Guia para o Descenso Enerxetico 2013 PDF

Este repto tico crucial na histria da humanidade e no impraticvel.
Procuramos novos
modelos econmicos por estarmos disconformes com o atual, evidentemente, mas tambm
por um facto inquestionvel que a guia aborda
sem mordaas: porque o petrleo tem os dias
contados.
Teresa Moure
O livro tem a virtude de situar de maneira
ajeitada o risco evidente do colapso. (...) focaliza a sua ateno no cenrio prprio da Galiza e
avisa-nos pelo mido das consequncias esperveis do incio da era post-petrleo, ao tempo
que reclama uma contestao franca da lgica
do capitalismo e reivindica uma renascena da
vida rural entre ns.
Carlos Taibo
Esta Gua detalla cuales sern los impactos
psicolgicos y sociales previsibles, pero tambin cmo organizar el transporte, (...) el hogar y su consumo mnimo; cmo atender en lo
posible la salud en ese entorno, la educacin
y sus nuevas formas, como ejercer una economa biofsica y no especulativa como la actual o
cuales son los cambios interiores que deberan
experimentar los seres humanos sometidos a
ese proceso de cambio.
Pedro Prieto
A enerxa e vai seguir sendo cada vez mis
cara, menos abundante e dispobel en cantidades decrecentes, por terse alcanzado o teito
de extraccin do petrleo convencional e estar
prximos os do carbn e o gas natural. Nestas circunstancias o modelo econmico actual
deixar de ser vibel e ter que mudar desde
a raz. precisamente a, na base social, onde
debe comezar a transformacin e a quen nos
diriximos principalmente.
Xon R. Doldn
1 Edicin:
Decembro de 2013.
Edita:
Xon Ramn Doldn Garca.

Asociacin Vspera de Nada por unha
Galiza sen petrleo.
http://www.vesperadenada.org
Coeditan:
Concello de Teo
Concello de Tomio
Concello de Rianxo
Imprime:
Lugami (Betanzos).
Texto:
Asociacin Vspera de Nada por unha

Galiza sen petrleo.
Coordinacin:
Manuel Casal Lodeiro.
Ilustracins:
Anta Barba Mario.
Licenza:
Esta obra pdese copiar e distribur segundo os termos da
licenza Creative Commons:
http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/deed.gl
(Atribucin + Non comercial + Sen obras derivadas)

Maquetacin e deseo: Martio Picallo (Luscofusco).
Revisin lingstica:
Iolanda Mato.
DL:
C 2423-2013
ISBN:
978-84-616-6931-8
As persoas e organizacins interesadas en faceren traducins

ou obras derivadas poden solicitarnos autorizacin
escribndonos a:
diademoito@vesperadenada.org
Impreso en papel reciclado libre de cloro.
Venda de exemplares:
Printed and bound in Galicia
http://galiza.pospetroleo.com
Impreso e encadernado na Galiza.
Gua para o descenso

enerxtico
Preparando unha Galiza pospetrleo
Asociacin Vspera de Nada por unha Galiza sen petrleo
TBOA DE CONTIDOS
LIMIAR....................................................................................................................... 11
Prefacio institucional........................................................................................ 11
Concello de Tomio: Repensar o mundo.............................................................. 11
Concello de Teo: Facer camio, facer pas........................................................... 12
Concello de Rianxo: Comecemos desde os concellos!........................................ 14
Presentacin.......................................................................................................... 15
Para que serve este libro?................................................................................ 16
O impacto psicolxico e social.......................................................................... 21
1. A que nos enfrontamos?................................................................................. 27
Que o Teito do Petrleo?................................................................................... 27
Unha civilizacin que deixa de ser vibel...................................................... 30
Cales son e sern as sas consecuencias?.................................................. 34
Como ser o futuro sen petrleo?.................................................................. 47
Pero cando ser?..................................................................................................... 50
O papel da terra na Galiza pospetrleo........................................................ 53
O monte como recurso vital para o futuro.................................................. 55
Beneficios da necesaria transformacin..................................................... 58
2. Que facer? Medidas persoais, familiares e comunitarias...................... 61
Transporte.............................................................................................................. 61
Viaxar menos.............................................................................................................. 62
Vivir preto de onde traballamos................................................................................ 63
Reducir a dependencia do coche.............................................................................. 66
Cambiar de combustbel............................................................................................ 68
Tboa de contidos
Alimentacin........................................................................................................... 68
Aprender sobre nutricin........................................................................................... 70
Evitar os alimentos que requiren moita enerxa na sa producin........................ 71
Producirmos o noso propio alimento........................................................................ 73
Practicar a horticultura orgnica tradicional ou a permacultura........................... 75
Mercar alimentos locais, de tempada e ecolxicos................................................. 79
Aprender sobre plantas silvestres comestbeis........................................................ 80
Cociar e conservar alimentos co mnimo gasto enerxtico.................................. 82
Almacenar produtos bsicos..................................................................................... 84
Hbitat e consumo enerxtico domstico.................................................... 85
O hbitat idneo para vivir sen petrleo................................................................... 86
Sermos cidadns responsbeis enerxeticamente................................................... 89
Reducir o consumo elctrico..................................................................................... 91
Autoabastecemento elctrico e de auga quente...................................................... 94
Autoabastecemento de combustbel......................................................................... 94
Asegurar unha subministracin de auga que non consuma enerxa..................... 96
Reducir a necesidade de calefaccin illando ben a casa......................................... 97
Reducir a necesidade de calefaccin aplicando criterios bioclimticos................. 98
Reducir o consumo enerxtico na construcin........................................................ 99
Facer a nosa casa mis duradeira............................................................................ 100
Reducir o lixo que producimos.................................................................................. 100
Prepararnos para albergar inquilinos....................................................................... 101
Crear sistemas redundantes..................................................................................... 102
Aprender a limpar sen usar produtos petroqumicos
ou de alto consumo enerxtico................................................................................. 103
Buscar un lecer de baixo consumo enerxtico......................................................... 103
Sade.......................................................................................................................... 105
Previr as doenzas....................................................................................................... 106
Autoxestionar a nosa sade...................................................................................... 106
Recuperar a medicina tradicional............................................................................. 106
Formarnos en primeiros auxilios.............................................................................. 108
Buscar mdicos locais............................................................................................... 108
Defender a sanidade local......................................................................................... 109
Asistencia local aos dependentes............................................................................. 109
Auga e hixiene............................................................................................................ 110
Educar para a sade.................................................................................................. 110
Liberar o noso lar de contaminantes de alto perigo................................................ 111
GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO
Educacin e formacin........................................................................................ 112

Unha nova educacin e unha nova reciclaxe profesional........................................ 112
Buscar un oficio non dependente do petrleo.......................................................... 115
Aprender a producir e conservar alimentos............................................................. 121
Adquirir habilidades tiles para a vida coti............................................................ 121
Prepararnos para a nova educacin comunitaria dos mis cativos........................ 124
Economa................................................................................................................... 131
Reducir gastos........................................................................................................... 133
Maximizar ingresos.................................................................................................... 135
Librarnos de dbedas................................................................................................ 137
Aforrar........................................................................................................................ 139
Mercar local................................................................................................................ 141
Manterse informada/o............................................................................................... 141
Integrarse na economa alternativa.......................................................................... 142
Relacins sociais e accin comunitaria........................................................ 145
A importancia da comunidade................................................................................... 145
Iniciativas comunitarias de utilidade......................................................................... 152
Como poer en marcha un grupo de transicin...................................................... 154
Formas legais para os proxectos comunitarios....................................................... 156
Criterios clave para a preparacin comunitaria....................................................... 157
Proxectos comunitarios de preservacin cultural.................................................... 160
Outros obxectivos da accin comunitaria................................................................. 165
Proposta de ndice de recursos locais...................................................................... 166
Un perigo moi real..................................................................................................... 169
O cambio interior................................................................................................... 173
Transformacin cultural............................................................................................ 173
Transformacin tica................................................................................................. 176
Espiritualidade........................................................................................................... 183
Preparacin mental................................................................................................... 185
Os procesos mentais que conducen mudanza...................................................... 186
As fases da mudanza................................................................................................. 188
Peak Oil e a infancia..................................................................................................... 190
3. Que facer? Medidas para pequenas empresas.......................................... 217
Negocios sen futuro ........................................................................................... 217
Avaliar a vulnerabilidade da empresa.......................................................... 219
O Teito do Petrleo como oportunidade empresarial............................. 220
Tboa de contidos
4. Que facer? Medidas para administracins locais................................... 229

Medidas municipais: Economa........................................................................... 231
Medidas municipais: Urbanismo e vivenda..................................................... 235
Medidas municipais: Transporte...................................................................... 237
Medidas municipais: Fiscalidade....................................................................... 238
Medidas municipais: Difusin, concienciacin cidad e outras............ 238
Eplogo I: Cuba, unha referencia inspiradora............................................. 243
Eplogo II: Un da calquera na Galiza de dous mil e vinte e algo............. 253
Anexo I: Algns datos sobre o petrleo e a enerxa
nas sociedades industrializadas..................................................................... 263
Anexo II: Algns mitos sobre a enerxa e o progreso................................. 267
Anexo III: Onde ampliar informacin............................................................... 275
Organizacins e colectivos............................................................................... 275
Outros recursos tiles en Internet............................................................. 276
Bibliografa............................................................................................................. 277
Para saber mis sobre o Teito do Petrleo, as sas consecuencias
e outros aspectos do colapso da civilizacin............................................................ 277
Sobre como nos podemos preparar.......................................................................... 284
Referencias tiles sobre permacultura e para unha agricultura
e alimentacin pospetrleo....................................................................................... 288
Referencias tiles para nos prepararmos no terreo da sade................................ 290
Referencias tiles para a construcin, o saneamento e a enerxa pospetrleo..... 291
Sobre decrecemento prctico, vida simple, simplicidade voluntaria
e consumo enerxeticamente responsbel................................................................ 292
Sobre as mudanzas culturais, psicosociais e polticas precisas............................. 293
De utilidade para a elaboracin e difusin de novas narrativas
e a educacin pospetrleo......................................................................................... 295
Sobre o modo de vida na Galiza preindustrial.......................................................... 295
Sobre as medidas que tomar desde as administracins locais.............................. 296
Ficcin pospetrleo ou postindustrial....................................................................... 297
Outros de interese e/ou citados na Gua................................................................... 297
Anexo IV: Glosario................................................................................................ 303
Agradecementos................................................................................................... 311
LIMIAR
Prefacio institucional
Concello de Tomio:
Repensar o mundo
Sandra Gonzlez lvarez

Alcaldesa de Tomio
A publicacin deste libro ten moito que ver co momento que estamos a vivir
de cuestionamento dos paradigmas, de revisin de esquemas polticos e sociais, pero sobre todo de grandes necesidades para moitos pobos do planeta.
Cando se enchen ros de tinta sobre a crise en Occidente esquecemos, con esa
visin tan eurocntrica coa que nos ensinaron a pensar, que millns de persoas
morren no mundo pola psima distribucin da riqueza, pola explotacin irracional dos recursos, ou simplemente por ser factora do mal chamado primeiro
mundo.
Mais se este era o esquema de fondo co que o sistema deseaba a poltica
internacional, trazaba alianzas e segua explotando a maior parte do planeta, hoxe temos que comezar a pensar que un detonante pode facer saltar o
esquema estabelecido: o esgotamento da enerxa que alimenta e move toda
esta maquinaria e que pode, polo tanto, facer cambalear o sistema de poder
no planeta.
Esta crise enerxtica e de poder debemos aproveitala como oportunidade de
repensar o mundo desde outras perspectivas: desde o respecto s persoas e
ao ambiente, desde a soberana alimentar e os dereitos dos pobos, pensando o
mundo tamn en feminino, deixando atrs as pirmides de poder e volvendo
s redes.
positivo, pois, reflexionar sobre ese cambio e sobre como podemos aproveitalo para mellorar a xustiza no mundo, como unha oportunidade en positivo,
cada un desde o seu entorno, desde o seu pequeno mundo, desde aldeas, vilas
e cidades, actuando en local para provocar a mudanza a nivel global.
Desde o Concello de Tomio apoiamos estas reflexins como xeitos de pensar
no futuro porque acreditamos no que Castelao escribiu de que os soos primeiro e as ideas despois crean feitos histricos. Estamos nese momento: no de
soar, pensar e actuar para mudar o curso do mundo.
11
limiar
Concello de Teo:
Facer camio, facer pas
Martio Noriega
Alcalde de Teo
No ano 2009 Teo foi o primeiro concello galego en aprobar unha mocin que
recoeca o problema do teito do petrleo e que encetaba un vieiro de traballo
para exercer a responsabilidade desde a Administracin Local neste eido. Nela,
recoeciamos como administracin a gravidade desta cuestin e a necesidade
de adoptar medidas alternativas que conducisen diminucin da vulnerabilidade de todos os aspectos da vida do concello fronte a esta ameaza.
A constitucin dun comit tcnico en colaboracin coa Concellara de
Medioambiente, o estudo das medidas adoptadas noutros lugares do mundo
por concellos de caractersticas anlogas e a divulgacin deste problema
vecianza formaron parte dun plan de traballo anda vixente. A participacin
do concello nesta completa publicacin entndese, polo tanto, nese contexto
e baixo ese compromiso.
O comercio, o transporte e a prctica totalidade da industria e dos sectores
econmicos municipais son dependentes directa ou indirectamente do petrleo. Neste sentido, Teo non unha excepcin. Nin o pas no seu conxunto nin
ningn dos seus concellos estn anda minimamente preparados para quedar
nun perodo de tempo de poucos anos sen a maior parte da sa enerxa. O
modelo econmico, alimentar, enerxtico e de transporte da nosa sociedade
absolutamente dependente da dispoibilidade dunha subministracin permanente e ilimitada de petrleo, e polo tanto dependente do exterior. Por riba,
a era histrica do petrleo barato chegou sa fin e isto algo irreversbel e de
consecuencias inminentes unha vez que se recupere a demanda enerxtica,
agora minorada pola crise sistmica.
Neste contexto, a sada tan s pode estar baseada nas enerxas renovbeis
(aposta municipal en Teo nos equipamentos pblicos) e nunha posicin decrecente, xa que estas non poden fornecer suficiente enerxa a tempo para
substitur o petrleo, nin existe o financiamento nin a enerxa precisa hoxe en
da para poer en marcha unha masiva introducin destas en todos os niveis
sociais. Existen centos de experiencias municipais no mundo que recoecen e
afrontan este panorama con medidas transversais e verdadeiras estratexias de
declive enerxtico e, en case todos os casos, contando coa mxima participacin social.
Cmpre polo tanto, impulsar plans de transicin municipais que tean como
obxectivo evitar na maior medida posbel os impactos para os vecios e vecias,
as empresas e a propia Administracin Local desta dependencia enerxtica,
12
Prefacio institucional
avalindoa e reducndoa en todas as reas, especialmente na alimentar coa

finalidade de camiar con decisin cara a unha economa sostbel no local.
Neste senso, este manual unha ferramenta importante na divulgacin e na
concienciacin deste problema e, polo tanto, unha maneira de facer pas, outro pas. Actuar localmente e pensar globalmente a nosa responsabilidade, con
ns e coas xeracins futuras.
13
limiar
Concello de Rianxo:
Comecemos desde os concellos!
Adolfo Muos Snchez

Alcalde de Rianxo
Actuar localmente, pensar globalmente un dos eixos que inspira este libro que
a modo de guieiro insta a administracins, empresas e cidads a axir ante o
feito contrastado do finito dos recursos mundiais de petrleo (e non s). Esta
Gua para o descenso enerxtico ofrcenos material para a reflexin, tamn para
a discusin e discrepancia dalgns aspectos ou alternativas, vez que nos
apunta camios e actuacins concretas para reconducirmos os nosos hbitos
actuais. Podemos, como sinala o profesor Joaquim Sempere noutra publicacin, vivir mellor con menos e as nolo amosan parte das pxinas deste texto,
adoptando un modelo social mis xusto, cun mellor reparto das riquezas, cun
menor teito das ambicins persoais por posur, por consumir, vez que mis
localmente sostbel no tempo e nos espazos.
Anda que son camios que percorrer con dificultades pois hai evidentes intereses non ocultos para que continuemos sendo dependentes enerxticos,
como por exemplo poendo atrancos autoxeracin de enerxa nas propias
vivendas, con peaxes ao sol, ou a persecucin s enerxas alternativas. Unha
situacin s explicbel pola falta de tica e pola existencia de portas xiratorias
de membros dos gobernos a empresas enerxticas que entran e saen dos consellos de administracins aos gabinetes ministeriais e viceversa.
Para os concellos tamn nos sinala tarefas, no mbito do transporte colectivo,
do urbanismo, da vivenda, da producin econmica, do abastecemento de
auga, do saneamento, da xestin de residuos... Unha das razns polas que un
concello como Rianxo participa da edicin dun volume coma este a consciencia clara de que nos axudar a ser mellores e que, antes ou despois, moitas
das propostas e das hipteses aqu includas tomarn corpo inevitabelmente.
Anticiparnos e estar preparados para un futuro que ser sen petrleo, ou con el
escaso ou a prezos elevados, obriga a impulsar experiencias que poden ter no
mbito dos concellos un marco axeitado para a posta en prctica.
14
pResentAcIn
Antes de nada, cmpre que nos presentemos. A Gua que tes nas tas mans
foi concibida e realizada polas persoas que formamos a asociacin Vspera de
Nada por unha Galiza sen petrleo. Esta pequena organizacin foi creada en
2008 por galegos conscientes da grave ameaza que para a nosa sociedade
como para o resto do mundo industrializado haba supoer a inminente
fin da era do petrleo. O nome que lle demos nosa asociacin procede do
refrn galego Da de moito, vspera de nada, co que a nosa sabedora popular
advirte de que tras as pocas de bonanza chegan sempre as vacas fracas, algo
que nos pareceu moi apropiado ao momento histrico que nos tocou vivir.
Na actualidade preside a nosa asociacin Xon Ramn Doldn Garca, profesor
de Economa Aplicada na Universidade de Santiago de Compostela. Coecedor
da situacin enerxtica de Galiza (Doldn, 2008a) e director do INEGA entre
2005 e 2008, foi a primeira persoa que lanzou publicamente a voz de alarma
sociedade galega sobre o problema do petrleo cun artigo publicado na revista Tempos Novos en xullo de 2008 (Doldn, 2008b). Desde entn, tanto Doldn
que agora preside tamn a Asociacin de Economa Ecolgica de Espaa
como os demais membros de Vspera de Nada, levamos difundindo por todos
os medios ao noso alcance o fondo enerxtico da crise que vivimos e que imos
seguir vivindo ata dar orixe a outro modo de vida totalmente diferente. Este
labor divulgador levmolo a cabo en diversos actos, por medio de artigos e entrevistas en medios de comunicacin, reunins con polticos, cargos pblicos e
organizacins sociais, e mantendo un blog en Internet con noticias, reflexins
e propostas sobre a cuestin (http://www.VesperaDeNada.org).
Coa presente publicacin, que tras moito tempo de preparacin1 agora lanzamos, queremos dar un importante paso adiante na necesaria concienciacin
e adaptacin do pas a unha situacin que vai afectar profundamente as vidas
de todas e cada unha das persoas que vivimos na Galiza. No noso nimo est
que este libro sexa eficaz para minimizar os riscos que implica este devalar
da civilizacin industrial, de tal xeito que o maior nmero posbel de persoas
poidan finalmente dicir que se ben perderon moito da abundancia que o
petrleo nos dera, non estaban na vspera de nada, senn na vspera de
teren suficiente e de volveren ter unha vida digna dentro dos lmites fsicos
do planeta.
1
Podemos dicir que a idea desta Gua naceu cunha reflexin que publicamos en 2011 co ttulo Debemos
concienciar sobre o Teito do petrleo pero tamn facer propostas para o superarmos cun mundo mellor http://
www.vesperadenada.org/2011/02/16/xoan-doldan-debemos-concienciar-sobre-o-teito-do-petroleo-perotamen-facer-propostas-de-superalo-cun-mundo-mellor/
15
limiar
Para que serve este libro?
Este libro tenta ser un sinxelo manual que nos axude a prepararnos para
unhas transformacins a niveis econmico, social, cultural e de modos de
vida sen precedentes na historia da Humanidade. Sern transformacins
con efectos en todos os pases e para todos os habitantes do planeta,
pero que tern diferente forma, alcance e ritmo segundo o lugar e mesmo
a clase social aos que pertenzamos. Ns tentamos centrarnos en como
nos van afectar na Galiza, tendo en conta tanto os trazos que caracterizan
o conxunto da nosa sociedade e economa, como a propia diversidade
interna do pas: costa/interior, cidades/vilas/aldeas, etc. As dimensins do
que vai acontecer de facto xa est a acontecer desde 2005-2007 son
de tal envergadura que imposbel evitar que nos afecte, e asumirmos
iso a primeira de todas as medidas que deberemos tomar.
Digmolo doutra maneira: continuarmos como ata o de agora (o que
chaman en ingls o business as usual) deixar de ser posbel. O que si
est nas nosas mans paliar o impacto e as peores consecuencias sendo
conscientes do problema, anticipndonos e adoptando con decisin as
medidas necesarias tanto no mbito persoal e familiar como no comunitario. Polo menos iso o que esperamos na nosa asociacin e a iso nos
gustara contribur con este libro, achegando prcticas e estratexias que
non son un obxectivo final en si mesmas senn un punto de partida para
unha profundsima mudanza social.
Antes de pasarmos a explicar no captulo 1 a causa destes graves problemas que se achegan como consecuencia do denominado Teito do
Petrleo, imos presentar a estrutura do resto do libro. No captulo 2
proporemos unha serie de medidas que coidamos han ser de utilidade
para nos prepararmos e que parten do nivel persoal-familiar, abordando
aquelas reas nas que como individuos ou pequenos colectivos temos
(ou podemos chegar a ter) un maior control. Dado que hai literalmente
centos de maneiras de consumirmos enerxa na nosa vida coti, haber
centos de mudanzas que teamos que facer. O noso propsito bosquexar tan s algunhas das mis importantes e dar as pautas para que
cada persoa e cada grupo detecte moitas outras. Dentro desa pequena
escala inclumos tamn as pequenas e medianas empresas, s que lles
dedicamos unha serie de consellos bsicos no captulo 3. No captulo 4
presentamos tamn medidas que cumprira que as administracins pblicas locais levasen a cabo, e que ns, como cidadns, debemos reclamar
con decisin, criticando todo o que se faga no sentido contrario e desde a
consciencia do grave que sera trabucarnos de camio nesta crtica etapa
histrica. Se sempre importante demandar dos gobernos que cumpran
coa sa misin en beneficio do pobo, nestes intres histricos resulta
16
ademais vital para a supervivencia pois o que precisamos unha mobilizacin

social propia de tempos de guerra, analoxa esta na que coinciden practicamente todos os divulgadores do problema. Polo tanto, a razn de inclurmos esas
medidas a nivel poltico non a de converter esta obra nunha gua para as
administracins, senn mis ben achegarmos criterios para a cidadana saber
que polticas reclamar dos seus representantes e que medidas non debera
admitir non s porque nos afasten do camios da sustentabilidade, senn por
que desbaldiran os valiosos derradeiros recursos econmicos e enerxticos
cos que anda conta a nosa sociedade. De todos os xeitos, non perdamos de
vista que boa parte do consumo enerxtico das nosas sociedades est nas
mans dos propios cidadns: Pat Murphy ten calculado que nos EUA o 67% do
consumo enerxtico total do pas depende das decisins persoais dos seus
habitantes en terreos como o transporte, a vivenda e a alimentacin. Na sa
opinin, se os consumidores reducimos pola nosa conta a enerxa que gastamos neses sectores, produciremos unha reducin nos correspondentes
sectores industriais da economa nacional (Murphy, 2008: 121-122). O noso
poder, por tanto, non en absoluto desprezbel como axentes dun descenso
enerxtico controlado que poermos en marcha sen contar coa aprobacin
ou decisin previas de gobernos e empresas: 2/3 do consumo total de enerxa
pode depender directamente do tipo de vida que levemos. Esas mudanzas
persoais debern ser postas en marcha ao tempo que exercemos a nosa
presin social sobre os gobernos para que contriban a mudar o rumo enerxtico do conxunto da sociedade. A nosa propia experiencia no proceso de
reducin do noso consumo enerxtico daranos o coecemento axeitado para
promovermos con mis eficacia un descenso enerxtico organizado a niveis
superiores: comunitario, comarcal, nacional... Hai que advertir tamn que, se
cadra, algunhas das medidas implican ou poden levar desobediencia
consciente de determinadas regulacins ou normativas oficiais e, xa que logo,
haber tamn que puxar para que o dereito supervivencia prime sobre leis
contraproducentes ou directamente absurdas pensadas para un mundo que
deixa de existir, e para que sexan adaptadas as que haxa que adaptar, e creadas outras novas leis que faciliten o trnsito civilizatorio (vid. algunhas ideas
neste sentido a nivel local no captulo dedicado a Que facer? Medidas para
administracins locais). Primeiro debe vir a mudanza persoal e despois, como
consecuencia dela, a mudanza no pas.
Sobre todas as medidas das que imos falar, a prioridade absoluta que como
sociedade nos debemos marcar para nos preparar anticipadamente ao devalar
do petrleo reducir drasticamente o consumo de enerxa fsil e de produtos derivados dos combustbeis fsiles. Ese ser o obxectivo final que gue
a maior parte das medidas que propoemos e que se podera traducir nun
lema prctico como mercar menos, usar menos, querer menos e desperdiciar
menos (Murphy 2008, 113). A transformacin social que deriva desa profunda
17
limiar
mudanza no modo de vida xirar arredor de dous eixos estratxicos: o rexurdir

das pequenas comunidades humanas e a reducin do tren de vida.
As medidas includas nesta Gua foron organizadas a efectos prcticos en diversas reas da nosa vida, anda que loxicamente deben ser adoptadas dunha
maneira integral e con criterios e principios comns para que poidan contribur
mxima reducin da nosa vulnerabilidade ao Teito do Petrleo. Poderiamos
pensar neste libro como unha gua para sobrevivir a un tsunami que vemos
achegarse lentamente: temos tempo de ir facendo unha serie de cousas para
anticiparnos sa chegada e protexernos, pero todas esas accins deben ter
en conta o feito de que as nosas vidas non sern as mesmas despois do seu
impacto, e que debemos estar mentalizados para mudanzas drsticas. Ao final eses sacrificios van merecer o esforzo, porque nos axudarn a sobrevivir e
nos aforrarn moitos dramas. De todos modos, o smil do tsunami non pode
tomarse literalmente e require algunhas matizacins importantes: o Peak Oil
non vai ser un fenmeno sbito, que golpee durante uns poucos minutos tras
os cales todo quedar mudado; a sa escala temporal moito mis prolongada. De feito, o seu impacto nas nosas sociedades, anda que perceptbel
s como tal para unha minora de analistas, xa se comezou a producir desde
os anos 2005-2008, e prolongarase se cadra durante un par de dcadas ata a
desaparicin do petrleo como fonte principal de enerxa da especie humana.
Tampouco ser parecido a un tsunami no sentido de afectar simultaneamente
a toda a sociedade, nin en todos os aspectos do funcionamento social ao mesmo tempo. Outra diferenza consiste en que este tsunami a cmara lenta non
sucede na superficie vista de todos, senn que est a chegar calada e subterraneamente, e mentres derruba un tras doutro os alicerces do noso modelo
social, na tona da nosa sociedade apenas chegamos a percibir repercusins
aparentemente inconexas. Pode que si se pareza no sentido de que a cada
costa chegar o peor do impacto deste tsunami civilizatorio en momentos diferentes, e as haber pases menos dependentes, que seran neste smil como
as costas mis afastadas do punto de orixe do maremoto.
Outra imaxe que nos pode permitir prever como ocorrer esta queda paulatina a que sufriu o Imperio Romano, no que un centro debilitado polo custo de manter un imperio tan extenso a deixando caer provincia a provincia
(OConnor, 2013); ou a reaccin dun corpo en proceso de conxelacin, que
ante a perda da calor necesaria para manter o conxunto do organismo vai sacrificando as extremidades unha a unha, comezando por dedos e dedas. Con
menos enerxa, os sistemas s se poden soster se se reducen. (Odum & Odum
2001, 85). En palabras de Antonio Turiel2, asistimos xa no momento actual a:
Nunha das sas achegas directas a esta Gua.
18
(...) un afundimento progresivo, no que sectores cada vez mis amplos da

sociedade van ficando na exclusin e na marxinacin. O cidadn que anda
est nunha situacin relativamente boa, debe comprender que el ou ela
ser o seguinte, que queira non queira vai caer no mesmo foxo se non se
mobilizar.
Preguntars con razn, amiga lectora ou lector, de onde proceden estas medidas que inclumos no noso libro. A sa orixe est no labor de pescuda que
leva realizando a nosa asociacin desde a sa creacin en 2008. Hai anos que
existe por todo o mundo un crecente nmero de persoas que desde mbitos
tan diferentes como a xeoloxa, o ecoloxismo, a socioloxa, a filosofa, a permacultura, a poltica, o urbanismo ou a economa levan analizando cales van ser
as consecuencias do Teito do Petrleo e o inexorbel devalar enerxtico ao
que este fenmeno nos vai levar. Desa anlise parten propostas que tentan
ofrecer alternativas, que tentan fortalecer as sociedades para facilitar o trnsito
histrico a un mundo que estar caracterizado sen dbida por:
Unha mobilidade mis reducida e espordica.
Unha volta vida social e econmica moito mis local (o que chaman
relocalizacin).
Sociedades mis simples.
Unha escaseza de produtos, servizos e estruturas socioeconmicas dependentes
do petrleo; fin da sociedade de consumo.
Unha volta agricultura orgnica, de baixa mecanizacin e baixo consumo de
enerxa e materiais.
Unha volta ao campo de parte da poboacin que hoxe habita nas cidades.
Etc. (Vid. mis caractersticas no apartado Cales son e sern as sas
consecuencias?)
Debemos advertir de que esta Gua non pretende fornecer detalles tcnicos
nos diversos terreos de adaptacin dos que falamos: limtase a dar unha
perspectiva o mis ampla posbel do que cmpre facer e de por que preciso
facelo, e mais a dar ideas sobre os aspectos da nosa vida que deberemos comezar a adaptar sen demora. dicir, non esperes encontrar aqu explicacins
acerca de tcnicas de permacultura, como construr unha balsa depuradora de
augas grises, ou instrucins para fabricar un xerador elico a partir de pezas
de refugallo: sera invibel abordar con detalle todas as cuestins que imos ter
que poer en prctica, e precisariamos non unha Gua, senn toda unha enciclopedia de grosos tomos. No apartado de Bibliografa onde os lectores ides
achar algunhas desas referencias a outras obras con informacin detallada de
tipo prctico, ben sexan libros ou sitios de Internet.
O noso labor consistiu en recompilar esas propostas, amplialas e organizalas
dunha maneira coherente e adaptada, na medida do posbel, realidade galega.
19
limiar
Isto foi preciso, entre outras cousas, porque unha boa parte das propostas veen de mbitos anglosaxns que tiveron unha industrializacin moito mis
temper c nosa. Na Galiza levan demasiado tempo a dicirnos que estabamos
atrasados, e en efecto a modernizacin foi serodia na nosa terra. Ironicamente
ese suposto atraso entendido como supervivencia dun modelo de vida apegado ruralidade tradicional envexado agora por pensadores e activistas
doutros lugares por exemplo Catalua, Reino Unido, EUA... porque nos
sita a unha menor distancia da volta a unha sociedade basicamente agraria e
local, porque mesmo que sexamos moitos de ns urbancolas, estamos anda
en estreito contacto coa terra (segue a haber unha consciencia da terra) a nivel
familiar, social e cultural; e porque anda hai un sector agro-gandeiro importante malia que esmorecente. Tomando as palabras de Daro Xohn Cabana
(1994, 48) anda somos unha nacin campesia, e o campesio agrrase terra
e aguanta. Bill Mollison (1988, 532) conta que precisamente nas pocas
de turbulencias econmicas cando grupos de persoas adoitan abandonar a
sociedade maioritaria para crearen comunidades intencionais: as sucedeu
especialmente nas dcadas de 1890, 1930 e nos anos 1960. Mollison explica
que desde esa ltima poca o fluxo de fuxida do centro da sociedade non
parou, e que constite o perodo mis longo (ns diriamos que o definitivo)
de creacin de modelos alternativos nas marxes da sociedade industrializada
por parte das persoas mis concienciadas da necesidade de poer as bases
dunha nova sociedade mis pequena (mis local, mis autosuficiente... unha
sociedade vibel, en definitiva). Porn, no caso galego, dadas as caractersticas
sociais (nacin campesia), naturais (climatoloxa, edafoloxa, orografa, etc.) e
a maneira en que est distribuda (en parte) a poboacin, espallada en numerossimas entidades nunha escala moi diversa (cidades de tamao mediano
e pequeno, vilas moi diversas, parroquias e lugares), o mis eficaz parece ser
non xa a creacin de ecoaldeas onde concentrar esa mudanza social a modo
de ecoghettos, senn o de ecoaldeas espalladas e inseridas no tecido social e
xeogrfico preexistente3.
Pero non podemos compracernos nesa terica vantaxe galega, en primeiro
lugar porque existen forzas moi poderosas que turran de ns no sentido contrario, nunha fuxida cara ao abismo dunha industrializacin insustentbel, dun
abandono do noso campo e dos que nel habitan e dos seus medios de vida,
cando en realidade o deberiamos estar conservando como a maior riqueza
do pas e o seu maior valor de futuro. Abandonarmos ou sacrificarmos o noso
rural sera un suicidio como pas e como pobo, porque tras o colapso da industrializacin ser o activo mis importante e indispensbel que nos quede
3
20
Esta cuestin estratxica un dos debates recorrentes no seo da nosa asociacin. Vid. como mostra
http://www.vesperadenada.org/2010/01/16/manuel-amigo-debemos-espallar-sementes-de-transicion-nonoso-entorno/
(Doldn, 2012a). Os nosos montes, veigas, ros e ras, o noso mar... as nosas
rbores, matos e sementes... o noso gado... o noso chan, a nosa auga, o noso
clima... foron o nico que en realidade tivemos durante milenios e o nico que
nos vai quedar se non somos tan parvos como para estragalo nos derradeiros
estertores dun espellismo industrialista.
En segundo lugar, apuntaremos outra cuestin igual de fundamental c da
terra, a do modelo enerxtico na Galiza, pois sendo a nosa unha terra rica tamn en posibilidades de aproveitamento da enerxa renovbel, estamos lonxe
dun modelo enerxtico sustentbel. Segundo Xon Doldn (entrevistado en
Vzquez, 2013) eses recursos renovbeis galegos:
deberan ser utilizados para promover unha nova economa que procure resolver as necesidades especficas da poboacin galega, ademais isto
debera ir acompaado dunha democratizacin no acceso enerxa que,
no caso das renovbeis e polo seu carcter disperso, debera implicar que
as familias, as aldeas, as comunidades de vecios, explotacins agrarias
deberan avanzar na sa capacidade de autoabastecemento enerxtico, en
detrimento do modelo de grandes complexos enerxticos fomentado at
agora, dominado por oligopolios e que procuran o beneficio privado e non
o benestar colectivo.
Tendo ese contexto do pas en mente, os condicionantes actuais que acabamos de bosquexar en relacin terra e enerxa, imos analizar a continuacin
outros condicionantes de tipo individual que afectarn aplicabilidade das
medidas propostas nesta Gua.
O impacto psicolxico e social
Sabemos que para moitas das persoas que leredes este texto, boa parte das
medidas que nel suxerimos semellarn moi difciles, se cadra mesmo imposbeis ou simplemente demasiado penosas. Pero a realidade que moitas delas
poden ser abordadas por moitos de vs, tendo decisin, en poucos meses e
con relativamente pouco custo.
Anda que non sexa absolutamente imprescindbel abordalas todas, nin haxa
que levar a cabo todas a curto prazo, ilas poendo xa en prctica vainos permitir prepararnos con tempo e que ao final nos compensen enormemente.
Somos conscientes de que moi difcil convencer xente de que faga o que
vai ser preciso ata que se converte en ineludbel. Os seres humanos somos moi
bos como especie adaptndonos a todo tipo de mbitos e circunstancias, pero
temos o defecto de que nos custa moito facelo anticipadamente. O mundo
moderno tampouco facilita esta anticipacin, coa sa priorizacin do beneficio a curto prazo, os lderes polticos preocupados unicamente polas vindeiras
eleccins, sen se preocuparen polo que nos poida esperar mis al desa data, e
21
limiar
medios de comunicacin de masas enchendo o noso tempo con banalidades

ao servizo do consumismo4. Traxicamente para a nosa especie, dado o alcance
e profundidade dos cambios que se precisan para podermos sobrevivir nun
mundo sen petrleo, resulta vital facelo coa mxima anticipacin e sen agardar a que sexa irremedibel nin a que ningun nos inste a facelo no telexornal.
Canto mis esperemos, menos opcins teremos. O reto , insistimos unha vez
mis, de proporcins histricas.
Por outra banda, non nos parece tico proseguir con este texto sen antes advertir de que o que vos imos comunicar vai causar probabelmente en moita
xente un profundo impacto emocional. Tanto o problema sobre o que trata
como moitas das medidas que propoemos para lle facermos fronte son de
tal alcance que non poden deixar indiferente a ningun. Tal as que deberan
facer abalar a visin do mundo que temos moitos de ns, froito da cultura
do progreso e do crecemento continuado na que case todos vivimos ata o de
agora. Activistas e divulgadores da cuestin do Peak Oil sabemos desde hai
tempo que este tipo de mensaxe causa, cando menos, desacougo, e considerbeis problemas de estrs e angustia no peor dos casos. Algns mesmo falan
da sndrome de estrs do Peak Oil ou da sndrome de estrs pospetrleo (Hopkins
2008, 80). Este estara caracterizado, entre outros sntomas, por:
Medo.
Negacin.
Ansiedade.
Sensacins diversas de incomodidade fsica.
Atordoamento e sensacin de irrealidade.
Tendencia a aferrarse a solucins irracionais ou invibeis.
Arroutadas de nihilismo.
Tendencia ao supervivencialismo.
Optimismo desbordante.
A sndrome do Xa volo dica eu!.
Precipitacin temeraria, urxencia angustiada.
No fondo resulta moi difcil evitarmos un certo nivel de trauma a consecuencia

do shock que produce descubrir o Peak Oil e as sas consecuencias. Un dos
principais referentes da permacultura a nivel mundial, David Holmgren (2009,
96), recoece que malia que o enfoque da permacultura que tamn inspira
esta Gua pode resultar unha ferramenta moi poderosa para empoderar
4
...cando non con desinformacins moi perigosas. Chegue como exemplo o seguinte: no ano 2006, cando se
estaba a producir o Teito do Petrleo Convencional tal e como recoeceu anos mis tarde a AIE, a petroleira
Exxon Mobile afirmaba nos tres principais xornais estadounidenses que o Peak Oil estaba anda a dcadas
vista.
22
xente ante esta situacin, ademais de lle fornecer recursos ticos e prcticos
cos que lle facer fronte, existe un innegbel risco de provocar a negacin, a
depresin e a parlise. O que si est na nosa man advertilo, ser conscientes de
que vai pasar e que sentirse as absolutamente natural, mesmo saudbel. O
raro sera non sentirse afectada/o por esta sensacin de que algo tan devastador que nos supera, que nos fai sentir derrotados ou impotentes. Sabendo
isto podemos estar mis mentalizados cando nos enfrontemos lectura
destas pxinas, e comecemos a experimentar esas sensacins, e sobre todo
facilitar que busquemos o apoio mutuo para superar esa fase de probbel
angustia e impotencia e que reaccionemos tentando transformar esa profunda inquedanza en determinacin e motivacin para o cambio. dicir, no canto
de sentir angustia e desamparo por esta informacin e o que implica para as
nosas vidas, cmpre afrontalo axudndonos mutuamente e sentndonos parte dunha comunidade pioneira que sirva como referente ou axuda a aquelas
persoas que necesitarn facer a sa transicin no futuro. Hanos ser til tentar
xerar o que chaman unha insatisfaccin inspiradora ou motivadora, dicir, que
os sentimentos que nos produce coecer esta situacin nos motiven a facer os
cambios necesarios, e a velos como unha oportunidade para reconsiderarmos
moitas cousas antes que en ningures na nosa vida (Hopkins 2008, 83). En
definitiva, trocarmos o que pode ser angustioso por algo motivador e que xere
ilusin.
Isto vira a ser, visto doutro modo, aplicar ese principio da permacultura que
di que nos problemas est implcita a solucin, e que mis enxebremente poderiamos transcribir como non hai mal que por ben non vea. Mudar a nosa
vida na direccin que propoemos nesta Gua non debera ser visto como un
penoso sacrificio para salvar o planeta ou cousa semellante, senn como un
necesario pero gozoso trnsito cara a unha vida que ser mis sinxela pero que
non ten por que ser peor c actual. Deberiamos ser quen de crear o mundo que
queremos, no canto de simplemente resistirnos ao mundo que non queremos,
como propn Holmgren (2009, 113). dicir, visualizalo como algo que no fondo positivo, unha gozosa liberacin con respecto mltiple dependencia
actual para comer, vestirnos, usar calquera produto, ter dieiro, ter traballo,
sanidade, educacin, seguridade, lecer... (OConnor, 2013), unha reconexin
cos nosos semellantes e coa Terra (Farnish, 2012; Mollison, 1988). Resulta innegbel que vivir en equilibrio cos lmites naturais, redescubrindo a vida local e
en comunidade, dedicndonos ao que realmente importante, centrndonos
de novo na xente e non nas cousas, pode ter un grande atractivo e fornecer,
mesmo a persoas que agora teen vidas totalmente afastadas dese modelo,
unha nova vida de satisfaccins. Estamos falando de que perderemos moitas
cousas cando perdamos o petrleo pero non temos por que perder calidade
de vida, senn que as nosas necesidades tern que pasar a estar cubertas con
outros satisfactores.
23
limiar
Pensemos tamn nas vidas que construiremos para os nosos fillos e fillas, que
aprendern a vivir doutra maneira desde moito mis novos, e mesmo a dos
nosos vellos, que podern reencontrarse no final das sas vidas cos aspectos
mis positivos dunha vida que pensaban que nunca haban poder recuperar:
unha vida pausada, local, modesta, en contacto estreito e cotin co medio
natural e social, e baseada na axuda mutua no canto da competitividade e
no egosmo que tanto mal fixeron nesta poca que agora toca a sa fin (vid.
o extenso apartado que dedicamos nesta Gua Transformacin tica). Moitas
das nosas vellas e vellos viviron, iso si, penurias na sa nenez rural (anos posteriores guerra civil e anteriores industrializacin), pero agora est nas nosas
mans axudar a que o seu reencontro co rural e coa vida simple, anda que for
no mbito urbano, sexa moito mis grato. Naquel contexto e visto con perspectiva, a vida nas sociedades preindustriais, a vida antes do petrleo, non era
tan mala como nos fixeron crer. Parte da visin negativa que temos hoxe
debida a unha importante alienacin transmitida interesadamente polas forzas que promoveron (no seu interese, non o esquezamos) a industrializacin,
a urbanizacin, o abandono da vida rural autosuficiente, a proletarizacin de
millns e millns de camponeses en todo o mundo forzados a se converteren en desertores do arado. Se cadra recuperar esa visin positiva algo que
no noso pas non debera ser tan difcil, pois sufrimos durante menos tempo
esa presin aculturizadora do mundo capitalista e industrial a clave para
descubrirmos a parte positiva da mudanza que necesitamos, as posibilidades
que se nos abren no panorama postindustrial, e decidirnos a ser motores desa
mudanza nos lugares onde vivimos, entre a nosa xente. Os ecos dun pasado
resiliente, como di Rob Hopkins, o fundador do movemento das Transition
Towns, estn anda entre ns agardando a que os escoitemos e amplifiquemos
para reconstrurmos a nosa resiliencia no presente e de cara ao futuro, e para
como dica Daro Xohn Cabana naquela novela inopinadamente anticipadora, O cervo na torre (1994):
[Organizar] a vida outra vez, mais desta volta coa razn por guieiro, coa
xustiza por lei, coa liberdade por facho, coa igualdade por estrela, coa fraternidade nos corazns.
Este novo futuro que potencialmente podemos construr entre todos estase a
pensar en lugares moi diferentes no planeta, e en parmetros moi semellantes.
Desde Australia, Ted Trainer (2010, 11) albscao nestes termos:
Teremos menos cousas materiais e moitos menos ingresos monetarios pero
poderemos ter moitas novas e poderosas fontes de satisfaccin vital. Entre
estas podern estar: un ritmo de vida moito mis relaxado, xa que teremos
que dedicar relativamente pouco tempo traballando por dieiro, teremos
labores variados que facermos, dos que poidamos gozar e que paguen a
pena, experimentando o apoio da nosa comunidade, dando e recibindo dos
demais, cultivando parte da nosa propia comida, mantendo en bo uso a
24
roupa e os aparatos vellos, levando unha vida no lar de baixo consumo

de recursos e eficiente, practicando arte e labores manuais, participando
nas actividades da comunidade, tendo unha rica experiencia cultural que
implique festas locais, actuacins, actividades artsticas e celebracins,
implicndonos no goberno do noso propio lugar, vivindo nun entorno fermoso, e especialmente sabendo que non estamos contribundo a empeorar
os problemas globais mediante o sobreconsumo.
En Inglaterra, Rob Hopkins (2008, 134) tamn coincide nesta visin potencialmente positiva do mundo pospetrleo:
O futuro con menos petrleo podera ser, se o pensamos e deseamos con
suficiente antelacin, preferbel ao presente. Non hai ningunha razn pola
que un futuro con menos enerxa e mis resiliencia tea que implicar unha
peor calidade de vida c presente.
Centrarnos nesa visin dese futuro que queremos e podemos construr todos, utilizala nos procesos de adaptacin da nosa comunidade, un eixo de
actuacin fundamental nas Transition Towns promovidas por Hopkins, unha
rede de colectivos locais que en diversos pases do mundo estn a se preparar
colectivamente para os impactos do Peak Oil e mais da mudanza climtica,
dicir, as das caras do mesmo problema dos combustbeis fsiles. Obviamente
na Galiza, debido a ese carcter rural anda moi presente, convn unilo a unha
recuperacin das partes mis positivas e que mellor funcionaban da sociedade
galega tradicional. Polo tanto termos unha visin positiva crucial, pero que
esa visin estea ancorada na realidade e na historia de cada lugar o mis
efectivo.
As e todo, consolidar esa visin vai levar o seu tempo, e non debemos tentar
forzalo por apuro. Tamn hai que ser realistas e ter en conta que unha volta atrs non posbel, que Galiza, como todo o mundo, ficou en palabras
de Paul OConnor (2013) irrevogabelmente transformado pola experiencia
da modernidade, e que a cultura tradicional galega xa est profundamente
mesturada coa cultura capitalista-industrialista importada (Gondar 1993, 238):
(...) os cambios que a sociedade galega est a sufrir teen unha fonte esxena: os procesos de expansin e asimilacin que o capitalismo necesita
inducir para continuar a se reproducir. Galiza pasa, nun periodo relativamente curto, dunha economa basicamente de autosubsistencia a ter unha
economa dual e, nos ltimos tempos, a estar plenamente integrada no
capitalismo, mais sometida a un proceso de periferizacin crecente.
(...) xa non cabe decer que coexistan hoxe no pas unha cultura tradicional
autctona e unha cultura moderna importada, con relacins conflitivas entre elas -esta puido ser a situacin hai algns anos-, senn que se d unha
nica formacin econmico-social complexa (...)
25
limiar
Queremos rematar este limiar anunciando que desde Vspera de Nada tentaremos contribur a esta superacin colectiva dos perturbadores efectos iniciais
que ha ter o descubrimento do Peak Oil entre os lectores, promovendo en colaboracin convosco lugares e momentos de encontro e posta en comn do que
pensamos e sentimos tras a lectura destas pxinas e das diversas referencias
bibliogrficas que se inclen ao final da Gua. Para tentar non deixar ningun
fra imos crear das vas de apoio mutuo entre lectoras e lectores e nas que
tamn participaremos os membros da nosa asociacin:
a) Un foro permanente en Internet, accesbel desde http://Galiza.posPetroleo.com onde
poderemos expresar as nosas inquedanzas, ideas, reflexins, dbidas, preocupacins,
experiencias de aplicacin, historias de transicin persoal, etc. que xurdan a partir da
lectura desta Gua. Ser un espazo onde nos sentir escoitados e onde nos liberar en
grupo da nosa adicin ao petrleo, ademais de servir de taboleiro de anuncios onde
nos xuntarmos persoas, se cadra illadas, procura dun proxecto colectivo no que
participar.
b) Unha serie de encontros presenciais en diversos puntos da xeografa galega, nos
que promoveremos o debate entre as persoas que lrades a Gua e que poder
servir tamn para tecerdes ligazns entre vs, para irdes se cadra formando o xermolo de iniciativas de transicin comunitarias e favorecer que vos manteades en
contacto entre vs. Estes encontros irmolos anunciando no noso web http://www.
VesperaDeNada.org e nas redes sociais online onde temos presenza, como Twitter
ou Facebook, as que procura seguirnos para saber cando realizaremos un encontro
deste tipo preto de onde ti vives.
Desta maneira poderemos dar un pulo adicional s iniciativas pioneiras que

esta Gua pretende sementar por todo o pas, facilitando o labor en rede,
a partilla de experiencias e coecementos, a optimizacin dos recursos.
Seguramente de a nacern novos recursos en Internet, publicaranse mis
libros, manuais prcticos e artigos de difusin, ben sexa por parte da nosa asociacin ou doutros grupos que xa estn a xurdir no pas, irase falando cada vez
mis da xente que abandona o petrleo antes de que o petrleo a abandone a
ela, que desertan dunha civilizacin que colapsa, que constren os botes salvavidas para eles e as sas comunidades... Desde Vspera de Nada faremos de
altofalante para poer en valor as vosas experiencias, dentro e fra das nosas
fronteiras, axudando a que se convertan en referentes da mudanza social que
precisamos con tanta urxencia e que as se poidan replicar o mis axia posbel
en todas as vilas e cidades galegas.
Volveremos sobre algunhas destas cuestins no apartado dO cambio interior
e no das Relacins sociais e accin comunitaria. Avancemos agora analizando
con mis detalle o problema ao que pretendemos responder con todas estas
accins.
26
A que nos
enfRontAMos?
Entre os membros dunha xeracin que gradualmente

se est a dar de conta de que van vivir bastante peor cs
seus pais, a medida que a vivenda se fai inalcanzbel, os
servizos prestados polo goberno se recortan, e os traballos escasean ou ofrecen mis horas a cambio de menor
salario e ningunha seguridade, xurdir pouco a pouco o
clamor para atoparmos unha sada. E entn demoucados da arrogancia da modernidade pode que sexamos
quen de ollar como noutros tempos e noutras culturas
a xente faca as sas vidas mantendo a dignidade e o
sentido, e que aprendamos as leccins que podermos.
Paul OConnor, Coming home.
que o teIto do petRLeo?
O petrleo un recurso finito, e como todos os recursos non renovbeis, segue

unha curva de extraccin histrica na que ao principio cada vez se obtn mis
e mis petrleo, nun acelerado ascenso facilitado porque os primeiros pozos
que se comezan a explotar son os mis doados, ata que pouco a pouco se vai
desacelerando o ritmo de extraccin e se chega a un pico mximo (o chamado teito ou cnit; en ingls Peak Oil). A partir dese momento, cada vez vaise
extraendo menos e menos petrleo cada ano ata que, ao final, se deixar por
forza de extraelo porque o pouco que quede baixo o solo ser demasiado difcil de obter, non xa en termos tecnolxicos ou econmicos, senn puramente
Estamos aqu
Curva de Hubbert Neta
1.1 QUE O TEITO DO PETRLEO?
Curva de Hubbert Bruta

Producin (109 barrs por ano)
30
25
20
15
10
Recurso
Fig. 1: A curva de Hubbert coa sa
enerxeticamente forma cuantitativa ou bruta (nmero
irrecuperbel
de barrs extrados) e a sa forma
Enerxa neta
cualitativa ou neta (enerxa neta

que ofrecen sociedade eses barrs).
Fonte: David Murphy.
2110
2100
2090
2080
2070
2060
2050
2040
2030
2020
2010
2000
1990
1980
1970
1960
1950
1940
1930
1920
1910
0
1900
Custo enerxtico
35
A curva de Hubbert coa sa forma cuantitativa ou bruta (nmero de barrs extrados) e a sa forma cualitativa
ou neta (enerxa neta que ofrecen sociedade eses barrs). Fonte: David Murphy.
4
27
E SER VIABLE
40
Producin (109 ba
1.1 QUE O TEIT
20
15
10
A QUE NOS ENfRONTAmOS?

