manuel Amigo (de Oca) e Benigno
Quesada ocupan tamn cargos honorarios, e Torres Agrelo e Garca
Barros ocpanse de aspectos accesorios dentro do movemento sindical.
Torres Agrelo, desde o Sindicato de Pardemarn, faille fronte a proxectos
de electrificacin rural a partir das fervenzas naturais existentes nos
ros e regatos da nosa comarca. Garca Barros participa activamente no
movemento de renovacin pedagxica animado polas Sociedades de
Instruccin.
A finais de 1916 Riestra contraataca a travs de Ruza, deputado
pola Estrada e presidente da Deputacin Provincial, enviando
nofiticacin de embargo ao Concello da Estrada reclamando 27.148
pts. Segundo os agrarios isto responda a unha estrataxema utilizada
por Riestra outras veces que consista en provocar que foran a solicitarlle
o seu amparo diante dunha situacin provocada por el mesmo. Neste
caso os agrarios propense resolver o tema pola va da mobilizacin
cidadn, convocando para o 17 de decembro unha manifestacin.
LOITANDO $EMPRE
Redaccin de Eco de La
Estrada en 1916:
Director Pedro Varela
Castro (esquerda) e os
redactores Baloira
Gaete e Martnez
Pereiro. Falta o alcalde
Ramiro Ulloa que tamn
redactor
MANUEL GARCA BARROS
90
Felipe Ruza, Deputado
Provincial pola Estrada e
Presidente da
Deputacin
Na folla difundida convocando a protesta dbase conta dunha serie
de agravios sufridos polo Concello desde que os agrarios ocupan o
goberno municipal:
A Deputacin Provincial estivo sempre disposta a torturar as
lextimas aspiracins agrarias: cando o Concello en recente contenda
defenda o seu dereito a unha finca neste pobo, a Deputacin informou
satisfacendo caprichos e intereses particulares, cando se trataba das
16.000 e pico de pesetas que debe o ex-Depositario Recadador, favoreceo
no seu informe contra o erario pblico: e agora que os mdicos
municipais desprezando ao pas reclaman 10.000 pesetas de soldo, tamn
informa no senso de que debe pagrselle.
Querennos afogar nunha administracin imposible porque somos agrarios e iso
intolerable ... s
As os agrarios tian tomado o poder municipal, pero era neutrali-
zados desde outra instancia superior que inviabilizaba a sa xestin, a
Deputacin Provincial. Ata este momento resolvase a situacin nego-
ciando con quen controla o poder provincial, pero agora proponse cues-
tionar o mesmo poder provincial. A manifestacin do 17 de decembro
de 1916 convertese nunha mobilizacin contra a existencia mesma de
Deputacins. Intervn Ramiro Ulloa facendo un chamamento para que
Felipe Ruza nunca mis consiga a acta de Deputado Provincial polo
distrito estradense.
Ruza sae na prensa (Faro de Vigo, La Correspondencia Gallega) en
defensa desta institucin e atacando aos agrarios estradenses, acusndoos
de desastrosa xestin municipal, e concretamente sobre os seus dirixentes
Ramiro Ulloa e Pedro Varela.
Varela e Ulloa contestan nun artigo no que afirman que a Deputacin
acordou subvencionar ao Concello en 1914 con 46.556,51 pts. Que o
concello non percibiu esa subvencin. E que agora a Deputacin decre-
ta un embargo do 25% sobre os fondos do concello sen previamente
realizar as aclaracins pertinentes sobre o cumprimento das obrigas do
Concello coa Deputacin, e da Deputacin co Concello, cando o Concello
o que fixo foi contar esa subvencin que lle adebedaba a Deputacin ao
seu favor, pagndolle ao organismo provincial a diferencia coas obrigas
que ten contradas con esa administracin.
O movemento agrario aglutinase agora en defensa de Ulloa e Varela.
O redactor do xornal anti-riestristaE/ Progreso, Xos Carbonen Alsina,
que asina co pseudnimo J. Cea, pasa agora a ocupar un especial
protagonismo nesta loita periodstica en favor dos agrarios estradenses:
O que din os seores Ulloa e Varela levanta ampolas. Non eremos que por
moito que se esforce o alto Caciquismo que elevou a Ruza e o sostn contra a
vontade do pobo poida conseguir botar o veo sobre o escndalo do camio de
Vinseiro. En primeiro lugar faltou o presidente da Deputacin pagando aos
seus paniaguados da Estrada parte da subvencin antes de ter comezado as
obras sendo as que aquela non poda concederse mis que en virtude de
liquidacins de obras xa rematadas. En segundo lugar ordenou pagar a persoa
que careca de autorizacin para percibir cantidade algunha segundo certifican
o alcalde e o secretario da Estrada. E por ltimo, e isto o mais grave, esa
cantidade de pesetas, 26.000 que o presidente da Deputacin ordenou pagar ao
Concello da Estrada non foi ingresado na caixa desta corporacin nin os seus
actuais alcalde e secretario saben dela.9
A principios do ano 17 cesan os deputados provinciais (polo distrito
A Estrada-Laln son Amalio Taboada, Felipe Ruza, Gonzalo Otero e
Miguel Nine) e convocasen eleccins Deputacin. A finais de xaneiro
91
renovase a directiva da Federacin de Sociedades Agrarias senda de-
signados para a Directiva: Xos Louzao (Presidente), Xos Vilas (Vice-
presidente), Xos Ros Eiriz (secretario contador), Agustn Castro
(vicesecretario), Perfecto Constenla (tesoureiro ), e como vocais Xos
Mara Vzquez, Antonio Pena, Pedro Castro, Bieito Carracedo, An-
drs Cora, Lus Barcala, Francisco Villar, Xon Liste, e Xos M Otero
Abelleira, quen ter un papel moi importante na vida de Garca Barros
e na historia local estradense.
A Federacin queda controlada maioritariamente por Pedro Varela
e Ramiro Ulloa (que quedaron reforzados como lderes mrtires pola
actuacin de Ruza), e contrariamente aoque era de agardar polos agra-
rios, retrsase a convocatoria dunha xuntanza para debater a prxima
loita electoral que se tia que enfrontar. Desde as bases da Federacin,
e sobre todo desde as sociedades de Cerdedo, Forcarei, Pardesoa,
Pesqueiras e Soutelo, insstese nesta urxente convocatoria.
Os agrarios de Forcarei e Cerdedo deciden pola sa canta presen-
tarse a loita electoral sen agardar a que se posicione a Federacin. Pro-
claman candidato a Andrs Carbal Henndez .. Xos Carbonen Alsina
acude a Cerdedo e presiona desde o xornal El Progreso para que a
Federacin tome unha postura ao respecto.
Ao final consguese que se convoque unha reunin o 25 de febreiro
para acordar a presentacin de candidatos. Pero desde un sector do
agrarismo estradense, xunto cos agrarios de Forcarei e Cerdedo
sospeitase de que a direccin da Federacin e ruis concretamente da
corporacin agraria, estase a levar unhas negociacins con Riestra que
poden supoer a claudicacin:
Esas persoas, que anda hoxe non renuncian s sas ilegais e reprobables
negociacins, leen unha innegable influencia dentro da Directiva da Federa-
cin. Por onde encamiarn aos elementos federados que seguen as sas
inspiracins?. Esa a incgnita que nos fixo ver nebuloso canto se refire ao
distrito da Estrada. Esa a causa da reserva con que falamos da prxima re-
unin do da 25
1

Na reunin, presidida por Louzao, este d canta das xestins de
Ulloa e Varela diante de Riestra, a respecto das eleccins municipais.
Segundo informa o presidente da federacin Ulloa e Varela pactaron
con Riestra das actas para os agrarios e mauristas de laln que recaeran
en Hermenegildo Calvio (Laln) e Ramiro Ulloa (A Estrada), quedan-
do as outras das actas de deputados que corresponden ao distrito de
libre designacin para o Marqus de Riestra.
Pio Losada, defende que a base de actuacin dos agrarios non debe
ser outra que caciques non, sen someterse a ningn outro tipo de pacto.
Claudia Baloira defende a permanencia de Ramiro Ulloa ao fronte da
alcalda da Estrada, e sen cuestionar o acordo - s a designacin desta
persoa - ataca a Carbonen polos seus artigas de El Progreso poendo
en dubida a actuacin dos agrarios estradenses.
Os intervenientes divdense entre os que ven dubidoso o trunfo no
caso de ir a loita electoral e confrmanse con estas das actas, e aqueles
que queren a toda costa ir loita electoral, entre os que est Carbonen
Alsina, advertindo que os agrarios de Cerdedo, Forcarei, Pardesoa,
Pesqueiras, e Soutelo, xunto co diario El Progreso non an permitir que
o candidato proclamado por estes, Andrs Corbal Hernndez, quedase
ao marxe da loita electoral.
Ramiro Ulloa intervn defendendo o pacto con Riestra polos moitos
beneficios que lle pode traer para A Estrada, fronte aos perxuicios que
LOITANDO SEMPRE
O Marqus de Riestra
MANUEL GARCA BARROS
92
Gonzalo Otero, filio de
Gumersindo Otero. Foi
Deputado Provincial pala
Estrada desde 1913 ata
1917.
lle est causando o enfrontamento coa Deputacin Provincial domina-
da polo Marqus.
A discusin contina, pero o presidente da Federacin corta o deba-
te coa seguinte declaracin:
En vista de que o pobo por unanimidade quere que don Ramiro Ulloa sexa o
seu deputado provincial, queda proclamado
11

Anda que moitos peden a palabra, sobre todo Carbonen, Louzao d
por rematada a reunin. E mentres uns dan vivas ao prximo deputado
provincial, os representantes de Laln, Carbia, Cerdedo, Pardesoas e
Presequeiras sntense burlados por ser convocados para abalar un acordo
co que tian manifestado o seu rexeitamento previo. Consmase a rup-
tura no agrarismo e Garca Barros, Torres Agrelo, Amigo, e os histri-
cos do movemento agrario estradense desmrcanse da direccin Fede-
racin, tpanse traizoados.
Os traidores da Estrada introduciron nas nosas filas a guerra civil. acaso sexa
esta a condicin que selles impuxo para satisfacerlles certas aspiracins que
nada teen que ver co Agrarismo
12
.
A Federacin da orde aos seus afiliados de apoiar o pacto con Riestra,
aqueles, como Garca Barros, que son insubmisos a este acordo, son
represaliados pola Federacin. Ao fin, Garca Barros, promotor do
movemento agrario estradense, perseguido e atacado polos mesmos
sindicatos agrarios polos que el tanto loitara: por pouco teo que fuxir
da mia casa perseguido polos mesmos agrarios que me ftxeron canto
mal puideron.
Para a proclamacin dos candidatos era preciso unha antevotacin
na que estes conseguisen a vixsima parte do censo do distrito,
presentndoa con tres das de antelacin na Xefatura Provincial de cen-
so. Os agrarios secuestraron ao xefe municipal do Censo da Estrada
para que non puidese presentar a ante-votacin de Andrs Corbal
Hernndez e Xos Aller Ulloa (proclamados polos mauristas de Laln e
agrarios de Cerdedo e Forcarei), mentres os votos de Forcarei e Laln
son anulados porque deciden considerar inhbil o da no que presenta-
ron os datos (que por certo era un luns ), polo que tan s con tan cos
votos de Cerdedo, e anda as conseguen 1.049 cos que cumpren o re-
quisito para que non se lle aplique o citado artigo 29.
En todo caso unha nova manobra burocrtica de Riestra deixaba
aos agrarios disidentes sen posibilidade de proclamar os seus candida-
tos co risco de que se lle aplicase dito artigo, non podendo, en todo caso
nomear interventores nas mesas electorais ( co cal xa era previsible o
resultado).
Nesta circunstancia, Gonzalo Otero, tillo do Gumersindo Otero da
Mota, ponse en contacto con Carbonen e os seus. Fora desprazado por
Riestra, hora de sacrificar unha cabeza para deixar sitio aos dous
candidatos que pactara con Ulloa e Varela, ao parecer por indicacin
tamn do mesmo Ulloa. Recordemos o vello enfrontamento que mantian
os Ulloa cos Otero. Pero en calquera caso, Riestra non estaba disposto a
sacrificar a Miguel Nine (aliado do pai de Ramiro Ulloa e vicepresiden-
te da Deputacin), nin a Felipe Ruza, presidente da Deputacin. Por
outra parte, dada a insubmisin dos mauristas de Laln, tampouco veu
na necesidade de manter o compromiso de presentar a Hermenegildo
Calvio, e optou por colocar a outro tillo seu, Francisco Riestra Calde-
rn.
O feito de que Ulloa e Ruza se presentaran polos Riestristas no dis-
93
trito A Estrada-Laln, foi considerado como a consumacin da mis
alta traizn que sufriran os agrarios para o sector crtico de Carbonell
Alsina, Garca Barros e Torres Agrelo. E a xogada de Gonzalo Otero,
ex-dputado riestrista que agora se presenta cos disidentes, permitalle
impedir a aplicacin do artigo 29 e o nomeamento de interventores nas
mesas electorais. Finalmente a Candidatura dos disidentes queda as:
Gonzalo Otero Garca, Andrs Corbal Henndez, e Bernardo Madrian
Gonzlez.
A triple alianza entre agrarios disidentes da Estrada, elementos
anticaciqus de Laln, e o xornal El Progreso de Pontevedra, ponse en
marcha para enfrontarse a Ramiro Ulloa e Pedro Varela. Pero estes
conseguiron o respaldo da Federacin (as sociedades estradenses) ar-
gumentando os grandes beneficios que traer para A Estrada o pacto
con Riestra: investimentos da Deputacin, va do tren pola Estrada,
Ponte Sarandn, escolas, etc ... Por outra parte, insinuaban que o pacto
con Riestra era unha estrataxema para enganalo, e despois enfrontarse
a el desde dentro da Deputacin, etc ...
Neste contexto celebrase un mitin en Pontevedra cun carcter anti-
caciquil no que se dan cita Chinto Crespo en representacin da Sociedade
de Agricultores de Lavadores, Garrote, polo Centro Obreiro de Vigo,
Carbonell Alsina, en nome dos agrarios da Estrada-Laln (dos disiden-
tes), Alonso, Garca Filgueira, G. Paz, candidatos os tres polo distrito
de Pontevedra, e o seor Osorio pola Agrupacin Socialista de Vigo.
Neste mitin piden a nulidade das proclamacin polo artigo 29, a sepa-
racin do Gobernador Civil, e o nomeamento de xuces especiais para
as eleccins. Comenza a falarse das forzas anti-caciqus para referirse
aos termos do enfrontamento poltico que se est a producir con motivo
das eleccins provinciais en Pontevedra. Carbonen negase a aceptar a
divisin entre monrquicos e republicanos para entender o combate
que se vai disputar nestes comicios. Este argumento ser utilizado por
Losada no seu proxecto frentista diante de Riestra.
Pero as eleccins gaounas quen as organizou, e estas forzas anti-
caciqus con Chinto Crespo, Gmez Osorio e Carbonell volven a con-
vocar un mitin en Vigo para denunciar a estafa. Pero xa nada se poda
facer. Ramiro Ulloa pasa a ocupar un cargo de xestin na Deputacin, e
LOITANDO SEMPRE
Desde o ano 17 o 20,
Pedro Varela consegue
manter desde a alcalda
o control sindical e
poltico do concello da
Estrada. Nesta foto
vemolo en primeira fila
(terceiro pala dereita)
xunto con Prudencia
Landn (seguinte pala
esquerda)
MANUEL GARCA BARROS
94
O Eco de La Estrada
quedou en todo
momento en poder de
Pedro Varela. Frente a el
volve a sa r El
Estradense como
voceiro das lrmandades
daFala
Pedro Varela queda de alcalde da Estrada.
Con motivo da conmemoracin do levantamento labrego do 16 de
maio, a Federacin Agraria quixo convidar a Ramiro Ulloa a un ban-
quete para renderlle homenaxe. Esta invitacin foi contestada por algns
membros da directiva: Por que non invitar a Ruza tamn, a divisin
nos sindicatos agrarios era cada vez mis acusada. Na corporacin agra-
ria, algns concelleiros empezan tamn a desmarcarse. Manuel
Rodrguez Seijo (futuro primeiro alcalde da Repblica) publica un
manifesto denunciando que:
Dentro da actual Corporacin non se pode falar nin sequera por escrito do que
non convea a certos suxeitos, e que de facelo opoen toda clase de trabas para
que non conste en acta .. .13.
E empezan as denuncias de actuacins caciqus de Pedro Varela e
de Ulloa. El Progreso de Pontevedra faise eco de todas e cada unha
delas:
Pedro Varela alugou unha casa para un servicio municipal. Despois tomou desta
casa unhas habitacins para o seu uso particular sen rebaixar o importe do
aluguer que por ela paga o Concello. E vexase aqu a Pedro Varela desfroitando
casa a costa do erario comunal que el e o seu aliado Ramiro an purificar e
administrar en beneficio do pobo
14
O presidente da Federacin enva unha carta Sociedade Agraria
de Lagartns, para que destita ao seu presidente e nomee outro repre-
sentante nas xuntas da Federacin. Este, X. Santiso, crtico con Pedro
Varela, contesta na prensa esta decisin.
A escisin na federacin inminente. Ata o ltimo momento
pretendese evitar, pero na renovacin das xuntas directivas da Federa-
cin o sector de Pedro Varela claro vencedor, e finalmente consmase
a divisin, e intenta crearse outra Federacin paralela na Ponteliares
que acaba fracasando no seu intento de reorganizar o agrarismo sen
Ulloa e Varela.
Carbonell Alsina, quen via polemizando conA N osa Terra ( voceiro
das Irmandades da Fala) sobre a necesidade da actuacin poltica do
agrarismo, publica o 17 de novembro de 1917 un artigo titulado
Agrarismo e Rexionalismo, no que sostn que as sociedades agrarias
deben romper cos partidos tradicionais da restauracin, e trata unha
cuestin que se vn baranando desde os tempos de Solidaridad Galle-
ga: A relacin entre Agrarismo galega e Rexionalismo ou Nacionalis-
mo Cataln.
Carbonen Alsina - persoa clave na organizacin do movemento anti-
Pedro Varela en A Estrada, segundo nos di J. Antonio Duran, un
xornalista Cataln militante do nacionalismo de Camb na sa terra,
pero que en Galicia, non deixa de promover un modelo semenante,
seguindo o arquetipo de Catalua.
Neste artigo que reseamos defende que a situacin de Galicia e
Catalua fronte ao centralismo a mesma:
O punto de orixe de Galicia e de Catalua a personalidade propia con todos os
atributos da soberana. Ambas foron donas dos seus destinos. Ambas tiveron os
seus prncipes, os seus Cdigos, a sa lingua. Ambas foron absorbidas, desfigu-
radas e reducidas irnpotencia
15
Carbonen Alsina, mantn nestes anos unha amizade con Castelao
que non despreciable como influencia cara afirmacin do nacionalis-
mo do poltico rianxeiro. Pero sobre todo, a sa intervencin no distrito
da Estrada ser clave para a evolucin dos acontecementos.
95
Dislvense as cortes, e convcanse eleccins xerais. Pola Estrada o
marqus de Riestra presenta ao seu fillo Vicente Riestra, quen substi-
tuir a Raimundo Riestra, que pasa agora a presentarse polo distrito de
Redondela.
A Federacin de Sociedades Agrarias e os disidentes atpanse
irreconciliablemente divididos e enfrontados. O presidente do Sindica-
to de Lagartns detido das veces, e mesmo ameazado de marte.
Celbrase un mitin o 25 de decembro na sa parroquia para mostrarlle
o seu apoio. Nel participan representantes das sociedades de Cuntis,
Campo Lameiro, Cerdedo Forcarei, e algns estradenses que falan en
representacin das sociedades de Codeseda e Ribeira, e sobre todo, en-
tra en escena outro personaxe, futuro dirixento do Partido Galeguista
na Repblica:
O Enxeeiro electricista, D. Carlos Pardo, que falou nun correctsimo galego
16

Este mitin rematouse con vivas a Carbonell, co que topamos xa os
elementos para intur a orientacin que colleran estes disidentes da
Federacin e da corporacin agraria: O nacionalismo galega.
Fundase as Irmandades da Fata da Estrada, e volve Garca Barros a
facer lle fronte a direccin de El Estradense, que nesta segunda etapa xa
se define como Xornal Agrario-Rexionalista
17

Neste contexto prodcese o desembarco de Losada para combater a
Riestra, e aos seus partidarios na Estrada, Ramiro Ulloa e Pedro Varela,
nas eleccins xerais que se avecian. Organizado xa nas Irmandades
da Fala e co patrocinio da Lliga Regionalista de Camb.
Para os nacionalistas da Estrada o discurso agora debe cambiarse.
O localismo e as rifas con Laln, Cerdedo e Forcarei, propiciaron o
sacrificio dos intereses profesionais colectivos dos labregos en funcin
das promesas de compensacins en obras e servicios para un s Concello.
Por outra parte as promesas tampouco se acababan de cumprir, e as
grandes obras que se precisan para o desenvolvemento local e comarcal
dependen dun proxecto global de pas (tren central, Ponte de Sarandn,
Escalas, etc ... ) mis que da presin dun s concello. Por exemplo, para
a Ponte de Sarandn preciso o concurso do Concello de Yedra, e non
s deste Concello, senn das Deputacins Provinciais de A Corua e
Pontevedra. Finalmente esta Ponte tampouco se realizar.
Trtase pois de reafirmar a identidade galega por riba de todo. Non
por razns tnicas nin raciais, senn existenciais. Un nacionalismo que
non s comparten galegas como os disidentes agrarios, e o grupo de
Losada Diguez, senn tamn o cataln Carbonell, ou un arxentino,
Antonio Martioda Girbau que se expresaba as nas pxinas de El
Estradense:
E o feto de criarme en Galicia fai que me concepte filio espiritual desta fermosa
terra, anda que non son nin quero selo da pobre Galicia a quen vs aldraxastes,
a quen vs escarnecesedes, que facedes vosa escrava e que se conforma con
xerner e con rnaldecirvos, senn da Galicia forte e nobre, viril e gallarda, que
tivo no seu seo a Curros, a Braas, a Pondal e a tantos outros que loitaron e que
foron perseguidos e incomprendidos; da galicia que xurde potente e arroladora
e que non deixar, rnis que o recordo doloroso, da que se someta e choraba, da
que sufra e maldica.
18
No programa electoral Losada volve a insistir:
Non vou a unha loita persoal anda que sexa loita contra os caciques, vou a
unha lo ita de ideas polticas e econmicas
19

LOITANDO SEMPRE
Vicente Riestra
Caldern
MANUEL GARCA BARROS
96
Lus Porteiro participa
con Losada na campaa
da Estrada.
Neste programa Losada ponse a disposicin da asemblea das Socie-
dades Agrarias e representantes das clases e gremios do Distrito para
recoller as sas aspiracins e necesidades para canalizalas cara o con-
greso dos Deputados. E aparecen reivindicacins histricas, xunto coas
novas propostas dos nacionalistas: Supresin das Deputacins
provinciais, constitundo unha nica representacin galega; redencin
de foros. ferrocarrs para Galicia, defensa do idioma gal ego, etc ...
O 7 de febreiro de 1918 celebrase na Estrada un mitin nacionalista
no que participa Carlos Pardo, Ferrer y Vidal, Culebras, Nez de Cauto,
Losada Diguez, Porteiro e Rahola. Os partidarios de Ulloa e Varela
intentaron inutilmente rebentar o mitin, e a prensa inimiga fala de fra-
caso rotundo deste acto.
Ademais dos devanditos oradores, Torres Agrelo e Carbonen parti-
cipan activamente nos mitins de apoio a Losada. Mitins nos que se
pronuncian vivas a Galicia redimida, a Catalua e a Camb.
O 24 de febreiro teen lugar as eleccins e Losada obtn 292 votos
en Cerdedo, fronte aos 311 de Riestra. En Forcarei Losada ten 134
votos, fronte a Riestra 293. No Concello da Estrada gaou Losada na
vila, e na totalidade das seccins obtivo 964 votos, fronte a Riestra que
obtivo 1.585. Canto a Silleda no Goberno civil faciltanse os seguintes
datos: Riestra 1.745 votos, Losada: O.
As reclamacins dos nacionalistas contra os resultados denuncia-
ban a escasa limpeza destas eleccins:
Contra o acta que pretender conseguir don Vicente Riestra
presentaranse graves obxeccins. Primeiro a protesta notarial contra a
validez da eleccin da seccin de Quintilln, concello de Forcarei, que
o seu censo est composto de 400 electores, co que bastara para deter-
minar a victoria dun ou doutro candidato.
Outra protesta, creo que tamn notarial, se presentar contra toda a
votacin do Concello da Estrada, fundada na coaccin exercida polo
alcalde, quen despois dunha serie incontable de atropelos contra os
amigos do Sr. Losada, chegou ao extremo de capitanear unha manifes-
tacin riestrista e de converter o propio pazo municipal no centro de
propaganda da candidatura de Don Vicente.
De Silleda non hai que falar. O acta notarial levantada na nica seccin onde o
seor Losada puido ter representacin da fe pblica e onde non obtivo o seor
Riestra mis de sete votos un indicio poderoso do enorme pucheirazo que os
satlites de Riestra cometeron en favor do seu radiante e maxestuoso alumear2.
Diante destes argumentos, e sobre todo no referente aos datos de
Silleda, Vicente Riestra, respondeu: Nmeros cantan. Ao menos non
fixo como o seu irmn Raimundo, que cando diante da Xunta Provin-
cial do Censo os seus adversarios denunciaban as irregularidades reali-
zadas polos seus partidarios, ocorruselle dicir: Pois se isa fixeron eses
seores, s me resta quedar/les moi agradecido.
Pero debido inestabilidade propia da Restauracin, volven a disol-
verse as cortes e convocan eleccins s Cortes Xerais no ano seguinte,
en 1919. Mentres Carbonen, Nogueral e Losada seguen a sa actividade
propagandista nacionalista pola comarca estradense, e mis concreta-
mente en Cerdedo e Forcarei, onde os atopamos cun acompaante de
excepcin: Castelao. Quen anda non intervn nos mitins, pero que
despois da Asemblea Nacionalista de Lugo en novembro do ano 18,
ben mantendo unha grande amizade con Losada.
Pero a Xunta Suprema das Irmandades da Fala acorda absterse de
presentar candidatos nas prximas eleccins. Losada asina o manifesto
97
das Irmandades e acata a decisin do partido. Este manifesto publicase
coa denominacin Manifesto do Partido Nazonalista Galego e nel
pdese ler:
A esperanza de redencin da terra nasa un sano de liberdade non poden que-
dar unha vez mis cubertos pala lama da podre poltica que <liante das novas
eleccin se espalla por Galicia ... Ns, os nacionalistas galegas, as representacins
das Irmandades, a mis sincera e persistente forza de persecucin marte dos
caciques, dos vellos e baleiros polticos de Galicia, falamos aos nasos irmns
coas seguranza de que levamos o mandamento da terra nasa e a voz doda de
todos os que nela se laian ... Non sancionaremos xamais ca naso concurso unha
ficcin legal como esta. non queremos servir de vencidos para a tristeira gloria
duns vencedores que soamentes loitan con armas que nasa dignidade nin quere
nin pode empregar2
1
.
Os nacionalistas propoen presentarse na Estrada ante-votacin
co fin de que non sexa aplicado o artigo 29, pera despois Losada retirar
a sa candidatura.
Nunha carta expresa a situacin na que se atopa o nacionalismo no
Distrito. Cunha importante presencia en Cerdedo e Forcarei, e en Silleda
sen organizar. A situacin na Estrada era ruis complexa, Pedro Varela
declarbase agora partidario do rexionalismo, e a Federacin de Socie-
dades Agrarias adhrese a Asemblea Nacionalista de Lugo. O alcalde
convoca s sociedades agrarias para pedir a autonoma de Galicia. Losada
sntese dodo ao ver como os que haba un ano o descalificaban de anti-
espaol, e vendido aos Catalns, agora recollan a bandeira galeguista.
Xa vedes, os que hai un ano loitaban contra os rexionalistas como criados de
Riestra, son os mesmos que hoxe chmanse rexionalistas. homes de mentira,
que sodes vos? Caciques da Estrada para que enganades ao pobo?
22
.
Os nacionalistas teen asumido a imposibilidade de derrotar a Riestra
por si ss. E pretenden ampliar a alianza a todos aqueles elementos
anti-caciqus que poidan ser uteis ao seu proxecto. Se ben, introducen
no programa <lestes candidatos anti-riestristas puntos que son
irrenunciables para os galeguistas: Disolucin das Deputacins e Auto-
noma Galega.
Neste sentido, entendese o apoio dos galeguistas a Viondi fronte a
Riestra nas eleccins do ano 20.
Prez Viondi, Mdico do Hospital Militar de Vigo, que casou na
Estrada cunha filla de Camilo Pereiras, presntase s eleccins xerais
co respaldo dos nacionalistas, pero non se presenta con esta adscrip-
cin ideolxica, senn tan s como candidato anti-caciquil.
Garca Barros, Torres Agrelo, Amigo de Oca, e outros histricos do
agrarismo estradense, xunto cos disidentes que a deixando tras de si a
xestin na Federacin e no Concello, aglutnanse agora tras <lestes can-
didato.
O agrarismo dividido palas loitas poltico-electorais, os nacionalis-
tas derrotados, os partidarios de Varela e Ulloa, decepcionados polo
incumprimento das promesas de mellaras locais. A situacin estaba
estancada e s a intervencin exterior dos emigrados poda reconducir
os movementos sociais na Estrada. E as foi, as Organizacins de Emi-
grados en Sudamrica e Cuba, e dos ex-emigrados en A Estrada,
empezan agora a cobrar un papel protagonista na sada da crise que
sofre o agrarismo e as organizacins polticas anti-riestristas da Estrada.
O 15 de setembro de 1920 editase o primeiro nmero de El Emigra-
do, que anda que na sa cabeceira figura Peridico Independente, a
tendencia anti-riestrista evidente. O Comit de Residentes en Buenos
LOITANDO SEMPRE
Alfredo Prez Viondi
MANUEL GARCA BARROS
98
Brea Abades, director
dos xornaisLa Estrada,
La Repblica, La
Estrada Republicana,
morre asasinado en
novembro de 1931
Aires encarga a Brea Abades a corresponsala do xornal La Libertad,
rgano da sociedade, para organizar un bo servicio de correspondencia.
Este, asume outro papel, outorgndose plenos poderes para fundar un
peridico en A Estrada. Os residentes en Cuba tian decidido poer en
marcha un xornal local poendo ao frente da sa direccin a Otero
Abelleira; e Brea Abades en principio apoia o proxecto do seu vecio e
amigo Otero Abelleira, presentndose publicamente como apartidario,
co fin de contribur a reunificacin do agrarismo que se pretende por
parte dos membros da Federacin (de feito os membros do Sindicato de
Lagartns acaban regresando ao seo desta).
Pero Brea Abades pronto desprazado de El Emigrado polos anti-
riestristas, e pronto o xornal pasa do apartidismo a unha militancia
galeguista e anti-riestrista acentuada cola presencia como na redaccin
de Garca Barros. Quen publica no num. 3 o primeiro dos seus Cantias
da Terra, co ttulo Camio da Montaa. Seguen outros relatos curtos co
mesmo estilo popular na seccin dos Cantias.
Desde o Xornal, nun principio non se fai propaganda expresa a
favor de ningn dos candidatos, simplemente se limitan a dar conta dos
actos, pronsticos electorais e resultados, e tratar a informacin o mis
obxectivamente que poden.
Nestas eleccins do ano 20 Prez Viondi denunciou as tradicionais
irregularidades que se veen realizando nas eleccins xerais, pero fi-
nalmente a Xunta Electoral proclamou Deputado a Vicente Riestra
23

No num. 16, Garca Barros, co pseudnimo MAGARZA, aprtase
da serie dos Cantias para volver a tratar asuntos polticos e sociais.
Fai un encabezamento que un canto a sa independencia de criterio e
decepcin por todas as loitas que tia emprendido:
Eu, sexa por carcter natural, ou ben por desenganos da vida, leo certa tenden-
cia a andar s. Nos meus longos paseos diarios que forzosamente fago, se vexo
que vn atrs xente que poida darme lata, apuro o paso, e se vai diante, acrtoo.
A nica compaa que me agrada e a dun libro ou a dun peridico, polo cal uns
tmanme por santo e outros por un tolo
24
Pero non pode resistir a tentacin de intervir na conversa sobre os
problemas que padecen os labregos contribuntes do concello que vian
mantendo unhas mulleres. Estas quixanse dos impostos que teen que
pagar lle ao municipio, e rematan cun se houbera homes... como laio
por non ter quen se revire contra esta situacin. A intervencin de Garca
Barros non deixa de ser irnica, pois defende a necesidade que ten o
concello de recadar impostos para poder cobrar aos que viven do mesmo,
pero ao fin outorgalle as mulleres o papel crtico na conversa:
- E tamn lle hai a Deputacin .. .
- Boa seora lle esa; quitelle das letras o principio, e as que lle pareza o
ltimo e xa ver vostede o que lle queda ...
25
No seguinte nmero de El Emigrado, na primeira pxina, Garca
Barros salda as contas pendentes cos agravios recibidos durante estes
ltimos anos desde que se apartou da disciplina da Federacin Agraria,
nun artigo titulado Xustiza si, caciquismo, non.
El Emigrado profundiza na lia editorial cada paso mis. No xornal
do 31 de maio de 1921 atopamos unha editorial sobre as eleccins a
deputados provinciais na que podemos ler:
Se presentan, segundo se nos afirma, catro candidatos do Sr. Riestra (de Riestra
eh! fixarse ben, non do pobo) para ocuparoutros tantos postos. Son catro est-
magos agradecidos a calmis: D. Benxamn Lois, D. Ramiro ulloa, D. Miguel
99
Nine, D. Felipe Ruza
26

Pedro Varela, que fai includo nos ataques do xornal, unha vez que
este deixou a aparente neutralidade, enva un artigo xustificando a sa
traxectoria e desmarcndose das acusacins que se lle teen feito. Afir-
ma que apoiou a Riestra, e asumiu a alcalda por disciplina social.
Unha vez na alcalda deba manter boas relacins con Riestra para o
beneficio da xestin municipal, en todo caso, el, a igual que Garca
Barros no ano 1909, as como a Federacin Agraria consideraban posi-
ble pactar co Marqus, e conseguir do mesmo apoio para a sa causa.
Pedro Varela recoece a equivocacin:
Ademais; quen non tivo unha debilidade na vida?. Eu cheguei a crer,
inxenuamente, que os agrarios con hos consellos podan transformar ao Deputado
en home til para o pas, equivoqueme, confsoo, e por iso loitei canto puiden
nas eleccins a Cortes para corrixir o erro, non obstante aos perigos con que fun
ameazado debido a uns dilixencias instrudas contra min por apoderarme dun
hrreo con millo para dar de comer a unha parroquia famenta.
27
A situacin do alcalde, quen se apartara da senda riestrista era des-
esperada. A Riestra xa non lle era til Pedro Varela, e pretenda restitur
nos seus cargos aos seus partidarios que controlaban o concello antes
de que o tomaran os agrarios. Desde o Goberno Civil envase un Dele-
gado a revisar as contas do Concello co obxectivo -segundo Pedro Varela
- de decapitar a todos cantos al temas cargo e non somos riestristas.
Garca Barros polemiza con Varela durante varios nmeros de El
Emigrado asinando co pseudnimo de EME, pero agora Pedro Varela
que xa non recibe a proteccin de Riestra, deixa de ter interese para
Garca Barros. Riestra o inimigo a bater.
A partir do nmero 15 El Emigrado autodenominase Organo das
Sociedades de emigrados e agricultores. Garca Barros a finais do ano
21 xa toma totalmente as rendas do xornal co parabn do seu director
Otero Abelleira. No num. 31, Tres dos artigos da portada son da sa
autora. Un deles pertence serie de anlise sociolxica do rural A
Aldea Perdida. Outro de conmemoracin do ano de vida do xornal. E
por ltimo un que ten o suxerente ttulo de Anda non apareceu o Al-
calde, que continuacin doutro no que se preguntaba polo paradoiro
descoecido do mandatario municipal Pedro Varela. Co pseudnimo
HACHE, na sa seccin Cosquillitas trata temas de actualidade con
grande irona crtica. Outro pseudnimo que utilizar por entn, ser
IJOTAKAELE.
En novembro inaugurase unha seccin titulada Terra a nasa! no
Emigrado co obxectivo de recoller as tendencias nacionalistas, tal como
fara fixado no Programa do peridico desde a sa fundacin. O encar-
gado de abrir fago ser Antn Losada Diguez, que lembra ao dirixente
das Irmandades da Fala Lois Porteiro, que compartira con el as loitas
gloriosas nos mitins que se abran a tiros - Celanova - e se pechaban
entre berros e Garda Civil - Estrada, Ourense, etc ...
28
Ademais
reprodcense textos do rgano do partido nacionalista A Nasa Terra.
Logo continuarn textos dos nacionalistas Antn Villar Ponte
29
, Ra-
mn Cabanillas
30
, Manuel Lustres Rivas
31

O combate contra Riestra volve a provocar suspensins do xornal
El Emigrado. Pero esta vez os emigrados organzanse para respaldar ao
grupo de Garca Barros na Estrada, crendose o Comit Progresista
Anti-caciquil en Cuba para financiar e promover a loita contra a casa
Riestra. O Comit no que destaca a figura do intelectual Bernardo Mato
Castro, nomea como candidato para as prximas eleccins a Prez
LO/TAN DO SEMPRE
El Emigrado sale no ano
20 e publicase ata o 40,
senda case todo este
tempo director Xos
Otero Abelleira, ata que
o substite (1933)
Fernndez Daponte e
(1936) Manuel Duran.
Volvendo no 36 Otero
Abelleira. A tirada do
prirneiro nmero foi de
200 exemplares
chegando logo aos
1000, dos que 300 ou
400 se envan a
Amrica.
MANUEL GARCA BARROS
100
Viondi (4 pala esquerda)
en plena campaa
electoral na parroquia de
Guimarei
Viondi, e as llo fai saber nun telegrama no que xustifican a decisin
por recoecer na sa personalidade indubidables mritos que ofrecen slida
garanta de honradez e de xustiza e que ser un grande defensor dos intereses do
partido
32
Os emigrantes en Buenos Aires tamn se adhiren proclamacin
deste candidato, crendose un Comit auxiliar das Sociedades Agrarias
que ter como funcin
recadar fondos para a publicacin de manifestos, enviar dieiro para as campa-
as electorais
33
Neste comit de Arxentina destaca a personalidade do natural de
Silleda Antn Alonso Ros, apoindose neste concello onde o grupo
anti-caciquil estaba mis dbil a figura do Viondista Gil Souto da
Sociedade Agraria de Laro.
Paralelamente o conflicto anti-foral en Galicia radicalizase. A re-
dencin forzosa dos foros d ~ i x paso a outra reivindicacin mis con-
tundente: Abolir os foros. E dicir, sen indemnizacin de ningn tipo
aos terratenentes e Seores foreiros. Os boicots son reprimidos brutal-
mente palas Forzas de Orde Pblica a finais do ano 22, caen vctimas
da Garda Civil en Guillarei os labregos Xos Rodrguez, Francisco
Pieiro e Manuela Couso. lsto exacerba os nimos dos abolicionistas e
do agrarismo e galeguismo en xeral. El Emigrado, e as sociedades de
emigrantes estradenses adhrense ao movemento de esixencia de xustiza
e esclarecemento destes tres asasinados, responsabilizando aos foros,
ao caciquismo e ao goberno da sa marte.
Publcase no Emigrado a primeiros de 1923 un texto incendiario de
Basilio lvarez:
Atravesstedes a balazos ao candor, ao traballo e a decencia!
Ro mio, ro grande, ro noso, a ta beira, a matanza, e calaches ao vestirte
101
de prpura!
RoMio, chora!
Convertstesnos nun exrcito regular!
Xa ternos bandeira: Os morfos!
Xa ternos soldados: Os labregos!
E patria: Galicia!
34
A Confederacin Regional Agraria de Basilio lvarez ser a que
dirixa e canalice a rabia polas tres mortes cara unha batalla final contra
os foros. Os de El Emigrado intgranse nesa loita editorializando ao
seu favor.
Mentres a loita electoral se avecia, desde o riestrismo realizase
unha operacin para facer ver opinin pblica que o Comit Progre-
sista Anti-caciquil organizado en Cuba a partir dos emigrantes de A
Estrada, Silleda, Cerdedo e Forcarei, puidese apoiar a outros candida-
tos diferentes de Viondi; pero as adhesins a Viondi non chegan s
desde Cuba e Arxentina, tamn mostran os seu apoio os emigrantes de
Montevideo, Mxico, Costa Rica, Cdiz, ...
Mais na Estrada o riestrismo conseguir controlar as parroquias de
Loimil, Berres, Riob, Curantes, Aguins e parte de Vinseiro, Cereixo,
Agar, Castro, Arnois, Ribeira, Moreira, Agar, Orazo, os Ancorados,
Paradela e Barbude, Matalobos, Pardemarn, Olives, Rubn, e Lamas.
Desde os emigrados amezase a estas parroquias con que
!erase en conta a actitude que cada parroquia adopte con respecto a causa que
defendemos para proceder en consecuencia coa ocasin oportuna
35

Entra estas represalias estar non enviar nin un centavo s parro-
quias que non acatasen a directriz do Comit. Tamn intentaran per-
suadir xente desas parroquias para que tampouco enviasen cartos nin
sequera a sa familia:
que non se afanen tanto en traballar e aforrar costa de privacins, ou que
aforren para si, para mellorar a sa posicin aqu nestas !erras que os saca da
miseria e non os esquilman nin desprezan ... As que xa o saben os nosos
conterrneos, e agora que elixan entre os caciques ou ns.
36
En plena pugna electoral, Garca Barros, desmrcase cun artigo na
portada de El Emigrado, poendo o acento na necesidade de reformar a
estructura do Estado, de conseguir o auto-goberno para Galicia. Fai
entn unha exposicin terica que parte da sa frustracin <liante da
Restauracin, e a decepcin que lle supuxo o Estado Liberal Centralis-
ta, que inviabilizaba e bloqueaba calquera iniciativa de cambio social
en Galicia.
Galicia ten problemas de seu que o Estado de Madrid non foi nin
ser endexamais capaz de resolver; problemas que soamentes teen
que ver con ns e que s ns somos chamados a por man neles.
Galicia ten intereses que defender e estes intereses son de cote
pospostos polo estado de Madrid aos intereses doutras rexins, as por
exemplo a proteccin os trigos de castela fai que nas vilas galegas se
compre o pan caro, a proteccin os xneros catalns fai que as roupas
se nos esgacen ao pouco de estrealas, e en toda Galicia hai que mercar
a forza ferros vascos ou carbns asturianos que como non teen compe-
tencia vndense de xeito que queren os seus vendedores.
Os galegos leen dereito a gobernaren a sa casa sen a axuda custosa de ningun;
a drense a si mesmos as leis que mellor lles convea para vivir os uns cos
outros; a defender os seus intereses contra quen intente danalos; a resolver se-
gundo as sas luces os problemas privativos da sa terra
37
LO/TAN DO SEMPRE
Manuel Garca Barros
MANUEL GARCA BARROS
102
Redaccin de El
Emigrado, co seu
director Otero Abelleira.
Foto de Eco de Galicia
de Cuba
Para isto Garca Barros propn un modelo de administracin no cal
ao Gobemo Central s lle reserva as competencias de Defensa e Relacins
Exteriores, todas as outras pasaran a ser exercidas polo Gobemo Galega.
O Gobemo Galega supora a supresin das Deputacins provincias
que seran substitudas por unhas especie de Cortes galegas, nas que teran re-
presentacin todos os galegos, as mulleres inclusive, teran voto, e ademais as
corporacins, os gremios, entidades agrarias, obreiras e de todas as profesins e
oficios
38
Pero o Goberno Autnomo Galega supora para Garca Barros tamn
a supresin dos concellos pequenos (menores de 3.000 habitantes) que
seran substitudos polos concellos parroquiais. A defensa desta organi-
zacin parroquial topa coa dificultade do financiamento dos seus servi-
cios que resolve cunha direccin composta por dous maiores, dous me-
nores e dous pequenos contribuntes, o crego, o mdico, onde houbera,
e o mestre como secretario.
Como consecuencia do auto-gobemo galega Garca Barros refrese
a Xustiza, breve e gratuta.
Ken Keirades, como producto da sa experiencia poltica, e forma-
cin ideolxica en contacto con Marcial Valladares na sa mocidade, e
con Losada Diguez, coas Irmandades da Fata, etc ... nesta data xa ten
un posicionamento nidiamente nacionalista, pero segue comprometido
a nivel local nas loitas que se libran na Estrada polo control do poder.
Pedro Varela e Ramiro Ulloa introducen un terceiro elemento entre
a pugna Viondi - Riestra, presentando un candidato, Garca Negreira,
conseguindo o apoio dalgunhas sociedades agrarias, e algn dirixente
dos ex-emigrados, como o caso de Bernardo Mato, Xos Brea, e Cam-
pos de Forcarei.
Isto interpretado como un intento de romper o fronte anti-riestra e
dividir o anti-caciquismo. Algns chegan a afirmar que detrs est o
mesmo Riestra.
Sen embargo, Gonzalo Otero, ao ver a Ramiro Ulloa apoiando un
candidato alternativo a Riestra, considerou que esa era a sa
103
oportunidade para reconciliarse con Riestra, e as, despois de apoiar a
Losada Diguez e a Viondi, volve outra vez ao bando do Marqus.
Garca Barros neste ambiente confuso ten claro o que facer:
Hai que deixarse de lerias e votar a Viondi, que o nico candidato que ven por
defendernos e non por pasalo tempo, como xa o ten demostrado.
Ademais o candidato a quen nos aconsellan que votemos nosos irmns das
Amricas; e a estes si que de ningn modo debemos faltarlles porque do contra-
rio podern dicirnos a boca chea que somos uns desleigados
39
Pero Garca Negreira retira a sa candidatura, e os de El Emigrado
apresranse en rectificar os seus ataques para gaarse o apoio destes
terceiros en discordia.
O certo que o 29 de abril do 23 celbranse as eleccins Xerais, e
Riestra volve a trunfar, sacndolle mis de mil votos de diferenza a
Viondi.
Segundo El Emigrado, a Riestra apoirono todos os mestres e curas
do Distrito e todos aqueles que senten e pensan co estmago, e a Viondi
todos os elementos de san criterio e de conciencia e condicin
emancipadoras. Pero a pesar das queixas sobre as traicins que recibiu
Viondi, e como moitos dos seus partidarios foron comprados por Riestra
- que din que gastou 50.000 pesetas nestas eleccins - o certo e que
recoecen que desta volta non houbo irregularidades dignas de men-
cin (pucheirazos, actas dobres, etc ... ) senn que Vicente Riestra
conseguiu limpamente a sa acta.
Garca Barros publica en portada un artigo titulado Chegou e pasou
o da no que expresa toda a sa amargura pola derrota. Segundo el os
resultados electorais non reflicten que a xente quixese a Riestra, senn
que existe un modelo administrativo segundo o cal preciso estar a ben
con Riestra para poder recibir o concello estradense un trato de favor da
administracin, e senn, o Concello, e aquelas persoas que se opoen a
Riestra, son discriminadas e marxinadas pola xestin do Estado e da
Provincia (Goberno Central e Deputacin), e a xente o que non quere
ser marxinada e discriminada.
Garca Barros di que o problema non Riestra - a quen non temas a
honra de coecer e conceptualizamos unha persoa tan digna de res-
pecto como ca/quera - senn o que representa:
un sistema de goberno que ternos que destrur por forza se queremos asomarnos
aos horizontes da vida nova, aos horizontes da liberdade cidadn que ansan os
pobos que van tendo conciencia dos seus deberes e dos seus dereitos. Represen-
ta, nunha palabra, CACIQUISMO, que o vampiro que nutrndose das nosas
actividades, afoga as populares ansias de reivindicacin e xustiza
40

Garca Barros recoece que ese Sistema proporciona de vez en cando
beneficios ao distrito cando lle fidel ao Deputado, pero eses beneficios
s se utilizan para afianzar mis o seu poder, non para que os cidadns
consigan mis liberdade.
Nesas circunstancias, eco apoio dos emigrados, Garca Barros con-
sideraba que a opcin Viondi poda romper esta dinmica na medida en
que non formaha parte da engrenaxe do sistema, senn que estaha ao
marxe desa dinmica.
Esta situacin debe superarse a xuzo de Garca Barros, continuan-
do o traballo das Sociedades de Instruccin, e orientando
ideoloxicamente o movemento anti-caciquil desde un punto de vista
claramente nacionalista. Concretamente retrese el a Irmandade Na-
cionalista Galega:
LO/TAN DO SEMPRE
Garca Barros e os seus
tillos
MANUEL GARCA BARROS
104
A mullere o filio de
Castelao. A relacin
familiar coa Estrada do
poltico nacionalista
deixase sentir durante
toda a dcada dos 20
Foto: Museo de
Pontevedra
E tal vez que al ao lonxe apareza ante os vosos olios a I.N.G. brillando con luz
gabadora. Cara ela !eremos que dirixir ns e vos os pasos
41
.
En maio do 1923 publicabase xa en portada un artigo en defensa da
I..G. no que se di:
A Irmandade Nacionalista Galega unha asociacin formada por galegos aman-
tes da sa Terra, sen distincin de clase, nin profesin, nin de opinins polticas,
relixiosas nin sociais. Na Irmandade Nacionalista Galega hai republicanos, tra-
dicionalistas, socialistas, sindicalistas, liberais, comunistas . ... reivindica a
personalidade de Galicia en todas as ordes, e levala a un alto estado de progre-
so. Quere defender os dereitos do pobo galego a se gobernar por si mesmo e a
usar libremente a sa fala, o seu dereito e os seus costumes
42
Nas Jrmandades da Fata tase consumado a escisin entre a
Irmandade da Corua e o sector encabezado por Vicente Risco, cun
Losada Diguez con protagonismo decrecente, que constite esta nova
organizacin, a ING, adoptando un organigrama centralizado e
presidencialista, cun carcter burocrtico e disciplinado, equiparable
xa ao propio dun partido.
Esta organizacin mantn o modelo frontista arriba descrito, inten-
tando aglutinar diferentes sensibilidades ideolxicas, dentro dun
proxecto comn de defensa dos dereitos colectivos do pobo galego,
traballando pola consecucin de institucins propias de autogoberno.
Nestes momentos constatase xa a amizade entre Garca Barros e
Castelao, quen en xuo do 23 pasa uns das na Estrada, que Ken Keirades
aproveita para insistirlle en que lle remate as ilustracins para a edi-
cin do libro Cantias da Terra que o artista rianxeiro lle tia prometi-
do.
Desde haba algn tempo, 1 peticin dos emigrados en Cuba, via
colaborando no xornal Waldo Alvarez Insua, o estradense que fora fun-
dador do Centro Gallego e do xornalEl Eco de Galicia en Cuba. Nestes
momentos atopbase en Madrid, e enviaba desde al as sas
colaboracins de tipo costumista e literario, simpatizando co anti-caci-
quismo promovido polo peridico. Pero diante da lia editorial nacio-
nalista que estaba acentuando a redaccin do xornal, Waldo, enva un
extenso artigo desmarcndose de calquera identificacin independentista
do seu pensamento rexionalista, nin dos seus correlixionarios de outra
hora, Braas, e Murgua.
Neste mesmo nmero Garca Barros apostila que o Sr. lvarez pode
estar tranquilo que eles tampouco teen en principio un interese
independentista na defensa dos dereitos de Galicia
Mais co que non estamos conformes coa Hespaa centralista de hoxe, coa
Hespaa que nos explota en beneficio doutras rexins, coa Hespaa que ten a
nosa querida Galicia pola sa cincenta; coa Hespaa que nos deshonra
pondonos no ridculo; con esa Hespaa podrecida coa que camian de presa
os gobernantes actuais a sepultala na cova de Marrocos. Esa a Hespaa que
nos censuramos; s ~ a Hespaa que nos combatemos, e coa que tampouco
est conforme o Sr. Alvarez Insua
43

Nese mesmo nmero aparece un artigo titulado O Nacionalismo
Galega asinado por I.N.G. no que se declara:
O noso nacionalismo, tal e como ns o defendemos , foi admitido polos apsto-
les do socialismo: Jaurs, Vandervelde, Bebe!, Lenin, Fernando de los Ros ...
O noso nacionalismo oponse ao imperialismo, ou sexa a que unhas nacins
sexan dominadas polas outras. Non vale polo tanto confundilo co nacionalismo
imperialista e militarista de moitas nacins estranxeiras, que o contrario do
que ns defendemos, nin tampouco co nacionalismo de certas castes capitalis-
tas, senn que o noso un nacionalismo esencialmente democrtico e progresi-
105
vo, que quere a liberdade de Galicia e o seu gobemo polo pobo galega, sen que
leamos que obedecernos as imposicins de Madrid
44
No seguinte nmero de El Emigrado insstese na propagacin das
propostas nacionalistas nun artigo titulado: Do programa Nacionalista
Galega, no que se insiste na disolucin das Deputacins. No seguinte
nmero contina esta mesma seccin referndose ao recoecemento da
personalidade das parroquias. E atopamos unha relevante incorpora-
cin galeguista: o poeta de Codeseda Xos M. Cabada Vzquez, que
empeza as sas colaboracin cuns versos titulados significativamente
A loitar.
Cada vez mis, El Emigrado ampla os espacios dedicados a repro-
ducir as propostas da l.N.G. ou artigas de Lustres Rivas, Antn Villar
Ponte e Vicente Risco. A posicin a respecto da redencin ou abolicin
dos foros, e a oposicin Guerra de Marrocos (considerada polos na-
cionalistas unha guerra imperialista), vai fixando un corpus ideolxico
que vai mis al da simple loita local que principalmente via ocupan-
do ao xornal.
Garca Barros escribe entn un artigo sobre a situacin no Estado
Espaol no que afirma:
O pas non quere a guerra de Marrocos. O pas dse conta de que en Espaa
existe o anafalbetismo en maior proporcin acaso que en ningn outro pas de
Europa, que en Espaa distrada a atencin e o dieiro en frica, non se fomen-
ta nin se protexe a agricultura nin a industria, de que en Espaa existen unhas
Hurdes que civilizar, de que polo camio emprendido, frica vai a ser a sepul-
tura moral e material de Espaa, porque lle desgasta as enerxas que deberan
empregar no fomento da sa riqueza .. .4
5
LO/TAN DO SEMPRE
Xos M. Cabada
Vzquez. Poeta
estradense autor do
libro Vaga/umes
MANUEL GARCA BARROS
106
Waldo Alvarez lnsua
Pero nese mesmo exemplar do xornal podemos atopar ao lado das
columnas de Garca Barros, un texto de Waldo lvarez Insua que re-
afirma o carcter unitario que debe ter o Estado Espaol.
Entblase un debate no que Garca Barros expn claramente o dereito
a autodeterminacin de Galicia, como principio inalienable sobre o que
se debe construr calquera tipo de unidade superior con outros pobos,
sexa no Estado Espaol, ou no organismo que se considere mis conve-
niente para os intereses de Galicia (Vexase Documento 5).
Encontrndose traxectorias inversas como son a dun agrarista que
desemboca no nacionalismo e no asociacionismo da emigracin, coa
dun rexionalista que provn do asociacionismo emigrante e se converte
en agrarista convencido. Son tradicins terico practicas diferentes, e
concepcins moi distintas que necesariamente se acabaran confron-
tando. A superacin do rexionalismo non a farn os rexionalistas, farana
persoas doutra tradicin, como neste caso a de Garca Barros.
Existe moitas coincidencias entre ambos intelectuais, e
conseguintemente, entre ambos movementos, quizais a diferencia estea
fundamentalmente na formulacin do dereito de autodeterminacin
fronte ao de descentralizacin administrativa. Os nacionalistas sosteen
que a soberana nacional debe residir nas nacins que forman o Estado
Espaol, e que estas libremente deben ser as que deleguen o seu poder
no Estado Central. Os rexionalistas manteen que o Estado quen debe
delegar as funcins nas distintas rexins.
En palabras sas, Waldo lvarez Insua, chega a afirmar:
Ningunha (rexin) pode romper o pacto establecido coas demais sen realizar
un ha violacin do dereito nacional. Polas rexins unidas debe castigarse a re-
belde, obrigndoa a permanecer en asociacin comunal
46
Segundo Garca Barros, en primeiro lugar, Galicia unha nacin,
non unha rexin Galicia cumpre os caracteres constitutivos da defini-
cin de nacin empregada polo mesmo Waldo lvarez Insua de Terri-
torio definido, lingua propia, identidade tnica, etc ...
En segundo lugar Manuel Garca Barros afirma que o nico pacto
que pode ser sincero e duradoiro un pacto acordado voluntariamente
polas distintas partes. Se a unha desas partes non lle convn o pacto, ou
mesmo lle convn abandonar o pacto, as outras non teen dereito nin-
gn a castigala:
E que dereito e que razn vai haber capaz de impedirllo?. S a razn da forza,
e esa razn hai que desterrala da terra por perxudical e bochornosa
A nacin, unha vez constituda, pode establecer os pactos convenientes e
contribur ao concerto, harmona, prosperidade e ao progreso da
humanidade
47

Por ltimo, analizando o caso galega, Garca Barros chega a
sinalar: ... vemos que a Galicia lle conveniente e necesaria a sa inde-
pendencia, ao valorar o tratamento que recibe dentro do Estado Espa-
ol, polo que propn unha modificacin dese tratamento para que a
Galicia lle convea e lle sexa necesario formar parte dese estado. Ou
polo menos que en todo caso poida decidir facer o que mis lle convea.
Pero os ideais que neste momento tian os da I.N.G. non tian cabi-
da no actual sistema poltico no que unha e outra vez se veu inviable
unha reforma desde dentro na direccin apuntada polos nacionalistas.
O abstencionismo era xa absoluto, convencidos que pola participacin
electoral s se consegua abalar e dar lexitimidade ao sistema, pero
nunca poderan trunfar os candidatos nacionalistas.
107
Neste contexto prodcese o 12 de setembro de 1923 o golpe de Esta-
do de Primo de Rivera, que se presenta sociedade espaola coa proposta
de dar unha solucin digna, pronta e eficaz ao problema de Marrocos,
Atallar o separatismo por medio dunha descentralizacin beneficiosa
e de reorganizacin rexional e do Poder municipal...
En Galicia o novo rxime buscou entre os marxinados do sistema
da Restauracin os potenciais membros dos rganos de direccin das
institucins, das que vian de desprazar aos tradicionais polticos
profesionais. E ademais das promesas de remate da guerra de Marrocos
e descentralizacin administrativa, aos galegas, o Directorio ofrcenlle
a solucin ao problema foral.
Beramendi e Seixas
48
afirman que os nacionalistas galegas acollen
o golpe de estado con certa esperanza, se ben moitos, como Garca
Barros xa manifestan algunha reserva, pois ao propoer Primo de Ri-
vera un desartellamento do caciquismo, ao respecto dos idiomas
rexionais, posible supresin das Deputacins e unha descentraliza-
cin administrativa seguindo o modelo da Mancomunidade catalana
do 1914, espertaba unha expectacin nun momento de total bloqueo da
vida poltica, nun marco onde xa renunciaran a intervir electoralmente
(abstencionismo).
O Directorio de Primo de Rivera ofreceulle aos nacionalistas a tra-
vs de Calvo Sotelo, a creacin dunha Mancomunidade das catro
Deputacins Provinciais que servisen de base para a creacin das
institucins de autogoberno galegas, a cambio pedianlle a colaboracin
coa Dictadura.
Finalmente Vicente Risco e varios dirixentes da ING deciden em-
barcarse na aventura. E as incorprase en Pontevedra a Losada Diguez
(e logo Torres Agrelo) como deputado pola Estrada e a Risco en Ourense,
para traballar desde o seo das Deputacins en prol do proxecto da
Mancomunidade.
LO/TAN DO SEMPRE
Mitin en 1923 diante do
concello en defensa do
goberno de Primo de
Rivera
MANUEL GARCA BARROS
108
Virxinia Pereira xunto ao
seu home Castelao
Na Estrada as adhesins ao novo rxime non chegan s desde o
nacionalismo, senn practicamente desde todos os sectores (Federa-
cin Agraria, Centro de Emigrados, concelleiros da oposicin, e ata o
mesmo alcalde).
O goberno municipal destitudo o 1 de outubro, constitundose o
novo Concello con Gabino Cerrajera como alcalde, e cos seguintes
concelleiros: Ventura Mndez Cervio, Avelino Lpez Domnguez,
Francisco Carbaleda Cuens, Andrs da Vila, Antonio Garca Nodar,
Antonio Garca Villar, Xos Loureiro Cal, Xos Godoy Miranda, Xos
Porto Porto, Xos Maceiras Moar, Xos Vilas Porto, Manuel Fernndez
Carams, Antonio Chao Coto, Xon Faria Prez, Manuel Duro Fari-
a, Xon Pereiras Garca, Cndido Paseiro Campos, Xess Garca
Maceira, Andrs Gamallo Baltar, Manuel Gaete Neira, Antonio Ginarte
Carams, Xos Cabada Vaamonde, Manuel Ogando Paz, e Manuel Ruza
Louzao.
En El Emigrado o poeta Cabada Vzquez, o pedagogo Ramn da
109
Ponte e outros expresan claramente o seu apoio a Primo de Rivera;
Garca Barros tarda catro meses en posicionarse dunha maneira clara.
Pero tendo en conta que os dirixentes da Irmandade Nacionalista, Losada
e Risco deciden apostar polo novo rxime, o seu posicionamento fa-
vorable, pero con reservas. Mais a mido foi mal interpretado porque
no texto Do Ambiente
49
retrese a Primo de Rivera como o Mussolini
espaol, e as sas palabras sacadas de contexto chegaron a entenderse
como unha mostra de filo-fascismo, cando simplemente ocorrera neses
das que El Re Alfonso XIII nunha visita a Italia presentou a Primo de
Rivera con estas palabras: Aqu vos presento ao meu Mussolini.
Mis tamn era alcumado Largo Caballero, o dirixente do PSOE, o
Lenin Espaol, e foi Conselleiro do Estado do Goberno de Primo de
Rivera. Ternos que dicir, que a UGT e o PSOE, anda que formalmente
condenaron o golpe, enviaron un manifesto aos afiliados desautorizan-
do calquera oposicin a este
50
O Xornal madrileo progresista El Sol
ofrece a sa leal colaboracin, xunto co dirixente republicano Lerroux.
O lder nacionalista Cataln Camb eloxia o golpe de Estado. Polo que
a postura de Garca Barros hai que contextualizala nesa situacin.
Ademais de Losada e Risco nas Deputacins, pronto pasan a ocupar
responsabilidades no Concello membros do grupo de Garca Barros:
Otero Abelleira (director de El Emigrado), Constenla (Presidente do
Centro de Emigrados), etc ... Comenzan a atenderse reivindicacins his-
tricas do concello estradense: Instalacin da Granxa, parada de
Sementais, estacin telegrfica ...
A Dictadura enfronta por primeira vez o problema dos foros, e ponlle
remate a guerra con Marrocos. Pero, o apoio inicial, quedou pronto
frustrado polo incumprimento da promesa fundamental para os nacio-
nalistas: Creacin dun Goberno Autnomo Galego. E Risco e Losada
demiten dos seus cargos frustrados e defraudados por non lograr reali-
zar a mancomunidade de Deputacins (sntense enganados polo Direc-
torio), e Garca Barros, con eles, manifesta xa o seu rexeitamento cara
o goberno de Primo de Rivera, e a Monarqua que o sustenta. Neste
momento nace en Garca Barros unha conviccin profunda que o acom-
paar toda a sa vida: s nun rxime republicano posible o exercicio
dos dereitos democrticos de Galicia. Por iso, xunto co autogoberno de
Galicia, ir ntimamente unida esta reivindicacin, a loita pola rep-
blica.
LO/TAN DO SEMPRE
MANUEL GARCA BARROS
110
NOTAS
1
VARELA CASTRO, Pedro, op. cit. pp. 78
2
LOSADA DIGUEZ, A. Obra Completa. Ed. Xerais. 1985. Vigo. pp. 234. Reproduccin do artigo
Regionalismo y nacionalismo de La Regin, 11- Xaneiro- 1918
3
LOSADA DIGUEZ, A. op. cit. pp. 268-269. Reproduccin do artigo Os camios d' o agrarismo galego
deA Nosa Terra, num. 96, 5-Vlll-1919
4
Cerdedo, El Progreso. 22-5-1915
5
Los Sucesos de la Estrada El Progreso. 25-5-1915 Pontevedra.
6
Perjuicios gravsimos El Progreso. 27-5-1915. Pontevedra
7
CEA, J. El s no de los traidores El Progreso. 3-8-1916. Pontevedra
8
Agitacin anticaciquil El Progreso 16-12-1915. Pontevedra
9
Complemento indispensable El Progreso. 29-12-1916. Pontevedra
1
CEA, J. la incgnita de La Estrada El Progreso, 22-2-1917. Pontevedra
11
La reunin de La Estrada El Progreso. 28-2-1917, Pontevedra
12
lbidem.
13
<<Un buen manifiesto El Progreso 3-11-1917. Pontevedra
14
<<Maestros caciques El Progreso. 10-11-1917. Pontevedra
15
CEA, J. Agrarismo y Regionalismo. El Progreso. 17-11-1917. Pontevedra.
16
El mitin de La Estrada El Progreso. 28-12-1917. Pontevedra
17
SANTOS GAY OSO, E. Historia de la Prensa Gallega 1800-1986. Edicins do Castro. 1990. Sada, A
Corua. pp. 407
18
MARITIODA GIRBAU, A. Por que, El Progreso. 3-2-1918. Pontevedra. Reproducese un artigo de El
Estradense
19
LOSADA DI GUEZ, A. Manifiesto a los electores. El Progreso, 20-2-1918. Pontevedra. Recollido en
Losada Diguez, Obra Completa. pp.238-240
20
CEA, J. Ser diputado Riestra?EI Progreso. 27-2-1918. Pontevedra.
21
lrmandades da Fala. Manifesto do Partido Nazonalista Galego. Losada Diguez, Obra Completa. Ed.
Xerais. 1985. Vigo. pp. 264-265
22
LOSADA DIGUEZ, A. Todos rexionalistas. Losada Diguez, Obra Completa. Ed. Xerais. 1985. Vigo.
pp.258
23
Para mis afondamento nestas irregularidades vexase BARREIRO FERNNDEZ, X. R. Historia
Contempornea de Galicia. Ed.Gamma. 1982. A Corua.
24
GARCA BARROS, M. iS' houbera homes! El Emigrado. 16-4-1921. A Estrada.
25
lbidem.
26
Annimo. las elecciones de diputados provinciales El Emigrado. 31-5-1921
27
VARELA A ~ T R O P. Rectificando, El Emigrado. 7-Xullo-1921. A Estrada
28
LOSADA DI EGUEZ, A. Lembranza de Porteiro. El Emigrado. 16-11-1921. A Estrada
29
VI LLAR PONTE. A. Galicia peor tratada que unha colonia de negros. El Emigrado. 16-12-1921. A
Estrada
30
CABANILLAS, Ramn Un enterro de primeira El Emigrado 16-3-1922
31
LUSTRES RIVAS, M. Si fuesemos africanos El Emigrado. 16-9-1922. A Estrada
32
L. Una entrevista con el Sr. Viondi El Emigrado. 7-7-1922
33
lbidem.
34
LVAREZ, Basilio. Zarpazos El Emigrado 7-1-1923. A Estrada
35
COMIT PROGRESISTA ANTICACIQUIL A los electores de Estrada El Emigrado. 31-3-1923. A
Estrada
36
lbidem
37
GARCA BARROS, M. <<A autonoma de Galicia El Emigrado. 16-4-1923. A Estrada
36
lbidem.
39
GARCA BARROS, M. Parola El Emigrado. 24-4-1923. A Estrada.
40
GARCA BARROS, M. Lleg y pas el da El Emigrado. 7-5-1923. A Estrada
41
lbidem.
42
Annimo. l.N.G. El Emigrado 31-5-1923. A Estrada
43
GARCA BARROS, M. Nuestro Ideal El Emigrado. 16-7-1923. A Estrada
44
l.N.G. 0 Nazonalismo Galego El Emigrado 16-7-1923
45
GARCA BARROS, M. Como se gobierna en Espaa>> El Emigrado. 7-8-1923. A Estrada
46
LVAREZ INSUA, W. Lo que deben saber, Autonomistas y nacionalistas El Emigrado. 7-8-1923. A
Estrada.
47
GARCA BARROS, M. Temas nacionalistas El Emigrado. 24-8-1923. A Estrada
48
GONZLEZ BERAMENDI, XUSTO, e NEZ SEIXAS, X.M. O Nacionalismo Galega. Ed. A NOSA
TERRA. 1995. Vigo pp. 136
49
GARCA BARROS, M. Del ambiente El Emigrado. 24-12-1923. A Estrada
50
EL SOCIALISTA. 13-9-1923. Madrid.
111
LO/TAN DO SEMPRE
Documentos 5
Temas nacionalistas
Los temas nacionalistas constituyen ya en Galicia
una cuestin hacia la cual va convergiendo la atencin
de las gentes que piensan, de las gentes que se pre-
ocupan algo por las cosas de la Tierra.
Alvarez lnsua, que nos honra con su colaboracin,
lleva ya escritos dos artculos notables tratando con una
erudicin bastsima estos asuntos.
Pero Waldo Alvarez vive en Madrid. Y Madrid es la
capital de Espaa. Y desde la capital de Espaa es
natural que no se vea con buenos ojos el nacionalismo,
que tiende a recabar la libertad relativa o absoluta - la
autonoma segn la tendencia de los nacionalistas mo-
derados, y la independencia segn la de los radicales -
de las distintas naciones naturales que forman este con-
glomerado artificial que muchos llaman indebidamente,
nacin espaola.
Esto que hace unos aos parecera una utopa, que
en efecto pareca una locura inconcebible, va hoy to-
mando cuerpo en formas tan determinadas que ya que-
dan pocos que se asusten de pensar en su realizacin.
Cuando el viejo tronco se cae corrodo por la car-
coma es necesario cuidar los brotes sanos a fin de que
puedan substituirle convenientemente.
Los brotes de la carcomida nacin artificial espa-
ola pueden serlo sus regiones o naciones naturales;
pero estas, al menos aquellas que estn capacitadas
para ello, hay que hacerlas dueas de sus destinos, a
fin de que aisladas de la carcoma puedan laborar por
sus intereses y hacer todo lo que les parezca por mejo-
rarlos y enaltecerlos.
Nada importa si para esto hay que romper el pacto
de que nos habla D. Waldo. Los lazos que ahogan hay
que romperlos o dejarse ahogar por ellos, y a esto no
hay, no puede haber derechos que obliguen.
Las leyes de la vida son las mismas para los indivi-
duos que para las naciones ya sea en el sentido de
vivirla o en el de existencia.
Las naciones, como los individuos tienen su juven-
tud, su madurez y su decrepitud. As decimos: la na-
ciente repblica, la joven nacin, el viejo Estado. Solo
hay la diferencia de que el individuo tiene un plazo mas
o menos largo de existencia, pero limitado, al fin; y la
nacin, prxima ya a desaparecer, puede un reactivo
social levantarla y hacerla revivir nuevamente por tiem-
po indefinido.
El individuo al llegar a la mayora de edad, si est
capacitado para ello adquiere la plenitud de sus dere-
chos y puede disponer de su vida como mejor le plaz-
ca. El que entra de aprendiz en un taller, al saber el
oficio se va procurando la herramienta necesaria, y lue-
go se establece por su cuenta, sin que nadie pueda
privarle de este derecho. Igualmente en los dems or-
denes de la vida el hombre al estar debidamente capa-
citado se hace dueo de su destino, si bien regulando
su vida por las leyes establecidas.
Del mismo modo los pueblos desenvolviendose en
afanes de vida pueden llegar a un estado tal que tenien-
do medios de vida propios y personalidad propia, nece-
site tambin gobierno propio, como medio de atender a
su conservacin reconcentrando sus energas y seguir
viviendo y prosperando.
Y que derecho ni que razn habr capaz de
impedrselo? Solo la razn de la fuerza, y esa razn
hay que desterrarla de la tierra por perjudicial y por bo-
chornosa.
La nacin, una vez constituida, puede establecer
los pactos convenientes y contribuir al concierto, a la
armona, a la prosperidad y al progreso de la humani-
dad.
Ahora, lo que tenemos que mirar bien, es si Galicia,
ya reino antiguamente, est en condiciones de recabar
su independencia, si le conviene y si est debidamente
capacitada para la empresa.
D. Waldo A. lnsua, conviene en que la Nacin, en
definitiva, no es ms que un ncleo de seres humanos,
en un territorio determinado, unidos por la identidad
tnica, por el nexo del lenguaje, por la religin, por las
costumbres ms o menos afines y por la aspiracin a
desenvolver, en comn, su vida con independencia y
libertad.
Galicia es la agrupacin de un ncleo de unos dos
millones de personas que viven en un territorio bien
determinado de ms de 29.000 kilmetros cuadrados
de extensin, que tiene un lenguaje propio, costumbres
propias, e historia propia. Descartando los caciques
altos y bajos, todos sus habitantes aspiran a desenvol-
ver en comn su vida con independencia y libertad.
Galicia rene entonces todos los caracteres de una
Nacin. Porque no ha de serlo entonces?.
Galicia por las condiciones de su territorio, por el
carcter de sus habitantes y por otra infinidad decir-
cunstancias, es un pueblo que difiere notablemente del
cataln, del aragons, del castellano, del andaluz, etc.
y por lo tanto necesita leyes en armona con sus nece-
sidades, con su carcter y con sus costumbres, y es-
tas leyes tiene que elaborarlas l mismo, con completa
independencia, sin ingerencias extraas, y luego ensa-
yarlas, sancionarlas y aplicarlas con libertad completa.
Tiene adems Galicia su riqueza propia, aunque
sin explotar por el abandono en que la tiene el Estado
centralista; tiene sus medios de vida: terreno frtil, cam-
po harto suficiente para el desenvolvimiento de su in-
dustria, de su comercio, de su navegacin, etc. , en to-
das sus manifestaciones, sin que apenas falte nada de
lo que se requiere para la vida de una Nacin. Por lo
tanto necesita independencia para reconcentrar sus
energas y disponer de sus reservas a fin de desenvol-
ver esa riqueza que es la base de su vida.
El dictar leyes desde Madrid para toda Espaa, es
tan absurdo como si desde Pars se dictaran leyes para
toda Europa, o desde Washington para todo el mundo.
Por eso los grandes imperios jams prevalecieron: va-
se el de Alejandro y el de Cario Magno en la antigedad
y el Napolen en la edad moderna. En cambio la Con-
federacin germnica, compuesta de estados indepen-
dientes, pudo desarrollar tal fuerza en la ltima guerra,
que fue necesario que el mundo entero se concitara
contra ella para poder vencerla y, con todo, aun hoy es
MANUEL GARCA BARROS
112
discutible su derrota.
Vemos pues, que a Galicia le es conveniente y ne-
cesaria su independencia.
Las ansias de liberacin vienen manifestndose en
Galicia, por la lira de los poetas desde la mitad del pasa-
do siglo; por el regionalismo en los ltimos del mismo,
adquieren una forma determinada con lasHirmandades
da Fa/a desde hace algunos aos, y por ltimo toman
cuerpo, alma y vida en la lrmandade Nacionalista Galega,
gracias, como dice el inmenso Lustres, a la labor des-
interesada y altruista de un puado de mozos, puros de
corazn y slidos de cerebro, que han promovido una
exaltacin de valores raciales, han removido la ansie-
dad de batir sobre las tumbas de las glorias de Suevia
para que se despierte el amor a la Tierra y este amor
sea el crisol donde se fundan las aspiraciones que in-
quietan a la generacin de gallegos buenos y genero-
sos.
hombres que abrillantan las pginas de su historia,
cuenta con una plyade de hijos que descuellan
contablemente en las ciencias, en las artes, en la reli-
gin, en la industria y en todos los ramos del saber
humano, puros de corazn y slidos de cerebro, que
sienten en su alma las nobles inquietudes de la gran-
deza, la prosperidad y la independencia de su patria,
capaces de poner nimo en los corazones de todos los
gallegos de buena voluntad.
Galicia, tierra de hroes, de santos y de grandes
Entonces Galicia est capacitada para la magna
empresa; entonces nada le falta ya mas que una volun-
tad fuerte y decidida.
Vengan, pues, todos los buenos y generosos, y
adelante.
Terra a nasa!
M. Garca Barros
El Emigrado. Nm. 1 OO. 24-8-1923
s u 1 A s

e
rcspcuto l'{!ec111.e viaxe <le l'resi<lcnte
tla lkpilnicn, 1 Gohern<) c:1:n-
t.111l o eo11c1ilo dl IHm X<'n1c a de Gulcia.
1'1i1-1ild1111111ll' 111oilw; :a!1t 11r; (1p;t;;j a 11i;i11r
p111(.1) l'ul'lcis 1:0-,.;t.ai; HJJJ'''''iJ <:/111s di,
Uolwrno lk l\fod 1id.
A lllll f'ixt'110111< ig-1} 1d"<:11lo IJlll' 1:;rnd11 111: <1111
dcci1 d< ealqtl'l'a a uu eaei1ue, que {: bc1a p'.TS'i:l .
J>on.ue ;;ii1il'ica <flW a ''boa '' : fl''r 1:star
a {I ;;0111l'ticla e pode 111a11cx11la ;;p-ln lle e1,11\-1'ia.
l>o cu11t rnl'io M'l' a 11iala.
lsto dt' l.J11 x111t1: eollla o d1 -boa p:rs<1a, ;.;1,11
eu11cCll to;; Xa {s;1cnd i1 <' in oeasions, 1<: rx 11-
d ieims.
En 1'{1lgorne rnoilo dl' 11w 11 :;:.iwr .\h;i:it Zalll'J-
ra, q lW llll ha i-al llla r. 1111 c:o1az11 Jn<>
._. adc111ais 1111 ta.1<1110 prodixiCJso, 1p11; se <lo ceu
l'.1Li1u a Jgo eo1110 11011 cai 1wda .11,ckra d<:<:1s1: <
<l 'aJ. 11os pn1 pnsiclir a nosa Hq>ibrie;i,
;;al.isfl'it.o de ( :alieia.
Pl'l'o q11ixc1; q111: poitl<ra vc:la c:11 1i1dci.
Ponu1', l'.-111a Esc'l
0
le11cia \'<11 ; Galieia IH1 mi,.a-
xc e 11us 111011 lus.
--:;l'l'I) llOS liolllt'!'l, lllH-1 q11i1'.ilH ljlJC: it 111111
topasl'.
11iza is 11a ;;1ia ag-11da pcl'spieaclu a iu1-
prcsi611 ele c111 <11 flnli1i;1 11ai t11rlo m<:n<>H
llu .p11s de s<rvoH vol11ufo1ios.
113
LOJTANDO SEMPRE
fEL EMIGRADO
PERIDICO INDEPENDIENTE
ORGANO DE L/\S SOCIEDADES DE EMIGRADOS Y DE AGRICULTORES
Pn:Eoi:Oa.OJ!: Vl'JCRIPCIN
En Estrada 10 cjcmpar
Resto de Espai1a, l '50 trimestre.
Cub<t, 2
1
40 m. n.;il ai\o. Ar-
gcnlina 4 id. id. Otros mises 12
pcs:tas al 1.1iio.
f\C:OACCIN Y AOMI NISTRACIH
SUPl.EMENTO
AL
. ANO V
La EstrJdl 7 de Agosto de
NUM. 130
licslrn n. JG (altos)
La corrcspo11dc11C'ia al Dircclor,
}lo se devuelven los originale_s
O-a.licia.