5
Recurso
enerxeticamente
irrecuperbel
Enerxa neta
2110
2100
2090
2080
2070
2060
2050
2040
2030
2020
2010
2000
1990
1980
1970
1960
1950
1940
1930
1920
1910
1900
enerxticos, porque extraer enerxa tamn custa enerxa. A esa curva en forma
0
de camp
chmaselle Curva de Hubbert, por Marion K. Hubbert, xelogo estadounidense que xa en 1956 advertiu de que haba suceder isto co petrleo.
Moitas veces escoitamos falar das reservas que quedan ou dos xacementos
A curva de Hubbert coa sa forma cuantitativa ou bruta (nmero de barrs extrados) e a sa forma cualitativa
que
anda
descubrindo
vez
menos
e menos importantes). Pero
ou neta
(enerxase
netavan
que ofrecen
sociedade (cada
eses barrs).
Fonte:
David Murphy.
isto moi enganoso porque o que importa non o tamao das reservas de
petrleo (N millns de barrs), senn a taxa de extraccin, o fluxo de enerxa
que chega sociedade grazas a este petrleo (M millns ao ano). Ademais, o
tamao das reservas sempre terico e o que conta ao final o que realmente
se d extrado e cal foi o seu custo monetario e fsico.
140
Datos 1998-2004
Datos 2005-2011
INELSTICA
A oferta non
pode axustarse
demanda, o que
leva a un baile de
prezos.
Prezo do petrleo ($/barril)
120
100
80
ELSTICA
A oferta pode
axustarse demanda,
modulando prezos.
60
40
PUNTO DE
TRANSICIN
20
0
60
62
64
66
68
70
72
74
76
Producin de petrleo cru (millns de barrs/da)
78
80
Fig.
2: Desde
obsrvase
abrupta
mudanza
no comportamento
econmico
do mercado
de petrleo:
Desde
20052005
obsrvase
unhaunha
abrupta
mudanza
no comportamento
econmico
do mercado
de petrleo:
a a oferta
oferta
do petrleo
virou inelstica,
dicir,
que aumenten
prezos
se d aumentado
a oferta.
do
petrleo
virou inelstica,
dicir, anda
queanda
aumenten
os prezosos
non
se dnon
aumentado
a oferta. Fonte:
Murray & King
Fonte: Murray & King (2012).
(2012).
Isto as porque o petrleo non un recurso mis, senn un recurso de tipo

enerxtico: dicir, forncenos de enerxa. Polo tanto, non temos que fixarnos
unicamente na cantidade de barrs que se extraen cada ano, senn tamn
no valor enerxtico deses barrs e na enerxa que custa extraelos, refinalos,
transportalos... Nas primeiras fases histricas da explotacin industrial do petrleo, por cada barril de enerxa que se utilizaba no proceso de obtencin de
petrleo, obtanse 100 barrs porque era de moi boa calidade, moi lquido e
se atopaba a moita presin, resultando moi doado de extraer (aqueles pozos
que disparaban o ouro negro a cachn para o ceo, como na pelcula Xigante
que protagonizara James Dean en 1956). Pero aqueles tempos xa hai moito
28
Que o teito do petrleo?
que pasaron e esa relacin entre a enerxa que nos custa o petrleo e a que
nos d coecida co nome de Taxa de Retorno Enerxtico (TRE, ou EROI en
ingls) vai empeorando cos anos a medida que se van esgotando os mellores pozos e hai que recorrer a outros moito mis difciles e pequenos. Hoxe
en da o declive chegou a tal punto que se recorre a furar debaixo do mar a
quilmetros de profundidade, a espremer areas asflticas e outros mtodos
para explotar o petrleo mis difcil, o chamado petrleo non convencional,
gastando no proceso case tanta enerxa como a que se d extrado ao final. Isto
as porque o petrleo convencional xa alcanzou o seu cnit en 2005 segundo
tivo que recoecer en 2010 a propia Axencia Internacional da Enerxa despois
de anos negndoo5. Agora a TRE est xa a caer en picado e iso non ten volta
atrs (Casal, 2010).
As que entre o descenso pola inevitbel Curva de Hubbert e o precipicio polo
que cae a TRE, nosa sociedade vaille chegar cada vez menos enerxa procedente do petrleo, custndolle cada vez mis petrleo conseguila, as que o
nmero de barrs netos que nos ficarn para mover a nosa economa vai ser
cada ano menor e a un ritmo cada vez mis acelerado. Iso , en resumo, o que
significa a Peak Oil.
ALTA TRE
BAIXA TRE
Consumo e investimentos
discrecionais
Consumo e investimentos
discrecionais
Volume
de
enerxa
Volume
de
enerxa
Reinvestimento
na extraccin de
enerxa
Servizos esenciais:
alimentacin, benestar,
goberno, seguranza
Servizos esenciais:
goberno, seguranza
Reinvestimento na
extraccin de enerxa
Fig. 3: Diferenza entre un metabolismo socioeconmico que goza de enerxa cunha alta TRE e outro cunha TRE baixa.
Diferenza
entre
metabolismo
Fonte:
Adaptado
deun
Morgan
(2013). socioeconmico que goza de enerxa cunha alta TRE e outro cunha TRE baixa.
Fonte: Adaptado de Morgan (2013).
neficio do total de enerxa extrada
100%
Descubrimentos de
Carbn (a p
mina) e desde petrleo
En termos per cpita o Teito do Petrleo produciuse
ende1979
1982 ata
Elicaestbel a media
e gas2010
(1970s)mantvose
Descubrimentos
80%
de extraccin mundial
por persoa.
Dado que a poboacin mundial contina a medrar,
o efectodeda queda
Descubrimentos
de petrleo e gas
e gas (actuais)
(1930s)
cuantitativa e en termos de enerxa
neta do petrleo, ser dunha queda anda mis petrleo
pronunciada
en enerxa
Nuclear
dispobel per cpita.60%
Hidroelctrica
N QUE DEIXA DE SER VIABLE
Enerxa investida
para obter enerxa
Solar fotovoltaica
40%
20%
29
Enerxa dispobel para a sociedade
TRE descendente
Areas asflticas
Gas de xistos
a que nos enfrontamos?
Historicamente o petrleo, malia o seu incomparbel valor en canto verstil

fonte enerxtica, doada de transportar, almacenar e converter en todo tipo de
substancias qumicas derivadas, tivo un custo moi reducido no mercado capitalista mundial. O custo fsico e monetario da sa obtencin era baixo ata o de
agora e a sa abundancia facilitaba unha oferta sempre por riba da demanda,
o cal fixo que malia fornecer unha cantidade de enerxa enorme (vid. Anexo I)
o seu prezo no mercado fose realmente ridculo en comparacin. Pero agora
chegamos ao punto no que este recurso finito xa non pode chegar ao mercado nas cantidades que o desmesurado sistema econmico industrializado
mundial demanda para seguir funcionando e medrando. En segundo lugar,
a enerxa que temos que empregar para o poer a disposicin do mercado
cada vez maior, e isto fai que o prezo se dispare a niveis nunca antes vistos,
como etapa previa a unha situacin de desabastecemento que causar o colapso paulatino dunha parte tras outra dese sistema industrial mundial.
Unha civilizacin que deixa de ser vibel
Desde que se iniciou o que algns denominan a era do petrleo, a finais do sculo
XIX, a primeira vez que nos encontramos nunha situacin semellante. Estamos
diante dun cambio de tales proporcins que mesmos poderiamos cualificalo de
civilizatorio, adverta Xon Doldn nunha entrevista publicada co gallo da
campaa que deu lugar publicacin desta Gua (Vzquez, 2013). imprescindbel que comprendamos ben a escala do problema para que poidamos
poer en marcha as medidas precisas. Por iso, profundaremos na descricin
do que implica a combinacin da queda na cantidade de petrleo dispobel
combinada coa queda da enerxa neta que fornece ao sistema socioeconmico mundial.
Da mesma maneira que falamos da TRE do petrleo podemos considerar a TRE
conxunta de todas as fontes de enerxa que explota un determinado tipo de
civilizacin, isto , de canta enerxa consegue por cada unidade que inviste no
proceso de procura enerxtica, tendo en conta todos os tipos de enerxa. Esta
TRE social indcanos como de estbel e vibel unha sociedade desde o punto
de vista enerxtico, e o nivel de complexidade que capaz de manter.
As, por debaixo dunha TRE social determinada da que non estariamos
lonxe non vibel unha civilizacin de tipo industrial, e se cadra s se podera soportar un certo tipo de civilizacin agraria. A industrializacin e o seu
desenvolvemento posterior supuxo a aparicin de sociedades consumidoras
de cantidades de enerxa sen precedentes e de grande mobilidade persoal.
Supuxo tamn a emerxencia dun mercado mundial e a xeralizacin da degradacin do ambiente, ligada extraccin e conversin de toda clase de enerxas fsiles e non fsiles e rpida urbanizacin. Por todo o mundo os seres
30
1.1 QUE
Reinvestimento
na extraccin de
enerxa
goberno, seguranza
Servizos esenciais:
goberno, seguranza
Reinvestimento na
extraccin de enerxa
Diferenza entre un metabolismo socioeconmico que goza de enerxa cunha

TRE e outroque
cunha
TRE de
baixa.
Unhaalta
civilizacin
deixa
ser vibel
Fonte: Adaptado de Morgan (2013).
Enerxa investida
para obter enerxa
1.2 UNHA CIVILIZACIN QUE DEIXA DE SER VIABLE
% de beneficio do total de enerxa extrada
100%
80%
60%
Carbn (a p de mina)
Descubrimentos
de petrleo e gas
(1930s)
Descubrimentos de
petrleo e gas (1970s)
Nuclear
Hidroelctrica
Solar fotovoltaica
Enerxa dispobel para a sociedade
40%
Areas asflticas
TRE descendente
20%
Gas de xistos
Biocombustbeis
0%
100
Elica
Descubrimentos de
petrleo e gas (actuais)
90
80
70
60
50
40
30
20
10
Insuficiente para soster

civilizacin industrial
Fig. 4: O cantil da Taxa de Rendemento Enerxtico, con indicacin de a partir de que valores deixa de ser suficiente para
O soster
cantil da
Taxa
de Rendemento
Enerxtico,Fonte:
con indicacin
partir de
qu valores deixa de ser suficiente
unha
civilizacin
de tipo industrial.
Adaptado de aMorgan
(2013).
para termar dunha civilizacin de tipo industrial. Fonte: Adaptado de Morgan (2013)
humanos alteramos profundamente os nosos modos de vida grazas ao uso

de Ecantidades inxentes de enerxaEstamos
que fora
acumulada hai centos de millns
aqu
de anos. Os efectos acumulativos destas mudanzas traspasaron o mbito local ou rexional para causaren unha desestabilizacin global da biosfera. Esta
transicin na vida da Humanidade non podera explicarse sen a disposicin de
cantidades crecentes de enerxa dispobel e barata. Sen ela inimaxinbel un
modelo de civilizacin semellante. Hoxe non estamos moi lonxe de alcanzar
unha TRE que impida manter o modelo actual. A civilizacin industrial acabar
sendo as unha excepcin, un breve perodo, un pulso de exuberante consumo
enerxtico na Historia humana dividindo a historia da Humanidade en dous
T
1900
2000
perodos de consumos moito
mis modestos
e estbeis: o preindustrial e o
postindustrial.
1.2 UNHA CIVILIZACIN QUE

DEIXA DE SER VIABLE
A Era industrial como un pulso na historia humana.
As sociedades complexas requiren cantidades sempre crecentes de enerxa

para se manteren. Cada vez necesitan mis para manter o mesmo nivel de
producin e de complexidade, segundo a Lei dos Rendementos Decrecentes6.
Joseph Tainter (1988) demostrou que este o motivo polo que colapsaron case
todas as civilizacins que nos precederon na historia. As civilizacins nacen
precisamente cando se dispn dun excedente enerxtico nunha sociedade
humana: aparecen as cidades, as burocracias, o comercio, a divisin laboral...
Como a Raa Vermella en Alicia a travs do espello, corremos cada vez mis s para manternos no
mesmo lugar.
31
% de
1.2 UNHA CIVILIZA
0%
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
Insuficiente para soster

civilizacin industrial
O cantil da Taxa de Rendemento Enerxtico, con indicacin de a partir de qu valores deixa de ser suficiente
para termar
dunha civilizacin de tipo industrial. Fonte: Adaptado de Morgan (2013)
A QUE NOS
ENfRONTAmOS?
1.2 UNHA CIVILIZACIN QUE

DEIXA DE SER VIABLE
Estamos aqu
1900
2000
Fig. 5: A era industrial como un pulso na historia humana.
A Era industrial como un pulso na historia humana.
Entre unha persoa do Paleoltico e outra dun pas desenvolvido da actualidade a demanda enerxtica tense multiplicado por mil. Mais se consideramos
o incremento demogrfico, de se universalizar hoxe o consumo medio dun
pas desenvolvido, os fluxos enerxticos do noso planeta incrementaranse en
intensidade cen mil veces respecto ao Paleoltico. O progreso tecnolxico continuado non ten servido para que a eficiencia enerxtica fose reducindo esta
intensidade no tempo, e por contra facilitou en boa medida que cada vez se
consumisen cantidades maiores de enerxa (o chamado paradoxo de Jevons).
E tamn hai que ser realistas con respecto s limitacins dos progresos na eficiencia, sometidos aos seus propios lmites nas curvas de rendementos marxinais: malia as principais empresas do mundo investiren milleiros de millns
de dlares durante cada ano do ltimo medio sculo, as melloras na eficiencia
das principais mquinas que moven a sociedade industrializada estancronse
arredor dun 1-2% anual (Murphy 2008, 230), cifras absolutamente insuficientes
para compensaren o efecto combinado do crecemento da poboacin, do crecemento do consumo per cpita e do esgotamento dos combustbeis fsiles.
O paso dunha etapa histrica a outra derivou, entre outras cousas, dun problema de escaseza de recursos, nomeadamente enerxticos, e para esa transicin foi necesario aplicar a tecnoloxa existente ou buscar unha nova que
permitise acelerar a extraccin e fluxo de enerxa polo sistema, pero, polo
mesmo, aumentou o proceso de disipacin de enerxa aumentando a entropa
do sistema (Doldn 1999, 140-141). A complexidade dunha civilizacin ten un
custo enerxtico sempre crecente, e tarde ou cedo chega a un punto en que
non compensa incrementala porque esixe mis enerxa cs rendementos que
fornece. dicir, nese punto a enerxa xa non suficiente para todo, e o sistema
remata por perder bruscamente a sa complexidade, aparece unha descontinuidade, un punto de envorcadura, ou noutras palabras: colapsa. O tempo que
transcorre dunha etapa a outra, tendeu a acurtarse ao longo da historia: na actualidade tras s un par de centos de anos vmonos na necesidade de abordar
32
Unha civilizacin que deixa de ser vibel
un cambio na nosa base enerxtica. Esta ltima transicin dse nun intervalo
que, ao contrario que as anteriores, non durou miles de anos.
12.000
12.000
Consumo
Consumoen
enwatts
wattsde
depotencia
potenciaper
percpita
cpita
1.2
1.2 UNHA
UNHACIVILIZACIN
CIVILIZACINQUE
QUEDEIXA
DEIXA
DE
DESER
SERVIABLE
VIABLE
66
Transporte
Transporte
Industriaeeagricultura
agricultura
Industria
Alimentacin
Alimentacin
Economadomstica
domstica
Economa
10.000
10.000
8.000
8.000
300WW
300
6.000
6.000
3.500WW
3.500
500WW
500
Civilizacin
Civilizacin
industrial
industrial
Civilizacin
Civilizacin
agrcolaavanzada
avanzada
agrcola
180WW
180
100WW
100
4.000
4.000
Ata
Ata
cando?
cando?
Civilizacin
Civilizacin
tecno-industrial
tecno-industrial
12.000WW
12.000
Civilizacin
Civilizacin
agrcolaprimitiva
primitiva
agrcola
Culturas
Culturas
de
recolectores-cazadores
de recolectores-cazadores
2.000
2.000
Homeprimitivo
primitivo
Home
00
2-3MILLNS
MILLNSDE
DEANOS
ANOS
2-3
Forzahumana,
humana,forza
forzaanimal
animaleeforza
forzamecnica
mecnica
Forza
500.000ANOS
ANOS
500.000
9.000-7.000ANOS
ANOS
9.000-7.000
6.000-500ANOS
ANOS
6.000-500
150-200ANOS
ANOS
150-200
Osdiferentes
diferentesestadios
estadiosenerxticos
enerxticosda
dahumanidade
humanidadeeeososseus
seusconsumos
consumosper
percpita
cpitaasociados.
asociados.Fonte:
Fonte:AEREN.
AEREN.
Os
20-50ANOS
ANOS
20-50
Fig. 6: Os diferentes estadios enerxticos da humanidade e os seus consumos per cpita asociados. Fonte: AEREN.
400
400
350
350
300
300
40
40
35
35
30
30
25
25
250
250
20
20
200
200
15
15
150
150
10
10
100
100
2000
2000
2008
2008
1980
1980
1990
1990
1960
1960
1970
1970
1940
1940
1950
1950
1920
1920
1930
1930
1900
1900
1910
1910
1880
1880
1890
1890
00
1860
1860
1870
1870
00
1840
1840
1850
1850
55
1820
1820
1830
1830
50
50
1800
1800
1810
1810
Producin
Producinmundial
mundialde
deenerxa
enerxaprimaria
primaria(EJ)
(EJ)
1.2
1.2 UNHA
UNHACIVILIZACIN
CIVILIZACINQUE
QUEDEIXA
DEIXA
DE
DESER
SERVIABLE
VIABLE
450
450
45
45
Outras
Outras
Biomasa
Biomasa
Hidroelctrica
Hidroelctrica
Electricidadenuclear
nuclear
Electricidade
Gasnatural
natural
Gas
Petrleocru
cru
Petrleo
Carbn
Carbn
PIBreal
real($1990)
($1990)
PIB
PIB
PIBmundial
mundial(billns
(billnsde
de$$de
de1990)
1990)
500
500
77
Fig. 7: O aumento exponencial do uso da enerxa desde 1800 permitiu o aumento exponencial do produto econmico.
aumento
exponencial
douso
usoda
daenerxa
enerxadesde
desde1800
1800permitiu
permitiuooaumento
aumentoexponencial
exponencialdo
doproduto
produto
OOaumento
exponencial
Fonte:
David
Murphy. do
econmico.Fonte:
Fonte:David
DavidMurphy.
Murphy.
econmico.
33
Por tanto a actual crise vai aln dos aspectos financeiros, econmicos, polticos
e sociais que nos resultan mis visbeis todos os das nos medios de comunicacin e nas nosas vidas cotis. Trtase dunha crise de civilizacin, unha crise
entrpica, debida ra sen sada na que se meteu a civilizacin industrial ao se
construr tan descomunal e tan complexa sobre unha base de enerxa finita. A
consciencia deste marco civilizatorio dos eventos que vivimos na actualidade
hanos axudar a interpretar moitos deles, como son a contaminacin, a degradacin da natureza, a mudanza climtica, as guerras, a inxustiza, a desigualdade, a desposesin, o espolio do comn...
O desabastecemento dos supermercados, consecuencia previsbel do colapso da cadea alimentar industrial.
Cales son e sern as sas consecuencias?
Moitos de ns identificamos doadamente petrleo con transporte porque sabemos que a gasolina e o gasleo se obteen del, pero poucos nos decatamos
de ata que punto todos os aspectos das nosas sociedades e do modo de vida
industrial foron construdos sobre a inxenua premisa de que sempre iamos
ter toda a enerxa e todo o petrleo que fixese falta. Esa a causa pola que
a civilizacin industrial no seu conxunto moi vulnerbel situacin que xa
comezamos a vivir, na que ese fundamento se est a derrubar.
34
Como xa vimos, o Peak Oil un inevitbel fenmeno xeolxico e non estamos

preparados como sociedade nin como individuos para este primeiro choque
do imposbel crecemento econmico perpetuo contra os lmites naturais do
planeta. En definitiva, como xa dixemos, cada vez disporemos de menos enerxa. E non estamos preparados porque a primeira vez na historia da especie
humana na que imos dispoer globalmente de cada vez menos enerxa. O
nico que viemos facendo desde a aparicin da nosa especie foi manternos
coa enerxa renovbel ou ir dando saltos cara adiante en niveis de consumo
enerxtico: primeiro grazas invencin da agricultura; despois coa conquista
de Amrica e outros continentes e o conseguinte espolio dos seus recursos;
mis tarde co carbn; despois co petrleo... Pero xa non hai mis nada que
nos poida permitir estes saltos cara adiante, que poida permitirnos consumos
sempre crecentes de enerxa. brese un precipicio aos ps da civilizacin.
Agricultura
Saqueo continentes
Carbn
Petrleo
Fig. 8: Diferentes ritmos de crecemento nas diversas pocas da historia humana. Fonte: Gail Tverberg.
Diferentes ritmos de crecemento nas diversas pocas da historia humana. Fonte: Gail Tverberg.
225
225
Para que
poidades albiscar o que vai pasar, imos concretar algns exemplos
dos puntos
crticos onde mis dependemos do petrleo como sociedade
e
200
200
que podedes complementar cos datos que achegamos no ANEXO I:
175
O 175
transporte de persoas e mercadoras realzase principalmente con vehculos
de
gasolina ou gasleo: o 90-95% do transporte mundial depende, logo, do petrleo.
ndice
150
150
Isto
quere dicir que consumimos, vivimos,
traballamos, producimos, viaxamos...
de alimentos
en funcin da dispoibilidade dun transporte
da FAO barato que s se pode mover con
125
125
petrleo.
Dlares/barril
Infinidade
de produtos de uso diario proceden do petrleo a travs da industria
100
100
petroqumica, comezando polos plsticos e rematando en multitude de
medicamentos
da farmacopea moderna.
75
75
A nosa agricultura alarmantemente dependente do petrleo e doutro recurso
50
50
enerxtico
fsil con parecidas perspectivas: o gas natural. O primeiro move tractores
e todo tipo de maquinaria agrcola, bombas de auga, camins que transportan
Prezoaos
do petrleo
25 e aos
25 e alimentos desde os produtores
pensos
procesadores, aos distribuidores
mercados, e ademais permite fabricar plsticos para invernadoiros ou silos, para
0
aln0de todo tipo de produtos fitosanitarios (praguicidas, insecticidas, herbicidas...).
2000
2000
2000
2001
2001
2001
2002
2002
2002
2003
2004
2004
2004
2005
2005
2006
2006
2007
2007
2007
2008
2008
2009
2009
2010
2010
2010
1.3 CALES SON/SERN AS SAS

CONSECUENCIAS?
Recolectores-cazadores
ndice de alimentos da FAO
1.3 CALES SON/SERN AS

SAS CONSECUENCIAS?
Relacin entre os prezos dos alimentos e os prezos do petrleo. Fontes: Energy Information Administration
(EE.UU.) e FAO.
12
35
NOS ENfRONTAmOS?
O segundo fornece fertilizantes artificiais, achegando inxentes cantidades de

nitrxeno. Sen eles, a agricultura moderna e industrializada simplemente non
funciona, e tampouco poden transportarse os alimentos centos ou milleiros de
quilmetros, como
a norma
en da. Hai
unha definicin
da agricultura
Agricultura
Saqueohoxe
continentes
Carbn
Petrleo
Agricultura
Saqueo
continentes
Carbn
Petrleo
moderna que non pode ser mis contundente: consiste na utilizacin da terra para
converter petrleo en alimentos. E de a a estreita correlacin entre os prezos dos
Diferentes
ritmos
crecemento
nas
diversaspocas
pocasda
dahistoria
historia humana.
Fonte:
Gail
Diferentes
ritmos
de de
crecemento
nas
diversas
Fonte:
GailTverberg.
Tverberg.
alimentos
e os prezos
do petrleo,
comohumana.
se pode
observar
na seguinte figura:
225
225
225225
200
200
175
175
200
175
ndice
ndice
de alimentos
de
da alimentos
FAO
150
150
125
150
150
125
da FAO
125
125
100
100
100
100
75
75
50
50
75
75
50
25
50
Prezo do petrleo
25
25
Prezo do petrleo
0
0
2000
2000
2000
2001
2001
2001
2002
2002
2002
2003
2004
2004
2004
2005
2005
2006
2006
2007
2007
2007
2008
2008
2009
2009
2010
2010
2010
175
Dlares/barril

CONSECUENCIAS?

CONSECUENCIAS?
200
Dlares/barril
9 9

SAS CONSECUENCIAS?

SAS CONSECUENCIAS?
8A 8QUE
2000
2000
2000
2001
2001
2001
2002
2002
2002
2003
2004
2004
2004
2005
2005
2006
2006
2007
2007
2007
2008
2008
2009
2009
2010
2010
2010
25
(EE.UU.) e FAO.
Fig.
9: Relacin entre os prezos dos alimentos e os prezos do petrleo. Fontes: Energy Information Administration (EUA) e FAO.
12
10
Toneladas /km2

CONSECUENCIAS?

CONSECUENCIAS?
10
Toneladas /km2
10
(EE.UU.) e12
FAO.
10
8
6
6 4
4 2
2 0
1961
1966
1971
1976
1981
1986
1991
1996
2001
2006
2
de fertilizante
artificial
por kmdurante
agrcola
as ltimasFonte:
dcadas.
Toneladas
de fertilizante
artificial por
km2 agrcola
asdurante
ltimas dcadas.
FAO. Fonte: FAO.
0Fig. 10: Toneladas
36
1961
1966
1971
1976
1981
1986
1991
1996

Toneladas de fertilizante artificial por km2 agrcola durante as ltimas dcadas. Fonte: FAO.
2001
2006
180
1.2
140
1.0
120
100
0.8
80
0.6
60
0.4
40
Enerxa total
2010
2008
2006
2004
2002
2000
1998
1996
1994
1992
1990
1988
0.0
1986
0
1984
0.2
1982
20
Billns de dlares de 2005
1.4
160
1980

CONSECUENCIAS?
11
Millns de toneladas equivalentes

de petrleo
Todo tipo de industrias dependen directa ou indirectamente do petrleo, e con elas

o emprego que ofrecen masa de traballadores das sociedades industrializadas.
Tanto polo transporte de materias primas e produtos que esas industrias elaboran,
como pola dependencia de elementos plsticos ou petroqumicos, non hai case
ningn sector industrial que non se vexa mortalmente afectado por un petrleo
que escasee e cuxo prezo, consecuentemente, se dispare. O sistema actual de
abastecemento just-in-time ou toyotismo polo cal as empresas procuran non manter
ningn stock e ir facendo pedidos segundo lles van facendo falta os materiais,
exponas a graves consecuencias se o transporte falla, convertendo este nun elo
crtico de todo o sistema econmico mundial. O fallo dunhas industrias a causa do
colapso do transporte de mercadoras ir afectando previsibelmente a outras coas
que se relacione, nun efecto domin de colapsos en cadea.
PIB real
Relacin
o crecemento
econmico medido
polo medido
PIB e o consumo
no caso
de Espaa.
Fig. 11:entre
Relacin
entre o crecemento
econmico
polo PIBde
e oenerxa,
consumo
de enerxa,
no Fonte:
caso de Espaa.
Gail
Tverberg.
Fonte:
Gail Tverberg.
Porcentaxe

CONSECUENCIAS?
12
A actividade econmica no seu conxunto require enerxa para se realizar: non en

balde, a definicin de enerxa a capacidade de realizar un traballo. Moita desa enerxa
dnola hoxe o petrleo e impensbel substitulo escala necesaria, no tempo
preciso e en todas as reas por calquera outra enerxa alternativa, renovbel ou non,
6.0
ou mesmo por unha combinacin de todas as existentes. Non existe absolutamente
Crecemento PIB
ningn recurso enerxtico coas caractersticas
do petrleo que estea dispobel nos
mundial
5.0
volumes
que nos veu dando o ouro negro. As que non podemos evitar que a menos
enerxa, haxa menos actividade econmica. Cunha economa en contraccin, os
Estados recadan menos dieiro por va fiscal e teen menos capacidade de facer
4.0
cousas (menos servizos pblicos, en definitiva). Se anda por riba comprometen
cada vez unha meirande parte dos seus minguantes ingresos para o pagamento
de 3.0
dbedas que van ser ao final imposbeis de devolver, o que resta para a
sociedade, para manter o chamado estado do benestar7, cada vez menos. Segundo
2.0
Un estado do benestar que, especialmente no caso espaol, debe moito s dcadas de enerxa barata (Joker,
2013).
1.0
Crecemento
extraccin de petrleo
1986
1990
1994
1998
37
2002
2006
Relacin entre o crecemento econmico medido polo PIB e o consumo de enerxa, no caso de Espaa. Fonte:
Gail Tverberg.
6.0
Crecemento PIB
mundial
5.0
4.0
Porcentaxe

CONSECUENCIAS?
12
3.0
2.0
1.0
Crecemento
extraccin de petrleo
1986
1990
1994
1998
2002
2006
Fig. 12: Relacin entre o crecemento econmico medido polos incrementos do PIB e os do consumo de enerxa,
no conxunto
do planeta.
Fonte: Hirsch
(2008).
Relacin entre
o crecemento
econmico
medido
polos incrementos do PIB e os do consumo de enerxa, no
160
25
140
Empregos (millns)
20
120
100
15
80
60
10
40
20
0
2009
2007
2005
2003
2001
1999
1997
1995
1993
1991
1989
1987
1985
1983
0
1981

CONSECUENCIAS?
13
Fig. 13: Estreita relacin entre o nmero de empregos (non agrcolas) nunha economa (no caso dos EUA) e o
consumo de petrleo. Fonte: Gail Tverberg.
Empregos
Consumo de petrleo
Estreita relacin entre o nmero de empregos (non agrcolas) nunha economa (no caso dos EUA) e o
estimacins de Euan Mearns (2011), os Estados sobreendebedados precisan crecer

a un ritmo do 3-5% anual para poderen recadar, va impostos, cartos dabondo para
pagaren o que deben e seguir a ser solventes. As consecuencias polticas e sociais
disto poden ser dramticas, e de facto xa o estn a ser, anda que sociedade se lle
estea agachando que a crise actual non unha situacin temporal da que se poida
sar para volver a unha situacin semellante anterior crise, senn que esta crise
rec
terminal e non vai rematar
urs nunca (Turiel, 2010a; Casal, 2013e). Isto implica que
os
sern precisas mudanzas radicais
e moi profundas nos terreos econmico e social,
nace
moi diferentes
das
medidas
que
se estn a tomar na maiora dos pases desde que
ment
comezou estaoscrise terminal. O modelo actual xa non vibel e urxente que o
cambiemos por outro adaptado nova realidade enerxtica.
ac
pe
bo
po
rc
ita

mo
rte
s
os
38
ALES SON/SERN AS SAS

CONSECUENCIAS?
14
Petrleo (millns de barrs/da)
conxunto do planeta. Fonte: Hirsch (2008).
Infraestruturas construdas por e para a mobilidade petrleo-dependente.
Estas dependencias do modelo de sociedade actual son as que condicionan

todos os previsbeis efectos que imos padecer a causa do Peak Oil. Anda que
as incertezas sobre as respostas de moitos protagonistas que afectan a dinmica social non nos permiten falar dun nico escenario posbel, moitos dos
efectos que indicamos a continuacin acabarn por darse nun prazo mis ou
menos prolongado, mentres que outros, anda sendo altamente previsbeis,
poderan ofrecer certas variantes en funcin desas respostas:
Fin do crecemento econmico.
Simplificacin acelerada das sociedades.
Colapso do sistema financeiro baseado na creacin de dieiro va crdito: ao non
haber crecemento non hai con que pagar os xuros.
Colapso progresivo dos mercados e do sistema econmico mundial.
Reinstauracin do control gobernamental sobre determinados campos.
Racionamento enerxtico e de produtos. Se cadra, renacionalizacin de sectores
estratxicos.
Fin da mundializacin neoliberal polo encarecemento do transporte e o fallo nas
cadeas de subministracin mundiais. Relocalizacin da actividade econmica.
Acusado encarecemento e posterior desabastecemento de combustbel, de
alimentos e de todo tipo de produtos de consumo.
39
Abandono parcial das cidades e retorno masivo e probabelmente desordenado ao

campo.
Abandono por parte do poder poltico-econmico daquelas rexins e poboacin
que non tean recursos naturais de especial interese: sacrificio da periferia.
Acaparamento de terras vs. loita polo dereito terra.
Colapso do sistema sanitario moderno.
Recuperacin de prcticas preindustriais en moitos terreos sociais e econmicos.
Crise cultural e de valores. Readaptacin custosa en termos psicosociais.
Conflitos polticos e sociais, tanto dentro de cada pas como a nivel internacional.
Loita polos derradeiros recursos.
Posbel colapso total dalgns pases, e probbeis secesins de moitos territorios.
A poboacin, nomeadamente nas cidades, sufrir a carencia e probbel racionamento de bens de primeira necesidade.
J. M. Greer (2009, 82) caracteriza o que el chama o colapso catablico da nosa

civilizacin en catro facetas secuenciais ou xinetes (por empregar a bblica imaxe dos portadores do Apocalipse), que poderan resumir o devandito:
1. o devalar da dispoibilidade de enerxa,
2. a contraccin econmica,
3. o colapso da sanidade pblica, e
4. o caos poltico.
40
1.
Empregos
Consumo de petrleo
Estreita relacin entre o nmero de empregos (non agrcolas) nunha economa (no caso dos EUA) e o
14
rec
urs
os
nace

CONSECUENCIAS?
ment
os
mo
rte
se
rvi
zo
s
pe
in
ac
bo
po
rc
p
ita
alimento
per cpita
produto industrial
per cpita
acin
min
conta
1900
1950
2000
2050
2100
Fig. 14: Predicin das principais varibeis do sistema socioeconmico mundial segundo o estudo The Limits to Growth.
Predicin das principais variables do sistema socioeconmico mundial segundo o estudo The Limits to Growth.
Fonte:
Meadows, Randers & Meadows.
Fonte: Meadows, Randers & Meadows.
Un dos principais autores do campo da permacultura, David Holmgren, analiza

no seu libro Future Scenarios (2009, 14) os posbeis escenarios aos que nos expn como sociedade a dupla ameaza do Peak Oil e da mudanza climtica. Dos
catro escenarios que describe, s dous deles parecen realistas a estas alturas:
O [escenario do] Descenso Enerxtico implica unha reducin da actividade
econmica, da complexidade e dalgn modo da poboacin, a medida que
os combustbeis fsiles se esgotan. A dependencia cada vez meirande das
fontes renovbeis de enerxa de menor densidade enerxtica far, co tempo,
mudar a estrutura da sociedade de tal xeito que reflectir moitas das regras
de deseo bsicas, se non os detalles, das sociedades preindustriais. Isto
suxire unha rerruralizacin dos asentamentos e da economa, con menos
consumo de enerxa e recursos e un progresivo devalar das poboacins
humanas. Os recursos biolxicos e a sa xestin sustentbel sern cada vez
mis importantes a medida que os combustbeis fsiles e o poder tecnolxico diminan. En moitas rexins os bosques recuperarn o seu tradicional
estatus como smbolos de riqueza. Polo tanto, a rbore unha icona axeitada deste escenario. O Descenso Enerxtico (...) un escenario dominado
pola mudanza, pero esa mudanza podera non ser continua ou gradual. Pola
contra, podera estar caracterizada por unha serie de estados estbeis separados por crises (ou minicolapsos) que vaian destrundo algns aspectos da
cultura industrial.
41
O [escenario do] Colapso suxire un fallo de todo o conxunto de sistemas

interrelacionados que manteen e soportan a sociedade industrial, a medida que os combustbeis fsiles de alta calidade se esgotan e/ou a mudanza climtica dana de forma radical os sistemas ecolxicos de soporte.
Este colapso sera rpido e mis ou menos continuo sen as posibilidades
de reestabilizacin que se daran no [escenario do] Descenso Enerxtico.
Inevitabelmente implicara unha gran mortaldade da poboacin humana
e unha perda do coecemento e da infraestrutura necesaria para a civilizacin industrial, cando non escenarios mis graves, inclundo a extincin da
especie humana e a perda de moita da biodiversidade do planeta.
300
200
100
Poboacin mundial (miles de millns)
400
Uso de enerxa mundial (EJ/ano)

CONSECUENCIAS?
10
Poboacin grazas a:
gas natural
petrleo
carbn
biomasa
500
15
0
1850
1900
1950
2000
Fig. 15: Os combustbeis fsiles facilitaron o aumento exponencial da poboacin mundial. Fontes: Graham Zabel
Population
and Energy
e our-energy.com.
Os combustibles
fsiles
facilitaron o aumento exponencial da poboacin mundial.
Fontes: Graham Zabel Population and Energy e our-energy.com.
42
Malia ser un fenmeno planetario que vai afectar practicamente a toda a especie humana
PIIGS moi importante, como nos lembra Holmgren, que comprenEurozona
damos o alcance
que estamos a falar noutra escala: a humana e persoal.
Troco fixo co do
Irlanda
Non UE
Para iso20 monos fixar nese nivel persoal/familiar e apuntar algunhas probbeis
consecuencias para a maiora das persoas, advertindo que como Grecia
lxico
RU
non necesariamente
todos as imos sufrir todas,
nin todas as que nos rematen
15
afectando o van facer simultaneamente:
Espaa
Eslovenia
da dbeda 2008-2009 como porcentaxe do PIB
1.5 PERO CANDO SER?
16
* EUA
Romana
10
Francia
Finlandia
Eslovaquia
Rep. Checa
5
* Turqua
Croacia
* Canad
Alemaa
Italia
Portugal
Blxica
Hungra
Polonia
Austria
Suecia
P. Baixos
Bulgaria
10
20
30
40
50
60
Perda do noso emprego (se o temos) ou situacin permanente de desemprego.

Peche de moitas das empresas actualmente existentes, especialmente as mis
dependentes do petrleo e mis consumidoras de enerxa.
Perda progresiva do soporte estatal en reas como a sade, a educacin, a
seguridade...
Perda da nosa vivenda: por embargo se temos hipoteca ou por non podermos
pagar o aluguer.
Inseguridade fsica e psquica, tanto a nivel persoal como familiar.
Falta/encarecemento de necesidades bsicas: alimento, auga, vivenda, proteccin...
Progresiva dificultade para nos desprazarmos, por encarecemento dos combustbeis
derivados do petrleo e polo fallo, insuficiencia ou desmantelamento progresivos
dos transportes pblicos.
Progresivo fallo das infraestruturas e das redes de servizos, sobre todo nas cidades:
auga, saneamento, subministracin elctrica e de gas, recollida de lixo. Perda desas
subministracins na nosa vivenda.
Progresivo encarecemento e desabastecemento de multitude de produtos
industriais de uso cotin, comezando polos que procedan de pases afastados
e os que estean fabricados a partir de petrleo, algns deles crticos, como os
medicamentos.
Fallo das subministracins de insumos nas granxas, tras un perodo mis ou menos
longo de escaseza e prezos cada vez mis altos: pensos, maquinaria, combustbeis,
plsticos, fitoqumicos, fertilizantes artificiais...
Progresivas dificultades para poder reparar e/ou substitur elementos tecnolxicos:
electrodomsticos, ordenadores, vehculos modernos, outros aparellos de traballo...
Non dispoibilidade de dieiro en metlico ou perda de valor do dieiro por
procesos de hiperinflacin.
Etc.
Por duro que nos resulte, iso o que pode acabar significando o Peak Oil para
a nosa familia, para os nosos amigos, familiares e coecidos. Esta Gua quere
servir para que minimicemos a probabilidade de que iso suceda ou, se suceder,
aminorar o seu impacto negativo nas nosas vidas e nas daqueles que queremos. dicir, unha Gua para o teu descenso enerxtico: vaiche afectar a ti e ti
es a/o que vai poder facer algo para prepararte.
Basicamente os pasos que cmpre dar xiran por volta desta serie de accins,
adaptadas dun artigo de Paul OConnor, socilogo irlands que ten analizado os impactos sociais e culturais da mudanza climtica e mais do Teito do
Petrleo (OConnor, 2013):
1. Recoecer que a orixe dos problemas que afrontamos non econmica, tecnolxica
ou poltica, e que non se van amaar con solucins propostas nestas reas. Todos
estes problemas son sntomas dunha doenza da nosa cultura: a nosa alienacin
43
Certos medios de transporte deixarn de ser vibeis ou, cando menos, de estar amplamente dispobeis para a poboacin en xeral.
do mundo natural (da que a dependencia do petrleo , se cadra, a expresin

mis dramtica) e, paralelamente, dos demais seres humanos e do concepto de
comunidade local.
2. Comprender como funciona o sistema actual e como deforma o noso sentido da
realidade, reducindo o mundo natural a recursos e as poboacins humanas a un
estado de absoluta dependencia. Aceptar que a transformacin non vai vir desde
dentro do sistema e que os que o controlan non teen interese en nos axudar a
realizala, pois implicara perder o seu control sobre ns e sobre o resto da natureza.
3. Unha vez comprendido iso, actuar para reducir ao mnimo a dependencia do
sistema, loitando contra os atrancos que a civilizacin industrial pon para evitar que
as persoas poidan vivir de maneira autosuficiente e reconectndonos co mundo
natural e cos nosos semellantes: diso basicamente do que trata esta Gua. Este
paso pode implicar que teamos que elixir outro lugar onde vivir que facilite esa
profunda mudanza. Na medida en que o consigamos, darmonos illado do gradual
afundimento do sistema industrial-capitalista.
4. Aprender a diferenciar nas nosas vidas aquilo que permanente e de verdadeiro
valor, do que non o . Centrar a nosa enerxa nas relacins humanas e na preservacin
e recuperacin do soporte natural da nosa especie e dunha cultura baseada neses
dous alicerces (o social e o natural).
44
5. Unrmonos a outras persoas no mesmo camio, de maneira que consolidemos

refuxios e modelos para outra xente que fuxa da mquina global a medida que esta
se vaia detendo.
Para completar estas perspectivas sobre o que pode suceder a raz do Teito
do Petrleo imos rematar este apartado cunha presada de citas dalgunhas
das persoas que mellor entenden a situacin que imos vivir. Son s algunhas
das moitas anlises e perspectivas que os diversos autores e activistas que se
levan preocupando por esta cuestin levan anos ofrecendo a quen os quere
escoitar. Poderedes coecer mis en profundidade estas e outras anlises nas
referencias que inclumos na nosa Bibliografa:
Xon R. Doldn, presidente de Vspera de Nada:
Est claro que o sistema financeiro e monetario actual est caput. (...) De
momento o poder financeiro e os seus empregados e representantes, que
non son outros que os representantes polticos nos diferentes parlamentos,
estn a reformar a economa para expropiar mentres poidan o patrimonio
que fica en mans dos Estados e das institucins pblicas, ao tempo que
acrecentan os mecanismos de opresin e explotacin das clases traballadoras, familias e pequenos empresarios, para cubrir as enormes perdas
ocasionadas no casino capitalista.
***
Por primeira vez na era do petrleo o crecemento continuado na sa demanda non se ver acompaado por un aumento da oferta, de forma que
un fenmeno fsico se converte nunha trampa mortal para a economa
mundial tal e como a coecemos.
Walter Youngquist, profesor retirado de xeoloxa na Universidade de Oregn:

En conxunto, non hai un substituto para o petrleo debido sa alta densidade enerxtica, a facilidade do seu manexo, a multiplicidade dos seus
usos e os volumes en que agora o usamos. O Pico da Producin Mundial
de Petrleo, co conseguinte e irreversbel devalar, ser un punto de inflexin
na historia da Terra cuxo impacto mundial superar todo canto se viu ata
o de agora. E seguro que ese acontecemento ter lugar durante a vida da
maiora das persoas que viven hoxe.
Euan Mearns, para o prestixioso web de anlise The Oil Drum:

O Teito do Petrleo pode ameazar o sistema bancario e financeiro mundial
xa que o esquema Ponzi de crecemento baseado na expansin do crdito
require un fluxo crecente de enerxa barata para alimentar a economa real.
Cando ese fluxo de combustbel barato secou, a economa real fallou e fixo
falir o sistema mundial bancario de reserva fraccionaria que est no corazn deste esquema Ponzi.
45
Nate Hagens, ex-director de The Oil Drum e ex-vicepresidente de Salomon

Brothers e de Lehman Brothers:
Ao final non nos quedar outra que consumir menos carbono, pero as nosas
institucins, poboacins e polticas non estn nin remotamente preparadas
para un menor consumo, e iso o que temos xusto volta da esquina.
Pedro Prieto, vicepresidente de AEREN (Asociacin para el Estudio de los

Recursos Energticos):
a primeira vez na Historia que temos que facer un inmenso cambio
de infraestruturas (...) e a primeira vez tamn que teremos que facelo
cando a principal fonte de enerxa da que dependemos (o petrleo) est xa
decrecendo en volume, calidade e dispoibilidade.
Richard Heinberg, escritor divulgador do Peak Oil e membro do Post Carbon

Institute:
Ao que nos enfrontamos non s ao colapso e reorganizacin do sector
financeiro, senn a unha viraxe crucial da traxectoria expansiva da propia
civilizacin.
***
O devalar dos recursos dispobeis para termar da complexidade social
xerar unha forza centrfuga que rachar as estruturas econmicas e gobernamentais existentes en todos os lugares. Como resultado, temos unha loita
en marcha prolongada e intensa, que afecta maiora dos pases, se non
a todos polo acceso a un pastel econmico que encolle. Isto hase manifestar non s como competencia entre pases, senn tamn como conflitos
dentro dos pases entre as elites no poder e as masas de cidadns cada vez
mis empobrecidos.
Jrgen Randers, coautor da serie de estudos The Limits to Growth:

As rexins cunha mentalidade mis avanzada iranse centrando cada vez
mis en xestionar o seu inevitbel decrecemento. Tentarn construr resiliencia rexional ante os problemas econmicos mundiais e o devalante
acceso enerxa barata, e para iso tern que organizar sistemas que dependan do alimento local, da enerxa local e de programas que reforcen as
economas rexional e local.
Antonio Turiel, cientfico do CSIC e membro do Oil Crash Observatory:

Ningunha opcin enerxtica actualmente dispobel nin previsibelmente
dispobel nun futuro prximo pode evitar un decrecemento forzado nin,
mis importante, o final dun sistema baseado no crecemento infinito.
Robert Hirsch, no seu informe Peaking of World Oil Production: Impacts,

Mitigation, and Risk Management encargado polo goberno dos EUA (Hirsch et
al., 2005):
46
A chegada ao Teito da Producin Mundial de Petrleo presntalle aos

EUA e ao resto do mundo un problema de xestin de riscos que non ten
precedentes. A medida que nos acheguemos ao Cnit, os prezos dos combustbeis lquidos e a volatilidade deses prezos incrementarase dun xeito
dramtico e, sen unha mitigacin a tempo, os custos econmicos, sociais e
polticos sern algo sen precedentes. Existen opcins de mitigacin vibeis
tanto no lado da oferta como no da demanda, pero para que tean un
impacto substancial deben ser postos en marcha con mis dunha dcada de
anticipacin ao Cnit.
Ted Trainer, autor de The Transition to a Sustainable and Just World:

A nova economa estar constituda principalmente por moitas pequenas
economas, economas locais, de tal maneira que os produtos bsicos que
necesitamos sexan producidos preto de onde vivimos, a partir da terra,
bosques e [outros] recursos locais, e grazas forza de traballo e aos coecementos da xente do lugar.
David Fleming, autor e activista medioambiental, inventor do sistema TEQ de

racionamento enerxtico:
A medida que progrese o descenso [da economa industrial] o desemprego
aumentar, e chegar un punto no que os ingresos do Estado se tern reducido tanto que non haber fondos para axudar aos parados nin para pagar
servizos tan fundamentais como a educacin, a sanidade, a xustiza ou a
polica. (...) Necesidades tales como a comida e mesmo a subministracin
de auga poden ser difciles de conseguir. As comunidades, daquela, tern
que fornecerse elas mesmas das cousas, ou pasar sen elas. (...)
Os impactos do descenso que converxern no climaterio da nosa cultura
non deixarn ningn aspecto das nosas vidas intacto. Xa non o podemos
evitar, pero podemos manexalo, mitigalo, facer que sexa algo ao que poidamos sobrevivir, recoecelo como a mis dura pero tamn a maior das
oportunidades da nosa especie.
Como ser o futuro sen petrleo?
Cando falamos dun futuro sen petrleo, queremos dicir sen petrleo abondoso
e barato, o cal a efectos prcticos querer dicir simplemente sen petrleo para
a maiora das persoas. Obviamente, o devalar do petrleo non nos afectar
a todos por igual; dito doutra maneira, ser un proceso asimtrico. Durante
bastante tempo haber anda pases que podern acceder a mis petrleo
ca outros (ben por teren explotacins no seu territorio, por ter dominados
a outros que o teen ou por simples alianzas estratxicas ou comerciais), e
dentro de cada pas haber sectores e clases sociais que se podern permitir
pagar prezos inasumbeis para a maiora da poboacin e das empresas. As,
por exemplo, previsbel que os Estados garantan para si dunha ou doutra
47
forma o petrleo necesario para algns dos seus aparellos, como o exrcito e a
polica. E non podemos esquecer neste sentido que, por medio dos impostos,
os Estados teen certa marxe para reducir ou aumentar a factura petroleira a
unhas ou outras persoas, para favorecer uns usos ou outros.
De calquera xeito, imos tentar bosquexar algns dos aspectos que caracterizarn as nosas sociedades cando o petrleo xa non chegue a elas na medida
actual. moi difcil saber con exactitude como ser ese futuro sen petrleo
que nos vai tocar vivir dentro de pouco, en primeiro lugar porque poucas sociedades pasaron por algo parecido. Porn, o exemplo cubano no seu Perodo
Especial (vid. Eplogo I) e as anlises feitas por diversos autores que levan estudado a cuestin do Teito do Petrleo, hannos servir para dar unhas pinceladas
que definan grosso modo o cadro do noso futuro e que servirn para que entendamos mellor despois as propostas que imos facer para nos adaptarmos a
unha vida sen petrleo.
As sociedades sen petrleo:
Sern sociedades moito mis locais. Considerando que o transporte de persoas
e mercadoras se move en mis do 90% grazas ao petrleo, con predominio de
vehculos privados, un dos primeiros efectos do Teito do Petrleo ser a dificultade
para manter ese sistema e, en consecuencia, para dispor de produtos que procedan
de lugares afastados e a dificultade para podermos viaxar da maneira en que o
viamos facendo. Todo ter que facerse na contorna a maior parte do tempo:
relacins econmicas, vida social, lecer, cultura, etc. Isto debido a que sen petrleo
a mobilidade ser moito mis reducida: a viaxe volver a ser a excepcin para os
seres humanos e non a norma.
Tern unha mobilidade diferente, baseada en medios de transporte que non
consuman combustbeis fsiles. Nas curtas distancias iremos a p, en bicicleta, e
volver o transporte animal (carros de cabalos, etc.). Anda disporemos de medios
electrificados nalgunhas cidades: trens, tranvas, etc. Ser tamn un transporte
moito mis colectivo, buscando a mxima eficiencia (menos gasto por persoa ou
kg transportados). Moverse en coche privado ser un luxo que volver estar s ao
alcance dalgns.
Disporn de moitos menos produtos industriais. Moitos deles son directamente
fabricados a base de petrleo (industria petroqumica, principalmente plsticos),
e outros dependen do petrleo indirectamente. En todo caso, todas as industrias
tern problemas para desprazar as sas mercadoras a mercados distantes.
Aquelas que poidan levar os produtos por ferrocarril ou barco (Galiza poder sacar
proveito na era pospetroleira do seu carcter marieiro), as como as que fornezan
produtos non perecedoiros, tern mis posibilidades. Se unimos isto ao feito de
que a mundializacin supuxo a morte de moitas industrias locais nestas ltimas
dcadas, substitudas por importacins de pases tan afastados como a China,
veremos claramente que haber escaseza de moitos produtos que hoxe atopamos
doada e ubicuamente na sociedade de consumo. Cmpre dicir que esa escaseza
ser, en moitos casos, de produtos que fan parte dun consumo superfluo e, polo
48
Como ser o futuro sen petrleo?
tanto, facilmente prescindbeis en favor doutros que son realmente necesarios

e imprescindbeis. Non obstante, non debe menosprezarse a importancia de
produtos bsicos procedentes hoxe doutras latitudes.
Na transicin viviremos en sociedades nas que probabelmente agromen moitos
conflitos. escaseza devandita hanse unir os previsbeis conflitos entre pases por
recursos minguantes, o aumento do crime e todo tipo de conflitos sociais, mentres
a desesperacin afectar a millns de persoas que non comprendern que o que
est a suceder, que se sentirn estafadas pola incapacidade do Estado de asegurar
unha calidade de vida mnima aos cidadns mentres adopta medidas a prol dos
privilexiados e abandona maiora social sa sorte. O cambio cultural preciso non
ser doado tampouco a nivel psicolxico e psicosocial (vid. O cambio interior). A
xente tardar en comprender o verdadeiro fondo do que est a suceder nos niveis
econmico e poltico e levaralle moito tempo adaptarse unha vez que comprenda
que se enfronta fin do mundo que coeceron durante toda ou boa parte da sa
vida.
Xa dica en 1980 Cornelius Castoriadis que:

A crise [enerxtica] s crise e ten sentido como tal en relacin ao modelo
actual de sociedade. esta sociedade a que precisa cada ano un 10% mis
de enerxa para seguir funcionando. Iso quere dicir que a crise da enerxa ,
en certo sentido, a crise desta sociedade.
dicir, que a crise que nos aboca o Peak Oil implica a desaparicin desta
sociedade e o xurdimento, necesariamente, dalgunha outra moi diferente.
Se logramos realizar unha ptima transicin a este novo mundo postindustrial,
algo ao que pretende contribur este pequeno libro, chegaremos a gozar de
sociedades caracterizadas por (Trainer 2010, 240):
Un alto nivel de autosuficiencia.
A frugalidade.
O localismo.
A cooperacin.
Unha economa orientada satisfaccin das necesidades humanas.
O autogoberno.
Un novo conxunto de valores.
O renovado papel da terra como riqueza fundamental das sociedades humanas.
A imaxe desa nova sociedade que podemos construr debe ser o obxectivo
que gue a necesaria e urxente transformacin social: a alternativa sera
demasiado terrbel. Xa que logo, a mellor maneira de considerar a transformacin que temos a obriga de realizar como unha revolucin liberadora,
emancipadora, tanto dos moitos males da sociedade actual como dos maiores
males dese futuro en catico colapso que sufriremos se fracasamos. Vai haber
49
colapso dunha maneira ou doutra, non nos enganemos, pero podemos facer
unha revolucin para lograr que o que quede tras ese colapso sexa mellor do
que agora temos, e non peor. Esta revolucin pode consistir, en imaxe da rea
de Movementos Sociais da EPG (2010, 220), en tirar o freio de emergncia
no comboio desbocado da industrializacin capitalista, nunha interrupom
revolucionria.
A fin do petrleo significar a fin do coche privado. Millns deles sern simplemente abandonados.
Pero cando ser?
Existen diverxencias en canto data concreta do teito absoluto de todos os

tipos de petrleo, pero cada vez mis informes (de expertos e organizacins
independentes e mesmo da Axencia Internacional da Enerxa) apuntan a que
en entre 2015 e 2018 poderan comezar os problemas de desabastecemento
da economa mundial. O feito que levamos desde 2005 cuns niveis de extraccin de petrleo estancados e que non responden aos aumentos do prezo
do barril como a teora econmica dominante presupoa. A AIE recoeceu
finalmente, con varios anos de demora, que o petrleo convencional chegara
ao seu teito mximo en 2006 (Doldn, 2013). As que xa estamos a padecer
os efectos dese estancamento, pois a crise econmica que estamos a vivir ten
50
Pero cando ser?
moito que ver coas consecuencias econmicas dos prezos histricos que alcanza o petrleo desde 2005 e sobre todo desde 2007.
As e todo, o importante non a data exacta en que se producir o teito de
todos os tipos de petrleo, mxime cando xa comezaron os graves problemas
que anunciaban entre outros o Informe Hirsch (Hirsch et al. 2005)8. Non podemos demorar mis porque as transformacins requiridas han levar moito
tempo e esforzo.
As medidas que agora suxerimos son parte dun proceso integral de transicin
para unha vida moi diferente da que a maiora de ns tivemos ata o de agora.
Obviamente son cousas que non se poden facer da noite para a ma e algunhas implican inconvenientes no curto prazo e cambios profundos no noso
modo de vida. Sern mudanzas moitas delas de tipo cultural e, xa que logo, haber que abordalas paulatinamente de tal xeito que consigamos estar o mis
preparados posbel cando as consecuencias do Teito incidan plenamente sobre todos os aspectos da nosa sociedade. Cando ser ese momento non podemos sabelo con exactitude anda que a data de 2015 se repite con alarmante
frecuencia nas previsins pero o que si est claro que canto antes nos
comecemos a preparar, moito mellor. En realidade xa levamos atraso dabondo
e non puidemos prepararnos para algunhas das primeiras consecuencias do
Teito: moitas persoas perderon os seus empregos, as administracins estn
a recortar prestacins e servizos, as empresas pechan, o sistema financeiro
mundial e local cambalea... Anda que estes feitos son tamn propiciados por
decisins polticas moi determinadas e pola ideoloxa que as sustenta, existen
slidos indicios de que o comezo da crise que disparou esta cadea de problemas financeiros, da dbeda pblica e da economa real, tivo moito que ver
co estancamento da extraccin de petrleo desde 2005 ata a actualidade e o
inusitado nivel de prezos acadado por esta fonte enerxtica a partir dese ano.
As que non hai mis tempo que perder: o mundo comezou a cambiar aceleradamente e debemos adaptarnos para sobrevivir coa maior calidade de vida
posbel e para lles construrmos un novo xeito de vivir aos nosos fillos e netos.
Eles e as vindeiras xeracins han ter menos cousas e menos enerxa dispobel
da que tivemos ns, pero esa obrigada renuncia material non implica necesariamente que tean que vivir unha vida de peor calidade. Unha vida local e
de baixo consumo non ten por que ser unha mala vida, malia o que nos estivo
vendendo todos estes anos a propaganda do sistema. Non perdamos isto de
vista cando reflexionemos sobre os cambios que aqu imos propoer.
Poden consultarse moitos outros informes que se van publicando sobre a cuestin en
http://www.vesperadenada.org/category/informes/
51
0
1850
1900
1950
2000
Os combustibles fsiles facilitaron o aumento exponencial da poboacin mundial.
Fontes: Graham Zabel Population and Energy e our-energy.com.