r """ ..... ... "1'
SIGUE SrnNDO l'OSrnR-
GADA
Durante ese periocJo de movimicn
to agrario que bien o mal dirig:ido
9115
0 en conmocin lodo el agro
pliego, ;ipen<is hubo mitin ni
asamblea que en sus conclusiones
aofigurara la pelcion de granjns '?
camp{IS de expuimcntacion agrirnl;i.
7Pecuaria.
Y es que el labrador g;itlc2 .. fuC
fiendo claro las cuestiones q,e ms
le afectahan, nfre otr:is ese de la
1iiiensificacin de cultivOs y su
ia la de .la ganaderin _en 1
, con la produccin de carnes. Por 1
i eso l labrador gallego, tleseoso de 1
conocin1ientos
Mir;1 JH' o raudo llo 0:; cairas.:ox m1cern,
Finc.i 11<1 pueJe o cedo, E n'n dCJhnen en qu' ib:i111c1s
Oeila a c<il>eza na mau. De noite a sacrificar !
E. n;.uncwlr.i\s que ca outrn, Criuns' hervas e
ArrillCillldO mlisguo csl, y OS n1our.hos anifun... ru
triste e morno Cobrir;i,n silv;is y-adreiras.' W
Asi wn
1
a Jalar: ' As pedras do_ noso lar,
-Al van hS n,l!"OS eidos E sobr'as mmOas '1' os mOrtos . a
A mia casa al v ai: Xente estrala pasar. ij
X<1 me mataron os flllos, Cando se mva o penedo i'
Matronm' a m\.iller .'\a: Qu' esl n'a veira d'u mi\r
Morreron os nasos homes \ Xn non ir xent1: nasa
Que sou)eron pelexar, Con ofrendas a Teuls;
Morrron-os druid;is "Ay! De todo o que nos lemas
Servidores Ue Teuts ... Ni.o qued3rn!...
E matron-o:s as virxe.s As dixo o velio, e snHtse
Qu'and:iban o p d' o altar Crnva.do os olios no ch:lu;
C' a Iouce ll'ouro n' o cinto E o p d> t;islro, c'as brlemns '.
Y-a vara verde n'a m:rn. Da noite cubrindo Vlll, 1
! que t:n Ollicin cuerpo cie11as
cxtridcndM, antes cumo ahora jus-
likJdas coum es juslilicnd:l !l icmr re
1:1 de la pr1>1Jia vida.
M. MtCIA BARROS
"Los exploradores
estradenses"
Ln Mocioril.11 de explc e'. ,:
Espaila rn fa villa de Ll Eslrl d:i,
contin;ia su la.h.u <le educacin du-
lisic:i y 11101al, de !;1 ;jucn-
tul.I enlusiasta lle esli\. v1\I;,,
mdo por m;.1s que d1gn de ms-
uuirse en los nuevu!' procedimientos
1 sine mas que le redimicrJ.n de perni
ciosas rutinas, sinti la necesidad e.Je
escuelas o centros tt!cnicos que le
y contdbuyer;rn al fomento
;des:mollo de la riqueza que explo-
lil y de la cual vive
Xa queimaron a devcsa Tamn tle loilo tuberlo 1
Consagrada a soled.1.. ... Maxin;1ndo tanto mal, ff,
Ayl Cando funguen os ventas Soliiio, entraS negrns ruiu:ts, e!
N'as polas do castai1al Sllase, o a chornr.
Todos los dias de seis y mt:dia :i.
ocho tle la t:ude, en la robledil qu ..
el culto mdico muuicip:i! D. h\;1nucl
Leyes rose eu ll carrct1.'r;1 de
poucl, Ve1ifica11 los e . ..:plor<id11rts 1f i
versos ejercicios fisicos que contri-
buyen tl e.lar vigor y clasliddaJ :1
sus ml1sculos, lSi como
ejercicios lnlelcchllkS y mor,ilcs
que s;ine:in su cspirilu y los prepa-
ran para haceise aptos a fa vida ciu-
dadiln:l del mafina. Yo.no:;!! las granjas que tenamos
tn Oalicia. Lo que s es que era.n
muy pocas.
1
Xa non ruxir11 as armas r
tifian nasos rais!... h!- LAGO GONZLE.:J
Aq11i en la Estrada, tenfomos una
Plla 51 poirroquias mu.chas de las cua-
;. ..7HE _ 1
les por ta dislanCi<l , no podian ulili de Veterinaria de Sanlingo, la nica
iar parn nada suS servicios. 'con que contaba una re;:in tnn v<1s-
' No ol>st:rnte, con todas sus defi- ta como Galicia, ganadera por exce ...
ciencias, estos aprovechados 1c ncil; ni tampoco paia quitarnos la
cor\ gusto por los'Jabrnd_ores quepo nicn escuela de Nulica que te:uia-
4ian aproveCharlos, sobre tod9, Jos mos pi.Ira nueslro litornl ma.:.
4, remonta, 4ue estaban contribu- ritimo.
rendo basl.:tnle <1.I n11!joramiento de Si rstos CCntros no rei;;pondian
bs cualid:Jdes t.lel ganado. ' convenientemente a 5u,. inc!;, proce-
.Era el nirn beneficio que . e1 In- di11 a nueslro nwdo Je ver, mcjornr-
brador como !al, reciba Jcl los y hacerles _!oda la prop;1g:111da
Pues bien: cuancJo era lle esperar posible, por que asilo requera nues-
responJir.ndo a las neccsi.:i<1des tea riqueza regional, quu viene ;i ser
de los tiemP.OS y conorme al medio lo nacional, al c;1bo Je cuentas. Pero
tn que la viJa t.lel agricultor se de- de ningun modo suprimirlos, porque
ienvuelve, se mullillicaian csns ccn l este viene a ser 1.:omo quil:ule til tuer
Iros para que no qued:i.ra u1, solo In- to el nico ojo que tiene. '
1 .Orador que 110 pudiera ulilizarlos y A mas de esto, ese olro proble-
recursos con que ma tjn esencial rma 11ueslra
._Poder vivir y resiStir las cctrgas, c<1d. 1 1 el vcrgon7.nsos de los ferro-clrrilcs,
'tez m<ls enormes que el Est;ido le no se vislumbra 1\1 esperanza de que
e"ncima, resulta que ... nos qu.. . se resuelva.
lai.n los que tc'niamo
5
l E11 c;imbio, por pnrtes se
nos acuci\: los trigueros castellanos
t YO i:io s que razncS tcntlri:t el quieren que se cierre le entrnda a
Gobierno para de:i:pojarnos de nues- totlos lo:t cere:t1c.s: extranjeros: los
;Ir gr,1nj.1, t;rn niodcsla tan po1.:o t' ."ti- :igrarioi ;111daluccs que se impnnl":an
"ltntecomocll:ierl;nit:impocol.1sq11c fuertes lribnlo:; a los m<lit.:es que im-
;)'nthiil p<Ha privamos de la C::scuela porl:imos que es pan <le.. Cl\da
t
dia, y Camb trabaj;i en la Argentina
por In introduccin en Espaii:l de I
las C<lrnes de aquel p:i.is, que es
1
010 ctgar ]a UCl'I tlente de riquzn
del lgro gallego. Todo sc concita,
como se ve, coutra r?osotros.
Que le resta, pues que hacer a
Oalici<1?-prcgunla Vill:lr en
1
uno de sus \Jminosos arliculo$. - Y
l mismo se rtspo11dc: O
a morir como pueblo im::iJl7. para
todo prugrcso, o solicilar de los Po ..
dercs un<t plcun e intcgrnl
aulonomia que le permita en el or-
den econmico regirse por si 111is111;.1
cou absolulo desligmnicnlo de las
oco11omi.11s de fas otras regicneS pe-
ninsulares, habida cuenta de r.1 nm-
nilcsta lncompalihilidad de la suya
con i1Qt1C'llm1.. Y no h:iy ms. l!nrre
los trminos de l:il dilt"111.1 O!lcil.:t
nuestro rutur.o. Esos lrmiuos son
los pilares del galleguis- .
mo. .
Ni ms ni men:os. Esia'es la ban'-
dera "lUC t:tda g:illego digno de S'1-
lo debe levantar v.:tlieutcuu:nle, y
ah.-ndir..l;iscsl;is prelcm;io-
-nes, ser el mejor Rll'tJio Je evil;ir
De la labor indicada, poco hemvs
de decir por nuestrn cuenu. B:is1;i
verlo y, an mejor, b1'1slJ
. lo a los uyloradores y ellos os di-
r.n romo se forjan sus almas y lasa-
tisfaccin y honr;i, Qtte eJJ.os sicnlen
por ser uploradores.
Pero para esl labor
eduC:llha era necesa1io con5tguir

1.
0
t.lc Ja juventud t :i: -
lradenSe.
2."' Oircccin de la l<1bur por aque
llos ciudadlnos que mas i11l 1.' 11S.a-
ment..: presngi.in el l:l ra-
7.<'.
3.
0
J\poy\ Jirnrni:Hi<' t!e 1r:i! -
mcntc patrint11s.
. UN PATRIOTA
(Continuarci)
TRASPASO
Por habu acori.!Jdo , sus duC'o:i:
retirarse del Comerio, se traspJs<i el
act'tditldo que Cn la
CaUe del Ulla. d_e esta \11.la licnt:I',
Pedro Varela y Lorcuw.
E' .1 lrasp;i;so comprC'ndcr;i t:imhin
el tlquiler del local.
MANUEL GARCA BARROS
114

\l I
1
: : Unha e8cur8in o pico 8aQro : :
A contei ou
tra vez co-
mo fixemoa
unha escur
sin 6 Pico
Sagro en
honor do dibuxant e
da Raza, o noso Cas-
te: ao .
Foi o dezanove de
Santiago. u-un da
morrno e apacibre en
qu'o paisaxe amostra
ba agarimosamente os
enca ntos co-i sa
esprenrlids e g.al:Jnu
ra conque sabe face
lo o paisaxe ga: ego
cando colle os pirmei
ros baos da lus .aca
riciant e do. sol da mi-
n.
Famas, o Direutor
do "Emigrado' ', o pre-
curador Casledo, o
Cume do Pico, marcada por un tetO quP lle 1 uxeron ali 05 inx<'nieiros
no sitio onde estivo unha crui; hastra fai pouco.
non foi pouco. Brei
quitou unha vista do
, con todos, da
casa e de fora, na es
caleir>1. De voila ro-
mo3 a San Xuan da
Cova a ademirar aquel
impoftente desfiladei
ro ca ro al nas ron-
duras. Como vise o
pnico que 6s outros
1 es daban a.s alturas,
pdenme dar de ho
me, salkrndo pal-os
riscos coma un ca
buxo.
Decfa, no "Emigra-
do", que senta eu non
t.e1 xei t o de contar as
anudotas que nos
contou o sernpre sala-
dlsemo Castelao en to-
do o tempo, prometen-
do contaas se a oca
Doutor Nadar Magn, e Illo!lis eu, l evando con nosco
en crs de fotgrafo mestre de Arnois, o naso
amigo Pedro 'Brei.
sen se me presenta-
ba. Ahf vai a1gunha pra cumprir a palabra :
-Aqui, - tlfxonos Sinde, pollS, faldras do . Pico
ar riba, - n-unha ocasen. Uous rapaces co-as
ovellas. Cada un levara o seu a tadalo, e un pouco
pan, que deixaron pendurados d' un carballo al aba.i
x o. pos aqu! non tian onde. Atoparon por a!f tirado
un cacharro, e ocurruselles muxir unha os.bra n'el
e facei m1 ha merendola, co pan que tian. A coller
u.n pouco foi un d'e!es, e non querendo :evar do seu
nin atreverse a levar do outro berroulle 6
Fornas en auto hastr' Vtnt' seis, e ali unusenos
o Sr. Sinde, un " americano" rico e enxebr.e que to-
lea co-as causas de GaHcia. Dend' alf famas andando,
bordeando a serra, chegando cim3., sin descansar.
Xa ali, andivemos mirando o terreno; vimol-as pe
nas de croyo cristalizado; vmol-a estragueira que
fa.n os inxenieiros, ou quen sexa, desfacendo a serra,
levando :x.1 esbandallada unha das cristas mai s pin- d'arriba: '
torescas, que son a verda-
deira gala do Pico; collmol-
as rosias miudas qu'a 11 se
dn, pondoas na sol1Jpa;
sobimos mesmo cume, al-
guns, tal coma eu, a pt
outros, os mais, a gatas :
Sincte, iba detrs pra coi:er
algn que rolase, non sin
qu.e levara o seu medo de
rolar tamn. Dend'a1t vimos,
e ademiramos o (>J. isaxc mais
esprndido, mais orixinal e
mais encantador que se
de ver no mundo. Vmol-a
Estrada, e Santiago, e Cas-
trovit e, e a Rocha, c'uns
prlsmlitecos de Sinde, uns
xemelos que eu levaba. Bal
xamos do mesmo xeito que
subiramos, e fornas ver a
famosa cava . Eu entrei to
do o adiante que me deiXG.
ron os outros, que me be
rraban que fuxlra d'all. Fo-
rnas ver a bermida, sin que
viramos o Santo, porque non
tia burato a pprta. Brei
quitou as vistas qu' aqu .ve
des, dos sitios qu' 6 p de
cada unha s'endica. Fomos
ver a fontifa milagreira;
mais abafxo, atopamos un
predlco francs d'aqueles
das, "La Croix", que reco
Ueu Castelao, pol-o que poi
dera intresar.
10 descenso, fomos a fin
ca versallesca do Sr. Sinde.
Ali, deba!xo do fol!laxe, pu-
xmola mesa, e comemos
do que levv.amos e mats
o que Sinde lle apegou, que
A Cova dos mouros, que tn comenzo e ni nguen sabe
se tn fin. Den1ro da boca negra, D. Manuel Sinde,
o "americano" dt- que se tala na cr6neq11. cocan que leva-
ba; o que est e CastPdo, precurador e
teniente Jcade da Estrada; o que lle sigue, Nadar Ma-
gn, doutor e mdico munt>c1pal. Dos dous que esln
sentados. o do parugas, e Olt::ro b,,lleira, Direutor do
"Emigrado", o do bastn e Castelao, o dibuxante da
Raza, e da cabeza d'iste, coma quen d. arranca Garria
Barros, redautor do "Emiorado", e autor d'ista crneca,
do cal non se poder decir que nnn filio d'-1
e o raps que tna beira.
- ;lt"ulano! De qu pan
levo!
E respondeulle o outro:
-Non s e i co vento!
-Que de que pan l
vo!
-Non se i co vento!
Trai do tu ! !
As de Castelao, son dous
isitos retundos que tivo al
nos seus comenzos, un como
mdico e outro como dibu
xante.
E sabido que Casteao, an-
que mdico, non exerce a
medicina. As! e todo, n-unha
ocasen, chegoulle unha. mu-
l ler a casa toda apurada:
-Veo de part e da seo
ra Antonia, que faga o fa
vor de chegarse alf, que tn
o raps tan malifio, que sei
ca lle marre.
-Pero, muller, eu ...
- Vea por Dios, seor,
qu'aquela muller des!alse.
A nai do artista, l;lnimu
no:
-vai, home, vai e dille o
qu'entendas. N'un caso apU
redo calquera o taL
E alli se fo! Castelao todo
preocupado co que poderfa
facer le.
In<la bn non chegou, b6
taselle a nai s pes:
-Ay, don Alfonslo, que
me marre o nena, e mandef ..
no chamar pra que me faga
un retratif10 d' l,. que non
ne me queda ning(in ! .
O outro isito:
115
A casa do noso di-
buxante, chegou unha
vecia sun, empeada
en que lle haba de fa-
cer o retrato d'un ne-
to que !le morrera, o
cal h-abla que qultal-o
d'un grupo esfumaao de
que apenas se vfan as
sombra,s.
Castelao, expxoll e
a imposibilidade de
facer o que peda, pero
ela insisten:
LO/TAN DO SEMPRE
Xa felto, chmou
Yeclfla , e pra darlle M
6 auto certa solenni-
dade, tapouno c'unha
cortina que corren
tan pronto ela che-
gou.
O vel-o a boa da mu-
l!er, btase a : a bi-
cal-o frenteoomente,
escramando:
-Ay, meu netio!
Ay, meu ne tio da
y-alma! Ay, meu ne
tiiio ... que non te pa-
reces en nada! -E se ost quere,
faino! Mire: eu lle
d\rei: Era:le asi un
pouco sobre o more-
no, a narfs un pouco
aquelade, sabe? un
mirar que namoraba
ay! meu anxelio !
Eraee bunito e o m a
unha rosa.
Hermida de San Sebastian, que mira car'a Ulla. A parte d'atrs,
o mesmo nivel, est a famosa cova.
E ah! tendes, pou-
co ruals ou menos, co
mo toi a nasa escur-
sln. QuedMevos con
D!os, e pedldelle, que
se tn a ben, tolla a
todos aquiles que in
te!lten o sacrilexlo de
meter[e a picota As
penias sagras do Pico,
E tanto fixo e su-
pricou, que Castelao non tivo outro romedio que po-
a obra, saira o que saise.
Mes de Santiago do ano MXMXXV.
Pintoresco e interesa" le desliladeiro, chamado "Calle da
Reina Lupa". As 1ru esttua .. e o maleHn, non teen
nada que ver co asunto.
6 relicario mais er-
gueito de Galicia, el e Galici a a nosa Patre.a, a nasa
Patrea verdadeira.
M. Garca Barros.
Chalet do seor Sinde, que sale u un pouco movido".
Cnmenzando pol'a direia, Garcta Barros, Sinde e a se-
ora; e comenzando poi-a e:,querda, Nadar M!-
gin, Otero Abedella, Castedo dous ma1s da casa.
MANUEL GARCA BARROS 116
........ ..-. ....... _ ............. _ ......... .......... ......... __ , ..... , __ , ___ , __ ,
-1
i
1
1
1
1
1
1
1
1
1

1
1

!
1
1
1
1


1
1
1
1
1
1
i
1
1
1
1
1
CON TOS DA TERRA
o CALROS
Chegado pobo lonxemo do meu .destino am1or-
biame na contempracin d'elquil paisaxe insospel-
tado que a forte outona puii.era de color PlT1o, no
que as outas cumes descenden en soaves curvas a
asociarse co-a dilatada chaura prdega en toda cra-
ae de froitos e corren -0s rigueiros pr:cid,1mente bai-
xo o toldo des lanzales abedules que na primaveit:i
sirven .<Je escereo axeita<lo s concertos _dos rei3e-
iiores.
iChega a invernia; vfstense ele branca as mont1-
nas t desfnse en refrexantes torrenteiras que non
cabendo naa cnle-3 dos ros istes sua
ves estenclendose. po!o Vll en lagoas espellantes. O
ven to dos nevoeiros en che de friaxe a tena e a
xente. Pol-a veira do local en que auto, paga unha
ves e outra u nhome d'aspeito miserabre. Cobre a
cabeza c'unha prueba esburac.ida, un rarrapo
dr, chaqueta por rlba. d'outro rarrapo de carni:3a sin
bctons; o esfiaf1ado, pol-o xeito de bater
.Je vai decindo \,3 eraras que non heu cirol.Js.
os brazos c.:eidos e cruzados o peito ca:;
mans acochadas <lebaixo <los sobacos; os ps sin
medias .nin calcetins, meti<los n'unhas alparagat.'.13
veU. "".J que se van enterrando na lama. -Qun
ise home? perguutei. E dixronme -lse o C'alro3.
Nevara na vspera e xiara pol..::1 noite. Cortaba o
relente. Os ,1cochbanse nos buratos das
1n:1rede.3 e nos rale-ntes dos a!eiros e a xeute
conchgase na.3 casas xunto a lareira onde chispo-
rrean a.s C'arqueixas e os trgcs das llces. Soio se
lJOt,ln fra os nenas que vn pr'. escola. Antr'iles
arreparo en tres que non poden negarse
tanto pokt parecucia como pola.s i.dntecas raras
do fame que tian. Eran un nena e duas nena3.
U, sin nada cabez.1 e os ps despidos soio me-
Uclos n'unhas chancas esburatadas cobertas, Ye3ta
namais que unha chaqueta xa fuxida sobre uns ana-
de cami.5a e un trapello que qulzai.3 houbera si-
do pantaln. As nenas tragufan alp.1rgatas rachadas
e desfeitas, 6 r as pernas carroentas e un soto
vestido mal romencla<lo, pegado o coiro, sin cami
sa nin outra causa. Trembanlles os membros e bo.1-
ttan3elle.3 os dentes, e llend'o fondo das rbetas sa-
ile3 unha mirada iI ta, rirente, aterecida. Et'an fillos
do Calros.
Na praza do pobo .que desemboc.111 as ruas
treitas que ran as casas apegadas en rteiras irregu
lares est rexuntado o coucello. E noite de lua
erara. T'r.tase de- espoer a listtl do reparto. Cando
E:U poi-a veira, yo Ier: -Calro.3 Findanga, cen-
to vinte. Quedei un pouco asomeado. Aqulo era in
comprensibre. Sera o Ca.Iros unha vtima do en.
cono d'algun.s vecios 011 tratbase .d'unh..i m:utin-
gala. pra levar aqnela partida a faHido.s? Tal vez
fose. sto. Andel pra diante, que est mats at>alxo,
L a-que!1.H1 leiras de pan que se ven mais al, e aque
las poulas que estn al pra riba; e ali onde 3e ven
aqnlle1 chopos tn un prado de mais de nove t.-
gas, to aquetas leiras lle pataca.3 que e.:J tn xunto a.
aqulles centeos tamn 1.:e son <l'll e pr' outro ludo
<lo lugar inda lle tn mais capit:i.l..
Outro da rixeime en catro vacas e unha
novela que segui.das .U.o buno chegttbau lugar.
-i Da qun -.Jla racentlrl '! pergunto, e respnden
me: -E do Cnlro!i. Outrra vin un rebao <le csr-
neiros e ovellas que cabra medio kil('.metro di?
monte. --.De c1un aquil rebao'! -E <lo
N'un cam,pann llo concello pacen e fozan e refo
zan catro purt:O'.:i grarn.le.s, mai5 dezaseis peqneno:i
e rr.1.:-0 castizo. -De qun s-0n todos fstes ma
rrns? perguntei, e dixronme: -Sonlle do C9:lros.
As era: Aquiles batelc-3, aquetas poulas, aque-las
te.nas lle pan e de a.qulles prados. aquela.3
vacas 1quiles rebaos e aquiles porcos, eran
do Calros, cl'aquil Calros que, ademais, tia dous ri
}.'.os fra que lle mandaban cartas, d'aqnil Calroa
a qun, de pirmeira entencin dara eu de bcu ga.
na un patacn. se mo pedira.
M. GARCIA BARROS.
No val fermoso ele Monterrei.
Use y propague esta Estampilla
As contribuir a la ms grande obra de
acercamiento Hispano-Argentino hasta
ahora intentada: La construccin de la
Casa del Estudiante Argentino en la:Ciu
dad Universitaria de Madrid y la creacin
de su CAJA de BECAS.
Solicitense Estampillas en la Secreta.
ra, Cangallo 380 4o. piso, en el
sulado Espaol o en la Asociacin Patri
tica Espaola.
1
1
1
!
1

1
i

j
1
1
1
1
i
i
i
!
i
i
i

1
1
1
!
i
1
1
1
1
i
!
1
1
1
1
1 !
1 1
L..-------------,---,----------,---------,----_j
117
A obriga de ser libre en
calquera circunstancia
A Dictadura de Primo de Rivera non trouxo a descentralizacin
prometida, pero si, como todo rxime autoritario, trouxo un freo no
desenrolo das liberdades individuais tan queridas para Garca Barros,
sobre todo, a liberdade de expresin. El que tivera que sufrir a prisin,
e a clausura das sas publicacins, sentase especialmente sensibiliza-
do ao respecto.
Porque el - por riba de todo - un insistente opinador que sente
unha necesidade interior irrefreable por abordar todos os temas de
actualidade, e repasar coa sa pluma aquelas actuacins que a outros
resulta indiferente, pero a el non pasan desapercibidas.
Cando fai ditas artigas de opinin gasta de asinalos co seu nome,
pero cada vez isto trae peores consecuencias. entn, a principios de
1924 que utiliza un pseudnimo que por unha banda lle permite xa
desde entn ser identificado por todos, e adoptandoo de xeito que o fai
mis popular que o seu propio nome: KEN KEIRADES.
Ademais crea outra seccin que manter de xeito ininterrompido
durante mis de dez anos, e que tamn o far popular, co apelativo de
Rexoubas. Abandonando os pseudnimos Eme e Hache (este ltimo
compartido con Otero Abelleira), e as seccins Municipaleras e
Cosquillitas que agora se unifican en ditas Rexoubas.
O en El Emigrado do 31 de Xaneiro do 24 aparece a primeira
Rexouba tratando dous temas que a el sempre preocuparn, o naciona-
lismo (referndose a incorporacin de Risco e Losada as Deputacins
de Ourense e Pontevedra, lamentando a ausencia de Villar Ponte na de
Corua), e o tema da muller (se ben o tratamento neste momento
LOITANDO SEMPRE
A Ponte Sarandn
visitada polo director de
El Emigrado Otero
Abelleira. Por fin en
1924 empeza a
construrse.
Despois de ser
prometida como reclamo
electoral por todos os
candidatos desde
principios de sculo, a
Dictadura, levaa a cabo
xunto moitas outras
mellaras nas obras
pblicas.
Pero a falla de liberdade
individual e colectiva
(Galicia) non ten prezo
para Garca Barros. A
defensa da democracia
e autogoberno de Galicia
sern para el, desde
agora, algo mis que
unhaobsesin, ser
unha abriga.
MANUEL GARCA BARROS
118
Benito Vigo, alcalde da
Estrada durante a
Dictadura de Primo de
Rivera
estrictamente conservador segundo a formacin relixiosa do momen-
to).
As Rexoubas abordan todo tipo de temas, pero dun xeito didctico e a vez
profundo, irnico e a vez cheo de amargura. Garca Barros definiraas do
seguinte xeito: Rexoubar, non precisamente pasar a man polo lombo e asen-
tar o pelo, senn mis ben rabuar un pouco sobre o coiro para facer estordegar
o sangue en reaccin saudable.
A rexouba non nin pode ser, auga de rosas nin blsamo molente nin seda
aloumiante, ten que ser can que morde, ortiga que pica, lima ou serra que
adentando contorne ...
1
dicir, as Rexoubas, a igual que os Cantias da Terra doutro xeito,
son textos cunha clara intencin, intervir na conciencia do lector, pro-
curar modificar a sa conducta e espertar nel a sa sensibilidade cara
os problemas sociais e culturais que trata.
Durante os primeiros meses do ano 24 o entusiasmo polas primeiras
decisins da Dictadura, e a incorporacin de figur;1., claves do naciona-
lismo aos rganos de poder provincial (Vicente R1-.co, entn xefe da
Irmandade Nacionalista Galega, felicitado xunto con Losada pola sa
presencia na Deputacin), deixan paso a unha progresiva desilusin.
Pero a mudanza de opinin non se far de golpe, senn que ir
progresivamente deixndose notar nas pxinas do xornal El Emigrado.
En febreiro anda o grupo de Garca Barros avanza posicins dentro do
control do poder municipal coa reorganizacin da corporacin. Pasa
agora a ocupar a alcalda Benito Vigo Munilla, e na sa equipa de
goberno atopamos xente como o presidente do Centro de Emigrados
Xos Constenla Rodrguez, a Xos Otero Abelleira, director de El Emi-
grado, ou o histrico Torres Agrelo.
Pero Garca Barros xa deixa solta a sa pluma para mostrar certo
resentimento por non terselle ofrecido a el nengn cargo. E a pesar de
ser xente do seu mesmo colectivo nalgns casos, cos que compartira
moitos anos de loita, non deixa de poer algunhas reservas, e apoiar
pero agardando acontecementos. Son xa moitas decepcins as recibi-
das na sa vida:
Eu non fun dos escollidos, e, por cerio que o sentn ben (Sr. Censor: polo Santo
que veneramos hoxe, dixeme dicir isto, que non o digo por mal).
E sentina ben, porque, hai que ver! ihai que ver! hai que ver! a sorte que
tiveron estes homes que agora resultaron escollidos.
Eu non fun concelleiro na mia vida
2

Nese mesmo nmero Garca Barros escribe un artigo - anda que
est sen asinar - sobre un incidente na parroquia de Callobre por unha
loita polos lindes dunha leira. Na loita sau gravemente ferida unha
muller. Ken Keirades chama a atencin do xuz sobre este feito pedindo
que tome cartas no asunto. E as o fai, pero non no sentido en que
demandado: El Emigrado denunciado por este artigo.
Moitos dos desprazados polo novo rxime, apuntanse entusiastas a
apoiar ao directorio, e pouco a pouco volven a recobrar o antigo
protagonismo, e as Rexoubas empezan a manifestar o malestar existen-
te:
A xunta de Santiago en col da Mancomunidade galega foi unha
franca desilusin para todos os que esperabamos algo dela.
A culpa non foi por cerio, de aqueles que levan no seu peito o xerrnolo dun ideal
nin morto nin durmido senn, sinxelamente, coutado pala forza das circunstan-
cias3
119
O 7 de agosto do 24 publica un artigo en portada co ttulo significa-
tivo de Galicia, segue senda postergada, que asina co seu nome com-
pleto, facndose eco das queixas de Villar Ponte (de quen reproducen
artigas a mido no xomal) sobre a situacin do pas. Citandoo do seguinte
xeito:
u resignarse a morrer como pobo incapaz para todo progreso, ou solicitar
dos Poderes pblicos unha plena e integral autonoma que lle permita na orde
econmica rexerse por si mesma con absoluto desligamento das outras rexins
peninsulares, tendo en conta a manifesta incompatibilidade da sa con aquelas ...
Eses termos son os piares do verdadeiro galeguismo
4

A isto engade Garca Barros: Nin mis nin menos. Esta a bandeira
que cada galega digno de selo debe levantar valentemente.
Por outra parte volve a reeditar a seccinMunicipaleras e a rehabi-
litar o pseudnimo EME.
Insiste no nmero seguinte na cuestin da Mancomunidade cun
artigo titulado Traballemos por Galicia, tamn en portada.
Desde o Directorio crease unha organizacin poltica que lle dea
respaldo actuacin militar, a Unin Patritica. Na Estrada, nesta or-
ganizacin poltica entra Torres Agrelo e conta co parabn do grupo de
El Emigrado, pero Losada Diguez, negase a integrarse sospeitando
que a Mancomunidade non se crear finalmente. En xullo Losada pre-
senta a sa demisin ao gobernador da provincia e ao presidente da
Deputacin.
Calvo Sotelo insiste nas sas promesas de descentralizacin admi-
nistrativa e mellaras para Galicia, conseguindo que Losada e Risco se
mantean no posto. Garca Barros nun primeiro momento acredita en
Calvo Sotelo:
Calvo Sotelo est resultado un home. Un home cabal.
Isto a pesar desa especie de carabuas de cereixas que lle tiran de ves en cando
outros homes, !amn de moito mrito, que non sei por que lle tern xenreira'.
Pero en xaneiro de 1925 Losada presenta a demisin irrevocable ao
presidente da Deputacin como consecuencia da promulgacin do Es-
tatuto Provincial que consagra o sistema de Deputacins fronte ao mo-
delo de gobemo autnomo Galega que propoen os nacionalistas.
A decepcin remata consumndose, Calvo Sotelo e a Dictadura da
monarqua volveron a enganar aos nacionalistas que como Garca Ba-
rros creran nas sas promesas, agora en <liante s confiarn nun goberno
republicano onde democraticamente poidan loitar libremente polos seus
ideais.
A nivel local ademais as promesas de realizacin do Ferrocarril
Central que pase pola Estrada tamn se demostran como un engado, e a
sociedade civil comeza a organizarse para reivindicar este ferrocarril.
A situacin das comunicacins con Galicia son motivo para que Ken
Keirades publique diversos artigas sobre o abandono que sofre o pas,
pero a limitacin do activismo social a que o somete a dictadura
condenaro a unhas vacacins dentro do que foi a sa traxectoria de
axitacin constante. Vacacins que compartir con outros lderes na-
cionalistas do momento, do que o mis destacado o caso de Castelao,
que nas sas longas temporadas na Estrada, tern tempo de conversar e
pasear ambos os dous, como o caso da viaxe que realizan xunto con
Otero Abelleira e outros ao cumio do Pico Sagro, e que Ken Keirades
recolle en diversos artigas na prensa Galega (Vida Gallega) e da emi-
gracin (Cltiga de Arxentina, Eco de Galicia de Cuba).
LOITANDO SEMPRE
Otero Abelleira ocupa
un cargo de concelleiro
durante a Dictadura,
pero logo tivo que
demitir decepcionado
MANUEL GARCA BARROS
120
Proxecto do Ferrocarril
Central publicado no
Eco de Galicia. Este
proxecto mobilizou a
sociedade estradense
todo o primeiro cuarto de
sculo
Desta etapa son tamn as sas relacins con Portela Valladares, do
que topamos artigos seus de contido galeguista no Emigrado, e comezan
a realizarse as colaboracins de Garca Barros no peridico propiedade
de Portela: El Pueblo Gallego. O mesmo ocorre con Poza Juncal que
tamn aparece nas pxinas do peridico estradense. Este poltico ter
unha especial transcendencia para Garca Barros en anos posteriores.
Pero sobre todo destaca o vencello especial que manteen con Villar
Ponte.
A tese de Villar Ponte nestes momentos, compartida ou mellor, se-
guida polos nacionalistas de El Emigrado, que o nacionalismo debe
participar nun proxecto mis amplo de forzas progresistas non nacio-
nalistas para alcanzar o obxectivo comn dun rxime democrtico no
que sexa posible unha verdadeira reestructuracin do Estado.
Villar Ponte converxe coa/rmandade da Pala da Corua xunto con
outros destacados nacionalistas como Lugrs Freire co republicanismo
(grupo de Alianza Democrtica da Corua), desembocando finalmente
en ORGA (Organizacin Republicana Galega Autnoma).
Na Estrada, seguindo ese mesmo camio, o grupo dirixente de El
Emigrado con Otero Abelleira e Garca Barros, as como outros desta-
cados dirixentes galeguistas e progresistas estradenses crean ORGA en
A Estrada.
No ano 1930 subscrito o Pacto de Lestrove polo cal se aglutinaba
ao republicanismo galego en base a dous obxectivos: Loitar pola ins-
tauracin no Estado Espaol dunha Repblica Democrtica, e conse-
guir a Autonoma de Galicia dentro do marco desa Repblica.
Dese pacto sau unha nova forza poltica, a FRG (Federacin Repu-
121
blicana Galega) que se ben se defina como independente de calquera
forza de mbito estatal non se trataba propiamente dun partido nacio-
nalista, senn dun mais amplo proxecto no que se acumulaban forzas
en funcin de rebaixar o teito reivindicativo a un programa simplemen-
te republicano-autonomista.
Na Estrada crease o Centro Republicano presidido por Pereiras Vidal,
atopase a sa cabeza o propio Otero Abelleira, Perfecto Porto e Xos
Fondevila Torres, e no que, por suposto, participa activamente Garca
Barros.
Este Centro Republicano pretende coordinar a loita pola repblica
no concello estradense, recadando fondos para financiar FRG. E o xomal
do cal est ao fronte da redaccin Garca Barros ser o portavoz dese
republicanismo, contando a mido coa pluma de Villar Ponte marcan-
do a pauta. De feito na cabeceira do xomal en 1930 pode lerse a deno-
minacin de Peridico Galeguista, contando ademais coas seguintes
proclamas: Os pobos que esquecen a sa lingua suicidanse a si mesmos;
Vicente Risco, Otero Pedrayo, e Villar Ponte, eis os homes en que de-
ben ter fe todos os galegas.
O peridico est nestes momentos moi comprometido coa loita re-
publicana e nacionalista, ata os mesmos anuncios do xomal reflicten
esas ansias agora mis libremente expresada pola permisividade dadicta-
branda de Berenguer: O caf de Pieiro un caf democrtico, pero o
caf que al se serve aristocrtico de verdade. Facede a proba para
convencerse
6

Garca Barros nas sas Rexoubas insiste nesas das ideas: Demo-
cracia e Autogobemo: A Soberana Nacional que setenta recuperar do
Rei en beneficio do pobo, debe asegurarse que ese pobo sexa o galego, e
non ter que seguir a ir a Madrid a pedir que nos lexislen, senn lexislar
nos mesmos.
Acabaremos ao fin, de caer na con ta? Pero E quen nos vai a facer esas leis?.
Galicia, di Emilio Pita, existe como nacin, historicamente, xeograficamente,
economicamente, con caracteres antropolxicos propios segundo a frenoloxa e
lingstica ...
" HI. !}f ' lll
UI7Pl tu1 . . , ':):).{.
------ - ............... - .
f alemos na nosa
' . . ' ' . '. .. :. : .
_____ .. ---..:......:.Jo<.---- -
Tr(lballo qll
c outivo a mais out a recompensa otorgada os . .... .. i . .
. .. d : o 'tfvedra. en .
no certmc11 literario d' e1saltacron da muller galega celebrf o ::'. 1::/ ''.X;,.:
agosto de .' . ' .. . . . .
TEMA- . l Jna vci Ji11110 y 1iu nneotro 1<homa q r r,er ...... J' ... :. : ; ..
emplearse pRra lo ntlopten 11uestras ..
tlin. y cle\'adn 11 fin vnrlo e11tro11iza1lo

In ' '.:e_
Unha v,s lirnpo e fixo o naso idioma .... Pero .pra . qu .
Un iJiomu, como causa viva evoluciona
LO/TAN DO SEMPRE
Vilar Ponte con Surez
Picallo e os membros da
lrmandade da Corua
Folleto publicado na
imprenta de Otero
Abelleira financiado
polos galeguistas
estradenses
MANUEL GARCA BARROS
122
Rodrguez Seijo,
(centro), primeiro
alcalde da Repblica
inaugurando un
Laboratorio Municipal
xunto cos farmaceuticos
e mdicos da vila.
Atopase con el o
concelleiro X. Fondevila
(dereita)
Quen nos ten que facer, volvo a preguntar, esas leis especiais que necesitamos
para vivir ao noso modo que o mellor modo de vivir.
Porque ternos que seguir acatando as que nos impoen os alleos que sempre
ser segundo as sas comenencias, pobrios de ns logo!
7
O 8 de xaneiro de 1931 ten lugar un mitin republicano na Estrada
onde interveen Bernardo Mato Castro, Carnero Valenzuela, Romero
Pelez, Poza Juncal e Antn Villar Ponte. Garca Barros escribir unha
crnica deste mitin no xornal Galicia de Buenos Aires, rgano da Fe-
deracin de Sociedades Galegas Agrarias e Cultuais.
Os resultados electorais das eleccins municipais no Estado, coa
derrota dos monrquicos desencadearon a proclamacin da Repblica
o 14 de abril.
No Concello Estradense, sen embargo, o 12 de abril trunfan os mo-
nrquicos nas eleccins municipais, pero o 15 tense coecemento desta
proclamacin e izase a bandeira republicana na cpula do edificio de
M. Porto Verdura, xuntndose a xente na praza principal e logo diante
do Concello, cantando o himno de Riego e a Marsellesa. Os monrqui-
cos psanse en bloque ao reformismo, pero desde Pontevedra chega
Echevarra Nvoa coa encarga de designar nova corporacin, quedan-
do como presidente da Comisin Xestora Rodrguez Seijo.
En setembro do 31 lvanse a cabo as eleccins xerais. O
republicanismo estradense sufre entn a primeira escisin, esgazando
do Centro Republicano un sector esquerdista non nacionalista, que fun-
da o comit estradense do Partido Republicano Radical-Socialista,
constitudo por Vicente Garca Remes (presidente Honorario), Manuel
Coto Chan (presidente executivo ), Ramn Fernndez Rico {vice-presi-
dente ), Xos Lpez Prez (secretario xeral), Antonio Pazo Alvarez (se-
123
cretario de actas), Humberto Figueroa y Pantoja (contador), Xos Budio
(Tesoureiro ), Albino Chao, Antonio Blanco, e Xos Magarios (vocais ).
O grupo de Garca Barros decide quedarse vinculado a FRG-ORGA
comprobando que esta organizacin est a cumprir os seus compromi-
sos e o 4 de xuo convocara a asemblea pro-autonoma na Corua.
Ademais o propio Villar Ponte, xunto con Surez Picallo, presntanse
pola Corua nas candidaturas de FRG-ORGA, conseguindo acta de
deputados. Nese momento anda non existe ningn partido nacionalis-
ta (o Partido Galeguista fundase en decembro ), ou cando menos en
Pontevedra (en Ourense crease a toda presa o PNRO como instrumento
electoral), se ben na provincia pontevedresa presentase Castelao,
Cabanillas e Paz Andrade nunha candidatura galeguista.
A nivel local o galeguismo a a copalo un grupo das elites intelectuais

..
'

.
, '
LOITANDO SEMPRE
Garca Barros
desenvolva un activismo
cultural en todas as
frentes (teatro, msica,
literatura, etc ... ) cun
nico obxectivo: Galicia.
O 11 de outrubro de
1926 representouse
unha obra sa no Saln
Novedades da Estrada,
Carta da Habana. Nesta
foto vmolo cos seus
actores: Memela Otero e
Pepucho Beade.
No ano 29 fundase o
Coro Airios da Ulla, e
el, xunto con Figueiras
Saltar son os
dinamizadores
fundamentais do mesmo
MANUEL GARCA BARROS
124
XornalLa Estrada ,
editado polos
galeguistas estradenses
E xornal La
Vanguardia, editado por
Radical Socialistas, coa
direccin de Snchez
Brea
' l""'""''''"''M" LA 1 ;a:1 ti frente.
i la Ubt1tad y ti Oe-
l
rccho, dtftnsacslamos
aqu/.
- '
VANGUARDIA
Orano deknsor dtl l"ueblo Honrcdo y Traba)&dor
_,1,Po!.I.NUM.J:. 1 _...ia'llllllmll'Ull
da localidade na que destaca a influencia de Bauza Brei (que non mili-
ta), e que se nuclea entorno ao referente do Seminario de Estudios
Galegas na Estrada, C. Pardo Ciorraga, e F. Alonso Rey. Algns deles
histricos das lrmandades da Pala como Rafael Varela Pazo, e tamn
os parentes de Castelao da familia da muller, entre os que destaca C.
Pereira Rial.
Simultaneamente prodcese unha explosin de grupos e
organizacins sociais, sindicais e culturais e igualmente a aparicin de
novas xornais. O propio Brea Abades que participara na fundacin de
El Emigrado, e tamn fundara, como esgazamento deste, o xornal La
Estrada, sacaba do prelo agora outro peridico coa cabeceira de La
Estrada Republicana (en Silleda editaba simultaneamente o xornal La
Repblica).
Os galeguistas imprimirn o xornal La Estrada, do que destaca o
nmero extraordinario con motivo do 25 de xullo, da da patria galega,
de 1932
Durante os anos vindeiros sair a ra tamn o peridico dereitista
La Palanca baixo a direccin de Javier Luces Gil, e Xos M Snchez
Brea promover outra publicacin La Vanguarda (1932), anda que
tamn est detrs da rplica a La Palanca, en La Tranca, se ben esta
publicacin satrica era conxuntural e con artigas de autora descoecida,
como por exemplo a propia direccin do xornal que en memoria do
director de La Palanca, asinaban como Lo haces Vil.
Tamn se reeditar en Santiago no ano 35 El Estradense, como
peridico agrario, e vinculado con El Emigrado.
A finais do ano 32 o Centro Republicano estradense decide organi-
zarse como partido poltico e decdese, palas diferencias cos do Partido
Galeguista, en organizarse no Partido Republicano Galega. As diferen-
125
LOITANDO SEMPRE
LA PALANCA
VOTAD A LA5 OERP.CHA5
cias co PG eran persoais pero tamn ideolxicas, os dirixentes do parti-
do a nivel local eran do sector dereitista e clerical, e o grupo de Garca
Barros era de esquerdas e anti-clerical.
As na xunta xeral de decembro do Centro Republicano adptanse
os seguintes acordos:
- Que este Centro no sucesivo se denomine Comit do Partido Republicano
Gal ego.
- Reformar o Regulamento de acordo codo PRG
- Facer toda a propaganda posible en favor do Estatuto.
- Designar a don Xos Fondevila Torres, para vocal delegado no Comit Pro-
vincial8.
A direccin do PRG na Estrada queda como segue: Xos Fondevila
Torres (Presidente), Perfecto Porto Fraiz (vice-presidente) Xos Andrade
Snchez (secretario), Xos Otero Abelleira (Tesoureiro), Aquilino Isla
Remesar, Albino Vila Femndez, e Pedro Cabada Blanco (vocais).
Dse o caso que as diferencias que puidera haber cos galeguistas
estradenses non impiden a colaboracin no obxectivo comn da auto-
noma, e sobre todo, Garca Barros non renuncia a despachar directa-
mente con Castelao (fundamentalmente nas sas viaxes a Pontevedra)
a quen considera como o seu referente ideolxico fundamental, xunto
cos dirixentes republicanos de esquerdas Poza Juncal e Osorio Tafall.
O PRG as como a FRG e ORGA, eran organizacins conxunturais
que nun proceso constitunte como a instalacin dun rxime demo-
crtico, aglutinaba a sectores moi diversos, pero que progresivamente a
medida que se consolida a Repblica, est a rachar polas contradiccins
que supn dita acumulacin de sensibilidades diferentes.
Poza Juncal promove unha escisin no republicanismo pontevedrs,
El Estradense, e La
Palanca: xornais dos
agrarios e das dereitas
estradenses
respectivamente
MANUEL GARCA BARROS
126
EL PAi ..
- DIARIO \
PRECIOS oE susc1Pc10N . .. : 11 . . Anuncios v reclamos. seuun larifa. ]
REDACON 1 ADMINISTRACIN: SAN ROMAN, l
Tl!Lf::FONO, T7l
El fas, xornal no que
colabora Garca Barros
habitualmente
ao non recoecer o Comit Provincial recente constitudo en marzo de
1933. Este dirixente republicano denuncia a incorporacin de elemen-
tos caciqus as filas do PRG coa colaboracin do Gobernador Civil no
proceso de controlar por parte destes a direccin do partido.
Convocase unha asemblea en Vilagarca para abalar o proceso, e os
pontevedreses con Poza Juncal e Prez Prego a cabeza deciden boico-
tear esa asemblea, considerando que as siglas e a Direccin do partido
lle corresponde a eles. O grupo Pontevedrs perde a batalla polo control
do PRG e decide ingresar en Accin Republicana. Con eles os
estradenses tamn se esgazan e intgranse en AR.
Garca Barros, que se atopa activamente traballando en equipa cos
republicanos galeguistas estradenses participa de todo o proceso e
conseguintemente na integracin nunha organizacin estatal como era
a Accin Republicana de Manuel Azaa. Esto non deixa de crearlle
contradiccins e conflictos a un nacionalista coma el que ten que optar
ou ben con romper co grupo de El Emigrado e do Centro Republicano
e entrar na organizacin local do PG coa que tia diferencias; ou seguir
no marco de AR loitando polas sas ideas, e sobre todo, pola ruptura da
organizacin galega coa de mbito estatal.
O 17 de maio de 1933 Garca Barros publica un significativo artigo
no diario republicano El Pas de Pontevedra no que se xustifica pola
sa participacin nun partido estatal:
O antigo Centro Republicano Estradense, acordou, por unanimidade, seguindo
o exemplo de moitos de Galicia, ingresar en <<Accin Republicana>>, dndo-
se por conseguinte de baixa no <<Partido Republicano Galega>>.
O feito, debido desorganizacin e podredoiro caciquil que invadiu ao partido
a que estaba adherido o Centro antedito, non pode considerarse coma unha
desercin, coma unha manobra arribista nin coma un ridculo cambio de cha-
quetas. , sinxelamente, unha evolucin lxica procurndose mellar sade,
mellar eficacia na labor republicana que este Centro anda a facer.
E dse o caso de que eu, inimigo declarado dos partidos nacionais por conside-
rar como Xohan Carballeira, que ningn deles son camio para ir a Galicia,
vxome agora por arte das circunstancias, enrolado nun deles ...
Galeguista de corazn e de esprito figura que a ocasin era propicia para irnos
dereitamente ao galeguismo, desenrolndose de todo enargolamento de cadea
centralista.
Pero tamn se nos presenta a consideracin de que os que sentimos a Galicia
levndoa sempre na alma desde calquera banda traballamos por ela, e desde
fara, quizais con mellar eficacia.
Vimos como na Asemblea de Compostela o alegato mais formidable e emocio-
nante despois dos de Bveda feito na lingua verncula, foi o de Femndez Tafall.
E vimos tamn como este e o seu compaeiro Poza Juncal, non tiveron inconve-
niente nunha xuntanza do Comit, en sumarse a protesta contra o seu Xefe
poltico por entender que non serva aos intereses de Galicia como debera. A
isto hai que agregarlle que Azaa o pai das autonomas ...
Por outra parte, a agrupacin galeguista da vila, nunca lle vimos unha labor
aberta, franca, sincera como convia. Figura mais ben, unha obra exclusivista,
de porta a dentro e para usos determinados. O que vimos claro, foi unha tenden-
cia marcada a manternos a ns sempre ao marxe da mesma.
Estas consideracins o que nos induce a seguir o rumbo dunha organizacin
de que fornas promotores e fundadores: prirneiro, <<ORGA>>, lago <<PRG>>,
127
agora, <<Accin Republicana>> e tempo nos queda de arredamos cando mellor
convea os intereses da terra
9

Garca Barros pois acata a traxectoria do seu grupo, por canto sempre
foi unha persoa que traballou en equipa, e topa dificultades para inte-
grarse noutra equipa, o PG da Estrada, que co seu elitismo e dereitismo
non doado establecer unha lia de intervencin como a que via
mantendo no grupo de El Emigrado, coas sas relacins coas
organizacins agrarias e de emigrados, co seu traballo nas sociedades
de Instruccin, etc ... Pero por outra parte considera que Accin Repu-
blicana unha alternativa conxuntural mentres Galicia non consiga o
seu autogoberno, [>OS despois quedaran tronzadas calquera relacin
coa organizacin a nivel estatal para. funcionar de xeito independente:
Non se esqueza que estamos nas vsperas da votacin do Estatuto, e o trunfar
este xa quedaramos constitudos en partido poltico de Galicia, para servir a
Galicia, como penso que sucedeu con algn en Catalua
10
En todo caso as relacins entre Accin Republicana (despois Iz-
quierda Republicana) e algns dos dirixentes do PG como Castelao e
Bveda, de total colaboracin no obxectivo comn do estatuto.
De feito cranse Comits Pro-Estatuto que traballan conxuntamente
por todo o pas. Na Estrada no Comit Pro-Estatuto o presidente Fran-
cisco Alonso Rey do PG e o secretario (e mis activo membro) o
propio M. Garca Barros.
A partir do 30 de maio de 1933 Garca Barros colabora cunha sec-
cin denominada Aguilloadas no xornal republicano El Pas, de quen
Roberto Blanco Torres di que o nico peridico republicano de Galicia.
Nestas Aguilloadas como nas Rexoubas pretende provocar ao lector
con breves comentarios en estilo irnico sobre diversos temas de
actualidade, fundamentalmente de poltica estatal e galega.
En agosto do 33 celebrase unha campaa de mitins de Accin Re-
publicana por cinco parroquias estradenses nos que se proclamaron os
ideais republicanos as como de defensa dos principios autonmicos.
Neles participaron os deputados de Poza Juncal e Osorio Tafall, nestes
mitins participa Alfonso Castro Dono (secretario do Partido Galeguista
da Estrada). Castro Dono, poeta e mestre estradense, ser o vencello de
unin mis forte entre os galeguistas e os republicanos, e por fin Garca
Barros topa unha ponte de contacto co PG sen ter que recorrer a outros
persoeiros locais cos que nunca se sentiu cmodo, e mesmo rexeitado.
Castro Dono e Garca Barros fraguarn entn unha grande amizade
que perdurar nas mis duras vicisitudes. Tian participado os dous
xuntos en mitins pro-estatuto xunto co agrario Snchez Brea, e os
galeguista Alonso Rey e C. Pereira Rial durante todo o ano 33.
En fronte dos galeguistas e republicanos estaba a dereita e o PSOE,
que xa en 1931 nunha reunin en Monforte se opuxo a inmediata auto-
noma de Galicia. O PSOE tia un sector pro-autonomista no que desta-
caba Quintanilla en Galicia, e Xulin Besteiro en Madrid, pero a direc-
cin controlada por Indalecio Prieto foi sempre agresiva coas aspiracins
galegas (Largo Caballero mantvose ao marxe preocupado s por temas
laborais e sociais)
11
Ben-Cho-Shey deixa escrito un artigo significativo
sobre este enfrontamento co PSOE que mesmo chegaba s agresins,
relatando un mitin de Otero Pedrayo rebentado polos socialistas con
berros de Morra Galicia/
12
O Partido Comunista, con escasa implantacin non era un adversa-
rio para o nacionalismo, pois esta organizacin tia un programa Fede-
LO/TAN DO SEMPRE
A7.JUA
MANUEL GARCA BARROS
128
Debuxo de Castelao
aparecido durante a
campaa electoral do 33
no xornal El Pas
. . . ,, ! .. . ' . .
LEMAS
, Religin, Orden, Familia..... Sacrificio por los humildes.
ralista compatible cos proxectos dos galeguistas.
E os agrarios (sobre todo en Pontevedra) eran uns aliados fieis des-
de a sa reorganizacin a partir da chegada dos emigrantes retornados
con ideas progresistas e fondos para levalas a cabo. Na Estrada, Xos
Mara Snchez Brea, xunto con Xos Rodrguez Sangiao (Guimarei)
son as persoas clave desta reorganizacin. A nivel provincial o referen-
te ser Antn Alonso Ros, enviado polos emigrantes para loitar pola
autonoma de Galicia e organizar politicamente o agrarismo.
Outras organizacins polticas do momento, como os Centristas de
Portela Valladares, Republicanos de Lerroux, e os Radical-Socialistas
por unha ou outra razn non eran referente do grupo de Garca Barros.
Concretamente os Radical-Socialistas sern unha das forzas polticas
ruis importantes na Estrada, se ben ata o 36 non conseguen o poder
municipal (dentro do Fronte Popular).
As pois ao chegar as eleccins xerais de 1933 era fundamental
obter representacin aglutinando as forzas autonomistas (Galeguistas,
Agrarios e Accin Republicana) porque o modelo poltico da Repblica
impoa tantas trabas ao proceso de proclamacin do estatuto galego
que era preciso unha ampla alianza que superase todos estes obstcu-
los, pois un trunfo da dereita poda supoer, como as foi, unha involu-
cin de todo o proceso. Na provincia de Pontevedra consguese chegar
a unha candidatura unitaria de agrarios, galeguistas e republicanos de-
nominada candidatura de esquerda republicana.Os do PSOE deciden ir
129
SE ' RESTABLECI EL ORDEN
Nuestro dinero nos ha costado, pero fodo i'r8ya por Dio's.
e ~ d e ho-yyapodtemos vivir ttanqilos.
en solitario rompendo a unidade da esquerda. A candidatura queda
como segue:
Laurean o Gmez Paratcha (Partido Republicano Gal ego)
Amado Garra Castellanzuelo (Partido Republicano Vigus)
Alfonso R. Castelao (Partido Galeguista)
Telmo Bernrdez Santom (Accin Republicana)
Ramn Alonso Martnez (Agrario)
Amancio Caamao Cimadevila (Partido Republicano Galego)
Valentn Paz Andrade (Partido Galeguista)
Antonio Alonso Ros (Agrario)
Gonzalo Martn March (Partido Republicano Gal ego).
Garca Barros remata o seu peregrinar ideolxico consolidando unha
conciencia de esquerdas que reflicte nos seus artigos durante a campa-
a, tanto en El Pas coas sas Aguilloadas, como en El Emigrado coas
Rexoubas.
Pero finalmente o 19 de novembro do 1933 as dereitas arrasan nas
eleccins, nin Castelao e Alonso Ros, nin ningn candidato galeguista
consegue acta de deputado.
A represin agudizase contra os republicanos e nacionalistas, Garca
Barros escribe entn noutra seccin coa que despistar en El Emigrado
cunha linguaxe mis dura. A seccin chmalle Toleiradas e asnaas
como F. Tolo de Remate. E contina coas Aguilloadas de El Pas de
LO/TAN DO SEMPRE
Valoracin de Castelao
da derrota electoral
MANUEL GARCA BARROS
130
(1 NAllllCAL J; O IEV nLJ.0
DihuCtbtlo.0111 .. 1o.,.1- .i..cot1...,ui..oovu1uPon11
O grupo de Otero
Abelleira e Garca
Barros crearon na
Estrada un ha comisin
pro-monumento a Pardo
de Cela.
Pardo de Cela era nese
momento o mito que
expresaba a perdada da
soberana que se
pretenda recuperar.
GALEGO:
t11osent1111t110da l'lltrtal8'llCIDl"lll
llmln QUI oor llllllr canlra OI llMIOOS 118
811121, llnou d111t11Uldo ra1 452 anos o marta
cal rarao aeCllBl
QueasuamorteavhltlabllttROSIStlnoa
Uhlril.
!VIVA GALIZA CEIBEI
Pontevedra. E a consecuencia mis inmediata do trunfo das dereitas o
bloqueo do proceso estatutario. Esto provocar a ira dun Garca Barros
cada vez mis radicalizado polo contexto no que lle toca vivir:
Os caciques, altos e babeas, fanlle como sabido, guerra ao Estatuto.
E foron os causantes, como !amn sabido, de que o Estatuto non estea xa
implantado.
A razn da inguina que lle leen os caciques ao Estatuto, non , desde logo
ningunha razn ideolxica. A boa parte con ideoloxas!. E a de que o Estatuto
via a barrerlle as covacholas nas que vexetan moi a gosto, que leen como
cordn ubilical pendurado do embigo centralista
13
Accin Republicana refndase co obxectivo de aglutinar a esquerda
do estado baixo a denominacin Izquierda Republicana, o grupo
estradense participa nesta refundacin. Paralelamente prodcese un
achegamento co PSOE, PCE, Radical Socialistas, etc ... de cara a acu-
mular forzas contra a dereita.
Dentro do Partido Galeguista tamn se produce un debate interno -
mesmo traumtico - entre aqueles que pretendan manter ao PG ao
marxe da polarizacin esquerda-dereita, e os que sostian que unha
alianza coa esquerda era o nico camio para conseguir as institucins
de autogoberno. Finalmente o PG opta polo acordo de integrarse no
Fronte Popular, provocando o esgazamento da chamada dereita
galeguista. Mais, na Estrada, a pesar de estar dominada a organizacin
local por dita dereita, pola presin persoal do propio Castelao, ao igual
que no caso de Otero Pedrayo, consguese que o Comit Estradense,
con Antonio Fraguas cabeza queden no PG; se ben rexeitan participar
nas candidaturas do FP para as municipais.
Castro Dono deixa o Comit Estradense do PG do que era secreta-
rio, ao ter que ir ocupar a praza de mestre na Garda onde foi destinado.
Se ben al integrouse no Comit Local do que volve a ser secretario. Na
Estrada o PG, conta agora coa incorporacin de mestres como Xos
Garca Nodar, que o fan mis atractivo aos olios de Garca Barros, pero
as sas diferencias ideolxicas con Fraguas (presidente do PG), e o seu
compromiso co grupo de Otero Abelleira, Perfecto Porto e Fondevila de
Accin Republicana, fixeron que continuase nesta organizacin a nivel
local, anda que a nivel Galego apoiaba sen disimulo ao Partido
Galeguista, e mis concretamente a Castelao e Bveda. As, por exemplo,
en xaneiro de 1934, topamos por primeira vez o nome de M. Garca
Barros como vocal da xunta directiva de Accin Republicana da Estrada,
xunto con Pedro Cabada Blanco e Albino Vila Fernndez. O resto da
directiva queda formada por Xos Fondevila Torres (Presidente), Per-
fecto Porto Friz (Vice-presidente), Aquilino Isla Remesar (Secretario-
contador) e Xos Otero Abelleira (Tesoureiro). En xaneiro de 1936 to-
pamos unhas palabras de exaltacin a Castelao, Bveda e Ramn
Valenzuela (Secretario Comarcal do PG) no que mostra as sas simpa-
tas cara os lderes da organizacin nacionalista:
O da doce, virn A Estrada Castelao, Bveda e Valenzuela. Tres apstolos do
Evanxeo de Galicia. Auras cantareiras de fronda, reflexos flxidos de alborada,
aires de epifana, ronseis de estrelas circundarn a nosa vila nimbada polas
resonancias da verba salvadora
14
En xaneiro do ano 36/zquierda Republicana reorganizase na Estrada
pasando a ocupar a presidencia Perfecto Porto Fraiz, e Fondevila a Se-
cretara. quedando como Tesoureiro Xon Manuel Rodrguez Seijo e
como vocais Pedro Cabada Blanco e Albino Chao Coto. Otero Abelleira
e Garca Barros deixan a direccin local, pero continan desde as pxinas
131
de El Emigrado coa sa campaa republicana e galeguista:
Pon os olios na Repblica e na autonoma da ta Terra. Pero, ten coidado.
Porque, como se sabe isto o que se quere, han de procurar prometelo todos.
Busca a papeleta en que vaian os galeguistas e lvaa enteiria a urna. Esta a
candidatura que votarn na nosa Terra todos os homes honrados e patriotas.
E todas as mulleres de corazn.
Pase os caciques porque xa son caciques.
Pero, estes que nas aldeas andan a traballar para os caciques, merecan collelos
e untarlle o focio cunha pouca bosta
15
En canto a poltica local, o da 27 de xaneiro do 36 queda por fin
constitudo o Bloque Popular de Esquerda que aglutina as forzas pro-
gresistas do concello de cara a levar a cabo conxuntamente a campaa
das eleccins xerais dese ano. Neste Bloque participan Izquierda Repu-
blicana, Unin Republicana, as Xuventudes e o Partido Socialista,
Galeguistas, Agrarios e a Casa do Pobo.
Fronte a eles topbase por unha parte o Centro con Pedro Varela
cabeza, que tras un breve paso pala Partido Radical de Lerroux e pola
Deputacin como membro deste partido, agora era Xestor Provincial
do Partido de Centro de Portela Valladares. Por outra parte estaban as
Dereitas da CEDA na que destacaba a figura de Melania Nine. E ademais
atopbase a extrema dereita que nestes momentos tia escasa inciden-
cia organizativa.
As pois nas eleccins xerais do 16 de febreiro do 36 as candidatu-
ras que se presentan na Provincia de Pontevedra son a do Bloque Popu-
lar de Esquerdas de Castelao (Partido Galeguista), topamos membros
de Esquerda Republicana (Tafall, Elpidio Villaverde, Alexandre Viana
Espern), agrarios (Alonso Ros) de Unin Republicana (Celestino Poza
Cobas), comunistas (Adrin Romero) e socialistas (Guiance Pampn,
Fernndez Seoane, Bilbatua). Na candidatura de Centro de Portela Va-
LOITANDO SEMPRE
Coro Airios da Ulla, no
que Garca Barros
intervia como animador
e composicin de letras
de cancin e textos para
o cadro de declamacin
O coro nace no ano
1929 e desfaise no
1936, pouco antes do 18
dexullo.
MANUEL GARCA BARROS
132
Melania Nine rodeada
dun grupo folclrico que
ela patrocinaba.
Melania, filia de Miguel
Nine, pronto destaca
como un ha activista
social en todos os
frentes. Nun primeiro
momento foi vista con
simpata polo propio
Garca Barros que a
consideraba un ha
"feminista", mis
durante a repblica ela
ser a abandeirada da
CEDA no concello
Estradense. Se ben no
36 interviu no xuizo en
favor dos concelleiros
do Frente Popular que
logo haban ser
fusilados.
Hadares, atpanse vellos coecidos da poltica local e provincial como
o propio Pedro Varela Castro, Alexandre Mon, ou Prudencio Landn,
destacando a presencia de Valentn Paz Andrade, ex-galeguista. Os
Monrquicos presentansen no Bloque Nacional, e os da CEDA
presntanse como Accin Popular.
Todas estas candidaturas tian rganos de expresin asociados a
elas, como o caso de El Pas ou El Emigrado coa candidatura do
Bloque Popular de Esquerdas, e El Pueblo Gallego, coa candidatura
de Portela Valladares. Nesta prensa tamn se libraba a batalla electoral
dialctica entre os xornalistas que al escriban, como o caso de Garca
Barros que atacado nas pxinas de El Pueblo Gallego no que outrora
colaborara durante bastante tempo: Probe home rural e endomingado
que ten a mana de sentirse escritor.
Pero ao fin o da 16 o Fronte Popular trunfa nas eleccins Xerais e
brese unha nova perspectiva: A consecucin dun Estatuto de Autono-
ma Integral para Galicia:
Repblica e Autonoma, foi a mia modesta campaa.
133
Nunha loita cra e por todos conceptos desigual, venceron estes principios ...
felicito a todos os que nos axudaron ... que (doloroso confesalo!) non foron
todos os que deberan
16
Os resultado en Pontevedra eran significativos da volta que se
produciu no electorado, Castelao, agora o mis votado, con 103.436
votos, no ano 33 obtivera uns 16.000. Detrs de Castelao saron os tres
candidatos de Esquerda Republicana (Tafall, Elpidio e Viana). Dos 13
deputados s Portela Valladares conseguiu sar deputado polo Centro,
Vctor Lis por Renovacin Espaola e Severino Barros pola CEDA; os
demais son todos do Bloque Popular de Esquerda. Nomease Goberna-
dor Civil a Gonzalo Acosta e presidente da Deputacin a Adrio Barreiro,
abrndose o proceso de renovacin dos cargos municipais e comnzase
a traballar para levar a cabo o referendo do estatuto de autonoma.
Canto renovacin dos cargos municipais, o proceso foi moi con-
flictivo polas diferencias entre as organizacins locais do Fronte Popu-
lar. Nun primeiro momento o Comit de Coalicin do 5 de marzo nomea
como membros da Xestora que se fai cargo do Concello a Manuel Cam-
pos Vzquez e Francisco Valcarcel Rey (Casa do Pobo), Ramn
Fernndez Rico e Cndido Tafalla Frois (Unin Republicana), Xos
Vila Carbn e Manuel Coto Chan (socialistas), Antonio Fraguas
(galeguista), Xess Puente Fontanes (Sociedades Agrarias) e Xos
Bernrdez Fernndez (comunista); quedando pendentes de nomear os
dous representantes de Izquierda Republicana.
Otero Abelleira desprazado da direccin do xornal por Manuel
Duran y Duran, que ao retornar de Cuba, nunha situacin econmica
precaria, desde as sociedades de Emigrados consideraron oportuno
ofrecerlle o desempeo desta funcin. Otero Abelleira sentirase moi
dodo por esta decisin e abandonara o Centro de Emigrados e
distanciariase da direccin local de Izquierda Republicana ( quen lle
ofrecen a Duran a representacin deles na nova corporacin). Final-
LO/TAN DO SEMPRE
Alumnas de Garca
Barros repartindo
propaganda pro-estatuto
de Galicia. Foto tirada
por el mesmo
MANUEL GARCA BARROS
134
Madeleine Dujardin
(segunda pala
esquerda),
vicepresidenta da
Asociacin Literaria de
L' Armagnac (Francia)
mantnunha
comunicacin
permanente con Garca
Barros ata o 36 e a
ocupacin nazi do pas
galo. Lago nunca mis
sabera dela
Garca Barros tamn
representa A Estrada na
Asociacin Galega de
Escritores participando
en Santiago na sa
constitucin
mente de Izquierda Republicana elxense como Concelleiros a Senn
Goldar Rodrguez, Francisco Luque Calzn, Albino Chao Coto, Per-
fecto Porto Fraiz, Manuel Durn y Durn e Xos Fondevila Torres.
Actuar como alcalde Xess Puente Fontanes.
Garca Barros cntrase agora sobre todo nunha obsesin para el, e
para os galeguistas: A campaa do estatuto. Os enfrontamentos dentro
do Frente Popular da Estrada e o comportamento dalgn dos seus
membros non deixan de preocuparlo polo que amosa a sa crtica, xunto
con Snchez Brea, pola actuacin decepcionante que estn a ter.
O 5 de maio constitese a nova xestora presidida de novo por Xess
Puente Fontanes. Con Ramn Fernndez Rico de Tenente Alcalde. Os
galeguistas rompen con esta xestora, en principio elixido Camilo
Pereiras Rial, pero as diferencias entre estes e o goberno municipal
agrndanse. Ao final presenta a sa renuncia Comisin Xestora Muni-
cipal , alegando como razns que fundamentan esta renuncia o
incumprimento do programa do Frente Popular, a aceptacin por parte
dos outros concelleiros de cargos retribudos, e moitas outras que non
preciso facer constar aqu pero que en momento oportuno daremos a
coecer a opinin pblica.
Por outra banda o representante de Izquierda Republicana o 30 de
maio presenta a sa renuncia: Por non estar conforme coa orientacin
que leva a Xestora Municipal e non poder facer a labor en beneficio
xeral que meu Partido me encomendo.
Os ataques contra Xess Puente no xornal El Emigrado son dursi-
mos:
Hai revolucins e revolucins. Unha das mais caractersticas a do alpiste, que
ao sementar un pouco, os peteiros calan.
As sesins do noso Concello soen asistir, segundo contan, uns cantos que se non
lle van as cousas ao seu xeito ameazan coa revolucin.
Que revolucin ser esa?
Indudablemente.
A revolucin do alpiste"
Pero a data do referendo do estatuto xa estaba fixada, o 28 de xuo,
e Garca Barros non poda xa dedicar as sas enerxas mis que a este
obxectivo. El Emigrado do 16 e 24 de xuo recollen artigos seus en
portada, e outros no interior facendo un chamamento a votar SI ao
Estatuto, ademais artigos seus aparecen en A NOSA TERRA e outros
135
xornais neste mesmo sentido.
O da 28 os partidarios do estatuto trunfan e cumprindo as esixencias
de porcentaxe marcado polo Constitucin da Repblica para que sexa
aceptado. Os resultados oficiais indican unha participacin de 1.344.135
electores, 993.351 votos favorables (77% ), 6.161 votos en contra e 1.457
en branco.
Garca Barros, xunto con Otero Abelleira cobren a primeira pxina
de El Emigrado do 7 de xullo para mostrar a sa satisfaccin polos
resultados:
Ben, Galicia, mia Terra, xa <leches un golpio, un golpio bo e seguro na
porta grande das tas liberdades. E a porta queda aberta polo esforzo dos teus
fillos xenerosos, que non todos o foron, pois huboos que che cuspiron cara
un NO infame, e outros que sentados impasiblemente porta das sas casas
esperaban, coma o xudeu da lenda, que pasara o cadver inimigo. Mais a pesar
<leso, a pesar de cerios desleigados galegos que lle aprenden aos fillos o berro
petulante de Arriba Espaa! en vez do patritico e viril de Terra a Nosa!, a
pesar dos que teen o coecemento adulterado por esa Historia patrioteira apren-
dida nas escolas a medio de libros de texto con aprobacin del ordinario, a
pesar deses que a sa vida se desenrola nun ambiente de fanatismo enervante e
infecundo, e a pesar deses outros que s estimaban para poerche un p na
barriga e subir ao cumio das sas ambicins e logo darche catro couces en
pago, a pesares de todos eses, e dos <<imbciles e escuros>>, e dos mal inten-
cionados por sistema, venciches, mia Terra!
18

Mis o 18 de xullo producase un feto que botara por terra todo o
traballo realizado, e as victorias electorais alcanzadas: o golpe militar
encabezado polo Xeneral Franco trunfaba en Galicia. Nun principio o
alcalde, Xess Puente, recolle todas as armas de que ten constancia e
organzase desde o Concello un grupo de labregos e obreiros fornecidos
con escopetas dos coellos, que montados en coches e autobuses, se dirixen
a liberar Pontevedra. Al topan coas tropas regulares, con armamento
pesado, e armas automticas; e teen que recuar antes de atravesar a
Ponte de Burgo. Finalmente a Garda Civil co apoio da Igrexa e da
extrema dereita da Estrada (coa colaboracin de partidas falanxistas de
LOITANDO SEMPRE
Cadro de declamacin
do Coro Airios da Ulla.
Garca Barros dereita,
motor da animacin
cultural do rural
estradense neste
momento
MANUEL GARCA BARROS
O alcalde da Estrada
polo Frente Popular,
Xess Puente (primeiro
pola esquerda) con dous
concelleiros xunto
mestre e os nenas da
escala de Guimarei
136
Vilagarca), a que se unen arribistas que aproveitan a coxuntura, toman
o poder municipal, e destase a mis brutal, represin que nunca se
tivera coecido na historia local e nacional. Abrese un novo e amargo
escenario para a existencia deste xa vello loitador demcrata e naciona-
lista. Nesta altura ten 60 anos.
NOTAS
1
KEN KEI RADES Rexoubas El Emigrado 16-10-1924 A Estrada
2
KEN KEIRADES, Rexoubas El Emigrado. 16-2-1924. A Estrada
3
KEN KEIRADES, Rexoubas El Emigrado . 24-3-1924. A Estrada
4
GARCA BARROS, M. Galicia sigue siendo postergada El Emigrado. 7-8-1924. A Estrada
5
KEN KEIRADES Rexoubas El Emigrado30-4-1924. A Estrada.
6
El Emigrado. 7-4-1930. A Estrada
7
KEN KEI RADES Rexoubas El Emigrado 7-4-1930 A Estrada
8
EL PAIS, 30-1-1933. Pontevedra
9
KEN KEIRADES De La Estrada El Pais. 17-5-1933, Pontevedra
1
0 KEN KEIRADESlbidem
11
Para esta cuestin ilustrativo o artigo de SUAREZ PICALLO, RAMN, :Ante un error poltico de los
socialistas gallegos Galicia, 29-11-1931. Buenos Aires. Arxentina
12
BEN-CHO-SHEY Socialismo ou salvaxismo? Galicia. 26-4-1933. Buenos Aires. Arxentina.
43
KEN KEIRADES <<AguilloadasEI Pais 12-2-1934
14
KEN KEI RADES Chamada El Emigrado. 7-1-1936. A Estrada
15
KEN KEIRADES Rexoubas El Emigrado 31-1-1936. A Estrada
16
KEN KEIRADES Rexoubas El Emigrado. 24-3-1936. A Estrada
17
KEN KEIRADES Rexoubas El Emigrado. 31-5-1936. A Estrada
18
KEN KEIRADES RexoubasEI Emi rada. 7-7-1936, A Estrada
137
LO/TAN DO SEMPRE
Documentos 6
El Gran mitin republicano de La Estrada
Villar Ponte, el ilustre periodista, pronuncia un mag-
nfico discurso en idioma gallego.- Pea Novo es ova-
cionado fervorosamente por la multitud
Un recuerdo Garimoso para los emigrados
En la Estrada, el da 8 del mes pasado tuvo lugar
uno de esos actos pblicos que, en vsperas de la re-
volucin, parecan multiplicarse en Galicia, corriendo
cual un reguero de plvora, de pueblo en pueblo y de
aldea en aldea, cual si a nuestros hermanos, despus
de la dictadura, les hubiese entrado la fiebre poltica y
quisieran desquitarse del tiempo perdido.
Representaciones de centros y grupos republica-
nos de Santiago, de Caldas, Silleda, Cuntis, Pontevedra,
Cee, hicieron acto de presencia en el mitin - lo que da
idea de su difusin proselitista-, recibindose, tambin
adhesiones de Vigo, Villagarca y Laln.
GALICIA se complace en reproducir la crnica en-
tusiasta que acerca de dicho acto escribi el incansa-
ble luchador republicano y galleguista, M. Garca Ba-
rros, la cual , si en objetividad y precisin pareciese li-
mitada, en su emocin trasunta la importancia y fervo-
rosa acogida que este mitin obtuvo al igual de otros
muchos ya comentados.
La concurrencia
Lleno estaba el teatro y lleno se vea tambin el
escenario a pesar de que la mayor parte de las invita-
ciones fueran a las aldeas, y como la vspera hubo feria
en la villa, a muchos les resultaba molesto llegar por la
noche y volver al da siguiente.
Con todo, la aldea respondi, y la villa tambin, apor-
tando un contingente brillante. Lo ms granado de una
y otra se vea esparcido por palcos y butacas honrando
el acto: sobre todo la juventud, esa juventud nuestra
que no acaba de decidirse siguiendo el edificante ejem-
plo de un Carnero Valenzuela, pero en la que cabe te-
ner esperanzas. iDesgraciadajuventud la que no pue-
da inspirarlas!
El acto
Comienza en medio de un orden admirable que se
sostiene hasta el fin. El Presidente del Centro Republi-
cano, seor Pereiras Vida! lo da por abierto y se levan-
ta.
Bernardo Mato
Trata de deshacer unos infundios que le afectan
personalmente y al ideal que sustenta. Hace una her-
mosa profesin de fe republicana y presenta
galanamente a los oradores. Se retira y aparece en la
mesilla.
Carnero Valenzuela
Joven, muy joven, de presencia simptica y ade-
mn apacible, pero que esconde en su alma las garras
del len para luchar con valenta por los fueros de la
democracia, por la dignidad ciudadana. Es un luchador
a quien el ideal escuda, a quien la juventud anima y
espolea. Apenas llegado a Ce, donde ejerce su profe-
sin docente, organiza un Centro republicano en el que
se inscriben en pocos das cientos de socios y caen
tambin las pesetas a cientos para su desenvolvimien-
to. Y no conformndose con actuar en su localidad for-
ma en las filas de los legionarios de la buena nueva y
se lanza a recorrer Galicia en apostolado fervoroso.
Habla de sus inquietudes republicanas que arden
en su pecho con llama de fervor, fervor que transmite a
los oyentes. no es partidario de cooperar con el rgi-
men ni votando en contra porque isto es tambin un
modo de cooperar. La abstencin sera ms eficaz. No
obstante se sujetar a la disciplina del partido como
modesto soldado de fila. Modesto?. Un luchador de-
cidido en las avanzadas como quisiramos ver a todos
los jvenes. Como lo son los jvenes cuya juventud es
autntica, como la suya.
Muestras de aprobacin del auditorio durante el
notable discurso. Se retira en medio de una salva de
aplausos.
Romero Pelaez
Otro joven autntico, por la edad y por el corazn.
Carcter abierto y afable, se capta inmediatamente la
voluntad y la atencin de los oyentes. Sus palabras cla-
ras, arpegiadas, llenas de fe y de vehemencia van a
incrustarse en las almas despabilando entusiasmos y
afirmando convicciones. Estudia las posibilidades de
sostenimiento del rgimen. Alba, Snchez Guerra,
Camb, Ossorio, Duque de Maura, todas las figuras
prominentes de la poltica que pudiera contar, pasan
por su tamiz minucioso, con personal conocimiento de
muchas de ellas, demostrando que ninguna est ni
puede estar con la monarqua. Qu le queda pues?.
Unos escuadrones de Seguridad y de Guardia Civil.
Triste afianzamiento!. En cambio, todos los de verda-
dero valer en la poltica, en las artes, en las ciencias, en
las letras, militan con ms o menos actividad en el cam-
po republicano.
La idea republicana es tan clara, tan natural y tan
lgica, que, preguntad - dice - en confianza a cualquie-
ra de la familia, de la aldea o de la villa por sus ideas
polticas, y si tiene alguna y es sincero, os dir que es
republicano. Salpimienta su discurso con sabrosas
ancdotas: Un hijo de un seor que est presente llega
a casa alarmado:
- Pap, sabes lo que pasa?. Que en el colegio
hay uno que es monrquico.
Un joven pariente de otro seor que tambin est
presente, va a ver una hermana que es monja, y va
preocupado, temiendo a discusiones polticas. Hablan
de varias cosas hasta que la monja le dice:
- Y de poltica, qu me cuentas?.
- Mujer, no me hables de eso!
- Y por qu no he de hablarte?
- Porque, ya sabes que yo soy republicano.
- Y que? - le dice la hermana. - Si yo tambin lo
soy!
La vspera dieran otro mitin en Laln, y se hicieran
por all rogativas y novenas para que lloviera a fin de
que la gente no pudiera acudir (debo advertir que este
mitin tuvo lugar en la plaza pblica). Y no llovi, como
tampoco llovi en La Estrada hasta pasado el acto. Y
MANUEL GARCA BARROS
138
es que parece que hasta Dios se hizo tambin republi- desenrola unha laboura intensa, quizis demasiado pra
cano. un home soio. Tanto o que Galicia lle tn que agrade-
Estas ancdotas las contaba Romero Pelez. Pero cer.
yo mismo, que maltrazo estas lneas, tuve aquel mismo Con verbas garimosas, sada A Estrada que soio
da la satisfaccin de ver como dos simpticas mucha- conoca a travs do EMIGRADO, que lle chama culto e
chas de la villa se declaraban abiertamente republica- valente, e do libro La Estrada do Sr. Varela Castro.
nas. Es un sntoma digno de tener en cuenta. Agradecemos o conceuto que a nosoutros nos adica e
Romero Pelez durante su disertacin dialoga con aceutmolo por ser de quen . Pero dende hoxe, di, co-
el pblico, el que responde todos o una Si! o todos a noce a Estrada por haber pulsado as suas posibilidades,
una No!. Jams se ha visto un pblico tan penetrado e a impresin que leva outamente consoadora.
con el sentir de los que hablan. A tanto alcanza el ha- Fai un recorrido poi-a poltica noxenta da Diutadura e
bias el lenguaje de la verdad. poi-a da post-diutadura, que non-o menos, cuia conse-
Romero Pelez cosech entusiastas aplausos du- cuencia o momento hestrico presente tan cheo de
rante su discurso y al finalizar el mismo. Y aparece. interrogantes s que hai que responder forza. Di que
Poza Juncal Galicia non podera ir decorosamente con ningn partido
afeuto rximen porque ningn recolle as aspiracins
das rexins nin-as reconoce pra nada, mentres que o seu
reconocemento fegura no programa de todol-os partidos
democrtecos dend' o repubricano comunista. Adica un
recordo garimoso s emigrados que tanto fan poi-a
Estrada e por Galicia en xeral, ora mandando carios pra
saldar o dficit econmico do pas, xa estabrecendo
escolas ou axudando s entidades que traballan poi-ali-
beracin e diificacin da Terra. Fala das aspiracins
lexitimas de Galicia que ca-a repbrica darn un paso
firme dreit' o seu cumprimento. Mostra como o rxime se
tambalea de tal xeito, que non se precisa exrcito, senn
que abonda pra irlle contra un equipo de futbol, e, quizais
and aun escuadrn de barrendeiros, pois soio custin
de barrido, e hasta coida que ser comenente criar a rde
de cabaleiros da escoba.
Habla con ese aplomo, con esa seguridad del que
conoce bien el camino. Tiene que ser breve porque ya
es tarde y aun faltan dos oradores, y yo tambin tengo
que serlo por la misma causa. Habla de la especie pues-
ta en circulacin de que la patria es consustancial con
la monarqua, comparndola con la inscripcin jesutica:
Reinar en Espaa con predileccin a las dems na-
ciones. Expone como an queda quien ve en la reale-
za ciertas caractersticas que la distinguen y diferen-
cian del resto de los mortales, cualidades excelsas de
sangre y de espritu, algo sobrenatural y divino, cual
conviene al dictado de por la gracia de Dios.
Para demostrar lo absurdo, lo fantstico de estas
ingenuas apreciaciones hace un recorrido por la histo-
ria remontndose a los tiempos godos en que los pa-
dres matan a los hijos, los hijos a los padres, los her-
manos a los hermanos para sucederse en el trono, y
sigue la historia, historia de asesinatos de concupis-
cencia y de intrigas palaciegas, hasta cerca de nues-
tros das en que reinas de ms o menos santa aparien-
cia convertan en burdeles las antecmaras de sus pa-
lacios apareciendo los bastardos por uno y otro lado.
Cita los casos llamando por sus nombres las cosas y
las personas deduciendo que poca gracia de Dios pue-
de haber en todo eso, tal como la gracia de Dios se
entiende o pretende entenderse.
Habla de los beneficios de la Dictadura aludien-
do a esos amaados emprstitos que, negociados con
particular provecho de un banco, arruinan las hacien-
das municipales y al pueblo, por ende. Se refiere parti-
cularmente a La Estrada y a Pontevedra, y seala las
obras hechas con esos emprstitos y que tan gracioso
resultado estn dando. Muestras evidentes de aproba-
cin de los oyentes. Se afirma en la idea republicana,
nica salvadora y se retira en medio de una calurosa
ovacin que se reproduce atronadora al aparecer ante
el pblico
Antn Villar Ponte
Flanos, como de costume, na nasa fala querida,
na nosa fala d encanto. Paladn resolto do galeguismo
redentor, poi-a sua boca fala sempre Galicia, que lle r
nos beizos cando fala con risa d'optimismo, con risa
d' espranza. Flanos na nosa fala. D. Antonio e
chganos corazn a todos.
Di que ser breve por sentirse indisposto. i Ben se
lle conoce!. Villar Ponte un mrtir do traballo cotidin,
do traballo grato por unha banda e ingrato por moitas
do preodismo e da loita constante poi-o ideal. Villar Ponte
E vaise no meio d'unha salva de aprausos
atronadores, sentidos, garimosos, deixando nos peitos
un ha sensacin d' encanto, de sabor terra nai que revi-
ve nos seus beizos, nas sas verbas con grato e ardente
revivir, aparecendo
Pea Novo
Valor legtimo, sin trampa ni cartn, carcter franco,
voz vibrante y potente capaz de hablar a cien mil perso-
nas, sin micrfono. Redondea y enlaza los perodos con
maestra admirable. Las palabras brotan de sus labios
como el agua hecha perlas, de fuente cantarina, ya
mansamente, ya en cascada prodigiosa. El auditorio se
prende de sus labios, absorto, expectante, y hasta hace
el milagro de que cesara el ruido que intencionadamente
hacan en la calle algunos nios que no les dejaran en-
trar.
Bien: V que dijo Pea Novo?. Eso no me lo pregun-
tis a mi , que soy incapaz de tomar notas ya lo tengo
dicho. Y para seguir a estos hombres que tanto sienten y
tanto dicen de lo que sienten, hacen falta taqugrafos, la
luz ya la dan ellos. Adems, me propusiera que otro ms
capacitado hiciera esta crnica, pero no valieron supli-
cas. Verdad amigo Rivas?. Y ya puestos a hacerla de-
jando de ir a lo mo que es cosa diferente, esperaba los
peridicos diarios que hablaran del asunto para mejor
orientarme. Y ninguno lleg a mis manos.
Como me las arreglar, pues, con Pea Novo, infe-
liz de mi?.
Una cosa, si puedo decir. Y es que hablo con tal ca-
lor, con tal entusiasmo, con tal vehemencia, que si alguno
hubo entrado en el local poco afecto a las ideas republi-
canas, a la fuerza habr salido hecho republicano entero.
139
Causa tal impresin el discurso de Pea Novo que
el pblico aprovecha todas las pausas para aplaudir.
Las manos duelen pero no importa. Doliendo y todo,
seguiran batiendo dos das a dos das siguiera hablando
Pea Novo, el cual despus de tan larga y vehemente
disertacin se retira sin dar seales de fatiga y el pbli-
co lo premia con una ovacin atronadora, muchos pues-
tos en pie. Todo se merece tan formidable luchador
Satisfaccin
Puede sentirla y gozarla el Centro Republicano
Estradense por el xito brillante obtenido y por haber-
nos trado el primer acto de ciudadana pura que se ha
celebrado en La Estrada. Fue un acto serio, edificante,
bien ordenado y tal vez provechoso al ideal que se per-
sigue. Pueden, repito, estar satisfechos sus organiza-
dores, especialmente el amigo Fondevila que tanto tra-
baj para su realizacin.
Y termin esta crnica, en mi casa aldeana, lejos
del mundanal ruido y en una noche de lluvia, por ms
seas, y la firmo porque a ello me obliga el haber habla-
do en primera persona; y adems para que no pueda
otro cargar con la culpa de su poco afortunada redac-
LOITANDO SEMPRE
cin. Y lo soy.-M. Garca Barros
Otros detalles
Presidi el acto que acaba de researse, el Presi-
dente del Centro Republicano Estradense D. Jos
Pereiras Vidal, acompaado del Vicepresidente Sr.
Fondevila; y a sus lados tomaban asiento adems del
Secretario del Ayuntamiento D. Antonio Reino Garca,
que actuaba de delegado de la autoridad, y de los ora-
dores que tomaban parte en el mitin, nutridas repre-
sentaciones de los centros republicanos de Santiago
(entre los que recordamos a los seores Sanluis Ro-
mero, Pasn y Lameiro) . Caldas, Silleda y Cuntis. Ha-
ba igualmente un delegado del republicanismo de Ce,
otro de la derecha republicana de Madrid (el Sr.
Lissarrague Nvoa), y de Pontevedra estaba tambin,
adems de Poza Juncal , el Seor Echevarra Nvoa,
que no habl. Se recibieron adhesiones de Vigo,
Villagarca y Laln.
Garca Barros, Manuel
El gran mitin republicano de La Estrada>>.
Ga/icia. Buenos Aires. Num. 192.1-2-1931.
7'!- ...,...... .r r-:--' ... .,, -
a Ail!'.I e 1 A
;m,.JfJlfCI'...., 1-..D .. o.:.. .. lUI i!iJ ........
Contr_!_ os traidores; todo: incruso a violencia
o QUE sE PER<:ISA/Nuestro FesHnl en el Vapor "Madrid"t ..