Aumento real da dbeda 2008-2009 como porcentaxe do PIB
1.5 PERO CANDO SER?
16
PIIGS
Eurozona
Troco fixo co
Non UE
20
Irlanda
Grecia
RU
15
Eslovenia
* EUA
Romana
10
Francia
Finlandia
Eslovaquia
Rep. Checa
* Turqua
Croacia
Espaa
* Canad
Alemaa
Italia
Portugal
Blxica
Hungra
Polonia
Austria
Suecia
P. Baixos
Bulgaria
10
20
30
40
50
60
-5
* Noruega
-10
Dependencia do petrleo como porcentaxe do consumo enerxtico
Fig. 16: Os pases europeos que mis estn a sufrir a crise, nomeadamente na sa forma de crise de dbeda, son precisamente aqueles mis dependentes do petrleo. Fonte: cornucopia.cornubot.se (a partir de Eurostat, FMI, AIE e Lus
Os pases europeos que mis estn a sufrir a crise, nomeadamente na sa forma de crise de dbeda, son
de Sousa).
precisamente aqueles mis dependentes do petrleo. Fonte: cornucopia.cornubot.se (a partir de Eurostat,
FMI, AIE e Lus de Sousa).
A fin da economa do crecemento permanente e a fin da mundializacin traern consigo o quebra de innumerbeis
empresas e negocios.
52
O papel da terra na Galiza pospetrleo
Sen dbida un dos aspectos centrais na nova sociedade ser a renovada relacin coa terra, entendida como territorio e sobre todo como solo, como cerne
da vida e como orixe de toda riqueza autntica.
Non se nos ocorre mellor maneira de expresar este novo papel central da terra
para as sociedades pospetrleo, tamn na Galiza, que este texto da revista
britnica The Land:
[cremos que] as races da xustiza, a liberdade, a seguridade da sociedade e
a democracia residen non tanto no acceso ao dieiro, ou ao voto electoral,
como no acceso terra e mais aos seus recursos.
O acceso terra non supn simplemente unha ameaza s elites terratenentes: unha ameza relixin do crecemento econmico ilimitado e s
estruturas de poder que dependen del.
Calquera que ten terra ten acceso enerxa, auga, ao sustento, ao lar,
curacin, sabedora, aos antergos e a unha tumba. A ferramenta definitiva
de convivencia, a nai de todas as demais, a Terra. O Capitalismo un
truco para crdulos, un edificio abraiante construdo sobre promesas de
papel. Pode que dure mis do que algns de ns anticipabamos, pero cando
se esborrallar, a terra permanecer.
As persoas que posan terra de seu e a abandonen pola promesa do capitalismo urbanita e industrial unha promesa con data de caducidade agachada, tern que desfacer mis tarde o camio para volveren, se cadra, a
traballar as mesmas terras que foron da sa familia, pero como xornaleiros
para algunha grande empresa ou outros axentes de poder. Abandonar agora
un entorno rural por unha falsa promesa industrial cara a algunha das cidades galegas ou emigracin, semella un movemento traxicamente absurdo
nun intre histrico no que, como explica Doldn no seu indispensbel artigo
O futuro rural, re-ruralizar e re-agrarizar o mundo xa non unha opcin mais
apenas algo inevitbel (Doldn, 2012a).
As persoas que non defendan ata as ltimas consecuencias o seu territorio,
a fertilidade do seu solo, as sas rbores, as sas fontes de auga, a sa biodiversidade, estarn botando a perder o maior tesouro que xamais podern
posur, estarn deixando esvaecerse aquilo que lles dar ma como ben
din os compaeiros de The Land a enerxa, o alimento, o refuxio, a sade, a
seguridade...
Cada vez mis movementos estratxicos pero subrepticios do capital
tentan converter a riqueza ficticia do papel moeda e dos produtos financeiros en riqueza real e slida, nomeadamente terra e recursos asociados (auga,
bosques, enerxa renovbel). Vmolo non s en frica e Amrica do Sur: tamn
53
comeza a suceder moi preto de ns. E cando non, ameazan directamente con
destrula para obteren lucros rpidos e deixar atrs un deserto: minara destrutiva, fracking, monocultivos...
Polo tanto, a loita polo acceso terra e a sa defensa ser unha loita central
das dcadas por vir. Esa unha loita que teremos que librar mentres descendamos pola costa abaixo da desindustrializacin. Unha loita na que non s
nos xogaremos o territorio, senn a nosa propia subsistencia e a das seguintes
xeracins que habiten este pas. A potencialidade desta loita queda reflectida
nas palabras de Bill Mollison (1988, 547):
Se a xente que realmente quere [ter acceso ] terra puxese en marcha un grupo decidido a investigar os medios e maneiras para conseguila, ou mesmo
abrir un centro asesor sobre estes mtodos, daran satisfeito as sas necesidades dunha maneira mis rpida e con moito menos custo que confiando
nunha toma revolucionaria do poder poltico (...)
Se co avance histrico do capitalismo as leis camiaron en moitos lugares do

mundo cara ao desposuimento dos labregos, acabando cos comns que eran
a base da sa subsistencia, e poendo en marcha a gran migracin histrica do
campo s cidades industriais, hora hoxe de loitar para reverter ese proceso,
por plantar cara cidade capitalista (Joker 2013, 129), por recuperar o comn
arrebatado. E esa loita non pode limitarse a defender as poucas leis que anda
supoen algunha proteccin da nosa riqueza comn perante o espolio que
a tentan someter nesta fase terminal do sistema capitalista (Casal & Doldn,
2011), senn que debera buscar ampliar esa terra comn para facer posbel a
gran migracin de retorno ao campo e vida autosuficiente fra do capitalismo, da industria e do consumo desaforado, en definitiva para volver a casa9
(OConnor, 2013), para vivir, coma aquel personaxe dO cervo na torre (Cabana,
1994) (...) labrando nos eidos que seu pai deixara de pequeno, chamado por outro mundo que despois crebou.... A propia novela de Daro Xohn Cabana, sen
pretendelo pois non foi concibida como unha utopa pospetroleira dnos
ideas de como pode ser un proceso de novo reparto da terra no futuro, e como
a nova poboacin que se asente no rural podera suplir co seu labor unha enerxa fsil que desapareceu dos nosos campos (1994, 37). Procesos paralelos de
recuperacin dos comns estanse a dar noutras partes do mundo: no Per, por
exemplo, os indxenas recuperaron un milln de hectreas que na actualidade
lles permiten producir o 40% do seu propio alimento mediante o seu sistema
agrcola tradicional (Hine, 2013). Por que non tamn aqu?
O concepto de volta casa a consecuencia do colapso da civilizacin industrial ten un profundo

significado desde o punto de vista antropolxico. Joseph Tainter (1988: 198) explica que en realidade
as sociedades complexas son excepcins na historia humana, e que tras o seu colapso o que se
produce un retorno ao estado normal da nosa especie, en niveis mis baixos de complexidade.
54
De partida, na Galiza contamos coa vantaxe de que a propiedade da terra est

anda moi repartida no pas e que mesmo boa parte dela est en mancomn,
unha frmula de propiedade e de uso que, de ser abondo ampliada, podera
contribur de maneira decisiva para un prspero futuro pospetrleo. Mesmo o
modelo do monte en mancomn cadra moi ben coas propostas para o acceso
comunitario terra que Bill Mollison faca na sa enciclopdica obra sobre a
Permacultura (1988, 521), na que propoa diversas estratexias para conseguir
e ampliar esas terras: legatos, cesins, compra colectiva, acordos de custodia
ou explotacin sustentbel, ampliacin das propiedades comunais/tribais
existentes, procura de investidores ticos, cesins en troco da reconstrucin
e repoboamento de aldeas abandonadas, poxa de propiedades de empresas
forestais en quebra, etc. O obxectivo recuperar a maior extensin de terra
posbel de mans da propiedade privada para devolvela ao control das comunidades que viven nelas ou preto delas e as asegurar mediante a silvicultura
comunal elemento crtico para o noso futuro o seu acceso esencial ao
alimento, combustbel tipicamente lea e materiais para construcin
(Mollison 1988, 545). Existen mltiples frmulas legais que permitirn este
tipo de accins: comunidades de montes, fundacins, cooperativas, contratos
moi diversos entre propietarios e usuarios, etc. En calquera caso non hai que
obsesionarse co concepto de propiedade: o que preciso asegurar o dereito
de uso, e hai moi diversas maneiras de facelo.
O monte como recurso vital para o futuro
No documental A ceo Aberto As Encrobas, dirixido por Xos Bocixa Rei en 2007
acerca do conflito vivido entre os vecios deste frtil val de Cerceda e a alianza
estatal-empresarial que desexaba explotar os recursos carbonferos (enerxticos, por tanto) do seu subsolo, podemos ver como anda nunha poca moi
recente perduraba no noso pas a consideracin do monte como recurso vital
para as persoas, de tal xeito que, como se narra no filme, se estaba disposto a
dar a vida antes que perder as leiras do monte.
Unha vez que remate este perodo de excepcin no que a enerxa do petrleo
nos permitiu virar costas ao noso sustento tradicional a terra e nomeadamente o monte, nos nos quedar outra que volver botar man deste recurso
bsico. E daquela habemos bater con problemas moi importantes, consecuencia destas breves dcadas de abandono e desleixo patrocinado polo petrleo.
Un sntoma destes problemas vmolo experimentando vern tras vern no
noso pas: os incendios forestais.
De xeito recorrente, inmersos nun cclico dj vu, a Galiza arde durante eses
das de vern mis calorosos, secos e con vento do nords. Asistimos durante unhas xornadas a un espectculo lamentbel que se desenvolve en dous
55
escenarios simultaneamente. O primeiro escenario o monte, non calquera,

senn xeralmente os montes da franxa atlntica de xeito mis intenso canto
mis ao sur nos situemos e os montes da provincia de Ourense; ocasionalmente, cunha cadencia menos intensa, incorpranse a este escenario montes
na montaa occidental de Lugo, etc. O segundo escenario son os medios de
comunicacin nos que unha constelacin de polticos, opinadores e xornalistas non paran de verter as sas opinins, sempre apresuradas, nunca pausadas
e xeralmente cun nivel de coecemento das causas e das consecuencias dos
lumes mis ben cativa. Boa fe disto que todos os anos din practicamente o
mesmo, repiten mantras e tpicos cunha lixeireza sorprendente.
O lume non mis (nin menos) que unha consecuencia de dcadas de polticas errneas. O primeiro tpico levaranos a pensar en polticas forestais, mais
estas son s algunhas das lias erradas desde hai unhas seis dcadas. Os erros
intencionados cometidos co monte son varios e de diferente natureza. O
abandono do campo a clave de todo. Porque no campo e, sobre todo, do
campo vive moita menos xente que na dcada dos 40 e 50 do sculo XX. E
quen primeiro marchaban normalmente eran os que tian o gando en terreos
comunais, basicamente ovellas e cabras, hoxe en da practicamente eliminadas da cabana gandeira galega. Este monte plantouse a pieiros e a eucaliptos
para alimentar incipientes industrias madeireiras que teen nas celulosas a sa
mxima expresin: en definitiva, forestouse con plantas exticas e pirfitas. E o
resto abandonouse pouco a pouco crendose unha descomunal capa de materia vexetal que, chegado o momento, un gran combustbel, tendo en conta
que a nosa posicin bioxeogrfica a baca do Mediterrneo con ocasionais
verns moi secos.
Hai quen di que a culpa a teen os incendiarios, e obviamente isto non falso,
pero non un eixo que permita explicar todo o problema, s unha pequena
parte. Ao final hai usos que anda permanecen nun ambiente que cambiou por
completo. E non podemos esquecer que o campo galego, a da de hoxe, est
socialmente enfermo (un dos lugares de Europa onde mis antidepresivos se
consomen). O resto da historia xa coecida.
Quizais nos poidamos preguntar: que o que haba antes de que estivera
o gando domstico eliminando biomasa? O que tiamos era unha serie de
grandes herbvoros silvestres (hoxe extintos pola man do home): bisontes (de
estepa, non de bosque), uros, cebros... e por suposto os seus depredadores,
especialmente lobos, que evitaban superpoboacins e limitaban os lugares
de forraxeo (a travs do que se denomina ecoloxa do medo). Cmpre sinalar
tamn que ademais de eliminar biomasa polo mero feito da alimentacin, os
grandes herbvoros controlan o mato pisando o chan e permitindo basicamente o crecemento de gramneas...
56
O monte como recurso vital para o futuro
A da de hoxe estas relacins ecolxicas xa non existen e o que vemos simplemente un escenario de mudanza. Recuperar as relacins ecolxicas non
sinxelo, nin moito menos, pero a situacin actual insustentbel. Un dos
lumes mis serios, danios e perigosos que se producen o chamado lume de
copas, onde o lume pasa dunha rbore a outra a nivel da copa. O nico xeito
de combater este lume con certo xito poer medios areos masivamente:
por que non se fai entn? A resposta quizais estea no prezo do combustbel:
os medios areos (hidroavins, helicpteros) consomen unhas cantidades
inxentes de combustbel que simplemente non se poden pagar, e cada vez
hanse poder pagar menos, polas razns que levamos explicado. Neste senso
hai que considerar que o combustbel empregado para as tarefas de extincin
ten un prezo mis caro que aquilo que se pretende salvar apagando o lume
(xeralmente pieiros e eucaliptos) e esta relacin ir a peor a medida que se
incremente o prezo do barril de petrleo.
Outro tpico son as tan famosas como descoecidas medidas de prevencin
(se preguntamos a aqueles que avogan por elas non saben / non contestan)
que xeralmente veen a ser o que se chama limpar (como se no monte existise
sucidade) ou desbrozar (como se a vexetacin fose un refugallo). Ben, pois limpar/desbrozar faise, loxicamente, con medios mecnicos alimentados por gasleo; algun se parou a pensar se isto se pode custear ou mesmo se factbel?
Os escenarios de futuro, se todo segue o rumo actual, semellan catastrficos.
A mudanza climtica fai que se extremen os fenmenos meteorolxicos, que
se incrementen as secas e a sa duracin e cadencia. Se nesta situacin non
temos combustbel abundante e barato para apagar lumes, o resultado podmolo imaxinar.
Como podemos mudar esta situacin para o futuro? Sen dbida, as solucins
individuais son importantes, pero anda mis as solucins colectivas. Ao monte debmoslle pedir, para o noso futuro, das cousas. A primeira que non
arda, pois non o poderemos apagar en ausencia de combustbeis fsiles; e o
segundo que nos forneza daqueles elementos que permitan a supervivencia
das comunidades locais como o facan ata non hai moitos anos (Bocixa, 2007):
Deberan ser fonte de protenas, polo que o mantemento de pastos rsticos para o
gando semella unha prioridade.
Para optimizar e equilibrar a presin sobre a vexetacin o gando debera ser
pluriespecfico: non deberan faltar ovellas e cabras ademais de vacas e cabalos.
Moitas reas de monte eran explotadas non hai moito para a obtencin de cereal,
trigo e centeo. O cereal foi bsico para moitas civilizacins do pasado e anda o
na actual, polo que recuperar o uso do monte para o cultivo de cereais podera ser
outra prioridade se queremos seguir a manter unha dieta baseada neles, anda que
tamn cabe complementala con ou baseala en, como propoen algns froitos
das rbores especialmente enerxticos, como a landra e a castaa. Co devalar da
57
agricultura industrial deixarase de dispoer das colleitadoras e camins que o

producen e nolo traen de Aragn, Len e Castela (cando non de mis lonxe, como
os EUA), vermonos obrigados a volvelo producir aqu, coma antes... As, fitos no
calendario labrego como a sega e a malla recobrarn o seu significado e os arados
especiais que usabamos para o cereal no monte podern servirnos de novo.
Precisaremos madeira que poderemos obter de especies frondosas que se
autoprotexen fronte ao lume e nos dan madeira de calidade tanto para a construcin
como para empregar de combustbel dunha maneira sustentbel.
Cando non dispoamos de fertilizantes sintticos baseados nos combustbeis fsiles,
deberemos necesariamente botar man do estrume para obter o nitrxeno esencial
para o crecemento das plantas que nos alimenten. E entre os seus compoentes
tradicionais estn as leguminosas como o toxo, as xestas, os codesos... produtos
todos eles ao noso dispor no monte.
E non debemos esquecer que o monte nos d ademais outros recursos de gran
vala como o mel, que pasar a ser un importante elemento nos usos culinarios
futuros visto que a producin masiva de azucre precisa de petrleo (para o
cultivo da remolacha ou da cana de azucre, tanto no seu procesado como para o
transporte). Tamn poderemos obter cantidades importantes de froitos silvestres
(que podemos cultivar ou favorecer tamn), cogomelos, plantas medicinais,
multitude de plantas silvestres comestbeis e incluso caza. O concepto de bosques
de alimentos e os deseos agroforestais hannos ser moi tiles. A clave ser manter
un monte multifuncional, produtivo, cos elementos dispostos en mosaico para
evitar precisamente as nefastas consecuencias dos monocultivos que tan s teen
sentido nun escenario industrial, que s vibel mentres poidamos seguir a facer
un uso masivo dos combustbeis fsiles.
E se temos que falar de monocultivos, o mis danio e por desgraza tamn

mis estendido nos nosos montes na actualidade o eucalipto. Falabamos
antes da necesidade de volver cultivar cereal nos nosos montes. O problema
xustamente que os lugares onde o poderiamos facer estn ocupados agora
por pieiros e eucaliptos. Algo do que apenas se fala sobre estes monocultivos
forestais a irreversibilidade do seu cultivo, especialmente no caso do eucalipto. Isto podmolo considerar, logo, unha autntica traxedia: poderiamos
decidir poer unha leira a bananas, e se ao ano seguinte decidimos cambiar
o cultivo por calquera motivo, restrbase de novo e despois podemos cultivar
outra cousa. Mais se poemos eucaliptos pode ser sumamente difcil ou
directamente imposbel chegar a recuperar o terreo10.
Beneficios da necesaria transformacin
Para tentar enmarcar os aspectos positivos dos cambios sociais que queremos
promover, imos listar algns dos beneficios que ter unha sociedade que saiba
reconstrurse sen petrleo, adaptados da obra de Ted Trainer (2010, 240). Isto
58
Beneficios da necesaria transformacin
servir para comprendermos que non soamente factbel todo o que aqu
propoemos, senn que pode ser algo moi positivo e liberador para todas as
persoas e para a sociedade galega no seu conxunto:
Vivir nunha comunidade fortalecida; vivir preto de moita xente coa que poder
traballar e gozar e que che botar unha man cando teas problemas.
Ter moito tempo libre, que poders dedicar artesana, horticultura, labores da
casa, a aprender todo tipo cousas, ao teu desenvolvemento persoal e mais ao da
ta comunidade.
Vivir integrados na natureza.
Ter unha comida excelente, fresca, producida localmente, diversa, sen aditivos
artificiais, saudbel, nutritiva e sabedeira.
Un ritmo pausado de vida, con moito menos estrs e apuros, con tempo para
festexar case a coto.
Un traballo que gozares, de verdadeira utilidade, non competitivo.
Sentimento de seguridade con respecto pobreza, o desemprego, a soidade, o
aburrimento, a falta dun obxectivo na vida, a ameaza da violencia, ou a adversidade
na vellez.
Dispoer de acceso a xente con moitas habilidades e coecementos.
Mellor estado de sade grazas mellor alimentacin, menor contaminacin e ao
exercizo regular propio dun estilo de vida que require mis labor fsico, e sobre todo
grazas a un menor estrs e a un maior apoio social.
Gozar de obxectos mis duradeiros e de mellor calidade.
Gozar coa autoxestin do lar e da propia vida.
Gozar coa participacin no autogoberno local, co empoderamento e coa
construcin dunha nova sociedade liberadora e en equilibrio coa biosfera.
Unha vida espiritual e psicosocial mis plena.
Recoecemento das tas achegas pola comunidade, gozar realizndoas e
participando no apoio mutuo e nos labores en mancomn.
Frecuentes ocasins para festexar en comunidade.
No seguinte captulo concretaremos as medidas que, comezando polas nosas

vidas particulares, nos poden levar a esa positiva transformacin comunitaria.
10
Temos atopado referencias a un mtodo desenvolvido polo permacultor Darren Doherty que indican que
sera posbel erradicalos se despois de cortados se inocula a base con cogomelo de ostra (Pleorotus ostreatus),
que ademais un fungo comestbel. Probabelmente existan outros mtodos biolxicos: velaqu un campo
para unha necesaria e urxente investigacin que podera ter enorme relevancia para o futuro do noso pas.
59
A vida tras o petrleo, reconectados coa natureza que nos d a vida e en permanente aprendizaxe.
60
Que facer?
Medidas persoais,
familiares e
comunitarias
Cando eu era pcaro, e xa de grandio, mallbase

o pan a malle. Despois chegaron as degraedoras, e
aqueles motores grandsimos de gasolina, montados
en rodas (). Despois empezaron a vir os tractores
con tomada de forza, e as degraedoras tamn melloraron. Xa botaban o trigo limpo prs sacos, e unha
malla facase coa metade de xente. E logo, non moitos
anos antes daquela, xa haba mquinas que segaban,
mallaban, limpaban e empacaban a palla de camio,
todo nas chousas, sen necesidade de traer o trigo pr
aira... Outonbase xa sen sucar, eso os que outonaban, que moitos xa non pensaban mis ca nas vacas
de leite. Ata as airas se deixaron a campo... E logo
acabouse todo, e menos mal que o leite fracasara e se
volvera botar bastante pan. Cando se colleu de novo,
houbo que volver s malles, que xa poucos os saban
facer. Os vellos tivemos que aprenderlles s novos... O
que lle quero dicir que da outra vez o malle debeuse
empregar dous mil anos ou mis, sen cambio ningn,
e agora xa ve...
Daro Xohn Cabana, O cervo na torre.
Transporte
Esta a rea na que mis evidente que sen petrleo haber moito que cambiar, porque para calquera de ns petrleo quere dicir antes que nada: gasolina
(ou gasleo). Por iso comezaremos por ela para pasar despois a aspectos menos obvios da transicin que debemos realizar.
Na rea do transporte propoemos en xeral medidas para reducir o consumo de petrleo, porque como lxico canto menos dependamos del,
menos nos prexudicar a sa falta. Como di o economista xefe da Axencia
Internacional da Enerxa, Fatih Birol: Abandonemos o petrleo, antes de que el
nos abandone a ns. Isto pasa necesariamente por mudar o modelo de transporte. Iso est mis no mbito das polticas das diferentes administracins,
que nas nosas mans, anda que sempre podemos esixir esas mudanzas aos
nosos gobernantes, como explicabamos no captulo 1.
Neste terreo moi importante advertir de que as medidas de aumento da eficiencia enerxtica sen outras medidas que promovan paralelamente un cambio de modelo e un drstico aforro, non serven de nada e poden ser mesmo
contraproducentes debido ao denominado paradoxo de Jevons ou efecto rebote: canto menos combustbel gasta un coche, mis quilmetros podemos facer
co mesmo gasto, polo que tendemos a desprazarnos mis frecuentemente e
a distancias maiores, ao tempo que a reducin do gasto por quilmetro incentiva o aumento do nmero de usuarios deste modo de locomocin, de tal
xeito que acabamos gastando o mesmo ou anda mis, ns mesmos ou outros
consumidores.
61
que facer?
medidas persoais, familiares e comunitarias
E cando falamos de transporte falamos tamn de economa e de hbitat, porque o lugar e o tipo de traballo que realizamos ten moito que ver con como,
a onde e con que frecuencia nos desprazamos, as que estas medidas deben
estar estreitamente unidas s que tomemos nesoutras reas da nosa vida.
Pasemos agora a enumerar algunhas.
Gasolina e gasleo encareceranse ata niveis nunca antes vistos e chegarn a ser racionados.
Viaxar menos
Viaxar menos e facer mis vida social no mbito local
Isto far que nos afecte menos a caresta ou a propia imposibilidade de viaxar.
algo que pode ser difcil de asumir para xente que ten amigos e familia lonxe,
pero canto antes busquemos a maneira de adaptarnos e buscar outros medios
de estar en contacto con eles (se cadra concentrando as visitas: menos en nmero pero mis intensas e prolongadas), ser menos duro despois aceptar a
imposibilidade de viaxar tantos quilmetros e tantas veces.
Usar mis telfono e Internet para nos comunicar a longa distancia
Pode ser unha alternativa perfectamente vlida viaxe fsica en moitas ocasins. O consumo econmico e enerxtico dunha charla por medio da webcam,
62
Transporte
por exemplo, pode ser moito mis asumbel que desprazar un vehculo de gasolina dunha tonelada de peso ao longo de quilmetros e quilmetros para ter
unha xuntanza presencial.
Comezar a considerar a viaxe como excepcin e non como norma nas nosas vidas
Cantos desprazamentos e a que distancia faca unha persoa do comn antes

da popularizacin dos vehculos de motor? Vaimonos afacendo a volver a esa
normalidade. A excepcin histrica que permitiu o petrleo vai rematar axia.
Vivir preto de onde traballamos
Vivir preto de onde se traballa (ou traballar preto de onde se vive)
Esta unha das decisins mis simples e ao tempo mis difciles de levar a
cabo nunha situacin de recesin e aumento do desemprego como a que nos
toca vivir, porque pode implicar deixar un traballo ou mudarse a outra localidade ou a outro barrio dentro da mesma gran cidade. Malia o dificultoso e
arriscado que poida parecer facer o traslado (de traballo ou de casa) para unha
familia que tea o(s) seu(s) traballo(s) lonxe de onde vive, debemos considerar
que unha suba dos combustbeis podera facer invibel ao final manter ambos
os dous: o traballo e mais a casa.
Aqu poden darse situacins moi diversas. Hai que botar contas e, en calquera
caso, debemos estudar detidamente:
Como me desprazo ao traballo? A que custo econmico? Canto me custara se a
gasolina subise, por exemplo, a 2 euros/litro? E a 3 euros/litro?
Teo posibilidades dun traballo alternativo mis preto de onde vivo e ao que poida
ir andando, en bicicleta ou en transporte pblico? Iso supora percibir un salario
menor? Que outras vantaxes podera ter esoutro traballo? En que momento me
compensara economicamente esoutro traballo?
Podo esperar a que suba o combustbel ata eses prezos? Seguira tendo a
posibilidade de cambiar a ese traballo mis achegado no futuro?
Podo mudarme mis cerca do traballo actual, anda que sexa vivindo de aluguer?
Teo posibilidades de vender a casa onde vivo actualmente (se que a teo en
propiedade)?
Como afectara un traslado ao resto de membros da mia familia?
Pode haber un terceiro lugar onde tivese casa e traballo?
Podo traballar desde a casa?
Como vemos, son factores delicados, sobre todo porque implican aspectos
que consideramos bsicos nas nosas vidas: emprego, vivenda, etc. e porque
posibelmente teamos unha familia e seguramente tamn relacins de
amizade no lugar onde vivimos actualmente e coas que podemos perder
63
que facer?
contacto por mudar de traballo ou de casa. E as relacins sociais son tamn

algo crucial para afrontarmos un futuro sen petrleo (vid. A importancia da
comunidade), un valor que debemos poer tamn na balanza.
Se asumimos que no prximo futuro a maior parte de ns vivir do campo,
deberemos por forza vivir no campo ou moi preto del. Xa que logo, se somos
propietarios dun piso na cidade hai que considerar moi seriamente cales son
as perspectivas na urbe para poder traballar, vivir do noso traballo e dispoer
de todo o que necesitaremos, tanto para ns como para os nosos fillos, se os
temos ou pensamos ter. En condicins de incerteza razobel sobre o noso
futuro deberiamos considerar seriamente as opcins das que dispoemos
para mudarnos ao medio rural. Neste caso a venda da nosa vivenda urbana
pode ser unha axuda para realizar a transicin e deberiamos executala o antes posbel xa que previsibelmente a depreciacin dos inmbeis nas cidades
continuar e se acelerar cando se comece a producir o xodo de volta s zonas rurais. Temos hipotecado o piso? Poderiamos vendelo, anda que fose por
debaixo do prezo medio actual do mercado na nosa zona, e con iso cancelar a
dbeda? Sobraranos algo despois de saldar a hipoteca? Daranos para mercar
unha casa con algo de terreo no rural? Se cadra nalgunha parroquia con monte
comunal? Que zonas teen prezos ao noso alcance? Se temos a posibilidade
de buscar un traballo nesa posbel zona de destino no rural, axudara moito a
facer esta mudanza de vida. Tamn cabe pensar en poer un negocio propio,
por suposto orientado ao que se vaia demandar na nova era da que estamos
a falar, e o menos dependente posbel do petrleo (vxanse mis adiante os
apartados de Buscar un oficio non dependente do petrleo e Que facer? Medidas
para pequenas empresas). De permanecer nas cidades cabera pensar en opcins
que permitan aumentar os ingresos familiares ou reducir custos como poderan ser: acoller inquilinos na casa, compartir piso con outras persoas, procurar
frmulas que sirvan para construr servizos comunitarios dos que proverse sen
ter que acudir ao mercado, etc.
Se non, hai que programar outras opcins, que probabelmente resulten complicadas. Cada familia debe sopesar as posibilidades que ten e, cando menos,
construren un plan B por se quedan sen ingresos na cidade. E non estara mal
facelos conxuntamente entre familias moi achegadas que puidesen vivir xuntas chegado o caso, ao estilo das familias extensas do pasado (avs convivindo
con fillos e fillas, xenros, noras, netos, algn curmn ou to-av solteiro ou
vivo...).
De todos xeitos, temos que ter en conta as peculiaridades galegas en relacin
alternativa campo-cidade. O fenmeno urbano galego diferente ao doutros lugares como tamn o o rural. Todas as cidades galegas son dun tamao
que noutros lugares se considerara pequeno e mesmo existe interseccin
entre o rural e o urbano nalgns barrios das nosas cidades. Por outra parte
64
Transporte
existen moitas vilas galegas onde podemos movernos a p desde o centro ata
as aforas rurais e, tamn, moitas capitais de concellos que por nmero de habitantes poderan ser calificadas de aldeas teen, en cambio, unha fisionoma
e un comportamento urbano. O factor que convn analizar en calquera caso
o dos recursos locais dos que se dispn na contorna de cada poboamento
humano, de que tipo son e se abondaran para cubrir as necesidades bsicas
(alimento, auga e enerxa, esencialmente) de todos os habitantes dese lugar.
As, resultan importantes aspectos de cada cidade como a sa situacin xunto
ao mar ou no interior, a sa densidade de poboacin, a distancia a montes que
se poden dedicar a lea, a dispoibilidade de auga por gravidade, a cantidade de terras dedicadas agricultura e gandara nos arredores, etc. E mesmo
dentro dunha mesma cidade e barrio non o mesmo un quinto andar que un
primeiro, unha urbanizacin con xardns convertbeis en caso de necesidade
nunha horta comunitaria, ou un piso que non tea un bo illamento. Por suposto, as perspectivas xerais das cidades galegas son moi diferentes ao que
poderiamos dicir de cidades como Madrid, Barcelona e outras con moita mis
poboacin cs nosas e con moito menos arraigo no campo e, xa que logo,
non podemos aplicar o mesmo tipo de transicin que ter que pensarse nesas grandes aglomeracins urbanas. En calquera caso, todo apunta a que o
descenso enerxtico non afectar de igual maneira s diferentes cidades do
mundo, anda que si haber moitos puntos que debern abordar todas elas,
como por exemplo repensar o uso do entorno construdo e reconfigurarse nun
conxunto de barrios mis ou menos autosuficientes. Os lugares desta sociedade hiperurbana que peor parte levarn sern aqueles con maior concentracin
urbana, menor producin de alimentos local e con agriculturas intensivas no uso
de enerxa fsil (Doldn, 2012a).
Por suposto que tamn os habitantes do rural debern reflectir sobre onde traballan en relacin a onde viven. Non son poucas as galegas e galegos que viven no rural e que se desprazan acoto s cidades mis prximas para traballar,
cun consumo de combustbel que tarde ou cedo lles pode acabar resultando
inasumbel. No seu caso a opcin parece clara: buscar unha alternativa para
teren ingresos mis preto de onde viven, na sa contorna. Ante unha suba do
custo dos desprazamentos hai que evitar caer na trampa previsbel entre
persoas que anda non sexan conscientes do panorama que nos espera de
tentar diminur ese gasto mudndose do campo cidade onde se ten o traballo. Hai que comparar ambas as das opcins en cada caso, pero en principio e
en xeral, semella preferbel residir no rural a facelo nas cidades, mesmo que iso
nos obrigue a mudar de traballo.
Non est de mis insistir en que non s debemos ter en conta o factor da
distancia ao noso actual ou futuro traballo hora de decidirmos un posbel
cambio de residencia. O fundamental avaliar onde vai haber recursos locais
65
que facer?
dabondo para ns e para a sustentabilidade da comunidade onde nos integremos: disporemos al de servizos bsicos non dependentes do petrleo ou todo
procede de fra? Haber lea dabondo na contorna para quentar as casas?
Hai auga potbel e terras cultivbeis suficientes para manter a poboacin? Hai
xente que saiba cultivar sen tractores, construr casas de pedra, de madeira ou
de palla, reparar todo tipo de ferramentas, sandar doenzas con plantas, etc? Ao
longo deste texto presentaremos outros destes factores crticos comunitarios
que convn analizarmos hora de seleccionar un lugar para vivir despois do
petrleo.
A recuperacin da vida local e cun alto grau de autosuficiencia.
Reducir a dependencia do coche

Renegar do fetiche consumista do coche e autolimitarse no seu uso
Pregntate cada vez que o usas: Clloo porque non teo mis remedio ou simplemente o estou a coller por comodidade? A nosa dependencia do coche en
moitos casos debido tanto a razns psicolxicas como a razns prcticas,
inclundo naquelas o mito publicitario de que o coche un elemento liberador.
Sexa como for, debemos asumir que mis cedo ca tarde vai resultar demasiado
caro para case todo o mundo usar un coche privado e que o Homo motorizatus unha especie abocada extincin. Cuba foi o primeiro pas do mundo
66
Transporte
en demostrar que perfectamente posbel que un pas enteiro abandone

a pretensin de termos cada persoa un coche particular, como veremos no
Eplogo I (Murphy 2008, 178). As que podemos ir transformando os nosos
hbitos desde agora para aprender a depender menos del, seguindo o criterio
antes mencionado de abandonar antes de que nos abandone. E cando o goberno comece a racionar a gasolina algo que con toda seguridade rematar
pasando debemos estar preparados para que non nos afecte demasiado.
Pode que necesites transporte, pero... precisas realmente un coche? Por que
non unha bicicleta, por exemplo das adaptadas para portar mercadoras? Os
ciclomotores de mnimo consumo tamn poden ser unha opcin durante un
tempo, ou as bicicletas con asistencia elctrica. Ou se cadra un coche diferente,
que consuma menos e sexa mis eficiente, pode ser unha mellor opcin cando
non haxa mis remedio que usar algn vehculo privado. En calquera caso,
pensa ben se merece realmente o esforzo comprar un coche novo e asumir os
seus elevados custos neste contexto ou se mellor calibrar outras opcins de
transporte, ou simplemente reducir a ta necesidade de desprazarte.
Se de verdade fai falta un coche, aforrar no seu consumo de combustbel
Ter a presin do aire dos pneumticos correctamente e conducir mis amodo

son algunhas medidas que poden axudarnos a aforrar combustbel, se precisamos seguir usando un coche. Hai diversos consellos sobre conducin eficiente
dispobeis en Internet doadamente localizbeis en calquera buscador.
Renunciar pretensin dunha vida como urbanitas se residimos no rural
Dirmolo unha vez mis: as nosas vidas precisan volver a ser locais (o que
chaman a relocalizacin da vida). No noso pas temos unha boa parte da poboacin que anda reside no rural, e iso moi positivo, mesmo vital, para un
futuro sen petrleo, como xa comentamos. Pero temos o problema de que
na Galiza xa non se concibe vivir no rural sen dispoer dun coche privado (ou
varios). E isto vai ter que mudar necesariamente, porque os habitantes do rural
fan tantos ou mis quilmetros nos seus coches cs urbanitas: para ir vila de
compras, cidade aos mdicos e a trmites burocrticos, de visita aos parentes
e amigos, vivan lonxe ou non... Mesmo hai quen o colle para ir polas vacas!
Desde logo non est artellado o rural galego actual para evitar isto, en primeiro lugar pola carencia dun transporte pblico suficiente, pero tamn porque se
ten asumido que o/a habitante do rural debe ter o mesmo (consumir o mesmo)
e levar a mesmo estilo de vida ca un(ha) da cidade. Pero iso non sustentbel
por varios motivos, comezando polo exceso de consumo en transporte privado que implica. Antes da extensin no uso dos combustbeis fsiles, vivir no
campo na Galiza significaba facer vida principalmente na parroquia, s veces
na vila e moi esporadicamente na cidade. Por forza, cun petrleo escaso e caro,
67
que facer?
ter que volver ser as. A vida rural, como a urbana, deber ser vida local, vida
na proximidade. Ir renunciando a coller tanto o coche e a certos hbitos urbanitas fundamental para nos prepararmos no rural e para reconstrur esas
comunidades humanas que foron esfareladas en boa medida polo uso masivo
do coche.
Se cadra non resulta obvio, mais debemos comprender que o coche o causante (ou o instrumento) de boa parte da destrucin das comunidades que
sufrimos nas ltimas dcadas, cun considerbel impacto negativo mesmo a
nivel de vida familiar. Revertermos isto ser difcil pero imprescindbel, dada
a inviabilidade de continuar co modelo actual de mobilidade (Murphy 2008,
169).
Cambiar de combustbel
Non casos en que sexa imprescindbel dispoer de vehculo privado, recomendamos substitur os combustbeis de orixe fsil por biocarburantes lquidos ou
gasosos (aceite, biogs, bicarburacin, etc.) modificando o motor, sempre e
cando sexan obtidos con materia prima local e non comprometan ou compitan coa producin de alimentos.
Hai certos traballos que van seguir requirindo un desprazamento motorizado
mentres este sexa factbel, e tamn imos ter que facer moitos de ns uso dun
vehculo deste tipo en ocasins puntuais (emerxencias mdicas, por exemplo)
e se cadra non imos ter un taxi a man. Xa que logo, anda que o usemos pouco
(ou usemos poucos), podemos pensar en medios alternativos de alimentar
eses motores de combustin. Coches, furgonetas, tractores e mesmo camins
que estean movidos por motores disel, poden ser adaptados con relativa
facilidade para funcionaren con aceite vexetal no canto de con gasleo. Cos
de gasolina algo mis complicado, pero tamn factbel (trocndoa polo
alcohol). Infrmate nos talleres de automocin e cos especialistas neste tipo
de adaptacins.
Alimentacin
Presentamos aqu medidas que pretenden en xeral asegurar ao mximo a

nosa suficiencia alimentar, dicir, asegurarnos de que disporemos de suficiente alimento pasar o que pasar. A nosa terra e o noso mar sempre foron
frutferos, pero desde hai unhas dcadas as cousas comezaron a mudar nunha
direccin que se vai demostrar perigosa a consecuencia do Teito do Petrleo.
Sucesivas polticas fomentaron a reducin do nmero de explotacins agrarias e o nmero de persoas no sector agrario (De Bernardo, 2011; Doldn,
2011b), xunto co impulso a unha modernizacin agro-gandeira que supuxo
68
Alimentacin
Hai posibilidades de fabricarmos a pequena escala combustbeis de orixe vexetal que nos poden axudar na transicin
a un mundo con moita menos mobilidade.
o endebedamento progresivo de labregos e labregas, a substitucin de especies e razas autctonas, a mecanizacin excesiva, os monocultivos (ou cando
menos a especializacin nuns poucos produtos) e, en definitiva, a insercin do
agro galego nas redes comerciais e produtivas en mans de grandes complexos
agro-industriais multinacionais (Vzquez Pumario, 2012). Todo isto encdrase nun modelo de desenvolvemento que identifica o urbano co moderno e
desexbel, e o rural co atrasado e por superar, e que levou a unha destrucin
do tecido rural, ao seu abandono progresivo e introducin de dinmicas urbanas nos ncleos rurais. Por causa deste proceso, hoxe en da deixamos de
producir moitos alimentos para mercar os que nos chegan desde centos ou
milleiros de quilmetros de distancia. Non hai mis que dar hoxe unha volta
polas tendas ou supermercados e tentar atopar alimentos producidos a menos
de 100 km de distancia. Anda por riba, o xeito de producin agroalimentar
industrial fortemente dependente do petrleo e do gas natural, e coa sa
escaseza haber que volver ao xeito tradicional de producir, e xa non por conviccin ecolxica, tica ou pola nosa sade, senn porque non haber outro
xeito de facelo. En resumo, o que debemos facer neste terreo para nos preparar ante o Peak Oil producir alimentos dunha maneira orgnica e o mis preto
posbel de onde se consomen, producndoos un(ha) mesmo/a na medida do
posbel. En definitiva, pasarmos a unha dieta de baixo consumo enerxtico. Isto
69
que facer?
ha implicar mudanzas no que compramos/producimos para comer, as como

no noso modo de cociar eses alimentos.
Pat Murphy (2008, 200) resume a potencialidade das accins persoais neste
terreo da seguinte maneira:
O paso mis importante a nivel persoal mudar a nosa dieta. Ningunha
outra opcin ofrece un medio semellante de reducirmos drasticamente o
consumo enerxtico, a explotacin dos traballadores agrcolas e a degradacin dos solos.
Practicamente todas as medidas que propoemos neste apartado pasan por

esta obrigada relocalizacin da producin de alimentos, dicir, por volver
producir na contorna aquilo que a xente da contorna precisamos para comer.
Tras o devalar do petrleo precisaremos unha nova maneira de cultivar e de nos alimentarmos.
Aprender sobre nutricin

Saber qu temos que comer
indispensbel coecer o que comemos, o que precisa o noso corpo e os

efectos que teen sobre a nosa sade os diversos alimentos. Tamn bsico
que comprendamos as diferentes funcins que cumpre cada tipo de alimento: os enerxticos (os que nos dan carbohidratos para obter a nosa enerxa
70
Alimentacin
endosomtica), os construtivos (as protenas) e os reguladores (que achegan

fitoqumicos imprescindbeis para regular o noso organismo e protexernos de
enfermidades).
Unha vez que saibamos iso, o seguinte paso procurar eses alimentos por
algunha das vas que suxerimos mis adiante: autoproducin e recoleccin,
produtores locais, cooperativas de consumo ecolxico, labor da terra en mancomn, etc.
Coidar a nosa sade por medio da alimentacin
Coidando o que comemos tamn estaremos preparando o noso corpo para

precisar menos dos servizos mdicos e farmacuticos, xa que unha boa alimentacin a base para unha boa sade e mesmo hai moitos alimentos cun
poder curativo nada desprezbel que debemos ir coecendo, sobre todo os
que nos axuden coas nosas enfermidades crnicas ou s que somos mis proclives cada un(ha) de ns (Palomar, 2007).
Nese mesmo sentido tamn convn coecer moi ben cales son os alimentos
ou aditivos con comprobado efecto carcinoxnico (Llona, 2012; Lawley et al.,
2012; Servan-Schreiber, 2008). Eliminalos da nosa dieta hanos axudar a minimizar o risco dun cancro, algo que previsibelmente ha ser moi difcil e/ou caro
de curar no futuro sen os custosos equipos e tratamentos actuais da medicina
pblica moderna.
Evitar os alimentos que requiren moita enerxa na sa producin
Comer menos carne, pero comer algunha
recomendbel que reduzamos o consumo de carne (algns autores tamn

recomendan reducir os produtos lcteos), pois para a sa producin emprgase moita mis enerxa da que se precisa para producir vexetais. Segundo un
estudo da Union of Concerned Scientist a segunda eleccin mis importante
que un consumidor pode tomar desde o punto de vista ambiental-enerxtico,
despois de usar menos o coche, comer menos carne (Murphy 2008, 196).
Tradicionalmente a base protenica dos pobos eran os legumes, non os produtos de orixe animal. A actual dispoibilidade masiva de carne nos mercados
alimentarios mundiais consecuencia dun modelo gandeiro e alimentario
moi custoso enerxeticamente. Calculouse que para un mesmo total calrico,
unha dieta cun 28% de achegas calricas de procedencia animal implica o
consumo do duplo de enerxa fsil dunha vexetariana, e un 40% mis ca unha
ovolactovexetariana (Murphy 2008, 197).
O consumo per cpita de carne chegou a se duplicar nos ltimos 50 anos
(Murphy 2008, 194) pero no futuro a carne ser probabelmente moito mis
71
que facer?
escasa e cara. Se queremos manter a carne na nosa dieta o aconsellbel, como

explicaremos mis adiante, ser que criemos ns o noso propio gando, grande
e/ou mido. E se non, mercalo criado na bisbarra, de xeito ecolxico preferentemente, porque ser ao final mis barato e sustentbel, dado que os pensos
industriais teen que ser transportados en camins ata as granxas e moitas
veces son producidos a milleiros de quilmetros de distancia por mtodos
agroindustriais.
Tamn hai que considerar que desde o punto de vista enerxtico moi ineficiente criar animais a base das mesmas plantas que podemos usar directamente para nos alimentarmos as persoas, algo que demasiado comn hoxe
en da. Mesmo con sistemas industriais, producir unha calora de protena
vexetal consome 2,5 caloras de enerxa fsil, mentres que producir unha calora de carne leva 25 caloras. Existen sociedades que consomen basicamente
cereais, como a chinesa, e despois outras como as occidentais industrializadas
que pasan eses cereais atravs dos animais para consumilos en forma de carne,
o cal enerxeticamente absurdo (Murphy 2008, 195) e altamente contaminante11. Iso por non falar de que nunha gran medida se est a producir ese gran a
base de transxnicos, cos problemas adicionais que dese sistema se derivan,
comezando pola dependencia dos insumos industriais.
No caso de seres vexetariano/a pensa se a ta dieta sera vibel nun futuro sen
petrleo sen mercar determinados produtos en tendas especializadas. Mercas
ese tipo de produtos? De onde proceden? En base a que estn feitos? a ta
dieta vulnerbel a uns altos prezos ou carencia do petrleo? Pensa en como
poders obter os alimentos que necesitas para a ta dieta vexetariana e que
procedan da agricultura local ou que poidas cultivar. Sobra dicir que os non
vexetarianos tamn deben someter os produtos animais a anlogas preguntas.
Eliminar da nosa dieta outros alimentos de alto consumo enerxtico
Alimentos actualmente ao noso alcance nos supermercados como snacks,

refrescos, comida rpida, alimentos precociados ou moi procesados requiren grandes cantidades de enerxa para a sa producin. Por outra banda, os
alimentos conxelados requiren enerxa ademais para a sa conservacin e de
maneira continua. Por tanto debemos evitar todos estes tipos de alimentos se
queremos reducir o noso consumo enerxtico total.
A suma de todos estes cambios pode supoer que mudar a nosa dieta acabe
resultando en moitos casos tan difcil como mudar os nosos hbitos de transporte. A experiencia cubana (Eplogo I) fainos ver que a mudanza de dieta
11
Estmase que as emisins de gases de efecto invernadoiro derivadas da cra de gando a nivel mundial (18%)
son mesmo superiores s debidas ao transporte (Murphy 2008, 196).
72
Alimentacin
unha consecuencia ineludbel do devalar da enerxa fsil, e tamn que esta

pode mudar radicalmente e anda as seguir sendo suficiente e, se cadra, moito
mis saudbel.
Producirmos o noso propio alimento
Producirmos a maior cantidade posbel dos nosos propios alimentos
Para isto existen varias posibilidades. Se dispoemos dun terreo frtil, poderemos cultivar nel. Se o terreo non suficientemente frtil poderemos tentar
crear un solo frtil aplicando diversas tcnicas ecolxicas ou de permacultura
que basicamente pasan por achegarlle materia orgnica (que non estea contaminada): sucesivos acolchados de restos orgnicos, acolchados verdes permanentes a base de plantas que proporcionan nitrxeno e outros nutrientes, etc.
Moitas das referencias na seccin de agricultura da nosa Bibliografa explican
diversas tcnicas para esta importante reconstrucin do solo. Pero crear un
bo solo leva tempo, as que se o teu caso, mellor comeza agora mesmo e
vai poendo as bases da ta futura autoproducin de alimentos; ser un dos
mellores investimentos que poidas facer para o teu futuro e o da ta familia.
Dispoeres dunha horta con algunhas froiteiras, algunhas galias e se cadra
coellos ou un tanque/estanque onde criar peixes pode ser moi importante
para a sade e a boa nutricin da ta familia nun futuro prximo. E se cras
animais, non esquezas buscar unha maneira de alimentalos a base de recursos
tamn locais, xa que non poders confiar en pensos que vean de fra, cada
vez mis caros e pouco fibeis.
Para minimizar o consumo de tempo, materiais, auga e enerxa no cultivo dos
nosos alimentos, convn maximizar o cultivo de rbores que produzan alimentos e doutras plantas perennes, o cal, se cadra, implicar mudar un chisco a
nosa dieta. Tamn se aconsella minimizar o uso do arado para minimizar as
perdas de solo e dos seus nutrientes (Mollison, 1988; Hosking, 2009; Fukuoka,
1978).
Para sermos mis resilientes, tamn ante a imprevisbel mudanza climtica que
nos espera, convn que cultivemos unha gran variedade de especies e variedades vexetais, formando ecoloxas mesturadas (Mollison 1988, 556) e mesmo
probando algunhas propias doutros climas algo mis clidos c noso, que
se cadra co paso dos anos se irn dando mellor do que as tradicionalmente
cultivadas na nosa zona. Dado que se prev no futuro un clima mis de tipo
mediterrneo en boa parte da Galiza (Fernndez, 2008; La Voz de Galicia, 2008;
Xunta de Galicia, 2012), sera recomendbel que probsemos especies do centro e do sur da Pennsula Ibrica, anda que sen descartar por se acaso as de
climas mesmo mis fros c noso, debido ao elevado grau de imprevisibilidade
73
que facer?
dos efectos da mudanza climtica que pode mesmo causar unha nova glaciacin (France-Press, 2006).
Calquera que sexa a combinacin de cultivos que busquemos, convn que a
fagamos cun uso ptimo da auga, reciclndoa todas as veces que poidamos
pola nosa finca, captndoa das diferentes fontes dispobeis e conservndoa
por diversos mtodos, sen esquecer que o mellor lugar onde almacenar auga
na propia terra, a xeito de esponxa, mediante un alto contido de materia
orgnica.
Aprender a cultivar alimentos
En calquera caso, se non tes coecementos para crear e xestionar unha horta,
a por onde primeiro tes que comezar. Podes aprender de libros, mediante cursos, en grupos de permacultura ou de horticultura urbana e tamn con xente
das redes de sementes, sen esquecer unha fonte sumamente valiosa: os nosos
vellos e vellas. As persoas mis vellas da ta familia e da ta contorna que anda saiban cultivar como se faca antes da chegada dos fertilizantes industriais,
antes das medicinas para as pragas e do sulfato, son un autntico tesouro, un
recurso social valiossimo. Fala con elas e que te aconsellen acerca de como,
cando, onde e que plantar e sementar, que combinacins de plantas son boas
e cales non funcionan, etc. Se son do lugar, seguro que han coecer os condicionantes locais (terra, clima, variedades...), algo sumamente importante para
os cultivos e que non che podern indicar os libros.
Conseguir terra onde cultivar
Se non disps de terra, non debes velo como un atranco insuperbel para progresar na ta autosuficiencia alimentar: podes conseguila mercndoa, alugndoa... mesmo ocupndoa! Seguramente ao teu redor hai mis persoas na ta
situacin que poderan estar interesadas en colaborar contigo levando unha
horta comunitaria ou propietarios de leiras que non lles dan mis que choio
por ter que atendelas periodicamente, mantelas libres de silvas, etc. e que probabelmente estaran dispostos a cederchas en troco de llelas teres limpas e, se
cadra, de compartires con eles a producin que delas obteas.
Tamn existen outras opcins como a compra colectiva de granxas ou terreos
divisbeis como hortas, cun modelo semellante aos garden/farm clubs (Mollison
1988, 548). Vers que falamos da cuestin do acceso terra repetidamente ao
longo da Gua, pois algo fundamental.
Para os urbanitas: practicar a horticultura urbana.
As persoas que residen en pisos tamn poden aproveitar as fiestras, os balcns, as terrazas, os patios ou as azoteas para producir unha cantidade nada
desprezbel de alimentos. Aplicar a permacultura e as tcnicas que difunden
74
Alimentacin
A horticultura orgnica, en moitos casos integrada en vilas e cidades, fornecer boa parte do noso alimento.
os grupos pro-horticultura urbana ser moi til para sacar o mximo rendemento ata do mis pequeno espazo. Existen libros e webs moi interesantes
neste sentido para os urbanitas que desexen avanzar na sa independencia
alimentar sen deixar a cidade (vid. no Anexo III).
Se anda as non podes conseguir terra nin pola ta conta nin xuntndote con
outra xente, existe a posibilidade de te unires a algn colectivo de agricultura
urbana ou de trocar servizos ou produtos que ti poidas ofrecer por aqueles
alimentos producidos nas leiras doutros.
Como ves, de moita axuda aqu tamn contar con outras persoas, as que o
aspecto social da transicin de novo aparece como algo vital (vid. mis adiante
A importancia da comunidade).
Practicar a horticultura orgnica tradicional ou a permacultura
Aprendermos tcnicas de permacultura e horticultura ecolxica e urbana
Dispoamos ou non de terra de noso para cultivar os alimentos, o que precisamos en calquera caso saber facelo. Existen numerosas persoas ao noso redor
que estarn encantadas de ensinarnos. Iso si, fuxe das tcnicas que precisen
enerxa fsil, abonos qumicos, fitosanitarios sintticos e outros insumos que
75
que facer?
deban vir de lonxe. O bsico para unha agricultura sustentbel practicala

dun xeito ecolxico e local.
A permacultura ensinarache como sacar o maior rendemento da terra que
teas da maneira mis sustentbel, procurando un mximo aproveitamento
dos recursos e enerxa de que dispoas, e replicando os procesos que se dan
na Natureza. Existen numerosos libros e recursos formativos sobre esta ciencia
que non de estraar retoma e aplica moitos dos sistemas agrcolas tradicionais12. Nesta Gua resultaranos impracticbel explicar todo o que implica e
ofrece a permacultura, tanto como ciencia para o deseo de hbitats humanos
permanentes como os seus diversos principios, tcnicas e aplicacins, as que
te remitimos ao Anexo III para que consultes algunhas referencias de partida.
Empregar sementes locais
Para un cultivo eficiente e perdurbel moi recomendbel empregar sementes locais. A Rede Galega de Sementes pode axudarche a atopalas, ademais
de por suposto aqueles dos teus vecios que cultiven variedades transmitidas de xeracin en xeracin e que estarn con seguridade adaptadas ao tipo
de solo e clima da ta zona. As variedades de alta producin que actualmente
dominan o mercado agrcola s producen mis cs variedades tradicionais se
dispoen de petroqumicos, irrigacin e fertilizantes artificiais (Murphy 2008,
184).
Alimentar o gando sen depender do petrleo
Ao falarmos da cra de animais co obxecto de nos alimentar, o primeiro facer

fincap na recomendacin de ir cara a unha dieta con menos protena animal,
dicir, consumir menos carne, como xa apuntamos anteriormente. A presenza de carne na dieta tradicional galega era moito menos da actual, e mesmo
desde o punto de vista da sade, preferbel. Se temos en conta a dificultade
engadida de criarmos animais cando se cadra non dispoemos de pensos ou
de terra dabondo para pastos, podemos pensar en facer da necesidade virtude e irmos cara a unha dieta con menos presenza da carne. Tampouco o
mesmo un tipo de carne ca outro, nin o que nos fornece un porco o mesmo
ca unha vaca, un coello, unha ovella ou unha galia. A permacultura aposta
por buscar a polivalencia tamn no noso gando e combinar plantas e animais
dunha maneira ptima nun sistema integrado: os porcos poden facernos de
arado fozando na terra e producir esterco, as galias converter restos da cocia en carne e ovos, as cabras e ovellas manter silvas e herbas baixo control,
etc. Non se trata tampouco de que haxa que vivir sen comer ningunha carne
ou de non criarmos ningn animal, simplemente de repensar a sa crianza en
12
Contan que cando a pioneira da agricultura sinrxica Emilia Hazelip visitou Galiza e coeceu as tcnicas
tradicionais que anda sobrevivan entre ns, preguntou aos labregos: Cando podedes vir a Francia darnos un
curso?.
76
Alimentacin
funcin non de comer o mximo posbel de carne e produtos animais, senn

do que realmente necesitamos ns, as nosas terras e o que nelas cultivamos,
entendendo todo como un sistema integrado con moitos elementos interrelacionados positivamente, dun xeito semellante aos ecosistemas naturais.
Se tras esta reflexin nos decidimos a criar animais, o primeiro consello substiturmos pensos comerciais por outro tipo de alimentacin local e que non
dependa do petrleo para a sa producin nin para o seu transporte. En palabras de Pat Murphy (2008, 196), a mudanza que precisamos aqu resmese en
empregarmos a enerxa do sol para cultivar herba no canto de enerxa fsil para
cultivarmos grans para pensos. Isto implica basicamente volver gandara
extensiva no canto da intensiva, volver aos pastos, volver s razas autctonas
afeitas a alimentarse e vivir do que d a nosa terra... Se non tes prados dabondo, fala cos vecios ou cos bancos de terras. Ou pensa se podes criar no monte:
historicamente as terras destinadas a paceren os animais eran as que tian
mis dificultade para se cultivaren (terreos en pendente, terras marxinais...),
e na Galiza tipicamente estas terras estaban no que denominamos xenericamente o monte. As, vacas, cabras e ovellas consuman herbas, silvas ou toxos
e convertanos en alimento aproveitbel para as persoas. Cumpran as unha
funcin alimentar moi interesante, ademais das adicionais como produtoras
de esterco e mantedoras dos ecosistemas do monte en equilibrio, e mais da
sa biomasa en niveis ptimos. E se ves que non vas ter con que alimentar os
animais no inverno, investiga sobre alimentos alternativos e complementarios
que poidas cultivar nas tas terras (Hosking, 2009) ou busca quen che poida
fornecer alimentos cultivados na contorna mediante tcnicas tradicionais.
E se anda non criamos animais, pensemos nas vantaxes de facelo, porque para
empezar son unha fonte de protenas dificilmente substituble, anda que non
queiramos consumir moita carne (os ovos e o leite e os seus derivados como
o iogur, o leite callado e o queixo son moi interesantes). Se non temos espazo
axeitado, falemos con algunha persoa que nolos poida criar na sa finca pagando ns a sa mantenza. Poden ser polos, cuxos, ovellas, cabras, porcos...
e por que non? peixes, caracois...
Reciclar restos da cocia
Os restos orgnicos da casa que non lles deamos a comer aos animais que
criemos (debe ser esta a primeira opcin, por ser a mis eficiente), debemos
compostalos para producir esterco co que devolver nutrientes terra que cultivamos e as pechar os ciclos e que o noso sistema tea as mnimas perdas
posbeis de recursos. Hai moi bos manuais con tcnicas diversas para facer un
bo compost, tanto publicados en forma de libro, como folletos e en Internet. E
se podemos traer ao noso sistema mis materia orgnica de fra, mellor (ollo:
que non traia ningn tipo de contaminante!): enriquecer o solo unha das
77
que facer?
misins fundamentais que debe ter calquera agricultor(a), sexa grande ou

pequeno/a.
Reciclar os nosos excrementos
Un recoecido divulgador do Peak Oil como Dmitri Orlov opina que o futuro
da humanidade depende de que sexamos capaces de novo de recuperar os
nutrientes contidos nos nosos propios excrementos. E mesmo hai decididos
apstolos da sa recuperacin entre os que sobresae Joe Jenkins (1995),
quen escribiu un autntico tratado cientfico-tcnico sobre a cuestin que
nos explican como o que a sociedade industrializada desbota como residuo
(contaminando ademais, no cumio do delirio, cantidades inxentes de auga
potbel no proceso), en realidade un recurso, historicamente moi valorado
polas diversas culturas. Pat Murphy tamn nos explica (2008, 253) o contexto
desta necesaria recuperacin, fixndose no sistema agrogandeiro estadounidense, non moi diferente neste sentido do europeo:
A natureza recicla utilizando os excrementos dos animais para devolver os
nutrientes ao solo despois de seren consumidas as plantas. A agricultura
actual nos EUA racha con ese ciclo, creando dous problemas. O primeiro
que os excrementos humanos e animais son tratados como lixo, tipicamente desbotado nos ros ou mesturado con txicos, depositado en terreos
marxinais, retirando do ciclo agrcola nutrientes que lle son precisos. En
segundo lugar, os nutrientes que deixan de estar dispobeis son substitudos por fertilizantes procedentes dos combustbeis fsiles ou de minerais
extrados de minas, como o fsforo. Por repugnante que lles poida parecer a
algns, ao final os excrementos humanos tamn deben ser devoltos ao solo,
utilizando tcnicas perfeccionadas polos labregos autosuficientes dos pases
en desenvolvemento durante moitos sculos.
Gustavo Esteva (en Hine, 2013) non aforra en descualificativos para o costume
moderno de afastar os excrementos por medio dos sistemas chamados de
saneamento:
Claramente este un sistema moi moderno que reformulou as cidades
e creou unha autntica adicin a tirar da cadea. Hai algunha xente que
incapaz de vivir sen o inodoro de cisterna. Para eles unha necesidade
fundamental. Pero agora hai ambientalistas que estn a ver que foi unha
decisin moi errada, que unha tecnoloxa moi estpida, que fai mis dano
ao medioambiente do que os coches. Cando mesturas estas tres substancias
marabillosas, a merda, os ourios e a auga, ests a crear un cocktail velenoso
que o contamina todo. Supn un problema de sade pblica, de custos, de
todo...
Desconectrmonos dos tubos do saneamento, en opinin do autor mexicano,

vn a ser como fuxir de The Matrix, desligarmos o noso estmago do sistema,
78
Alimentacin
de calquera burocracia centralizada... unha autntica revelacin poltica: a de

non nos sentir controlados e dependentes.
Mercar alimentos locais, de tempada e ecolxicos
Optarmos por alimentos locais e ecolxicos
Dado que ser difcil que poidamos producir o 100% do que comamos, hai
que estabelecer tamn criterios axeitados para mercar o que non produzamos
por ns mesmos. Unha opcin que podemos considerar adoptar a chamada
dieta dos 100 km (non mercar cousas producidas a mis desa distancia de onde
vivimos), ou o que pode ser equivalente no noso contexto non mercar
nada producido fra da Galiza e da sa contorna inmediata. Canto mis preto
se produza a comida que consumimos, menos notaremos o encarecemento
do seu transporte a medida que o petrleo vaia escaseando e tamn comeremos mis san pois cantos menos quilmetros tea que percorrer, mis fresco
estar o alimento e menos nutrientes perder ata chegar nosa mesa. dicir,
canto mis ecolxica e de baixo impacto enerxtico sexa a sa producin, menos se encarecer esa producin tras o Peak Oil. Ademais, de paso, estaremos
potenciando a economa local e os produtores mis independentes do petrleo, o que tamn nos beneficiar de rebote a ns mesmos pois intersanos a
prosperidade da nosa comunidade, parte de coidar tamn preventivamente
a nosa sade, como levamos dicindo. unha medida con moitas vantaxes directas e indirectas!
Hai quen opina que no futuro previsbel que o transporte de alimentos se
centre sobre todo naqueles que achegan maior densidade enerxtica (calrica) por unidade de peso, dicir, alimentos como os cereais e as leguminosas
(Murphy 2008, 222). De todos xeitos no noso pas podemos producir unha
considerbel variedade de ambas as das castes de alimentos, as que probabelmente tamn teamos nosa disposicin abondosos grans e leguminosas
locais.
Buscar outras opcins de consumo local e ecolxico: sistemas de cestas e cooperativas
de consumo
Se non tes anda opcin de mercar nas tendas da ta localidade a comida que
precisas baixo estes criterios locais e ecolxicos, podes buscar agricultores
achegados que che leven cestas de verdura e outros produtos de tempada
casa, baixo pedido ou de maneira peridica. Busca informacin por Internet
para ver se hai algn(ha) preto de onde ti vives ou consulta coas cooperativas
de consumo ecolxico.
Unrmonos a cooperativas de consumo local, ecolxico e xusto faranos moito
mis doado e econmico poer en prctica estes consellos relativos compra
79
que facer?
de alimentos, ao nos xuntarmos con mis xente para facer os pedidos, acordar
prezos xustos e consolidar relacins con pequenos produtores locais.
Ao mesmo tempo, podes promover a construcin e/ou consolidacin de mercados locais, feiras de produtos labregos e artesanais, etc. Quen produca a
pequena escala comerciaba cos seus excedentes nestes espazos mercants,
que foron esmorecendo co paso do tempo e coa presin das grandes cadeas
de distribucin apoiadas polos poderes pblicos. Agora debern converterse
de novo nun elemento decisivo para o fornecemento de alimentos e outros
bens nun mundo onde a escaseza de petrleo impida a mobilidade actual de
produtos e materias primas.
Aprender sobre plantas silvestres comestbeis
Sabas que os nosos devanceiros celtas se alimentaban principalmente de

landras? Esa era a sa materia prima para facer o pan, e non tian que cultivar
trigo nin outros cereais! (ags a cebada para cervexa). Ou polo menos non
dependan tanto deles e co seu pan de ladras mantanse case todo o ano,
segundo estudos histricos e antropolxicos. Isto quere dicir que temos mis
preto do que pensamos uns recursos alimentares moi interesantes que non
aproveitamos.
Existen moitas outras plantas silvestres que ofrecen froitos comestbeis ou
teen outras partes comestbeis como follas, flores, talos, races... O concepto
de bosque de alimentos explora esta posibilidade de aproveitamento da terra
e opona outra mis laboriosa e consumidora de enerxa que consiste en labrar o solo para plantar cereais, patacas, etc. algo sobre o que primitivistas
e permacultores teen pescudado moito. Unha fonte verdadeiramente enciclopdica sobre o asunto o web Plants For A Future13. En galego existe unha
publicacin baseada nesa referencia, obra do doutor en Bioloxa e permacultor
Csar Lema (2005) e que podes atopar en versin dixital en Internet.
Debemos advertir que malia o atractiva que poida resultar a recoleccin e
consumo de plantas silvestres, non est exenta de certos perigos. En primeiro
lugar debemos evitar collelas e comelas diante dos nenos e nenas mis novos,
xa que eles non teen a capacidade de diferenciar ben unhas plantas doutras
e poderan intoxicarse comendo a planta que non deben ao quereren imitarnos. Por suposto, ns mesmos debemos tamn coecer as plantas txicas e
as maneiras de diferencialas daquelas que son comestbeis nos poucos casos
nos que pode haber confusin (por exemplo entre follas de estalote e de borraxes silvestres). Tamn importante para evitarmos posbeis transmisins de
13
http://www.pfaf.org . Tamn existe unha escolma de fichas das plantas referenciadas, en formato libro (Fern,
1997), as como outras publicacins da mesma organizacin dispobeis no mesmo web.
80
Alimentacin
A recoleccin de alimentos silvestres ofrcenos a posibilidade de nos alimenar cun mnimo consumo enerxtico.
parasitos non consumilas cras se proceden de lugares onde pazan ovellas ou

vacas ou de regos que poidan levar os parasitos desde eses lugares ou
onde anden cans. Como prevencin dbense lavar ben antes de consumir e
deixalas en auga cun chorro de vinagre (un 6% aproximadamente) durante
uns quince minutos.
Por outra banda, anda que non sexan propiamente plantas silvestres, posbel que na nosa contorna existan froiteiras cultivadas cuxa producin non se
aproveita e remata podrecendo ao p das rbores. Descubre onde hai preto de
ti ese tipo de rbores: se cadra nun parque pblico, nunha finca desatendida,
na casa dun vecio, nun monte preto de onde vives... Elaborardes un mapa
con ese tipo de recursos alimentares pode ser un sinxelo paso que aumente a
autosuficiencia alimentar da ta comunidade e formar parte dunha recollida
mis ampla de informacin para a resiliencia comunitaria (vid. Proposta de ndice de recursos locais).
81
que facer?
Cociar e conservar alimentos co mnimo gasto enerxtico