E: - ..
5E
1
._.pf(A.O CAiDO
... =.:--:i .. 4 .. .. -:--.:.. .. -:::.-=:=J
Xornal Gal icia de Buenos
Aires no que ten publicado
Garca Barros
MANUEL GARCA BARROS
140
Carta do teniente alcalde da Estrada
diante da condea a morte aos concelleiros
Crcere de Pontevedra, 13 de Marzo de 1937
Ramn Fernndez e demais compaeiros
Amigos e correlixionarios da Estrada:
Estes compaeiros nosos, que o barmetro da exis-
tencia lles puxo no grao de ter que sucumbir, a mercede
da calumnia e a infamia; estes homes que con esprito
forte, diante da mis ignominiosa das acusacins tiveron
que ser vctimas dunha sentencia inocua para ser in-
molados en aras do ideal puro e inmaculado da Rep-
blica, que anda despois de executados, xurdirn
sempre por onde caia unha soia pinga donoso sangue;
estes homes que os seus fogares se cobren de loito, e
o corazn das sas vivas, e os seus inocentes fillos,
estn empaados, e horriblemente contorsionados,
pola amargura de que estes miserables esuxan
as sas mans no noso sangue sen mancha;
estes homes que a vos se dirixen para
encargarvos un ltimo e postreiro en-
cargo especial, que saberedes
cumprir fidel e estrictamente todos,
posto que a lembranza destes mrti-
res perdurar na vosa memoria.
Pois ben!. Estes homes (cadavres
viventes) recomendanvos ante todo
serenidad e, moita serenidade, para soportar
o duro trance, cando vos digan que estes
queridos amigos vosos leen sido
executados; e logo invariables da
causa, rogmosvos non
abandonedes as nosas pobres es-
posas, e os nosos queridos fillos,
a estes dicdelles que os seus pais
morreron polo ideal santo da Re-
pblica, pola rexeneracin da Es-
paa de menesterosos e dos
famentos. Polos honrados traballadores nobres,
fusilronnos. Esperamos (recalcamos isto) miredes
moito polas nosas vivas e polos nosos cativos, que
lean tan saquera pan para amortecer o fame destas
criaturas que quedan sen ter que comer. Vos que sodes
honrados, que sodes homes que tendes corazn co
fibras de republicanismo, coma ns, sentidas a par que
ns como embarga o noso teito a dor, non por morrer,
pois demasiado sabedes a enteireza que nos caracte-
riza, senn por ter que deixar a hora bendita do trunfo
que se aproxima, e non poder velo. E agora que falamos
e mencionamos o trunfo, esta hora que est moi prxi-
ma, esta hora que a pesar donoso estado de marricin,
que por estalo as non podemos ver, nesta hora que por
supoernos que os vosos corazns tratarn de evadir-
se dos vosos peitos coa emocin; mais nesta hora, que
todos, ao grito unsono de viva a Repblica; nesta hora
que a bandeira tricolor ondea na cspide mis alta da
Estrada, nesta hora amis grande, quizais, para ns
que os sculas viron, nesta hora queridos
correlixionarios e camaradas nosos, nesta hora smbo-
lo da redencin da nova era; que no medio de vs a
toda voz resoe, se escoite, cal prezado clarn, en todos
os mbitos da Estrada, e digan moi claramente sen pre-
cisar de altavoces, fantoches hipcritas e canallas como
acabamos de deixar no mundo dos vivos, que pronun-
cien esto: Republicanos!. Queridos camaradas, exis-
ten nestes momentos de innegable esquecemento mis
nomes que ternos que gravar con letras de ouro, o nome
de mis mrtires da Estrada, vitrinas da mis ignomi-
niosa opresin que os sculas viron: Ramn Fernndez
Rico, Manuel Nogueira Gonzlez, Jess Puente
Fontans, Jos M Pena Lpez, Cndido Tafalla Trois
e Jos Rodrguez Langiao. Tampouco irnos a esquecer
a Jos Gmez Rivas, Manuel Ponte Porto, Jos
Fernndez Cortez, Jos Vidal Pusa, Manuel Vzquez
Cruz e Jos Graciano Garca e vs engadiredes
se algn mis cae despois de ns.
Queremosvos dicir con esto vecios e
compaeiros, que nos consta saberedes
cumprir co voso deber; pero como as
mesmo nos consta que pronunciaredes
os nosos nomes, e o mesmo os das
nosas familias, e se algn ten ca-
do coa famosa lei de fugas que
tanto imperou para todos estes;
Xustiza, xustiza, xustiza, e unha ad-
vertencia: Se vos parece que anda pa-
gando coa vida non ternos cumprido co
noso deber, daquela correlixionarios,
non lla fagades, e queredes que
siga a farsa, que siga. Pero
lende presente que estas voces
e consideracins que vos
tacemos ao prisma do novo
rxime, tede moi en contaos la-
mentos de ultratumba.
Agora que samos do feo
encargo; anda que nos
perdoedes o extenso que somos, outros encargos de
menor tara,,: Esperamos que na prxima reunin
despois de posesionarvos do Concello, conste esta car-
ta mal fiada no libro de actas. Que un ha das ras mis
cntricas da florecente vila levar esta inscricin: Mr-
tires da Estrada. E que obraredes como volo pedimos
no nome da repblica e da democracia, e do ideal que
nos leva a lomba. Queridos compaeiros nosos, estas
toscas lias que a vs chegan, son os ltimos latexos
do corazn destes Cristos,, que ao grito de matadeos,
matadeos,, que algns desgraciados tades vecios
nosos as o dixeron, as que non queremos
entristecervos mis, non queremos facervos sufrir mis,
tampouco queremos que sexades homes forxados
nestes suplicios que atravesamos todos. As que
compaeiros, o ltimo pensamento ser para vs:
Mostra que seremos firmes e enteiros diante do pique-
te, gritaremos con toda a forza dos nosos pulmns:
Viva a Repblica, viva o Frente Popular, viva a
Liberdade, viva a Democracia, e abaixo os tiranos!,
compaeiros, o ltimo abrazo e o ltimo pensamento,
cumprideo por ben da causa para que xamais a histo-
ria do mundo lea que soportar tan horrendos crimes.
Sade camaradas, ata a eternidade.
141
LOITANDO SEMPRE
GALEGOS:
Galegas. Hirm,ins na Terra. Galicia
chama s vosas portas. Quere infundir-
vos ls no esprito pra que vexades cla-
ro a trascendencia do momento pre-
sente. Quere que a ergades do fango
d'escravitude en que xeme dende fai
catrocent.os anos e axudedes a levala
poi-os vieiras da 1nv:1 aurora que nace
con fulxores de E is!a a ho-
ra, galegas. Os tempn' son chegado .. ,
e pra que os aporvc1tedes chama as
vosas portas. Se vos facedes xordos a
sua chamada non seredes dnnos de
chamarvos fillos d'Ela.
.

Galicia, nazn ben detremiada po-
i-a xeogrniia, poi-a Hestoria, poi-a ra-
za, poi-a !ala, n'outr'ra grande e res-
petada conservando a sua persoalidade
foi submetida a Castela, como sabe-
dest poi-os reis catlicos, pra c'unha
amalgama de pobos facer. un reino
grande que aumentara os seus dome-
as e o seu podero.
Pardo de Cela, o grorioso insumiso,
mais que poi-as armas poi-a treizn e 1
o soborno, foi feito prisoeiro e colgado
d'unha forca .en Mondoedo, e dend'a-
quela, Oalicia foi manumitida, escravi-
zada e aldraxada, quitndolle todol-os
dereitos, incruso o de sere representada
nas Cortes de Castela, outorgndolle a
Zamora o privilexio de !alar e votar por
ela. Galicia non foi nada pr" Hespaa
mais que pra quitarlle os fillos pr' ue-
rra e os carios pra soster o esplendor
de Castela. lmpxolle a fala dos opre-
sores, fxose bulra das suas costumes
patriarcaes e suxetouse a leises alleas
comnentes poder central sin ter en
con ta pra nada as caraiteris(ecas da Te-
rra que siquera !les intresaba conocer.
Os seores mais ricos, son obrigados
a trasladarse a Castela, e d'iste xeito,
as rendas das !erras, que antes queda-
ban no pais, emigran pra Castela e al
se nvirten. E a vida na Galicia fxose
tan imposibre que os seus fillos tiveron
que esparexerse pvr todal-as tetras do
Praneta pra denil'a emigracin axudar
a man ter as suas familias esfamiadas cos
trabucos, seguindoos a Iodal-as bandas
o desprezo e os aldraxes que sobre iles
botara Castela como fillos escravos
d'unha terra escrava.
Agora compre que vos digamos o que
o Estatuto, sobortodo a vosoutros, la-
bregos,que vivides encorvados sobre o
legn e sobre o arado, soio atentos
!erra pra quitarlle o pan que en .tioa
parte non comedes.
O Estatuto O alego a Constitu-
cin que O a licia se dar a si mesma e
da cal dimanaran leises axeitadas s
necesidades da Terra, as condicns do
noso vivir, e que !aremos nosoutros
mesmos.
Deic'agora, o Estado centralista ben
gobernando dende Madri pra tod'
Hespaa, coma si os minilundios de
Galicia, os latifundios andaluces, as
arideces de Castela e as hartas de Va-
Pero, o esprito de Galicia viveu aco-
chado po1-as suas frondas, aniado no
verdor dns sc us vales, oureado poi-os
relentes das suas carballeiras e os seus
pials !ungadores e arrutado poi-os pa-
xaros cantareiros poboadores dos seus
verxeles frolidos. Viveu no curazn dos
seus bos fillos, viveu na arpa dos seus
poetas culminando en Rosala, Curros e
Pondal, viveu nas arelas dos precurso- .
res e nas lrmandades da Fala e re- lencia, !oran todo a mesma cousa. E
surxe agora potente e vigoroso no pei- co-iste xeito de gobernar, se outras re-
xins poideron outer ventaxas, Galicia
to de centos de loitadoras que se. espa- saieu sem re erxudicada.
llan poi-os campos galegas padncando p p
a boa nova, a boa nova de que chega- Co Estatuto, gobernarse Galica co-
mn-0s tempo os sin que leamos que
1

1
b,
1
d dar contas nin ningun tea que pedir-
se evan e so re si mesma e se aga o-
na dos seus destios. nolas. O que nos sexa necesario pode-
Galegas: A Repbrica truxovos no
seu regazo, con quenturas d'agarimo a
chave do encerro das vosas libertades,
ali !echadas pasa de catro sigros. Pra
conquerilas, !endes por diante un soio
camio: o camio das urnas onde se
votar o Estatuto aprobado poi-os
aiuntamentos na memorabre Asambreia
de Compostela. Pero, ise camio est
aberto agora; se non-o andades a tem-
po,cerrarse quizis pra sempre,pois se-
r deficel que se abra novamente. Isto
quer decir que, agora ou nunca. Ou li-
bertade ou escravitude. Deixaredes de
ser libres soio por non querelo?
Oalicia, vosa Nai, non espera de vo-
soutros isto. Non !agades que chore so-
bre uns fillos desleigados que non qui-
xeron defendela. Porque, d'aquela, non
soio se redes escravos, senon que, _ade-
mais, mcrecedes selo.


remos estabrecelo, e o innecesario po-
deremos suprimilo, e solo asi, c'un r-
ximen de libertade aututona podere-
mos levantar a Terra e encarreirala po-
i-os vieiros d'unha prosperidade !ro-
rescente e segura.
Co Estatuto afianzaremos a nosa per-
soalidade, afogada, como se dixo, po-
i-os reis catlicos na persoa do ltemo
paladn das libertades galegas, Pero
Pardo de seremos ns, e o
nome de galego non ser sinnemo de
escravo e de submetido, aldraxes que
botou sobre il a opresin de Castela.
Co Estatuto atenderemos debida-
mente nosa agricultura, nosa indus-
tria, bases da riqueza da Terra, que o
Estado centralista asoballou decote-con
trabucos qu.: iban a remediar necesi-
dades alleas deixando a Galicia orla de
vas, de portas, de granxas, d'escolas
d' Agricultur e de Pesca, fomentando
eis o noso atraso e a nosa probeza.
Co Estatuto' poderemos aporveitar os
saltos dos nosos rios, eleutrificando a
MANUEL GARCA BARROS
Gallcia e redimndoa do !rebuto auto-
mobilsteco que paga extranxeiro e
que ter de sere a sua ruia.
Co Estatuto repartiremos equitativa-
mente os impostos, e .os carios que pa-
guemos, non fuxirn da Terra, senon
que sern empregados na mesma.
Co Estatuto criaremos unha cultura
propia, europeizando a Galicia, poen-
. doa outura dos pobos progresivos e
libres.
<De Estatuto, en fin, limparemos Te
rra' de i:aeiques, d'ses caciques que
carabeando de color a cada hora, se
colan por aritre vosoutros coma mesas
salvadores, non sendo mais que saban-
dilras pestilentes que o trastornan todo,
Jmpedindb que se faga nada pritico e
nadab.
TIP. LA AR:rlSTICA>.-ESTRADA.
De como o Estatuto de Galicia sii-
fica t<>do sto, xa vol-o dirn nos m-
tins por ahl adiante, stes homes'e stes
rapaces de esprto xeneroso que co co-
razn cheo de sinceridade e de amor
Terra se dron a propagar as doutrinas
salvadoras que lle abrirn a Galicia ca-
mios d'alborada, facendo d' un pobo
asoballado unha Patria grande e .din-
na.
Ddevos conta, labregos: O Estatuto
ser a salvacin de Galicia, que avo-
sa prpea salvcin. Quen vos fale con-
tr' Estahlto, s_er un mal galego, un
!reidor sua Terra, dinno da maldicin
da sua Ptria, que a mais triste das
maldicis.
.

142
Oalegos: .Que o Estatuto
sexa pra vosoutros unha ()USesin. Fa-
lade d'l todol-os das, a todal-as horas,
cos vosos parentes, cos vosos amigbs,
cos vosos conocid<Js; que isla sexa a
arela mais fonda que sintades na i-al-
ma. E cando chegue o dia sialado en
que Galicia de.::idir da sua sorte, o da
da votacin de Estatuto, que cada un
de vosoutros sexa, non un soldado, se-
non un capitn que encamie as hos-
tes da Patria a votar por Ela.
Soio as seredes homes, soio as se-
redes libres, asi se redes dos bos e xe-
nerosos., e Galicia, vosa Nai, ter pra
vosoutros a mais doce e agarimante
das su as sur;isas.
A Estrada, marzal de 1933.
Poi-o Comit estradense pro Estatuto de Galicia,
Francisco Alonso Rey M. Oarcla Barros
Presidente Sagredario
143
Emigracin e Instruccin
Cando Garca Barros regresa de Vigo proponse marchar para Cuba,
e anda que finalmente desistiu desta idea, este era o nico camio que
se atopaban moitos tillos de labregos para romper o cerco e conseguir
ascender dentro da estructura social que tia o pas naquel entn. Losada
Diguez describa as a situacin naquel entn:
Nace un labrego e xa neno topa con ese valo de caciques; atpase
sen escalas e sen poderse instrur, porque eses homes que todo o domi-
nan, ignorantes como eles ss, non coecen os beneficios da instruc-
cin, e cando os coecen, non dubidan en aproveitarse do dieiro desti-
nado s escalas ou empregado nelas, senn que escolleron sempre o
primeiro.
Sen educacin, na intelixencia, sen ensino agrcola, o neno vaise facendo home
e da vida coece s a parte negra, escoita na sa casa falar constantemente da
miseria, escoita que preciso acudir ao usureiro, ou pedir favores a tal cacique
e ante el vai aparecendo toda a tea de araa que tecen esas araas politiqueiras ...
1
O certo que podemos constatar como as profesins liberais, o alto
funcionariado, os cargos polticos, eran desempeados por membros de
certas familias ben situadas ao comezo da implantacin do novo rxime.
Ao analizar a poltica de bandos a fins de sculo e principios deste, xa
se expuxo a sa composicin, e como estaba mis relacionado o
enfrontamento coa necesidade de facerse co control da administracin
creada (Concellos, Deputacins, etc ... ) por parte dunha serie de fami-
lias, que polo enfrontamento ideolxico ou de clase. O control destas
institucins era esencial para darlle unha sada laboral aos membros
LOITANDO SEMPRE
Certame escolar dos
Pereirios no que
participou Garca
Barros co seu coro de
nen os
MANUEL GARCA BARROS
144
Directiva de "Hijos del
Ayuntamiento de la
Estrada" en Cuba
destas familias. Isto non quita, que algns dos dirixentes do momento
tivesen ideais polticos, pero que para levalos a cabo tian que satisfa-
cer a demanda da sa clientela para recibir o seu apoio.
Ao marxe atpanse as clases populares que dentro dese contexto
tian case vedado o acceso a determinadas funcins que se creaban coa
instauracin do Estado Liberal: administracin de xustiza, sade p-
blica, alta burocracia do estado, ensino, etc ... ao menos dentro da situa-
cin de subsistencia pola que atravesaban aqueles segmentos da
poboacin en condicins precarias de vida, que era a maior parte dos
habitantes deste pas. Non se atopaba vedado desde o punto de vista
legal dito acceso, pero si pola carencia de un sistema de Educacin
Pblico Gratuto que garantise a efectiva igualdade de oportunidades
entre todas as persoas concorrentes para realizar ditas tarefas. E as cla-
ses populares non dispoan de capacidade econmica para custear unha
carsima formacin acadmica.
Neste escenario caban poucas posibilidades de mobilidade social
en funcin da orixe: a carreira eclesistica (financiada por institucins
benficas), a carreira militar (se ben difcil que cheguen a alcanzar
pos tos relevantes salvo en contextos blicos), a delincuencia (o asasinato
a soldo, roubo, etc, sempre que se efecten amparados ou permitidos
polo poder, pois en caso contrario a mobilidade descendente) e sobre
todo, a emigracin, xa que logo o factor clave de mobilidade social do
mundo moderno, o ensino, na sociedade tradicional galega era
practicamente inaccesible. Desde a emigracin consguese romper esas
barreiras, primeiro nos pases de destino, creando nos centros de emi-
grados escalas de formacin para producir cadros intelectuais, que
sa vez retornan ao pas de orixe e crean escalas e activan o proceso de
extensin do ensino a toda a poboacin.
Como di Raymond Boudon
2
, o status social evidentemente adqui-
rido logo do nivel de instruccin, e non se pode falar de mobilidade ata
que tendo adquirido un individuo un status social, este ltimo pode ser
145
comparado ao do seu pai.
A xeracin de Garca Barros, a xeracin onde detectamos real-
mente maior mobilidade social en relacin coas xeracins anteriores.
Fundamentalmente esta mobilidade posible a travs da emigracin
que nos permite descubrir moitos casos de fillos de labregos e pequenos
comerciantes que chegan a ocupar altos cargos na administracin, na
poltica, no xornalismo, no ensino, etc ... Todos eles teen en comn ter
pasado algns anos por un pas estranxeiro no que racharon as relacins
de dependencia que os suxeitaban ao seu status en Galicia. Porque exis-
te xeralmente unha relacin elevada entre o nivel de instruccin alcan-
zado por un individuo e o seu status social, e este nivel de instruccin
non era viable conseguilo en Galicia, pero si nos centros industriais de
destino das masas migratorias.
Pero ademais, esas colonias de emigrantes neses pases, entran en
contacto con ideas das que nunca oran falar en Galicia, e sobre todo
son conscientes da sa diferencia, da sa identidade distinta en canto
galegos a respecto dos outros (Catalns, Andaluces, Canarios, Valen-
cianos, Italianos, Turcos, etc ... ), algo que en Galicia non tian a mido
oportunidade de contrastar.
Esas novas ideas sobre a ciencia, a sociedade, a natureza, e mesmo
a relixin, que quizais non tiveran ocasin de escoitar no seu pas de
orixe, e proporcionan un sentido s sas vidas e sa clase social, mis
axeitado que o que lle inculcaran nas catequeses e nas misins, ou no
servicio militar.
Os lugares de destino mis relevantes da emigracin estradense foron
Cuba e Arxentina (Buenos Aires), existindo tamn importantes colo-
nias en Montevideo, Porto Rico e Cdiz. Unha vez chegados a eses
pases os emigrantes soen sentir necesidade de organizarse e crear
colectividades que por unha banda sexan lugar de encontro e apoio aos
vecios, e por outra, permita incidir no lugar de orixe a travs dun
programa de actuaci9ns. As, sen ter que remontarnos aos tempos do
Estradense Waldo Alvarez Insua fundador do Centro Galego e do
primeiro xornal galego da emigracin, El Eco de Galicia, en Cuba,
ternos a constancia da intervencin da asociacin Hijos de La Estrada
LO/TAN DO SEMPRE
Garca Barros cos seus
alumnos da escala de
Rubn en 1916.
Esta escala est
constru da e financiada
pala sociedade de
emigrados Unin de
Rubn
MANUEL GARCA BARROS
146
Xos Fondevila vocal
de ensino do Centro
Gallego en Cuba e
secretario da Unin de
Rubn.
Foio promotor de centos
de escalas que os
emigrados crearon en
Galicia. Un ha vez na
terra natal, seguiu coa
sa teima da renovacin
pedagxica e a
extensin da escala a
todo o mundo.
Na Repblica ser
presidente de Esquerda
Republicana e
Concelleiro por esta
organizacin
no establecemento de colexios no concello estradense desde primeiros
de sculo. Mis concretamente a Sociedade de Instruccin Unin de
Rubn de Cuba (con delegacins en Cdiz); presidida por Francisco
Paz, e destacando na sa directiva o nome de Xos Fondevila (futuro
presidente de Izquierda Republicana en A Estrada), fndase como
Sociedade de Intruccin o 2 de decembro de 1906 en La Habana, e abre
unha subscricin popular para a realizacin dunha escola nesta parro-
quia.
a travs de accins deste tipo que se pretende romper os obstcu-
los reais que impeden a mobilidade social a travs da democratizacin
do ensino. O propio Francisco Paz describira as a sa intencionalidade:
Difundir a instruccin fundando en Rubn unha escola apropiada de nenos e
nenas con todos os adiantos pedagxicos modernos e con edificio propio que
rena as condicins apetecidas, a misin que esta Sociedade se impuxo e que
pensa realizar cumpridamente, para o cal necesita o entusiasta apoio de todos
os fillos de Rubn e demais parroquias colindantes de boa vontade, dos que
garden cario inmenso cara aquel fermoso anaco de !erra galega que nos veu
nacer e no cal se deslizaron os nasos primeiros anos, dos galegas que leen vivo
o sacrosanto recordo da patria, de todos os que de veras amen Galicia.
3
147
O modelo de ensino cientfico, moderno e avanzado, agora, proponse
baixo o cumprimento estricto da mxima cristin de ensinar a quen
non sabe, tentando frear o rexeitamento inquisitorial da igrexa entra-
da de novas ideas nos mbitos das sas parroquias. Pero finalmente
ter que producirse a colisin cun modelo relixioso que defende a pre-
sencia do control eclesistico en todas as ordes da vida, e sobre todo na
educacin.
Outra entidade Estradense en Cuba o Club Estradense de La Ha-
bana, que tamn participa das iniciativas benficas que abarcan, desde
a axuda a un vecio ao que se lle queimou a casa, ata a colaboracin na
celebracin de festas patronais. Ista entidade non ten en si o fin de
promover o ensino senn que isto competencia doutra institucin creada
a tal efecto: A Sociedade Estradense de Instruccin de Cuba.
A preocupacin pola Instruccin en calquera caso unha constante
nos emigrados que se topan cun destino laboral condicionado por non
ter outra capacitacin. As o expresa no Estradense Xon Cajaraville
desde a Habana no 1907:
Pobres! Se non os mandan preparados, mis que para arrincar !astros ou cor-
tar canas, traballo rudo, que facan os negros a forza de fusta! '
Finalmente a Escola de Rubn constrese e contrtase a Garca Ba-
rros como mestre. Este, obtivera o ttulo de Maestro de J!l Ensino Ele-
mental en 1905, e en 1911 exerce por primeira vez de mestre nunha
escola da parroquia de Callobre:
... a requirimentos do cura que rexa daquela esta parroquia de Callobre, na que
acababa de aveciarrne, e algns vecios da mesma. Tera uns trinta rapaces,
contando tamn as rapazas que nos meses do apuro do traballo quedbanse
pala metade. A mensualidade acordada fara a de unha peseta por cabeza, que
algns se lle figurou esaxerada, mandndome por isto un s dos dous ou tres
rapaces que tiveran para mandarme
5
Pero ser en Rubn onde se aplique as novas tendencias pedagxicas
inspiradas desde a emigracin e que comezan a debaterse na prensa
local. As, en xuo de 1916 podemos ler un artigo asinado por Unha
Rubinense no que se fala do cambio de enfoque que debe ter a educa-
cin:
O concepto de Escala primaria est sufrindo un cambio radical nos nasos das.
Criase, e por moitos vense crendo, seguindo as doutrinas de Spencer, que a
Escola debe ser unha preparacin para a vida. Esta opinin, sen embargo
vai perdendo terreo entre os pedagogos. Moitos educacionistas sosteen, que
a Escola non simplemente unha preparacin para a vida, senn que
ou debe ser a vida mesma
6
.
Neste sentido defendese un ensino prctico fronte aos floreos erudi-
tos que non teen ningunha aplicacin real. Tamn que a escola parta
do entorno, do coecido para adentrarse no descoecido. Deixar de
confiar o ensino aos libros e poer a atencin na experimentacin dos
propios alumnos.
E sobre todo tratase de xuntar escola e sociedade, e, que mellor que
as festas escolares?. Garca Barros aproveita a Festa Agraria de 1916
conmemorativa da loita labrega, para inaugurar este tipo de experien-
cias e intervir cos seus alumnos nesta actividade. As era recollido pola
prensa:
En anos sucesivos o mellar nmero desta festa, sen dubida algunha que estar
a cargo do mestre de escola. Non puido suceder as agora porque non era anda
LOITANDO SEMPRE

! ,,
'; -: ..
foauuraei6a ele la E10ut)1 d Nin11 de T1t..lt<., fundada por lot hij.,.
dedich1p1rroquiaresidtntntnt1t101pital
Escala de Rubn
MANUEL GARCA BARROS
148
Xess Matalobos,
secretario da Unin de
Rubn en 1916. Chegar
a ser vocal do Centro
Galega, e fundador de El
Emigrado da Estrada
senn uns recente chegados esa pliade de intelixentes profesores no que ten o
pobo postas tantas esperanzas. Como un anticipo do que suceder outros anos
poderiamos presentar aqu o labor aportado pola dignsima mestra de Callobre
e o competente profesor de Rubn, Sr. Garca Barros. Pero algns nmeros do
ECO xa se ocuparon desto, se non recordo mal. non se borrar facilmente da
memoria dos nenas de Rubn, que eu vin tan respectados polo pblico, o cadro
vivo de tanta solemnidade. O ltimo figurn social se manifesta por unha obse-
sin polo neno . ...
7
Con motivo da participacin neste certame escolar a Sociedade de
Instruccin Unin de Rubn de La Habana, presidida por Francisco
Paz, e sendo o seu secretario Xess Matalobos, entrganlle un diploma
e rndenlle homenaxe a Garca Barros polo altrusta e esforzado labor
cultural realizado en pr da educacin infantil e en premio ao trunfo
alcanzado pola escala da sa Direccin.
Pero ademais de Garca Barros empezaban a destacar outros novos
xovens mestres que pasaron polo bao purificador da emigracin e
empezaban a aplicar innovadoras ensinanzas. Este o caso de Otero
Abelleira. En 1917 A Nosa Terra, rgano daslrmandades da Fala facase
eco da seguinte noticia:
O ilustrado mestre de instruccin primaria, en Cereixo (A Estrada) Sr. Otero
Abelleira, ten mentes de dar unha clase semanal de idioma galego.
Non somos homes de gabar abondo ao Sr. Otero Abelleira. Novas como a que
el nos d, fan no esprito unha impresin tan doce como un bico de nai. E cousa
que nos ergue o corazn e nos fai xuntar as mans para aplaudirmos, saber do
proxecto deste mestre, merecente de ser imitado por todos os seus colegas galegas.
As se fai patria.
Moi ben, Sr. Otero, moi ben'
Otero Abelleira, xunto con outros emigrados retornados, con novas
ideas, e unha posicin social xa folgada, propoanse intervir na
sociedade, ben, tentando reorganizar o sindicalismo agrario - dividido
e debilitado ao comezo dos anos 20 -; ben, canalizando as enerxas de
aln mar cara os obxectivos polticos progresistas e patriticos deseados
polas lites das sociedades de emigrados.
Neste sentido recebe a encarga das organizacins estradenses en
Cuba para editar un xornal, e dirixir o Centro de Emigrados que vele
polos intereses e cumprimento das consignas dos ausentes.
Pola sa banda, Brea Abades asume a representacin dos emigra-
dos en Arxentina, e sendo convecio e amigo de Otero Abelleira, apun-
tase ao proxecto do xornal El Emigrado, pero coa pretensin de neutra-
lizar o seu anti-riestrismo e apoio a Viondi, coa defensa da asepsia e
apoliticismo do xornal.
Nestes momentos, a confluencia das organizacins agrarias e de
emigrados empeza a supoer unha reestructuracin do propio agrarismo
e dos movementos sociais na Estrada. De feito unha organizacin de
emigrados en Arxentina a propia Federacin Agraria nese pas, se
ben tamn existe o Comit de Residentes do Distrito de A Estrada. Por
outra banda, na direccin da Federacin Agraria na Estrada, toman o
relevo xente como Otero Abelleira, Xon Cajaraville e Brea Abades,
que proceden da emigracin.
Como producto da unidade entre sociedades de emigrados e socie-
dades agrarias baixo proxectos de instruccin est o Certame Escolar
do Sindicato de Pardemarn, que ten unha entidade e resonancia moi
relevante na poca. Este certame escolar celebrado na carballeira dos
Pereirios supn o cumio da unidade entre escola e sociedade que
promoven as novas tendencias pedagxicas dos emigrantes. Trtase dun
acto cvico no que nenos e pais, mestres e lderes sindicais e polticos
149
celebran a comunin entre educacin e vida.
Mais, a pesar desta homoxeneidade aparente, a emigracin cubana
e arxentina responden a dinmicas distintas. Mentres en Cuba tradi-
cin liberal, rexionalista e republicana vn de vello (Curros, Alvarez
Insua, etc ... ), en Arxentina exista a dinmica interna dese pas que
interfera no desenvolvemento ideolxico das propias sociedades de
emigrados, con grande influencia do Partido Socialista Arxentino. De
feito chegou a reducirse s na calificacin de socialistas aos emigrados
arxentinos (PSOE e Radical Socialistas), e republicanos (Esquerda Re-
publicana) aos Cubanos. Por exemplo, Perfecto Porto (ltimo presiden-
te de ER da Estrada), Fondevila (concelleiro de ER da Estrada), Otero
Abelleira estiveron todos eles en Cuba. Mentres os membros do Partido
Galeguista (Camilo Pardo, Camilo Pereiras, Fraguas, etc ... ) son persoas
que se formaron e desenvolveron a sa actividade sen sar da Estrada,
e, en moitos casos, ao marxe do movemento das Sociedades de Instruc-
cin, por iso Garca Barros encaixa no grupo cubano, a travs do
movemento de renovacin pedagxica, dos certames escolares, da fun-
dacin de novas escolas, etc ... no que el participa desde a Unin de
Rubn ata a sa entrada na redaccin de El Emigrado.
Tase en conta que a escola de Rubn constrese en terreos doados
pola muller de Torres Agrelo, e que Xos Fondevila - sobrio de
Torres Agrelo e futuro presidente de Esquerda Republicana da Estrada-
presidente do padroado que rexe dita escola.
Mais a Federacin Agraria progresivamente pasa a ser ocupada polo
sector socialista con presencia dos ex-residentes en Arxentina. Isto pode
explicar a recolocacin de Snchez Brea, procedente do movemento
asociativo cubano, onde dirixe o xornal El Ideal Gallego, ao chegar
Estrada pasa a ocupar postos de responsabilidade na Federacin Agra-
ria, e finalmente, cando o republicanismo se escinde entre radical-so-
cialistas e Accin Republicana (Iogo Esquerda Republicana), Snchez
Brea pasa a dirixir o rgano de expresin dos socialistas, La Vanguar-
dia.
Por outra parte, Brea Abades pronto rompe co grupo de El Emigra-
do. Cando en 1921 este xornal e as asociacins de emigrados en Cuba
se posicionan claramente a favor de Viondi ( quen tamn estivo en Cuba,
cursando os seus estudios na Universidade de La Habana), Brea Aba-
des desmrcase e funda o xornal La Estrada. Pero os emigrados en
Arxentina apresranse en desautorizar a Brea Abades, descalificando
ao seu peridico por Riestrista.
Garca Barros en El Emigrado participa na polmica, inserndose
claramente no grupo Cubano capitaneado en La Habana por Xos
Loureiro Garca, Xess Matalobos Porto (primo de Perfecto Porto). En
todo caso, Ken Keirades nunca tomar a Brea Abades como un
verdadeiro adversario, mis, nin sequera o tomar en serio:
Eu comprendo moi ben que o que fas buscar o codelo. Pero Por Deus! non
xeringues. Ese non o camio e vaia por consello. Por Cereixo e Vmseiro contan
que estn os xornais subidos. Al podes buscalo, amigo Brea e moi honrada-
mente.
Baixa o aro, se queres, e resolvers o problema
9
Brea Abades era considerado mis ben como un vividor que como
un contrincante, e, no fondo, as relacins persoais con el por parte de
Otero Abelleira, sempre foron cordiais chegando a ser o grupo de El
Emigrado un dos mis preocupados por que se fixera xustiza cando foi
asasinado no ano 31.
LO/TAN DO SEMPRE
Xornal cubano dirixido
polo estradense
Snchez Brea, que
adicar un nmero a
Garca Barros
MANUEL GARCA BARROS
150
Directiva da Unin
Estradense en 1941
Mis, nun primeiro momento, coa creac10n dos Comits Anti-
Caciqus de Cuba e Arxentina, o enfrontamento contra todo o que non
fose apoiar a Viondi provoca divisins dentro do propio grupo de emi-
grados, que consideran que calquera dispersin do voto favorece a
Riestra, e por tanto unha traicin sa causa. Entre os cubanos a
disidencia mis destacada ser a de Bernardo Mato Castro, o grande
terico das novas tendencias pedagxicas, que atacado en El Emigra-
do polo seu apoio terceira va entre Viondi e Riestra que representaba
Garca Negreira.
Varias veces indiquei ao Sr. Viondi, por encargo precisamente dos de La Haba-
na, o agrado con que todos veramos a sa afiliacin a un Partido, agrado que
ira en aumento tanto canto mis se aproximase s esquerdas. E ben puido o Sr.
Viondi observar, como o teen observado os que me tratan, que as mias ideas
teen pouca ou ningunha relacin co conservadorismo. E se aceptaba ao Sr.
Viondi como candidato, era porque non haba outro candidato de actuacin
mis liberal, cunhas ideas e posicin polticas que estivesen en consonancia
coas mias.
10
No caso Arxentino significativa a intervencin de Alonso Ros a
favor de Viondi. Este futuro Deputado do Fronte Popular dirixente
nacionalista clave na Repblica, nestes momentos ten clarsimo que
imprescindible xogalo todo baza de Viondi.
Pero ao fin Viondi perde, e queda demostrado que a influencia cua-
litativa dos emigrantes non se traduce nunha presenza cuantitativa nas
urnas. As tradicionais redes informais de captacin de voto da restau-
racin estn anda en pleno funcionamento. A derrota non provocou
nos dirixentes emigrados un efecto desmobilizador, non se cumpriron
as ameazas de frear a intervencin nas sociedades de Instruccin, como
tian ameazado os emigrados, senn ao contrario, fixo rectificar a
aqueles que como o propio Garca Barros se apresuraron a combater
duramente aos disidentes, e profundizar na utilizacin da escola como
plataforma para o cambio social. Ken Keirades dirixese as aos emigra-
151
dos tras da derrota de 1923:
Problema de educacin , polo tanto o da terrados vosos carios. As o !endes
comprendido xa vs galegos de Amrica, creando esas poderosas Sociedades
de Instruccin que deixan sentir o seu benfeitor influxo sobre toda a rexin
galega
11