Aprendermos tcnicas de conservacin de alimentos que non consuman enerxa ou
consuman moi pouca
A conservacin o paso seguinte autoproducin, porque case sempre hai

un excedente das diversas colleitas e se queremos dispoer fra da tempada
(normalmente no inverno) de vexetais, froitas, etc. teremos que aprender a
conservalas. Producirmos a maior parte posbel da nosa dieta importante,
pero se non sabemos conservar do producido aquilo que non damos consumido no momento, non servir de moito, xa que a natureza produce de maneira
cclica, e non de maneira constante ao longo do ano, en funcin da enerxa
e materiais dispobeis en cada momento. As e todo, a permacultura aposta
por desear os nosos cultivos de maneira que repartamos as colleitas de tal
maneira que sempre teamos moito fresco para comer, facendo uso extenso
tamn de rbores e outros vexetais perennes ( dicir, que non teamos que
sementar cada ano) e de doada conservacin.
Afacernos a non conxelar
A conxelacin un sistema moi custoso enerxeticamente, e coa electricidade

cada vez mis cara, tampouco compensar desde o punto de vista econmico con respecto a outros mtodos. As mesmo previsbel unha dificultade
crecente para realizar reparacins a neveiras e conxeladores horizontais, da
mesma maneira que a outros tipos de aparellos modernos, por falta de pezas
de reposto. En realidade, canto mis moderno e eficiente sexa un electrodomstico, pode ser mis difcil de reparar nun contexto de desindustrializacin
brusca ou progresiva, por dependeren cada vez mis da electrnica para o seu
funcionamento.
Est claro que teremos que afacernos se cadra a variar un chisco a nosa dieta
e volver a descubrir os sabores das conservas tradicionais. Fronte a un mtodo de conservacin que est gastando constantemente enerxa, os mtodos
tradicionais como o salgado, afumado, deshidratado/secado e os envasados
ao natural, en vinagre, en azucre ou en salmoira, como moito consomen enerxa no momento inicial da sa producin (para esterilizarmos os envases, por
exemplo) pero a partir de a a enerxa que precisa o alimento en conserva
nula. Existen numerosos libros e webs que ensinan como realizar con seguridade14 estas prcticas, e podemos atopar seguramente ao noso redor xente
que coece algunhas delas e que mesmo d cursos prcticos para quen queira
14
O aspecto da seguridade, hixiene e salubridade hora de manipular os alimentos e realizarmos as conservas

vital, pois unha conserva mal feita ou en mal estado pode ser un risco moi importante para a sade. Tamn
cmpre termos en conta os inconvenientes para a sade de determinadas tcnicas tradicionais, como o
afumado.
82
Alimentacin
aprender. un coecemento moi importante que deberiamos adquirir, complementario ao bsico de cultivar alimentos.
Tamn existen alternativas aos frigorficos comerciais para mantermos fros os
alimentos, que son de baixo ou nulo custo enerxtico, como as neveiras que
funcionan por evaporacin ou outros que mencionaremos de seguido.
En calquera caso, o primeiro para non precisar enerxa hora de conservar alimentos non producir sobras (as aforramos a neveira) ou, en caso de as haber,
reciclalas dunha maneira ptima, por exemplo usndoas como alimento para
galias ou porcos, ou para producirmos compost. O rexurdir dos mercados
locais en cada vila e en cada barrio axudar tamn a que non teamos que
conservar tantos alimentos mercados de antemn; cada semana, ou mesmo
cada da, deberiamos poder atopar onde mercar alimentos frescos na nosa
contorna.
Buscar tecnoloxas axeitadas para conservar a comida co mnimo gasto enerxtico
Existen diversos mtodos para manter os alimentos (crus ou procesados)

frescos ou fros sen consumir enerxa: despensas interiores e exteriores, sotos,
adegas, covas, fresqueiras por evaporacin, depsitos enterrados, auga corrente de regos ou minas, etc. Pensa como e onde poderas gardar cada tipo de
alimento (hortalizas, cereais, carne, alimentos cociados, conservas...) na ta
casa ou finca e que sistema che resulta mis vibel. Durante parte do ano pode
que fose dabondo simplemente gardalos no exterior da casa a temperatura
ambiente, sobre todo se vivimos no interior ou na montaa. Os libros e webs
sobre tecnoloxa axeitada poden darche ideas, as como os sistemas tradicionais empregados en moi diversas culturas. Con esta medida aumentars a ta
seguridade alimentar, xa que previsbel que os frigorficos deixen de usarse
progresivamente, ben por cuestin de aforro de enerxa (unha neveira ou un
conxelador son elementos que constantemente estn consumindo enerxa)
ben por dificultades crecentes para a sa reparacin e substitucin ao nivel da
sa (reducida) vida til actual. En calquera caso, como tecnoloxa de transicin
poderiamos considerar modelos de neveiras mis pequenas e cun ptimo
illamento.
Aprender a cociar co mnimo gasto enerxtico
En canto ao gasto de cociar, debemos aprender a usar a enerxa mis eficientemente para preparar os alimentos, sexa cal for a nosa fonte enerxtica. As
olas a presin poden ser un interesante sistema neste sentido, pois aforran
mis da metade da enerxa precisa para cociarmos (Murphy 2008, 163).
Tamn podemos redescubrir os alimentos que non precisan coccin, ou innovacins como as cocias solares, que permiten cociar cando hai sol sen gastar
83
que facer?
un s vatio! Na Galiza realzanse con frecuencia xornadas de divulgacin destas cocias e dos fornos solares, e na seccin de Bibliografa atopars diversos
documentos que che sern de utilidade prctica.
Outros sistemas son as caixas illadas, onde gardar potas quentadas previamente e onde a comida se vai facendo amodo con esa calor, sen precisar
unha achega constante de enerxa pota. Son as potas illantes ou cocias
sen lume (insulated cookers, thermal cookers ou fireless cookers en ingls), que
aplican o antigo mtodo das caixas illantes. O mesmo sistema serve tamn
para preparacins como o iogur e mais o quefir. No caso de optarmos pola
cocia de lea, poderiamos empregar modelos de alta eficiencia que consuman a menor cantidade de lea posbel e aproveiten a enerxa da lea ao
mximo. Nalgns casos mesmo un forno microondas pode ser unha opcin
que aforre enerxa respecto a outros sistemas, anda que ao ser un elemento
de tecnoloxa sofisticada, non doada reparacin e curta vida til, s nos servira como opcin temporal de transicin mentres buscamos outros sistemas
ms perdurbeis; ademais existen certos estudos que advirten dunha posbel
perda nutricional dos alimentos cociados mediante microondas e dos seus
posbeis efectos negativos sobre a sade, anda que hai moita controversia ao
respecto. Lembremos que usemos o sistema que usemos, o noso obxectivo
consumir a mnima enerxa para ser mis autosuficientes hora de preparar a
nosa comida e que esta sexa o mis sa posbel.
ALMACENAR PRODUTOS BSICOS
conveniente manter na casa un certo stock de produtos bsicos, sobre todo

se son non-perecedoiros. probbel que debido aos problemas no transporte e comercio internacionais derivados do Peak Oil, tarde ou cedo haxa
desabastecemento de moitos produtos nas tendas e nos supermercados, e
probabelmente moitos deles teamos dificultade para producilos ns ou para
atoparlles substitutos locais. A lista pode ser moi ampla e inclur produtos
alimentares bsicos como auga, faria, conservas, pasta, arroz... Este tipo de
produtos importante mantelos en bo estado de conservacin para que duren o mximo tempo posbel e ilos consumindo a medida que se achegan as
sas datas de caducidade15. En Internet hai informacin suficiente sobre esta
cuestin, porque algo que algunhas comunidades relixiosas e grupos de supervivencialistas levan tempo facendo. Dos autores que analizan esta cuestin
desde a ptica do Peak Oil podemos recomendar El libro de la selva, de Pedro
Prieto (vid. Bibliografa).
15
De todos xeitos convn saber que hai datas que non son de caducidade senn de consumo preferente e
que atenden, moitas veces, non a aspectos nutricionais ou de seguridade alimentar, senn ao interese das
empresas por un consumo rpido dos produtos.
84
Alimentacin
Ademais dos produtos alimenticios poderiamos aplicar a mesma estratexia

preventiva para certos produtos de uso coti que pode convir ter a man se hai
desabastecementos prolongados ou permanentes, como cepillos de dentes,
compresas, preservativos, papel hixinico, etc.
Aqu non inclumos os materiais e ferramentas que podemos precisar para os
labores hortcolas ou relativos a oficios e medios de vida, que sern tratados
noutros apartados mis adiante.
Hbitat e consumo enerxtico domstico
As que propoemos aqu son medidas de reducin do consumo enerxtico

que deberan idealmente ir acompaadas de polticas pblicas que nos
permitisen pasar como sociedade dun modelo centralizado baseado en combustbeis fsiles a outro descentralizado e autosuficiente baseado ao mximo
en enerxas renovbeis, pois son estas as nicas sustentbeis.
Lembraremos o que diciamos falando do transporte: que as medidas de aumento da eficiencia enerxtica sen outras medidas que promovan en paralelo
un cambio de modelo e un drstico aforro, non serven de nada e poden ser
mesmo contraproducentes debido ao paradoxo de Jevons.
Loxicamente, a relocalizacin das actividades sociais e econmicas tamn
contribuir a esta reducin de consumo enerxtico, as como outras medidas
propostas nas reas de alimentacin, economa, etc. Aqu non se inclen as
relativas enerxa consumida polo transporte, por teren xa un lugar de seu
neste texto.
De novo ser crucial aprendermos a diferenciar entre a enerxa embebida nas
cousas e a enerxa que requiren para o seu funcionamento, e saber onde e
cando se consomen esas enerxas. Como explica Pat Murphy (2008), comprendermos a enerxa que implica facer e utilizar unha edificacin non tan doado
como no caso dun coche, no que podemos ulir a gasolina: O uso da enerxa
nas edificacins non tan obvia. O gas natural que a pode estar quentando ou o
carbn que se queima para fornecerlle electricidade non son visbeis. Pero anda
as, consmese enerxa permanentemente nos nosos edificios. E o director de
Community Solution tamn sinala dous tubos conectados maiora das vivendas, e que adoitan pasarnos desapercibidos cando pensamos no consumo de
enerxa dun fogar: a trada da auga e o saneamento.
A cuestin do aforro no noso hbitat est moi vinculada coa dos nosos hbitos.
Resulta tanto ou mis importante mudarmos o que facemos nas nosas casas
do que mudarmos ou adaptarmos as sas infraestruturas: illamentos, sistemas
de abastecemento enerxtico, aparellos, etc. dicir, para aforrarmos enerxa
85
que facer?
no noso da a da teremos que repensar costumes como manter litros e litros

de auga quente da e noite, lavarmos a roupa ou a louza en auga quente, botar
a roupa lavadora cada vez que a poemos, conxelarmos a comida, usarmos
secadoras de roupa, aire acondicionado, o modo de cociar, etc. Isto irmolo
reflectindo nalgunhas das medidas suxeridas a continuacin e noutros apartados da Gua.
O hbitat idneo para vivir sen petrleo
Tanto no apartado anterior sobre Alimentacin como neste mesmo acerca do

hbitat e do fogar, as como noutras partes desta Gua, facemos repetidas referencias a factores como dispoer de terras onde cultivar o noso alimento,
o acceso auga, a colaboracin coa vecianza para tomar medidas colectivamente, etc. Todos estes factores crticos dependen en ltima instancia das
caractersticas do lugar onde vivamos. Tamn repetimos con insistencia o
inevitbel que ser que boa parte da poboacin volva residir no rural. Por todo
isto pensamos que pode ser til comezar este apartado caracterizando un tipo
idneo de lugar onde vivir de maneira que esta transicin sexa mis doada,
e as as persoas que consideren mudarse ao campo poidan elixir un entorno
ptimo onde practicaren unha vida simple e que lles permita unha autosuficiencia mxima:
A casa:
Ben illada. Pequena para que sexa doada de quentar no inverno e de refrescar no
vern. Mellor se simplemente de planta trrea. O primeiro paso para aforrarmos
enerxa vivirmos nun espazo mis pequeno (Murphy 2008, 126).
Ben orientada segundo criterios bioclimticos (orientacin sur).
Localizada nunha cota inferior s fontes de auga, para poder levar ata ela a auga por
gravidade sen necesidade de bombeos.
A ser posbel, que dispoa de construcins auxiliares de utilidade: palleiros,
cubertos, cortes, leeiros, etc.
Se posbel, localizada nalgunha interseccin de sistemas, nun lindeiro ou bordo
segundo o concepto da permacultura, para aproveitar as vantaxes do efecto bordo:
na costa (bordo mar-terra), nas aforas dunha vila ou cidade (bordo urbano-rural),
preto dun ro (bordo fluvial-outro), ao p dun monte (bordo cultivos-monte), etc.
A finca:
Lixeiramente en costa cara ao sur para recibir maior enerxa do sol.
Situada no cinto trmico da aba dun monte (nin arriba de todo nin ao p do monte)
para unha ptima temperatura e para minimizar as xeadas.
Terra frtil. De extensin suficiente para alimentar a todos os membros da familia.
Aqu hai diversos clculos de diferentes autores que segundo as tcnicas de cultivo
86
aplicadas, o tipo de plantas, e outros factores, falan dunhas extensins mnimas ou

doutras sendo as conclusins moi diversas en funcin deses factores16. O que est
claro que unha boa extensin de terreo desexbel, pero sen pasarnos e que
sexa tanto que nos custe mis mantela do que o beneficio que nos d (novamente
o concepto dos rendementos marxinais decrecentes). Podemos dicir que 1.000
m2 por persoa parece unha cifra recomendbel aproximada. Pero hai que ter en
conta, a maiores diso, o terreo de pasto para o gando que criemos e o terreo que
precisamos ter con rbores para lea. Se participamos nun monte comunal, iso
pode fornecernos seguramente ese espazo produtivo adicional.
Que tea auga potbel que naza na propia finca, e mellor se de fonte ou mina c
de pozo, para evitar necesidades de bombas. Mellor se a auga nace na parte alta da
finca, para poder regar por gravidade.
Mellor se xa ten rbores, sobre todo froiteiras xa produtivas, castieiros, carballos ou
acieiras.
Mellor ter toda a propiedade xunta e non ter leiras separadas, a non ser, en todo
caso, algunha leira de monte prxima para nos abastecer de lea esporadicamente.
A contorna:
moi importante vivir preto doutras persoas. Mellor se son labregas con
coecementos de agricultura tradicional, con coecementos e experiencia en
oficios tiles, sobre a contorna, a terra e o clima locais, etc. Vid. A importancia da
comunidade.
Poboacin total da zona nin moi numerosa (cidade) nin moi escasa. Densidade de
poboacin axeitada.
Ideal nas proximidades (efecto bordo) dunha vila mediana cunha hinterland agrcola
de seu.
Ideal que tea prxima algunha estacin de tren ou a costa, para facilitar as
comunicacins e transporte coa mnima dependencia dos combustbeis fsiles.
Entorno extensamente arborado, tanto para dispor de fontes de lea como para
evitar as secas, xa que os bosques favorecen a choiva.
A ser posbel, que teamos races familiares no lugar que elixamos, xa que por
difcil que resulte comprendelo para moitos urbanitas na cultura social da nosa
Galiza rural anda se mantn un considerbel substrato tribal que ten o aspecto
positivo de ser moi acado para a recuperacin da necesaria resiliencia, pero o
inconveniente de que pode implicar importantes atrancos para a integracin
de persoas sen vencellos familiares co lugar. Tal as que a pregunta definidora
da identidade na Galiza non urbana, cntanos Marcial Gondar (1993, 237), non
E ti quen es? senn De quen ves sendo?, dicir, a que casa (familia da aldea
ou da parroquia) pertences. Gstenos ou non, a chamada Regra de Hamilton da
psicoloxa evolucionista tamn indica que o degrau de parentesco infle no nivel de
16
Por dar unha referencia orientativa, en Hosking (2009) mencinase que un acre (pouco mis de 4.000 m2)
chega para alimentar unhas cinco persoas mediante agricultura convencional e dez persoas se se dedica o
terreo a un bosque de alimentos permacultural.
87
que facer?
altrusmo17. Campbell (2002, 206) afirma que as lealdades familiares poden regresar
como un elemento chave para a supervivencia tras a queda do petrleo.
Cmpre lembrar que a cuarta parte do territorio galego (mis de 700 mil hectreas)
monte vecial en man comn, cuxa propiedade e administracin reside nas
persoas que fan parte dunha determinada comunidade (aldea ou parroquia), polo
feito de vivir nela. Habitualmente o requisito para ser comuneira/o condicin
da vecianza con dereitos polticos e de uso sobre o monte en man comn
ter casa aberta con fume na aldea ou parroquia, o que se traduce como residir
permanentemente durante un mnimo de sete meses por ano. Na Galiza existen
mis de tres mil comunidades de montes veciais, moitas delas en situacin de
abandono por non teren quen as xestione ou quen aproveite o monte. Moitos outros
territorios comunitarios, historicamente de titularidade vecial, nin sequera foron
reclamados e continan so tutela directa do Estado. recomendbel considerar
se o lugar da nosa escolla dispn de monte vecial (constitudo en comunidade
de montes ou susceptbel de ser declarado como tal), o nmero de hectreas das
que dispn en relacin ao nmero de casas, e os recursos cos que conta ou que se
poderan desenvolver nel: madeira, enerxa hidrulica, pastoreo, castaas, landras,
cogomelos, toxos e herba para molime, etc. Algunhas comunidades manteen
anda infraestruturas comunitarias como depsitos e tradas de auga, fornos,
muos, eiras de mallar ou capelas e son tamn as dinamizadoras da vida local,
organizando festas e faenas colectivas. Lmbrese que os dereitos sobre o monte
(tanto para a tomada de decisins como para repartir os recursos: madeira, augas,
terreos cultivbeis, etc.) se reparten por casa aberta, que o suxeito titular, e non os
individuos que nela residen.
Estes son tan s algns apuntamentos do que podera ser un entorno ideal
para afrontar a vida pospetrleo na Galiza. Por suposto, ser difcil que todas
as persoas que queiran buscar un lugar no campo encontren algo que rena
todas estas caractersticas, pero sempre hai maneiras de buscar un compromiso entre o que desexamos e as posibilidades que temos, e de compensar
as carencias que poida ter o sitio elixido para vivir. Se finalmente decidimos
trasladarnos, aconsellamos analizar en detalle o novo lugar onde vaiamos vivir
conforme aos criterios da permacultura e da arquitectura bioclimtica, para o
cal remitimos aos textos da seccin de Bibliografa. E, por suposto, entendermos unha posbel mudanza de residencia dentro dun plan global de mudanza
de vida, que posibelmente tamn incla unha nova profesin, como ben nos
advirte Pat Murphy (2008, 256):
As mudanzas [da Gran Migracin a causa do Peak Oil] non son simplemente
mudanzas de localizacin, senn que implicarn mudanzas nas ocupacins
e nos estndares de vida. O parmetro clave para todos os plans e decisins
futuros ser a cantidade e tipo de combustbel fsil que se consuma. Buscar
o noso lugar pode requirir tanto un traslado de domicilio como unha mudanza profesional. Se o que temos que facer trasladarnos a outro lugar,
17
https://es.wikipedia.org/wiki/Selecci%C3%B3n_de_parentesco
88
entender o custo enerxtico de cada produto e cada accin daranos unha

indicacin de cando nos trasladarmos, cara a onde nos trasladarmos e que
facer unha vez al. Van ser cruciais para unha transicin con xito as mudanzas voluntarias no noso estilo de vida que poidan reducir drasticamente
o custo enerxtico das nosas vidas.
Sermos cidadns responsbeis enerxeticamente
Exercer as responsabilidades enerxticas bsicas como cidadns
Isto implica informarnos e esixir que nos informen acerca da enerxa que consumimos e que se produce no noso pas, moitas veces con importante apoio
dos gobernos que ns contribumos a elixir. Neste sentido ser importante termos en conta sempre os valores per cpita do consumo enerxtico, para saber
que parte nos toca (de media) no desorbitado consumo actual e para medir
canto imos ter que descender ata atinxirmos niveis sustentbeis.
Tamn hai que evitar pensar que as medidas que puideren tomar os gobernos
ou as industrias (mellorar a regulacin enerxtica, de emisins, de contaminacin, de aforro e eficiencia, etc.) nos van liberar no mis mnimo da responsabilidade de aplicar todas as medidas que estean na nosa man como consumidores para reducir o consumo global de enerxa e a sa inseparbel (na realidade
enerxtica actual) consecuencia das emisins de gases de efecto invernadoiro.
Lembremos o explicado no apartado titulado Para que serve este libro? e non
busquemos, por tanto, nas medidas que reclamemos, un descargo de conciencia senn un complemento, unha facilitacin legal e tcnica, ao que ns xa
practicamos na nosa vida coti e comunitaria.
Buscar a mxima eficiencia enerxtica
Consumir enerxa da maneira mis eficiente e limpa ao noso alcance, sen esquecer que a eficiencia sen aforro non serve de nada. E se queremos e podemos producila ns mesmos, facelo tamn eficientemente.
Axeitar o noso estilo de vida aos fluxos de enerxa solar (directa e indirecta)
Estamos demasiado afeitos a non pensar en cando sae ou se pon o sol, porque
anda dispoemos de electricidade barata coa que alimentarmos a iluminacin artificial e facer calquera actividade cando e onde queremos. Porn, o
verdadeiro aforro desta enerxa, dicir, usala o menos posbel, debera pasar
por adaptarmos os nosos estilos de vida dispoibilidade de luz natural, como
facan os nosos devanceiros. Son significativas nese sentido as diversas acepcins da palabra sern/serao en galego:
(1) Cada da tarde, crepsculo vespertino. Entardecer.
(2) Espao de tempo que vai desde a ceia at hora de se deitar.
89
que facer?
(3) Brisa, fresco agradvel que se nota nas tardes de Vero.

(4) Relento, frio da noite quando esta tranquila e serena, como no Vero.
(5) Humidade que impregna a atmosfera nas noites aprazveis.
(6) Reuniom nocturna familiar ao redor da lareira depois da ceia.
(7) Reuniom festiva e nocturna. Sarau.
(8) Trabalho feito de noite, fora do horrio habitual.
(9) Remuneraom desse trabalho.
Desas definicins do prestixioso dicionario Estraviz18 podemos tirar as seguintes conclusins sobre como se viva na Galiza preindustrial:
Cebase pouco antes de se poer o sol, e polo tanto podemos entender que se
ceaba a diferente hora (do reloxo) segundo a poca do ano que fose, mis cedo no
inverno, mis tarde no vern.
O tempo desde a cea ata a hora de se deitar era un espazo para a familia e para o
festexo.
Non era habitual traballar unha vez que se pua o sol.
En definitiva, trtase de que volvamos a un horario e un tipo de vida mis acorde con eses ritmos, o cal mis natural (hnolo agradecer a nosa sade, pois
non forzaremos os nosos corpos e cerebros fra dos parmetros para os que a
evolucin os foi preparando durante millns de anos) e implica unha reducin
do consumo enerxtico que pode ser importante. Esta adaptacin luz solar
dependendo do momento do ano implicar, xa que logo, que a mis luz solar
dispobel, mis actividade; e a menos luz, mis descanso e mis tempo para
ns, as persoas.
Aforrar enerxa
A medida mis importante para sermos responsbeis no terreo enerxtico

aforrar a enerxa, dicir, autolimitar o noso consumo e ser solidarios coas
xeracins futuras, empezando polos nosos propios fillos e fillas19. Pensa nisto: a enerxa fsil que gastes ti agora en cousas prescindbeis ou para as que
existen outras alternativas de desprazamento (por exemplo ir en coche ao
cine) non a van ter os teus descendentes no futuro para cousas moito mis
importantes (por exemplo para que os leve unha ambulancia a un hospital en
caso de accidente grave). Sera aconsellbel que trazsemos algn tipo de plan
para o descenso enerxtico persoal e familiar coas medidas que apuntamos
aqu, marcndonos obxectivos no tempo. Podemos as ir poendo metas por
18
http://www.estraviz.org/serao
19
Ter en consideracin as vindeiras xeracins algo intrnseco nas culturais tradicionais e aborixes: as, por
exemplo, o concepto da stima xeracin na nacin iroquesa (Mollison 1988, 507).
90
etapas: reducir un 20% a nosa demanda elctrica en 6 meses, 50% nun ano...
etc.; reducir o consumo de gasolina un 50% nun ano; etc. Esas cifras, por suposto, son indicacins arbitrarias e cada quen deber buscar as mximas que
poida acadar dunha maneira realista.
En definitiva, trtase de eliminar o tremendo malgastar que realizamos os
consumidores medios das sociedades chamadas ata o de agora avanzadas e
recuperar a cordura da autocontencin e o aforro, mantendo un estilo de vida
de baixo consumo enerxtico. As persoas que mellor se adapten hoxe sern
as mis preparadas para unha vida con baixa demanda e oferta enerxticas.
O aforro enerxtico ser unha cuestin vital para a supervivencia ags para os
moi ricos, que se cadra anda podern permitirse seguir desbaldindo enerxa
durante bastante tempo a conta, claro est, de privar do seu uso aos demais.
Reducir o consumo elctrico
Reducir o gasto dos aparatos elctricos
Moitos dos aparatos elctricos que utilizamos no fogar (pequenos e grandes

electrodomsticos, electrnica de consumo...) poden reducir o seu consumo
de varias maneiras, que enumeramos de menos a mis efectivas:
Desligndoos da rede elctrica cando non os empregamos ( dicir, evitando deixar
en stand-by).
Utilizndoos de maneira mis eficiente: lavadoras s en programa fro (hai
deterxentes especiais para esas temperaturas), uso de programas curtos, fabricar os
propios deterxentes, manter os frigorficos sen xeo, etc.
Utilizndoos menos veces e durante menos tempo (s o imprescindbel). Isto
aplicbel a case todo, desde unha lavadora ou un batedor elctrico ata un ordenador
e a sa conexin a Internet20.
Prolongando o uso dos aparatos, non substitundoos porque estean pasados de
moda ou porque haxa modelos con mis funcins, e arranxndoos cando se avaren.
Utilizando s os que consomen pouca enerxa (habitualmente expresada en W no
propio aparato): dicir, prescindir ou minimizar o uso de secadoras, aspiradoras,
lavadoras con auga quente e centrifugado, e outros aparellos que son autnticos
devoradores de enerxa. No canto de grandes televisores a cor, pequenos
aparellos mesmo de branco e negro (se os damos conseguido anda) ou prescindir
totalmente deles21. No canto de quentadores con depsito acumulador que gastan
20
Buscar unha informacin en Internet ou descargar unha pelcula supn poer en funcionamento non s o noso
ordenador, senn toda unha serie de ordenadores entre o noso equipo e o servidor de orixe da informacin,
para transmitiren por diversas redes un nmero maior ou menor de bytes. Como regra aproximada, podemos
considerar que cantos mis bytes transmitamos ou recibamos, mis enerxa estamos a gastar no acceso
Rede. As, transmitir 200 MB por Internet equivalente a ter acesa unha lmpada de 20 W durante 1 hora
(Casal, 2010b).
21
En serio: posbel vivir sen televisor!!
91
que facer?
enerxa durante todo o da e toda a noite para manter unha masa de auga a alta
temperatura, quentadores de tipo flash que s quentan a auga no momento que
se precisa e os chamados de punto ou instantneos que a quentan xusto no lugar
onde se usa e s cando se usa. Este tipo de medidas permitirannos ademais baixar
a potencia contratada, que supn un importante gasto fixo na nosa factura de
electricidade, con independencia dos watts que consumamos cada mes.
Substitundoos por alternativas non elctricas (manuais, polo xeral): por exemplo
un pasapurs de 0 W no canto dun batedor de 500 W. Estas medidas de substitucin
teen a vantaxe de que nos preparan para un posbel escenario no que falle de
maneira temporal ou definitiva a subministracin da rede elctrica, algo que non
debemos descartar a longo prazo22. Para moitas das ferramentas elctricas actuais
existen alternativas manuais, o cal permitir aforrar enerxa tanto en consumo de
electricidade como na mochila enerxtica destes aparatos e os seus recambios e
reparacins. Se non resulta doado atopar nunha ferretara un berbequ manual para
substiturmos un trade elctrico por poer un exemplo, poderiamos botar man
das tendas de antigidades ou da compra-venda de obxectos de segunda man por
Internet para localizar unha alternativa, anda que sera preferbel se a atopamos
no mbito local. Tamn hai espazo para a construcin e actualizacin de elementos
agora en desuso a base de material recuperado e boas doses de enxeo, como
pode ser o caso das lavadoras manuais adaptndoas para seren movidas mediante
bicicletas estticas. Este un campo moi interesante para as empresas pospetrleo
(Que facer? Medidas para pequenas empresas).
O caso particular dos ordenadores e outros elementos das tecnoloxas da informacin poden ser especialmente indicados hora de buscar compromisos
eficientes na nosa reducin enerxtica. Por exemplo, unha persoa traballando
desde a casa cun ordenador e unha conexin a Internet pode estar consumindo menos enerxa da que trasladndose todos os das laborbeis a 20 km de
distancia nun coche movido con enerxa fsil. Polo tanto, hai que sopesar as
alternativas que temos e con cal delas imos gastar menos enerxa e se cadra
conseguir vantaxes adicionais (o ordenador e a conexin a Internet pdennos
permitir por exemplo asistir a cursos online cos que adquirir coecementos
de permacultura ou descargar planos para construr elementos de enerxa
renovbel con pezas de refugallo, e as lograriamos unha reducin neta no
consumo global da familia). Polo tanto convn que analicemos con especial
detemento os pros e contras deste tipo de aparellos.
Ter en conta a mochila enerxtica que traen s costas
Coidado co de substitur os nosos aparellos (electrodomsticos, lmpadas...)

por outros de baixo consumo. Se temos necesidade de mercar algn aparello
que non temos, est claro que canto menos consuma, mellor. Pero se o que
imos facer substitur un aparello por outro novo s por consumir menos,
22
https://es.wikipedia.org/wiki/Teor%C3%ADa_de_Olduvai
92
A fin da exuberancia enerxtica implicar outro ritmo de vida axustado aos ritmos solares das estacins e do da e a
noite.
debemos ter en conta que simplemente fabricar estes aparellos e transportalos ata a tenda (sobre todo se son importados) xa consome cantidades considerbeis de enerxa. As que a efectos de saldo neto consomen, de entrada,
mis enerxa da que supostamente nos van aforrar e, polo menos ata que pase
un certo tempo de uso, non compensaran ese saldo inicial negativo co seu
menor consumo de utilizacin.
O consumo enerxtico debemos entendelo sempre polo uso final total que
se fai, isto , tanto no uso directo de enerxa realizado no noso lar, como no
uso indirecto, ou sexa, aquel que vai incorporado nos materiais, utensilios ou
mecanismos que utilizamos, necesiten estes ou non de enerxa para o seu funcionamento final. o concepto da mochila enerxtica ou da emerxa (enerxa
incorporada), que nunca aparece nos anuncios de produtos supostamente
verdes ou ecolxicos.
Prepararse para vivir sen electricidade
Practica a supervivencia en caso de falta de subministracin elctrica. Fai a

proba unha vez ao mes de pasar sen electricidade durante todo un da (e unha
noite!). Podes facelo? Proba e vai adaptando o que vexas que non ds feito
sen electricidade. Toma nota dos puntos crticos e busca substitutos que non
93
que facer?
requiran electricidade. Esta medida serache til para outros potenciais problemas como unha apagada prolongada por un temporal, por unha tormenta
xeomagntica causada polo sol ou calquera outra causa. A dependencia dos
sistemas elctricos outro taln de Aquiles do noso estilo de vida industrializado e, polo tanto, outro punto vital onde mellorar a nosa resiliencia. Entroutras
consecuencias disto, o ser humano afarase de novo a convivir coa escuridade e
a se adaptar aos horarios solares como anteriormente explicabamos.
Autoabastecemento elctrico e de auga quente
A enerxa elctrica pdese obter de fontes renovbeis (solar, elica, etc.) anda
que debemos ser conscientes de que os aparatos precisos para esta obtencin
(paneis, aeroxeradores, etc.) estn feitos, polo xeral, con materiais escasamente
renovbeis. As e todo, podemos considerar a opcin de autoabastecernos de
enerxa elctrica mediante estes medios.
Hai que avaliar, en primeiro lugar, cales son as posibilidades que temos na nosa
casa: dispoemos dun tellado que permita instalar unha placa solar (fotovoltaica ou trmica)? Hai posibilidades dun minixerador elico que non amole co
rudo e reciba vento dabondo? Existen publicacins moi interesantes do tipo
faino ti mesma/o (DIY en ingls) coma a dos irmns Urkia (2003), que ensinan
como construr, con elementos reciclados ou de doado acceso e baixa mochila
enerxtica, elementos como un calefactor de auga solar ou unha miniturbina
elica. Producir electricidade pode ser moito mis sinxelo do que pensas, dispoendo simplemente dun alternador vello e unha forza motriz (un muo,
unha bicicleta...).
Anda que, obviamente, nunha vivenda situada dentro dunha cidade ou vila
non doado dispoer de espazo e localizacin axeitados para captarmos
todos os fluxos de enerxa renovbel e as nosas opcins son mis limitadas,
poderiamos ver as posibilidades de solucins enerxticas que fosen desenvolvidas polas comunidades de vecios para cubrir, por exemplo, o consumo
enerxtico das zonas comns ou incluso de parte do das vivendas particulares. Podemos, de paso, pensar mesmo na oportunidade de poer en marcha
servizos/equipamentos comunais (lavandaras, cocias, zonas de xogo, etc.)
que, ademais de fortalecer as relacins persoais, contribuiran a reducir o custo enerxtico da comunidade fronte a uns servizos individualizados como os
actuais.
Autoabastecemento de combustbel
Existen medios para nos dotarmos dalgns combustbeis lquidos e gasosos

que seran moi tiles na casa, por exemplo: biogs para cociar ou para usar en
94
neveiras, aceite para queimar, para iluminacin ou para vehculos e pequenas

mquinas agrcolas... Existen diferentes tipos de biodixestores (algns que podemos construr ns mesmos) que poden achegarnos gas metano de producin propia a partir dos nosos residuos (ou dos vecios) e moi diversas plantas
oleaxinosas que nos permitiran ter aceite. Se para ns importante ter gas e/
ou aceite debemos pescudar que sistema o mis axeitado e econmico para
ns. Pero algo que non adoita ser simple, nin barato nin carente dalgns
perigos.
En canto ao combustbel slido tradicional na Galiza e en moitas outras partes
do mundo a lea, xa falamos no apartado da alimentacin do importante
que dispoer de terra dabondo non s para o cultivo de alimentos e pastos,
senn tamn para a producin deste tipo de combustible renovbel. Se vives
no rural e disps dalgn terreo no monte interesante estudar o tipo de rbores que tes ou que podes plantar co obxectivo de vos fornecer a ti e se cadra
a mis familias de lea dunha maneira permanente, dicir, con tcnicas
silvcolas que eviten a eliminacin de rbores completas e promovan a sa
reproducin duradeira, como a decota ou o afillamento. Por suposto tanto a
mentalidade tradicional galega de aproveitamento multifuncional do monte
como as tcnicas propostas pola permacultura ensnannos que o mellor buscar un aproveitamento diverso (multifuncional) tamn dos terreos forestais,
de maneira que fornezan non s lea, senn tamn madeira como material
de construcin, alimentos para ns (castaas, landras, froitas e froitos diversos,
cogomelos, etc.), alimentos para os animais que criemos, plantas medicinais
e que tean outros usos, etc. Xa falamos disto anteriormente en O monte como
recurso vital para o futuro.
Loxicamente, deberemos buscar en paralelo minimizar o consumo, dotndonos de cocias e estufas de lea (ou capaces de aceptar diversos combustbeis) eficientes. Se xa temos algunha podemos estudar como optimizala e
minimizar o seu consumo e, se non, buscar unha de alta eficiencia e mnimo
mantemento. E lembra que un bo illamento das casas o primeiro paso para
evitar ter que gastar moito combustbel en quentalas, que podes cociar con
mtodos alternativos (cocias solares, por exemplo) e que disps doutros medios de reducir a necesidade de lea e doutros combustbeis para calefaccin,
auga quente e cocia. Disto falaremos tamn noutros apartados da Gua.
En caso de non dispoeres de terreo para te autoabastecer de lea, e se este
o combustbel que precisas, sera interesante unirte a outras persoas coma ti
para xestionar algn terreo forestal propio ou cedido. Nese sentido sera ideal
formar parte das comunidades de monte en mancomn (ou outras iniciativas
de silvicultura social) que anda quedan no pas, como levamos aconsellando.
95
que facer?
Un monte multifuncional e coidado volver ser sustento bsico do pobo galego.
Asegurar unha subministracin de auga que non consuma enerxa
Moitas das casas do noso rural teen pozos de barrena dos cales se extrae
a auga mediante bombas elctricas ou de gasleo. Isto un punto dbil da
resiliencia deses fogares, pois a falta desas fontes enerxticas externas pode
deixalos sen auga potbel, algo vital tanto para consumo directo (beber, cociar), como para a limpeza persoal e da casa, o rego das hortas, etc. Anda por
riba, a mudanza climtica pode facer que se reduza o total de auga dispobel
en certos puntos do pas, como comezamos a comprobar na Galiza nestes
ltimos anos. Xa que logo, aconsellbel buscar sistemas alternativos para o
caso de que esa subministracin falle. Entre eles podemos suxerir os seguintes:
Poer sistemas para recollida de auga de chuvia aproveitando os tellados de casas
e alpendres, e tamn mediante outros sistemas. Facer ou instalar cisternas, alxibes,
pozas e/ou depsitos para almacenala. Pode ser moi interesante facelo a nivel de
aldea ou bloque de casas (nas cidades).
Instalar sistemas de rego por pinga nas hortas, froiteiras, etc. Utilizar tcnicas de
permacultura ou outras para conservarmos a auga dispobel para as nosas plantas,
por exemplo: a tcnica centroeuropea da hgelkultur.
Manter sempre cuberto o solo (nunca deixar a terra espida e exposta ao sol e ao
vento) para minimizar perdas por evaporacin, e procurar enriquecelo con materia
96
orgnica para que retea mis auga. O mellor lugar onde almacenar auga para uso
nos cultivos , sen dbida, o propio solo.
Procurar sistemas pasivos de irrigacin (por gravidade, por exemplo) para evitar
bombeos que requiran enerxa.
Aproveitar, se posbel, as augas grises da casa, separndoas e depurndoas con
sistemas sinxelos de nulo consumo enerxtico, como por exemplo estanques de
plantas acuticas.
Instalar retretes-composteiros secos, dicir, non empregar auga potbel para
desfacernos dos excrementos, que ademais son un fertilizante demasiado valioso,
como xa explicamos anteriormente. Isto pode ser especialmente importante se
se produce un progresivo deterioro nos sistemas de tratamento de augas fecais
que actualmente funcionan nos nosos municipios, normalmente cun alto custo
econmico e tamn enerxtico. Se no canto de conexin rede de sumidoiros
temos fosa sptica pode que deixe de haber servizo de extraccin dos seus contidos:
que fariamos chegado ese caso? Resultara difcil e perigoso limpalas ns mesmos!
Convn prepararse de antemn, agora que dispoemos de tempo, materiais, e
posibelmente de algo de dieiro. Unha alternativa sinxela pode ser derivar a sada
das fosas spticas a un sistema de depuracin in situ mediante plantas lacustres.
Facer pozos artesianos dos que poder obter auga manualmente. Tamn pode ser
interesante neste caso facelo en comn para abastecer un grupo de casas.
Se temos pozo de barrena, considerar a posibilidade dun pequeno muo de vento
para mover a bomba.
Non depender unicamente da subministracin de auga municipal, pois pode perder
calidade nun momento dado por falta de mantemento. Buscar fontes alternativas
de auga potbel.
Ter sempre algn sistema de respaldo por se nos falla a nosa fonte principal de
abastecemento de auga.
Para facilitar a depuracin cando non teamos certeza da salubridade da auga
da que dispoamos (pode que sexa difcil ou demasiado caro levala a analizar a
un laboratorio), podemos utilizar filtros purificadores moi diversos, recipientes de
arxila porosa e mesmo pastillas de potabilizacin para unha urxencia. Anda que
che pareza que non vas necesitar este tipo de dispositivos pode ser unha boa idea
adquirilos agora para posbeis situacins futuras de contaminacin das tas fontes
de auga. De todos xeitos, existen diversos sistemas de depuracin natural por
etapas que se usan xa actualmente con moito xito mesmo a nivel de depuracin
de auga fecal de orixe urbana e que poden ser un sistema, mesmo preventivo, igual
ou mis eficaz e permanente.
Reducir a necesidade de calefaccin illando ben a casa
Illar termicamente as nosas vivendas para reducir o consumo enerxtico en

calefaccin semella vital nun futuro de escaseza enerxtica. Se no caso da nosa
vivenda temos calefaccin por gasleo ou mesmo elctrica, vermonos moi
afectados pola suba dos custos da enerxa en xeral que est a vir da man do
97
que facer?
Teito do Petrleo. A mellor maneira de abordar o aforro en calefaccin nunha

casa xa construda proceder a illala termicamente a conciencia, especialmente cubertas, portas, xanelas, muros exteriores... Unha remodelacin tpica
nunha casa de ladrillo pode ser poer unha dupla parede exterior inclundo,
a modo de sndwich, un illamento entre a actual e a nova. Se temos unha
casa con faiado hai que decidir se o imos illar por riba (cuberta) ou por baixo
(chan do faiado/teito da parte habitada da casa), en funcin de se o faiado est
habitado ou pode utilizarse no futuro temporal ou definitivamente como zona
habitada da casa. Se non as, pode que nos interese mis mantelo fro para
usar como despensa de alimentos, por exemplo, ou como simple rocho para
as ferramentas e o que illariamos sera a placa que separa o faiado do resto da
zona habitada para as ter que quentar menos volume de aire. Existen numerosos profesionais especializados nestes traballos, textos que explican como
facelo un(ha) mesmo/a, e diversos materiais para elixir, naturais e sintticos,
que se cadra agora estn dispobeis e a un prezo accesbel, pero no futuro
non sabemos se disporemos deles nin a que prezos.
Ata o momento actual era moi comn que os construtores non se preocupasen por illar ben as casas porque as aforraban algo nos custos e aumentaban
os beneficios, e por outro lado nin os gobernos nin a clientela llelo esixan pois
a enerxa era barata e se faca fro, subase a calefaccin o tempo e os graus que
fixera falta. Pero iso vai cambiar radicalmente co Peak Oil, e a diferenza entre
vivir confortbeis ou pasar fro no inverno vai estar, sobre todo, na calidade do
illamento que teamos. O dieiro que invistamos agora nesta adaptacin (que
non ten por que ser moito) hanos aforrar moito gasto no futuro. Outros sistemas interesantes que nos poden axudar son os sistemas de recuperacin de
calor; isto na Galiza pode ter un especial interese, xa que precisamos unha boa
ventilacin en moitos lugares, sobre todo no rural, debido s emanacins do
cancerxeno gas radon. dicir: ventilacin, conservacin da calor e proteccin
fronte ao radon deben ser analizados conxuntamente.
Como complemento a estas medidas podemos considerar, nalgunhas casas
grandes, a conveniencia de quentar cuarto a cuarto e non a casa enteira (casos
de calefaccin centralizada).
Reducir a necesidade de calefaccin aplicando criterios
bioclimticos
Aplicar criterios bioclimticos se construmos ou rehabilitamos unha casa

axudar tamn moito a aforrar en consumo enerxtico. Nestes casos en que
xa non partimos dunha casa rematada, senn que estamos na fase de levantala ou reconstrula, estamos a tempo de aplicar certos criterios para dotala
dunha eficiencia enerxtica natural e obtermos un aforro pasivo: as chamadas
98
arquitectura e construcin bioclimticas son as que nos darn eses criterios.

O que tentan as chamadas escolas construtivas, dun xeito parecido a como
o fai a permacultura, aproveitar as enerxas principalmente a solar das
que dispoemos no noso entorno, ademais de sacar proveito da orografa,
orientacin, vento, vexetacin e outros elementos naturais, modificndoos intelixentemente para lograr casas climaticamente confortbeis e que precisen
o menor gasto posbel en calefaccin, ventilacin e refrixeracin. Un texto moi
recomendbel ao respecto Arquitectura bioclimtica. Viviendas bioclimticas
en Galicia da profesora Dolores Garca Lasanta do Instituto de F.P. de Someso
na Corua (descargbel de balde desde Internet; vid. na Bibliografa).
Outras tcnicas que sern de grande utilidade son as do modelo alemn de
Passivhaus, das que podemos achar numerosa bibliografa e exemplos en
Internet, e que pode reducir o consumo enerxtico dunha vivenda nun 80%
nas xa construdas ou ata nun 90% en nova construcin! (Murphy 2008,
127 e 155).
Anda que sexa no caso dunha casa xa feita, sempre podemos pensar algunha
maneira de aproveitar con baixo custo e de maneira pasiva a enerxa do sol
para quentar a vivenda, con certos engadidos que non impliquen modificar a
estrutura da casa, como por exemplo os chamados muros Trombe ou as galeras e invernadoiros anexos orientados ao sur.
Tamn preciso lembrar que as necesidades de iluminacin e/ou calor, deben
estar moi presentes na planificacin dos espazos das nosas casas e dos usos
destes (en que espazos durmimos, en cales estamos durante o da, onde precisamos menos luz e calor...), de modo que se procure a maior disposicin de
enerxa por medios pasivos: iluminacin natural fronte artificial, calor natural
ou obtida por medios propios fronte a sistemas complexos de calefaccin que
requiren de electricidade da rede ou combustbeis fsiles, etc.
Reducir o consumo enerxtico na construcin
Aplicando criterios de bioconstrucin podemos tamn reducir o consumo

enerxtico e o custo econmico na construcin ou restauracin dunha casa.
Para isto hai que valorar o custo enerxtico de cada material, que est composto principalmente polo custo de elaboracin e polo custo de transporte
ata a nosa obra, ademais do custo de instalacin, que habitualmente moito
menor cs outros dous. Lamentabelmente hoxe en da o custo econmico non
reflicte o custo enerxtico, e as poder sarnos mis caro un material local e/
ou que consuma escasa enerxa na sa elaboracin (por exemplo unha madeira local, pedra, tellas, tubos de polietileno...) ca outro que incorpore unha
mochila enerxtica mis pesada (por exemplo cementos industriais, formign,
aceiro, aluminio, PVC, etc.).
99
que facer?
Existen guas de materiais e empresas de bioconstrucin dispobeis en

Internet. Unha publicacin de referencia no tema a revista Ecohabitar, que
publica anuarios con esta informacin e artigos de divulgacin e con consellos
prcticos (Martn, 2007).
Facer a nosa casa mis duradeira
Ademais da cuestin da calefaccin e da enerxa precisa na construcin, se podemos reformar aqueles elementos da nosa vivenda que sexan perecedoiros
e non renovbeis, aseguraremos un futuro mis cmodo e con menos gasto.
Anda que non algo que se nos diga cando compramos ou construmos unha
casa, moitos dos materiais usados hoxe en da son perecedoiros, dicir, non
teen moitos anos de percorrido e hai que acabar substitundoos ao cabo dos
anos. Xa que probabelmente no futuro non poidamos permitirnos o gasto que
iso implicara preferbel, se podemos, construr de partida con materiais que
duren toda a vida, ou realizar substitucins dos elementos mis crticos. Non
falamos de elementos obviamente perecedoiros como a madeira, que pode
ser doadamente substituble nun chan, nunha contravent, etc. cando polo
paso do tempo, o desgaste ou a exposicin intemperie haxa que renovalos,
senn de elementos que moi pouca xente sabe que teen unha caducidade
(cementos modernos, formign, ferro...) e que se d por suposto que van durar
para sempre. Daremos algns exemplos: o cemento cuxa composicin segue a
norma europea EN 206 suponse que dura entre 50 e 100 anos; se falamos dunha casa construda con ese tipo de cemento ou equivalente hai 30 anos, pode
que s lle queden 20 de vida antes de comezar a dar problemas. Outro caso
sera o da moderna madeira laminada usada nalgunhas estruturas: ningun
sabe con certeza canto van durar as colas empregadas na sa fabricacin.
Outro aspecto que afectar durabilidade dos materiais cos que construamos
as nosas casas ser a sa estrutura: como non podemos construr con materiais
que sexan eternos, construamos de maneira que se conserven as caractersticas dos materiais constructivos evitando deseos sensbeis accin da
auga, por exemplo e se faciliten as inevitbeis reparacins futuras.
Reducir o lixo que producimos
A compostaxe in situ, o aproveitamento dos restos da nosa comida como alimento para animais ou para facer compost (preferbel o primeiro, lembramos),
e un consumo mnimo de produtos industriais (sobre todo se levan moito
envoltorio), consumindo de preferencia produtos ecolxicos, locais e a granel,
axudar a reducir o lixo que producimos. Nun futuro en que os servizos de
recollida e procesado do lixo pode que non estean dispobeis, axudaranos
facer unha reducin previsora da cantidade de lixo que producimos. Nos
100
Moitas casas do rural sern restauradas; outras moitas sern adaptadas para un menor consumo enerxtico.
ltimos anos tense falado nos medios de comunicacin de diversas familias

que en lugares como o Reino Unido ou os EUA viven unha vida confortbel
e de calidade producindo soamente unha bolsa de lixo ao ano (Gray, 2011;
Petru, 2011). E non fai falta ir tan lonxe: os nosos avs e avoas nas aldeas non
producan ningn lixo! Por que a ta familia non haba poder reducir tamn
de maneira drstica o lixo que produce e para cuxa eliminacin depende de
custosos sistemas pblicos?
Prepararnos para albergar inquilinos
previsbel que, andando o tempo, moitas persoas das cidades, sen traballo e
con dificultades para conseguiren alimento e outros bens bsicos no entorno
urbano, vaian migrando para as reas rurais. Moitas sern antigos emigrantes (ou fillos ou netos de) que retornen as aos lugares que abandonaron as
sas familias na poca de auxe da industrializacin, ou que reemigren a outras reas rurais coas que non teen vencellos familiares. Moitas non tern
xa terras nin casas dos avs s que volveren, e precisarn probabelmente un
lugar onde habitar. As casas do noso rural adoitan ter dimensins dabondo
para aloxar a mis persoas das que actualmente as ocupan. Isto quere dicir que
se podera facer un sitio nelas para emigrantes da desindustrializacin. Se ns
101
que facer?
vivimos xa no rural ou prevemos trasladarnos al en breve convn pensar nisto

desde agora e mirar que espazos da casa se poden preparar ou reformar para
lles permitirmos s persoas s que poidamos acoller un acceso relativamente
privado, as como as condicins do troco por as albergarmos: alugueiro pago
en dieiro?, a cambio de traballo ou de axuda nos labores do casal?, de balde?
Pensemos tamn en que espazos e servizos da casa compartiremos con eles:
cocia?, sala de estar?, baos? Non deixemos de lado os criterios da mxima
eficiencia e o menor consumo posbel de enerxa e recursos cando planifiquemos esta convivencia.
Tamn podemos facer uso para isto doutras construcins auxiliares se temos
terreo suficiente: cabanas, casas prefabricadas, mdulos mbiles, caravanas,
etc. Se as imos construr ou reformar, fagmolo pensando en que sexan adaptbeis sen moita complicacin para permitirnos aloxar xente nelas en condicins aceptbeis, chegado o caso. Debemos consultar co noso concello que
caractersticas poden ter estas construcins auxiliares, xa que non podern ser
asimilbeis a unha vivenda completa (o mis seguro que non nos deixen
construr das casas completas nunha mesma finca). Existen opcins moi baratas e rpidas de instalar que permitirn cando menos fornecer cuartos para
durmir e asearse. Pensemos tamn como lles levariamos auga e electricidade
a esas construcins en caso de necesidade.
Crear sistemas redundantes
Seguramente teamos xa algn tipo de calefaccin na nosa vivenda, pero debemos preguntarnos: temos un sistema alternativo para quentar a casa se o
principal nos falla? Se quedamos sen electricidade... teriamos con que cociar?
Funcionara a bomba do pozo de barrena? Se falla a subministracin de auga,
poderiamos conseguila doutro xeito? Que fariamos cos nosos excrementos
se quedamos sen auga para tirar da cadea? E se non hai servizo de recollida
do lixo? Temos unha pa ou un lavadoiro (ou mesmo unha baeira) onde lavarmos a roupa se falla a electricidade coa que funciona a lavadora? Como
conservariamos fros (ou cando menos suficientemente frescos) os alimentos
se quedamos sen frigorfico?
Convn que fagamos unha lista de todas as funcins que consideramos bsicas no noso fogar e analicemos se algn sistema de respaldo para elas. Se non
os temos, convira ilos buscando e dispondoos para seren usados en canto
fixeren falta, xa que nun escenario de colapso progresivo dos servizos pblicos
e das subministracins (auga, luz, saneamento) ou de deterioro serio dos mesmos, precisariamos realizar esas funcins por medios alternativos.
102
Aprender a limpar sen usar produtos petroqumicos ou de alto

consumo enerxtico
Existen alternativas s aspiradoras, lixivia, e a outros produtos contaminantes,

de gran consumo elctrico ou de orixe petroqumica. Hai que pescudar acerca
delas, comezar a usalas e estar as preparados para a carencia dos outros. En
realidade con trapos, vasoiras, cepillos e uns poucos produtos sinxelos de orixe
natural ou fabricbeis localmente pdese limpar toda a casa (e toda a familia):
xabn, vinagre, alcohol, limn, bicarbonato sdico, aceites esenciais de diversas plantas... e por suposto auga... e a enerxa dunhas mans que freguen!
Tamn importante que prescindamos dos limpadores qumicos posto que,
como vemos tamn nesta Gua, se recomendbel que reciclemos ao mximo
a auga que usemos na nosa casa, non debemos contaminala con produtos
biocidas ou non biodegradbeis.
Hai moitas fontes en Internet que che poden informar destes substitutos e
se cadra as mulleres mis vellas da ta familia anda lembran ter empregado
algn deles noutros tempos. Unha referencia interesante, tanto para esta cuestin concreta como para outras maneiras de vivir mellor con menos, o libro
de Toni Lodeiro Consumir menos, vivir mejor (2013), descargbel de balde no
enderezo que atopars na Bibliografa, onde tamn achars algunhas referencias mis de utilidade neste terreo.
Buscar un lecer de baixo consumo enerxtico
Existen moitas maneiras de gozar do tempo libre en familia ou en solitario que

non consomen case enerxa ou ningunha en absoluto. Abonda con botar a
vista atrs e ver como se entretian e divertan as xeracins anteriores. O lecer
preconsumista era principalmente un lecer creativo e comunitario, e a creatividade non consome mis enerxa do que a que alimenta o noso cerebro!
importante educar a nenas e nenos para que coezan e practiquen este lecer
de baixa enerxa, porque no futuro pouco probbel que poidan seguir a facer
uso de trebellos electrnicos, algo que centra o lecer da maiora dos rapaces
de hoxe. Deportes, msica, enredos, adivias, crebacabezas, manualidades,
lectura, debuxo, xogos de mesa e de cartas... hai centos de posibilidades que
non consomen enerxa. E aqu podemos inclur a propia horticultura, que ademais nos servir para alimentarnos!
De feito, calquera labor en comn ten ese aspecto ldico, que como dica Daro
Xohn Cabana (1994, 70), teen eso, fanse case brincando, por duros que sexan.
Abonda buscar na cultura tradicional do noso pas (ou doutros, por que non?)
e na nosa propia imaxinacin. E por suposto buscar o lecer compartido con
outras persoas da comunidade, por exemplo ao redor das festas tradicionais.
103
que facer?
Nesta rea tamn pode haber un lugar para a re-educacin compartida

(aprendermos xuntos a facer cousas necesarias que a nosa xeracin esqueceu)
e mesmo para actividades econmicas vinculadas ao lecer que acheguen un
ingreso extra familia.
Para esta mudanza no concepto de lecer vital rexeitarmos a identificacin
consumo=lecer e, polo tanto, un cambio cultural (vid. O cambio interior). Esta
ecuacin formulouse durante o sculo XX para fomentar un consumo compulsivo sobre a base de que a persoa consumidora deba manterse nunha situacin de insatisfaccin permanente. As, o marketing e a publicidade procuran
que os consumidores crean que obteen satisfaccin co consumo na medida
en que se igualan a outros que adquiriron antes os mesmos obxectos ou que
utilizaron os mesmos servizos, mais inmediatamente se comproba que se ofrecen novos formatos, novas variantes que xeran novas expectativas e insatisfaccins. o coecido concepto da moda, que se une obsolescencia programada, real ou percibida, para facernos comprar, usar e tirar constantemente
produtos de todo tipo, se cadra especialmente aqueles cos que ocupamos o
noso tempo de lecer. Para pasalo ben fixronnos crer que era imprescindbel
consumir, pero imos redescubrir que non as. De paso, aprenderemos a vivir
a outro ritmo mis pausado e a vivir en comunidade e unhas xeracins coas
outras: adultos con nenos, nenos e adolescentes con vellos... Ollando atrs
veremos, como dica Daro Xohn Cabana (1994, 158), que na era do marketing capitalista con tanta propaganda e tanta mentira non sabiamos nin quen
eramos. Agora ha chegar a nosa mellor oportunidade de redescubrirmos a
nosa identidade, como individuos, como comunidades, como pobo. Sobre
este tema continuaremos a falar no apartado dO cambio interior.
En resumo, algns criterios para nos adaptar a un lecer postindustrial poden
ser:
Lecer compartido e local: actividades comunitarias.
Lecer tradicional: festas, deportes, cultura tradicional, etc.
Lecer interxeracional.
Lecer construtivo material (construr e reparar cousas s axudas) ou inmaterial
(msica, poesa, regueifas, deportes, educacin...).
Creatividade.
Co-aprendizaxe.
Recuperacin e revitalizacin cultural.
Natureza e coecemento do medio.
104
Un novo lecer e unha nova educacin sern bsicos para a cultura que debamos construr tras a era industrial.
Sade
Non podemos saber ata que punto nin a que ritmo colapsar o sistema actual
de sanidade pblica dentro deste proceso de transformacin e simplificacin das estruturas estatais que, sen dbida, ocasionar o Teito do Petrleo.
Depender, en boa medida, das decisins polticas e econmicas que se
tomen para xestionar esa transicin desde arriba, e polo de agora os nosos
gobernantes non estn facendo nada para evitar ese colapso, mis ben todo o
contrario, acelerndoo en beneficio da sanidade privada! parte da cuestin
poltica, o que est claro que os sistemas mdicos modernos son un dos sectores da economa que mis enerxa consomen. Polo tanto, hai que prever a
posibilidade de que a maiora da poboacin quede nun futuro sen acceso a un
sistema sanitario da calidade e complexidade do que nos viemos beneficiando ata o de agora. Nese sentido faise vital previr ao mximo as enfermidades
e os accidentes: a medida que a crise social se faga mis profunda ser crtico
manter unha boa sade fsica. (...) o sistema sanitario pode ser demasiado caro ou
non estar dispobel, advirte Pat Murphy (2008, 221).
Os propios cidadns podemos facer varias cousas para tentar asegurar ao
mximo a nosa sade e minimizar as a dependencia dos servizos sanitarios:
105
que facer?
Previr as doenzas
Se a prevencin da enfermidade xa a mellor estratexia para a sade mesmo

nun contexto socioeconmico dotado de sistemas complexos de medicina
moderna, moito mis o ser nun contexto onde eses sistemas van deixando de
estar dispobeis, en primeiro lugar polos procesos de privatizacin acelerados polos gobernos neoliberais e en derradeira instancia polo invibel do seu
mantemento no nivel de complexidade e extensin actual. Polo tanto, antes
de ter que curar, o primeiro consello previr.
Para isto crucial manternos en boa forma (fsica e mental) cunha boa alimentacin, facendo exercicio moderado e deixando malos hbitos que nos poden
producir unha enfermidade tarde ou cedo: tabaco, alcohol ou outras drogas,
mala hixiene dental, malas posturas, sedentarismo, excesiva presenza de graxas animais, de azucre ou de sal na dieta... Tamn debemos reducir o estrs e
outros factores negativos para o estado xeral da nosa sade.
Autoxestionar a nosa sade
Aprender a autoxestionar a nosa sade e a da nosa familia incle aprender que

remedios naturais nos poden axudar no caso de non dispoermos de medicamentos da industria farmacutica ou seren estes demasiado custosos; polo
xeral estes remedios sern plantas de aplicacin na fitoterapia. Aprendamos a
cultivalas, na medida do posbel, nas nosas hortas, e como se utilizan. Tamn
moi til coecermos a influencia dos alimentos na nosa sade: que o que
nos convn ou non comer segundo as enfermidades ou propensin a elas
que teamos. Disto xa falaramos no apartado da Alimentacin.
Recuperar a medicina tradicional
Seranos til en ocasins recorrermos a mtodos de curacin tradicionais

que sexan eficaces e de baixa enerxa, como poden ser os compoedores e
curandeiros (Elisardo Becoa 1989 chmaos especialistas curativos tradicionais), anda que con moita prevencin ante posbeis estafas e riscos sanitarios. Desafortunadamente na sociedade actual hai una lia que pode resultar
pouco clara para os que non temos experiencia como usuarios destes mtodos, entre os restos da medicina popular tradicional (curadores, curandeiros,
compoedores/compostores, sandadores, diagnosticadores, parteiras, pastequeiros, saudadores, etc.) e as fraudes de modernos enganadores. Deberemos,
por tanto, procurar discernir con coidado, contrastando o prestixio que tean
entre as xentes da nosa comunidade que tiveran experiencia directa con eles,
ou con estudosos da materia.
106
Sade
interesante coecer a supervivencia ata hoxe mesmo, dunha medicina alternativa popular na Galiza rural, que cumprira rescatar e actualizar, ou cando
menos basearse nela para a medicina postindustrial. Marcial Gondar (1993)
contbanos hai un par de dcadas que:
En zonas pouco urbanizadas os riscos sanitarios pesan moito nos habitantes, de a que se desenvolvese neles como medio de recobrar a confianza
en si mesmos, un caudal de coecementos adquiridos na maior parte
das veces por ensaio ou erro para faceren fronte ao risco da doenza ou
da morte.
Para defenderse da doenza organizaron sistemas de medicina popular e de
coidado dos enfermos. (...)
Estas crenzas e prcticas subsisten con frecuencia, a pesar da disponibilidade de atencin mdica moderna, configurando entre as das unha simbiose
de posibilidades que o enfermo non urbano e, sobre todo, os seus familiares
van ir utilizando e combinando en funcin do curso que vai tomando a
doenza.
A subsistencia deses coecementos e das prcticas de autoxestin comunitaria da sade na Galiza rural vai ser moi til como referencia e soporte a
medida que a outra parte desa simbiose vaia deixando de estar dispobel.
Segundo Gondar (1993, 177), esta medicina tradicional galega apiase en varios alicerces:
As redes sociais de coidado e dependencia mutua, dicir, a familia e a comunidade
local (redes moito mis amplas e vitais ca na cidade, como ben nos lembra este
autor).
Os especialistas (da medicina tradicional).
Os mtodos tradicionais de prevencin, diagnose e tratamento.
A cosmovisin tradicional, dicir, os conceptos do mundo natural e sobrenatural no
tocante sa relacin coas doenzas, o seu tratamento e profilaxe.
Na aldea, unha persoa que enferma non vai habitualmente ao mdico como
primeira opcin, senn que consulta coas persoas que viven con ela na mesma
casa ou nas mis achegadas, ampliando o crculo a parentes e persoas da aldea nas que ten especial confianza nestes asuntos. De a procedern remedios
caseiros ou tradicionais que, en caso de non teren xito, darn paso segunda
opcin: consultar cun especialista, ben tradicional, ben da medicina moderna.
Advirte Gondar de que neste aspecto, ao contrario do que sucede con respecto ao uso da tecnoloxa ou s formas modernas de convivencia, non hai
unha diferenciacin tan nidia entre xente nova e vella no rural, onde a resposta
tradicional tamn se d de maneira importante, anda, entre mozas, mozos e
adultos novos. Tamn fai notar que son as mulleres as encargadas de andar os
camios da medicina tradicional.
107
que facer?
Dada a influencia que a supersticin ten nesta visin tradicional da enfermidade, asignando a causa das doenzas, en non poucos casos, influencia maligna
de persoas vivas ou mortas ou mesmo de espritos diablicos o mal de ollo
un exemplo clsico, interesante que o teamos en conta e que tentemos
aprender sobre esas crenzas, coas que conviviremos moi seguramente tamn
despois da era do petrleo. Ese outro aspecto que termos en conta no terreo
cultural e no da Espiritualidade, que abordaremos mis adiante.
Formarnos en primeiros auxilios
Outra medida importante consiste en realizar cursos de primeiros auxilios

que nos podern salvar a vida ou a dos nosos seres queridos ou vecios nun
momento dado no que probabelmente xa non dispoamos de ambulancias
ou helicpteros para o traslado de feridos ou, mesmo que dispoamos anda
deles, un dos coecementos mis importantes que calquera persoa pode
posur. Isto ser tanto mis vital canto mis lonxe vivamos dun centro de sade. Termos uns coecementos bsicos en primeiros auxilios pode significar
a diferenza entre a vida e a morte en casos de accidente, atragoamento, etc.
Entidades como a Cruz Vermella ofrecen este tipo de cursos e existen manuais
moi bos e completos sobre estas cuestins (vid. Bibliografa). Sera moi recomendbel realizar esta formacin en grupo no noso barrio e/ou aldea para as
asegurarnos que sempre vai haber algun ao noso redor que poida axudar
axeitadamente nunha emerxencia.
Por suposto, como complemento necesario para os casos de emerxencias
sanitarias, convn dispor dunha caixa de primeiros auxilios ben dotada. Se
cadra non necesario que todas as casas tean de todo, e podemos falar coas
persoas da vecianza para crear unha caixa mis completa de uso comunitario,
necesariamente nun lugar rapidamente accesbel para todos. Se imos gardar
medicamentos, antispticos, etc., debemos ter en conta a sa data de caducidade e rmolos repoendo a medida que caduquen.
Buscar mdicos locais
Precisaremos tamn relocalizar a atencin mdica. Isto implica, en primeiro

lugar, localizar profesionais da medicina que vivan na nosa contorna e que
poidan atendernos fra do sistema sanitario oficial, como se faca antes: na
aldea ou parroquia, a nivel comunitario... Neste sentido mellor contactar con
estas persoas colectivamente, desde grupos preocupados polo futuro da sa
sade, por exemplo e implicalos na preparacin da comunidade para o Peak
Oil e todo o que poida pasar. Se non hai ningn, a nosa comunidade pode ter
problemas, e convira fomentar a dotacin dese recurso, se cadra buscando
algunha doutora ou doutor interesado en atender a comunidade, se cadra por
108
Sade
medio dalgn acordo de troco de servizos nos parmetros descritos ao longo

desta Gua.
importante que sexan profesionais capaces de diagnosticar e tratar enfermidades sen depender de complexas analticas, probas mdicas hospitalarias e
medicamentos difciles de atopar, dicir, mdicos o mis autosuficientes posbel. As, por exemplo, os coecementos que poidan ter de fitoterapia e das
plantas de utilidade dispobeis na contorna sern moi valiosos. E se teen un
concepto integral, holstico da sade, entendendo que mis que enfermidades
o que hai son persoas enfermas, con nomes e vidas propias, moito mellor. Para
isto ser fundamental que se impliquen a fondo na vida da sa comunidade e
coezan e se relacionen coa xente e os problemas sociais do lugar. Unha doutora ou doutor con estas caractersticas pode ser un dos recursos mis valiosos
nunha comunidade!
Defender a sanidade local
Isto significa, en primeiro lugar, pelexar politicamente por dispoer de centros de sade e pequenos hospitais o mis preto posbel de onde vivamos. A
tendencia a medida que se encareza o transporte ser a descentralizar todo,
tamn a asistencia sanitaria, non coma hoxe en da que persoas do interior da
Galiza teen que facer 50 km ou mis para dispor dunha atencin mdica especializada ou para seren atendidas de urxencia nun hospital dunha das nosas
sete cidades.
En caso de que non se poida obter esta necesaria descentralizacin dos servizos sanitarios por parte do Estado, cumprira organizarse a nivel comarcal
para recoller fondos e financiar pequenos centros comunitarios alternativos
de sade, en cooperacin co persoal mdico da contorna disposto a colaborar.
En Catalua xa hai unha experiencia deste tipo en marcha, o chamado Sistema
de Salut Pblica Cooperativista e que conta cun Centre dAutogesti Primria de
Salut23. Como en tantos outros aspectos da nosa vida social, ter que ser a propia cidadana se cadra apoiada polas administracins locais quen poa
en marcha servizos substitutivos dos que vai ir abandonando o Estado, recuperando sistemas autoxestionados polas comunidades locais, como os que
existan nalgns lugares antes da era industrial e do xurdimento do chamado
Estado do Benestar.
Asistencia local aos dependentes
Ser conveniente poer en marcha grupos de asistencia domiciliaria, sobre

todo para as persoas dependentes da nosa contorna: ancins, persoas con
23
http://salut.cooperativa.cat/projecte-pilot-caps-aureasocial/
109
que facer?
mobilidade reducida, con discapacidades ou con problemas psiquitricos...

Isto, ademais de poder fornecer uns ingresos extra s persoas que o realicen,
servira para evitar o desarraigo e os custos que implica levar esas persoas a
xeritricos, sanatorios mentais e outros centros especializados, que cada vez
sern mis caros e pode chegar un momento en que nin os haxa.
Auga e hixiene
Para manter unha boa sade ser vital asegurar unha subministracin de auga
potbel suficiente en paralelo ao cultivo dos propios alimentos, procurando
fuxir cada vez mis de alimentos e produtos industriais, fonte de contaminantes de todo tipo como xa explicamos na seccin de Alimentacin.
En canto hixiene e cuestins relacionadas hai certos aspectos nos que nos
deberemos afacer a mtodos mis tradicionais ou innovadores pero sustentbeis, para non dependermos, por exemplo de compresas e tampns as mulleres, ou de cueiros descartbeis os cativos. Neste tipo de cuestins, como en
moitas outras mencionadas nesta Gua, aconsellamos consultar o manual de
Toni Lodeiro Consumir menos, vivir mejor, que citamos na Bibliografa.
Nos casos non descartbeis en que a auga escasee (ben por fallos na subministracin pblica ou a consecuencia de secas derivadas da mudanza climtica)
ser aconsellbel mudar algns hbitos como o do bao ou mesmo a ducha
e substitulos polos chamados baos de esponxa as como dotrmonos de sistemas de captacin e conservacin de auga, como tamn aconsellamos nun
apartado anterior.
Educar para a sade
Ser preciso incorporar educacin dos mis novos (vid. o apartado seguinte
adicado a Educacin e formacin) temas bsicos relativos sade como primeiros auxilios, nutricin, fitoterapia bsica, etc.
Coecementos bsicos neste sentido, que toda a xente debe adquirir, inclen
a composicin dos alimentos, dos tipos de nutrientes e das vitaminas, minerais
e fitoqumicos esenciais para a nosa sade e que obtemos a travs da nosa
alimentacin. As, deberemos aprender que alimentos conteen cada tipo de
nutriente necesario, algo que a grandes trazos coeca todo o mundo noutrora
cando a xente deba facerse cargo da sa propia sade. Polo tanto, parte do
proceso de autoxestin da sade consiste na aprendizaxe acerca da relacin
entre sade e nutricin.
110
Sade
Liberar o noso lar de contaminantes de alto perigo
En moitas das nosas casas convivimos da maneira alarmante con determinados contaminantes, algns deles moi perigosos. O mis intelixente sera desfacernos deles canto antes, retiralos dunha maneira axeitada e segura, mentres
existen os medios para facelo dunha maneira supostamente segura.
Algns deses elementos son, por exemplo, as lmpadas CFL, ou de baixo consumo, que conteen vapor de mercurio e que son un risco permanente para
a nosa familia en caso de rotura (Muro, 2009). Neste caso, ademais, non existe
unha percepcin social acerca do risco porque mesmo se promoveu desde o
goberno e algns outros mbitos o emprego masivo deste tipo de tecnoloxa,
apelando mesmo responsabilidade ecolxica dos cidadns, dunha maneira
que cabera tachar como mnimo de sumamente irresponsbel24. preferbel
gastar algo mis na compra dunha lmpada LED ou doutra tecnoloxa, ou mesmo facernos con algunha das tradicionais de filamento incandescente (anda
que xa est prohibido fabricalas na UE malia ser un claro exemplo de tecnoloxa axeitada non demasiado difcil atopalas), anda que estas ltimas
consuman mis enerxa no seu funcionamento. preferbel iso a expoernos
s graves consecuencias para a nosa sade dunha contaminacin por mercurio, sobre todo no caso de nenos e nenas. Sobre todo se vives no rural, anima
aos teus vecios a faceren o mesmo, pois quen sabe se o da de ma, cando se
desfaceren dunha desas lmpadas por fallo ou rotura, non acabarn botndoa
por ignorancia das sas consecuencias ou por desleixo en calquera sitio e
contaminando as os cursos de auga e a cadea trfica dos que depende a vosa
familia e a vosa comunidade.
Outro tanto podera aplicarse aos antigos termmetros de mercurio que anda
estn presentes en moitas casas.
Outro elemento moi presente no rural galego o fibrocemento a base de
amianto, as coecidas como uralitas (as antigas, pois desde 2002 as que est
permitido instalar xa non conteen amianto). En Espaa o seu emprego foi
paralelo ao da industrializacin, co seu punto lxido na dcada de 1970, anda que se continuaron colocando ata o final de 2001, e as que nas nosas
cidades e aldeas convivimos con centos de toneladas deste perigoso material.
Tamn neste caso unha rotura ou manipulacin inadecuada pode expoernos
a un dos carcinxenos mis potentes que se coecen.
En todos estes casos existen anda, convn matizar medios e instalacins
baixo responsabilidade ou control pblico (puntos limpos, depsitos especiais
24
Neste sentido moi reveladora a reportaxe da cadea alem ZDF dobrada ao casteln baixo o ttulo de Luz
Txica: El peligro de las bombillas de bajo consumo http://www.youtube.com/watch?v=xK2Xwf5HOIk
111
que facer?
para amianto, etc.) onde podermos depositar este tipo de elementos. No caso
da uralita feita con amianto debemos advertir que est prohibido retirala ns
mesmos, e cmpre acudirmos a algunha empresa autorizada25.
Convn reclamar das autoridades que contriban a eliminar o antes posbel
todo este tipo de elementos presentes nas nosas casas e que o da de ma
se han converter nun residuo domstico perigoso do que se cadra ningun se
querer facer cargo. A actual lexislacin (Ley 22/2011, de 28 de julio, de residuos
y suelos contaminados26) especifica que responsabilidade dos concellos a
sa recollida e tratamento, pero quen sabe se no futuro tern a capacidade de
facelo axeitadamente. Se xa hoxe en da existen problemas neste terreo, podemos agardar anda mis nun futuro de menor enerxa e menor dispoibilidade
de financiamento e de servizos hiperespecializados!
Educacin e formacin
Unha das primeiras medidas que debemos anticipar para nos prepararmos
fronte s consecuencias da crise enerxtica facermos tempo para aprender,
estudar, coecer e formarnos nas diversas cuestins que tratamos ao longo
desta Gua, e animar aos que nos rodean a facelo tamn. dicir, adquirir a teora ao tempo que avanzamos na prctica.
Para comezar sera moi recomendbel que aprendsemos a avaliar a enerxa
que consumimos na nosa vida coti, como paso imprescindbel para poder
reducir ese consumo. Coecer o custo enerxtico aproximado de cada accin
que realizamos ser algo moi til para saber adaptarnos ao descenso enerxtico e algo que debera estar nos libros de texto de Coecemento do medio e
materias anlogas en todos os niveis educativos.
De todos modos, centrarmonos neste apartado naquelas medidas que sirvan
para preparar os mis novos para un futuro vital e laboral realista e coherente
coa escaseza de petrleo, e aos que estn xa en idade laboral, a se reciclaren
para unha vida e un traballo mis locais e menos consumidores de recursos.
Unha nova educacin e unha nova reciclaxe profesional
O sistema educativo e o panorama laboral propios da era do petrleo non son

sustentbeis nin tampouco axeitados para o mundo radicalmente diferente
ao que nos aboca o obrigado descenso enerxtico. preciso un enorme esforzo en reciclaxe profesional porque moitos oficios actuais non tern sentido
25
Rexistro de empresas con risco por amianto (RERA) na Galiza: http://issga.xunta.es/export/sites/default/

recursos/descargas/Actividade/RERA_20130326.pdf
26
http://www.boe.es/boe/dias/2011/07/29/pdfs/BOE-A-2011-13046.pdf
112
Educacin e formacin
Todos teremos que adquirir novos coecementos e habilidades tiles para a vida coti, sobre todo no terreo do cultivo
e preparacin de alimentos.
despois do petrleo, e a inmensa maiora deber aprender a facer as cousas

doutra maneira, con outros materiais e gastando moitsima menos enerxa:
a cada poca histrica corresponde unha determinada divisin do traballo,
un conxunto diferente de oficios e especializacins, oficios que hoxe en da
son mis numerosos e diversos ca nunca porque coa abundancia enerxtica
a sociedade aumentou o seu grau de complexidade ata niveis nunca antes
alcanzados. Pero cunha sociedade que vai dispor cada vez de menos enerxa
con cada ano que pase, teremos que simplificar moito a sociedade e a economa e iso implicar, necesariamente, menos oficios e menos especializacin.
Por outra banda, a hiperespecializacin implica dependencia e fraxilidade.
Se ollamos para o mundo natural, veremos que nos ecosistemas que sofren
un colapso son as especies mis xeneralistas as que soen sar adiante, as que
mellor resisten e se poden adaptar a unhas situacins que mudan de speto, e
algo moi semellante o que imos ver no terreo laboral nas vindeiras dcadas,
no noso particular ecosistema socioeconmico.
E non pensemos que simplemente desaparecern oficios industriais substitudos polos agrcolas, tamn no terreo laboral agrcola e gandeiro haber
que facer un esforzo especial para se reciclar. hora de se preguntar: as habilidades e coecementos que teo (profesionalmente e noutros terreos) sern
tiles nun mundo sen petrleo? A maiora de ns traballa na elaboracin de
113
que facer?
produtos ou servizos que, por unha banda, non son imprescindbeis e que, por
outra, consomen (ou incorporan) unha gran cantidade de enerxa: por tanto
teen un dubidoso futuro nun contexto de permanente escaseza. Millns de
persoas deberemos pasar en poucos anos de vendedores ou procesadores
de informacin da economa industrial e de consumo a produtores locais de
alimentos, roupa ou ferramentas e fornecedores de servizos vitais de proximidade. Temos que ir pensando nunha actividade a xeito de profesin que
poidamos desenvolver, que consuma pouca enerxa e que forneza algo que
sexa realmente necesario na nosa contorna. Deixemos de lado o noso prezado
curriculum, ou o concepto de carreira profesional, e sexamos prcticos e realistas. Probabelmente atopemos algo que, ademais de reunir as caractersticas
devanditas, nos ilusione facer. Ademais, como explica Bill Mollison (1988, 529),
nunha pequena vila, ao igual que nun policultivo, o labor de cada elemento (o
traballo de cada persoa) ser sinxelo, anda que a estrutura do conxunto sexa
de certa complexidade.
Todas estas medidas de reciclaxe profesional son mis doadas se buscamos
un grupo de persoas amigas, vecias ou parentes que compartan o interese
e mesmo nos poidan axudar e co-aprendermos xuntas. Podemos aprender
moito delas e complementalo co que aprendamos en libros, revistas, Internet,
cursos... e mesmo crearmos iniciativas empresariais conxuntas (vid. A importancia da comunidade e Que facer? Medidas para pequenas empresas).
Non esquezamos que as comunidades que mellor conserven e transmitan este
tipo de coecementos tiles para unha vida sen petrleo sern as sementes
das sociedades do futuro e centros difusores que fortalezan e enriquezan as
sas contornas.
Parcenos ilustrador rematarmos traducindo un fragmento do captulo titulado A vision for 2030: looking back over the transition do libro The Transition
Handbook de Rob Hopkins (2008, 110) no que se describen, desde o futuro, as
mudanzas que tivo que experimentar o sistema educativo27:
A educacin en 2008 era terribelmente inadecuada, dada a escala da
Transicin que haba vir. Para o 2010 estivo xa claro que a xente que saa
da escola non estaba preparada para as habilidades mis prcticas que un
mundo en descenso enerxtico lles demandaba; os seus anos na escola non
os capacitaran para construr, cociar, amaar e reparar cousas ou atender
unha horta, e o Goberno declarou que a xuventude estaba en crise e que
a educacin precisaba unha reforma fundamental. Aprobouse un novo
curriculum en 2012 que volva poer a nfase na educacin vocacional
firmemente enraizada nos alicerces da sustentabilidade e da construcin da
27
Polas datas do texto ser evidente para a lectora ou lector que Hopkins foi demasiado optimista en canto ao
momento no que o ensino experimentara esta adaptacin.
114
Educacin e formacin
resiliencia. A partir dos niveis da escola primaria a horticultura, a cocia e o

traballo coa madeira formaron parte central do programa por primeira vez
desde a dcada de 1950. Os patios dos colexios transformranse en hortas
intensivas, e moitos dos nenos levaban adiante os seus propios proxectos.
Na escola secundaria os rapaces agora aprendan construcin, as como
creacin, instalacin e mantemento de sistemas de enerxa renovbel, ao
tempo que adquiran habilidades sociais como resolucin de conflitos e liderado comunitario. As Escolas para a Gran Reciclaxe Profesional de adultos son agora un lugar central en moitos concellos, e ofrecen unha variedade de cursos que abranguen un amplo rango de habilidades prcticas para
a sustentabilidade, tanto para o pblico xeral como para os profesionais.
Buscar un oficio non dependente do petrleo
Aprender oficios libres de petrleo
Como acabamos de comentar, precisamos adquirir coecementos para desenvolver oficios vibeis a longo prazo, dicir que non dependan do petrleo
e que consuman a menor enerxa posbel. Lembra que a dependencia do petrleo en moitos casos non directa, senn indirecta a travs do transporte.
dicir, se tes unha profesin que require imprescindibelmente elementos ou
materiais que deben ser transportados desde longas distancias, tes unha profesin de dubidosa viabilidade no futuro pospetrleo. A lista de oficios vibeis
tras o petrleo pode ser moi extensa, e pode darnos unha pista botar unha
ollada aos oficios que tradicionalmente se desenvolvan no rural e nas vilas do
noso pas (Fidalgo, 2002; Lorenzo, 1982), anda que tamn haber espazo para
algns novos oficios e para o mantemento, coas convenientes adaptacins, de
parte dos oficios actuais.
Comeza pensando no teu oficio actual, se vibel despois do petrleo con
algunha adaptacin, se vai ser demandado ou non. Despois pensa noutros
oficios que poidas ter desempeado noutros momentos da ta vida, ou oficios afns. Pensa tamn nas tas afeccins ou hobbys, pois de a podera sar
algunha ocupacin til para a ta comunidade e, polo tanto, para a ta vida.
Se nese conxunto de oficios posbeis non hai nada vibel, pensa nos oficios
tradicionais que poidan ter sentido no novo contexto que nos espera. Para
isto pdeche resultar til unha visita aos museos etnogrficos que existen no
pas, comezando polo Museo do Pobo Galego en Compostela e libros como os
que inclumos na Bibliografa. Tamn aqu che ser til conversar coas persoas
mis vellas da ta familia e/ou contorna para saber en que se traballaba antes
da industrializacin, de que se viva. Temos a sorte de que esa etapa anda non
est tan lonxe na memoria das nosas familias como sucede noutros pases, e
anda nos poden explicar moitas cousas daqueles oficios persoas que os exerceron ou mesmo algunha persoa que anda o conserva como afeccin ou por
agarimo.
115
que facer?
Buscar unha ocupacin que realmente faga falta
Non o perdas de vista: se precisas dedicarte a algo, seguramente ters que

dedicarte profesionalmente a servizos bsicos, imprescindbeis ou necesarios
para a ta comunidade. Moitas persoas traballamos na poca industrial para
grandes ou medianas empresas ou para as administracins pblicas, e as
usuarias do froito do noso traballo son, as mis das veces, persoas que non
coecemos de lugares xeralmente alleos nosa contorna, pero co fin desta
civilizacin e da sa estrutura socioeconmica teremos que traballar cada vez
mis para quen temos mis preto: os nosos vecios e vecias. dicir, farannos
falta habilidades e coecementos que ofrecermos xente que temos mis
prxima, na nosa parroquia, barrio, vila... Debemos aprender a ser tiles onde
vivimos, deixando de depender de mercados exteriores, porque distancia significa enerxa. A relocalizacin profesional resulta, pois, ineludbel.
Isto pode inclur producir de xeito artesanal determinados bens bsicos que
vendermos para conseguir uns ingresos mnimos, ou que trocarmos por outros: nun caso ou noutro que nos permitan, en definitiva, facernos con aquelas
cousas que non podemos producir ns de forma autnoma. En moitas casas
do rural ou das contornas periurbanas pode haber un alpendre ou un garaxe
que, a medida que deixemos de usar os coches, poder reconverterse para
albergar pequenos obradoiros onde producirmos localmente e a baixo custo
diversos artigos de utilidade e que tean demanda entre a nosa vecianza ou
nos mercados da nosa contorna. Eses bens poden ser, para comezar: alimentos, roupas e ferramentas. Ao longo desta Gua has atopar mis ideas do que
vai facer falta.
Pode que durante un tempo facer isto non pareza mis que un hobby patrocinado polas nosas amizades, pero a medida que a crise vaia profundando, ese
plan B, esa producin artes feita no cuberto da casa, poder converterse na
nosa principal (malia que probabelmente modesta) fonte de ingresos. Abof
que vai haber oportunidade para descubrirmos moitas vocacins serodias!
Non fai falta queimarmos os barcos do noso traballo actual no mundo industrial-consumista (non sera moi intelixente renunciar aos ingresos que anda
nos poida fornecer ese emprego remunerado, se que o temos), pero vaiamos
poendo en marcha xa as alternativas, o colchn que mitigue a cada. Tamn
hai familias que poden optar por liberar un dos seus membros (deixando o seu
emprego ou pedindo reducin de xornada) para poer en marcha ese plan B
econmico; falaremos diso noutro punto da Gua.
E, por suposto, non nos limitemos a pensar nesa actividade econmica alternativa como algn tipo de producin material, xa que haber tamn necesidades
de moitos tipos de servizos, sobre todo os que teen que ver co coidado e
a relacin entre as persoas, a organizacin de labores en comn, e mesmo
coa creacin artstica (msicos, actrices, poetas, regueifeiras, contacontos...
116
Educacin e formacin
persoas capaces de entreter e divertir coas sas habilidades). Recuperaremos

o concepto dun medio de vida xusto ou correcto, non s cos demais (responsabilidade social) senn coas vindeiras xeracins e coa natureza (responsabilidade ambiental). Pasaremos de ser traballadores pasivos para os actuais sistemas
destrutivos, a investirmos na vida (Mollison 1988, 507).
Por exemplo: labrega ou labrego
Hai que ter moi claro que o que mis imos precisar van ser persoas adicadas
producin de alimentos, dicir, labregas/os, gandeiras/os, granxeiras/os,
pescadoras/es, marisqueiras/os.... A maior parte da Humanidade ao longo da
historia tense dedicado dunha ou outra maneira s actividades agrcolas, gandeiras e pesqueiras. O que vivimos neste ltimo medio sculo, cunha pequena porcentaxe da poboacin alimentando inmensa maiora, s foi posbel
grazas colosal enerxa que fornecen os combustbeis fsiles empregados na
mecanizacin do campo, na fertilizacin, no transporte, procesado e conservacin de alimentos. Cando iso vaia desaparecendo, irn sendo precisos de
novo mis e mis pequenos agricultores e agriculturas se a nosa especie quere
seguir alimentndose, as como persoas que traballen no monte se queremos
ter lea para quentarnos e cociar. Como di Bill Mollison, os bosques son algo
que a nosa especie vai precisar sempre, e se cadra toca mesmo reconverter o
traballo convencional de granxa noutro de tipo agroforestal, que non estara
moi lonxe do modelo agropecuarioforestal que xa exista nas explotacins
galegas tradicionais. Alimentacin e xestin sustentbel do monte son, en
definitiva, reas onde sempre haber traballo no que se ocupar.
Na Galiza pasamos dun 41% de persoas ocupadas no sector primario (pesca,
agricultura, gandara) en 1986 (cando xa levabamos bastantes anos de industrializacin no pas) ao 10,7% da ocupacin total 8,1% se consideramos s
os estritamente agrarios en 2006. No 2011 era xa s o 7,7% da ocupacin
total 5,98% os estritamente agrarios e apenas sobrevive unha explotacin
de cada tres que haba dez anos atrs (De Bernardo, 2011; Doldn, 2011b).
Segundo Pat Murphy (2008, 119), preciso un mnimo do 22% da forza de
traballo adicada producin de alimentos, o cal implicara que un mnimo
dunhas 150 mil persoas na Galiza poderan ter que trocar o seu emprego para
(volver) ser labregas. Murphy (2008, 251) explica a simetra do proceso que
imos vivir:
Da mesma maneira que o incremento na utilizacin de combustbeis fsiles converteu os traballadores do campo en traballadores da industria,
as o decrecemento que vai vir na dispoibilidade de combustbeis fsiles
pode transformar os actuais traballadores da industria e os servizos en
agricultores.
117
que facer?
De todos xeitos, o que entendemos por labrego ou agricultora non ser exactamente o que veu sendo nas dcadas da agricultura industrializada, onde mis
do que autnticas labregas e labregos capaces de levar adiante unha agrogandara sustentbel, temos operadores de maquinaria agrcola e aplicadores de
produtos qumicos. Polo tanto hai unha reciclaxe profesional moi importante
que facer para recuperarmos os coecementos e habilidades que tia a xente
que se dedicaba labranza, gandara e ao traballo no monte.
Traballos en comn
Da mesma maneira en que boa parte dos labores necesarios para unha nova
vida apegada ao local tern que facerse como antigamente, en mancomn
e en base axuda mutua, tamn hora de pensarmos un oficio que nos forneza dalgns ingresos monetarios convn pensar en clave de comunidade e
formular iniciativas que ben poden ser de tipo cooperativista. Xa existen hoxe
en da algunhas cooperativas no rural, pero semella interesante amplialas a
mis campos de servizo e producin como os que comentamos, por volta de
oficios e actividades de autntica utilidade e interese nun mundo mis local e
de menor consumo de enerxa e materiais, e mesmo convertelas ou integralas
en cooperativas de tipo integral (Colectivo Crisis, 2009).
Podemos mesmo pensar en poer en marcha un obradoiro en cada barrio
da cidade, en cada aldea ou parroquia do rural, onde dispoer o espazo, as
ferramentas e os materiais para estes traballos comunitarios, optimizando as
o material e a enerxa e promovendo a recuperacin dese esprito de traballo
en mancomn que a mentalidade individualista do capitalismo nos roubou
hai tan s unha ou das xeracins, ademais de roubarnos a sustentabilidade
da nosa base enerxtica ao basear o seu desenvolvemento na explotacin dos
recursos enerxticos fsiles (Doldn, 2013). Ese local comn debera ser idealmente multifuncional, e servir ao mesmo tempo que de obradoiro, de centro
de reciclaxe e recuperacin de materiais, de local para xuntanzas, para o troco
e mesmo como biblioteca social.
En comn tamn podemos planificar a producin de alimentos e outros bens
necesarios para a comunidade, dicir, organizar a economa do lugar para
satisfacer as necesidades dos seus habitantes (economa do ben comn, economa social), e para iso aconsellamos empregar conceptos de permacultura
hora de desear e integrar os diversos elementos da comunidade. Tamn
podemos xestionar en comn as finanzas (unha caixa comn, mesmo un banco de tempo, unha moeda local, un sistema de crdito mutuo...) con apoio externo (por exemplo do concello) ou sen el, e moitos outros aspectos tratados
nesta Gua e que volveremos atopar no apartado dA importancia da comunidade.
Para facer todo isto dun xeito xusto, efectivo e satisfactorio, cmpre facelo
sempre mediante mecanismos democrticos, obviamente, de democracia
118
Educacin e formacin
O labor en comn ser crucial para a nova vida local en comunidade.
directa local. Como base para todo isto podemos considerar diversas frmulas
organizativas, mesmo xurdicas, como por exemplo unha cooperativa (Trainer
fala de cooperativas de desenvolvemento comunitario; o grupo de Enric Duran
promove desde Catalua as chamadas cooperativas integrais; hai moitos nomes e modelos, e cada colectividade deber buscar os que mis lle interesen
ou crear outros novos). Esta infraestrutura pode tamn permitir que os vecios
se autoorganicen para producir moitas das cousas que precisan, comezando
polos alimentos. Sexan ou non formais ( dicir, que tean unha forma xurdica, uns estatutos e uns cargos) estas organizacins, poden comezar facndose cargo da organizacin duns poucos aspectos da vida comunitaria, con
obxectivos moi modestos, e ir amplindoos. En teora, esa ampliacin non
tera lmite e podera chegar a se faceren cargo de todos os aspectos econmicos, sociais, da seguridade, infraestruturas, etc., dun lugar. Esa a proposta
de Trainer (2010, 303) e tamn o que exista na Galiza noutros tempos cos
concellos abertos (Tenorio, 1914). Cmo coexistira esa posbel evolucin coas
administracins locais no noso pas algo que resulta moi difcil predicir e que
pode depender, en boa medida, de ata que punto resistan estas institucins o
derrubamento das estruturas estatais e ata que punto acepten incorporar ao
seu funcionamento os mesmos mecanismos e filosofa de democracia directa
119
que facer?
asemblearia que estas revitalizadas organizacins comunitarias, as como o

autogoberno de lugares e parroquias28.
Materiais para as novas ocupacins
Loxicamente tamn precisaremos novas ferramentas e materiais para estes

novos/vellos oficios que adoptemos. Debemos conseguilas de boa calidade
e que duren toda a vida, anda que costen un pouco mis de dieiro. Iso non
quere dicir que tean que ser necesariamente novas do trinque: pode haber
antigidades en perfecto estado de uso, ou artigos de segunda ou terceira
man que sexan tan duradeiros que poidamos deixar como legato aos nosos
netos. E non quedes curto/a hora de conseguir recambios ou pezas que penses que vas precisar para a ta ocupacin postindustrial! A lista pode inclur
serras, martelos, machadas, luvas, cravos, parafusos, berbequs, arame, arandelas, bridas, cordas, cinta illante, cola de carpinteiro, lminas de plstico, sachos,
picos, pas de diferentes tamaos, angazos, forcas, foucios, arados, tesoiras de
podar e doutros tipos, pedras de afiar, baldes, bidns, tarros, funs, peneiras,
botellas, pichos, tubos de diferentes calibres e materiais, mistos e un longo etctera dependendo da rea concreta de traballo. Anda que non pensemos en
nos dedicar profesional ou laboralmente a estas actividades, vannos facer falta
moitos destes elementos (a ns ou aos nosos amigos e vecios) simplemente
para o mantemento da casa e para os diversos labores que implica a autosuficiencia. E non podemos contar con atopalos doadamente no futuro, e menos
de boa calidade; isto todo un cambio de mentalidade para os habitantes das
sociedades da opulencia afeitos a atoparmos de todo en calquera momento
con tan s ir a un centro comercial, percorrer as ras comerciais da cidade ou
entrar nunha tenda online. As que aproveitemos agora para facernos con elas,
se cadra mellor como unha adquisicin para uso colectivo.
Ademais das ferramentas, tamn importante localizar quen nos poida fornecer dunha maneira continuada materiais de traballo preto de ns, como
diferentes tipos de madeira, vimbios, tecidos, aceite, pedra, ladrillos e outros
materiais cermicos, arxila, forxa ou metais. E se non atopamos fornecedores
dalgn material que vaia ser necesario, iso pode indicar un nicho de actividade
comercial/laboral para ns (vid. mis ideas en O Teito do Petrleo como oportunidade empresarial). Debemos pensarnos sempre non s como seres consumidores, senn ao mesmo tempo como potenciais produtores de moitas cousas
ou servizos necesarios para a nosa comunidade local. E para iso hai que se ir
formando desde agora.
28
Que un goberno municipal pode funcionar en parmetros de democracia directa lvao demostrando o municipio andaluz de Marinaleda desde 1979 (Benach et al., 2012).
120
Educacin e formacin
Aprender a producir e conservar alimentos
Formarse en cuestins relativas producin e conservacin de alimentos,

tanto cun obxectivo de autoabastecemento como tamn a xeito de opcin
profesional. Isto debe formar parte dun proceso mis amplo de reconexin coa
terra, de procurar cultivarmos a nosa afinidade coa orixe da nosa subsistencia,
cos ecosistemas dos que facemos parte.
Aprender a producir os nosos propios alimentos un dos saberes mis tiles
que podemos procurar. E se xa sabemos algo, sempre podemos mellorar e
ampliar eses coecementos, aprendendo outras tcnicas, outros cultivos, etc.
Existen maneiras de conservar os alimentos que usan pouca ou nula enerxa:
esas son as mis interesantes. As tcnicas tradicionais do noso pobo e doutras
culturas podern darnos moi boas ideas. Vxase o comentado no apartado de
Alimentacin.
Adquirir habilidades tiles para a vida coti
Aprender a facer labores domsticos
Decatarmonos de que ata hai unha ou das xeracins calquera persoa das
nosas familias saba facer por si mesma unha chea de cousas: eran xeneralistas
da vida diaria, dicir, todas saban facer un pouco de todo. Porn, maior parte
de ns educronnos para ser especialistas en determinadas reas do mercado
laboral e xa non sabemos cousas tan normais noutrora como zurcir uns calcetns, coser un botn ou facer un remendo; guisar, conservar alimentos, facer
pan ou un biscoito; reparar un obxecto cotin; escoller a infusin de herbas
axeitada para unha dor de cabeza, coidar un cativo axeitadamente ou facer
unhas curas a unha anci; cortar lea ou podar unha parra... por poer algns
exemplos variados. Aprendemos a vivir nun mundo mecanizado e de exuberancia enerxtica, onde as mquinas (os nosos escravos enerxticos) fan case
todo por ns.
Como corrixirmos esta dependencia? Nas nosas familias probabelmente anda
poidamos atopar boas mestras e mestres destas habilidades tan pouco valoradas durante as fugaces dcadas de soberbia enerxtica, pero que xa logo
imos achar de menos. Se non aprendemos de contado das persoas mis vellas,
non teremos moito til que ensinarlles s mis novas! Por isto fundamental
fomentar as relacins e a educacin interxeracionais. E ademais diso existen
cursos de formacin, titoriais en Internet, libros, grupos non profesionais, asociacins, xente da vecianza e outras maneiras de facerse de novo con algunhas destas habilidades prcticas.
121
que facer?
Un ambiente rural , se cadra, o ideal tanto para as persoas adultas como

para rapaces e rapazas poderen aprender mellor moitas destas habilidades
prcticas, en parte porque a necesidade no mbito rural mis evidente e as
oportunidades mis frecuentes. Pode ser este outro motivo para considerar as
vantaxes de irmos vivir ao campo, non si?
Non perdamos de vista neste proceso de aprendizaxe que o noso obxectivo
debe ser reducir a nosa dependencia de sistemas complexos, e polo tanto,
dependentes dunha achega importante de enerxa.
Adquirir habilidades de utilidade social
Tamn sern tiles os coecementos de aplicacin mis puramente social: habilidade para a resolucin de conflitos e sobre mtodos de traballo en grupo,
e para o debate e a toma colectiva de decisins... en definitiva, coecementos
e capacidades que nos faciliten o traballo en comn. algo que antes formaba
parte dunha maneira mis ou menos explcita da cultura local de todo o mundo rural, pero agora precisamos recuperalo se cadra con novas metodoloxas
apropiadas mentalidade postindividualista que a maiora da xente ter que
desenvolver. Algun ter que ser o/a facilitador(a) de moitos destes procesos:
por que non poderas ser ti mesma/o? Tamn axudar saber como se amaaban antes os conflitos nas aldeas, como eran os procesos para se faceren
labores en mancomn... Pode que a atopemos moitos costumes que sexa til
recuperar. Na Bibliografa achars algunhas obras de referencia que aconsellamos complementar con conversas coas persoas mis vellas do teu lugar.
Habilidades para un mundo postindustrial
Partindo dunha listaxe elaborada por Keith Farnish (2012) que ns ampliamos
e adaptamos usando outras fontes, enumeraremos aqu unha serie de habilidades vitais para o mundo que nos espera tras o petrleo. Son habilidades
precisas para vivir nun mundo de baixa dispoibilidade enerxtica, que foron
moitas delas desenvolvidas pola inmensa maiora dos seres humanos ao longo
de toda a historia da nosa especie, e que ns agora temos case totalmente
atrofiadas:
Habilidades tiles a curto prazo ou en emerxencias:
Encontrar/obter auga, purificala e almacenala.
Facer lume.
Construr un refuxio.
Identificar e encontrar plantas silvestres comestbeis.
Pescar.
Orientarse na natureza.
122
Educacin e formacin
Preparar alimentos, cociar.

Habilidades sociais bsicas: amizade, esprito comunitario.
Primeiros auxilios.
Comunicacins encriptadas, emprego de pombas mensaxeiras.
Coecementos sobre nutricin.
A medio prazo (tiles para sobrevivirmos uns meses ou anos):

Habilidades sociais amplas: resolucin de conflitos, mtodos de decisin e consenso,
planificacin e determinacin de obxectivos, consello, psicoloxa, entretemento...
Facer trampas para cazar animais cos que alimentarnos.
Recoleccin sustentbel de comida.
Producin sustentbel de alimentos: permacultura, agricultura tradicional, xestin
do solo e do terreo, cultivo, preparacin, almacenaxe e conservacin. Obtencin e
conservacin de sementes.
Acuicultura.
Saneamento e xestin de residuos. Depuracin de augas grises e fecais mediante
sistemas naturais ou de baixa tecnoloxa.
Puericultura: nacemento, crianza, lactancia, educacin...
Coidado das persoas maiores.
Coecementos de psicoloxa.
Habilidades mdicas e veterinaria: primeiros auxilios, fitoterapia, anatoma...
Hixiene e desinfeccin con materiais naturais ou de doado acceso.
Coecemento do entorno: vexetacin e fauna, clima, xeografa fsica...
Economa domstica (xestin dos recursos do lar) non crematstica29.
Capacidade analtica e para o clculo, para facer estimacins de consumo e
comparar o custo enerxtico de diversas opcins que se nos presenten.
Construcin e mantemento de construcins.
Fabricacin de fornos, cocias e estufas.
Mecnica (especialmente todo tipo de motores), electricidade, fontanara,
metalurxia (forxa).
Qumica e outras habilidades e coecementos cientficos de aplicacin prctica.
Reciclaxe, reutilizacin e recuperacin de materiais.
Fabricacin de contedores, cordas, colas... Realizacin de ns.
Fabricacin e mantemento de elementos de captacin de enerxa renovbel de
tecnoloxa apropiada: muos de auga e vento, paneis solares, aproveitamento de
biomasa, etc.
29
Isto, no fondo, non deixa de ser unha redundancia pois a palabra economa significa en orixe goberno da casa,
e opoase na Grecia clsica por definicin economa crematstica.
123
que facer?
Manexo de animais de carga e tiro.

Crianza de gando. Matanza e preparacin de animais como alimento humano.
Adestramento e manexo de cans de garda.
Autodefensa.
Manexo de armas.
A longo prazo:
Socioloxa e anlise poltica, para coecer as opcins que ten a ta sociedade /
comunidade / tribo.
Pedagoxa, capacidade para aprender e para adaptarse, co fin de transmitir
coecementos, habilidades e promover a sa adquisicin. Estimulacin do
pensamento crtico.
Historia, cultura tradicional.
Desexo de aprender.
A continuacin imos centrarnos nas mudanzas que precisar a educacin,

especialmente a dos mis novos, para dar p adquisicin destas habilidades
prcticas e para unha mudanza mis xeral de tipo cultural.
Prepararnos para a nova educacin comunitaria dos mis cativos
Educar na casa
Se cadra seguir habendo escolas ou institucins educativas (pblicas ou privadas) durante bastante tempo, pero a sa calidade e sobre todo o seu custo
pode que vaian quedando fra do alcance de moita xente: para cando os
nosos fillos, fillas, netas e netos queiran aprender algo, nalgn momento da
sa etapa educativa, dure esta o que durar, se cadra non tern onde facelo.
Para iso o principal que aprendamos ns, para poderlles transmitir eses coecementos e que procuremos que na nosa comunidade haxa xente formada
capaz de transmitirlles eses coecementos tiles. Se cadra a nova sociedade
pospetrleo ser en boa medida unha sociedade desescolarizada (concepto de
Illich, 1971; retomado posteriormente por diversos autores, por exemplo como
unschooling en Farnish, 2012) como apunta Michael Joker (2013, 128).
Educacin e libros: bibliotecas e libraras solares.
Como apoio, e para as materias que non coezamos o suficiente, convira facerse cunha boa biblioteca de saberes prcticos, familiar ou comunitaria. Isto
pode ser especialmente importante no momento actual en que a transmisin
oral milenaria de saberes prcticos foi rachada pola cultura industrial de masas.
Ante a desaparicin en apenas unha xeracin deses saberes antes ubicuos por
supostamente obsoletos, a transmisin escrita convrtese en vital polo menos
durante a poca de transicin civilizatoria ata que de novo todo o mundo, en
124
Educacin e formacin
todas partes, recupere os coecementos bsicos para saber vivir sen depender dos efmeros soportes industriais-estatais. Nas feiras de libro usado e de
ocasin atoparemos cousas moi interesantes e a bo prezo. As temticas que
seleccionemos deberan ser as mis tiles no contexto futuro do que estamos
a falar, e poders encontrar moitas referencias en diversos puntos deste texto
as como, por suposto, na Bibliografa.
Servndonos do termo cuado polo libreiro malagueo Paco Puche, persoa
comprometida e convencida do futuro que se achega, debemos pensar nun
futuro de bibliotecas e libraras solares, e que seran aquelas que tean en conta o futuro dunha sociedade de baixa enerxa. Malia o que moitas campaas
de marketing anuncian, os libros en formato dixital teen un maior impacto
ecolxico final, xa que os dispositivos de visionamento requiren de moitos
materiais raros, escasos e custosos, e de enormes cantidades de enerxa para
a sa fabricacin, transporte e uso, ademais de estaren sometidos a unha obsolescencia considerabelmente rpida. Os libros en papel non necesitan de
dispositivos adicionais de lectura e a enerxa e materiais son unicamente os
da sa propia fabricacin e o seu transporte ata a librara onde finalmente son
adquiridos, anda que isto implica obviamente unha certa pegada ecolxica
que non debe ser desdeada. Por outra banda, a durabilidade e conservacin
poden ser superiores no formato en papel30: segue a ser a mellor garanta da
preservacin do noso saber (vid. sobre esta cuestin Proxectos comunitarios
de preservacin cultural), sen os riscos dunha tecnoloxa vinculada a grandes
intereses industriais que buscan a concentracin e o monopolio e dependente
da supervivencia de toda unha infraestrutura industrial e comercial que, como
vimos comentando, ten os seus das contados.
Tamn deberiamos experimentar con frmulas cooperativas ou comunais que
permitan compartir libros ou crear bibliotecas comns, ademais de usar as
bibliotecas pblicas existentes. As, os locais de uso comunitario (asociacins
de vecios, casas de cultura, centros veciais/parroquiais) son lugares idneos
para poer a disposicin da xente de cada lugar este material, dotndoo en
boa medida con doazns de libros dos propios vecios e vecias.
Ademais, convira axudar a que libraras coas mesmas preocupacins consoliden a sa presenza a fin de garantir a circulacin de informacin fra dos
circutos dos grandes distribuidores e comercializadores, e que incluso se convertan en centros de cultura e de conformacin de proxectos de resistencia/
resiliencia.
30
Sobre todo no caso do papel denominado para arquivo, libre de cido e que adoita conter fibras de algodn ou
lio no canto de polpa de celulosa. Por certo que este tipo de papel pdese producir por tcnicas artesanais,
a man, e a partir de materiais reciclados. Por desgraza, a primeira tiraxe deste libro tivo que facerse en base a
un papel convencional.
125
que facer?
Educacin a cargo da comunidade local
Por suposto tamn unha opcin reconstrur, coas necesarias actualizacins

ao novo contexto, aquela figura comunitaria do mestre ou mestra de ferrado:
persoas con capacidades pedagxicas que ensinaban aos rapaces da parroquia a cambio de alimentos. Isto tamn poder servir para outros servizos
especializados bsicos para a comunidade como mdicas, matronas, etc. Pero
para isto hai que organizarse moi ben a nivel local con xente concienciada e
pensar en que o que se lles pode ofrecer a cambio do seu servizo, mis al da
obvia alimentacin: vivenda, uso de terras comns, outros servizos comunitarios? Polo de agora hai certas experiencias de educacin comunitaria en marcha na Galiza como a escola Semente31, que poden ser, se non algo parecido, si
cando menos un punto de partida.
E anda que non dispoamos destas estruturas mis ou menos formais sempre
convir facrmonos cargo da educacin colectivamente, anda que s sexa
mediante encontros peridicos nos que as persoas adultas da comunidade
vaian explicando s mis novas certas cuestins prcticas, transmitindo saberes como os que nesta Gua identificamos como tiles para a vida pospetrleo:
por exemplo dedicar unha tarde a explicarlles como se plantan maceiras, unha
semana a aprenderlles a facer cestos, outra xornada a recoecer plantas silvestres tiles, como construr un caseto, facer pan ou preparar unha horta, e as un
longo etctera. Ser moi til ter un grupio de persoas encargadas de organizar estas clases prcticas (moito mellor se se realizan no exterior, ao estilo das
forest schools e outras experiencias de outdoor education), ou que acten como
profesoras ou como alumnas, e de buscar xente que poida impartilas e as que
se poidan beneficiar delas: poderiamos denominalos grupos de coaprendizaxe,
ao estilo das experiencias que xa existen na Galiza como as xornadas organizadas periodicamente polo colectivo de agricultores ecolxicos Lentura baixo
o nome de Compartindo saberes32. A clave est en compartirmos os saberes en
comunidade.
Educacin nos novos valores e para a mudanza cultural
As mudanzas que precisamos no terreo educativo non se limitan a mudar o

tipo de coecementos que transmitimos s nosas rapazas e rapaces, senn
que deben promover necesariamente (xogmonos a construcin dunha nova
sociedade!) novos valores axeitados ao novo contexto. Acerca de cales son estes novos valores que configurarn a base da nosa nova cultura vimos falando
ao longo de toda a Gua, pero centrarmonos neles nun apartado especfico
31
A primeira Escola Semente botou a andar en 2011 en Compostela e est a se espallar aos poucos por outros
puntos do pas. Vid. http://sementecompostela.com/
31
Mis informacin en http://agrolentura.wordpress.com
126
Educacin e formacin
posterior relativo a O cambio interior. Aqu abondar con facer notar que cando falamos de educacin falamos do desenvolvemento da personalidade, das
capacidades e calidades que ten unha persoa, e que se cadra a mis importante de todas elas, a mis necesaria para a nova sociedade que precisamos
construr, ser o sentido de responsabilidade social e a empata cos demais,
para compartir o seu sufrimento e a sa ledicia; dicir, un comportamento
prosocial, xusto contrario ao que produce a educacin actual calculada para
producir individuos atomizados (Hine, 2013). Necesitarmonos mutuamente
moito mis do que nesta poca individualista e de abundancia material, as
que cmpre recuperarmos con urxencia os valores que permiten a cohesin
das comunidades humanas e a sa integracin equilibrada co mundo natural
do que fan parte. Respectar e coidar a terra, respectar e coidar as persoas... son
tamn principios ticos que atopamos nas culturas tradicionais e en propostas
mis recentes como o ecofeminismo ou a permacultura. Basearmos nelas a
educacin das nosas fillas e fillos resultar vital.
Outros valores que segundo Ted Trainer (2010, 200) son tamn recomendbeis
para esta nova educacin son, por exemplo:
a fortaleza ou resiliencia, a capacidade para asumir a adversidade e a perda;
a coherencia cos propios principios;
a autodisciplina;
a capacidade de apreciacin dos dons da vida, da natureza, das propias calidades
(autoestima), un sentido esttico capaz de apreciar a beleza no que nos rodea;
a creatividade;
a simplicidade ou frugalidade;
a capacidade e o desexo de coidar e termar dos demais.
Promover este tipo de valores nos mis novos non vai resultar doado. En primeiro lugar, porque a cultura actual xa lles leva tempo inculcando outros ben
distintos, moitas veces opostos, e polo tanto haber que desaprenderlles eses
valores. E en segundo lugar, porque ns mesmos temos que realizar tamn esa
mudanza para llela podermos transmitir, e hanos custar se cadra ben mis do
que a eles, pois levamos moitos mis anos instalados no contexto moral do capitalismo industrial (vid. Transformacin tica). Van facer falta moi bos mestres
e mestras, e moi bos materiais didcticos, moita renovada pedagoxa e moito
predicarmos todos coa prctica para lograr este salto educativo tan radical
pero tan indispensbel para consolidar unha nova sociedade satisfactoria,
xusta e sustentbel. Pode ser til neste sentido a ferramenta da visin do futuro
que describe Hopkins (2008, 118) a xeito de relatos do descenso enerxtico que
promover entre as rapazas e rapaces, e que ten moito que ver cos mecanismos
narrativos dos que falamos a continuacin.
127
que facer?
Novas historias para a transmisin da nova cultura
Hai quen di que as historias que se transmiten no seo dunha comunidade son
o que as mantn unidas. En calquera caso contos, cantigas, poemas, romances, son mecanismos moi eficaces para encapsular a alma dunha comunidade
(Farnish 2012, 462) ou, non menos importante, para transmitir o coecemento vital para esa sociedade. Xa que logo, un labor importante que podemos
abordar tamn na preparacin da nosa comunidade a producin de historias
que, nestes ou noutros formatos, axuden a explicar as radicais mudanzas que
est a experimentar a sociedade no seu conxunto ou a nosa comunidade local,
derruben os mitos que nos levaron a onde estamos (vid. por exemplo Greer
2009, 35-71), e permitan aprender os novos valores e coecementos que deben guiar a nova cultura postindustrial, ao tempo que recuperamos ou mantemos elementos da cultura tradicional galega. Advirte con rotundidade John
Michael Greer: (...) as tentativas de mudar o curso da civilizacin industrial sen
modificar as narrativas e smbolos que a dirixen, estn condenadas ao fracaso.
A narracin de novas historias algo crucial, dinos tamn Rob Hopkins (2008,
94), o fundador do movemento das Transition Towns. Se cadra ese tipo de relatos debern xa non ser historias que nos intenten advertir sobre a catstrofe,
como vieron sendo as producidas ata o de agora polo movemento ecoloxista
en xeral, senn o que denominan algns contos postadmonitorios (Hine et
al., 2013), dicir: historias que dean por descontada a catstrofe e que tenten
albiscar como se vai poder apaar a xente e como vai atopar un novo sentido de
comunidade tras a queda do mundo que coeciamos. Este tipo de relato non
busca advertir do colapso nin provocar unha mudanza radical que o evite,
senn que recoece que xa estamos vivindo as consecuencias dese colapso e
axuda a configurar como vivirmos con elas.
Tamn o Dr. Michael E. Mills (2008), analizando desde a psicoloxa evolucionista como vai reaccionar a sociedade ante o problema do Peak Oil, acha imprescindbel a creacin de narrativas que nos axuden a mudar valores e a nosa percepcin dos demais. Os tempos revoltos son tempos de mitos, como dica Daro
Xohn Cabana (1994: 60). O que pode tomar o lugar deste progresso s pode ser
outra poderosa utopia colectiva (...) Nom podemos pr de lado os velhos mitos
sem criar novos (EPG 2010, 29). Aqu, por suposto, sern moi tiles aquelas
persoas con coecementos de msica e cultura oral tradicional e as que tean
capacidades para a creacin literaria, musical, pictrica (por que non crearmos
murais como fan nas comunidades zapatistas en Mxico?), as como as que tean experiencia na denominada guerrilla da comunicacin, que pode ser unha
ferramenta comunicativa moi importante durante o perodo de derrubamento
da cultura industrial (Grupo autnomo A.F.R.I.K.A, 2001; Farnish, 2012) as como
outras de dubidosa perdurabilidade como o cine ou os medios dixitais. Outro
medio de utilidade, se cadra mis arcano, pode ser a manipulacin profunda
128
Educacin e formacin
do simbolismo para actuar sobre o pensamento mxico (Greer 2008, 204). De

todas estas vas para a construcin de novas narrativas se cadra vmoslles un
especial valor s historias que poden ser transmitidas oralmente e, polo tanto,
producidas localmente. As e todo seguramente tamn poidamos contar con
apoio doutras comunidades e transmitirmos os novos memes culturais entre
unhas e outras aproveitando vas de transmisin cultural mis amplas como
Internet, pelculas, publicacins impresas, narradores itinerantes (como os antigos cegos e os seus cantares), etc. Como di a xente do Dark Mountain Project
(2009):
Estamos convencidos de que estas crises afunden as sas races nas historias que nos viemos contando a ns mesmos. Pretendemos desafiar as
historias que forman a base da nosa civilizacin: o mito do progreso, o mito
da centralidade do ser humano, e o mito da nosa separacin da natureza.
Estes mitos son mis perigosos na medida en que esquecemos que son
mitos.
Seguramente como elementos decisivos para a elaboracin desa nova narrativa cultural precisemos novas palabras e desterrarmos da linguaxe prexuzos
e cargas semnticas impostas pola ideoloxa industrial-capitalista (as palavras
som sempre de quem vence EPG 2010, 26). A linguaxe ten unha funcin
mediadora entre o pensamento e a percepcin da realidade e sase como
vehculo da ideoloxa e instrumento de dominacin (Naredo 2006, 122), e nese
sentido comparbel co concepto de maxia. Xa que logo, tamn podemos
usar a poderosa metaferramenta da linguaxe para desarmar unha ideoloxa
destrutiva e construr outra nova. Entre estas mudanzas, xa suxeridas por algns autores como parte da batalla das palabras nesta guerra polo noso futuro
(Farnish, 2013; Casal, 2010c e 2013a), poderan estar:
Diferenciarmos sempre entre as palabras traballo e labor.
Defendermos con orgullo termos actualmente despectivos como pailn,
paifoca, alden... relativos aos habitantes do rural. Darlle a volta ao seu emprego
desprezativo, ao modo que teen feito por exemplo os negros e o movemento
queer en diversos momentos da historia moderna con certos termos usados para
denigrar eses colectivos.
Usarmos palabras-proxectil que derruben muros mentais levantados pola
mentalidade industrial-capitalista como pretende ser, por exemplo e segundo
Serge Latouche, o termo decrecemento.
Substiturmos termos deturpados ou propios dunha mentalidade industrialcapitalista que penetraron na lingua a partir da dcada de 1970 (Narendra, 2013):
medioambiente, ecolxico, verde, sustentbel, bio-, eco-... Procurarmos termos mis
difciles de deturpar polo sistema industrial e mis ancorados na tradicin e na
cosmovisin agraria. Volver carregar as palavras de significados (EPG 2010, 25).
Deixarmos de lado a comunicacin da precisin propia da linguaxe moderna para
apoiarnos mis na comunicacin da emocin da linguaxe premoderna. dicir,
129
que facer?
Novos relatos darn forma nova cultura postindustrial.
usarmos unha linguaxe mis emocional (potica) e menos acadmica. Basearnos

mis no mythos ca no logos, como na Grecia clsica, onde ambos os dous eran
medios precisos e lextimos (Kornevall, 2013)33, o cal pode ser especialmente til
para a nova educacin de nenas e nenos. Empregarmos os mitos e activarmos o
pensamento mxico nun sentido construtivo, para a modificacin da consciencia
mediante mecanismos simblicos que acten sobre as motivacins, os valores e as
metas persoais e colectivas, onde o pensamento cientfico menos efectivo (Greer
2008, 204 e 207): (...) o pensamento humano mtico por natueza (...) calquera intento
de acadar unha mudanza social significativa debe comezar polo nivel mtico, cunha
narrativa emocionalmente poderosa e simbolicamente significativa, ou non chegar a
ningures.
Empregar uns mecanismos de transmisin de cultura prctica con sculos
de comprobada efectividade e que son un tipo particular de meme moi til
para a transmisin oral de informacin: os refrns. Sera moi interesante tanto
recuperarmos os refrns tradicionais da nosa cultura mis tiles desde o punto de
vista dos valores e coecementos que precisamos revitalizar, como crearmos novos
refrns para os novos tempos e as novas prcticas ou importarmos refrns propios
doutras culturas se nos resultan tiles.
33
Resulta evidente que esta Gua segue a habitual va do logos. Seguro que entre os seus centos de lectoras e
lectores haber quen tea mis capacidade ca ns para construr por medio do mythos as mensaxes que nos
axuden nesta histrica transformacin social.
130
Educacin e formacin
Procura de smbolos, lingsticos ou non, para nos autoidentificar e identificrmonos