Cando a finais do ano 23 os dirixentes da Irmandade Nacionalista
Galega pactan con Calvo Sotelo a sa participacin nas institucins da
dictadura de Primo de Rivera, o grupo de El Emigrado, neste momento
identificado coas consignas do nacionalismo, participa no goberno
municipal de Benito Vigo, mais desde o sector da emigracin arxentina,
desde un primeiro momento se denuncia dictadura.
Pero pronto o novo rxime decepciona as aspiracins nacionalistas
e progresivamente asntase a idea de romper co sectarismo e aglutinar
un fronte amplo que loite polo autogoberno e a Repblica.
Nestes momentos Garca Barros xa coecido na prensa galega en
Amrica, coa que via colaborando desde 1903 en espordicas
aparicins. Mis prodcese a consolidacin desta presencia na publica-
cin de orientacin galeguista Cltiga de Arxentina e en El Eco de
Galicia de Cuba.
A comezos dos anos 20 o movemento asociativo en arxentina, que
ata agora non tivo a influencia do cubano, empeza a moverse inspirado
polos mesmos ideais de liberalismo, laicismo e progresismo. Fundase
en setembro do 21 a Federacin de Sociedades Gallegas, Agrarias y
Culturales (FSGAC), na que a influencia do Partido Socialista Arxentino
convnase coa cada vez maior presencia de dirixentes nacionalistas
emerxentes como Alonso Ros, Suarez Pi callo e Blanco Amor (os
Cltigos), procedentes, como no ltimo caso, da Irmandade Naciona-
lista Galega de Buenos Aires. Mais o equilibrio de forzas na Federa-
cin feble e as relacins entre socialistas e nacionalistas cada vez son
mis crispadas, chegando expulsin da organizacin independentista
Sociedade d'arte Fonda!, e mesmo ao propio Blanco Amor
12

O enfrontamento co posicionamento centralista do PSOE e UGT,
que en Galicia tia como consecuencia a divisin operativa da esquerda,
en Arxentina provocou finalmente a excisin entre as das faccins
socialista e nacionalista.
A FSGAC agora cunha direccin galeguista, entra en contacto con
Villar Ponte, e o sector nacionalista da Corua, co que nestes momen-
tos se atopa en sintona o grupo de El Emigrado. Unha viaxe de Surez
Picallo, e posteriormente de Blanco Amor, consolidan esta relacin, e a
aposta polo proxecto dunha fronte republicana e autonomista. Esa fronte
ser ORGA, e paralelamente ao que sucede na Estrada con Garca Ba-
rros, e o sector de ex-residentes en Cuba que fundan esta organizacin
nesta localidade; en Buenos Aires boa parte da direccin da FSGAC
incorpranse ao proxecto <leste bloque republicano (Alonso Ros,
Regueira, Surez Picallo, Blanco Amor e Campos Couceiro ).
Neste contexto ternos que dicir que no asociacionismo estradense
en Buenos Aires tamn se produce unha evolucin paralela, coa escisins
e a formacin dunha organizacin de clara orientacin nacionalista: a
Unin Estradense, fundada o 8 de maio de 1926.
No ano 1929 esta organizacin, que membro da FSGAC celebra
unha festa na honra de Garca Barros, publicando un boletn no que se
definen claramente:
Desde o principio da fundacin da nosa sociedade veuse que a orientacin da
maiora era senn nacionalista directa, polo menos con unha tendencia moi
LOITANDO SEMPRE
Xos Loureiro
Secretario da
Asociacin de fil los da
Estrada en Cuba, e
escritor habitual nas
pxinas dos xornais da
emigracin (Galicia) e
no estradense El
Emigrado
UNION ESTRADENSE
1'\AHUeL GAl'tCl,t..
Semi1111io de Esllldios Oallegoa
nmo 27 DE JULIO DE 1929
MANUEL GARCA BARROS
152
Homenaxe a Xos
Loureiro tributado polos
emigrantes estradenses
grande. Nos primeiros momentos seguronse os pasos das mis galeguistas,
pero vendo os de a Unin Estradense que moi pouco se faca oeste sentido, foi
pouco a pouco orientando os seus asociados no terreo das nosas costumes, no
recordo da nos terra (tan esquecida nesta Amrica)".
Entre a Unin Estradense e Pillos da Estrada na Habana financian
no ano 1930 a edicin do libro Contios da Terra de Ken Keirades,
impreso pola editorial <<Ns.
Nestes momentos o referente dos emigrados arxentinos ser El
Emigrado e ORGA local. Xos Bernrdez Carams pasa a ocupar a
presidencia da Unin Estradense asumindo a correponsala de El Emi-
grado.
Cando se proclama a Repblica e o movemento social que aglutina
ORGA ten que tomar posicins a respecto de cuestin ideolxicas con-
cretndose en distintas alternativas partidarias desde a FSGAC enviase
Galicia a Surez Picallo e Alonso Ros co fin de participar no proceso
constitunte, e logo representar as aspiracins dos emigrados nas cor-
tes. O 26 de Maio do 31 Alonso Ros visita A Estrada en nome da
Unin Estradense, e presntalle o seu proxecto a Otero Abelleira e ao
grupo de El Emigrado. O grupo estradense xa tia tomado partido con
ORGA, pero Alonso Ros marxinado dentro de ORGA e finalmente
desaparece das listas para as eleccins xerais.
Mais na Estrada Brea Abades, con fortes vencellos na comunidade
de emigrados en Arxentina, via de fundar La Estrada Republicana, e
o esgazamento do Centro Republicano fai que tamn se desenvolva
unha pola socialista con grande receptividade entre a colectividade
estradense en Buenos Aires. Desde a emigracin non se toma unha
postura clara, se ben o asasinato de Brea Abades a finais do 31 e a
actuacin de Snchez Brea desde a secretara da Federacin Agraria
teen unha importancia clave no desenrolo dos acontecementos.
Snchez Brea funda no ano 32 La Vanguardia e pronto conecta cos
emigrados en arxentina, asumindo o propio Xos Bernrdez Carams a
conrresponsala do seu xornal en Buenos Aires, e recprocamente em-
pezase a fortalecer os lazos con este xornal rgano dos Radical-Socia-
listas da Estrada. Mis por outra parte a FSGAC adhirese ao Partido
Galeguista e o propio Xos Bernrdez participa nunha candidatura que
se presenta para dirixir a Federacin que fixa no seu programa o apoio
aoPG.
En todo caso, a participacin en diferentes organizacins, e as
relacins con estas, non implican un enfrontamento irreconciliable,
senn que haba algo que una a moitos dos membros destas opcins
partidarias: o autogoberno de Galicia. E desde a Unin Estradense
sempre se apoiou a todos os que, independentemente da sa participa-
cin nos Radical-Socialistas, Esquerda Republicana ou Partido
Galeguista, defendan os obxectivos polticos do nacionalismo. De feito
podemos ver participar conxuntamente nun mitin pro-estatuto a Garca
Barros (ER), Castro-Dono (PG), Pereira Rial (PG), Snchez Brea (RS)
e Alonso Rei (PG), organizado polo Sindicato de Pardemarn en marzo
do 33
14

Mais o importante que a unidade da esquerda era necesaria para
superar os requisitos impostos pola constitucin republicana para a con-
secucin do autogoberno, e finalmente, os socialistas, contrarios au-
tonoma de Galicia, foron conscientes da necesidade que tian do apoio
dos galeguistas e do movemento autonomista para chegar ao poder,
aceptando esta reivindicacin na constitucin do Bloque de Esquerdas
para acudir s eleccins no 1936.
153
Durante todo este proceso o grupo de mes tres vencellados a El Emi-
grado e as Sociedades de Instruccin foron organizndose politicamente
en Esquerda Republicana, no caso da maiora dos ex-residentes en Cuba
e do propio Garca Barros, no Partido Galeguista, mestres como Castro
Dono e Garca Nodar, ou nos Radical-Socialistas que no ano 1933
despois dunha excisin pasan a chamarse Radical-Socialistas
Independentes, continuando co seu rgano de expresin La Vanguardia
dirixido por Snchez Brea, e co seu maior bastin na parroquia de
Guimarei no que libran a travs do Sindicato Agrcola de Guimarei e
co apoio da emigracin arxentina, unha loita contra o mestre al desti-
nado, e contra o crego desta parroquia.
En canto ao grupo no que milita Garca Barros, ademais de preocu-
parse polo ensino elemental, nos anos trinta loitan pola consecucin do
ensino secundario en dous frontes, a Escola de Traballo, e sobre todo, o
Instituto de Segunda Ensinanza.
Esquerda Republicana da Estrada, a travs dos deputados pola pro-
vincia de Pontevedra, Tafall e Poza Juncal, co apoio dos socialistas
Gmez Osorio, Botana e Arbns presionan diante do Ministro de Ins-
truccin para conseguir o ansiado Instituto. Finalmente o Sr. Barns,
Ministro de Instruccin Pblica, accede ao rogo e leva ao Consello de
ministros o decreto de creacin dun Colexio Subvencionado de Segun-
da Ensinanza. O Cnsello de Ministros aproba a concesin.
O 28 de novembro do 33 inaugurase o curso 33-34 deste novo Insti-
tuto cunha homenaxe a Tafall na que participan as forzas vivas
estradenses dun amplo espectro ideolxico que vai desde Pedro Varela
ao alcalde Rodrguez Seijo. Neste Centro pasan a ocupar praza
intelectuais progresistas moi destacados no mundo cientfico, artstico
e poltico do momento como Antonio Fraguas, Vidal Abascal,
LO/TAN DO SEMPRE
A elite dos mestres
estradenses de entn:
Otero Abelleira,
Fernndez Daponte,
Fondevila e Garca
Barros (ltima fila
empezando pala
esquerda). Bernardo
Mato Castro (en primeira
fila con chaqueta clara)
MANUEL GARCA BARROS
154
Garca Barros en Petn,
onde destinado en
1927 ao aprobar as
oposicins
Villafranca, Maside, etc ...
A insistencia do grupo de Fondevila, Perfecto Porto, Otero Abelleira
e Garca Barros na escola como va de concienciacin social e capacita-
cin persoal para transformar o mundo, unha insistencia constante
que fai priorizar calquera proxecto educativo sobre outro tipo de
actividade. A creacin de escolas, a celebracin de actos escolares, o
debate das ltimas ideas pedagxicas, a gratificacin con premios para
animar ao estudio e a formacin, ser nestes momentos a maior preocu-
pacin do grupo republicano. Empezando a despuntar como idelogos
desta pedagoxa da liberacin, Corts Fernndez, Fernndez Da Ponte
e Bernardo Mato Castro. Este ltimo publica un folleto por captulos no
xornal El Emigrado titulado O benestar como resultado dunha boa
educacin. Todo este movemento respaldado desde un principio des-
de a administracin polo Inspector de Ensino Primario Xon Novs, e
sempre se busca unha implicacin maior do Estado na consecucin dun
servicio gratuto de ensinanza pblica laica e cientfica. Garca Barros
sntese por fin nunha atmosfera favorable na que se desenvolve en co-
municacin e debate permanente con cabezas de grande talla intelec-
tual aos que admira profundamente.
Pero a chegada do 36 frustra todo este movemento. O fusilamento
de Corts Fernndez, a morte a mans dos falanxistas de Bernardo Mato
Castro, e moitos outros mestres, e a expulsin da escola de Garca Ba-
rros, as como de todos os seus colegas de ideas renovadoras, moitos
deles alleos a calquera militancia poltica, supor para este xa vello
escritor estradense o asolagamento dun sono de emancipacin que non
poder volver a levarse a cab en moito tempo ao segarse as cabezas de
maior nivel cientfico e intelectual da Estrada e en xeral de toda Galicia.
Pchase a Escola de Traballo, suspndese o Instituto de Segunda
Ensinanza, frase a construccin do Colexio Prez Viondi, e no seu
lugar cranse Centros Relixiosos nos que imparten clase aqueles adep-
tos ao rxime que presentan como currculo intelectual os seus mritos
de guerra.
Garca Barros, que por fin saca a sa praza por oposicins no ano
27 e destinado a Pepn, na Comarca de Vern, sendo logo trasladado a
Ancorados, na Estrada, ver como lle retiran a sa escola, que mais que
o seu medio de vida, era o seu ideal de liberacin a travs da Instruc-
cin.
NO MES
1
LOSADA DIGUEZ, A. Educacin social El Estradense nums. 30, 31e34de6,13 dexulloe3de
agosto respectivamente de 1907. Serie de artigas asinados como Pedro Enxebre.
2
BOUDON, Raymondla desigualdad de oportunidades La movilidad social en las sociedades
industriales. Ed. Laia. 1983. Barcelona
3
Paz, Francisco Sociedad de lntruccin Unin de Rubn El Estradense. 11-5-1907. A Estrada
CAJARAVILLE, Juan Desde La Habana El Estradense 14-12-1907. A Estrada
5
GARCA BARROS, M. Pequena Cousa Dos meus recordos. Indita. Callobre. Xaneiro de 1960.
6
UNA RUBINENSE, la nuevas tendencias pedaggicas
Eco de la Estrada. 16-5-1916. A Estrada
7
MARTINEZ, J. Influencia que en el distrito pueden ejercer fiestas como la del 16 de Mayo Eco de La
Estrada, Num. Extraordinario 16-5-1916
8
ANNIMO Novas dacausaANosa Terra. Num. 25. 20-Xullo-1917. A Corua
9
HACHE (GARCA BARROS, M.) Cosquillitas El Emigrado. 30-11-1921. A Estrada
'MATO CASTRO, Bernardo Tribuna Libre El Emigrado 7-5-1923.
11
GARCA BARROS, M. Lieg y pas el da El Emigrado 7-5-1923. A Estrada
12
ALONSO FERNDEZ, B.AntnAlonsoRos, Crnicadunhafdelidade. Ed. Laiovento. 1994. Noia
13
FERNNDEZ COUTO, G. A Sociedade Unin Estradense; e mail o teatro galega, Sociedad Unin
Estradense, 27-Xullo-1929
14
GALICIA, 9-4-1933.
155
LO/TAN DO SEMPRE
Documentos 7
f
A derradeir-a leccin do tne.sh-e
Deseo do a/bum Galicia Martir de Castelao. Garca Barros, desde que consegue estas estampas
consideraraas como un tesauro e unha homenaxe aos seus moitos colegas asasinados
MANUEL GARCA BARROS
4 UNION ESTRADENSE
AOS ESTRADENSES
Por CASTELAO
ALFONSO R. CASTELAO
Conozo a Estrada dende fai moito tempo.
Teo da Estrada tantas lembranzas vellas!.
Eu tomaba o coche de Mato, cando escu-
daba en Sant-Iago, e marchbame Estra-
da, onde tia unha moza: a filla solteira de
Don Camilo Pereira. Con ela me casei, van
al trinca anos, e ali tivemos un filio, que
fo a nosa mellor ilusin e hoxc a nosa
mgoa. Na Estrada topei e-un amigo en-
_traiiable, un irmn par-a causa que deba
.embeber a miiia vida. Era Antn Lousada
Diguez, que agora xace co meu filio, na
mesma sepultura. Na Estrada contei con
.amigos inesquecibles, uns xa desaparecidos,
outros desviados do meu camio ideolxico
e os mas ainda fideles causa galeguista.
Senteime mil veces nos bancos pblicos da
Estrada, no anoitecer de mil das, e ali des
pclexbamos aos caciques. Apague i a mi-
TECNICO DIPLOMADO EN RADIO
Manuel Tato

Se hacen rcf ormas y
ac arreglan Receptores;.

1 CEVALLOS 1058 U. T. 23-1640 l

iia sede na fontc da praza, onde corre a
i-auga mcllor do mundo. Dciteime nas car-
balleiras sombrizas da Estada, n-un abando-
no total do meu ser. Fun a moitas fciras e
romeras. San Pedro de Toedo!, San Lou-
renzo de Ouzande!, San Xulin de Guima
rey!. Lin os semanarios estradcnses, porta
voces de moitas cruzadas polticas, e. fun
colaborador de "El Emigrante". Falci en
moitos mitins de propaganda poltica: na
Praza, no Mercado, no Campo da Feira ...
A derradeira vez que falei na Estrada foi na
propaganda estatutista ... Estaba eu falando
a tres mil estradenses e voaba por riba de
ns un avin que deixaba ca-er exemplarcs
do noso Estatuto ... Foi o derradeiro mitn a
que asistn al ... e non-o podo esquecer. An.
da estou vendo a seis labregos montados en
outros tantos cabalos, escoitndonos... En
fin; a Estrada e o esceario en que se desen
rolaron as mais punxentes esceas do meu
pasado vivir. O mesmo apclido que eu le
va procede da Ulla, d-un ab meu, que bai
xou ribeira do mar coa mesma intencin
amorosa con que, decorridos moitos anos,
rubn cu montana.
Din que as camps de Liripio fon csco
rrentar os tronos. Ogall que resoen e.n Bos
Aires as camps de Liripio e fogan posible
a unin de todol-os estradenscs ! . Que se
xunten os ros estradcnses e que o seu po
dcroso caudal desemboque n-outra mais po
derosa unidade: na unidadc patritica dos
galcgos. E perdodeme que vos manifcste
este meu anceio, pois somcntes tciio dcreito
a facclo dispois de invocar o meu amor
Estrada.
._,_.,_ ,_11-lJ- ll- ll-ll-\1- l- Cl-11-11- 11- <1-f
A N TON 1 O J. FRASCO TT 1 e Hijos 1
Casa fundada en el ao 1912 j

FERRETERIA,
!
PINTURERIA
!
!
!
VIAMONTE 1739
Y BAZ AR

U. T. 44-3248 1
....
156
157
LO/TAN DO SEMPRE
14 UNION ESTHADENSE
o mellor faro pra
tropecen,
,
e
impedir
un ha
qu-os
es cola
pobos
Por M. D. VARELA IJUJAN
Algun, de qucn non lcmbr'o nome n'este
intrc, dixo : "O pobo que consta con mis
n1nero d'cscolas, o 1nis progresivo; se
o non hoxe, serao 1nan". Os hinnns de
UNION ESTRADENSE, facndosc intr
preces d 'o maraviloso siificado qu'estas
verbas encerran, non acougron hastra facer
trina, scnon as letras i-o.s nmeros, a ilu.s-
trazn pcrcisa pra sar poi-o llllllldo adiantc;
scnti1ncntos qu'cndcxam is d 'clcs s'ha dcs-
qucncer qucn, coma min, disfroitou d'elcs .
A propsito d ' esto, qucro aporveitar pra
dar as mais sentidas graccas aos hirmns cs-
tradcnscs de Cuba, por fcito unha
Casa-Escocia de Guimarey.
obra positiva: O retrato d'a escala de Gui-
marey, unha d'as tantas erguidas no noso
distrito coa efcuciva axuda de UNION
ESTRADENSE, o testimonio d'a sua froi-
tfera laboura.
Poideron facer, os hirmns de UNION
ESTRADENSE, unha obra mis humn e
diiia Non posibrc. A obra hu-
mn de dotar d'escolas aos rapacifios d ' ho-
xe, que son os homes de maiin, dcmostra
os sans sentimentos d'os hirmns cstraden-
ses haci-a terria qu-os vu nacer; senti
inentos que ben craro din que non a do,l-
escala n'a que se 1n'ins 1nu a fortnar as pir-
me iras letras e nmeros : "A escola de Ru-
bn" . N ' aqucla escala qu' os mastica-hostias,
accndc-cirios e mancxa-botafumeiros tilda-
ban de nlaica", por .ser n
1
a que 1ncnos
so se quci1nab;i., insinusc1n'a coilcccr e
r-cr o qu'cst rechazar e odi;ir o qu
1
cst
mal ; d'aql1cla escoliiia , graccas a pr:iutica
e liberal insinanza d'os scus 1ncstrcs , o
mcu cspritll alumado c' os destelos d ' a luciiia
que parte d'o potent e faro l d ' a libcrtade,
i-a miila conccncia pulida de tal xcito que
m' obriga a entender qu' os homes , poi-o s
MANUEL GARCA BARROS
158
UNION ESTRADENSE
feito de perteilecer :i especie humn, somos
di1'os e que se nos diferencie d'as demis
best:is .
N ' un d ' cstcs rc: : cttcs :i escala de
Guimarey, axu dada ct c1gucr, como xa dixen,
pal -os hirmns de UNION ESTRADEN-
SE; n ':-i outr:i , vc1nos os r:ip:i.ctos que
n'cb s' instru :lll. Estcs r:ipaciiios que s' al
cont ra11 robutos e rcgocixantcs denredor
d'o mcs tre , s' aquel d a tivcron unh:t
xun ta nz:i p: a ce lebr a r :i !gu nha fcsti1:t, ha.
xc xuntar:111sc pra rnntar cabmidadcs e cho-
ra r o ascsi1ato d'o seu mestrc. Algn d'eles,
mal pocadio, non somentes ha de chorar
poi-o seu mestrc: tamn chorar poi-o seu
paico.
Probes rnpaci1os ! As como percisades
unha artesa , n'a qu<' 11011 debe faltar o pan
cio que, fsicamente , ha de facervos homes,
o 1nestrc que vos ascsiii;iron ... era :t :trtesa
que vos alimentaba o espritu e vos alumaba
o cerebro. Pero, por desgracea, onde
s'alco11traban grandes mapas e pizarrns pra
vosa insinanza, olbredes :igora o xugo i-as
frechas que cangan e desangan aos vasos
paicios. Antes todo -era ledicia; agora todo
tristura. Tcrdelas sensibres paredias d'o
estmago apegadas por fa!tarvos alimentos,
i-o corazoncio feto faragullas pal-a tra-
xedia qu'os vasos ollios contempran an-
gustiados.
Anemos, rapaci1os, :nemo! Aquel-es que
vos dotaron d'unha escala, dispostos est:in,
co:i vos:t axuda, a vengar tanto mal como
vos estn focendo os que vos pormeten :t
s:t lvazn. Os "salvado1es" propilensc em
brutecervos pra focervos inscnsibrcs a t:.ntas
cabmidades.. . Qu' embrutezan, qu'embrute-
zan ben a moca d'o pau conque un di:t, mais
preto d'o qu' eles coidan, se ll'ha de facer
xustiza.
N'os corazns d'estes rapacios que eiqu
vemos, va grabada, pra endexamis bo
rrarse, unha nota d'agradecemento hacia
UNION ESTRADENSE por tanta vontade
demostrnda; en troques, hacia aqueles que
tanto ben !!'arrebataron, levan n'o mesmo
sitio unha carrada de veneno que os non
deixar: acougar hastra vengar a brutal in
xustiza cometida co seu mestre querido ; mes-
tre que vivir eternamente n'os seus cora-
zoncios .. ., igoal que n'o de todos aqueles
hirmns galegas dias d'o chan que os viu
nacer.
159
LOITANDO SEMPRE
CONTIOS DA TERRA
COUSAS DA VIDA
Por M. GARCIA BARROS
lso da supresin do xogo trouxo os seus tras -
tornos a moltos ciudadanos que non tendo aficiona
millares e de mais proveito, non V:an outra maneira
de matar as horas que l!es sobraban cada da.
Isto mesmo, creo que se decan nos pasillos do Ca-
sino, de certa vila montaesa, o crego D. Valeriana,
o taberneiro da esquina, o con!iteira d'en!reute, un
funcionario de certo estabrecimento, e algunhos mais
que no vn 6 cs.s6 todos Hes orellistas de boa cepa
e que non se resinaban a dei'xar en p.s perpetua
paduano de Xorxe .
A un d '!les, seica to! 6 funcionario, aourruselle
que sobndo 6 fayado da casa, poderian ter aU un
pouco de xogueta sin maior riesgo pra ningun . To--
dos pensaron o mesmo e al se foron . Subulles o
porteiro unha mesa, que bo trabal!o pasou pra me
tela pola porta, e pxulla no medio do estrelto re-
cinto.
O sitio qu' acupou a mesa, era o llneco no que
cablan de p, asi que, ttveron qu engur.uarse
redor dando cotados contr' . ripa do tellado nos
descoidos.
Como a Ius era pouca, e ademals xa era notte, al-
cenderon un ha vela, e puxronse a v1o con tse
afn do que vai a satisfacer un desexo fortementc
sentido, non por certo con moito sOsego por parte
do creg e mais do certo empregado, pois o prtmeiro
acababd. de ter certo tropezo con certa autorfdade, e
nin por canto queria que o colleran entr'as uas, e o
outro, porque desempeando .un crrego do Estado,
unha infraucln da lei, podia costarlle cara. Poi-o
tanto, un e antro, tuveron a precaua' 6n de avlsarlle
/lusttado eJpecialmente para "Cilliga" por CASTELAO
G conserxe, que, se haba novedade, dra unhas pal
madas, e xa verfan a maneira de escabulirse, aunque,
verd., non tian moito por onde.
Suce<leu quP. por aqueles dias, andaba pol-a vila
un d'tses frades pedicheiros que van de porta en
porta en procuro de sostn da comunidade, e quixo
Dios ou o demo, qu'lsto fnda non se puJdo averi
guare, que aquela hora das ds e pico, sobfra pol-as
E:scalefras do Casino, sin saber ctue casa era, e como
vise a porta aberta, dou dend'o pasillo unhas pal-
madas co fin de chamar a atencin da xente da casa.
Ollas os d'arrlba, fo! -p!or que se olran un trono
a pouca &!tura con centellas e terramoutos. Alguns,
buscaron os mais escondidos recantos, e espet.ronse
o-eles coma ratos, pero D. Valeriano e mais o em-
pregado, que, como sale decirse, tian pr'o caso, o
rabo de palla e vfan o Iume cerca, non Uveron cousa
de xusgo, que derrancar duas ripas e enfiarse
poi-o tellado.
II
O conserx"?, inorante da traxedia, do piso d'arriba,
despachou 6 frade, atendeu 6s socios que vieron, e 6
safr o 11.ltemo, ali once e media. como non t!a
costumbre de ter xente no fayado, pechou a porta
sin acordarse pra nada dos d' arriba, e foise tran-
quilamente a cear co-a muller e cos fillos e a des-
cansar dos traxins do da.
A maan sfg.uente, tres ou catro iamilias andaban
tolas pol-as calles da vila,. cada unha busca d'in-
divfduos daS; respeutivas casas que desapareceran
na vispra e non superan mais d'eles.
MANUEL GARCA BARROS

w
III
Cando o crego e o empregado se viran na parte
d'afora do tellado, bot.ronse a gatas polas tellas,
cada un por onde pudo, buscando con .nsea a saida.
O primelro en a to pala, foi o empregado, que anda
que anda, gatea que gatea e busca que te busca, che-
gou pr fin a unha parede que daba a uha harta, e
que se non era tan baixa. como l quixra, poderla
tirarse, sin riesgo a estoupar de todo.
Intentou dar o salto, e deuno. E foi a dlo, preci
samente, por onde habta un trno espetado na pa
rede, un pouco incrinado pra riba e aguzado na
punta. E pasu!Ie o menos mal que podla pasarlle.
E fo! que enganch,ndo!Ie a chaqueta poi-as taldras,
furou!Ia, pola lombeira quedando pendurado ali coma
un axust!ciado.
E quedou de tal xe!to que apertado o corpo co-
sen peso contr'4 parede non lle daba xogo pra desp!r-
se, por moito que fixera; e as maus, sin punto
d'apoyo nos p, tampouco tian forza suficente pra
suspender o peso do carpo e desengancharse . Quixo
berrar, pero iso era delatarse, e non lle convia. O
probe pate01l e forcexeu !mltelmente, hastra que
cansado e medie> morto, resoiveu deixarse, a boa
de Dios, 6 que salee.
E o que saleu, !o! un raps da casa, qu'iba A horta
por unhas follas de xarxa pr' nai, que se sentira
mal do estmago. E ver o espantallo aquil, f.uxeu
morto de susto' a avisar 6 pai. Ven 6 paf ca tillo,
e un agarrado 6 outro, quedAronse a certa distancea
mirando que serla aquelo que parecla home, e que
non pod!a ser home, e outra cousa tampouco, po!s
no trno aqufi xa habla tempo que non colgaran na
da . O pai quixo adiantarse, pero o tillo coutouno .
A todo !sto, o do t6rno, qu.leto e calado como un
morto. propondose que se d'algull xeito ali se
chegaban e podia descolgarse, botrse a fux!r, sin
que o conoceran.
Destonc!as, !o! cando lle d!xo o pai 6 filio :
-Pep!o: v!tem'all a mesa de noite e traime a
pistola, que Irnos a ver se home, ou se demo.
Dios queira que ninguen pase as angustias por que
pasou o probe empregado 6 oir aqltilo.
Xa non ll'importou que o conoceran nin que o
lataran, e berrou do millar xeito que puido:
-Ay, que son eu! Por Dios, que son eu! Son
Fulano!
E quix:o Dios que o hme aquel resultan ser un
amigo e convencndose do caso qu'o outro lle con-
tou, axudouno a beixar prometndolle ademais o se-
creto qu'aqul lle ped!a.
E o probe empregado, cbegou por fin a sua casa
c' unha impresin igoal que si chegara da g.uerra de
Africa, d'asestir a cn combates, renexando das car-
tas e do ladrn que as inventara.
IV
E agora, contaremos o que lle pasou 6 crego, que
D.ada tn de particular que se cante, que non e nada
que non poida saberse nin que amenge pra nada
a su honorabilidade . Son "causas da vida" impstas
pol-as circunstnceas, nas que calquera se ve, cando
menos o pense. Y sabido que as circunMnceas,
non arreparn na erase nin n-a calidade da xente .
Re!ses se vdron que pasaron fame, e tillos de probes
que se viran reises, todo pal-forza das
ceas. E unha. verdade d'. mayo aquflo de que as
circunstancias mandan". E como mandan, mand-
ronlle crego que asi como saleu pol..o buxeiro do
tellado1 se dera a buscar saida, ou millor dito, bai-
xada, canto ma.is antes, e como non era gato nin
tampouco tilia costume d' andar pol-os tellados, pasou
os seus apuros, canto mais que l supofiia xa os
ceviles redor do corpo do delito, e ben podian
tamn botarse poi-o buxeiro en busca dos !nterfeu
tos. Asl que, 6 andar un bo tre!to, notou unha de-
crinacin que facla o tellado, e por ela se botou.
A decrinacin ista, era o afoiro d'un corredor que
daba a un patio, e como a noite estaba erara e ade-
mais corria un ventifio que. dAndolle a vida pr'
mo!to que suaba, afogaba adema.is o ruxldo que nas
tellas fixera, puido ver unhas col.nas que saindo do
corredor sostian o tellado mol cerquia do borde.
Como poido, levantando unhas tenas co fin d'apo-
yal-as maus nas ripas, foi descolgando as pernas
hastra engancharlas n-unha das colnas, e presto
se deixou escorrer por ela.
E suceden que 6 p da colna estaba dormichando
unha seora devota que saira a pasar o Tesario 6
fresco, e o cairlle aquelo encima, dou un berro coma
pra morrer.
O crego, que a conoceu, dixolle sixilosament.e :
-Cale que son eu!
-j.-Ay, D. Valeriana! Por Dios!
e non diga qu'eu pasei por aquL
E sin ma!s botuse fuxido poi-a horta a buscar
raida a unha carballeira que habia mais al.
A seora, vndoo fuxir, quedc>use estantiguada, e
dndolle a aventura certo sentido que non tia, levou
os dous dedos a testa e fixose cruces decindo:
-Vaya, vaya con D. Valer!ano! E eu que o
tia por un santo . .. !