coa nosa biorrexin ou coa nosa comunidade local. Posbel emprego de ttems,
iconas, bandeiras, logotipos, elementos do vestir, autodenominacins (porque o
que non ten nome, non existe) da xente que emprendemos o camio da mudanza
social pospetrleo, como mecanismos de construcin (e comunicacin expansiva)
dunha nova identidade colectiva.
Economa
Neste terreo necesario poer en marcha medidas que xiren arredor de dous
eixos moi claros:
a) relocalizacin da actividade econmica; e
b) decrecemento sustentbel tanto en consumo de recursos como de enerxa.
s que indicamos neste apartado deben engadirse moitas das que teen que
ver co transporte e coa producin agrogandeira, comentadas en cadanseu
apartado desta Gua.
Lembremos que durante os pasados 200 anos o mellor medio de prosperar era
habitualmente utilizar mis enerxa, mis tecnoloxa e mis recursos cs competidores. Iso vai rematar no novo contexto tras o Peak Oil e deberemos aceptar a realidade deste devalar que nos obrigar a usar menos enerxa, menos
recursos e tecnoloxas mis sinxelas para poder sar adiante o mellor posbel.
Basicamente debemos aplicarnos a crear, vender e mercar produtos localmente, produtos que sexan realmente necesarios. Lembremos que ata o sculo
XVIII mis da metade dos produtos e servizos nas sociedades occidentais se
producan nas propias casas e nas comunidades locais, e eran intercambiadas
en redes baseadas na obriga e na reciprocidade mis ca na oferta e na demanda. A maiora dos fogares produca a maior parte da sa comida, roupa e outros artigos necesarios, trocando os excedentes con outros produtores locais.
En moitos deses aspectos o futuro ten moitas posibilidades de semellar aquela
poca, anda que ser preciso un perodo de adaptacin e mudanza cultural,
mis difcil canto mis abandonaran as comunidades os valores que lles son
propios substitudos polos valores do mercado e da industria. Hoje, mais que
nunca temos que reafirmar que as cousas que para conseguir-se requerem grandes meios de transporte non som necessrias (EPG 2010, 58).
Debemos ter en conta tamn que na medida en que sexamos autosuficientes
(sobre todo a nivel alimentar) dependeremos menos do dieiro a non ser para
pagar impostos, gastos inesperados e cuestins semellantes (igual que pasaba
antes da industrializacin). O resto das nosas necesidades que non poidamos
cubrir directamente na nosa casa e finca, satisfarmolas mediante troco dos excedentes que poidamos xerar. Por iso interesante organizar a nosa producin
131
que facer?
xa tendo en mente a meta adicional de obter algns excedentes que poidan

ser tiles a aquelas persoas que nos sexan tiles a ns. Considerando ese
obxectivo secundario (tras o primario que deber ser, loxicamente, a mxima
autosuficiencia alimentar) se cadra hai que analizar se precisamos algo mis
de terra, algn obradoiro, algn aparello... Tamn cmpre volver ao apartado
relativo a Buscar un oficio non dependente do petrleo e reconsiderar o alcance
do que podes facer para gaar algns cartos.
A economa industrial dar paso a un renacer da economa domstica e comunitaria dicir, dunha economa en boa medida desmercantilizada e
temos que ir buscando cal ser o noso encaixe nela, tendo tamn en conta que
o mis habitual na poca preindustrial e xa que logo tamn previsibelmente
na postindustrial era que cada persoa tivese mis dunha ocupacin, remunerada ou non, e o raro era quen se ocupaba dunha cousa soa, ou o labor que
nunha parroquia estaba s en mans dunha nica persoa. Este precisamente
un dos principios da permacultura: cada elemento dun sistema cumpre varias
funcins, e cada funcin cumprida por varios elementos. As que compartir
o traballo e cumprir roles mltiples na comunidade sern previsibelmente a
norma.
O paso dunha economa a outra non ser doado nin inmediato, como xa advertimos antes, e molo exemplificar con algo que non ser difcil atopar hoxe
en da en calquera das nosas comunidades, mesmo nas rurais. Temos un(ha)
profesional (pensemos nun carpinteiro, albanela, mecnico, mdica...) que
leva colaborando sen problema coa vecianza en todo tipo de labores, sempre
e cando non tean que ver co seu oficio, pois esta persoa entende que con
iso co que se gaa a vida e pensa que non correcto agasallar o seu traballo,
dicir, facelo de balde. Estabelece logo unha distincin dentro das sas habilidades entre o que oficio e, xa que logo, traballo no sentido capitalista, e
os labores de boa vecianza ou comunitarios, nos que interpreta, seguindo a
aprendida lxica do mercado capitalista, que non debe inserir esas habilidades
nas que especialista, as cales debe vender no mercado laboral-comercial a un
prezo determinado. Isto puido ter lxica e manterse durante a poca industrial
que agora est a morrer, pero a medida que esa persoa vaia quedando practicamente sen ingresos precisamente por falta de traballo e deba darse de baixa
das sas cotizacins como autnoma se o seu caso esa lxica, ese sentido capitalista (defender os seus ingresos monetarios para ter con que pagar
as obrigas tamn monetarias coas entidades de fra da sa comunidade local)
perder consistencia e entender que precisamente aquilo que mellor sabe
facer, ser o que mis e mellor poida achegar sa comunidade e engadilo ao
conxunto de labores feitas en reciprocidade e gratuidade para o seu entorno
social. Este tan s un exemplo do tipo de mudanzas mentais e prcticas que
no terreo econmico imos ir experimentando nesta sociedade en transicin.
132
Economa
A loita acrrima polo emprego como obxectivo en si mesmo vs. a adaptacin a vivir sen traballo pero satisfacendo as
necesidades bsicas.
Reducir gastos
Aprender a vivir gastando menos
Aqu o consello principal que podemos dar reducir o gasto persoal e familiar ao mnimo, as de simple. Debemos aprender a vivir con menos: menos
enerxa, menos consumo... o cal implicar menos necesidade de dieiro, en
definitiva.
Reducir a factura da gasolina e do supermercado
Na medida en que nos liberemos da dependencia do petrleo (por exemplo

non precisando do coche para traballar) e do supermercado (producindo
boa parte dos nosos alimentos ou mercando en pequenas tendas, mediante
grupos de consumo e/ou directamente aos produtores), librarmonos duns
apartados dos gastos da economa familiar que se han disparar a medida que
impacte o Teito do Petrleo nas nosas sociedades.
Canto menos teamos que gastar en comida, enerxa e transporte, teremos
mis dispobel para outros gastos. Con todo, debemos aprender a gastar o
xusto, o imprescindbel.
133
que facer?
Reducir a dependencia das cousas
O ben ou o mal que levemos o futuro pospetrleo depender en boa medida

da cantidade de cousas das que poidamos prescindir. Lembremos aquilo de
que un non mis rico cantas mis cousas ten, senn cantas menos precisa,
como se tia asumido nas culturas tradicionais de todo o mundo.
Repensar as vacacins
Hai que asumir que costumes propios da etapa industrial que toca sa fin,
como as viaxes de vacacins a destinos afastados, tern que ser repensados
para minimizar o seu custo, neste caso facndoas mis locais e modestas.
Os voos low-cost e o turismo de masas en xeral sern s unha lembranza en
poucos anos. E non se trata s de que os combustbeis sexan cada vez mis
caros senn que a situacin econmica de moita xente far aconsellbel reducir considerabelmente ou prescindir totalmente do gasto das vacacins, ou
mesmo que a nova vida que levemos apegados se cadra a unha explotacin
agrogandeira familiar, dificulte ausentarse durante moito tempo do lugar
onde vivimos, sempre e cando ese traballo non o cubra outra parte da familia ou da comunidade onde esteamos integrados. Pensemos nas vacacins
que podan ter antes da industrializacin os nosos avs e bisavs... Non eran
moitas nin moi lonxe, se que tian algunhas, non ? Se cadra podan facer
algunha excursin de vez en cando praia, ou casa duns familiares noutra
zona non moi afastada do pas, e sempre deixando algun da familia ao cargo
dos animais e do coidado da casa. Hoxe en da podemos pensar en maneiras
se cadra algo mis flexbeis, sempre contando coa cooperacin dos nosos familiares e vecios.
E, no fondo, se logramos que a nosa nova vida sinxela e apegada ao local sexa
suficientemente enriquecedora para ns (vid. o apartado adicado a Buscar
un lecer de baixo consumo enerxtico), probabelmente desapareza primeiro
a necesidade de fuxir periodicamente a outro lugar, tan tpica das alienadas
sociedades urbanas e industriais, e que tamn , en boa medida, froito do
marketing turstico. Se cadra as nosas escapadas no futuro sern entn mis
ben para visitar amizades e parentes que para desconectar da nosa rutina coti
en destinos afastados e supostamente exticos34. Na medida en que se vaia
configurando unha vida local rica e satisfactoria no terreo social e do lecer,
chea sempre de cousas interesantes que facer, reducirase probabelmente ao
mnimo o desexo de viaxar.
34
Non infrecuente que os clientes do turismo de masas actual viaxen a un pas que est a milleiros de quilmetros do seu lugar de residencia para pasaren boa parte da sa estancia sen sar da discoteca, piscina e bar
dun hotel idntico ao hotel desa mesma cadea que teen preto da casa. Que ten iso de extico?
134
Economa
Recuperar valores que apoian o aforro
A frugalidade/austeridade e mais o aforro sern uns dos valores tradicionais

que recuperar (vid. outros en Transformacion tica e por todo o texto da Gua).
Por desgraza, a palabra austeridade e o concepto de austero estn a ser deturpados por certos gobernos que baixo esa etiqueta venden ao pblico polticas
que consisten en recortar dos servizos pblicos para dedicar o dieiro de todos
a outros fins que s benefician a uns poucos. Pero non, sermos austeros non
iso; lembras o devandito sobre a batalla das palabras? Outras palabras que
poden definir este positivo valor, e s que anda non lles trocaron o significado
son: frugalidade, sobriedade, moderacin, contencin... Podemos reivindicar
unha delas con connotacins mis positivas e menos deturpada, como frugalidade, e que nos remite a unha moderacin no consumo sen renunciarmos
alegra e o bo vivir.
A conservacin dos obxectos, reparando, reutilizando, reaproveitando e reciclando tamn ser un valor tradicional moi necesario e que mesmo nesta fase
actual do descenso enerxtico est xa a dar p a novos servizos e negocios, xa
que hai persoas que teen mis habilidade ca outras para estas reparacins
que poden ser un tanto complexas se falamos de elementos tecnolxicos, por
exemplo. Polo tanto estas persoas poden ofrecer esas habilidades sa comunidade como un medio de vida ou cando menos, de obteren uns ingresos
adicionais.
Consumir menos, vivir mellor
Consumir menos non quere dicir vivir peor: pode ser mesmo todo o contrario!
De a o ttulo dese utilsimo libro de Toni Lodeiro, Consumir menos, vivir mejor,
que xa temos mencionado. Vexamos o problema como oportunidade e redescubramos outro modo de vida mis satisfactorio. Fagamos da necesidade,
virtude, e ollemos o futuro coma aquel personaxe dO cervo na torre:
A min unha gran abundancia non lle o que mis me leva a vida. En
habendo que comer e vestir, se as cousas estn ben ordeadas, vvese ben. O
que mis me gusta que haxa igualdade e xustiza. A desigualdade inxusta
moito mis mala de aturar c pobreza ben repartida.
Maximizar ingresos
Aproveitar os ingresos mentres os teamos
Hai que aproveitar agora para obter todos os ingresos posbeis, porque nos
van facer moita falta para o futuro e seguramente as vas de ingresos que
poidamos ter agora irannos quedando mis restrinxidas a medida que avance
o colapso da economa. Pode ser difcil combinar isto con outros dos nosos
consellos, pero hai que buscar a maneira, se ves que a hai para ti ou para a ta
135
que facer?
familia. Meter horas extra para obter mis ingresos pode significar restar horas das que precisas para prepararte noutros terreos, pero pensa se che pode
compensar ese tipo de medidas ou outras que che permitan aumentar algo
os teus ingresos actuais. Hai que procurar un equilibrio, un reparto ptimo do
teu tempo con estes obxectivos moi claros en mente. Se cadra podes unir esta
idea coa de aprender un novo oficio e ir alternando ou investindo horas do teu
tempo libre para comezares unha nova actividade que che vaia dando algn
ingreso extra xa desde agora.
Ese dieiro extra pode servir simplemente para aforralo para os peores momentos, ou ben para investir en cousas que nos fagan verdadeira falta e financiar dalgunha maneira aspectos da nosa transicin persoal e familiar que
custen cartos. Tamn pode servir, obviamente, para pagarmos dbedas que
poidamos ter, algo que ningun vai querer ter nos tempos que veen, como
veremos en breve.
Aumentar as posibilidades da empresa para a que traballes
Unha va para mellorar o teu nivel de ingresos pode ser contribur supervivencia da empresa para a que traballes. Se difundes al o Peak Oil falando cos
teus compaeiros, compaeiras, e xefas ou xefes podes animar a que tracen un
plan de adaptacin ao Teito do Petrleo, que permita ta empresa ser unha
das que mellor sobreviva s sas consecuencias e que mesmo poida progresar
nese contexto, ofrecendo servizos que sern demandados nese contexto, e
traballando con fornecedores que non dependan do petrleo (vid. o captulo
que adicamos nesta Gua a Que facer? Medidas para pequenas empresas). dicir,
buscarlle o aspecto lucrativo ao Peak Oil, anda que poida soarnos inmoral.
Pero ese lucro pode significar a sostibilidade econmica da empresa na que
traballes e as, indirectamente, unha axuda ta propia resiliencia.
Est claro que uns sectores van resistir as consecuencias do Teito mellor ca
outros (EVE, 2008); e dentro de cada sector, unhas empresas estarn mellor
preparadas ca outras, que tern que pechar en nmero nunca antes visto en
ningunha das crises cclicas da historia do capitalismo. Por que non axudar a
que a empresa na que traballas sexa unha das que mellor resistan este cambio
de paradigma econmico? Seguramente non che ser doado pola falta de percepcin social acerca do fundamento da crise actual, e polas inercias implcitas
en calquera organizacin, sobre todo as orientadas ao beneficio a curto prazo
como son as empresas capitalistas e nas que as decisins se tomen de maneira
xerrquica e non cooperativa. Pero se o exps como unha estratexia dirixida
ao aforro (combustbeis e outros materiais mis caros) ou ao posicionamento
anticipado no mercado fronte s novas oportunidades de negocio que van
xurdir, ou diferenciacin competitiva con respecto competencia, se cadra
ters mis oportunidades de ser escoitada/o e as tas recomendacins se apliquen e melloren a resiliencia da ta empresa.
136
Economa
E se ti es a ta propia xefa ou xefe ou traballas para unha cooperativa, entn

que dbida cabe de que o tes moito mis doado para poer en marcha esta
adaptacin! Esta Gua e outros materiais de referencia acerca do aspecto empresarial da adaptacin ao Peak Oil que figuran na nosa bIblIOGRAfA deberan
darche boas pistas para reorientares o teu/voso negocio.
librarnos de dbedas
Cancelar hipotecas e outras dbedas (ou reducilas ao mnimo que poidamos)
Na lia do que xa levamos dito, cando os nosos gastos aumentan por culpa da
inflacin e do transporte e con alimentos cada vez mis caros, temos menos
dispobel para pagar dbedas. Xa que logo, o ltimo que queremos ter que
pagar cotas mensuais de calquera tipo de crdito.
2.6.3 LIBRARNOS DE DBEDAS
17
Todo o
demais
Comida e
gasolina
Todo o
demais
Pagamento
das dbedas
Pagamento
das dbedas
Orzamento con prezo

baixo do petrleo
Comida
e
gasolina
Orzamento con prezo

alto do petrleo
Fig.
Se temos
dbedas,
aoorzamento
medrar a parte
do noso orzamento
adicamos
comida
e transporte,
Ao17:
medrar
a parte
do noso
que adicamos
a comida eque
transporte,
seatemos
dbedas,
vai vai minguar a
nosa
capacidade
pagar todos
demais
gastos.
Fonte:gastos.
Gail Tverberg.
minguar
a nosade
capacidade
de os
pagar
todos
os demais
Fonte: Gail Tverberg.
O progresivo colapso do sistema financeiro actual (Doldn, 2011c) estase a cebar cos mis dbiles, e unha hipoteca nun posbel contexto de hiperinflacin
e paro masivo pode acabar deixndonos sen nada, ou mis ben, sen ningunha
posesin pero cunha dbeda que non nos perdoarn! mellor adiantarse e
facer agora as mudanzas precisas, anda que sexan difciles; despois pode que
sexan sinxelamente imposbeis.
Para moita xente xa pode parecer imposbel agora mesmo cancelar a sa hipoteca. moita a xente que, tras o estoupido da burbulla inmobiliaria, pose
vivendas valoradas en menos do que anda deben ao banco. Dado que en
Espaa non se acepta a dacin en pagamento, a situacin moi complicada
e das mis difciles de abordar entre todas as que tratamos neste libro, mais
cada familia deber sopesar todas as alternativas, por duras que parezan, unha
vez advertidos do futuro que se achega. Se cadra anda posbel vender a un
137
que facer?
Sen ter cada vez mis enerxa a economa non pode medrar e o sistema financeiro colapsa.
prezo suficiente para cancelar boa parte do crdito. O que semella sumamente
arriscado pensar que os pisos (e as casas) han volver subir de prezo no mercado e que hai que aguantar coa hipoteca un pouco mis para non malvender.
Pescudemos a que prezo se estn a vender os poucos pisos que se vendan
nestes tempos na nosa zona e que sexan de caractersticas equiparbeis ao
noso: chegaranos para cancelar a hipoteca se vendemos a ese prezo? Parece
sumamente improbbel que no contexto que vimos describindo os pisos nas
cidades vaian volver valer o que valeron hai uns anos. Outra cousa diferente
se posumos unha casa nunha vila, cun terreo cultivbel, ou mesmo unha pequena granxa ou finca edificbel de caractersticas interesantes (auga, terreo,
localizacin) segundo o descrito en O hbitat idneo para vivir sen petrleo.
Nese caso anda se podera pensar nunha revalorizacin da propiedade cando
a xente comece a abandonar as cidades para retornar ao campo, anda que
tampouco cho podemos asegurar con rotundidade, xa que son demasiadas as
incertezas en canto posbel valoracin econmica dos bens nun contexto de
colapso financeiro.
Tampouco perdamos de vista que as dbedas que non paguemos ns, pasarn probabelmente aos nosos fillos e fillas. E que en moitos casos ns mesmos
viviremos escravizados por elas e nas mans dos bancos durante o resto das
nosas vidas!
138
Economa
Unha posbel sada para algns ser, como vimos suxerindo, vender a un prezo suficiente para cancelar a hipoteca. Se non nos resta despois diso dieiro
dabondo para mercar ningunha casa axeitada, coas caractersticas que recomendamos e que che interesen, unha opcin pode ser una casa compartida
no campo con amizades ou familia en situacin semellante, en alugueiro ou
mercndoa entre todos, se cadra baixo algunha figura xurdica comn (comunidade de bens, cooperativa e outras) que nos facilite tamn outras operacins
econmicas adicionais como as que propoemos noutros apartados da Gua.
Aforrar
Gardar ben os aforros
Unha vez que xa non teamos dbedas, convn aforrar ao mximo para os
tempos peores que han chegar no futuro ao tempo que evitamos gardar eses
aforros en entidades bancarias que, tarde ou cedo, poden colapsar ou sufrir un
corralito. Unha caixa forte pode ser un bo investimento, anda que mis barato e probabelmente tanto ou mis seguro procurar un lugar inusitado,
discreto e seguro onde gardar os cartos ben protexidos.
E se non queres ou por algunha razn non podes prescindir das entidades
bancarias, procura manter en todo momento nas tas contas correntes o
mnimo saldo imprescindbel para pagares recibos, tendo o coidado de non
poeres todos os ovos no mesmo cesto: dicir, non ter todos os cartos nunha
nica entidade.
Buscar onde materializar os aforros
De todos xeitos os cartos non son a mellor maneira de manter os nosos aforros
neste contexto, porque a situacin financeira pode derivar por camios que fagan que perdan moito do seu valor (ou todo!)35. As que anda que manteamos
algns centos ou milleiros de euros a bo recado, convira ir investindo o que
aforremos en cousas mis slidas e que nos resulten tiles para combatermos
as dificultades do futuro pospetrleo. Neste documento mencionamos algns
destes valores slidos: por exemplo terras cultivbeis ou medios de autoabastecemento enerxtico ou de transporte non dependentes do petrleo. Investir
en ouro e outros materiais preciosos como algns recomendan, pode parecer
tentador pero moi arriscado (son doados de roubar, ao contrario que unha
leira no monte, por exemplo) e ao final non teen unha utilidade prctica en si
mesmos, e s en todo caso como medio de intercambio. Antes de investir
35
Calculouse que aproximadamente o 90% do dieiro que circula polo mundo non ten soporte en ningunha
riqueza real. Esta situacin que algns denominan de riqueza pantasma (vid. por exemplo David Korten
entrevistado en Goodman & Gonzlez, 2009) insostbel e, tarde ou cedo, de cada 100 euros s quedarn
probabelmente 10 euros de valor real.
139
que facer?
os nosos aforros en algo, avaliemos o que nos vai fornecer nun contexto como
o que describimos, e se seguro de manter ou doado (e atractivo) de roubar.
Nun sentido de aforro colectivo, autores como Bill Mollison (1988, cap. 14) defenden a posta en marcha de institucins financeiras locais: segundo as sas
estimacins abonda con que nunha poboacin haxa a partir de cen persoas
activas producindo ingresos para poder dar soporte a unha entidade financeira local (cooperativa de crdito, por exemplo). Iniciativas que xa levan tempo
funcionando entre ns, como a Caixa Rural Galega, Coop54, AIS O Peto ou
Fiare, son diferentes tipoloxas de institucins financeiras de base popular das
que tomarmos exemplo ou nas que directamente participar. Noutros lugares
e na nosa propia historia poderemos atopar anda mis modelos de interese, que debern ter, imprescindibelmente, unha carta de principios ticos e
unha serie de restricins baseadas neses principios, pois sen elas calquera
institucin financeira pode constitur un perigo e unha debilidade para unha
comunidade. Con todo, existen importantes limitacins legais a este tipo de
iniciativas no marco lexislativo espaol, que comentaremos mis adiante no
apartado Medidas municipais: Economa > Crear unha entidade financeira local
no captulo adicado a Que facermos? Medidas para administracins locais.
Investir os aforros en construr iniciativas pospetrleo
Tamn moi interesante apoiar economicamente iniciativas locais, ticas,

responsbeis, e que sexan positivas para o futuro pospetrleo na ta localidade. Se non existen... por que non axudares ti a crealas? Pode ser a mellor
maneira de investir os teus aforros co obxectivo de aumentar a resiliencia da
comunidade, co cal os intereses dese investimento non s sern monetarios,
senn tamn sociais, e repercutirn positivamente no teu futuro non s polos posbeis beneficios directos da iniciativa senn porque contribuir a crear
unha comunidade mis prspera e iso tamn vos beneficiar indirectamente
a ti e mais aos teus. Unha empresa (baixo calquera forma xurdica, mesmo non
lucrativa) preparada para o descenso enerxtico e que forneza produtos necesarios na sa contorna, non soamente axudar a que as necesidades da poboacin estean cubertas, senn que crear fluxos econmicos de proximidade
que repercutirn na zona, crear autntica riqueza no lugar, ofrecer postos de
traballo, crear seguridade para moita xente, poder facilitar un traballo mis
satisfactorio, e outros beneficios directos e indirectos. Para ideas deste tipo nas
que poderiamos investir, vxanse outros apartados da Gua como Buscar un
oficio non dependente do petrleo > Traballos en comn e Relacins sociais e
accin comunitaria.
140
Economa
As economas da era pospetrleo sern locais e centradas nas necesidades bsicas de cada comunidade.
Mercar local
Mercando nos comercios locais e contratando profesionais da ta zona estars

axudando a fortalecer unha rede que ser vital no futuro cando non poidas
permitirte acudir a fornecedores de fra, ou simplemente estes deixen de chegar ta zona. Xa temos dito que isto vital no sector da alimentacin, pero
tamn precisamos outros servizos para asegurar o noso futuro.
Ademais lembra: canto mellor lles vaia a eles, mellor che poder ir a ti se te dedicas, como recomendamos, a satisfacer necesidades destas e outras persoas
da ta contorna. Nun futuro de relacins econmicas locais a prosperidade
das tas vecias e vecios axudar ta propia prosperidade.
Manterse informada/o
Cmpre que nos manteamos informados do que pasa na realidade econmica (e tamn social, poltica, enerxtica...), lendo medios de comunicacin
cunha ollada crtica e, a ser posbel, que sexan conscientes do Peak Oil e do
colapso, ademais dos medios de comunicacin de masas do sistema. Na
seccin de Outros recursos tiles en Internet atopars algunhas fontes de
informacin tiles, como por exemplo o agregador de noticias http://www.
141
que facer?
Cenit-del-Petroleo.info que rene moitas delas. As serache mis fcil actuar

a tempo para tomar determinadas medidas e ser consciente de como van
evolucionando as diferentes fases do colapso (Turiel, 2010b), que non vai ser
speto nin simultneo en todas partes, senn progresivo, por etapas moitas
veces con aparente pouca relacin coa cuestin enerxtica, e vai ser asimtrico
e asncrono, dicir, vai ir por barrios, sufrndose mis e antes nuns pases e
rexins ca noutros.
Por suposto hai que compartir no noso crculo, na nosa comunidade, as principais noticias que nos vaian chegando por estas vas, para que todos compartan unha mesma base de coecemento sobre a cuestin para poderdes actuar
colectivamente nas reas que precisedes. Sacares estas noticias en conversas
cos teus vecios e poelas no contexto do descenso enerxtico e do colapso
da industrializacin pode axudarche no proceso de concienciacin motivadora do que estamos falando nesta Gua.
Non menospreces a importancia da informacin para responder axeitadamente e a tempo ao devir dos acontecementos, e procura apoiar e promover
os medios de comunicacin alternativa que falen do fondo enerxtico dos
diversos aspectos da crise e das necesarias mudanzas, que pescuden e ofrezan informacin vital para a transformacin social, mesmo implicndote nas
organizacins que os fan posbeis. Ti tamn podes botar unha man enviando
cartas aos principais xornais, poendo en evidencia a sa visin de aqu non
pasa nada e imos sar da crise e volver ao de antes cun pouco de esforzo por parte
de todos. Tamn podes usar Internet para deixar comentarios ao p das noticias, escribir posts nun blog persoal e mensaxes nas redes sociais online. Busca
informacin relevante, transfrmaa en coecemento til a partir da base que
che damos nesta Gua para interpretar o que est a pasar e o que nos espera, e
difndea ao mximo sobre todo na ta comunidade local. Non esquezas que
unha moi boa alternativa aos mass media a conversa en comunidade.
Integrarse na economa alternativa
Apuntarse a bancos de tempo, participar en sistemas de troco e de moeda
complementaria
Este tipo de alternativas son moi tiles en tempos de crise, como se leva demostrado en diversos momentos da era industrial e capitalista en moitas partes do mundo. E nunha crise de civilizacin como a que vivimos, que seguramente rematar por esnaquizar o insostbel sistema monetario internacional,
estes sistemas econmicos alternativos poden resultar vitais para manter unha
economa de subsistencia que permita sar adiante a moitas familias, e para
facilitar os intercambios econmicos e a satisfaccin das necesidades bsicas.
142
Economa
Todos os habitantes do planeta imos seguir precisando comida, auga potbel,

un lugar onde vivir, iluminacin, comunicacins, transporte, seguridade, servizos mdicos... e moitos pode que tean que facelo sen ter acceso a ingresos en
moeda oficial, aforros ou tan sequera a unha economa formal, ao non teren un
emprego. En moi diferentes lugares do mundo e en diferentes momentos da
historia, comunidades humanas moi extensas tiveron que desenvolver estas
alternativas de maneira organizada ou improvisada e pode volverse facer
nun escenario de colapso mis ou menos drstico, mis ou menos acelerado,
das economas. Para isto sern vitais a economa informal, o troco e outras alternativas econmicas.
Combinar a economa convencional e a alternativa
Como xa suxerimos anteriormente, podemos comezar desde xa mesmo a

experimentar neste terreo da economa alternativa anda que teamos un emprego pago en moeda oficial. As gaaremos experiencia e teremos un complemento que, se cadra, o da de ma se ha converter na tboa de salvacin
da nosa economa domstica.
Promover ao noso redor unha economa alternativa
Ser til para consolidar sistemas de intercambio resilientes favorecermos que

nos comercios, empresas e profesionais da nosa localidade se acepten e difundan medios de pagamento alternativos: troco, horas dun banco de tempo,
moedas complementarias...
Coa fin da industrializacin, boa parte da actividade econmica ser transferida progresivamente ao sector non-monetarizado e informal da economa.
Os mltiples proxectos de tipo comunitario que propoemos ao longo desta Gua han precisar un apoio econmico. Bill Mollison (1988: 532) suxire un
modelo baseado no que denomina a lei do retorno da natureza, no que os
propoentes dun determinado proxecto ou da adquisicin dun determinado
equipamento para a comunidade paguen por el, mentres que seran os usuarios dese servizo ou elemento os que pagaran unha modesta cota por uso,
dicir, as persoas que propoen, pagan o capital, e as que fan o uso, pagan o
custo. Isto vira sendo como compraren o equipamento para eles e despois
alugrllelo aos demais cunha tarifa por horas ou das. Poderase analizar a
aplicabilidade dese modelo cuxo obxectivo combinar modestia e responsabilidade para asegurar a viabilidade dos sistemas comunitarios dentro da
idiosincrasia galega.
Buscar reas de actividade econmica alternativa
Deberemos pasar a ser mis autoprodutores e mesmo produtores para outras persoas, no canto de meros consumidores. Nas seccins de Educacin e
143
que facer?
formacin e noutros apartados da Gua atopars reas de actividade nas que
poderemos ofrecer produtos e servizos alternativos para os nosos vecios.

Poder resultar en moitas ocasins algo a medio camio entre un autoemprego a tempo parcial e un hobby remunerado.
Compartir os bens particulares
Outra mudanza clave ser pasar da mentalidade industrial-consumista de preciso algo vouno comprar, de preciso algo vou ver quen mo pode deixar/
dar e o seu necesario reverso: teo algo (que non uso, ou que non uso sempre)
vou ver quen o pode precisar. dicir, volver ao compartir comunitario que sempre se practicou entre amizades, familiares e vecianza, hoxe moi minguado
sobre todo nos mbitos urbanos, como consecuencia lxica da rotura do tecido social que promove, no seu lucro, o sistema capitalista e de consumo. Os
obxectos que compartir poden inclur desde ferramentas ata roupa, pasando
por todo tipo de tiles. Na medida en que teamos este costume recuperado e
estendido na nosa comunidade, precisaremos menos cousas e menos dieiro
para conseguilas ( dicir, dependeremos menos da sociedade de consumo),
ademais de afianzarmos lazos persoais (vid. A importancia da comunidade).
Podera ser til, sobre todo en comunidades dun nmero importante de persoas, que algun levase un rexistro de quen ten na sa casa certos obxectos
de especial interese ou utilidade prctica, de tal maneira que calquera persoa
que os precisar nun momento dado soubese que acudindo a esa listaxe pode
localizar axia quen llo pode emprestar. Para os obxectos que xa non se precisan e se queren poer de maneira permanente a disposicin da comunidade
pode facerse unha cousateca nun local comunitario (vid. Proposta de ndice de
recursos locais).
Liberar algun da familia para a autosuficiencia
Pode ser unha idea til liberar polo menos un dos membros da familia de
traballar a tempo completo para o mercado laboral para que poida facelo na
economa domstica ou comunitaria, dicir, principalmente para cultivar a
comida e contribur autosuficiencia familiar a todos os niveis posbeis mencionados neste texto. Ou tamn se pode conseguir o mesmo efecto liberando
parcialmente a todos ou varios dos membros que traballen, anda que multiplicar as solicitudes de reducin de xornada pode reducir a viabilidade da
idea, xa que moitas empresas pode que non estean dispostas a permitir esas
reducins. As e todo, cuestin de falalo na familia e probar as posibilidades
que temos.
Desde logo ese membro liberado (ou membros) que quede na casa non ten
por que ser unha muller, como era tradicionalmente. Hoxe en da, coa maior
participacin das mulleres no mercado laboral industrial e de servizos, e coa
144
Economa
maior presenza dos homes nos labores domsticos, podera ser mis interesante que quen quedase na casa fose un home. Tamn posbel pensarmos
en excedencias ou nun reparto temporal das tarefas e do traballo asalariado,
e uns das semana encargarse unha persoa e outros, outra; ou dependendo
da estacionalidade dos empregos e das tarefas, facelo un uns meses, e outra
outros. dicir, coidemos de non estabelecer divisins sexuais das actividades
e de procurar a solucin que funcione en cada familia, en cada parella, sen
apriorismos nin prexuzos, nin pensar en que as reparticins de funcins que
estabeleza unha familia, ou nin tan sequera a maiora das familias, se poden
extrapolar directamente a outra.
hora de tomar este tipo de decisins, tamn hai que procurar desprendrmonos dos xuzos de valor propios da era industrial e capitalista, para a que
o labor na casa (rural ou urbana) vale menos do que o traballo fra, cando en
realidade pode e debe ser moito mis vital o labor domstico. Antigamente
non exista tanta diferenza e aprecibase de maneira moito mis equivalente
a persoa que laboraba na terra, na casa, ao coidado de cativos, vellos e enfermos, con respecto que tia un oficio. Parte do cambio de mentalidade
con respecto ao concepto do traballo (asalariado, contraposto ao labor, non
asalariado) e do dieiro debe pasar por esa revalorizacin do que se fai e das
persoas encargadas de o facer (vid. O cambio interior).
Co tempo, pode que xa non precisemos tantos ingresos, unha vez estabelecido o noso novo modo de vida de consumo reducido e mxima autosuficiencia,
e entn pode que abonde con que unha soa persoa da familia traballe fra
durante un par de das semana para conseguir o dieiro que faga falta para
adquirir cousas que non sexamos capaces de producir, ou mesmo que poidamos renunciar completamente ao traballo asalariado, se nos bastan outro tipo
de intercambios locais comunitarios non monetarizados. Porn, resulta difcil
pensar en que non haxa que pagar cada ano algns impostos en moeda oficial
ao Estado, polo menos mentres este exista. Poderiamos pensar en loitar politicamente porque o pagamento deses impostos fose admitido en especie ou
mesmo en servizos comunidade, co cal conseguiriamos que desaparecese
case totalmente a necesidade de dispormos de dieiro.
Relacins sociais e accin comunitaria
A importancia da comunidade
Se as medidas que vimos mencionando conforman as accins que debemos

adoptar para aprendermos a vivir sen petrleo, o contexto de todas esas
accins necesariamente a comunidade. Na historia demstrase que existe
145
que facer?
unha relacin entre o factor comunidade (xente apoindose mutuamente) e a

pobreza material debida a recesins econmicas (Mollison 1988, 532).
Cando falamos de comunidade estamos a falar sobre todo de comunidade de
lugar, pois sern as mis relevantes de cara a construrmos un mundo mis local
tras a queda do petrleo, anda que outros tipos de comunidade tamn sern
sen dbida de moito valor: comunidades de interese, por exemplo, como pode
ser a conformada por todas as persoas que apoiaron a publicacin desta Gua,
que a len e a difunden, anda que non estean localizadas no mesmo ncleo
de poboacin; comunidades nacionais, tnicas ou lingsticas; relixiosas; de
parentesco; profesionais, etc. Anda que se cadra estoutras comunidades irn
perdendo peso a medida que o recuperen as comunidades locais, e seremos
mis cada vez da nosa tribo, antes que ningunha outra pertenza identitaria,
como foi no pasado.
Centrarmonos logo nas comunidades de lugar para salientar que en todas
as reas mencionadas importante contar co apoio de vecios (e amigos e
familiares) para podelas realizar en comn e apoindonos os uns aos outros,
fsica e psicoloxicamente, dicir, o coecido concepto tradicional da axuda
mutua (Kropotkin, 1902). Explcanos J. M. Greer (2008, 155) que
Coa era do petrleo veu o solpor da comunidade a travs de todo o mundo
industrial e o nacemento da sociedade de masas composta por individuos isolados unidos sociedade mis ampla soamente por interaccins
econmicas.
Xa que logo, coa fin desa era debe retornar a comunidade ao centro das sociedades humanas postindustriais, e cada unha e un de ns comprender que o
noso benestar vai depender do ben que funcione a nosa sociedade local. Sen
comunidade, o ser humano s pode aspirar, como moito, mera supervivencia: o resto de necesidades humanas bsicas precisan da comunidade para a
sa satisfaccin. oportuno lembrarmos aqu a coecida pirmide de Maslow
das necesidades humanas36, para nos dar conta ata que punto precisamos dos
demais para satisfacelas (de menos a mis imprescindbeis):
1. Autorrealizacin.
2. Estima / respecto.
3. Amor / afecto / sentimento de pertenza.
4. Seguridade.
5. Necesidades fisiolxicas inmediatas.
Cando falamos de comunidade facmolo no sentido fsico (comunidades de

lugar) pero tamn nun sentido que non ten por que cadrar co fsico ou co
36
http://es.wikipedia.org/wiki/Pirmide_de_Maslow
146
xeogrfico: as persoas que comezamos a transformar a nosas vidas para vivir

sen petrleo podemos conformar, como apuntabamos anteriormente, o que
chamariamos unha comunidade de interese. A nosa intencin axudar a que
ambos os dous tipos de comunidades conflan e se complementen, dicir,
que haxa moitas comunidades fsicas que avancen na preparacin para a vida
pospetrleo ao tempo que se interrelacionan por medio doutra comunidade
a nivel galego e mesmo mundial de pioneiros da transicin enerxtica.
Como ferramenta para axudar formacin dese segundo tipo de comunidade
no pas esta Gua ser continuada cunha comunidade virtual ou foro en Internet,
como xa anunciamos (O impacto psicolxico e social). De todos xeitos, a comunidade que realmente ter que protagonizar e concretar as mudanzas reais
ser, sen dbida, cada comunidade local fsica.
Cal debera ser o primeiro paso no aspecto comunitario da nosa adaptacin?
Antes de nada, deberas descubrir se existen iniciativas mis ou menos formalmente organizadas no teu contorno, sacando o tema nas conversas cos teus
coecidos, buscando por Internet... Non vas estar s/soa: cada da hai mis
persoas que estn adoptando medidas coma as que suxerimos nesta Gua,
conscientes do que se achega ou por outros motivos relacionados (partidarios
da vida simple, decrecedores, neorrurais, permacultores, ecoloxistas, desertores do mundo industrial e capitalista...). Pode que algunhas delas estean preto
de ti e che poidan servir de gua, referencia e apoio, e ti a eles, e que mesmo
poidades artellar algunha iniciativa en mancomn.
En calquera caso, sempre podes comezar interaccionando por Internet nalgn
dos foros e comunidades virtuais relacionados con estas cuestins e creando
un grupo local con amigos e vecios, ou a travs de convocatorias en locais
sociais da ta vila ou cidade, nos ateneos, nos centros sociais autoxestionados,
etc. Falemos nestes contextos do fondo enerxtico da crise, de cales son as
necesidades da nosa comunidade e como poder facerlles fronte nun futuro
como o que nos traer o Teito do Petrleo; promovamos actos nos que se difunda un modo de vida de baixa enerxa; difundamos en Internet os pasos que
imos dando para animar a outros colectivos a camiar na mesma direccin,
creemos grupos pioneiros na nosa aldea, barrio, cidade ou bisbarra. Comeza
polos teus amigos e vecios explicando as medidas que estades a adoptar na
ta familia e por que o facedes. A propia difusin do problema no teu entorno
hache axudar a prepararte a ti e aos teus, porque canto maior sexa o nmero de persoas da ta vecianza e das tas amizades que sexan conscientes e
comecen a actuar, teredes unha comunidade mis preparada, mis resiliente.
Este texto pdeche servir de apoio para esa difusin, as como os recursos que
mencionamos ao final.
E se conseguides tamn implicar a autoridades locais, empresariado, organizacins, colexios, etc. ...moitsimo mellor! Comezade escribindo a alcaldes e
147
que facer?
alcaldesas, tamn aos representantes dos grupos polticos de oposicin municipal, e solicitdelles xuntanzas para explicarlles mis polo mido o problema
e informalos de que as mudanzas que propoedes sern dirixidas pola base
social, pero que sera moi interesante contar co seu apoio desde o concello.
Se o voso concello xa aprobou algn marco para estas accins, como fixo o
de Teo en 200937, aproveitdeo e apoiade que se vaia enchendo de contidos
prcticos.
Non esquezas que boa parte das medidas que suxerimos nesta Gua poden
resultar practicamente imposbeis de realizar para unha familia illada, abafada polo traballo, os labores da casa, o coidado se cadra de cativos, persoas
maiores ou dependentes... Se ese o teu caso, posibelmente a nica maneira
de poder poer en prctica a ta transicin persoal e familiar sexa buscar a
creacin dun pequeno grupo de apoio mutuo para a resiliencia (ou como o
queirades chamar) a partir dos amigos e familiares (mellor canto mis preto
de ti vivan) que estean concienciados da necesidade de irdes poendo en
marcha estas mudanzas de maneira progresiva e en grupo. Deste xeito, o que
unha familia vaia facendo servir para aforrarlle moito tempo seguinte, e os
problemas que estas atopen, axudarn a facelo mellor terceira. Lerdes todos
esta Gua, comentala e terdes xuntanzas de convivio e de debate, de posta
en comn dos pasos que cada quen vai dando, pode ser a maneira de sacar o
mellor partido do tempo e experiencia dos que dispoades entre todos. Isto
podera complementarse coas experiencias doutros grupos semellantes que
se vaian conformando por toda Galiza e cos que poderedes contactar por medio dos foros que poremos en marcha en http://Galiza.PosPetroleo.com. Pero
tampouco esquezamos que buscar a transicin en grupo non nos exime da
responsabilidade de termos que mudar ns primeiro, ou en todo caso ao
mesmo tempo c grupo.
Teimaremos unha vez mis: o factor comunidade ser crucial para evitar as
peores consecuencias dos diversos colapsos asociados ao Teito do Petrleo;
ha ser, se cadra, o factor mis importante de todos. A nova sociedade que
deber substitur a sociedade capitalista-industrial, inclundo o seu aspecto
econmico, non funcionar a menos que consigamos un elevado nivel de responsabilidade social, de axuda mutua, de preocupacin polos demais e polo
ben comn, un alto nivel de comunidade, en definitiva, que implicar a recuperacin de todo un conxunto de prcticas comunitarias habituais no pasado
de todos os pobos e a reconstrucin, moitas veces, das propias comunidades
esfareladas durante as dcadas da industrializacin. Bill Mollison (1988, 506559) explica que a tarefa mis urxente para a nosa especie a constitucin de
grupos cooperativos de persoas que se impliquen no uso tico e sustentbel
37
http://www.vesperadenada.org/lugares-pospetroleo/5-teo-sen-petroleo/
148
da terra e dos seus recursos, xa que non podemos deixar ese labor aos gobernos nin industria por unha sinxela razn: permitiren que a xente se autoorganice na procura do seu alimento, enerxa e vivenda significara para eles perder
o poder para a controlaren. Na sa opinin, o segredo para que isto tea xito
dar xuntado nunha zona, suficiente xente con sentidio (Mollison 1988, 514).
A organizacin estadounidense Community Solution fala dunha estratexia
baseada nos 2 ces: Curtailment (restricin, recorte, diminucin38) e Community
(comunidade). E as : ademais do que poidamos reducir no noso tren de vida
para adaptarnos preventivamente s consecuencias do Peak Oil, tecermos e
fortalecermos relacins sociais anda mis indispensbel. No fondo estamos
a falar de reconstrurmos a cohesin da sociedade civil esmagada por dcadas
de consumismo individualista e de exuberancia enerxtica, e de recuperarmos
ao tempo a cultura que a mantia unida e en equilibrio coa biosfera. A supervivencia como individuos ou familias illadas nos tempos por vir ser algo sumamente difcil, insistimos. Debemos desandar desde o actual individualismo
da sociedade consumista capitalista, para volvermos recuperar as prcticas do
apoio mutuo tradicionais do mundo agrario ou dos barrios obreiros. Os nosos
pais, nais, avs e avoas saben seguramente moito disto, e nas sas historias e
no que anda conserven dese modo de vivir e de considerarse parte inseparbel dunha comunidade local temos moito que aprender para aplicalo desde xa
mesmo. Fainos moita falta.
Comeza preguntndote: xa coezo as persoas da mia vecianza? Xa me implico en asociacins locais? Ampla todo o que poidas o teu marco de relacins
sociais de proximidade, e vainas construndo axia, pois sern vitais nos tempos que estn por vir. Inviste parte do teu tempo en construr a ta sociedade
local e en facelo desde parmetros conscientes da radical mudanza social que
imos protagonizar. E se non existen organizacins que poidan servir de base
para esta reconstrucin da comunidade local, preciso artellalas o antes posbel. Se cadra esta pode ser a medida mis importante de todas as que poidas
tomar despois de ler esta Gua.
As e todo, debemos advertir contra unha idealizacin da comunidade e, sobre
todo, das comunidades rurais, algo bastante frecuente entre a xente que pensa no retorno ao campo. Temos que ser conscientes de que imos atopar sen
dbida importantes problemas a nivel comunitario. A comunidade como ente
abstracto pode estar moi ben e ser unha meta vlida, pero a realidade coa que
temos que traballar a da de hoxe no lugar onde vivimos cada un(ha) de ns,
sexa cidade, vila ou aldea, seguramente distar moito dese obxectivo ideal,
debido a factores como:
38
O seu director, Pat Murphy (2008, 228), salienta a dimensin dese recorte: para o caso dos EUA cuantifcao
entre o 80 e o 90% do seu consumo actual.
149
que facer?
Atomizacin, desestruturacin das comunidades tradicionais, levada a cabo pola

cultura e estruturas capitalistas.
Visin do mundo moi diferente nosa a dos conversos do Peak Oil, baseada na
cultura de masas transmitida pola televisin e a publicidade ubicua. Alienacin das
masas.
Crenza maioritaria en que non dependemos da terra nin das relacins cos vecios.
Ideoloxizacin capitalista-industrialista.
Reticencias no rural ante os que veen de fra / da cidade.
Problemas lastrados por dcadas de convivencia sen dependencia mutua: odios,
carraxes, vinganzas, individualismo acrrimo, falta de comunicacin (vecios que
non se falan), etc. Antigamente haba un equilibrio entre as forzas centrpetas e
centrfugas nas comunidades e os conflitos non chegaban a destrur a convivencia
debido a que, no fondo, todos precisaban de todos, e existan mecanismos
comunitarios para aliviar esas tensins entre individuos e familias. Nas pasadas
dcadas eses mecanismos e esa dependencia mutua foron anulados e os conflitos
tiveron va libre para dominaren moitas relacins, nomeadamente no rural.
Erros no proceso de adaptacin da comunidade ou no de posta en marcha de
iniciativas comunais, como poden ser (Mollison, 1988: 532):
Insistencia na adopcin de consensos para todas as decisins (tirana dos
disidentes).
Acaparamento das decisins (tirana dos lderes).
Convivencia de demasiada xente en poucas casas (falta de privacidade).
Exceso de reunins.
Escasa preocupacin por xerar ingresos.
Levar mal as contas econmicas.
Mesmo se damos combatido axeitadamente estes atrancos, non podemos

asegurar que non vaia darse un trauma social de dimensins impredecbeis
cando a maiora dos habitantes da Galiza, tanto rurais como ex-rurais, comprendan que o sacrificio e adaptacins feitas durante as ltimas dcadas eran
un camio sen sada e que agora haber que volver vivir do que sempre se
viviu, pero en peores condicins e perdendo moitos anos das nosas vidas,
practicamente unha xeracin enteira, nunha transformacin social que non
serva para o futuro. A profunda carraxe que isto pode producir en moitas
persoas podera causar importantes conflitos tanto no mbito urbano como
no rural, e derivar en posicins negacionistas que abracen ofertas totalitarias
con tal de non asumir que hai que volver ao rural a vivir do que vivan as nosas
avoas e avs; determonos nesa cuestin noutro apartado da Gua (Un perigo
moi real). Se cadra, o antdoto para isto non pode ser outro que a creacin de
novas narrativas culturais que substitan en positivo a narracin do progreso
que agora se est a esborrallar. De a a importancia da adaptacin cultural
da que falabamos (Prepararnos para a nova educacin comunitaria dos mis
150
As comunidades debern encargarse de desear a sa adaptacin para a vida sen petrleo.
cativos > Novas historias para a transmisin da nova cultura), da educacin,
de construr a nova Galiza e cada unha das comunidades sobre narrativas que
curen ese trauma, que canalicen esa comprensbel frustracin xeracional cara
construcin e non cara destrucin, cara defensa do que nos queda, con
orgullo pola fortuna de anda o termos.
En resumo:
Consolida e ampla as tas relacins sociais na comunidade da que fas parte.
Redescubre que as persoas somos as nosas relacins: a amizade, a convivencialidade,
elevada a principal categora para a reorganizacin da sociedade (concepto de Illich
1973, citado en Hine 2013), o novo comn desde o que facer medrar todo.
Axuda a concretar dentro desa comunidade grupos conscientes do Peak Oil e que
artellen proxectos a prol da resiliencia, e axuda na medida das tas posibilidades
a financiar un fondo comn para poelos en marcha39.
S consciente da realidade cultural da que partes na ta comunidade, para te
apoiares e potenciares os aspectos tiles e sorteares os atrancos psicosociais que
vas atopar.
39
Se cadra ese fondo comunitario debera, nun momento dado, inclur unha cota por parte de todas as familias
para o mantemento dos servizos e infraestruturas da comunidade (Mollison 1988, 532).
151
que facer?
E non perdas de vista que a ta comunidade vai precisar (Greer 2008, 188),
antes que nada:
Organizacins locais. Segundo Mollison (1988, 533) esas organizacins deben ter
membros que cumpran estas funcins esenciais:
Funcin intelectual: desear, liderar, coordinar, levar contas...
Funcin fsica: levar a cabo as accins, os labores.
Funcin emocional: dar apoio emocional, apreciar, participar, inspirar.
Un grupo de xente que tea os coecementos para vivir sen produtos derivados do
petrleo.
Recursos para producir o alimento que precisa.
Iniciativas comunitarias de utilidade
Na lista que presentamos a continuacin tentamos recoller algns dos tipos

de iniciativas que vos poden resultar tiles a ti e mais ta familia para comezardes a dar pasos colectivamente cara s transformacins necesarias, e que
poders atopar en moitos casos, xa funcionando no pas:
Iniciativas de transicin (da rede Transition Towns ou semellantes).
Grupos pola sustentabilidade local.
Cooperativas de consumo.
Grupos de horticultura urbana.
Redes de sementes / Bancos comunitarios de sementes.
Grupos de afinidade para a vida sen capitalismo.
Ecoaldeas (en marcha ou en proxecto).
Proxectos colectivos de retorno ao campo.
Grupos de interesados na permacultura.
Bancos de tempo.
Sistemas de moeda complementaria.
Centros sociais autoxestionados.
Asociacins de vecios.
Crculos de resiliencia.
Asociacins pola recuperacin do saber e dos oficios tradicionais.
Escolas populares.
Grupos decrecentistas.
Grupos ecoloxistas.
Grupos pola autoxestin da sade.
Grupos de lactancia materna.
152
Grupos de voluntariado social.

Sociedades recreativas e culturais.
Grupos de coaprendizaxe e universidades populares.
Grupos para a conservacin e recuperacin da cultura tradicional.
Comunidades de montes veciais / Mancomunidades de montes.
Asociacins de custodia do territorio.
Grupos de apoio xurdico para o acceso terra.
Organizacins de base e grupos de investidores para unhas finanzas ticas.
Etc.
Por suposto moi interesante partir de entidades xa en funcionamento, anda

que non sexan exactamente pensadas para a cuestin da preparacin ante o
Peak Oil, algo que loxicamente, nunha sociedade moi escasamente concienciada (por non dicir nulamente consciente do problema), ser o mis comn.
dicir, seguramente ser preferbel que participemos nunha asociacin vecial,
e ir sacando al estas cuestins, facendo labor de concienciacin desde dentro e poendo en prctica pouco a pouco grupos que traballen a cuestin da
autosuficiencia e da resiliencia comunitaria, que tentar partir de cero e formar
unha asociacin nova con esas finalidades xa de partida. Isto teredes que avalialo cada unha e cada un de vs, coecendo primeiro que opcins hai na vosa
zona, que organizacins, con que filosofa, actividades, finalidades estatutarias
e que tipo de xente est participando e dinamizando. Se vedes unha oportunidade, por pequena que sexa, de utilizar eses colectivos xa implantados para
botar a andar estes proxectos, consideramos que preferbel. Tanto na Galiza
rural como na urbana imos encontrar moi diversas entidades que poden ser
interesantes como punto de partida da nosa preparacin a nivel comunitario.
En todo caso sempre haber tempo para crear unha nova organizacin que
aborde estes temas, con xente procedente dos colectivos preexistentes ou con
xente nova. E tamn ser fundamental o contacto entre este tipo de colectivos,
a constitucin de redes e alianzas, e a extensin mis rpida posbel das iniciativas pioneiras por todo o pas, fornecendo unhas a outras axuda e formacin
(Mollison 1988, 507).
Neste sentido, remataremos comentando un concepto que pode ser interesante no mbito urbano. Dado que na Galiza rural as comunidades locais, no
propio sentido da palabra, xa existen, anda que deban ser consolidadas e
reforzadas, xa temos unha boa base de partida a nivel de tecido organizativo
social mis ou menos formal. Porn, nas cidades moito menos frecuente que
as persoas que as habitan estean implicadas en colectivos de tipo local, neste
caso, en colectivos de barrio ou veciais. Por isto pode ser interesante tentar
artellar o que algns chaman comunidades urbanas ou aldeas urbanas, dicir,
tentar reproducir, adaptadas ao contexto urbano, as redes de apoio mutuo e
153
que facer?
cooperacin que anda persisten no noso rural, acompaadas dun renacer da

vida de barrio, inclundo o nivel econmico, e unha creacin de mltiples centros de actividade urbana (descentralizacin, cidade multipolar) procurando a
economa de proximidade. Como di Keith Farnish (2012, 340), se a ta decisin
realmente permaneceres na cidade, entn o concepto do que entendes por cidade vai ter que mudar completamente.
Como poer en marcha un grupo de transicin
Anda que cada contexto (urbano, vilego, de parroquia) ha ser diferente e mesmo os recursos e contactos ao alcance de cada un(ha) de vs tamn, se non
atopas colectivos preexistentes desde os que lanzar un grupo que avance en
comn cara preparacin para o descenso enerxtico, podes tentar o seguinte
proceso:
1.) Forma un grupio promotor cos teus amigos e amigas ou familiares que xa estean
concienciados. Pode abondar con que sexades inicialmente tan s das persoas,
pero un nmero ideal pode ser catro ou cinco.
2.) Falade con algn colectivo da vosa localidade para que vos ceda un local onde
proxectar algn dos vdeos de utilidade dispobeis en Internet, con conferencias,
documentais, entrevistas, etc. No web de Vspera de Nada podes atopar algns
recursos deste tipo, as como na nosa canle de Youtube: http://www.youtube.com/
user/VesperaDeNada
3.) Anunciade esa proxeccin e posterior debate con carteis pola vosa localidade,
mensaxes nas redes sociais e de correo electrnico, chamadas de telfono, etc.,
sobre todo vosa xente mis achegada. Remarcade na comunicacin que se trata
dunha convocatoria desde a base, por persoas interesadas e preocupadas pola
situacin. Usade tamn o foro posto en marcha por Vspera de Nada como recurso
para os lectores desta Gua en http://Galiza.posPetroleo.com
4.) O da da proxeccin repartide entre os asistentes algn material sacado de Internet
ou preparado por vs mesmos, tede a disposicin exemplares desta Gua no local
as como calquera outro material que vos pareza de interese para que as persoas
que asistan leven para a casa e consulten nos das posteriores e que os poida
animar a unirse ao grupo en formacin. Deixade escrito nese material un enderezo
electrnico ou telfono de contacto.
5.) Explicade aos asistentes claramente que o obxectivo que do encontro saia, entre
as persoas que queiran deixar os seus datos, un grupo que se comezara a reunir
semanalmente para se coecer e tratar de poer proxectos en marcha para a
preparacin persoal, familiar e da comunidade local. Os que non o tean claro e non
queiran deixar os datos, polo menos que leven algn papel cun email ou enderezo
web de contacto (pode servir o propio foro de Vspera de Nada, se non tedes web
de voso).
6.) A partir dese da, organizade nalgn local dispobel xuntanzas para poerdes en
marcha mudanzas do tipo das propostas nesta Gua e para consolidar un grupio de
apoio mutuo. Sera recomendbel que esas xuntanzas inclusen comidas en grupo,
154
En barrios, vilas e parroquias debern xurdir iniciativas para aumentar a resiliencia comunitaria e pola transicin cara a
un modo de vida pospetrleo.
onde se poderan compartir os produtos das experiencias de cultivo orgnico

que fose poendo en marcha o grupo, por exemplo. Unha das cuestins mis
prcticas e mis doadas de poer en marcha desde este tipo de grupos pode ser
a da coaprendizaxe de habilidades tiles para a vida pospetrleo. Para todo o que
se faga desde o grupo vai resultar moi importante dispoerdes dun local mis ou
menos permanente, compartido ou en exclusiva, cedido, alugado, okupado ou en
propiedade, onde realizardes todas as actividades que tean unha funcin difusora
da resiliencia na vosa comunidade. Seguramente teredes que falar con diversas
persoas e entidades por que non o propio concello? para conseguir ese local,
que cumprira que estivese ben situado para predicardes coa prctica e non obrigar
a xente a facer desprazamentos en coche para chegar a el.
En todo este proceso resultar inspirador contar cun libro como The Transition
Handbook, de Rob Hopkins, partes do cal estn traducidas ao casteln en
Internet40.
Hopkins (2008, 148), por exemplo, propn un proceso en 12 pasos para poer
en marcha unha iniciativa de transicin41:
40
https://sites.google.com/site/sinpetroleo/biblioteca/handbook
Dispobel online en casteln en https://sites.google.com/site/sinpetroleo/biblioteca/handbook/capitulo11
41
155
que facer?
1.) Formar un grupo directivo prevendo a sa posterior disolucin xa desde o

comezo.
2.) Concienciar a nosa comunidade.
3.) Poer as bases.
4.) Organizar un grande acto de lanzamento da iniciativa.
5.) Formar grupos.
6.) Usar a metodoloxa Open Space.
7.) Desenvolver manifestacins prcticas e visbeis do proxecto.
8.) Facilitar a Gran Reciclaxe Formativa.
9.) Construr unha ponte co goberno local.
10.) Honrar os vellos e vellas.
11.) Deixar que vaia para onde queira ir.
12.) Crear un Plan para o Descenso Enerxtico.
Para Bill Mollison (1988, 521), os obxectivos dun grupo local que poa en marcha as mudanzas precisas son:
Reducir a necesidade de ter ingresos monetarios, por medio do aumento da
autosuficiencia da comunidade.
Obter os ingresos dentro da propia comunidade, ata o punto onde sexa posbel,
aumentando o nivel de autoemprego e de ocupacins dirixidas a satisfacer
as necesidades bsicas da comunidade. Mollison (1988, 530) indica que a
autosuficiencia econmica dunha comunidade local pode acadarse en 5-7 anos.
Producir un excedente econmico.
Fornecer tamn a maior parte das necesidades non materiais da comunidade,
especialmente as de nenas e nenos e as relativas educacin e conservacin do
medio natural.
Desenvolver proxectos de tipo cooperativo e asociativo.
Segundo as estimacins de Mollison, abondan grupos de entre 30 e 200 casas/

familias para poder encargarse das sas propias necesidades bsicas mediante
estas estruturas e fixndose eses obxectivos, especialmente se dispoen de
capacidade de investimento de tipo cooperativo (coinvestimento). dicir, falamos dun tamao habitual do lugar ou aldea galega (nas zonas mis poboadas)
ou da parroquia (nas menos poboadas): de novo unha vantaxe para o noso
pobo, que xa dispn desas estruturas de poboacin bsicas desde as que reconstrur a resiliencia e a autosuficiencia.
Formas legais para os proxectos comunitarios
Para moitas das iniciativas comunitarias que estamos mencionando pode ser
moi til dispoer dunha personalidade xurdica e fiscal que, por exemplo,
156
permita separar a responsabilidade legal e econmica dos seus participantes,

rexistrar propiedades comns, e toda unha serie de operacins econmicas e
xurdicas. Isto non imprescindbel e cada grupo deber estudar os pros e os
contras que ofrece esta opcin.
En canto forma legal mis interesante, depender de cada caso. Desde una
simple asociacin (de tipo sociocultural) ata un conxunto de entidades de
diferente tipo vinculadas organicamente, existen moitas posibilidades. Una
asociacin de vecios tamn pode ser unha opcin, ou unha comunidade de
bens, por exemplo para proxectos de tipo ecoaldea. Enric Duran e o seu grupo
en Catalua apostan polas chamadas cooperativas integrais como base para a
revolucin que substita o Estado e o capitalismo na era que agora comeza
(Colectivo Crisis, 2009). Algo semellante propn Ted Trainer (2010), baixo a
denominacin de cooperativas de desenvolvemento local, ollando moito para o
mundo cooperativo vasco e cunha percepcin se cadra mis clara do inminente colapso enerxtico. Bill Mollison (1988, 514 e ss.) propoa o modelo legal
ingls de trust (semellante s fundacins), o comunitario de extended families
(unha especie de irmandades) e o de concellos de servizos comunitarios como
frmula de autoxestin local. Cada opcin pode ser axeitada para un tipo concreto de proxecto e calquera grupo interesado en aproveitar as vantaxes de ter
unha personalidade legal, debera analizar estes modelos en realidade moi
semellantes en obxectivos e estrutura os uns aos outros ou a posibilidade de
adaptar ao marco legal espaol ou galego outros forneos como o empregado
nos kibbutzim israels ou nas stichtings neerlandesas. Resulta moi interesante a
potencialidade apuntada por autores como Mollison ou Trainer no sentido de
que este tipo de entidades locais poden chegar a substitur eficientemente o
aparato estatal, que tal como propn Mollison podera quedar limitado a unha
funcin fiscal de recollida de impostos para o financiamento destas entidades
locais autoxestionarias, anda que por suposto coidamos que preferbel que
dispoan das sas propias vas de ingresos.
Aqu na Galiza cabe, o primeiro, explorarmos as posibilidades de ampliar o
campo de accin dunha entidade de noso, ben asentada histrica e culturalmente, e da que xa levamos falado en diferentes puntos desta Gua: as comunidades de montes.
Criterios clave para a preparacin comunitaria
Nas sociedades relocalizadas que debemos reconstrur haber cada vez mis
funcins sociais nas mans directamente da vecianza pois, como xa dixemos,
non poderemos contar moi probabelmente co Estado nin co mercado para
fornecernos moitos servizos e produtos que seguiremos a necesitar. Polo tanto haber que crear grupos de traballo local para moitos asuntos, a partir de
157
que facer?
persoas voluntarias, que se encargarn do aspecto comunitario de todo no

que nesta Gua tratamos: o coidado de nenos, nenas, vellas e vellos, a educacin, a alimentacin, a sade, a seguridade do lugar, o mantemento de estruturas e camios, a proteccin e aproveitamento sustentbel dos montes, etc.
Para isto ser til estudar a base de coecementos coa que contamos, pondoa por escrito dalgunha maneira, levando conta de qu sabedores e
sabedoras temos na nosa comunidade, que tean coecementos tiles que
aplicar e transmitir, comezando polos coecementos relativos s necesidades
bsicas: cultivar, cociar, construr, facer e amaar roupa, coecementos sobre
sade (plantas medicinais, primeiros auxilios, medicina convencional ou tradicional...), etc. Calquera que sexa o noso grupo teremos unha maior ou menor
base de coecementos de partida, que convn ir ampliando e consolidando
nos campos do saber que levamos salientando ao longo desta Gua e noutros
que consideremos de utilidade especfica para a nosa comunidade.
Recomendamos nesa base de coecementos marcar diferenciadamente:
a) Coecementos tericos ou de concepto, ou por ter visto como se fai algo, sen
experiencia prctica directa.
b) Coecementos por experiencia prctica directa.
Se queremos unha base mis completa podemos anotar por cada tipo de
coecemento a accesibilidade de materiais, a relevancia para a comunidade,
a sa prioridade ou importancia, unha avaliacin do esforzo que implica, se
estn relacionados con outros coecementos (por exemplo tecer cestos relacinase con obter os vimbios), se requiren a participacin de varias persoas ou
se poden desenvolver en solitario, e outras caractersticas que consideremos
de utilidade.
Greer (2008, 190) asegura que:
Aquelas comunidades que centren os seus esforzos en axudar a que os seus
membros adquiran este tipo de habilidades converteranse nos sementeiros
das sociedades sustentbeis do futuro.
Todo isto pode supoer unha oportunidade histrica para recuperarmos e

estendermos as tradicins ata hai pouco vivas no noso pas vinculadas coa democracia directa, como o concello aberto, e outras anda plenamente vixentes
como os montes en mancomn, que nada impide que amplen o seu rango
de accin a cada vez mis aspectos da vida da parroquia, como propoiamos
anteriormente. Dirmolo unha vez mis: sexa baixo a figura organizativa e
legal que for, o protagonista do noso futuro ha ser, sen dbida ningunha, a
comunidade.
158
Hai certos factores que podemos fomentar activamente na nosa comunidade,

que segundo se ten investigado (Bates 2006, 118) favorecen que nas situacins
de crise as persoas demostren fortaleza e maximicen a resiliencia do grupo:
Sentir que estamos facendo algo til.
Recoecer a cada quen e apreciar o que estn a facer.
Claridade de expectativas, para que ningun tea dbida do que se espera del(a).
Liberdade de expresin, para expresar calquera crtica ao que se est a facer.
Apreciacin do reto que supn o que estamos a facer.
Confianza na xestin, dicir, confianza na competencia das persoas encargadas de
cada tarefa, e que eles confen no apoio dos demais no grupo. Un apoio mutuo no
que prime a preocupacin polo benestar de todos.
Outro aspecto que non debemos descoidar no proceso de afianzamento e

aumento da resiliencia da nosa comunidade o aspecto ldico, de gozo en
comunidade, o aspecto que poderiamos denominar festivo. coecido que os
seres humanos, mentres tean ocasins suficientes para gozar e festexar, son
quen de afrontar enormes dificultades vitais e sociais, e que de feito un estado
de frecuente gozo festivo e ldico vital para a cohesin de calquera comunidade humana. Aqu tamn podemos ollar cara ao calendario de tradicins
festivas do noso pas para recuperarmos mecanismos deste tipo consolidados
ao longo de sculos ou mesmo milenios nalgn caso. Iso non quere dicir que
non poida e deba haber novos tipos de festas e novas maneiras de pasalo ben
nas comunidades galegas de ma. De feito, no caso das cidades existe actualmente un notbel dficit neste terreo, sen dbida relacionado coa vida mis
illada e individualista que se vive nelas, anda que tamn aqu a cousa vai por
barrios, e hainos onde a vida en comunidade est moito mis presente.
Para rematar este apartado, lembraremos algo que nos debe axudar a ver con
optimismo a capacidade que temos como comunidade para responder s
crises. Mesmo cando se trata de graves e sbitos desastres (terremotos, inundacins, furacns, apagadas...), as comunidades locais teen demostrado, en
todos os lugares do mundo e ao longo da historia, que son moi capaces de
se organizaren con independencia da axuda que poidan recibir ou non dos
seus gobernos ou doutras autoridades. De feito, moitas veces a resposta
moito mellor se a comunidade acta sen interferencia do poder. Xa que logo,
a nosa actuacin persoal, familiar e sobre todo comunitaria para nos preparar
ante o Peak Oil debe partir desa seguridade, unha das poucas que teremos na
situacin que se achega: as comunidades humanas teen unha considerbel
capacidade intrnseca para a resiliencia e a resposta prctica ante todo tipo
de crises. Tamn nolo demostra o caso cubano (vid. Eplogo I). Iso si, debemos precisamente por este motivo, procurar que exista ao noso redor unha
159
que facer?
autntica comunidade, o mis preparada e cohesionada posbel, para que esa

resposta ao que poida suceder sexa ptima.
Proxectos comunitarios de preservacin cultural
Como di Marcial Gondar (1993, 226), o Patrimonio cultural dun pobo un dos
arsenais eficientes para permitir aos individuos seren protagonistas dos seus
destinos. Isto cobra especial relevancia no contexto que estamos a describir,
onde as comunidades se han ter que facer cargo cada vez mis, por forza, dos
seus destinos. Dentro dese Patrimonio ser especialmente importante preservar os coecementos e saberes de utilidade prctica, anda que non s, e en
necesaria combinacin coa preservacin/restauracin do medio natural e das
propias comunidades humanas. En calquera caso, tal e como aclara Gondar, o
Patrimonio cultural non cousa de museos, senn da vida real das persoas.
Explicaba o matrimonio Odum (Odum & Odum 2001, 86) que no proceso de
reducin civilizatoria que imos experimentar ser vital facermos coma os
ecosistemas, e conservar a informacin e a diversidade esenciais para o mantemento a longo prazo do sistema e para recuperar, en perodos de renovada
estabilidade e recursos, un funcionamento ptimo. Que podera facer na nosa
sociedade esa funcin das landras nunha fraga de carballos cando chega o
outono, esa preservacin informacional para a resiliencia?
Os autores que trataron a cuestin da supervivencia cultural no contexto do
colapso da civilizacin industrial fan repetidas referencias ao papel que tiveron
os mosteiros na Idade Media como centros de preservacin da cultura antiga,
que permitiron a sa posterior recuperacin para o conxunto da sociedade,
facendo de ponte histrica entre a Antigidade e o Renacemento. Non foron
os nicos, nin o nico momento da historia onde se fixo algo semellante outro exemplo pode ser o labor feito por Platn na antiga Grecia pero si que
o exemplo ao que mis se recorre na literatura sobre o peak oil e o colapso
cando se tenta albiscar que tipo de institucins poderan salvar o mellor da
cultura moderna e das tradicionais de cada pobo nun contexto onde se sabe
con certeza que se vai perder informacin ( algo inherente a un proceso de
colapso), pero non ata que punto vai chegar esa perda.
Quere isto dicir que deberiamos crear unha especie de novos mosteiros adicados preservacin do saber que van precisar as vindeiras xeracins? Algns
opinan que si. Pode que a moitas das persoas que lean esta Gua lles pareza un
propsito excesivo, ou as connotacins relixiosas das experiencias histricas
deste tipo os fagan ollar para elas con receo; ou simplemente poden coidar
que, malia ser unha boa idea, est fra do seu alcance. Anda as, imos facer
algns apuntamentos acerca desta idea, pois consideramos que ten unha gran
160
relevancia, cando menos nalgns dos diversos escenarios que poidamos vivir
no futuro.
Richard Heinberg (2004, 154) e J. M. Greer (2008, 123) citan un adiantado destas ideas, o enxeeiro, matemtico e divulgador cientfico Roberto Vacca (The
Coming Dark Age: What Will Happen When Modern Technology Breaks Down?,
1974), quen defina a funcin destas futurbeis institucins nos seguintes
termos:
(...) non seremos quen de nos salvar sen anticiparmos o mellor que poidamos que medidas hai que tomar e que estruturas crear para salvarmos
aquilo da nosa civilizacin que mis valoramos e para facilitarmos o florecemento dunha cultura que, malia que certamente diferente da actual,
poida preservar, cando menos, certos dos seus trazos caractersticos, a ser
posbel os mellores.
Dado que estes autores dubidan que as universidades actuais poidan sobrevivir ao colapso do conxunto da civilizacin actual, pensan nuns centros de preservacin cultural mis inspirados nas ordes monacais (non s cristis durante
a Idade Media, senn tamn budistas e taostas en Asia noutrora), con funcins
a un tempo de biblioteca, universidade e centro de investigacin. Na opinin
destes autores este tipo de centros poderan estar un tanto illados do resto da
sociedade, e deberan ter a subsistencia dos seus membros asegurada. Para
favorecer esa autosuficiencia, comenta Heinberg citando a Vacca, non sera
til o dieiro, polo menos a longo prazo, senn outros elementos ademais
da obvia estrutura fsica do centro como ferramentas, pezas para construr
motores e outros elementos de tecnoloxa axeitada, bens non perecedoiros
sobre todo aqueles que poidan ser doadamente trocbeis por comida: sal,
azcre e alcohol, bateras elctricas, clulas fotovoltaicas, e mesmo municin para armas! Este labor de preservacin podera ser considerado un oficio
mis e, polo tanto, a comunidade no seu conxunto podera axudar ao seu mantemento como unha funcin de especial interese para o seu presente e, sobre
todo, para o seu futuro.
De todos xeitos, non podemos deixar de facer certas matizacins ao referente
histrico do monacato cristin. En primeiro lugar, que nos mosteiros histricos a motivacin era relixiosa e non prioritariamente protectora do saber,
que as persoas que neles vivan abrazaban voluntariamente unha vida de
sacrificio (anda que abades e abadesas se beneficiaron en moitos casos de
status de seores feudais), que reciban apoios exteriores en forma de dieiro
e outros donativos en especie, e que gozaban de non poucos privilexios con
respecto ao resto da sociedade. Podemos repasar a historia dos mosteiros da
Galiza para ver como funcionaban, que precisaban para subsistiren, como
acadaban a autosuficiencia, as sas dimensins, a relacin cos labradores
dos arredores e co poder civil, e como se podera adaptar todo isto aos nosos
161
que facer?
das, sen o compoente relixioso anda que poida haber quen llo quixer
dar, lexitimamente, se cadra a partir dos aspectos que tratamos cando falamos da Espiritualidade e trocando o dominio seorial que en moitos casos
exerceron por unha coordinacin democrtica coas comunidades nas que se
deberan integrar. Un aspecto interesante que moitos dos mosteiros galegos
tiveron unha orixe familiar (sobre todo no s. X), por parte de diversas familias
da nobreza galega que doaban as terras para a creacin e mantemento do
mosteiro as como bens mobles: libros, roupas, enxoval, gando... Se cadra hoxe
deberan ter unha orixe comunitaria, anda que non sera descartbel que
tamn puidesen ter nalgn caso importantes mecenas particulares, se cadra
buscando tamn o beneficio fiscal como daquela, agora posibelmente baixo a
forma de fundacins. Algunhas singularidades histricas do monacato medieval galego poderan ser merecentes de reflexin acerca da sa aplicabilidade
nestas novas institucins, sobre todo as que existiron antes da imposicin das
normas promulgadas por San Bieito: autonoma e confederacin dos conventos, convivencia de homes e mulleres, pacto de deberes e dereitos entre a persoa que ingresaba no convento e o abade ou abadesa, austeridade, ascetismo,
etc. Tamn podemos achar interesante a orientacin cara autosuficiencia
que tia a orde do Cster e mais o seu labor de difusin de tcnicas agrcolas e
a introducin de novas variedades de cultivos (Castro, 2009)42.
En segundo lugar, debemos relativizar a importancia que lle dan estes autores
anglosaxns ao papel histrico dos mosteiros cristins, xa que boa parte do
labor de preservacin do saber clsico non se fixo nos mosteiros, senn que o
fixeron os rabes, por onde chegou despois de volta a Europa gran parte dese
coecemento clsico.
En ltimo lugar, tampouco podemos esquecer que a Igrexa Catlica xogou
tamn un papel negativo con respecto preservacin do coecemento, pois
queimaron e censuraron gran parte das obras do pasado, como no seu momento fixeron os fanticos cristins coa Biblioteca de Alexandra.
Pero volvendo a como poderan ser estes novos monxes que algns propoen
J. M. Greer (2013) desenvolveu pola sa banda un concepto semellante, o de
magos verdes encargaranse non s da conservacin do saber abstracto ou
terico, senn tamn de manter e transmitir as habilidades necesarias para a
42
Algun podera propoer que no canto de crearmos novos mosteiros, por chamalos as, se encargasen os
propios mosteiros catlicos actualmente existentes desta funcin de preservacin cultural durante o colapso
da civilizacin industrial. Anda que a sa experiencia e mesmo o patrimonio cultural do que actualmente
dispoen puidese facelos aparecer como unha opcin mis eficiente do que a creacin dunhas novas
institucins, hai algns factores que nos fan descartalos para a funcin aqu descrita: en primeiro lugar, porque
o seu obxectivo e funcin principalmente de tipo relixioso; en segundo lugar, porque poucos poderan
describirse na actualidade como autosuficientes; e en terceiro lugar, o que sera a razn mis importante,
que non son autnomos senn que dependen rixidamente da xerarqua da Igrexa Catlica.
162
vida postindustrial (que xa enumeramos noutro apartado da Gua), unha funcin da que tamn falamos, desde a ptica econmica, no captulo adicado
a Que facer? Medidas para pequenas empresas. Debemos ter en conta tamn,
que nun escenario como o que describe a Teora Olduvai de Richard Duncan
(2005, 2007 e 2009), no que deixen de estar dispobeis definitivamente as
redes de subministracin elctrica, ser moi difcil acceder aos formatos de
almacenamento electrnico da informacin, onde de maneira moi temeraria a
nosa sociedade industrializada, na sa arrogante crenza de eternidade, garda
unha parte cada vez meirande da informacin que produce. Outra consideracin importante que o material impreso se degrada ao cabo do tempo. As
que moitos dos libros e revistas que se editan hoxe en da non se imprimen
en papel libre de cido, co cal nunhas poucas dcadas poden literalmente
desfacerse (Odum & Odum 2001, 204). A consecuencia disto que boa parte
do legato simblico da civilizacin actual pode xa non estar dispobel para a
humanidade que sobreviva a este colapso.
Obviamente, as persoas que se consagrasen a este labor nalgn tipo de lifeboats communities43 teran que realizar un necesario filtrado, descartando
moita informacin totalmente prescindbel e sen utilidade para o futuro. Se
cadra, os campos nos que deberan centrar os seus esforzos conservacionistas
seran a cultura tradicional, a permacultura, a ecoloxa, e as ciencias fsicas e da
vida: bioloxa, fsica, qumica, xeoloxa, xeografa, astronoma... A este proceso
de salvagarda podera incorporarse a conservacin de sementes e variedades
hortofrutcolas, as como a de razas de gando autctonas.
Non cabe dbida de que unha das cousas mis importantes que poderan
contribur a preservar para a posteridade sera a leccin moral da historia do
auxe e cada da civilizacin industrial, axudando sa correcta interpretacin
polas vindeiras xeracins. Por suposto, aqu a funcin educativa deste tipo de
novas institucins podera ser moi interesante e se cadra cumpra pensar nelas
cando abordemos a nova educacin a cargo da comunidade (vid. Educacin e
formacin).
E anda que estean a xurdir algunhas comunidades intencionais de tipo supervivencialista ante o temor do afundimento sbito e total da civilizacin a
causa do Peak Oil, non podemos confundilas coas comunidades de tipo preservacionista das que aqu falamos, pois a sa orientacin totalmente diferente. As supervivencialistas procuran unicamente a sa supervivencia, e nese
sentido son egostas, mentres que as adicadas preservacin cultural fano co
obxectivo de serviren sa comunidade mis ampla, na que se insiren e coa
que interrelacionan o cal non incompatbel con buscaren un importante
43
Literalmente, comunidades bote-salvavidas. un termo frecuentemente utilizado na literatura sobre as

opcins que ten a humanidade ante o incipiente colapso.
163
que facer?
nivel de autosuficiencia, non s no presente, senn nas vindeiras xeracins,

e desde a se cadra espallar ese coecemento e replicalo/aplicalo onde for preciso. Por suposto, sera moi interesante se este tipo de iniciativas finalmente
xurdiren a sa ptima coordinacin entre si e coas sociedades nas que existan. Como nos di moi acertadamente Heinberg (2004: 161), as comunidades
supervivencialistas tern que se protexer da xente dos seus arredores mentres
que as preservacionistas sern protexidas pola xente que servirn. Os centros
de saber debern estar protexidos pero abertos, prximos xente e non separados, pois do contrario caeriamos en sociedades ignorantes sometidas ao
goberno de sabios.
Poderiamos estabelecer as diferenzas chave entre os mosteiros medievais cristins e estes novos centros ou grupos de preservacin cultural nunha tboa
resumo:
Mosteiros medievais cristins
Centros de preservacin cultural
Primaca da funcin relixiosa.
Primaca da funcin social-cultural.
Sometidos a un poder externo.
Independentes ou sometidos ao control democrtico das sas comunidades.
Dominio e privilexios de tipo semifeudal sobre

o pobo.
Ao servizo do pobo e controlados por este.
Difusin controlada e elitista do saber.
Difusin democrtica do saber.
Monopolio do coecemento.
Comparticin do coecemento.
Adoutrinamento do pobo.
Educacin co pobo.
Trazos parasitarios con respecto s economas Integrados cooperativamente nas economas

locais.
locais.
Creados por aristcratas.
Creados polas propias comunidades ou pola

filantropa.
Rxidas xerarquas internas.
Funcionamento asembleario e igualitario.
Habitual separacin de homes e mulleres.
Igualdade entre sexos.
En canto ao seu cometido, estes centros poderan dedicarse a preservar

principalmente:
Coecementos.
Habilidades.
Ferramentas e tecnoloxas.
Biodiversidade de utilidade agrogandeira.
Valores morais e memoria histrica (un pobo sen memoria un pobo sen futuro).
Sern necesarias este tipo de institucins? Probabelmente. Ser algo no que

ti poidas ou esteas interesada/o en participar? Se cadra. algo que deber
xurdir das comunidades ou de determinados individuos ou colectivos cunha
conciencia moi clara do que pode e do que vai suceder s nosas sociedades, e
164
coa capacidade, compromiso tico e vocacin precisos para se enfrontaren a

un reto deste tipo.
Por outra banda, anda que finalmente non haxa grupos especificamente
adicados a este tipo de preservacin, todas e cada unha das comunidades
locais se queren sobrevivir no tempo deberan facerse cargo de certo
nivel bsico de preservacin, vinculada aos saberes tiles que vimos citando
repetidamente ao longo desta Gua.
Un aspecto mis dese labor de preservacin debera ser o relacionado coa
conservacin da memoria do lugar onde se sita xeograficamente a comunidade. Comunidade e lugar son inseparbeis, polo menos nos termos en que
ns identificamos as comunidades que precisamos reconstrur e fortalecer
para sobrevivirmos crise civilizatoria. Parte da recuperacin da conexin co
lugar, deber ser a recuperacin do seu pasado, conservando, por exemplo, a
microtoponimia, os nomes de cada prado, leira, pena e outeiro. Inseparbel
disto a recuperacin da memoria cultural e histrica asociada a cada lugar.
Por desgraza, moitos lugares xa non existen fisicamente ou foron deformados
ata seren irrecoecbeis a causa da concentracin parcelaria. Noutros que
anda se conservan, o que se perdeu foi a transmisin interxeracional da microtoponimia ou outros aspectos xeoculturais. Calquera esforzo neste sentido
ha contribur a preservar a identidade propia de cada lugar e de cada comunidade, algo que tamn xoga un papel moi relevante para a sa resiliencia.
Outros obxectivos da accin comunitaria
Ademais da misin de preservacin cultural que acabamos de analizar polo

mido, existen outras importantes funcins que deberan cumprir os grupos
que organicemos nas nosas comunidades locais, ou os que xa estean formados
e poamos a laborar na preparacin do noso descenso enerxtico organizado:
Descubrir e catalogar os recursos cos que conta ou pode contar a comunidade local
(no seguinte apartado propoemos un ndice para organizalos):
Naturais.
Tcnicos.
De coecemento e educativo-formativos.
De servizos.
Financeiros.
Identificar os puntos e medios polos que eses recursos saen da comunidade, como
puntos de actuacin para evitarmos a sa perda e fortalecermos a autosuficiencia
local.
Promover a autoorganizacin por reas: alimentacin, vivenda, enerxa, educacin...
Divulgar tanto as consecuencias do Peak Oil como a informacin relativa a recursos
dos que dispn e dos que carece a comunidade.
165
que facer?
Funcionar como centro para o acceso terra, inventariando as terras dispobeis (en
cesin, compra-venda e outros formatos) e as persoas necesitadas de terreos para o
cultivo.
Definir e xestionar os sistemas de moeda local, troco organizado ou bancos de
tempo que se puideren crear.
Xestionar cousatecas, bibliotecas e recursos semellantes.
Organizar e ofrecer cursos para a adquisicin de habilidades de interese como as
mencionadas en diversos apartados desta Gua.
Realizar contactos e cooperacins a nivel comarcal e nacional.
Posibelmente todas estas accins convea realizalas desde algn tipo de oficina ou centro de accin comunitaria, a nivel de cidade, parroquia ou comarca:
cada zona deber buscar a sa escala ptima. Este local debera estar atendido
por varias persoas a tempo completo ou parcial, para informar, realizar accins
de investigacin, documentacin, difusin, coordinacin, etc. Poderan ser
perfectamente aproveitbeis moitos centros sociais ou veciais xa existentes
tanto nas reas urbanas como rurais, previo acordo cos seus responsbeis. O
local podera ser aproveitado como sede dos diversos grupos ou iniciativas
que se vaian creando por volta desta estratexia a prol da resiliencia comunitaria. Lembramos algunhas referencias de formato organizativo que nos parecen
de directa aplicacin: o das cooperativas integrais propostas pola CIC de Enric
Duran (Colectivo Crisis, 2009), o das cooperativas de desenvolvemento comunitario de Ted Trainer (2010) ou o das oficinas biorrexionais de Bill Mollison (1988,
506-559) (vid. tamn o apartado de Buscar un oficio non dependente do petrleo
> Traballos en comn).
Proposta de ndice de recursos locais
A partir dun esquema proposto por Bill Mollison (1988, 511) suxeriremos unha
posbel clasificacin de recursos locais como base para a recollida de informacin dos grupos que lideren a transicin nas sas comunidades. Este tipo de
catlogos ou bases de datos acerca dos recursos bsicos cos que conta cada
localidade sern o material de partida para poder avaliar a vulnerabilidade
actual queda das cadeas de subministracin internacionais e as reas nas
que cmpre actuar con mis intensidade e urxencia para reforzar a resiliencia
da comunidade. Nalgn casos achegamos algns exemplos de cada tipo de
recurso para maior claridade:
Alimentacin: especies nativas e de interese para alimentacin humana ou animal.
Recursos relativos a especiais vexetais e cogomelos (cultivos, sementes,
especies silvestres recolectbeis...). Exs.: un viveiro, unha especialista en

horticultura, unha granxa produtora de hortalizas ecolxicas, unha lista das
verduras habitualmente producidas na zona, mapa de soutos do lugar...
166
Recursos relativos a especies animais (gando, acuicultura, marisqueo, pesca,

caza...). Exs.: un centro de inseminacin, unha confrara de mariscadoras, un
fornecedor de colmeas, unha granxa de porcos, unha veterinaria, unha carnizara...
Control biolxico de pragas. Exs.: un listado de procedementos, un libro de
remedios a partir de plantas, unha fonte de insectos depredadores...
Procesado e conservacin de alimentos. Exs.: unha empresa fabricante de
deshidratadoras, unha fonte de tarros de vidro para conservas...
Mercados e feiras. Exs.: unha listaxe de mercados locais, outra de mercados nas
zonas vecias, un calendario de feiras, un distribuidor de produtos...
Alimentos procesados. Exs.: unha conserveira de peixe, un produtor de queixos...
Servizos e produtos de apoio producin de alimentos: Exs.: unha fornecedora
de lvedo natural, un fabricante de apeiros de labranza, un laboratorio de
anlises, un muo, unha adestradora de cans pastores...
Medio natural:
reas naturais ou seminaturais.
Montes.
Especies silvestres, biodiversidade.
Recursos hdricos.
Xeoloxa.
Vivenda: bioconstrucin, materiais locais e optimizacin enerxtica.
Materiais de construcin. Exs.: unha lista de especies + mapa de masas de
rbores de utilidade construtiva, un serradoiro, un xacemento de arxila, unha
canteira...
Maquinaria e ferramentas para a construcin.
Servizos e profesionais da construcin.
Sistemas de enerxa.
Combustbeis para calefaccin e auga quente.
Lixo, compostaxe e reciclaxe.
Fabricacin e reparacin de mbeis e outros tiles da casa.
Medios de vida: ocupacins responsbeis e tiles para a comunidade, fabricacin de
elementos duradeiros.
Economa local alternativa.
Servizos de apoio empresarial/profesional.
Manufactura de produtos esenciais, profesionais de oficios bsicos.
Importacin/exportacin (fra do mbito de actuacin do grupo).
Informacin, educacin e comunicacin:
Sistemas e redes de comunicacin.
Publicacins.
167
que facer?
Investigacin.
Subministracins e servizos relacionados.
Bibliotecas.
Servizos formativos e educativos. Exs.: un mestre, unha tradutora de ingls,
unha granxa de demostracin de permacultura, unha escola agraria, un centro
de demostracin de enerxas renovbeis, un monte de proba de tcnicas
agroforestais...
Mapas, bases de datos e outras fontes.
Prospectiva mundial e local.
Seguridade comunitaria:
Vixilancia.
Prevencin e combate de incendios.
Servizos de emerxencias e rescate.
Sistemas de comunicacin para emerxencias.
Vida social e cultura:
Festividades.
Artistas e especialistas. Exs.: unha banda de gaitas, unha profesora de msica,
un luthier, unha costureira que fai traxes tradicionais, unha historiadora local...
Lugares e locais. Exs.: carballeiras, reas recreativas, zonas de xogos infants,
campos de ftbol, centros sociais...
Servizos de apoio a eventos.
Documentos. Ex.: un libro recollendo os microtopnimos do lugar, que nalgn
lugar chaman o libro do prorrateo.
Servizos relixiosos.
Sade e sanidade:
Servizos e profesionais mdicos e farmacuticos.
Hospitais e outros centros de sade.
Asistencia ao parto: matronas, doulas, etc.
Informacin sanitaria.
Servizos xerontolxicos.
Apoio lactancia materna.
Especies vexetais de utilidade en fitoterapia. Exs.: unha especialista na materia,
unha listaxe de especies de utilidade cultivadas ou silvestres, un libro de
fitoterapia...
Puericultura. Exs.: un puericultor, unha fabricante de cueiros de tea...
Material mdico e sanitario.
168
Transporte:
Navegacin martima e fluvial.
Material para navegacin.
Cra e adestramento de animais de carga e de tiro.
Servizos de transporte de mercadoras.
Servizos de transporte de persoas.
Sistemas para compartir vehculos.
Servizos de construcin e reparacin de vehculos e outros elementos de
transporte.
Innovacin en transporte.
Combustbeis locais de interese para o transporte.
Rutas de transporte.
Os criterios xerais para inclur recursos nesta listaxe ou mapa de recursos deberan ser:
Recursos existentes no mbito local de actuacin do grupo de transicin: este
pode ser unha cidade, unha comarca, unha parroquia, unha vila...
Recursos de utilidade prctica.
Recursos esenciais para o benestar da comunidade, que satisfagan necesidades
reais presentes ou futuras.
Recursos que axuden a conservar outros recursos esenciais.
Recursos que acheguen seguridade e aumenten a resiliencia e a sustentabilidade
da comunidade.
En canto maneira de plasmar este catlogo aconsellamos permitir que cada

recurso pertenza a varias categoras, e se se utiliza un arquivo informtico (por
exemplo unha base de datos ou un wiki), que se realicen cada certo tempo versins impresas de respaldo e tamn para facilitar a sa consulta sen consumo
enerxtico adicional. Pode ser interesante publicar un boletn onde periodicamente se dean a coecer as novas adicins listaxe, como unha publicacin
independente ou dentro dalgn outro tipo de xornal local de orientacin
transicionista ou convencional. Tamn cmpre, antes de comezar, analizar se
existen listados parciais nalgunha destas reas o cal probbel e usalos
como punto de partida para ir completando e seleccionando cos criterios
devanditos.
Un perigo moi real
Consideramos o noso deber advertir de que non todo vai ser un camio de
rosas na transformacin social que queremos impulsar ao noso redor, desde o
mis achegado a ns e ata alcanzarmos o conxunto do pas, nin est asegurado
169
que facer?
que rematemos nun futuro mellor como o que quixemos axudar a albiscar xa
desde o comezo desta Gua. Ademais das ameazas que anda nos poidan chegar procedentes do exterior en forma de novas formas de colonialismo extractivista e en procura das nosas fontes enerxticas, ou de conflitos internacionais
polos recursos que seguramente nos van afectar dunha maneira directa ou
indirecta como consecuencia da tremenda falta de equidade existente no
acceso e uso desas fontes enerxticas entre uns pases e outros, existe un
risco moi importante dentro das nosas propias comunidades. Ese perigo o
dunha deriva cara a unha fascistizacin, por chamalo dunha maneira se cadra
non moi rigorosa pero si clara dabondo.
Diversos autores levan advertindo de que, a raz da situacin de escaseza
que nos estamos comezando a enfrontar e que non vai facer mis que
agravarse de maneira acelerada nos vindeiros anos, se van producir non s
conatos golpistas de tipo preventivo (vid. por exemplo Arrastia, 2011; Artal,
2010), senn tamn un movemento en parte da poboacin cara a posicins
extremistas e a prol de solucins autoritarias. Moita xente dinnos estes autores basendose en experiencias histricas como a do auxe do nazismo e o
fascismo na Europa posterior Gran Depresin preferir apoiar a supostos
salvadores e sacrificar a sa liberdade e por suposto tamn a dos demais
antes que perder a suposta seguridade do nivel de vida actual ou pola promesa
da volta prosperidade de antano. Unha leria que de seguro che soa coecida:
seguridade a cambio de liberdade. O soo de demasiada xente, xa agora pero
mis anda nos anos vindeiros, vai ser recuperar esa seguridade, dicir, volver
ao de antes. E isto pode tentar conseguirse a conta dos outros outras clases
sociais, outros pases, outras razas, no que Richard Heinberg (2004, 55-85)
denomina a estratexia de Ata que s quede un en p, ou como di Doldn (2012):
Todo aumento da demanda enerxtica nunha parte do planeta de aqu en diante
farase a conta dunha obrigada reducin noutra parte e, en todo caso, a prezos
moitos mis altos. Jorge Riechmann (2009) explica claramente que a disxuntiva que temos por diante solucionar a crise cun programa quizais arduo pero
de base igualitaria e humanista, ou a barbarie de tipo hitleriano no que as elites pretendan salvar os seus privilexios e o seu nivel de vida, con apoio de boa
parte da poboacin, a conta da dominacin, sacrificio e exterminio doutros
seres humanos (Riechmann 2009, 44):
Quizais a pregunta poltica de fondo, no noso tempo, sexa: preferirn as
sociedades ricas converterse en nazis antes que renunciar a unha parcela do
sobreconsumo que identifican coa calidade de vida?
O exterminio masivo como va para a salvacin do sistema actual xa fora apuntado por Susan George no seu Informe Lugano (2001), unha obra de anticipacin poltica que cobra maior relevancia luz do esgotamento enerxtico.
170
As situacins de crecemento xeneralizado a famosa torta que medra son

proclives extensin dunha reciprocidade forte e axuda mutua con moitas
persoas, mesmo de fra do noso grupo ou tribo. Mais en situacins de torta
minguante, o que medra a posibilidade da reciprocidade limitada, da xenofobia e mesmo en casos extremos do xenocidio (Mills, 2008).
Cando Heinberg (2004, 110) nos fala do caso cubano como exemplo de como
un pas pode sobrevivir satisfactoriamente a un colapso econmico tamn nos
amosa exemplos do contrario por desgraza mis numerosos ao longo da
historia recente, nos que o resultado foi o colapso social, a desintegracin
cultural, o crecemento do autoritarismo e da violencia interna. Outro termo
recorrente nos autores que tratan de albiscar como ser o futuro tras o colapso
industrial-capitalista o de neofeudalismo. O feito de termos que vivir forzosamente ancorados no local e nun contexto de escaseza xeneralizada e probbel caos a moitos niveis nunha sociedade pouco preparada, pode derivar
por lxica no xurdimento de poderes autoritarios locais, na forma de caciques
armados, novos seores feudais, se cadra non lonxe do albiscado (unha vez
mis!) por Daro Xohn Cabana (1994, 59) nO cervo na torre e do que sucedeu
coa queda de Roma, que nos describa as Joseph Tainter (1988):
(...) os ricos abandonaron as cidades para estabeleceren propiedades rurais autosuficientes [as vill]. Finalmente, para fuxiren dos impostos, os
campesios entraron voluntariamente en relacins feudais con estes terratenentes. (...)
Para evitarmos que avancen ese tipo de posicins favorecedoras dun autoritarismo neofeudal ou estatal-totalitario, que imos probabelmente percibir
cada vez mis ao noso redor mesmo dentro das nosas familias e grupos de
vecios, mesmo entre xente que nunha situacin de benestar xeralizado se autodefina de esquerdas, podemos actuar seguindo unha mltiple estratexia:
Combater a nivel poltico eses movementos, denuncindoos activamente e
contribundo a atallalos de raz cando comecen a xurdir. Ser unha loita difcil pois
o capitalismo moribundo vai tentar apoiarse neles cada vez con mis intensidade
a medida que os sistemas que chamamos democracias van deixando de serlles
tiles para manter o status quo (Galiza Ano Cero, 2013). Riechmann (2009) fala da
necesidade dunha cultura de crise nos sectores sociais comprometidos.
Contriburmos a que a sociedade comprenda a realidade da situacin: que non
posbel volver abundancia doutros tempos, por moito que nolo prometa algn
salvapatrias.
Axudar xente a comprender que o problema non son (s, ou principalmente) os
polticos, que o que temos diante a crise da civilizacin mesma. Por desgraza, xa
comezamos a escoitar ao noso redor, cada vez mis abertamente, aquilo de Franco,
volve e acaba cos polticos! ou Aqu o que fai falta outro Franco. Se quen iso di
comprendese que o problema vai moito mis al da corrupcin mis ou menos
171
que facer?
xeneralizada ou da falsa democracia que temos, sera menos proclive a buscar

caudillos que aplicasen supostas solucins drsticas e violentas. Tamn ser til
explicarlles, por suposto, quen foi Franco, que obxectivos buscaba e contra quen
os impuxo. Unhas oportunas leccins de historia non nos virn nada mal como
pas, tamn ou mis oportunamente ca nunca neste perodo de descenso
civilizatorio. Recuperemos logo tamn a memoria do que significou o totalitarismo
para a Galiza e para Espaa.
Combater tamn a aqueles que, conscientes do curtopracismo e defectos do actual
sistema parlamentario, asemade da sa ineficacia para abordar os graves e urxentes
problemas civilizatorios (Peak Oil e mudanza climtica, principalmente) avogan
por unha especie de ditadura ecolxica ou ecoautoritarismo. Lamentabelmente, hai
intelectuais que estn reclamando cada vez mis abertamente actuacins nesa lia,
o cal pode resultar moi perigoso sumado aos outros movementos prototalitaristas.
Explicar que a alternativa construrmos ns mesmos outra sociedade, que temos
a capacidade e que preciso facelo desde a base, desde o local, e que ningun
nos vai vir salvar desde o goberno, sobre todo se estes son escasa ou nulamente
democrticos. Difundir a visin dunha outra Galiza diferente despois do petrleo,
resiliente, libre, comunal e en paz coas xeracins vindeiras.
Oxal esta Gua achegue algo til para esta necesaria proteccin da sociedade
ante os falsos salvadores que pretendan protexer modos de vida de alto consumo enerxtico cun alto nivel de armamento ou, dito doutra forma, vender as
nosas almas a cambio de gasolina (Murphy 2008, 33 e 53).
Para rematar este apartado, tamn consideramos preciso facer notar outro perigo, diferente pero non totalmente alleo a este que acabamos de comentar: o
da opcin migratoria de fuxida. un proceso normal e lxico o que ten lugar
cando o colapso chega a unha zona, e parte da poboacin opta por migrar a
outra que estea grazas asimetra inherente ao declive enerxtico-civilizatorio nunha fase mis temper do proceso de colapso (Odum & Odum 2001,
86), dicir, onde as cousas non estean anda tan mal. Aqu a palabra anda a
chave. Ser moi distinto quen opte por migrar dunha cidade galega a unha vila
do interior ou a unha aldea, de quen elixa como destino de salvacin outra zona
do estado espaol ou mesmo outro pas, como poderan ser os pases ricos do
norte de Europa ou os EUA. No primeiro caso est a buscar unha opcin slida
de futuro, por todo o que vimos explicando; e, no segundo, por unha fuxida
cara adiante a un lugar anda mis industrializado que poder tardar mis en
sufrir o que agora sucede na Galiza, pero que non poder manter por moito
mis tempo os niveis actuais de consumo e complexidade e que cando tea
que descender, ha ter que facelo desde moito mis arriba. Ademais e aqu
onde esta cuestin ten relacin co perigo anterior nesa sociedade non
deixar de ser unha persoa inmigrante sometida moi probabelmente a procesos crecentes de conflito social con boa dose de xenofobia. Aquelas persoas
que por mor da situacin econmica se vexan arrastradas emigracin, deben
172
O conflito social est servido cando o crecemento remata e os poderosos non renuncian sa parte dun pastel
minguante.
saber que esta sada pode acabar por converterse nunha falsa solucin xa que,
cando no lugar de destino se deixen notar mis claramente os efectos do Teito
do Petrleo evidenciando a inviabilidade do mantemento do modelo de vida
industrial-consumista, o retorno entn pode resultar mis complicado e o
descenso enerxtico persoal mis abrupto. Estariamos percorrendo o camio
contrario ao que coidamos que se debe facer.
O cambio interior
Transformacin cultural
Todas as medidas que estamos a suxerir non poden imaxinarse sen realizarmos en paralelo unha mudanza profunda dos valores ticos e culturais
que a maiora das persoas temos nas sociedades industriais occidentais, en
boa medida froito do histrico proceso de alienacin ao que o capitalismoindustrialismo someteu a maiora dos pobos do mundo. Esta mudanza tica
deber ser simultnea e sinrxica con respecto ao proceso de revitalizacin
das comunidades locais: A resurreccin da comunidade requirir mudanzas nos
valores e unha nova visin do mundo (Murphy 2008, 261). Posibelmente esta
173
que facer?
sexa a parte mis difcil de todos os cambios aos que nos vai obrigar o fin da
era industrial, pois implica unha mudanza moi profunda que deber ser ao
mesmo tempo interior individual e social. O noso principal problema non
tcnico ou enerxtico, senn no fondo cultural.
Marion King Hubbert, o orixinador do concepto do Peak Oil, xa expua en
1976 esta centralidade da cuestin cultural nun ensaio titulado O crecemento
exponencial como un fenmeno transitorio na historia da Humanidade (citado
en Murphy 2008, 27):
Os nosos principais atrancos actualmente non son nin a falta de enerxa nin
de recursos materiais nin de coecementos fsicos e biolxicos esenciais. As
nosas principais limitacins son culturais. Durante os dous ltimos sculos non coecemos outra cousa c crecemento exponencial e, en paralelo,
viemos desenvolvendo o que vn sendo unha cultura do crecemento exponencial, unha cultura tan fortemente dependente da continuacin dese
crecemento exponencial para a sa estabilidade que incapaz de considerar
os problemas do non-crecemento.
Marcial Gondar (1993, 227) define a cultura como o conxunto de solucins

desenvolvidas por un pobo para facer fronte aos problemas que van xurdindo no medio, entendido este nas sas dimensins fsicas, econmico-sociais,
tecnolxicas, polticas, etc. Polo tanto, coa fin da era do petrleo evidente
que imos vivir unha mudanza radical de cultura, dun alcance desde logo
non menor do que se experimentou na cultura tradicional galega de mans
da industrializacin. A gran diferenza entre eses dous procesos de mudanza
cultural ser o tempo no que se deban producir, pois se para a mudanza da
cultura tradicional cultura propia da era industrial-capitalista-consumista
dispuxo o noso pobo de varias dcadas (poderiamos dicir que desde os anos
60 do sculo XX nun proceso que non rematou de se completar), o tempo no
que esas dificultades que debemos solucionar no noso entorno van mudar radicalmente ser, necesariamente, moito mis breve. As consecuencias dunha
mudanza de tal profundidade e en tan breve lapso histrico son imposbeis de
prever, pois nunca na historia tivemos que mudar tanto e en tan pouco tempo
e tampouco vlido extrapolar, pero en sentido inverso, o proceso vivido na
industrializacin.
Nas situacins en que un escenario xeral se vn abaixo, dinos Gondar (1993,
228), prodcese unha reaccin ambivalente nos individuos: por unha banda
haber unha vontade de adaptarse ao novo escenario pero por outra producirase un impulso oposto, unha caste de inercia psicosocial, para facer que
todo siga igual. O futuro dos individuos e dos grupos sometidos a esa tensin vai
depender da estratexia que adopten para solucionar o conflito entre permanencia
e innovacin, afirma o antroplogo galego. As persoas mis innovadoras
como nos gustara que foses ti que ests a ler este libro e dean o paso para
174
O cambio interior
abandonar a vida petrleo-dependente tendern a pensar que expoendo

a irracionalidade dese pulo pola permanencia do vello estado, abondar para
anulalo, pero advirte Gondar a sa forza moito mis profunda. Dos tres
tipos de cambios que identifica Gondar, o de substitucin, o de crecemento e o
de ruptura, podemos entender que boa parte das mudanzas s que nos aboca
o Peak Oil ser deste terceiro tipo, e xa que logo sern traumticas e producirn
moito desconcerto e incomprensin, e mesmo tensins agresivas. Isto ten que
ver co perigo da auxe do fascismo do que falamos antes. Gondar relata a angustia e desorientacin social que supuxo a entrada procedente de fra
da industrializacin, o capitalismo e os mass media na Galiza tradicional, e que
tivo un dos seus reflexos no aumento espectacular das taxas de suicidios a
partir da dcada de 1960 no noso pas. Gondar non preva que apenas un par
de dcadas despois da publicacin do libro no que trataba este tema, Galiza
haba comezar a vivir un proceso de semellante desorientacin, compartido
neste caso con moitos outros lugares do mundo industrial, precisamente ao
se esborrallar todo aquilo que tanto trastornou o mundo tradicional galego na
segunda metade do sculo XX. Ns podemos tomar nota daquilo para tentar
albiscar o impacto do que se nos achega agora.
Daquela Gondar estabeleceu unha tipoloxa dos galegos e galegas en funcin
de como reaccionaron s mudanzas do proceso industrializador:
Os afogados: os que peor levaron unhas mudanzas para eles incomprensbeis, que
daquela foron case sempre as persoas mis vellas.
Os avestruces: os que se resisten con gran forza de vontade s mudanzas, e tamn
na sa maiora vellos. Gondar, anda que avala de maneira desafortunada o
exemplo, ilustra este comportamento co tpico vello obxector da mecanizacin
que se xustificaba con que nin seus pais nin avs precisaron nunca diso e que nunca
lles faltaron patacas nin millo. Ns evitariamos a carga avaliativa negativa do termo
utilizado por Gondar e propoeriamos outra diferente, como os resistentes, os
tradicionais ou simplemente os remisos.
Os novos ricos: os que se esforzan por renegaren e borrar o mis axia posbel os
esquemas anteriores nos que foron culturizados. Segundo Gondar este tipo foise
convertendo no maioritario na Galiza de fin de sculo, e xerou notbeis problemas
de auto-odio.
Os camalens: os que sen perderen a sa identidade, souberon adaptarse, avaliando
e matizando a repercusin das mudanzas do entorno sobre cada aspecto da sa
vida e a dos seus, sabendo ver as partes positivas e negativas.
No contexto actual cabe prever que se repetirn algns destes esquemas, ags
o dos novos ricos, que obviamente non tera moito sentido nun contexto de
devalo econmico permanente e xeneralizado, anda que poida seguir habendo unha minora que saque ganancia do ro revolto, claro est. Sen dbida, o
que precisamos potenciar na nova era do descenso enerxtico o tipo dos
175
que facer?
camalens. Gondar apunta a que unha boa estratexia para evitarmos o trauma
das mudanzas cualitativas na vida disfrazalas de permanencias, dicir, integralas nos esquemas do pasado, anda que non podemos saber se isto pode
funcionar nun contexto de recesin acelerada por moito que fose acado para
un proceso de crecemento mis pausado. O etnlogo galego afirma que:
Certamente, o aventurarse no descoecido xera ansiedade; sen embargo, tal
ansiedade pode ser perfectamente controlada sempre que a unin co seo
materno do pasado non sexa rachada.
O que cabe preguntarnos se ese pasado co que cmpre que nos manteamos ligados o pasado inmediato dicir, as ltimas dcadas de industrializacin e abundancia material-consumista ou ben o pasado de mis longo
percorrido, o pasado histrico do noso pobo e das nosas familias. Semella a
priori lxico tentarmos encaixar o futuro postindustrial co noso pasado preindustrial, mais non sabemos se o salto ser axeitado a efectos de evitarmos o
trauma do que fala Gondar e as reaccins do tipo afogados.
Queremos rematar este punto con algns aspectos da transformacin cultural
que nos apunta Pat Murphy desde a perspectiva da recuperacin do ser humano como ser comunitario (2008, 261). Este cambio cultural caracterizarase por:
Crecemento no noso nmero e intensidade de relacins persoais.
Identificacin co lugar onde vivimos.
Cohesin comunitaria e prctica da axuda mutua, a reciprocidade e a
interdependencia.
Responsabilidade cvica, preocupacin polo benestar da comunidade.
Participacin en celebracins, rituais e tradicins comunitarias.
En definitiva: sen cultura non hai comunidade, e polo tanto precisamos unha
nova cultura para recrearmos e consolidarmos as nosas comunidades locais.
Transformacin tica
Dica xa en 1980 o filsofo Jos Luis Lpez-Aranguren (Verdad y Vida):

La infraestructura de una moral consumista es una economa de consumo. Ahora bien, sta sigue presuponiendo una economa de produccin,
crecimiento o desarrollo indefinidos. Y es precisamente la sospecha de los
lmites del crecimiento y la constatacin de que ya se ven limitadas las
fuentes de energa, lo que est empezando a generar una nueva economa,
no desarrollista a todo trance, y una nueva moral no consumista-felicitaria.
Se se estaba a xerar esa nova moral xa naquela altura, tal como dica LpezAranguren, debemos recoecer que se desenvolveu demasiado amodo, pois
o que anda predomina dunha maneira totalmente hexemnica en 2013 a
176
O cambio interior
moral consumista. Mais precisamente agora cando virou impostergbel a

creacin dun novo pas, dun novo mundo, sobre os alicerces duns novos principios, duns novos valores que configuren unha tica comunitaria que sexa
ao mesmo tempo unha tica da terra (EPG, 2010; Mollison, 1988; Holmgren,
2002). Tal e como di Bill Mollison (1988, 521), unha nova tica deste tipo, sempre e cando sexa debatida e acordada a nivel social, d unidade aos grupos, s
poboacins, s nacins e indica o camio polo que avanzar as como un control
sobre o noso uso dos recursos do planeta. Mollison (1988, 532) tamn apunta
a que a tica compartida o factor clave para o xito dos procesos de innovacin comunitaria, poendo como exemplo o sucedido ao longo da historia
coas diversas experiencias de ecoaldeas e comunidades intencionais, e apunta
a que o alicerce tico das comunidades que agora precisamos (re)construr
podera ser o da simplicidade voluntaria sumado a un compartir comunal. Se
cadra tamn sera intelixente, seguindo as propostas da propia permacultura,
aplicar unha tica da biommese (Riechmann, 2006) para imitarmos natureza
neste proceso de descenso gradual ata niveis de complexidade soportbeis:
A sociedade humana pode adaptarse a uns recursos decrecentes de maneira
anloga a como o fan os ecosistemas, sentencian Howard Odum e Elisabeth
Odum (2001, 86), e poen como comparacin as transformacins que se dan
nun bosque de caducifolias cando se aproxima o inverno, sacrificando as follas
e gardando a informacin esencial para a conservacin do sistema. Eles falan
dunha nova moralidade baseada na emerxa (Odum & Odum 2001, 270). Se
fracasamos nesta mudanza tica o resultado pode ser un elevado nivel de violencia e sufrimento social (Murphy 2008, 227). Xa falamos sobre este enorme
risco no apartado Un perigo moi real.
Resulta difcil abranguer devagar a cuestin tica nunha Gua prctica como
pretende ser esta, pero queremos dedicarlle espazo dabondo para cando menos orientar os pasos que comecemos dar neste aspecto tico da mudanza social. Se cadra novos libros e novas obras culturais de todo tipo podern profundar nesta nova tica. Ns imos tratar simplemente de presentar as mudanzas
que vemos precisas en forma de tboa, enumerando nunha columna valores
e conceptos habituais e hexemnicos entre os cidadns da era industrialconsumista, e na outra os novos/vellos valores e conceptos polos que debern
ser substitudos nesta nova era cuxo alborexar estamos a vivir. Dicimos que
son valores novos/vellos porque na sa inmensa maiora proceden da tica
tradicional, dicir, son valores que tian tradicionalmente as culturas preindustriais, e en concreto a cultura tradicional galega, desenvolvidos ao longo de
milenios de vivir sen excedermos os lmites do planeta. Presentmolos agrupados en grandes reas morais, anda que por suposto non hai unha separacin
absoluta entre elas, e uns valores estn moi vinculados con outros:
177
que facer?
Grandes principios tico-relixiosos:
178
Era industrial-consumista
Era pospetrleo
Relixin do progreso, fe na ciencia, mito

do crecemento perpetuo, crenza na Man
Invisbel, adoracin do becerro de ouro,
materialismo, etc.
Humanismo. Holismo. Espiritualidades antigas/

tradicionais e vinculadas natureza.
Tecnolatra.
Prevencin, realismo e escepticismo fronte

tecnoloxa.
Materialismo, abundancia material.
Espiritualidade, vida interior, vida social, abundancia de corazn.
Comun relixiosa diante da TV.
Comun local en mbitos naturais.
(Hiper)individualismo.
Comunitarismo.
Masculinidade, patriarcado.
Feminidade, fin do patriarcado.
Machoindustrialismo.
Ecofeminismo.
Pensar no ben propio.
Preocuparse polas demais persoas como

expresin mis elevada de humanidade.
Ditadura do presente.
Pensar nos que virn atrs de ns.
Beneficio individual.
Ben comn.
Ter.
Ser.
Dominio sobre a natureza.
Integracin como un elemento natural mis.
Competencia, conflito. Lei da selva.
Cooperacin, axuda mutua, man comn.

Consideracin negativa da competencia como
envexa.
Egosmo.
Solidariedade, encargarnos de labores relevantes

para o benestar dos demais.
Egocentrismo (eu).
Sociocentrismo (ns).
Conciencia de individuo.
Conciencia de grupo (tribo, especie).
Prolongamento artificial e forzoso da vida.

Afastamento da presenza da morte.
Asumir a nosa condicin de mortais. Morte como

parte da vida e presente nas nosas vidas.
Morte como algo privado, que agachar e

afastar.
Vivencia aberta da morte en comunidade.
Morte como algo privado, que agachar e

afastar.
Vivencia aberta da morte en comunidade.
Esquivar, eludir responsabilidades.

Trampear.
Sacrificio, asumir responsabilidades, tica do

traballo. Honestidade.
Indolencia, autoindulxencia.
Responsabilidade, esforzo, sacrificio.
Irresponsabilidade.
Moderacin, prudencia, temperanza.
Mentira, desconfianza.
Sinceridade, confianza.
tica do para que.
tica do por que.
Arrogancia, presuntuosidade,
avasalamento.
Humildade, xentileza, cortesa campesia.
Cantidade.
Calidade.
Mis.
Suficiente.
Canto mis grande, mellor.
O tamao mis eficiente das cousas. Casas e

coches pequenos, por exemplo.
O cambio interior
Era pospetrleo
Crecer sen parar.
Crecer ata onde sexa preciso; decrecer ata onde

sexa preciso.
Hedonismo.
Estoicismo.
Nihilismo, relativismo, cinismo.
Valores slidos, moral comunitaria.
Risco.
Prudencia.
Cobiza.
Xenerosidade.
Abuso.
Respecto.
Coidado da propiedade.
Coidado(s) da vida.
Violencia, agresin.
Paz, dilogo, respecto, defensa.
Dominacin, vitoria sobre os outros.
Participacin.
Imaxe.
Ideais, principios.
tica da pequena escala (aqu e agora).
tica de grande escala (temporal e espacial).
Modo de vida e tica socioeconmica:

Era pospetrleo
Dispendio, exceso, extralimitacin.

Sociedade do consumo.
Contencin, sobriedade, conservacin,

autolimitacin, frugalidade. Sociedade da
preservacin.
Usar e tirar. Desconsideracin polo

duradeiro.
Reutilizar, reciclar. Aprecio polo duradeiro.
Pracer polo consumo.
Pracer social, natural, interior...
Consumir, mercar.
Crear, producir.
Posur obxectos.
Compartir obxectos.
Posur, acaparar, esgotar.
Compartir no espazo (coa vecianza) e no tempo

(coas vindeiras xeracins).
Adquisicin e consumo de obxectos

materiais.
Relacins humanas.
Apego aos obxectos, s posesins.
Apego s persoas e terra.
Valor de cambio.
Valor de uso.
Riqueza material.
Riqueza relacional.
Riqueza monetaria invisbel, que se pode

finxir para aparentar.
Riqueza vinculada terra, vista de todos.
Ostentacin.
Gusto pola privacidade, a modestia, o disimulo, a

sobriedade.
Valoracin monetaria ou polas posesins.

Tanto tes, tanto vales.
Valoracin social. Somos as relacins que temos.
Satisfaccin polos logros econmicos e

profesionais.
Satisfaccin polo ben que facemos nosa

comunidade.
Logros (materiais) como elemento

definitorio principal da identidade.
Orixe local (a casa44) como elemento definitorio

principal da identidade.
Dieiro.
Riqueza natural e social.
44
Entendida no sentido que ten na Galiza tradicional, non s como o edificio onde mora a familia senn tamn
as terras e pertenzas asociadas a esa casa.
179
que facer?
Era pospetrleo
Propiedade privada.
Bens comunitarios.
Traballo.
Labor.
Empresa.
Leira e monte.
Traballar en calquera empresa.
Investir en medios de vida dignos, xustos, e

ambiental e socialmente responsbeis.
Vivir para traballar.
Traballar para vivir.
Traballar para mercar (necesidades

creadas).
Laborar para satisfacer as nosas necesidades.
Especializacin.
Saber un pouco de todo, ser xeneralistas.
Supremaca do saber terico, dos estudos,

dos ttulos.
Valoracin do saber prctico, da experiencia, da

sabedora da terra.
Homoxeneidade social, uniformidade.
Diversidade social. Mosaico de sistemas diversos.
Conveniencia, comodidade (baseada

nas mquina e na enerxa que as move)
entendida como un dereito.
Aceptar un relativo grau de incomodidade.
Contratar servizos, dependencia.
Autosuficiencia.
Inseguridade persoal. Depender do Estado

(para servizos) e das empresas (para que
nos contraten e ter ingresos). O mercado/o
Estado fornecer.
Autoestima. Depender da terra e da comunidade.