COLECCIONES DE "CL TIGA"
-- TAPAS PARA EL PRIMER TOMO --
ael n;::::
"Cltiga'
1
que comprender lo nmeros 1 al 24 inclusive,
una artstica tapa, impresa sobre tela, con una tricroma
de nuestro dibujante Borobio, que ofrecemos al precio de $ m/n. 3.- e/ una.
111
Las tapas sern entregadas en nuestra administracin en
el mes de Enero prximo a quienes las hayan solicitado y
pagado su importe, hasta el da treinta y' uno de Diciemw
bre corriente. Importante: - Entregando los respectivos
nmeros en nuestra administracin nos encargaremos de
encuadernarlos sin otro costo que el de las tapas.
111
111
Ofrecemos, adems, un nmero limitado de Colecciones de "Cltiga"
111 encuadernadas, a $ m/ n. 15.- e/ una. 111
que entregaremos, tambin, en el mes de Enero, sirviendo
loa pedidos por riguroso turno de llegada hasta com-
pletar el nmero de colecciones disponible.
160
161
F
OI no antroido pasado, na casa _do meu vect-
o o tfo Andruco da Pedra. 11 emperase en
que habla d'ir .eu a probarlle as filloas, pois
estrenara. unha pedra das lex1timas de Negreiros
'que as daba coma un ha prata".
Al fun. Ali estaban xa Quintn da Rigueira e
Martio da Cenguia, que foran co ouxeto de xogal-
a brisca. Ou era antro ido ou non era antro ido!
Sen tmonos acar6n da pedra que ca seu braseiro
quentaba a cucia a.lomeada e' unha. !ampra de
carburo. A Ua Andresa, que era a muller do Uo
Andruco, unta.ha a pedra quente c'un anaco de tou-
cio tacendo fervel-a graxa que despedta un atre-
cendor que namoraba. Namentras, Marfa-Xuana, a
sua filia, remeixa o almohado nun caldeiro da
Que lago, c-unha culler de ferro, iba botando e es-
tendendo encima da pedra, producindose un ruxido
caraitertsteco, cuio bafo, traspasando as tellas e
mestur.ndose co das casas vecias, encha o lugar
tcdo, envolvndoo n-unha senEJacin grata, saudo-
s-a, agarimante, que enche de ledlcia 6s rapaces, e
que 6s demais nos trai recordos de tempos que xa
fu:i:iron .. .
As filloas iban saindo anchas e longas coma man-
teses. Botronme unha que me encheu os brazos.
Vu o tfo A.Pdruco e-un xerro de via b'anco, alba
rifio, da sua colleita, que esmuxicaba no vaso fa-
cendo ver a groria. Comemos e bebemos. Qu'en-
chenta, cresUanos !
Quiatn da Rigueira, pideu a baraxa. Martio da
Cengufa faloume de xeito que a oise o tia Andru-
co:
-Millor fara inda que o tio Andruco nos contase
algn conto dos que l sabe.
LOJTANDO SEMPRE
- Sabe moitos cantos, tia Andraco?
prcgunteille.
- Joh ! ...Quen lle fui caso a ise ! - res
pondeu. guiando pr Martio.
-;Ande, ho, ande! - -
Cntenos algn, anque sexa vello.
-Vaya! pas lago, xa que s'empean,
voulles a contar un que me ha pasou a min
mesmo, e que a pesar do tempo que pasou,
ben poucas veces o teflo contado.
Fai d'isto coma uns trinta e tantos anos.
Tia eu por ahi un.s dazasete. Iba eu pr' 6
Ferrol, a trabaJlar e collin en Santiago a
Carrilana da Crua. Ainda non habfa auto
mbles. Chegartamos non sei a onde e eS-
bandallouse unha roda da carrilana. Baix.-
monos, e, cantas arriba, contas abaixo, re
sultou que haba que buscar carpinteiro e
ferreiro, e cando xa preto da noite apare-
ceron, dxose que a causa non era pr'a
presa, e que pal-o menos, hastra o da si-
guiente de man, non poderla arrincar o
veh1culo. . ,
-; Estache boa a con ta! - dixen eu. -
E onde e como pasamol-a noite?
Comigo, estaba tamn un teniente do exr-
cito, qu'iba a Crua, e como non tivese moi-
to a quen arrimarse, xuntuseme e os dous
tomos carreteira adiante a ver o que se
descubra.
E descubrimos un mesn, as como a me-
dia legua 6 cal nos encamiamos. Algns
homes e moitas mulleres, entraban e saian
coma se al pasara algo fara de costume.
Perguntamos pal-a mesoeira e-presentuse
nos mot amabre, respondendo as nasas per-
gi.intas de se poderfamos qued.rnos alf,
que, si seor, que podamos, soya que non
tia mais que unha cania; ae nos axeita-
bamos nla ... Ter tia duas, pero cnega-
ra, na vispra un forasteiro, que via de
fara sabe? e via enfermo o probe, e ali
pol-as doce, morrexa. E uamentras andaban
vendo se lle aparecfa familia, ou que habfa
que facer, Ua a cama acupada "por en
cuanto".
Eu mirei pr teniente, e o teniente pra
min. .
-Bueno, - dixo l. - Pois durmiremos xuntos
lago. Sempre nos ser. millar que quedarnos fara,
xiatla.
Levronos a vet-a cama. O cabo d'un vasillo habia
duas portas sin porta, de par, que daban cada unha
a seu cuarto. N'un -estaba. o defunto na cama, tal
como morrera, c'un caota de vela aceso enriba.
d'un tabulete; no outro a cama na que habamos
de dormir eu e mail-o t eniente.
Baixamos. Puronnos de cear, e ceamos. O meu
compaeiro, senUase canso, e foise a deitar. Eu co-
mo haba por ali boniteiras, quedeime moi-
to a gusto enredando
Al pal-a alta noite, dem.vots de moitas e brincas
dron en arrimarse uns pr'aquf outros, pr'al; a
min tamn se me deron en cerrar o.s ollas, e pal-o
tanto dece<linme a ir a ocupar a mia parte de ca-
ma xunto do teniente. Sobin e coa pouca lus que
,via d'abaixo, dei co pasillo e entrei no cuarto, des-
pfnme botand'a roupa a enriba da cama e metinme
n-ela, coidando de non espertar 6 compaeiro. En-
volvinme nas mantas como :Pu.den, por mor de que-
cer. O compaeiro estaba trio coma un croyo. ; Que
friaxe aquela, recontta !
Pero l durmfa. Dorma coma unha pedra. E eu
arerpiaba e non poda prender no sono.
E como non durmta, on que !alaban abaixo:
-1Marcelina! E 6 defUnto, habfaselle, d'acabar a
vela. -
-E verd, muller, e verd! Hai que lle levar
outra.
-Pero eu non vou soya.
- Pero imos nosoutras tamn.
E n-0tei que saban c' unha vela acesa.
MANUEL GARCA BARROS

O ver que collan
cara a onde eu esta-
ba subeu por min
arriba un estremece-
mento rpedo, unha
sospeita que me dei-
xou aterecido, qui-
vocraime de cuarto?
A pirmeira labarada
de hls qu' entrou tor-
cin a cabeza, e vin a
cara liveda do defun-
to que tia . veira.
Mara Santisema!
Sin poder desenr edar-
me das roupas, saltei
cta cama coma-un ls-
trego Ievndoas arras-
tro.
As probes mulleres,
fegurselle que
levantaba 6 defunto.
unha esmoreceuse e
as outr as meteron uns berros tan irtos e tan fon-
dos, que fixeron que tod'a xente acudira o pasillo
mor tos d'espanto. Alf non se aura mais que : - ; O
defunto!
A ruin quitu.seme a fala. A vela arda tirada nun
recanto e 'apenas alurneaba. O teniente espertanclo
coa gritera, pensou que andaba o lume na casa e
botouse en cirolas
6 pasillo buscando
satda. A xente ta-
mn-o tomou polo
de!unto. O pueco
foi tan tremen do
que cada un fuxeu
da casa por onde
pudo, as como fu-
xen os ratos d'un
palleiro cando se
mete unha doncia
no medio.

ce 3Jlt1Fi ce
No me.sn non
quedaran mais que
o defunto e mais eu
que non me rexian
as pernas pra fu-
xir nin tia atento
pra falar.
Cratexaba o dta.
Berrei e ningun
me falou. Ateera de
fro. Tratei de vestir
me pera a roupa bo
tra encima do defun-
to, e eu ali non iba
anque me chuzaran.
Ollei pr'o cuarto do
teniente e vin ali a
roupa d'il, pois quixe-
ra Dios que viaxara dP..
peisana. Como era as
do meu carpo, carn na
tentacin de poela.
Pensado e feito. Can-
do me vin vestido, mi
rei pal-a ventn. Me-
dtn a outura e chim
peime fora. Catu nun
ha horta. Pensei qu!:'
partira as duas per-
nas: apalpei e vin
Staban enteiras. Vol-
teime a fuxir sin rum -
bo, a onde saise. Os dous dfas, chegaba 6 Ferrol
'd'incnito" n-un car ro mato.
soupen mais o que logo pasara no mesn,
nin que fora do meu compaeiro de cama. Bueno: 0
"de cama" tal ves que o enter rasen, e o outro, o que
haba de sere, poida que morrese das resultas de
fuxir descalzo e en cirolas poi-a xiada, ou t al ves de
carraxe 6 non to-
parse coa roupa
de vestir.
Calou o Uo An
clruco. Botamos ou-
tro vaso do alba-
rio, e fmonos.
Na. ca.sa, contei o
con to.
Aquela noite, os
meus rapaces, non
tl.ormiron. A todos
se Hes fegur aba
qu' iba car'a iles
un defunto ca-as
mantas 6 lombo ...
M. Garc a Barros.
! lustro :
Camilo Rodeiro.
ce JlllF ce

=================================================='
J et m.s rico Choco.tate, to.s m.s deltciOt50.S Churros to.s !tetados t.I
m.s exqui.sito.s .se toman rzicamenie en
1
'-''!:a 'Armonia"
r-
MUSICA y
Diariamente Tarde y Noche para
Familias.
-:::8::::
I
==============================
1002 - A.u. de Mago - 1018
----- esa. 13. de lricauen -----

i 11 ESTERIOTIPIAS, ETC. 1
1 I l 1
y Bernardo de lrigoyen. 1
....._ ________________________ ../
162
163
Razn e relixin
Garca Barros nos seus comezos tivo unha militancia catlica, do
mesmo xeito que Fondevila estudiara nos Xesutas en Cuba, ou Bernar-
do Mato Castro fora seminarista. Como queda dito, a Igrexa, co seu
proxecto cohesionador da sociedade, era un canle de mobilidade social
para as clases populares, ademais de ter o monopolio da instruccin,
tamn eran, no rural, os depositarios da cultura letrada.
Garca Barros le os peridicos na sa parroquia gracias ao crego,, e
as primeiras publicacins diarias nas que edita os seus artigos, El An-
cora e Diario de Galicia son xornais catlicos de Pontevedra e Santia-
go respectivamente. No servicio militar un crego quen lle permite
acceder a unha ampla biblioteca. un crego quen lle xestiona a primeira
escola en Callobre, e o Sindicalismo Catlico, e a faccin do Partido
Liberal do cannico Ramiro Ciorraga, a que lle pon a sa disposicin a
direccin do xornal El Estradense.
Os seus primeiros pasos no nacionalismo daraos da man de Losada
Diguez, que un terico do catolicismo social, un propagandista que
integra cristianismo e galeguismo como dous ideais indisolubles.
Mis no grupo de Losada toma contacto con Torres Agrelo, quen
estivera en New York (EEUU) e tia unha concepcin mis aberta do
cristianismo, que a mis al do intervencionismo absoluto en todas as
esferas sociais que desde a Igrexa, e mis concretamente desde o Con-
greso de Burgos de 1899, se estaba a promover.
Cando se funda a Escola Laica de Rubn e se contrata a Garca
Barros (pola sa relacin familiar co presidente da Unin de Rubn),
LO/TAN DO SEMPRE
A instauracin dun
Estado Moderno
provocou os lxicos
conflictos entre os que
se aferraban ao pasado
no que estado e igrexa
eran unha mesma
causa, e os que
defendan unha
concepcin
contempornea da f
como opcin persoal, e
non imposicin
administrativa
MANUEL GARCA BARROS
164
Crego confesando a un
emigrante galega en
cuba condenado a marte
entra en contacto cunhas ideas que en principio rexeita, pero progresi-
vamente vanse facer sas, sobre todo da man do propio presidente do
Padroado da Escala de Rubn, Fondevila, e do grupo de El Emigrado.
Trtase das ideas profesadas pala Institucin Libre de Ensinanza, e
mis concretamente por Giner de los Ros. Tratase, en definitiva, da
concepcin da relixin como opcin persoal e non abriga social. Con-
cretndose na separacin da Igrexa e o Estado, e na asuncin por parte
do Estado das competencias educativas, benficas e mesmo de sade
pblica, que vian exercendo desde a Igrexa.
A defensa do ensino aconfesional, e da liberdade relixiosa, fronte a
inquisitorial actuacin eclesistica na limitacin da liberade de expre-
sin e pensamento, por canto supoa un obstculo para o progreso
cientfico e o desenrolo econmico e social que permitise a mellara do
nivel de vida e a convivencia das clases populares. Ese era o ideal que o
grupo de mestres ex-residentes en Cuba promovan con xito no caso
de Manuel Garca Barros.
Pero algns sectores da lgrexa reaccionan fronte ao que consideran
unha perda de poder e protagonismo na sociedade. Esta reaccin nalgns
casos supn unha distorsin do papel de rbitro e de mestre de cerimonias
que cumpra o crego na comunidade parroquial. Moitos non estaban
dispostos a recluirse nas sas capelas, senn que ambicionaban gober-
nar a vida e facenda dos seus fregueses.
165
As, por exemplo, desde os anos 20 atopamos no xomal El Emigra-
do referencias ao enfrontamento co crego Manuel Lpez de Rubn.
Primeiro simplemente por unhas palabras mal soantes pronunciadas
por este na homila dominical sobre os emigrados, logo a sa actitude
discrecional no exercicio das sas funcins (enterros, casamentos, etc .. )
castigando aos sectores disidentes das sa visin da relixin, levou a
que o propio Fondevila realizase unha Denuncia de Palacio diante do
Bispado, chegando posteriormente a comprar uns terreos e construr un
cemiterio civil na parroquia de Rubn.
Mais a creacin deste cemiterio en Rubn, xunto con outro en
Vinseiro, e a realizacin de enterros civs, escapndose as os insubmisos
aos castigos da igrexa non fixo rois que incrementar o enfrontamento
entre cregos e mestres progresistas. Os cregos van nos mestres unha
ameaza para os dogmas que ata o momento non precisaron esforzarse
en defender, nin argumentar, pois ningun os someta reflexin e
debate.
Coa chegada da Repblica no ano 31 Garca Barros xa evoluciona-
ra cara encadrarse no bando laico, rachando coa sa traxectoria baixo o
liderato de Losada Diguez, quen non acababa de admitir a inxerencia
das novas ideas que traan os emigrados:
Al en Amrica ... Al en Amrica a fon te da desgaleguizacin bota a eito. Al
se afian os foucios que veen logo a segar as races da alma galega. E total a
incomprensin daqueles que se eren mis progresivos e mis galegos. Para
redimir a Galicia pensan sobre todo no anticlericalismo e con el fan unha mestura
de socialismo espaol, comunismo ruso e masonismo americano, cocidos nos
fomos de infindas sociedades, sub-sociedades e pros. Todo novo, moi novo.
Canto progreso, meu Deus!1.
Esta cita de Losada, anda que escrita para atacar, reflicte bastante
ben a situacin da intervencin das sociedades de emigrantes. E efecti-
vamente a masonera un elemento relevante: Na Escola de Rubn hai
smbolos masnicos, en El Emigrado defendese a masonera, e en
Esquerda Republicana o propio Azaa era masn, por ser este tipo de
sociedades de carcter segredo, resulta difcil facer unha anlise
pormenorizada da incidencia deste tipo de organizacins no
asociacionismo laico.
Mis o anti-clericalismo debe ser matizado, por canto non se defende
LOITANDO SEMPRE
Inauguracin da igrexa
da Estrada: os lderes
do galeguismo
estradense eran
catlicos militantes,
como Bouza Brey que
se ve nesta foto ao
fondo
MANUEL GARCA BARROS
166
Procesin na Estrada.
Ao fondo a sede do
xornal El Emigrado, o
Centro de Emigrados
Deseo de Castelao na
campaa electoral de
1933 atacando a
explotacin das ideas
relixiosas que estaba a
facer a dereita
a prohibicin da relixin catlica, ou persecucin desta; senn polo
contrario, tan s a separacin entre as administracins pblicas e ecle-
sisticas. Mais o que si existe un anti-laicismo militante que sostn a
obrigatoriedade de impoer a crentes ou non crentes as normas morais
e de actuacin dictadas pola Igrexa Catlica. Os galeguistas da Estrada,
dirixidos por Carlos Pardo (sobrio do Cannico Ciorraga) participan
dos ideais de Losada Diguez. E no seu entorno, mestres como Placido
Castro Pena, Fernndez Da Ponte, etc ... tamn sosteen este tipo de
ideoloxa clerical. O que un obstculo para que unha persoa de pro-
fundas crenzas nacionalistas como Garca Barros ingrese no Partido
Galeguista ao chegar a Repblica, senn que se mantn no grupo dos
emigrados. Se ben, cando o sector clerical abandona o partido o
entendemento de Garca Barros co PG total, sobre todo con Castro
Dono e Rafael Varela, que se quedan co sector
.E LE CTORALES
de Castelao e Bveda que ingresa no Fronte
Popular, sobre todo tendo en conta que ambos
os dous foron alumnos seus nunha escola que
abriu na Estrada nos anos 20.
Si Cristo volviese a este mundono votS'ta a las Derecht1s, que son peores que sus
propia :verduso .
Cando se produce o asasinato do xornalista
Brea Abades en 1931, polo que acusado o
Petenera, todos acusan ao crego de Rubn
como responsable do crime, defendendo a tese
de que o Petenera estaba a soldo deste. Actos
como este ou noutras parroquias como
Guimarei, agudizan o enfrontamento entre os
elementos progresistas da Estrada e os cregos.
Se ben a situacin non se pode xeneralizar,
pois na vila atpase de prroco unha persoa,
167
Don Nicols, que ten como nica obsesin que ningun interfira na sa
igrexa e no seu labor pastoral, mis que querer el actuar en poltica.
Tampouco non o mesmo a actitude que Esquerda Republicana adopta
fronte ao conflicto de Rubn, coa defensa dos ritos civs, fronte a adop-
tada polos socialistas de Guimarei coa campaa contra o crego, presio-
nando <liante do bispo, e chegando por ltimo a instalar unha Igrexa
Protestante como alternativa do crego que combatan.
Na loita entre clericalismo e anti-clericalismo - usados os termos
con matices - Garca Barros tamn participa activamente. Se ben nos
primeiros momentos a sa actitude contemporizadora, sendo coecido
o caso do cumprimento da orde de sacar os crucifixos da escola coa
chegada da Repblica, no que Garca Barros fai unha cerimonial e
respectuosa retirada e posterior embalado da imaxe relixiosa (por se
puidera volver a ser utilizada, como as foi).
Pero nestes momentos a relixin non ser a sa maior preocupa-
cin, senn que tocar este tema s de pasada como comentarista nos
xornais El Emigrado e El Pas de Pontevedra, defendendo a Escola
Laica, e a separacin entre Igrexa e Estado, pero con exquisito respecto
das crenzas de cada quen:
O sentimento relixioso independente da idea poltica. Isto causa sabida,
pero vese agora claro en Castillo de Garcimuz, al na provincia de Cuen-
ca.
Al non chova e faca falla que chovera, de contra perderase a colleita. E
foron os socialistas os que visitaron ao Alcalde indo seguidamente en mani-
festacin casa do cura a pedir/le que se fixeran rogativos pedindo o auxi-
lio do ceo para que chovese. A noticia non di se choveu ou non, pero o que
queda demostrado que se pode ser socialista e relixioso.
E tamn que pode haber parvos en calquera banda e en calquera partido
2
Ser no ano 36 no que Garca Barros reaccione fronte a implicacin
da Igrexa no alzamento militar, e mis concretamente a sa actuacin
como bastin da represin e a execucin masiva de mestres e intelectuais
progresistas defensores dos seus ideais laicos.
Esto producen nel, como en moitos outros, unha grande crise
relixiosa, que vai mis al do cuestionamento da Institucin Eclesisti-
ca senn que da mesma existencia de Deus. Ou cando menos do Deus
utilizado como xustificacin para executar a brutal represin desatada
no ano 36.
entn cando empeza a ler aos clsicos que trataron, desde un
posicionamento crtico, a relixin catlica. E fai unha antoloxa de ci-
tas que abrangue a Voltaire, Rousseau, Voney, Diderot, Mably, Holbach,
Pastor de Pellico, Glootz, Courrier, Garibaldi, Saint Just, Luben,
Lamartine e Renan.
Nace neste momento o seu pseudnimo Fulgencio Tizn, e a cues-
tin relixiosa convertese en Garca Barros como eixo central e preocu-
pacin principal da sa vida intectual. Escribe entn, no ano 39 o seu
tratado Divagaciones sobre lo discutible y lo indiscutible, no que debulla
os dogmas da relixin catlica partindo dunha crtica primixenia e fun-
damental: se a relixin catlica ten razn, por que precisa usar a forza
para implantarse; e sobre todo, que valor pode ter un crente forza,
unha persoa que acata formalmente a fe catlica, anda que non a prac-
tique, nin sequera crea nela.
Garca Barros pon como exemplo os fidalgos medievais que loitaban
para someter ao adversario ata que se axeonllase afirmando que a sa
noiva a muller mis fermosa do mundo. E o vencido as o faca anda
que nunca vise diante a dita noiva. Mis isto s reflicte a inseguridade
LO/TAN DO SEMPRE
Deseos aparecidos no
xornal Galicia de Buenos
Aires durante a Guerra
LA GUERRA "SANTA" EN ESPAA
}
MANUEL GARCA BARROS
168
do vencedor, que precisa actos deste tipo para reafirmar algo sobre o
que dubida. Garca Barros preguntase se a Igrexa non lle pasar o
mesmo, ou cando menos a eses cregos que queren impoer pola forza
estas crenzas, non dubidarn eles mesmos de tal xeito que necesiten
que todo o mundo os console berrando Viva Cristo Rey.
O mis lamentable para Ken Keirades que desde a igrexa se fo-
mente o desprezo da ciencia e dos coecementos, e se gabe ignoran-
cia.
Para o P. Coloma a nica ciencia interesante era a de ser bo cristin. Para el foi
mis grande un rapaz farrapento que soubo dicir o credo de corrido por quen
non soubo ou non quixo dicilo na ocasin solemne en que an colgar na forca,
que Epaminondas con todo o seu saber. E tendo a Igrexa monopolizado o ensino
durante longos sculas non estrao que toda a ciencia do pobo consista en ser
bo cristin, bo filio da igrexa e bo contribunte porque sen dieiro non hai nada,
nin gracia de Deus
3
Desde a sa concepcin do ensino como mecanismo de cualifica-
cin para que a igualdade legal se realice na igualdade real de oportu-
nidades, esta concepcin da igrexa choca de fronte co que el, e os repu-
blicanos defenden: a escola pblica gratuta accesible a todos:
Deberes do bo gobemo son a instruccin e adecentamento do pobo; e tamn da
humanidade, pois senda todos irmns, como nos ensinan, todos deberamos ter
un lugar no festn da vida e non que uns se senten as sas anchas e outros se
queden na porta podendo facerse sitio para todos
4

LOS "SALVADORES" DE ESPAA
,
I


1 .. ,
Cmo ve nuestro cobbordor l . Barglo 1 loe de:.,._
169
NUEVA CRUCIFIXION ...
por Gaibor
1
La Pa1i6n de Hueatro .. !or Jflucri1to, aen 1& tra4ucei6n &ria
de Hitler.
Como conclusin Garca Barros abraza a razn como nica espe-
ranza de salvacin da humanidade no contexto do trunfo do fascismo
que ten como substrato ideolxico o pensamento irracionalistas. A ra-
zn a que nos permite sar da animalidade e resolver as diferencias e
enfrontamento entre os homes sen necesidade de asasinarse. Esto, mis
que un utopismo, a constatacin de que a irracionalidade non se
consegue soster eternamente porque a verdade testuda e independente
de que os homes a acepten ou non; o irracionalismo o estado normal
do cerebro, e calquera intentento de reflexionar de forma lxica repre-
senta un esforzo, salvo que un estea adestrado a travs da educacin
para que sexa concibido como un xogo, ou como dira Ortega, un de-
porte. Pero se non se concreta a convivencia social e material sobre
bases racionais a traxedia existencial empuxar as persoas a unha vida
absurda, que non merece nin ser vivida.
Garca Barros remata o seu tratado coa seguinte declaracin:
Amo humanidade e deme as sas miserias e fago coa mellor intencin, canto
me posible facer para remedialas. Poder acaso tacharseme de rampln e
amaneirado, pero non poder negarse sinceridade e bo desexo. Se vou errado en
algo do que digo, demstreseme con boas razns; acepto a controversia. E estou
LO/TAN DO SEMPRE
MANUEL GARCA BARROS
170
Don Nicols, prroco da
Estrada durante a
repblica e a guerra, a
quen vemos diante da
igrexa vella da Estrada,
foi a excepcin nunha
institucin fara do seu
tempo.
Consideraba crentes s
a aqueles que gaaba
voluntariamente polo seu
labor pastoral, e s unha
vez interviu en calidade
de crego en poltica: no
xuizo militar contra os
concelleiros que an ser
fusilados. Arriscou a sa
vida ao ir testificar ao
seu favor, alegando que
eran uns devotos
fegreses
disposto a convencerme. Comigo calquera pode atreverse porque os meus prin-
cipios non foron grandes nin fondos. Pero, que me queimen, me colguen ou me
crucen, a verdade seguir senda verdade e a mentira, mentira
5
.
Despois deste tratado, Garca Barros escrebe Para el buzn del Pa-
dre P., e unha serie de artigas anti-clericais e cantos irnicos baixo a
denominacin de Trancas e Frailazos.
Baixo o rxime de Franco, Garca Barros seguiu a escribir conti-
nuamente textos combativos contra igrexa que era pilar fundamental
do nacional-catolicismo que inspiraba a actuacin do estado. Algns
destes cantos ou enredos teen como fin cuestionar Igrexa oficial, sen
embargo a nivel persoal non deixa de manter excelentes relacins con
cregos como Faustino Romero, o crego de Campa, e por ltimo o
crego da sa parroquia, Xess Lpez, que co tempo sera un activista
clandestino do nacionalismo de posguerra (UPG e PSG).
De feito nestes mesmos relatos recoeca que poda ser inxusto
xeneralizar nesto como en calquera outra causa.
NOTAS
1
LOSADA DIGUEZ, A. No da Cltiga. 25-Xullo-1929. Buenos Aires
2
GARCiA BARROS, M. Aguilloadas El Pas. 30-5-1933. Pontevedra
3
GARCA BARROS, M. Divagaciones sobre lo discutible y lo indiscutible. Indito. 1939, Callobre
4
lbidem.
5
lbidem.
171
LOITANDO SEMPRE
Documentos 8
As foi a cousa
Anoitecera xa cando me meteron poi-a
porta do caabozo, unha preza escura, porca e
cheirante coma un cortello sin estrar. Escoitei
o renxido sininstro das ferraxes que o pecha-
ban e al me deixaron. Fime longa noite e
iso que era das inda curtas do cabo do vran.
En toda ila non zarrei olio nin estiven quedo
un minuto enteiro. De man, al por tarde
sentn outravolta s petaduras dos ferrollos.
Abruse a porta, e sair enteirronme de que
tera que ir brigadilla. Non me gustou nada.
Das brigadillas tia moi malos informes. A la
me levaron.
No pasadelo agradbame un vello e
benquerido amigo que anque non-o esquecera
pasaba de vinte anos que o non va. Persoa
de releve e de prestixio
1
, relixioso por tempe-
ramento, que fora superior meu nos meus
mellores tempos, que tamn foran os seus.
Dume unha aperta chorando. E eu tamn
chorei. A min fixrome entrar, e l quedouse
porta espera de que eu sara. Pois ters que
sar.
Dos dous da segreta que foran mia
casa, pois o terceir quedralle tendo conta da
sa outro encartado namentra o traguan a
que lles enseara o camio da mia, un era
gal ego e falaba habitualmente gal ego, polo que
se me fixo simptico. O outro, falando coil
cando bamos de cara carreteira, moi alleo
eu a que me faran seguir viaxe, preguntille
se o era, se era galego, e contestoume cunha
rosmadura que non soupen se quixera decir
s ou non. E ante a dvida segun falandolle
galego. i E entendeume de carallo!.
Eu tia no fondo da libreira as coma aga-
chado baixo os libros nun embrullo atado e
apertado con moitas voltas que tia Tracas
e Frailazos que inda non tivera xeito de
queimar pro que o fara logo, porque un non
haba de poder estar decote tende conta de
que lle botase a man calquera que non
conviera nada que vira o ah esta estampa-
do. E resultou que albiscalo un dos fulanos,
o que non falaba galei;io. precisamente por velo
tan atado, tiruse a 11 coa rapids conque un
gato se tira sobre un rato que deixa ver o fucio
por un buxeiro. Estalu as ataduras e atopuse
con aquilo. Cmo no le fusilaron a usted?,
dxome. Tratei de desculparme pro siquera me
atendeu. E as Tracas e Fray-Lazos foron
pr morea do que me haban de levar.
Na brigadilla fxerase cargo de min e
entrou conmigo un dos que me foran casa, o
que era galego e me fora simptico, anque non
en todol-os sensos. Non haba por al ningun
mais. Mandume sentar e senteime. 11 douse
unhas voltas e as coma quen non fai nada,
foise a onde tian a papelaxe que me levaran,
colleu disimuladamente o embrullo das
Tracas e por trs min con fin de que non me
dira conta foise co-il xa meio desfeito a
amostrarllo seor que xa dixen me agardaba
porta moi preocupado poi-o que me soceda.
Aquilo foi algo as, ou pior, que se me
borearan un caldeiro d-auga fria poi-a taluga
un dia de nevada.
Inda lle levu uns intres operacin e coila
feita entru de volta co atadallo poi-a outra
banda de s pra millor disimulalo, e lndoselle
na cara certa satisfaucin foino levar a onde o
collera.
Pxose mesa, na que eu xa estaba, a
cabeceira, corrn a cadeira pra porme mais
beira, arranxou a mquina e comenzu a
pescuda.
O que mais me preocupaba era un traballo
recn posto mquina que teimara l en
levarme a pesares de que os outros dous se
opoan alegando que nada tia que ver co
asunto. Dume que facer. 11 rebatame, o pa-
recer con saa, e hastra se ra do meu xeito
de sacodirme, pro, co rabo de olio iba eu ven-
do que escrebta o que eu deca. lsto non me
dou mala espia.
Firmei a decraracin. E tempo que a
recolla e gobernaba a carpeta, entabrouse
entre l e eu a seguinte parola:
- 11 -
E ... vostede conoce o cura?
- Eu -
Foime bendecir a casa
- 11 -
E vostede deixoulle!
- Eu -
Non estaba n-ila.
- 11 -
E se lle vai arriba e llo atopa aquilas
cousias ... (referndose s Tracas)
- Eu -
Todo aquilo quedou bendito.
- 11, (rndose.) -
E verd. Bendecida a casa, quedou bendi-
to o que haba dentro. Pro, vostede estaba fra
e quedou sen bendecir ..
- Eu (compunxido) -
i Por iso lle me soceden istas cousas .. !
KEN KEIRADES.
' D. Juan Novs Guilln
173
Termar da patria nos das
mouros
Nos primeiros momentos do levantamento fascista simplemente se
trataba de salvar a vida e conservar a dignidade, xa que a desigualdade
de forzas fronte as tropas regulares imposibilitaba un enfrontamento
directo. Os republicanos estradenses, como os do resto do pas, estaban
desarmados, en cambio, os militares e a Garda Civil armaron aos
falanxistas e ademais dos propios asasinatos cometidos nas dependen-
cias do Cuartel da Garda Civil (e dos que nunca aparecan as cadve-
res), os falanxistas estradenses coa axuda dos de Vilagarca, actuaban
con total impunidade, empezando os paseos aos poucos das do 18 de
xullo, e sementndose as cunetas coas persoas mis destacadas desde o
punto de vista intelectual e poltico durante a repblica.
A casa de Garca Barros foi dobremente visitada, a el e ao seu fillo
David, secretario das Mocidades Galeguistas, e activista durante a cam-
paa do estatuto. Na primeira visita rodean a casa e ordenan sar a
Garca Barros baixo a ameaza de disparar. Introdceno no coche, e
durante o percorrido fan varios acenos de asasinalo (parando o coche,
disparando ao ar, etc ... ) pero finalmente lvano ao cuartelillo de Tabeirs.
LO/TAN DO SEMPRE
Manifestacin fascista
na Estrada con motivo
da celebracin da toma
de Barcelona en 1939.
No centro resaltado
Fermn Bouza Brey, xuiz
neste momento da
Estrada, se ben non
puido xulgar ningn dos
moitos crimes que se
produciron, senn que
pola contra, vi use na
obriga de asistir a este
tipo de actos para
conservar o posta e a
vida
MANUEL GARCA BARROS
174
Viondi apoia aos
golpistas e Garca
Barros borra todas as
dedicatorias que lle tia
feito, poendo por riba
doutros textos nos que o
defenda: Que inxenuo
era eu daquela
Nestes momentos o escritor tia 60 anos, e algn falanxista tentou
persuadilo sen conseguilo da necesidade de mostrar adhesin ao novo
rxime e renegar do seu pasado.
Mentres isto sucede, as fillas e sobrias de Garca Barros recorren
as casas das familias influentes da Estrada para pedir clemencia. Final-
mente conseguen a travs do parente dun falanxista interceder para que
Ken Keirades non sexa executado, pero a cambio preciso pagar un
resgate, que segundo a investigacin realizada por Martnez Oca puido
alcanzar as 20.000 pts
1
Hai que ter en conta que nestes momentos os
bancos non prestan nin deixan coller cartos, esta cantidade difcil de
reunir, e s a travs da solidariedade de persoas como Felipe Mato (5.000
pts.) ou o propio presidente de Esquerda Republicana Perfecto Porto,
(2.000 pts.), se rene esa cifra finalmente, e Garca Barros devolto
con vida a sa casa. Pero xa non volve a ser o mesmo, pois anda que
fora encadeado outras veces por defender as sas ideas, nunca fora hu-
millado e aldraxado, tratbase doutro escenario poltico distinto de to-
dos os que coecera ata entn. Era a mis absoluta e irracional barba-
rie. E conservar a dignidade facase contradictorio con salvar a propia
vida e a da familia. Fermn Bouza Brei, Fraguas, Fondevila, etc ... son
abrigados a participar en manifestacins fascistas de apoio ao alzamento.
O director de El Emigrado, Durn y Durn foxe para Portugal, seguindo
a sa muller co xornal, co apoio de Otero Abelleira, se ben a falanxe
imponlle a lia editorial. Finalmente o propio Otero Abelleira detido
(coa xustificacin de figurar unha bandeira republicana nuns cromos
que venda na sa librara). Os concelleiros do Frente Popular son detidos
e despois dun xuzo esperpntico, son condenados a morte e executados.
Snchez Brea e Castro Dono foxen cara o monte.
Garca Barros neste momento, a pesar de estar a punto de ser pasea-
do, a pesar de que o fillo fora levado ao cuartelillo para tomar a sa
racin de aceite de ricino (acto que s persegua a humillacin) para
logo facerlle borrar as pintadas pro-estatuto, decide, co apoio dos
membros da sa familia, dar acollida a todos estes fuxidos.
Snchez Brea acode casa de Garca Barros para xantar mentres
anda escapado polo monte, e tamn na sa casa se oculta durante algn
tempo Castro Dono, quen mesmo, disfrazado de labrego, colaborar
nalgunhas tarefas da casa.
fundamental salvar a vida de persoas que como o xornalista
Snchez Brea, ou o escritor e mestre Castro Dono, tian unha talla
intelectual e un compromiso tico irrepetible en moitas xeracins. Garca
Barros estaba a sentir que se quedaba s, vendo como caan fusilados
ou paseados os dirixentes nacionalistas Alexandre Bveda, Anxel Ca-
sal, Vctor Casas, Johan Surez Picallo, Arturo Nogueral, A Caamao,
Luis Poza, Daz Balio ... xornalistas como Roberto Blanco Torres, Lus-
tres Rivas ... Garca Barros ir poendo ao p de algns artigas da sa
coleccin de El Emigrado, ao lado do autor, a seguinte nota: Asasinado.
Os ideais nacionalistas quedan a salvo fra do pas con Castelao no
exilio, pero na Galicia, Garca Barros sntese s e busca desesperada-
mente o contacto cos dirixentes nacionalistas que quedan con vida, e
sobre todo con aqueles que - como Otero Pedrayo, a pesar da sas dife-
rencias ideolxicas nas cuestins relixiosas - sempre foi fidel a Galicia
e a Castelao.
entn cando se fragua a sa sincera amizade con Otero Pedrayo,
empezando unha relacin a travs da correspondencia, que cos seus
altos e baixos, servironlle de moita axuda para alimentar a esperanza
no porvir do pas. En 1940, unha vez rematada a Guerra, escrebe
175
Sonata de SanXon dirixida a Otero Pedrayo, que empeza coa seguinte
declaracin:
Fai tempo que non fago nada disto. A pluma que tanto amei, caeseme agora das
mans, e o papel branca que tanto me atraa, repleme !amn dun xeito invenci-
ble. Por que?. Deixemos as interrogacins a unha banda. a vida alto tan
incerto que ningun sabe o que os das - cabalas do tempo - lle poden carrexar.
Pero vendo as sas lias, rectas, iguais e seguras, espello dun esprito vigoroso
mostrndome por entre elas algns aspectos da paisaxe na que vai engarzada
coma unha perola esa aldea de Trasalba que arrala o fogar momo e amado do
xenio prominente da raza na hora presente, sentn algo que me remexa no fon-
do do pensamento alporizando arelas e degoiros dos que xa case non tia noti-
cia. E deixndome levar por esas arelas, por eses degoiros que me levantan o
pensamento en azos do recordo, un tanto dorido, de antigas actividades, velaqu
me ten volvendo as andadas, por un pouquio, esborranchando unhas cuarti-
llas, tentando reflectir unhas Suxerencias do momento que poidan, ao mesmo
tempo, servir de contestacin a sa carta amable, garimosa, amabilidades de
amigo, agarirnos de irmn ...
2
Otero Pedrayo un reactivo para el, e volve a rexurdir o seu nimo
combativo. As respostas de Don Ramn son dunha grande sensibilidade,
mesmo nalgns casos en forma de poema.
Por outra banda entra en contacto cos exiliados, e por fin, flalle un
vecio da sa parroquia dun mozo nacionalista que coecera na guerra,
que amigo de outro que vive en Ourense, e a eles se dirixe como quen
lanza un SOS para sondear a sa existencia:
Cumpriame saber se estades por a os dous ou calquera de vs co fin de
mandar unhas cousias.
Se estades xa mo diredes e se non recibirei a carta de volta, se non se perde.
Sen outra causa
Callobre 7 xullo do 42
A direccin M. Garca Barros
Rubn- Sol
AEstrada
3

Ao fin entra en contacto co que est chamado a ser o seu mais gran-
de consolo, e que rematar referndose a el como o meu mellar amigo:
Bieito Femndez.
LO/TAN DO SEMPRE
Despedida que lle tributa
a agrupacin arredista
Sociedad e d Arte
Pondal a Bieito
Fernndez (sentado no
centro) cando regresa
para Galicia.
Bieito Fernndez ser o
"alter ego" de Ken
Keirades.
MANUEL GARCA BARROS
176
Este seor estivera en Arxentina na organizacin arredistaSociedade
d'Arte Pondal, e fora un dos promotores do xomal A Fouce. Cando se
produce o levantamento militar, topbase na sa parroquia de Gruou, e
a pesar do contexto foi quen de imprimir un panfleto para celebrar o
Da da Patria o 25 de xullo de 1936:
Dia de Galiza de 1936 .
Ao povo de GROU
Galegos: Hoxe, 25 de Xullo, data consagrada den-
de fai tempo como Dia da Patria, quermonos dirixir
os nosos conwcios pra lle lembrar a obrigacin que
ternos todos, ('Orno galegos, <le adicar ao da de hoxe
a exaltazn de todol-os valores da Nazn Galega,
tanto espirituaes coma materiaes.
Parella coesa exaltazn patritica mester tc.mn
que afirmemos a nosa vontade decidida de liberar to-
talmente a nosa Patria da tirana extranxeira que a
ten asoballada dende fai catro sculos e meio.
Que hoxe, man e sempre, so resoen no mbito
da Patria o Hino Nacional Galego e as n<1sas !ermo-
sas cantigas populares; que se bailen e respeten as
nosas danzas naconaes como a muieira, a redon-
dia, a ribeirana, etc; que se lean os peridicos e li-
bros escritos no noso idioma; que se consuman con
preferencia os productos galegos, e por ltimo que ho-
xe, man e sempre, so se fale, pense e escriba en
idioma galego.
Galegos: Por enriba de todol-os partidos polticos
e de toda creenza relxiosa: GALIZA, GALIZA e na-
da mais que GALIZA.
VIVA a REPUBLICA GALEGA!
Grou Da de Galiza 1936

Bieito Femndez responde a chamada de Garca Barros, e pronto
comezan a intimar, se ben gardando certas formas, pois a violacin da
correspondencia era unha prctica comn do novo rxime para
represaliar aos disidentes. As por exemplo na segunda carta Garca
Barros ao referirse a unha enfermidade que padece escrebe: doume un
ataque franco e xeral de reumatismo .... dicir, non expresa li-
bremente a sa opinin sobre o estado de cousas senn que ten que
recorrer a sa vella arma segreda, a retranca.
Nestes anos (1942) remata a sa obra Aventuras de Alberte Quioi,
que mis que unha novela ao estilo clsico un tratado de etnografa, e
sobre todo unha aposta polo futuro que representan os nenos que se
resisten a asimilar submisamente o irracional, senn que o seu cerebro
sempre traballa en busca dun sentido as cousas, cuestionando o estable-
cido e discutindo o prohibido.
Escrbelle a Bieito Femndez en decembro do 42:
E aqu sigo illado sen comunicar con mis ningun que co Otero Pedrayo, ao
cal escrbolle cartas de dous pregos e contstame con outras de 5 .. .
Que da mia vida xa o sabes, e , en canto aos proxectos para o futuro ... pois ...
177
a ver!
A mia idade xa non se poden facer proxectos, e nestas circuns-
tancias menos
Ken Keirades que xa non pode publicar as sas
rexoubas e contios na prensa, utiliza as cartas como
va alternativa de botar fra o que o seu esprito inquedo
non lle permite gardarse s para si. As cartas a Otero
Pedrayo e as contestacins deste convrtense en
verdadeiras pezas literarias. Este o caso da citada So-
nata de San Xon que a diferencia dos seus libros e
artigas teen unha edicin rois limitada e escollida:
A Sonata quizais lle puidera mandar por correo, pero, elle
unha cousa sen importancia. Fixen de ela 3 copias (a un tempo),
unha mandeilla ao interesado (Otero Pedrayo) outra fxenlla
chegar as mans de Castelao, e a outra e a que eu teo, mellor
dito, non sei xa se a teo ...
5
Como vemos Garca Barros segue a ser unha persoa
humilde intelectualmente, que cando atopa unha persoa
que encarna os seus ideais e lle aprecia maior compe-
tencia artstica ou acadmica, aposta por ela e apoiao
con total fidelidade. Neste momento Castelao e Otero
Pedrayo son os dous referentes que ten este vello nacio-
nalista republicano. Mis o contacto con Otero, e sobre
todo con Castelao era nestes momentos moi perigoso. E
tia que reprimir sa pluma para non dar opcin aos inimigos para
xustificar a sa execucin:
Desde aquela xa escribn unha obria en casteln chamada Para el buzn del
Padre P. que lle mandara de boa gaa se non fora porque teo medo. Medo a
que poida ser collida e me fusilen
6

Pero Otero Pedrayo, que xunto con Gmez Romn e Plcido Castro
constituan o Comit Executivo provisorio do PG na posguerra, descar-
gan a responsabilidade da accin poltica - que a eles pala sa
significancia (Otero fara Deputado nacionalista nas Cortes Republica-
nas) lle resulta imposible realizar - nos militantes rois mozos e que
foran menos coecidos publicamente antes de 1936. Ser Fernndez
del Riego, e ,sobre todo, Ramn Pieiro quen concentrarn o traballo
clandestino do PG. Otero, en cambio, dedica as sas enerxas a actividade
literaria e cientfica.
Mentres, os nacionalistas do exterior, con Castelao cabeza, agardan
o trunfo das Potencias Democrticas na 11 Guerra Mundial, para que
presionen ao Estado Espaol e impoan o restablecemento da legalidade
republicana.
Garca Barros mantn nestes momentos esa mesma esperanza e atopa
outra va de expresin, as emisins da BBC para Galicia, a onde empeza
a enviar colaboracins, asinando como Mingos da Revolta (unha das
personaxes das Aventuras de Alberte Quioi). Mais nestes momentos
Garca Barros atopase confuso entre a posicin dos galeguistas do inte-
rior que din que non hai nada que facer no terreo poltico, e a postura
dos exiliados, que sosteen que s se perdeu unha batalla pero que a
guerra segue:
Quizais tea razn o Pedrayo de que aqu est todo perdido. Todo? Onde van
aqueles loitadores xurdios da Fouce e aqueles altrustas rapaces do Guieiro?
LOITANDO SEMPRE
As va o xornal Galicia
de Arxentina a situacin
da nosa cultura
Garca Barros non ver
publicado o seu libro
M. GARCIA BARROS
AVENTURAS DE
Alberte Qui
MANUEL GARCA BARROS
178
Manuel Garca Barros e
os seus netos
Haber que comezar de novo, pero a semente queda e aos que comencen de
novo halle de ser mis doado facelo do que nos foi a ns.
A Amrica est loruce e estn malos o camios. Pero, con todo isto xa eu puiden
advertirlle aos emigrados que seran os gardadores do ideal da redencin da
Terra. Xa fai cinco anos de isto e tiven contestacin acolledora. Pero aqu
tampouco ternos que deitarnos. Ternos que levantar a cabeza por riba de este
desleixamento noxento que acentuaron as circunstancias.
Hai que !ermar: Pola Patria confiscada! Pola abriga que ternos cos nosos
mrtires!'
Canto situacin na Estrada, el mantia unha estreita relacin con
Castro Dono, quen estaba na Garda destinado como mestre no momen-
to do levantamento militar, sendo o secretario do Partido Galeguista
desa localidade, e neses momentos estaba oculto na propia casa de Garca
Barros e nalgunhas da sa familia. Ambos os dous seguen a escribir
clandestinamente e tense un ao outro como nicos lectores, ao menos
daquelas obras que non poden ir ao correo polo seu contido, algunha
das poesas de Castro Dono enviallas ao seu amigo Bieito:
O do outro da traballo dun mestre que foi mia escala, e que iniciei no
galeguismo e que agora aprendo eu con el. Traballa moito, quedou sen a escala
coma eu, e est nunha situacin ... moitsirno peor que a mia
8
.
Desde xullo do 36 ata mediados do 37 non sau da casa de Pousada.
Lago empezou a ir algunha vez vila, se ben clandestinamente. E fi-
nalmente foi establecendo contacto cos seus vellos correlixionarios, pero
sobre todo coas novas xeracins galeguistas que el consideraba a nica
esperanza de que o seu ideario non se perdese. Neste sentido establece
contacto con Xos Porto Matalobos (fillo de Perfecto Porto, presidente
de Esquerda Republicana) e Mario Blanco (sobrio do xornalista repu-
blicano Roberto Blanco Torres asasinado polos falanxistas). Eles
axudaranlle a facer copias dos seus relatos e a remitilos a un nmero
cada vez mis amplo de lectores (que chega as das <lucias nun mo-
mento dado), e sobre todo coa colaboracin do seu sobrio Andrs
Martnez, que ao ser viaxante (representante da casa SINGER), permi-
179
te distribur algns traballos que correran serios riscos se fosen por va
postal.
Chega o ano 45 e a guerra remata, mis as democracias esquencerse
do Estado Espaol, e no interior do Goberno Republicano acentanse
as divisins, e Garca Barros empeza a sentirse desesperanzado:
Estou un pouco desalentado coque sucede; coidaba que coa victoria dos alia-
dos quedara o mundo libre da peste fascista, pero, polo que vou vendo Hespaa
non do mundo. Tia certas esperanzas na Francia e veo de escoitar que vai a
vir unha representacin a Madrid para concertar un tratado comercial. Por outra
banda Churchill di que hai que evitar o trunfo das esquerdas nas eleccins in-
glesas porque isto abririalle a porta ao comunismo. Vexo que non pode un
fiarse de ningun
9
Garca Barros segue a dubidar sobre o camio a seguir, situado en-
tre a postura dos galeguistas do interior e a dos exiliados. Por unha
banda, animado por Mario Blanco e Porto Matalobos volve a publicar
no xornal La Noche algunhas colaboracins, mis isto provoca o envo
dunha carta que lle remite un tal Sarmiento (que non est identificado,
se ben pode ser un militar republicano retirado que escriba en La Van-
guardia) na que lle critica esta participacin en La Noche. Esta carta
causar un forte impacto en Garca Barros, polo que reproducimos par-
te do su texto:
Se vostede segue colaborando en La Noche sentiriao, pero non por iso lle
chamara a Vostede nin trnsfuga nin acomodaticio; soamente equivocado. Son
apaixoado pero non inxusto.
Recoezo que o caso de V. que o de moitos; un escritor cheo de vitalidade
desexoso de render os seus froitos, sempre saborosos e verse obrigado ao silen-
cio, cousa forte; si amigo meu, moi triste, para v. e para moitos, pero que
quere? Non ere vostede que unha das cousas quemis admiramos no reiseor
non o seu canto belisirno senn o que deixa de cantar tan pronto se lle engaiola
e se deixa morrer porque non se lle deixa cantar como el quere facelo; en
liberdade. Agradame mis o reiseor que o canario; este canta no cativeiro e ...
por iso se lle engaiola; se fixeran todos os paxaros como o reiseor, non haber
gaiolas, pode v. estar seguro. V que soubo desprenderse dunha serie de prexuicios
a unha ideade que ao comn das xentes !les pasa o contrario; vostede que a
medida que envellece nos anos rexuvenece no esprito dando rexas leccins a
esa caterva de xoves vellos acomodaticios ...
. .. non houbera agradado que copiase ao reiseor. A sa sin atura demasiado
coecida e apenariame que abalara ao xornal dunha prensa dirixida. O
galeguismo non morre porque non poidamos ler o seu verbo castizo manexado
por plumas autorizadas como a de vostede, ao contrario, hoxe gaa co silencio;
un silencio digno e rebelde; escrita nosa fala verncula en tales papeis creo que
perdera en rango, eu quixera ler os seus primeiros traballos cando poida neles
destilar toda a amargura acumulada na sa alma como na de moitos e vostede
saber interpretarnos aos que non tivemos o don de saber expresarnos en forma
tan galan. E entendo, querido amigo, que o noso papel eficaz ... esperar e que
eles se asfixien no baleiro do silencio' .
Pero o tempo pasa e a cultura, o idioma, a identidade nacional vaise
esvaendo entre as mans. Nas sas cartas reflicte como a xente di cuchi-
llo en vez de coitelo, cuchara en vez de culler, etc ... como progresiva-
mente vai tomando posicins o idioma dos vencedores e como se vai
asolagando a lingua dos vencidos. E por unha banda comparte a postu-
ra de Sarmiento e dos nacionalistas do exilio (de feto desde a carta de
Sarmiento suspende as sas colaboracins en La Noche), pero por outra
banda dlle a razn a Mario Blanco e aos galeguistas do interior que
defenden que hai que actuar dentro das marxes que deixa o rxime en
defensa do noso idioma e da nosa cultura.
En principio toma postura a favor das teses de Sarmiento e chega a
dubidar do mesmo Otero Pedrayo: un dos moitos adaptados segura-
LO/TAN DO SEMPRE
O avogado galeguista
Mario Blanco
MANUEL GARCA BARROS
180
mente. Se ben logo rectificar esta apreciac10n retractndose e
recoecendo que Otero Pedrayo o nico galeguista non desleigado
entre os que forman o cadro de colaboradores do xomal La Noche.
Pero por outra banda el segue a escribir, non parando de producir obras
anda que desconfa do seu destino:
O que mais o sinto por non poder imprentar, mis que nada a novela Aven-
turas de Alberte Quioi que teo feita e que, se non, quedar indita, e proba-
blemente esquecida. E teo para min que ser lstima dela
11

Canto mis se consolida a sa relacin con Amrica e o seu contac-
to cos exiliados, mis se decanta pola postura destes fronte aos do inte-
Ramn Otero Pedrayo rior:
Gocei o que vostede non sabe lendo a N.Z. pois por ela vin que o fogo sagrado
que chameaba vigoroso fai dez anos e que por aqu figura morto, contina vivo
e puxante da banda de al. Recordo que a raz do desastre, cando aqu vin todo
perdido, dinme maa para facerlle chegar a uns amigos de al unhas letras mias
dicndolles que procurasen sostelo, pero xamais pensei que a bandeira da Pa-
tria chegarase a figurara tan ergueita e briosa.12
Agora ten postas as sas renovadas esperanzas no exilio como de-
positario e divulgador da sa obra, cuestionando o traballo que poidan
desenvolver os galeguistas do interior, mesmo no terreo cultural. Pois
ao non existir liberdade para reflectir a verdade, as obras - como a
Historia da Galicia de Pedrayo - corren o risco de deturparse en favor
do inimigo. Mis por outra banda a divisin entre os nacionalistas nun
contexto como o do franquismo no que se est a proceder a unha siste-
mtica eliminacin cultural e fsica do pobo galego, resulta para Garca
Barros inconcebible.
Conseguintemente trata de establecer contacto con todos os
galeguistas que quedan con vida, esquecndose das diferencias pasadas
(clericais-anticlericais, etc ... ) como o caso de Valentn Paz Andrade,
a quen atacara furibundamente no xomal El Pas de Pontevedra, e El
Emigrado cando nas eleccins do 36 se presenta nas listas do Centro de
Portela Valladares en vez de seguir no PG. E tamn con outros aos que
anda non coeca como Xaime Illa Couto.
Non consegue definirse e segue a negarse a publicar para que non
sexa interpretado como unha adhesin ao rxime, a pesar de deixar de
atacar a aqueles que si o fan; pois - como el di - xa non ten claro quen
ten a razn. En 1946 publica en La Noche e, efectivamente, foi utiliza-
da esta colaboracin polo inimigo no sentido que el se tema:
O caso foi que o Couceiro Castromil mandoume recado dicndome que vera
con moito gosto que lle mandara algo para a devandita pxina, pois el o
encargado de compoela, e pedndome permiso para inserir algn conto dos
meus. Eu escribinlle dicndolle o meu propsito de manterme a unha banda
mentres dure esta situacin, pero, para compracelo a el vera de mandarlle
algunha cousa atrasada que non supuxera colaboracin directa. E mandeille
uns versios coa data ao p do 1898. A primeira noticia de que se publicaran
deuma vostede pero de seguida souben que na Estrada, un Sabueso do fascis-
mo faltoulle tempo para percorrer a vila co peridico na man en procura de
esquerdistas para dicirlles: - Vedes! Un convencido mis. Aqu o !endes e de
calidade. non fai coma vs que estades esperando tontamente o que non vir. E
o feto quitoume as ganas de mandar ningunha cousa mis
13

Neste mesmo ano Bieito Femndez envalle o Galicia Mrtir de
Castelao: a vea dorida e mordente do mestre xamais se manifestou dun
xeito igual. Tamn empeza a receber informacin e libros remitidos
por Rodolfo Prada desde Buenos Aires, mesmo o Sempre en Galicia de
181
Castelao. Do mesmo xeito que contacta con Blanco Amor, e Rey Baltar,
tamn o fai cos membros do Gobemo Galega no exilio, o Consello de
Galicia, que presidido por Castelao, est formado polos deputados
galeguistas (Surez Picallo, Alonso Ros), e Elpidio Villaverde de
Esquerda Republicana, adherindose mis tarde Portela Valladares.
No 48, Paz Andrade ofrcese a Garca Barros para remitir por va
Portugal o que el quixese para Amrica, permitndolle enviar as sas
obras para os seus amigos de aln mar. Nese mesmo ano morre Sar-
miento, aquel que o aconsellara non publicar mentres durase o rxime
fascista.
A no ano 49 enferma Castelao e en xaneiro do 50 morre en Buenos
Aires deixando aos nacinalistas que defendan a postura non colabora-
cionista orfos e desarmados. Mentres en Galicia, Ramn Pieiro, ao
sar da cadea no ano 49, establecndose defnitivamente en Santiago,
lidera ao sector culturalista promove unha concepcin estructural (non
conxuntural) da loita pola cultura e o idioma deixando a parte o activismo
poltico. Neste sentido fndase o 25 de xullo de 1950 a Editorial Ga-
laxia, tendo no seu Consello de Administracin os cadros principais do
galeguismo republicano que quedan con vida (Otero Pedrayo, Gmez
Roman, Illa Couto, Femndez del Riego, Ferro Couselo ... ). A ruptura
dos exiliados coas teses de Pieiro dificultan a colaboracin nacionalis-
ta e perpetan a divisin entre as das posturas.
Garca Barros, por unha banda vive no interior e dlle a razn ao
grupo Galaxia, de que non se pode facer outra cousa (o rxime est
totalmente asentado e consolidado sen posibilidade real de tombalo pola
forza desde dentro); pero por outra banda comparte as teses dos exiliados,
e confa neles como nica posibilidade de conservar os ideais imposi-
bles de expresar e defender neses momentos no noso pas.
As, por unha banda escrbese con Fernndez Del Riego, a quen
admirar profundamente, e quen o manter ao tanto de todas as
navidades literarias, envindolle exemplares das obras que an editan-
do en Galaxia. Por outra banda establece contacto coas novas xeracins
de exiliados e emigrantes que chegan a Buenos Aires. entn cando
establece contacto con Cecilia de Abril, a travs dun carabineiro de
Callobre que era natural da terra do seu home Mingos. E xunto con
Cecilia e Mingos, entra tamn en contacto con Anisia Miranda e Xos
Neira Vilas completando un crculo de amizades sinceras e profundas.
Estes mozos forman xunto Eduardo Blanco Amor, Alberte Vilanova,
LO/TAN DO SEMPRE
Cecilia e o seu home
Mingos
Garca Barros cos seus
fillos e netos
MANUEL GARCA BARROS
182
Cea da AUGEA cosque
Garca Barros estivo en
contacto. Empezando
pola esquerda seguindo
o p da revista Galicia
Emigrande , ternos a M
Oiga Ares, Sra. Di este,
Dr. Miguel F. Pastor,
Sers Ramn Mourente,
Jess Fieiro, Antonio
Abalde, Elpidio
Villaverde, A Alonso
Prez, Manuel Mrquez,
Perfecto Lpez (filio),
Celia Fernndez, J.
Neira Vilas, Anisia
Miranda, Cecilia sra.
Alcoba, Domingo Abril,
J. Barril, E. Lema,
Nestor Mondelo, Angel
Losada, Sra. Saltar, Luis
Seoane, Sra. Seoane,
Eisa Fernndez e E.
Blanco Amor
Ramn de Valenzuela e outros a Asociacin Galega de Universitarios,
Escritores e Artistas (A.G.U.E.A.), e desenvolven un labor cultural in-
tenso, tanto a travs da revista Galicia Emigrante de Lus Seoane, como
na propia distribuidora de libros Follas Novas de Xos Neira Vilas.
Por outra banda rescatou as sas antigas relacins coa colectividade
Estradense organizada no Centro Cultural del Partido de La Estrada, e
mis concretamente con Xos Fernndez Carams, que ser o mecenas
da reedicin dos seu Cantias da Terra o 10 de agosto de 1952.
Neste momento Garca Barros aproba a colaboracin en La Noche:
En canto a Otero Pedrayo vexo que puido conseguir facerlle uns acenos
liberdade por medio da prensa falanxista que xa non pouco
14
Pero pronto constata un acentuamento da represin, e mostrase
disposto a reorganizar a resistencia cultural como sexa:
Deixoume pasmado coa depuracin de La Noche, pero anda se
vai a quedar mis pasmado vostede co que eu lle vou a dicir, se que o
non sabe xa. Esta porta, senn sau xa, unha disposicin prohibindo a
impresin ou reimpresin de libros en galego. En canto aos xornais
non hai para que dispoer nada. Abonda con ordenarlle as empresas
que non admitan nada en lingua galega.
Caso de que a cousa se realice, que pode ser que si, a min ocrreseme un proxecto:
Consiste en ver a maneira de establecer unha organizacin, clandestina natural-
mente, que se estenda por toda Galicia, e que os seus compoentes se obriguen
a falar sempre e en calquera tenda galego, fra dos casos oficiais por funciona-
rios id. E que cada membro, novo ou vello, se obrigue a traer outros catro como
mnimo. Cando chegue a hora xa pensarei con mis calma no asunto, pero non
sobra que outros vaian pensando algo tamn
15
No 1955, Fernndez del Riego vaise Arxentina a discutir cos
membros do Consello de Galicia a situacin poltica galega, e insistir
nas teses dos galeguistas do interior. Ao regreso desta viaxe
homenaxeado nunha cea en Vigo, sendo isto interpretado como un acto
poltico polo gobernador civil, quen sanciona ao restaurante cunha multa.
183
A prensa galega en Arxentina recolleu este feto denunciando e mofn-
dose do gobernador civil, o que encrespou os nimos deste contra Del
Riego, e, paralelamente, interveen unha carta do ex-carabineiro ami-
go de Garca Barros, referndose en ton eloxioso a Fernndez del Riego
e Ken Keirades de quen di ser os fachos que manteen vivo o lume do
galeguismo no pas.
Entn ordnase deter a Fernndez del Riego e Garca Barros que
son conducidos ao crcere de Pontevedra. Nestes momentos Ken
Kerirades ten case 80 anos, e segundo a acusacin o motivo da deten-
cin encontrar en su domicilio diversas revistas de carcter comu-
nista editadas en Buenos Aires por los rojos en el exilio. Pois non
podan acusalo polo contido da carta por canto iso sera tanto como
recoecer que violaban a correspondencia.
Despois de pasar algunhas semanas na cadea foi posto en liberdade,
pero de novo tivo que pasar a humillacin de recorrer esposado sa
vellez as ras de Pontevedra. Esta experiencia ser motivo dun dos seus
relatos.
Pero ao regresar sa casa segue coas sas tarefas literarias e
divulgadoras (a travs das cartas) se ben agora acentanse as precaucins.
Cecilia de Abril escrbelle cun nome falso, en Espaol, e falando en
clave en moitos casos:
... cando chegou a sa quedeime preocupada pois non saba absolutamente nada
do percance. E decidn non escribir ata non recibir novamente noticias sas
para saber da sa sade, pois estiven un pouco imprudente na mia ltima.
Estou rnoi acorde con vostede respecto aos temas literarios e persoais. Son real-
mente os verdadeirarnente interesantes para vostede e para min . ...
16

Mis Garca Barros abre novos frontes a parte da sa relacin con
Arxentina. Contacta con exiliados en Venezuela, Cuba e tamn Mxi-
co. Mesmo chega a manter unha fluda correspondencia coa cantante
galega Delia Vzquez que vive en Pars, e a travs dela coa actriz Ma-
ra Casares. En Francia chegar a gaar un premio nun certame litera-
rio da Radio Televisin Francesa.
A relacin cos exiliados de Mxico (Padroado da Cultura Galega)
levarao a colaborar na Revista Vieiras, e en Venezuela tamn publicar
na revista do Centro Galego de Caracas en 1953. En Buenos Aires, en
A Nasa Terra.
No interior Garca Barros topa moitas dificultades para publicar,
renovndose o seu veto coa detencin sufrida no ano 55; pero el aproveita
calquera motivo para que o idioma galego apareza en letra impresa
(carteis e programas de festas, etc ... ). Unha vez aceptando as teses dos
galeguistas do interior sen rachar cos exiliados en ningn momento,
comeza as sas relacins con Sebastin Martnez Risco, o presidente
da Real Academia Galega, con quen traballou no seu despacho de
avogado o galeguista estradense Mario Blanco. A Martnez Risco en-
viar Garca Barros os seus relatos (Enredos, Dos meus recordos,
Finchos, etc .. .)
Academia ser tamn para os nacionalistas do interior, outra pla-
taforma para intentar manter unha imaxe dignificadora dun idioma
que estaba a ser negado e ridiculizado. En Marzo de 1957 nomeado
membro correspondente da Real Academia Galega, a proposta de
Sebastin Martnez Risco, Leandro Carr Alvarellos e Manuel Banet
Fontenla. O propio Mario Blanco quen lle transmite a noticia.
Durante os anos 60 Garca Barros mantn tamn unha cordialsima
amizade con Ben-Cho-Shey, quen xa colaborara no emigrado, e fora no
LOITANDO SEMPRE
Fernndez del Riego en
1953
Sebastin Martnez
Risco
MANUEL GARCA BARROS
184
MANUEL
GARCIA BARROS
"KEN-KEIRADES-
FINOU O 11 DI<! ABRIL btJ
PARA MEMORJA E
LEMBRANZA DE GALICJ
M. Garca Barros e dous
dos seus fillos. Lousas
en Galega no cimiterio
de Callobre. Ata despois
da marte ... a loita
contina
seu momento un destacado dirixente do Partido Galeguista, e nestes
momentos atopbase en Madrid, onde acolle a todos os mozos galegos
que se achegan a estudiar Capital do Estado. Xunto a el se creou o
Grupo Erais Pinto no que se atopan xvens intelectuais nacionalistas
disconformes co Pieirismo e co Culturalismo apolitico. Neste grupo
atopanse Ferrn, Bernardino Graa, Bautista lvarez, Reimundo Patio,
etc ... nomes que lago soarn como dirixentes das futuras organizacins
nacionalistas da posguerra, e concretamente na Unin do Pavo Galega,
xunto con Lus Soto, que era un activo exiliado do grupo de Mxico.
Lus Soto ir a visitar a Garca Barros a Callobre, e entregarlle en
man as revistas Vieiras na que colaborara.
No despacho de Sebastin Martnez Risco, fndase o 23 de agosto
de 1963 o Partido Socialista Galega (PSG) coa participacin de Mario
Orxales, Salvador Rei, Salvador Garca Bodao, Xos Lus Rodrguez
Pardo, Cesreo Saco, Manuel Caamao ... atraendo a esta organizacin
ao propio Francisco Fernndez del Riego dos histricos membros do
PG, e a un sector da mocidade na que destaca Xos Manuel
BeirasTorrado.
O nacionalismo est a renacer na Galicia, pero a vida de Garca
Barros extinguese. No leito de marte acepta q,ue a sa novela As aven-
turas de Alberte Quioi sexan editadas polos Alvarez Blazquez, pero el
xa non a ver impresa. Mandara escribir o seu testamento en 1958, e
nunha das sas clusulas fixo poer:
Fago profesin de amor doce Terra na que nacn e vivn e na que teo a dita de
acougar en sono eterno. Foi Galicia obxecto e ilusin da mia vida. A ela e
sa redencin dediquei as mias forzase o meu labor literario. Por ela loitei e
sufrn. Desde o mis fondo do meu corazn desxolle no vindeiro das de
prosperidade e ventura
Deitado na cama, anda faca acenos de levantarse coa ansia de ir
podar a via. Pero a via xa non exista, fara arrasada polo asfalto
dunha carreteira que pasaba pala sa eira. Dixera Castelao, prefiro ser
escravo da natureza que dos homes. Garca Barros asumiu esta declara-
cin do que fara o seu meirande guieiro espiritual, facendo dela mxi-
ma da sa conducta. E o 12 de abril de 1972, Garca Barros deixaba de
loitar. Estas foron as sas ltimas palabras: ... ao fin hai que se ir.
NOTAS
1
MARTNEZ OCA, X. M. Unha visin subxectiva Ponencia indita da Semana Garca Barros
2
GARCA BARROS, M. Sonata de San XonDos Tempos Idos. Indita. Xuo de 1940. Callobre.
3
GARCA BARROS, M. Arquivo Bieito Fernndez
Callobre, 21-12-42. Arquivo Bieito Fernndez
5
Arquivo Bieito Fernndez: 22-Febreiro-1943
6
lbidem. 5-10-43
lbidem. 5-10-43
8
1bidem.
Plbidem.
'lbidem.

lbidem
2
1bidem
"Ibdem
4
lbidem.
15
lbidem.

185
LO/TAN DO SEMPRE
Documentos 9
Los ochenta y dos aos de un buen Gallego
Gallego y labriego que es ser doblemen-
te gallego. Labriego an hoy ilusionado
cuando la alborada llama a sus ventanas
con el fino trazado del surco, la gracia donal
del nuevo centeno o el agasajo rendido por
la pareja de bueyes, potentes, inocentes a
la recia voz del amo vuelta voz amiga al
acariciarlos y repartirles los haces fragan-
tes del heno. No pudiera tal vez entre no-
sotros descubrirse mejor comentario a las
gergicas virgilianas. Las horas de joven,
de hombre, de anciano, de D. M. Garca
Barros van y siguen pasando obedientes a
la ley de las constelaciones anunciadoras
de las sementeras y las cosechas y al dic-
tado del amor y profundo sentimiento de
Galicia. Con igual amor empua la azada
y compone en buena prosa un hermoso
relato. La Tierra y la lengua tienen la mis-
ma o semejante participacin en el cum-
plimiento inmortal de los destinos.
Garca Barros figura hoy en la tertulia,
la noble conversacin de los octogenarios
gallegos. Se hubiera alegrado el P. Feijo
que tantas buenas cosas escribi de los
viejos cambados y Poyo. Garca Barros
tiene su fundo y su hogar en otros horizon-
tes. Disfruta de la luz alta y sosegada de
La Estrada. En su aldea y casa de Pausada
suben las excelencias de los valles ullns
a injertarse en la grave belleza de la mon-
taa.
En este otoo, incomparable pjaro de
oro legendario pasado sobre nuestra
Galicia, imaginamos a nuestro amigo sin-
tiendo posar la noche y los mitos,
ensoando vidas y derroteros de amigos
ya muertos, destinos cumplidos o rotos,
levantndose en la alta noche para vigilar
el sueo del nieto, el misterio emocionan-
te del nio dormido, saludando tal vez la
luna menguante en su carrera solitaria, ca-
ritativa y amante de las tumbas olvidadas.
Y pensando el motivo o el ornamento de
un cuento, Garca Barros Ken Keirades
sabe como un cuento nace en cualquier
momento y ocasin: del pasar de una
moza, de la queja del viento en la carballa,
del tono de una voz, del chisporroteo del
fuego en el hogar. Pero solo quien vive
amorosamente unido al paisaje y mundo
labriego o marinero sabe vestir de ave de
alto vuelo a la pequea circunstancia y
enlazar el insignificante hecho aislado con
los que forman con l una sucesin, una
historia.
Y en este rumbo el arte de Ken Keirades
nos parece hermano del de quien concede
forma a una piedra o labrando una sierra
le concede sensibilidad a la luz y al tiem-
po. Pasan como las radiaciones en el cos-
mos mil ondas de anhelos y recuerdos, mil
temas de oscura luz deseosas de brillar en
el espectro literario del cuento. los ms se
pierden. Garca Barros posee el saber, el
amor y el arte de convertirlos a la existen-
cia y pasin de los cuentos.
Muchas cosas sabe este hombre bue-
no y agradecido a su suerte o ms bien
libre eleccin de vivir labriego. Sabe ha-
cer metforas, y al tiempo trabaja prcti-
camente, en directo estilo la tierra.
Los pedazos de heredad, seare y huer-
to de Garca Barros adquieren una cate-
gora potica. Como en la pristina ley lati-
na el suelo demarcado por el bastn del
augur. Es poesa, historia, gleba redimida.
Muchas cosas sabe de Tabeiros y los ca-
minos de Santiago, de los emigrados y de
las antiguas descendencias, de los silen-
cios pastorales a lo lejos presididos por el
Pico Sagro, pastor de los valles, del dolor
y de la alegra y la tcita esperanza guar-
dados en cualquier faena o silencio del
agro. Por el agro batall y sufri. Su re-
compensa no es exterior. Es profunda y
silente como la mano del Seor sobre la
frente. Se expresa el gozo de colmar el
harreo y alcanzar en el pomar el primer
fruto del rbol plantado religiosamente, en
el vuelo de sus cuentos al regreso de las
ferias y en las tertulias aldeanas, en el re-
cuerdo de los muertos inmortales y en la
noble amistad.
En estos das los amigos de quien lleva
la vejez que hubiera deseado Lamas Car-
vajal le saludamos con grave emocin y
deseamos que an por muchos aos reci-
ba el saludo de la maana labriega y siga
derramando calor y luz en el hogar de
Galicia, el noble roble de su vida, de su
arte y ejemplo.
Ramn Otero Pedrayo
La Noche 1 5-11 -1958
MANUEL GARCA BARROS
186
Ano 1962
187
LOITANDO SEMPRE
Na morte do Patriarca
MANUEL GARCIA BARROS
Por Daro Xohn Cahana
1
1
Kelrades". O patriarca das Letras M
ORREU Manuel Garca Barros, "Kcn
1 galegas levaba noventccinco aos,
adicados integramente, como di a esquela
mortuoria que vimos de recibir, " millor
servicio da pat1i a, formando, sin claudica-
cins, nas filas dos bos e xenerosos".
Fo! un home cabal, de homllde proceden-
cia e homilde vida, sempre en contauto co
pobo t raballador. De fondo sentimento de-
mocrtico e popular, fundu varios peridi-
cos agraristas denantes da guerra cvil e
mllitu no galeguismo de Castelao. Sufriu
persecucin e cadea.
Pubrlcu hai moito tempo un librio ti-
duado "Contios da Terra". Derradeiramen-
te, ainda que este "derradeiramente" conta
xa con anos, escribu a sa gran obra, obra
de madurez, de vellez xa: "Aventuras de
Alberte Quil": Este precioso documento
da Galicla rnral dos anos de 1880 fo! pre-
miado polo Centro Galego de Buenos Aires,
pro ningun se tia preocupado pola sa
publicacin at que Ediclns Castrelos res-
catu o 01ixlnal, hoxe no prelo. Correxin-
do as probas fo! cmo tom! conocemento
deste libro. Coa lentlucle na lectura que esixe
ter que ir subsanando os erras de composi-
cin, n chega a caletrar mol fondo no que
val lendo.
Alberte Quii, o "Qulolas", neno labre-
go do derradeiro cuarto do sculo pasado.
ten un pequeno horizonte vital que Manuel
Garcia Barros --<:raramente o mesmo
"Qulolas":_ nos val narrando lenta e va-
garosamente. O pal, Lourenzo, tipo labrego
magnifico e convincente, ainda novo, san e
bon con algn que outro arrouto de mal
xenio; a aboa. un chisco rosmona, pro boa
no fondo e comprensiva; Sabela, a tia no-
v!a e xeitosa, mol boa rapaza; Xanuco, o
mozo da Sabela; a na!, un pouco desdibu-
xada; os lrmans pequenos; e os compaei-
ros de pequenas trasnadas e enventos do
Albertlo, sobre todo o "Cachazas". sempre
pensatlbre e Introvertido. Todos estes per-
soaxes pasan 6 longo da narracin cun en
gado especial que slo Ues pode dar o que
narra as cousas dende dentro.
O "Quiolas" , no fondo, o tipo do neno
Mayo - Junio 1972
que ser un home relativamente fracasado.
O tipo do neno que ser un home calquera,
con toda a carga de frustracin que un ho-
me soe levar sobor de s. O "Quiolas", as
cousas saenlle nin ben nin mal : regular.
Esto acumula, longo, mis amargura ca
1e salsen mal de iodo. E ah est o "Qui-
olas", presidindo o libro, sempre a escul-
car, a dubidar. a soar.
Un gran documento as "Aventuras de
Alberte Quii". A desc1icin minuciosa
fainos ver nas pxinas deste libro tdolos
labores campesios, tdalas pequenas diver-
sins de tarde en tarde. Tdalas miserias
se dan por sobreentendidas. E longo das
pxinas, coma un regueiro sotil oculto pola
vexetacin ribeir, unha protesta continua,
un fondo Inconformismo. unha rebeldia to-
tal que non menos fonda por non estar
espresada dun xeito declamatorio.
Este o legado derradeiro que nos fai
Manuel Garca Barros, vello loitador, home
que sufru o seu e o dos demis, e que agora.
hai esautamente cinco horas, agarda na
terra a liberacin da nosa terra. Onte anda
<'stabamos a !alar do hoxame que lle lba-
mos facer cando sase o libro. Hoxe pola
ma, o xornal traguia a noticia perdida
nun recantio. Morru Manuel Garca Ba-
rros, patliarca do galeguismo popular.
'
Don Manoel"'"G:rca Barros
(l!lf t:1t1
_._UOOOl .... .............
.... OlftDll!O<fn", O-ft-Ot....-.
_,,.l'ft ___ l#n&lll&YIHO .. l,_tu_N,.0.1au.,--.
Q . E . P. C .
Ot wm 111CK, M&notl, Miria r Ch-rid Gnda lnsln; flllu poll-
t1 a;1, Carwlm AnKtk r Dolottt Frm,ndu; lrtnl Xowh; netos r ptrtnftt:,
l'Nfl"l ......
n dtKo M """'-"" lftttl M S.11 "hrt16o.
CALLOllE A f$TRADA. 12 4.1 AJ!ril 1m.
-
Galicia 39
MANUEL GARCA BARROS
188
189
LOITANDO SEMPRE
SOLEMNES FESTAS
1
Santa Margarita
EN

CALLOBRE
Tern lugar o dia 20 de Xulio do 1952 co-as Bandas
Arca do Pino e Cruces
e todo o demai s que se usa, qua non hay x a p r a que decir.
l.ste ano han de e.star boas, tanto pvrque cadran en don:ingo corno por stttn funaoni.stas os do lugar da Riva, venfios prisi.mos
da Santaj e M cousas 6 cerca fnsc millor. Ha de facer bo ttnlpo, anqueo Gaiteiro' non-o diga. e. ha de St:r asi porque o foi Nas
festas parellas dos pode chovn ou non, romo st te.n visto. pro, na de S:i\nta Margarida non st ve:u ainda que choWra. Al
gunhas vegadas choi.cron paus. pro istes non son da conta, e. ademais xa non .se: ltvan. Podtrb pkar un pouco o sol e non moi-
ta sombra a que pro d'isto non tn a culpa a se:n!m os. que. cortaron os carba11os que a fadan. Pero poi-as hai
sttias frescos pra e redor do baile ha de haber toldes nos que: seran acoihdos con agarin .., os que se por baixo
precura d algn atento; 1? hai tamn a fonle da Santa qut bota unhl! auga mm fresca, pf'Q isto en secreto pra que
non se: oj dos toldes. E trcmiamos o anunc!o :-emdmdovos cPr(garia ltita por Un dc\'oto.,. e: xa fai
tres anos, J'rque agoTd sai nvesttda con roupa nova.-A COMI S! ON.
PREGARI A
Mia Margarida !Santa,
mia Santa Margarida,
mia Margarda Santa,
\lirxe Martir d- Antioqua
que de tempos iorados
vieches, pra nosa dita,
a facerte callobresa
n-iste verxel de Galiza
onde as rosas
i as mansas auras
i-os paxarios degraen '
suas cadencias infindas;
que garda nos seus contonos
anttt as cousas <le ver dinas,
o despeno da Fe:rvenza
i-a sobreira de \/alias,
pf" onde as augas do ro
van eraras e manserrias
cando as pene:das do paso
nas desfn en pelras fi nas1
li, que de Oeus poi-a gracia
ostentas a abogaca
d-ise mal que fura o coiro
!acendo n-el galeiras
com-as que fan os mineiros
pra quitar carbn nas minas,
e que xamais negas cousa
a quen de veras cho pida
vou a facerche unha sprica,
mia adourada Sanlia,
Todo o que a mui&ira baile
n-esla ta romera,
i-Em ves de bailala sollo
a baile d.agarradia,
por moilo que che suprique
e de xionllos cho pida.
pf moil.a sama que tea,
ciscalle unha mancheia.
Un devol;>/
fi l),....
MANUEL GARCA BARROS
Ken keirades e Ben Cho-Shey
---
'Ly-
-11.Jfl- -:f.L
PAGINA 3
KEN KEIRADES
Por BEN - CHO - SHEY
Don Manuel Garca Barros era
o que se n un home de cor)o en-
te.ito, un home dunha vez, un
exe.mpro e Wl espello de enxebre-
a, de cale&'Uidade, de honradeza,
de honestlelade e de bonhoma..
Nacera fa.i 95 anos nas terras
de 'I'abeirs, na parroqu..ia de San
.Martio de Callobre. Seculu oa
estudios do Maxisterio l exeroeu
de eocolante nainentras o dei-
:saron, porque nos .derradeiros
an0& el& sua vid& nin :liquera poi-
de ll"brar os Dereitos Pasivos que
pola su.a xubilacln lle corres-
pondan.
Dende mozo loitou contra do
caciquismo e . aa suaa arelas de
l<llSticia social, como acora ae c1,
levrono a se enrola.re nas fas
do ararismo das que pasou doa-
da e naturalmente .s do 1a.le
p.la.m.o onde se mantlvo rexa
mente e aturando adversid.s del
ca a sua morte oourrida nistea
das pasados.
Pra defeDSll dos seus ldea
tundou, dirixlu mantlvo un
ridico decena), "El E mirrado",
esertto totalmente en aleco.
idioma que cult.ivou aon perCeu-
to dominio , na prqsa. como
no .verso. .
O seudnimo KEN KEIRA-
DES utilizadO nas sua.s campaas
xomalisticai f.xose pronto popu
lar en tocia Gallcia e oa aeua es
crltos en:xt;bres eran leidos con
susto e ledlcia polo campesinado
catee.o.
No 1931 publlcou no Crua
.. Contlos da terra" que tiveron
rrande accutacin por parte do
pblico esgotndose a edicin en
pouco tempo.
Era un escritor de agudo hu[e
nto e gran conocedor da 1-a.J.ma.
do pobo gale-o e do ambente ru
ra1 no que decote vlvetL
Deixa lnllita unha noTella
en calego, u Aventuras de Atber
te Quin". premia.da Con-
cur&"' do Centro G'Uco, de Bue-
A 't'es, do ano 1950.
Loltadol' lneansabel deaenrolou
unha grande laboura o mesmo ca
pruma que ca fata en relaci11
co es.Jerar do agro aleo.
Pola sua. enteireza, pola sua
teimosa e pola sua boa f na
defensa dos seus ideaes ozou da
estima e da consideraclOn de to
dolos "b& e xenerosos", prlncl
palmente dos nativos e dos maill
acbqados por lazos familiares
terra de Tabeirs como era.n Lou
aada Dicuez e Castela.o.
Deica a sua morte i en razn
i sua lona eda.de, era conside-
rado como o Patriarca das Le
tras aleas e ben sabe Deus con
canta dinldade e con canta: aus
teridade levou l;tes seus derradei
ros e lonxevos anos.
Como os irandes patricia& de
todolos tempos soupo retirarse .
sua casa de Sol-Pousa.da, perto
da Etra.da, onde lonxe .. do mun
danal vtvia adlcado coi
dado das &uas poucas t.erras e
doo aeus eatlvos bs de fortuna
mais sen perder eontauto cas CO
leitivids 1-alea.S da emigracin.
Xa cumpridolos seas noventa
anos funo visitar seu retiro e&
tradense e atopeino cas tesouras
de podar na man limpando os
albres frutaes da sua horta.. Un
ha trebaoda levralle o pallelro e
fixralle estrozos no trolta.. Nem
barcantes conservaba o seu bon
humor e o seu nunca desmentida
l.Dxenio.
Ata tal poucos meses pldose
ver. a sua. firma nalgn xornal
p de sabrosos escritos polos que
nunca. nada lle abonaron s:a que
iste parece aelo sino. dos cultiva-
dores da nosa fala..
.&_: morte foino a.topar na.quela
sU finca onde nac.era e na que
q.hon acOuco nos derradeiros
ilnoa da sua atafes:ula e exltada
vida rodeado da estima, da con-
sideracJn e da adcmlrn.cln dos
seus convecioa. O rrande lofta
dor devolveulle terra o que dela
recibir a.
SI os ltimos aon os 11rlmelros
Deus nremll\r a modestia de
KEN K1'111 AUES levndolo " ca-
rn seu.
190