Seguros na comunidade. Ns (a comunidade)
encargmonos das nosas propias necesidades.
Lecer consumista e escapista.
Lecer construtivo, que enriquece a comunidade

dunha maneira material ou inmaterial.
Beneficio a curto prazo.
Sustentabilidade a longo prazo.
Estrs, velocidade.
Vida pausada, ritmo natural.
O inmediato, todo para xa.
De vagar, todo ao seu tempo.
O reloxo.
O calendario festivo, as estacins.
Tempo abstracto, de reloxo.
Tempo natural, memoria (do lugar).
Mobilidade.
Localidade.
Escasa consideracin social de

Alta estima social das persoas implicadas na
agricultoras/es, pescadores, cocieiras, etc. producin e preparacin de alimentos.
Desprezo do rural, mitificacin da cidade.
Valoracin da terra.
Illamento.
Familiaridade, convivencia.
Familia nuclear.
Familia extensa habitando nunha mesma casa

(habitualmente 3 xeracins), inclundo a presenza
simblica dos antepasados mortos.
Externalizar coidados dos nenos e dos

vellos.
A comunidade encrgase colectivamente dos seus.
Relacins annimas entre persoas.
Relacins cara a cara. Todos nos coecemos.
Descoecemento de vecios e vecias,

afastamento dos outros.
Vecianza como parte dun mesmo sistema do que

dependemos, relacin estreita. Fronteira difusa
amizade-vecianza-parentela.
Adicin novidade. Novo = mellor.
Valoracin do vello, do tradicional, do slido.
Procura de solucins nicas e a gran escala Procura de solucins diversas a pequena escala,
(nacional, mundial...).
no local.
180
O cambio interior
Era pospetrleo
Tecnoloxa (sofisticada) como panacea.
Tecnoloxa (apropiada) como un recurso mis.
Curar, despois de creado o problema.
Coidar, para evitar o problema. Prevencin,

precaucin.
Vacacins = viaxe = consumo.
Gozar e coecer a contorna, lecer local e de baixo

consumo, festexar frecuentemente coa nosa
comunidade.
Hipermobilidade no espazo e no tempo.
Sentido de lugar. Vencello coa xeografa humana

e fsica.
Monte como lugar que precisa limpeza;

monte como lugar de onde obter beneficios
rpidos en forma de cartos.
Monte como fonte de recursos sustentbeis e

fertilidade; monte como riqueza natural que
transmitirmos s seguintes xeracins; monte
como seguridade econmica a medio-longo prazo.
Rendibilidade monetaria (ao mis curto

prazo posbel).
Rendibilidade social. Balance enerxtico. Longo

prazo.
Luxo.
Necesidade.
Eterna adolescencia ou infantilismo social.
Responsabilidade (estendida posteridade).
No centro dese novo conxunto de valores e de crenzas que precisamos para

sobrevivir mudanza de paradigma, substitundo a centralidade do consumo
e co curto prazo, debe estar o concepto de comunidade (Murphy, 2008), escala
social onde mis vibel aplicar estes novos/vellos valores. De a A importancia
da comunidade.
Dinos Richard Heinberg (2004, 109):
Os sistemas ticos parecen ser un mecanismo evolutivo para coordinar o
comportamento humano de cara supervivencia colectiva, e mediante os
sistemas ticos como as sociedades tradicionais interiorizan imperativos
para a autolimitacin. Se a xente sente que un comportamento concreto
bo/correcto, e se lles ofrece soporte cultural para ese comportamento, eles
farano as, mesmo se resulta moi inconveniente ou incmodo e require
considerbeis sacrificios pola sa banda.
dicir, por unha banda o sistema de valores froito dun contexto determinado (lembremos tamn o devandito acerca da cultura como conxunto de
solucins a un entorno determinado, en Transformacin cultural) e os valores maioritariamente aceptados nunha sociedade sern os que axuden a esa
sociedade a sobrevivir nese contexto determinado, e polo tanto mudarn
s cando o contexto mude, pois os valores anteriores deixarn de ser tiles
e sern mesmo contraproducentes/suicidas. Por outra banda, a cultura debe
arroupar os novos comportamentos, aprobndoos como os novos valores positivos, para que a xente poida esforzarse na sa aplicacin.
181
que facer?
A transformacin tica persoal e social pasa por nos desprendermos dos valores da era industrial e do consumo.
dicir, a mudanza do entorno debe darse antes ou simultaneamente mudanza moral e cultural, e non, como algns pretenden45, ao revs, poendo
a revolucin interior como condicin previa para o cambio social e da nosa
relacin coa natureza, adoptando o clsico modelo da conversin de tipo relixioso ao estilo de Paulo de Tarso. Un caso palpbel e relativamente recente na
historia do mundo occidental atopmolo no cambio da consideracin social
con respecto escravitude, que non por casualidade deixou de ser algo moralmente aprobado polas nosas sociedades cando a enerxa fsil entrou en xogo,
facendo que o traballo escravo xa non fose necesario para o mantemento do
nivel de vida das clases poderosas46.
As que cando o carbn, e despois o petrleo, facilitaron un crecemento
nunca antes visto, os pobos do mundo abandonaron progresivamente as
tradicins culturais e ticas nas que se rexeitaba a acumulacin material e o
crecemento sen lmites, para abrazar a nova relixin do crecemento econmico e promover a avaricia a calquera custo. O mis trxico de todo que
estamos a transmitir ese legato suicida nosa descendencia (Murphy 2008,
45
Podemos atopar esa postura en pocas recentes comezando polo movemento da New Age, pasando polo
movemento ecoloxista clsico, e chegando ata o que actualmente denominan a Revolucin Integral.
46
Vid. debate ao respecto en http://www.vesperadenada.org/2010/05/20/denantes-escravos-ca-mortos/
182
O cambio interior
55). Se cadra na Galiza, dada a brevidade do perodo histrico no que esa nova
cultura puido exercer a sa hexemona, teremos a fortuna de poder retomar
mis doadamente esa tradicin da contencin e o equilibrio co medio do que
somos parte. Oxal!
Espiritualidade
Anda que aparentemente as sociedades industrializadas sexan sociedades

desacralizadas, e onde supostamente reina a racionalidade tecnocientfica
relegando o conxunto das relixins histricas a un plano moi secundario na
sociedade, e onde atesmo e agnosticismo son algo corrente, non deixa de
ser paradoxal que toda a cultura se fundamente en realidade sobre unha fe
irracional. Esa fe non outra c mito do progreso e do crecemento perpetuo,
arredor da cal se creou unha autntica relixin que conta co seu propio credo
(todo un conxunto de crenzas sen fundamento cientfico), cos seus propios ritos (o shopping), igrexa (medios de comunicacin), eucaristas (os telexornais),
fetiches (o PIB, o coche, a tarxeta de crdito, as TIC), sacerdotes (tertulianos,
burcratas), pontfices (polticos), gardins da ortodoxia (economistas), sanedrns (os parlamentos, os partidos polticos), evanxeo (publicidade), milagres
e pensamento mxico (tecnoloxa), e lugares de culto e peregrinacin (os centros comerciais). O poder totalitario desta relixin invisbel non ten nada que
envexar s culturas mis teocrticas que houbo ao longo da historia humana,
co engadido aterrecedor de que ese poder o exerce sobre toda a humanidade
e sobre o conxunto da biosfera.
Asumindo ese dominio irracional sobre o mundo actual non debera resultarnos disparatado nin provocarnos pudor considerar que a nova vida sen petrleo tamn pode se cadra debe implicar mudanzas no terreo espiritual.
Neste sentido, resulta significativo que o Esprito sexa unha das sete seccins
principais dun dos medios de referencia en Internet acerca da mudanza civilizatoria que est a comezar, o webzine Transition Voice47, coa mesma categora
ca outros temas como Economa, Enerxa, Poltica, Clima ou a propia Transicin.
Algns autores que centran o seu labor intelectual e divulgador sobre a cuestin do Peak Oil, como John Michael Greer (2008), propoen claramente que
redescubramos a faceta espiritual como parte da transicin persoal pospetrleo. Coidamos que o primeiro paso recoecermos como apstatas desa
relixin oculta do crecemento sen fin, para posteriormente explorar persoal
ou comunitariamente outro tipo de espiritualidades, abertas, recoecidas
como tales non disfrazadas dunha suposta racionalidade econmica,
libres de xerarquas eclesisticas, e coherentes coa recuperada tica da terra.
Non unha sorpresa descubrirmos que moitos tipos de espiritualidades con
47
http://transitionvoice.com/
183
que facer?
esas caractersticas son as espiritualidades pantestas, pags dos pobos

aborixes, entre as cales poderiamos contar, por que non, coa espiritualidade
cltica, se cadra moi semellante que profesaban os nosos antepasados antes
do primeiro sometemento imperial sufrido pola nosa terra a mans de Roma, ou
co posterior Priscilianismo, ao parecer tamn moi arraigado na Gallcia. Non
esquezamos que ortodoxia catlica lle custou un esforzo de sculos eliminar
os aspectos relativos adoracin natureza entre o noso pobo48: ten iso ou
non que ver na permanencia milenaria do equilibrio coa natureza da nosa sociedade rural tradicional? Cando menos d moito que pensar. Por outra banda,
tamn nos poden resultar interesantes conceptos como ecoloxa espiritual49,
pantesmo cientfico50 ou naturalismo relixioso51. En calquera caso, como axeitadamente fai notar Greer, na espiritualidade, como na ecoloxa, a diversidade
algo positivo. E tampouco parece disparatado pensar que un proceso histrico
como o colapso da civilizacin industrial, cos seus numerosos e profundos impactos no terreo material e simblico, dea nacemento a relixins totalmente
novas.
Non queremos omitir, xa que logo, a faceta espiritual das transformacins por
viren, pero dado o carcter prctico desta obra tampouco podemos plasmar
consellos especficos nese terreo. A medida principal que podemos suxerir
aqu simplemente comezar a explorar o noso lado espiritual, adicndolle
tempo tamn a ler e coecer acerca desas cuestins, que seguramente habemos ver con novos ollos no contexto da nova civilizacin que debemos construr, da nova tica, das formas alternativas de comunicacin para a mudanza
interior e colectiva, dos proxectos de conservacin do saber e dos novos mitos
culturais que nos axuden a levantar unha nova cultura para a supervivencia
humana en paz co resto da biosfera, pois todo iso se pode vincular coa cuestin espiritual-relixiosa. As, por exemplo, a relixin do progreso fixo callar nas
mentes da xente a idea (mito) de que a dispoibilidade de combustbeis fsiles
e de enerxa en xeral consecuencia dos avances cientficos, cando a realidade
que precisamente a dispoibilidade de enerxa a causa dese avance e progreso tcnico e material da sociedade (Greer 2008, 210). Acaso non hora de
contrapoermos outros mitos, de utilizarmos a ferramenta cultural do mito e
do espiritual para facilitar a mudanza que precisamos? Falamos diso no apartado Prepararnos para a nova educacin comunitaria dos mis cativos > Novas
historias para a trasmisin da nova cultura.
48

50

51

49
184
Vela o famoso De correctione rusticorum de San Martio de Dumio.

http://en.wikipedia.org/wiki/Spiritual_ecology
http://es.wikipedia.org/wiki/Pante%C3%ADsmo#Pante.C3.ADstas_cient.C3.ADficos
http://en.wikipedia.org/wiki/Religious_naturalism
O cambio interior
Preparacin mental
Ademais do aspecto tico ou espiritual, as consecuencias do Peak Oil sobre as

nosas vidas e as dos que nos rodean obrgannos a nos preparar no terreo mis
puramente psicolxico. Esta pode ser unha das medidas mis difciles, e na que
precisaremos mis apoio dos demais. Pero ao mesmo tempo, cmpre lembrar
que o mellor antdoto contra a preocupacin a preparacin.
Pat Murphy (2008, 228) advrteo desta maneira:
A ningunha persoa lle apetece ser a primeira en comezar a reducir drasticamente o seu consumo. inherente natureza humana querer que sexan
outros os que tomen os pasos mis difciles antes ca ns. Aqueles que esperen para facelo poden pensar que van gozar dunha vantaxe, continuando a
gozar da pseudoprosperidade actual baseada na enerxa fsil ata o derradeiro intre. Pero pode que se vaian atopar moito menos preparados para vivir
nun mundo de baixa enerxa do que aqueles que comecen a sa reducin
agora. (...) pouco probbel que a transicin a un novo modo de vida
de baixa enerxa se realice sen grandes sufrimentos. Aquelas persoas que
queiran realizar a transicin con xito e co mnimo risco deben comezar
a fortalecerse agora fsica e psicoloxicamente para os difciles tempos que
van vir. Esta xente ha estar mis preparada para vivir nun futuro mis pobre
en termos materiais pero mis rico en beneficios espirituais, psicolxicos e
comunitarios. Os que o deixen ata ltima hora pode que non tean a resistencia fsica nin emocional para resistir nun entorno fisicamente mis duro.
Dentro desa anticipacin cmpre estarmos preparados en xeral para unha

perda e mudanza que poderiamos concretar en:
Cambios profundos en todos ou moitos aspectos da nosa vida: o lugar onde
vivimos, o traballo que realizamos, todo tipo de hbitos, etc. (Vid. cap. 1: A que nos
enfrontamos?)
Perda xeneralizada: de posesins, de traballo, de modo de vida, de seguridades...
Conflitos e sufrimento social.
Incomprensin dos que nos rodean ante as transformacins que vaiamos
acometendo, maiores canto antes as abordemos. Procedern das nosas amizades,
vecianza... mesmo da nosa familia mis achegada.
Inseguridade ante un futuro moi incerto. Perda de moitas das seguridades da
sociedade actual coas que sempre vivramos a maior parte de ns.
Probbel aumento da represin e da explotacin por parte de gobernos autoritarios
e grandes empresas.
Caos e incerteza econmica.
Necesidade de aprendermos moitas cousas.
Necesidade dun maior traballo fsico.
Xestionar conflitos nunha continuada e ampliada gama de relacins sociais de
proximidade, moitas veces con xente que hoxe en da coecemos pouco.
Aumento do malestar fsico e psicosocial ao noso redor.
185
que facer?
En boa medida, unha consciente e convencida aplicacin do conxunto de medidas que suxerimos nesta Gua permitir reducir algns deses impactos psicolxicos (por exemplo liberarnos das dbedas aminorar moito a inquedanza
ante o caos econmico ou a perda dun emprego) pero outros quedan fra
do que poidamos facer como individuos, familias ou mesmo comunidades. Xa
que logo, podemos esperar un impacto psicolxico moi profundo: en primeiro
lugar, e como xa advertimos ao comezo da Gua (O impacto psicolxico e social), un impacto persoal-familiar a causa do descubrimento da situacin que
nos espera; e, en segundo, un impacto psicosocial moi amplo a medida que
as consecuencias sociais e econmicas do Peak Oil se van facendo presentes,
que ser moito maior canto menor sexa a concienciacin e a preparacin da
sociedade. Nese sentido, esta modesta publicacin tamn espera contribur a
minimizar ese impacto psicosocial.
Os procesos mentais que conducen mudanza
Para comprender como vai ser a nosa reaccin ante a advertencia sobre a
ameaza do Peak Oil sobre as nosas vidas, e albiscar como vai ser o proceso ata
asumirmos a necesidade das medidas propostas para nos preparar, pode resultarnos til o modelo proposto por Kim White e denominado Extended Parallel
Process Model (EPPM). Este modelo, desenvolvido orixinalmente para desear
efectivas campaas de prevencin de riscos para a sade, describe o proceso
segundo o diagrama de fluxo representado na figura 18 (Barnett, 2009).
O que nos ensina este modelo que para nos podermos preparar debemos
comprender que:
1.) A ameaza grave.
2.) Nos vai afectar.
3.) Podemos tomar medidas para prepararnos.
4.) As medidas van ser eficaces.
Debemos evitar quedarnos no segundo punto e deixar que o medo e a falta

de confianza nos paralicen. Ou quedar ancorados pensados que algun nos
vai vir salvar (o Estado, o capitalismo todopoderoso, os cientficos, os extraterrestres...) e as non pasarmos ao terceiro paso. Por iso importante ter en
conta como ese proceso e transmitir correctamente a mensaxe ademais de
traballar todas estas medidas apoindonos noutra xente, mellor se da propia
comunidade onde vivimos (barrio, aldea, parroquia...), pero se non, aproveitando a posibilidade que nos ofrece Internet para estabelecer unha comunidade
virtual, unha comunidade de interese, na que apoiarnos mentres concienciamos
e comezamos a preparacin da nosa comunidade fsica local. De a a importancia do foro que Vspera de Nada vai poer en marcha e que xa mencionamos.
186
O cambio interior
2.8.4 OS PROCESOS MENTAIS QUE CONDUCEN MUDANZA
18
Compoentes da mensaxe:
- Cal a ameaza?
- Como de eficaces son as
medidas propostas?
1.
avaliacin persoal:
a ameaza
NON
Mensaxe rexeitada
- Vaime afectar?
- Vai ser grave?
SI
2.
avaliacin persoal:
a eficacia
- Vou ser capaz?
BAIXA
Medo
- Vai servir de algo?
ALTA
Mensaxe rexeitada
Mensaxe aceptada
Cambio de comportamento
O modelo EPPM.
Fig. 18: O modelo EPPM. Fonte: Barnett (2009)
187
QUE fACER?
mEDIDAS PERSOAIS, fAmIlIARES E COmUNITARIAS
as fases da mudanza
Outro modelo terico que nos pode ser de utilidade, e que Rob Hopkins (2008)
describe no seu Transition Handbook, o das chamadas etapas da mudanza.
Ese modelo, elaborado polos psiclogos Carlo DiClementi e James Proschaska,
reflicte que as mudanzas do tipo profundo do que falamos nesta Gua (en
realidade, calquera tipo de mudanza voluntaria na vida dunha persoa) non
suceden da noite para a ma nin se fan de golpe, senn mis ben ao longo
dun proceso cclico incremental que tentaremos describir tamn mediante un
esquema:
19
Pre-consideracin:
2.8.5 AS FASES DA MUDANZA
Comezamos a ser conscientes da

necesidade da mudanza
Consideracin:
Aumentan os pros da mudanza.
Diminen os inconvenientes.
Mantemento:
Integramos a mudanza
no noso estilo de vida.
Ciclo
de avances
e
retrocesos
Preparacin:
Decisin e planificacin.
Accin:
Mudanza completada
Posta en marcha e revisin do plan.
As etapas
dun proceso
de mudanza.
Fig.
19: As etapas
dun proceso
de mudanza. Fonte: Hopkins (2008).
A cada volta neste ciclo imos incrementando a profundidade ou amplitude da

mudanza nas nosas vidas. Isto moi aplicbel s profundas mudanzas que debemos ir realizando nas nosas vidas para prepararnos para o Peak Oil, e servir
para pensalo como un proxecto paulatino no que, sen ansiedades pero decididamente, vaiamos transformando por fases todo o que preciso transformar.
188
O cambio interior
A mudanza interior require superar etapas de frustracin e angustia.
E tamn para comprendermos que diferentes persoas da nosa comunidade

se han atopar en diferentes fases do proceso de mudanza en cada intre, inicialmente a maiora delas no de pre-consideracin. Precisamente esta maneira
de pensarmos os procesos de mudanzas vitais cntannos no Transition
Handbook ten moito xito nos procesos de tratamento das adicins. E aqu,
recoezmolo, estamos falando dunha grave adicin social e persoal, ao petrleo e a todo o que nos leva ofrecendo ata o de agora.
O uso de enerxa nas sociedades actuais pode ser perfectamente visto como
unha adicin: fornece pracer, produce dependencia, require cada vez doses
mis altas, negado por quen o padece, produce consecuencias negativas...
As, quen nega o Peak Oil ou minimiza a sa repercusin na sociedade ou no
seu mundo particular, sera como a persoa adicta que minimiza o seu problema e lle resta importancia s consecuencias que algun lle expn coa esperanza de facela consciente da sa adicin e axudar a liberala.
Outra consideracin que cmpre que fagamos con respecto ao proceso de
mudanza ten que ver coas estratexias ecoloxistas clsicas. Boa parte do movemento ecoloxista centrouse, desde os seus comezos hai catro dcadas, en
transmitir a informacin ao pblico do que estaba a pasar ou poda pasar, dando por feito que a mera consciencia do problema provocara automaticamente
189
que facer?
a mudanza, dicir, a accin social na direccin necesaria. Porn, entendermos

estes problemas (o Peak Oil, o quecemento global, etc.) en termos de adicins
(ao estilo de vida industrializado-consumista) axdanos a comprender que
existen grandes atrancos, importantes resistencias mudanza, que cmpre
que abordemos se queremos que a mudanza social se produza efectivamente.
Debes telo en conta ti tamn cando unha vez que chegues a esa fase da ta
transformacin persoal comeces a transmitir a informacin do que pasa
xente do teu redor (familia, comunidade, traballo). Non caias no erro de pensar
que simplemente con llelo dares a coecer est xa todo feito. En realidade
cando comeza o mis difcil do proceso: vencer a resistencia a mudar. A mudanza sempre custa, sempre doe... mesmo cando para mellor, advirte Jorge
Riechmann (2009).
O Peak Oil e a infancia
Finalmente, un consello para aquelas familias con nenos/as e rapaces/zas. As

nais e os pais sodes os que mellor as/os coecedes: preguntdevos como van
reaccionar ante os sucesos e as situacins que estamos describindo e ante os
cambios que ides efectuar na vida da vosa familia para vos preparar. Xa dixemos que o impacto psicolxico vai ser importante, e nenas e nenos tenden a
reflectir o estado emocional que perciben nos seus adultos de referencia, as
que se perceben angustia en ns, sufrirn eles tamn angustia e desacougo,
pero se observan acougo, confianza e mesmo nimo, eles seguirn a nosa
estela. A maiora de nenos e nenas, non importa de que idades, vai ter dificultades en comprender a magnitude do que est a suceder (xa a tern a maiora
dos adultos, canto mis os cativos!). Debemos, por tanto, ser comprensivos e
pacientes e comprender que en situacins agudas de crise nenas e nenos van
amosar comportamentos especialmente infants (Bates 2006, 117).
Por desgraza, anda non contamos con materiais didcticos enfocados a estas
idades, ags algns se cadra en lingua inglesa. Dentro dos futuros proxectos
da asociacin Vspera de Nada gustaranos moito elaborar algn material
que axudase nese sentido, contarlles o que sucede e o que vai suceder, a
que comprendan o seu mundo tamn en termos enerxticos, anda que sexa
basicamente: como chegou a sociedade ata aqu, por que non pode seguir
por este camio e que novo camio eliximos percorrer. Tamn falamos disto
no apartado relativo Educacin e formacin. Na medida en que comprendan
segundo o nivel de desenvolvemento mental propio de cada idade as
mudanzas que van experimentar, podern interiorizalas e asimilalas con moita
mis facilidade.
Un aspecto que resulta moi difcil prever o efecto que ter todo isto sobre a
xeracin de quen agora case mediada a dcada de 2010 estn na infancia
190
O cambio interior
construndo a sa visin do mundo. Se a cosmovisin do ser humano se fixa

durante a infancia, cabe preguntarnos con preocupacin como ser o impacto
psicolxico nos que agora se estn a criar nun mundo que non existir cando
sexan adultos e adultas. Se cadra halle pasar a esta xeracin algo anlogo ao
que viviu a dos nados por volta da dcada de 1950, que naceron e se criaron
nunha Galiza rural que comezou o seu desmantelamento histrico pouco
despois (vid. o comentado sobre aquel proceso no apartado de TRANSfORmACIN
CUlTURAl). Neste caso as mudanzas sern de cariz moi diferente e os ritmos
probabelmente mis acelerados; as, por exemplo, un problema de desabastecemento de alimentos nas cidades pode producirse en cuestin de moi
pouco tempo, apenas das (Andrew, 2008). Pero o impacto psicosocial para
esta xeracin de nenas e nenos pode ser tanto ou mis forte do que viviu a
ltima xeracin de Balbinos, de nenos da aldea52. E non s para eles: galegas e
galegos nados a partir da dcada de 1980 xa se criaron nun mundo totalmente dominado pola cultura industrial consumista e de abundancia enerxtica e
tecnolxica. Se cadra, quen naceu antes desa poca anda tivo na cosmovisin
conformada durante a sa infancia trazos propios da cultura anterior onde
estaban anda mis ou menos en vigor valores como os que agora deberemos
recuperar (TRANSfORmACIN TICA). Isto ser tanto mis certo, en xeral, canto mis
preto esteamos da vellez e tamn canto mis estivsemos en contacto coa
Galiza rural. As, poderiamos trazar unhas xeracins crticas neste senso:
Peak Oil?
1930
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
10
20
30
40
50
60
70
80
90
10
20
30
40
50
60
70
80
10
20
30
40
50
60
70
10
20
30
40
50
60
10
20
30
40
50
10
20
30
40
10
20
30
10
20
10
2020
Xeracins de galegos desde 1930, anos que teen en cada dcada posterior, etapas de conformacin da visin do
mundo (en grosa), proceso de industrializacin na Galiza (graus de gris) e xeracins probabelmente mis expostas ao
derrubamento da sa cosmovisin (subliadas).
52
Termo que fai referencia ao coecido libro de Xos Neira Vilas (1961).
191
Que facer?
Medidas para
pequenas
empresas
Durante os dous ltimos sculos, a maneira mis

rpida de prosperar era montar na onda do progreso,
utilizando mis enerxa, mis recursos, e mis tecnoloxa cs teus competidores. Durante os dous sculos
vindeiros, a maneira mis rpida de progresar vai supoer darlle totalmente a volta a esa regra. Aqueles
que acepten a realidade do devalar e aprendan a se
apaar con menos enerxa, menos recursos, e menos
tecnoloxa cs seus competidores sern os que saian
gaando.
John Michael Greer, The Long Descent.
Negocios sen futuro
Facemos notar que anda que a perspectiva que apuntamos ao longo desta
Gua a da mis que probbel descontinuidade do sistema capitalista polo
menos do capitalismo tal e como o coecemos, imos abordar algns consellos para aquelas persoas que na actualidade ou no futuro inmediato tean
un negocio ou pequena empresa de seu. Obviamente a desaparicin do capitalismo, de se producir, non ser un fenmeno inmediato. Tampouco nunha
sociedade poscapitalista teen por que faltar empresas, anda que sexan con
outra orientacin e poltica (por exemplo cooperativas). Esperamos con isto
que se entenda que non hai incoherencia entre os escenarios que apuntamos
e o noso propsito de suxerir tamn anda que sexa cunhas breves pinceladas o que cumprira faceren este tipo de actuais ou futuras empresas para
se adaptaren s profundas transformacins causadas pola queda do petrleo.
O escenario ao que nos diriximos implica repensar a economa a moitos niveis,
empezando por:
Abandonar actividades que deixan de ter sentido.
Mudar/adaptar moitas actividades econmicas.
Desenvolver novas actividades (algunhas delas sern recuperacins ou
actualizacins de actividades preindustriais).
Relocalizar as actividades, identificando cales se poden realizar en base aos recursos
locais.
Identificar as actividades que deban realizarse a nivel comarcal, nacional ou
internacional (por exemplo elementos importantes para construcin: pequenas
aceiras, fbricas de cemento, de tubaxes, cristal...).
Centrar os recursos (econmicos, materiais e humanos) en actividades social e
ambientalmente responsbeis e necesarias.
217
que facer?
medidas para pequenas empresas
As, debemos facer notar unha vez mis que non todos os tipos de negocio
podern sobrevivir nun mundo sen petrleo e tal as que toda a inmensa
variedade de actividades comerciais e empresariais que existe nas sociedades
industriais vai quedar moi reducida, da mesma maneira en que explicabamos
que se reducirn o nmero de profesins: son claros factores indicativos da
complexidade dunha sociedade, e por tanto a menor complexidade, menor
variedade total de oficios e empresas. En primeiro lugar, moitos deses negocios fornecen servizos demasiado dependentes da materia prima que nos vai
abandonar sen substituto posbel e, en segundo lugar, porque nun mundo
que deber por forza reducir o seu nivel de consumo de materiais e de enerxa, moitos produtos xa non sern vibeis nin econmica nin enerxeticamente,
ou xa non tern unha masa suficiente de clientes con capacidade de pagar o
que custan, ou simplemente sern considerados luxos demasiado superfluos.
Anda que, nun aparente paradoxo, o que deber aumentar a variedade e
mesmo o nmero de pequenas empresas en cada lugar, xa que non poderemos contar con desprazarnos a vilas e cidades onde mercar de todo. dicir, en
lugares do rural ou en barrios onde xa hai un par de dcadas que desapareceron as ltimas tendas ou negocios, volveranse moitas delas a abrir ou aparecern outras novas, para volver atender en proximidade as necesidades da
xente. As, non sera raro volver ver un renacemento daquelas tendas que no
rural vendan un pouco de todo: o mesmo un sacho para a horta que lentellas
a granel, un paraugas ou unha caixa de parafusos.
Xa que logo, cmpre que, en primeiro lugar, cada empresa pense se vai seguir
a ser vibel en ausencia de petrleo (ou simplemente cun petrleo mis caro).
Se a resposta negativa, cmpre seguramente cambiarmos de negocio.
Loxicamente, non todos os sectores se vern afectados en igual medida pola
ausencia de petrleo e os seus derivados. Por exemplo, nun estudo feito polo
Goberno Vasco hai poucos anos (EVE, 2008), de todos os sectores que analizaron, o que predican que se vera menos afectado era o do coiro e o calzado.
Anda que precisamente pola gran diversidade de empresas tanto en actividade como en dimensins ou en tipo de organizacin interna que hoxe
en da existen na Galiza non poidamos nesta Gua deternos a facer recomendacins de aplicacin tan xeral como o fixemos coas familias e individuos, si
que imos dar algunhas pautas para que as persoas responsbeis de empresas,
grandes, medianas ou pequenas, saiban por onde comezar a prepararse.
218
Avaliar a vulnerabilidade da empresa
Avaliar a vulnerabilidade da empresa
O que debemos analizar sobre o noso negocio :

En que medida depende do petrleo e derivados nos seus insumos? Por
exemplo: se vendemos produtos industriais que deben vir en avin desde outro
pas, seremos moito mis vulnerbeis que se vendemos produtos artesanais feitos
na nosa mesma localidade.
En que medida depende dunha tecnoloxa complexa para a sa xestin? Por
exemplo: poderiamos xestionar o negocio se os ordenadores ou algunha outra
mquina fallan e non atopamos substituto?
En que medida depende o negocio da concesin de crditos, tanto para ns
como para os nosos clientes? Na actualidade xa estamos a ver como a crise
leva consigo unha constricin brutal da dispoibilidade de liquidez e de crdito
para case todos. Se o funcionamento da empresa depende dese fluxo de crdito, a
perspectiva bastante mala, pero seguro que iso xa o ters notado a estas alturas.
En que medida depende do petrleo e derivados para as vendas? Por exemplo:
se os nosos clientes veen maioritariamente en coche a comprar ao noso local
situado lonxe das rutas dos transportes pblicos, termolo certamente difcil para
manter o nivel de vendas no futuro.
O que vendemos algo imprescindbel, que a xente necesite para vivir, ou
un luxo que soamente pode sosterse cun nmero elevado de clientes con
dieiro de sobra? O noso negocio pode funcionar nun determinado contexto
socioeconmico, pero se este muda a peor e non mellora, moi probbel que aquel
deixe de ser vibel economicamente.
En definitiva, trtase de estudar a resiliencia do noso negocio, un concepto do

que vimos falando tamn ao falarmos das familias, das comunidades, das localidades; dicir, temos que avaliar a sa capacidade de resistir unha carencia de
petrleo e outros graves problemas derivados do previsto colapso socioeconmico asociado. Se vemos que a empresa moi vulnerbel, podemos tentar,
por unha banda, mitigar esa vulnerabilidade (buscando fornecedores mis
prximos, por exemplo, para abaratar custos de transporte) e, por outra, podemos consideralo como unha oportunidade para repensar e transformar en
profundidade o negocio, se cadra mudando totalmente de obxecto, clientes
e fornecedores. Non algo tan difcil: de facto, co auxe de Internet e doutras
NTIC, moitas empresas en todo o mundo tiveron que reinventarse totalmente.
Neste caso pode ser algo semellante, anda que por motivos abof diferentes!
219
que facer?
O Teito do Petrleo como oportunidade empresarial
Nun futuro sen petrleo van aparecer, sen dbida, numerosas oportunidades
para iniciativas empresariais con conciencia de que o que vai necesitar realmente a sociedade e cales son os materiais cos que conta en cada zona para
satisfacer esas necesidades. No contexto xeral de reducin neta da actividade
empresarial (e dese fetiche da relixin do crecemento que o PIB), anda pode
haber, a pequena escala e en determinas reas de actividade, espazo para crecementos notbeis.
A fin do petrleo significar o renacer dos mercados de proximidade.
En concreto, hai determinadas reas de negocio ou de actividade empresarial que semellan moi interesantes de cara a un futuro sen petrleo, porque
poden achegar emprego, fluxos financeiros e sobre todo produtos e servizos
esenciais para a supervivencia e o benestar das comunidades. A continuacin presentamos algunhas, que podern tanto ser abordadas por entidades
privadas con nimo de lucro como de tipo comunitario-social (cooperativas,
comunidades de montes, etc.):
Servizos persoais: asistencia a ancins, coidado de nenos, axuda no fogar, coidado
da sade, etc.
220
Construcin e reformas, con criterios bioclimticos, de eficiencia e aforro

enerxtico, mediante tcnicas tradicionais e con materiais locais e de
bioconstrucin. Como xa explicamos no apartado relativo a Hbitat e consumo
enerxtico domstico, moitas casas tern que ser illadas cando o combustbel para
as caldeiras de gasleo sexa demasiado caro. Os profesionais que se encarguen
deste tipo de obras tern que saber facelo con materiais locais e/ou reciclados e
posibelmente mediante tcnicas de construcin tradicional. Para estes traballos, as
como para outro tipo de reformas e rehabilitacins que se han precisar en todo tipo
de construcins, haber lugar tanto para empresas locais de construcin como para
fbricas comarcais de material necesario: canteiras, telleiras, serradoiros, cristalaras,
forxas, etc. De especial interese sern as empresas capaces de aplicar os conceptos
de construcin bioclimtica ou da Passivhaus. Os profesionais capaces de obter o
mximo aforro enerxtico das casas co menor custo, sern moi demandados.
Alimentacin local: producin, procesado e conservacin. Isto ademais
da agricultura, a gandara e a pesca, incle servizos como a panadara, e anda a
producin de bebidas, sobre todo as alcohlicas: vio, cervexa, alcohois destilados...
Tamn son crticas actividades como a apicultura, que ademais do mel e outros
produtos directamente consumbeis, favorece a polinizacin das plantas das que
nos alimentamos ns e os animais. Un investimento interesante neste sector pode
ser a posta en marcha de hortas e outro tipo de producin alimentar orgnica
dentro ou preto das reas mis habitadas (Murphy, 2008: 252).
Subministracins crticas para a alimentacin e conservacin de alimentos:
sal, azucre, aceite, vinagre... Hoxe en da importamos case todo isto, pero
podera ser producido localmente ou trado de non moi lonxe por comerciantes
especializados que fixesen a funcin que hai dcadas facan os arrieiros. Outra
subrea de actividade, dentro do campo do procesado, poderan ser os secadoiros
solares para deshidratar e conservar froitas e legumes, un mtodo moi sinxelo e que
non consome mis enerxa c do sol.
Cra e adestramento de animais de tiro (para transporte e para labores agrcolas):
cabalos, burros e mulas, vacas e bois... Vid. o caso cubano no Eplogo I como proba
de que cando falta o combustbel fsil a opcin mis lxica para moitas funcins
esta.
Transporte local colectivo e de mercadoras: pequenos autobuses, furgonetas,
etc. movidos con combustbeis renovbeis (por exemplo con aceite producido
localmente). As economas locais xerarn as sas propias redes de transporte,
tamn para os desprazamentos s cidades ou a outras vilas. Por exemplo algns
autores opinan que o maior problema da alimentacin postindustrial non vai ser
producir os alimentos, senn transportalos ata onde est a xente que os precisar.
Produtos substitutivos dos produtos industriais. Aqu a cantidade e variedade
son inmensas: produtos de limpeza, roupa e outros tecidos, envases, mbeis,
plantas medicinais, sementes e plantas comestbeis, candeas, mistos, cands, cestos,
papel, calzado, cordas, etc. Precisaremos en moitos casos producir a materia prima
(por exemplo o lio para a roupa), realizar os tratamentos precisos e finalmente a
confeccin (artesns, obradoiros e pequenas fbricas de baixa tecnoloxa). En cada
fase deste proceso haber espazo para unha ou varias actividades econmicas.
Sern de especial importancia aqueles produtos de utilidade para a producin e
221
que facer?
conservacin de alimentos, como xa vimos antes. Outro exemplo seran os produtos

naturais para combater pragas e enfermidades nos cultivos. Anda que o ideal sera
que todas as reas cultivadas o fosen mediante xeitos ecoloxicamente equilibrados,
haber un tempo de transicin desde a agricultura convencional actual a eses
sistemas agroecolxicos, no que sern precisos certos produtos para combater
as consecuencias dos desequilibrios producidos por dcadas de producin
agrogandeira industrial e de uso de herbicidas, praguicidas e fertilizantes artificiais.
Reparacin e reciclaxe. Xa que moitos produtos industriais que agora posumos
non van poder ser simplemente substitudos por outros cando fallen como nos
dita a actual cultura do mercar/usar/tirar/mercar, ser preciso reparalos unha
e outra vez alongando a sa vida til ao mximo. Anda as, ao final moitos deles
precisarn substitutos novos non industriais (vid. punto anterior). Polo tanto, o da
reparacin e a reciclaxe configrase como un dos sectores potencialmente mis
prsperos para a actividade econmica e o emprego locais de ma. Mesmo
hoxe en da non difcil atopar numerosos negocios de reparacin de calzado, de
amaos de roupa ou de electrodomsticos, pero no futuro lxico esperar que haxa
moitos mis negocios que se encarguen de alongar a vida til de todos e cada un
dos produtos ou obxectos que usamos acoto e que ata o de agora resultaba mis
barato en termos monetarios, claro, non enerxtico-ecolxicos botar ao lixo
e substitur por outros novos. Tamn haber un aumento da revenda de produtos
usados previa reparacin, en moitos casos.
Recuperacin. Existen milleiros de produtos industriais cuxos materiais poden ser
recuperados para construr elementos tiles no futuro postindustrial. Un exemplo
claro son os metais, xa que iremos dispoendo deles cada vez menos cando as
minas deixen de ser explotadas ou alcancen teitos de extraccin (os minerais tamn
pasan polo seu inevitbel cnit de producin e vai sendo cada vez mis custoso
extraelos dos ltimos e peores xacementos) e a reciclaxe industrial centralizada
deixe de ser unha opcin vibel: o concepto de minara urbana (Praza Pblica,
2013). As, millns de coches sen combustbel para se moveren sern ao final
toneladas e toneladas de ferralla e pezas mecnicas e elctricas espera de ser
aproveitadas dunha maneira creativa e usando tecnoloxas axeitadas (vid. infra).
A unin desas tecnoloxas coa recuperacin de materiais que queden como resto
da poca industrial achegar moitas posibilidades s sociedades postindustriais.
Ademais, aproveitar os materiais daquelas infraestruturas e bens que non imos
poder soportar no futuro a opcin mis eficiente para manter os que si cmpre
e podemos manter: por exemplo usar o material de casas abandonadas ou que
nunca se chegaron a rematar para manter, reformar e reparar as casas que si vaian
ser ocupadas nas vindeiras dcadas (Odum & Odum 2001, 86).
Enerxas renovbeis: tecnoloxas e producin. Desde o cultivo de rbores para
lea ou para producir carbn vexetal (dunha maneira sustentbel, por exemplo
mediante a tcnica de producin peridica de fillos mediante corta) e o seu
procesado, ou de plantas oleaxinosas para a producin de aceite para locomocin
e outros usos, ata a construcin e reparacin de captadores solares trmicos
para auga quente ou muos de vento para extraer auga, imos precisar moitas
actividades relativas enerxa no futuro pospetrleo. As tecnoloxas sofisticadas e
dependentes de materiais non producidos localmente (o exemplo tpico seran as
222
placas fotovoltaicas) poden ser tamn interesantes anda que s a curto ou medio
prazo, e como tecnoloxa usada moderadamente para facilitar a transicin. Un dos
sectores mis interesantes o da producin sustentbel de lea, pois no noso
pas xa existe, por unha banda, un gran nmero de cocias, estufas e caldeiras de
lea, as que a demanda est asegurada e, por outra, temos moitos montes que,
reorientados cara a unha producin til e sustentbel, poden fornecer grandes
cantidades de combustbel renovbel. A xente que usa sistemas elctricos ou de
gasleo para quentar as sas casas verase obrigada a ir volvendo paulatinamente
lea, o cal ocasionar previsibelmente unha alta demanda de lea e unha gran
presin sobre as poboacins actuais de rbores53. Cultivar especies axeitadas e
explotalas de maneira que non se comprometa a sa supervivencia nin a fertilidade
dos montes ser vital e dar p, previsibelmente, a un sector de importante
actividade econmica.
Tecnoloxa axeitada (ou apropiada). Sern moi demandados todo tipo de
aparellos, equipamentos e ferramentas tecnolxicas que funcionen con enerxas e
materias locais, duradeiras e de doado ou nulo mantemento, e que sexan realmente
tiles para cubrir necesidades das familias e das comunidades. Ser preciso poder
realizar localmente tanto as pezas como a sa ensamblaxe e reparacin. A tecnoloxa
sustentbel debe ser doadamente replicbel, duradeira, construble localmente,
independente doutras e de funcionamento transparente. En contraste coas
chamadas Novas Tecnoloxas tan prestixiadas na cultura actual, precisaremos
para o noso futuro recuperarmos moitas Vellas (e Boas) Tecnoloxas, volverlles dar
uso a tecnoloxas que en moitos casos s sobreviven nos museos ou como hobbys.
O fin da era das mquinas modernas significar a volta vida de numerosas prcticas
e tamn, en moitos casos, a innovacin cun sentido moi prctico e orientado ao
aforro. Non perdamos de vista que moitas veces a mellor tecnoloxa para facer algo
a mis simple de todas ou directamente facelo sen tecnoloxa. Por exemplo, ante
a disxuntiva de rozar cunha mquina moderna que funciona con gasolina ou facelo
cun foucio, se cadra o mellor desear o terreo de tal maneira que non haxa que
rozar; ou cando pensamos en que tecnoloxa usarmos para manter os alimentos
fros, podemos pensar, sinxelamente, en consumir alimentos sempre frescos.
Produtos de calidade (mesmo artesns) que fagan fronte cada da calidade que
acompaar moi probabelmente o colapso industrial. Moitos tipos de produtos
seguirn a ser demandados, pero cada vez os consumidores confiarn menos
nas empresas industriais que vendern produtos de escasa vida til e con moitos
fallos, amparndose nun Estado cada vez menos capaz ou interesado en
protexer os consumidores e en regular a producin, venda e mantemento dos
artigos industriais, e buscando unha maior reducin nos custos de producin
para compensaren a cada das vendas. A obsolescencia programada verase entn
agravada con este previsbel colapso xeneralizado da calidade industrial. Nun
contexto as, as empresas que saiban producir bos produtos que duren toda a
vida, podern vender nun nicho de mercado no que haber anda consumidores
con capacidade para permitirse o seu custo. Estas tendencias convivirn co auxe
da reciclaxe que mencionabamos antes e configurarn un mercado de produtos
53
Como xa se est a comprobar en pases que estn a sufrir fases mis avanzadas do colapso, como Grecia.
223
que facer?
de consumo moi diferente ao que coecemos ata o de agora. Algns produtos

que seguro que seguirn a ser demandados e que poderan ser producidos en
modestas fbricas comarcais ou, cando menos, nunha fbrica a nivel galego por
cada familia de produtos, seran: cocias e estufas de lea, frigorficos, apeiros
de labranza e outros utensilios, carretas, tixolas e cazolas, bicicletas, etc. Elementos
mis complexos ou custosos enerxeticamente como o aceiro, a producin de
equipos mdicos sofisticados, telfonos, radios ou calquera outro elemento de
demanda limitada pero crtica, pode que tean que ser producidos fra das nosas
fronteiras e constitan o principal obxecto dun reducido comercio e transporte a
distancia, que debera realizarse idealmente por barco e ferrocarril.
Sistemas de tratamento e depuracin de augas fecais que non consuman
enerxa, xa que moita xente nas aldeas e nas vilas tern crecentes dificultades
para dispoeren de medios cos que extraer os residuos das fosas ou para tratar en
depuradoras enerxeticamente custosas as augas fecais. Lembramos que xa hoxe
existen experiencias funcionando de tratamento de augas residuais cun escaso ou
nulo consumo enerxtico e a escalas moi diversas (vid. Practicar a horticultura
orgnica tradicional ou a permacultura > Reciclar os nosos excrementos).
Maquinaria agrcola non dependente dos combustbeis fsiles. Anda que as
sas funcins se poidan suplir en parte co esforzo humano e animal, a construcin
e adaptacin de todo tipo de mquinas (comezando polos tractores) de uso para a
producin de alimentos ou para a explotacin forestal, un interesante campo de
actividade para o futuro. A principal adaptacin debera consistir en facilitar o seu
uso con combustbel alternativo de producin local e sustentbel, nomeadamente
aceite e alcohol (etanol), en substitucin do gasleo e da gasolina, respectivamente.
Investigacin. Parte da transformacin que requerir o sistema produtivo pasar
necesariamente pola investigacin/recuperacin de tcnicas de producin,
materiais e deseos de baixo consumo enerxtico e de longa duracin. Polo tanto
haber unha grande oportunidade para o traballo de investigacin nestas reas,
as como nas devanditas dos produtos substitutivos e da reparacin de aparellos.
As, por exemplo, ser necesario investigar moitas veces abondar con recuperar
o saber tradicional que produtos vexetais nos poden servir para a fabricacin
de colas, vernices, pinturas, tinguiduras, medicinas, lubricantes, tecidos, etc. Dado
que non podemos contar con que os actuais centros de investigacin pblica
nomeadamente universidades e centros tecnolxicos ou privada se mantean e
estean indefinidamente a disposicin e a un custo accesbel das comunidades
locais, debern ser, quizais, novas e modestas institucins creadas por ns mesmos
as que realicen este labor investigador de maneira descentralizada, compartindo en
rede saberes e experiencias e combinando o saber tradicional dos vecios e vecias
cos coecementos das persoas que tean formacin e experiencia cientfica nas
reas da qumica, bioloxa, etnobotnica, antropoloxa, enxeara, edafoloxa,
fsica, medicina, farmacia, etc. etc. Tamn haber demanda de investigacins que
axuden a trasladar coecementos cientficos tericos a aplicacins prcticas para
un contexto pospetrleo, para a documentacin de boas prcticas, o rexistro e
publicacin de historias de xito na adaptacin precoz labor fundamental, sen
dbida, catlogos de solucins e de substitutos para os elementos de uso cotin
da era do petrleo e o plstico, e outras reas relacionadas. Cmpre lembrarmos de
224
novo neste punto unha investigacin concreta que podera ter repercusins moi
notbeis na recuperacin dos montes para cultivo de alimentos e, xa que logo, para
a soberana alimentar galega, e que xa mencionamos anteriormente no apartado
dO monte como recurso vital para o futuro: como erradicar os eucaliptos de
maneira non contaminante e a baixo custo.
Consultora, investigacin e formacin pospetrleo. As persoas e colectivos
con nimo de lucro ou non que realicen experiencias pioneiras podern achar
posteriormente unha gran demanda para realizar asesoramento e formacin s
seguintes xeiras de comunidades, gobernos locais e de empresas que queiran
adaptarse nova vida sen petrleo. Parte das profesins que levamos mencionado
poderan tamn realizar estes labores, e tamn habera lugar para deseadores de
sistemas de permacultura, consultores de moedas complementarias, especialistas
en agroecoloxa, en agrosilvicultura, en sistemas de recuperacin e captacin
de augas, e un longo etctera. Estes servizos, se son realizados polas propias
comunidades pioneiras no proceso de adaptacin, podern servir para lles
fornecer uns ingresos adicionais que consoliden e amplen a sa resiliencia, anda
que obviamente a medida que os propios asesorados/formados adquiran os
coecementos e experiencia, diminuir a demanda e aumentarn outros colectivos
que oferten similares servizos, as que non sera moi intelixente depender deste tipo
de ingresos a longo prazo. Iso non quere dicir que non sexa unha moi boa idea o
desenvolvemento de lugares como centros especiais de demostracin e educacin,
xa que o seu impacto e beneficio para o conxunto do pas pode ser incalculbel.
Outro tipo de especialistas que poder ser demandado o que poderiamos
chamar xestores de decrecemento empresarial, dicir, persoas que saiban analizar as
estruturas e procesos dunha empresa para adaptalos a un descenso enerxtico e s
mudanzas previsbeis nun mercado moi diferente e reducido (Odum & Odum 2001,
86). Tamn aquelas persoas con coecementos xurdicos que poidan asesorar sobre
os aspectos legais, laborais, fiscais, etc., dos diversos proxectos tanto empresariais
como comunitarios, especialmente se temos en conta a probabilidade de ter que
desobedecer ou, cando menos, bordear as leis da poca que morre e promover a
mudanza e adaptacin do marco legal para axeitarse aos novos tempos (vid. Para
que serve este libro?).
A seguinte listaxe est adaptada do libro de Ted Trainer The Transition to a

Sustainable and Just World (2010, 95) e pode servir para ilustrar o panorama da
nova economa relocalizada que nos espera:
Fontes de materiais locais
Bosques: madeira, lea, serraduras, mel, pole, castaas, landras, abels, noces,
pequenos froitos, biomasa, cobertura vexetal (mulch), estrume, madeira en
descomposicin para hortas hgelkultur...
Terra, pedra: terra e arxila para construcin; arxila para olara, tellara e ladrillos; area, grava, pedra, laxes, lousa; produtos qumicos.
225
que facer?
Prados+animais: carne, leite, la, coiro, pel, plumas, abono, sos, graxa animal.
Plantas: alimento, enerxa a partir da biomasa, fibras, lio, iuca, algodn, bamb, canas, vimbios, cordas...; cosmticos, medicinas, ambientadores naturais,
repelentes e praguicidas...
Mar, ras: alimento, calcio (cunchas), iodo, abono (algas).
Ros, fontes, pozos, minas, embalses: auga, alimento.
Reciclaxe, recuperacin: todo tipo de materiais.
Industrias locais alimentadas por eses materiais
Alimentacin: panadara, carnizara, pesca, marisqueo; bebidas embotelladas, conservas, alimentos deshidratados; gandara, crianza de polos, porcos,
coellos...; leite e derivados; herbas culinarias, mel, miocas, compostaxe;
fabricacin e mantemento de biodixestores, fresqueiras, deshidratadores e
sequeiros.
Construcin: serradoiros, cantara, carpintara, albanelara, ebanistara,
valados.
Moblara/ebanistara.
Forxa (pode implicar traer de fra o metal): apeiros, arados, baldes, cravos,
ferramentas, tixolas, botns, coitelos...
Cristalara: cristal para vents e invernadoiros, vasos, botellas, tarros.
Cermica: fabricacin de olas, cuncas, cazolas, tubos, baldosas, ladrillos...
Vestido: todo tipo de confeccin, reciclaxe e amaos; fiado, roupa da casa,
calceta, gancho, costura, encaixe; zapatara.
Produtos qumicos: aceites, tinguiduras e pigmentos, medicinas, pinturas,
xabn, praguicidas, vernices, antispticos, produtos de limpeza, colas, cera,
alcohol, vinagre, perfumes...
Cestara: cestos, mallas, asentos, sombreiros...
Enerxa: elica, solar, biomasa, metano, microhidrulica, muos de auga ou
mar.
Illamentos: a base de la, fibras vexetais, papel, madeira, barro, material
reciclado...
Viveiros e outras auxiliares agricultura: reproducin, poda, enxertos,
sementes.
226
Coiro: zapatos, cintos, bolsos e faldriqueiras, botas para vio/auga, arreos para
cabalos, mulas, burros...
Outra artesana: candeas, xoguetes, papel, xoiara e ourivara, adornos, traballos con folla de lata...
Transporte: fabricacin de carros, botes e lanchas.
Papel: de polpa de celulosa ou de algodn e lio.
Bioplsticos: por exemplo bolsas de fcula de pataca ou outros substitutos de
orixe vexetal para o plstico.
Podera pensarse que presentarmos este panorama de novos/vellos negocios contrad, dalgunha maneira, a defensa que levamos facendo ao longo
desta Gua da mxima autosuficiencia familiar e da procura da satisfaccin
das necesidades mediante a colaboracin non monetarizada entre vecios.
Loxicamente, no proceso de colapso do modo de vida actual e na transicin
a unha nova sociedade non vai ser todo branco ou negro, nin imos pasar de
speto dunha sociedade industrial con milleiros de empresas de todo tipo a
vivirmos nun mundo rural totalmente autosuficiente. Non existe un determinismo e menos unha predestinacin que ditamine que o futuro responder
a un nico modelo posbel, nin o paso dun estado a outro se producir de
maneira inmediata por moito que poida e vaia haber importantes cambios de
fase. Cando non se utilizaban combustbeis fsiles, as sociedades do pasado
tense organizado de mltiples maneiras, anda que certos elementos semellantes se repetiran en lugares moi diferentes. De igual modo, nunha sociedade abocada a transitar a frmulas de baixa enerxa, os modos de organizacin
dependern de mltiples factores: o punto do que partan, os recursos dispobeis, a celeridade e efectividade das medidas de adaptacin, as resistencias
ao cambio, as novas institucins de que se doten e as que permanezan, o degrau de supervivencia de prcticas e culturais preindustriais, etc. Ademais, na
transicin existirn moitas mudanzas por veces caticas, contraditorias, de
emerxencia, improvisadas... nos mercados, nas regulacins, na oferta e na
demanda de produtos e servizos, e haber durante moito tempo lugar para
organizacins de tipo empresarial e doutros tipos cuxa finalidade sexa ofrecer
algo aos consumidores a cambio de dieiro. A demanda existir porque non
todo o mundo far transicins completas cara autosuficiencia, nin esta ser
completa en todos os aspectos da vida e sempre quedar marxe para o comercio. Anda que, por suposto, o panorama comercial e as industrias que queden
iranse transformando dunha maneira profunda para conformar, nun futuro
non moi afastado, unha economa totalmente diferente. Polo tanto, debemos
aconsellar as persoas e as empresas para que camien de maneira consciente
227
que facer?
cara a esta nova confluencia de ofertas e demandas nun mercado en rpida

transicin.
Finalmente, queremos apuntar unha posibilidade que, ao noso entender,
merece termos en conta: a de poer en marcha algunhas destas iniciativas comunitarias ou empresariais mediante financiamento colectivo previo, dicir,
mediante a venda anticipada de mercadoras ou servizos, utilizando para isto
medios como Internet o que agora se adoita denominar crowdfunding ou
outros mis locais e persoais na propia contorna onde se pretende instalar a
empresa, asociacin ou cooperativa.
228
Que facer?
Medidas para
administracins
locais
Abof que a transicin pospetrleo ser un proxecto enorme para cada pas e para o mundo no seu
conxunto.
Richard Heinber, The Oil Depletion Protocol.
Da mesma maneira que non quixemos esquecer os aspectos da transicin

que afecten s empresas privadas, tampouco queremos deixar fra desta Gua
algns consellos para as administracins locais. Se cadra a reaccin destas
administracins pblicas mis importante ante o panorama de descenso
enerxtico no que entramos, xa que as solucins que adopte a sociedade para
vivir sen petrleo tern que ser tamn necesariamente locais, como vimos explicando. Tampouco neste captulo pretendemos ser exhaustivos nin definir
normativas detalladas como as que deberan ser aprobadas polos gobernos
municipais do pas. A nosa intencin ir clasificando e desenvolvendo cada
unha destas propostas en Internet dentro do sitio web http://galiza.pospetroleo.com e, polo tanto, remitimos al os interesados en profundar nas medidas
coas que as administracins locais poden axudar a un descenso enerxtico
menos traumtico, as como a consultar en http://www.vesperadenada.org e
http://postcarboncities.net/peakoilactions as referencias a diversas localidades
do mundo que xa trazaron os seus plans para adaptarse nova realidade enerxtica, tendo en conta que resulta difcil inventarialas exhaustivamente pois
cada ano que pasa aumenta o seu nmero a un ritmo acelerado, anda que
seguramente non rpido dabondo.
Comezaremos advertindo de que, como lxico, non se poden aplicar exactamente as mesmas medidas nunha cidade ca nunha vila grande ou noutra de
apenas mil habitantes, nin tampouco o mesmo unha localidade do interior ca
unha da costa, unha na contorna dunha cidade ca outra nas zonas de montaa... Todas as poboacins tern que se adaptar con medidas de seu ao contexto
que nos presenta o fin do petrleo barato, mxime cando ao que obriga a
adaptarse aos recursos dispobeis localmente. Nestas ltimas dcadas, coa
mundializacin capitalista e a hipertrofia do transporte, calquera poboacin,
grande ou pequena, tia sa disposicin calquera produto fabricado en calquera lugar do mundo e un conxunto parecido de servizos, malia as coecidas
229
que facer?
medidas para administracins locais
diferenzas entre as urbes e o rural, claro est. Agora iso ir deixando de ser
vibel econmica e enerxeticamente e as xentes de cada lugar tern que volver vivir cada vez mis do que poidan conseguir na sa contorna. En paralelo
a este proceso agudizaranse previsibelmente as diferenzas entre o rural e as
cidades, nunha primeira fase debido a que os centros de poder urbanos irn
deixando sa sorte o rural ou mesmo buscando activamente o seu despoboamento para facilitar mis libremente o espolio dos seus recursos naturais,
e mis adiante porque as cidades non darn termado da sa complexidade tan
custosa enerxeticamente, e sern progresivamente abandonadas (polo menos
parcialmente, dicir, sern reducidas) nun retorno masivo da poboacin ao
campo (Doldn, 2012a) sen precedentes54. Se cadra no caso galego podera
tentarse aplicar a estratexia cubana (vid. Eplogo I) de achegar o campo s cidades, no sentido de poer a producir (como se faca antano) o mximo posbel
de terras agrcolas na vecianza das cidades, o cal unido agricultura urbana
podera axudar a manter alimentados os residentes nas nosas cidades. Na opinin de Gustavo Esteva (Hine, 2013):
Dado que agora mis do 50% da poboacin da Terra urbana, non podemos producir comida para todos no campo. Precisamos producir alimentos
nas cidades. E o fermoso diso que perfectamente posbel. Hai cen anos
Pars estaba a exportar comida. Hoxe a xente est a descubrir que producir
comida nas cidades non soamente moi sinxelo, senn moi fermoso.
Non obstante, isto precisa unha firme e convencida decisin poltica que paralice o desenvolvemento e expansin urbanstica actual e prime a funcin produtiva agrogandeira da terra, e anda as, isto non podera asegurar a viabilidade de todos os aspectos do funcionamento urbano, s o alimentario. Tamn se
podera pensar en reforestar terras prximas co obxectivo de fornecer de lea,
pero dubidoso que alcanzase para a actual densidade de habitantes, que o
fixese a tempo e que a maior parte dos pisos puidesen adaptarse para unha
calefaccin deste tipo.
De todos xeitos, o que podemos facer aqu e agora para preparar calquera
localidade desde a administracin municipal partir do grupo de accins bsicas que imos presentar neste captulo, e que como levamos dito, debern ser
sempre adaptadas a cada lugar e aos seus recursos e particularidades. Como
lxico, moitas delas fan referencia ao apoio doutras medidas que as familias e
empresas da localidade deberan adoptar, e nese sentido, deben ser complementadas coas explicacins dadas nos captulos anteriores desta Gua.
No noso web http://VesperaDeNada.org tamn pretendemos ir deixando
constancia das medidas que vaian adoptando na prctica municipios que
54
Sen precedentes na poca moderna, cando menos, xa que en todos os colapsos de anteriores civilizacins se
deu un proceso de abandono das urbes (Tainter, 1988).
230
Medidas municipais: Economa
como xa comezaron facer os de Teo, Tomio ou Rianxo co seu apoio a esta

publicacin vaian asumindo a sa responsabilidade nesta mudanza histrica. Polo tanto, calquera persoa interesada na accin municipal fronte ao
Peak Oil debera complementar o que aqu bosquexamos na teora con esas
medidas adoptadas na prctica por concellos pioneiros no noso pas e noutros
lugares do mundo. Queremos animar encarecidamente a todas as persoas que
leades esta Gua e esteades decididas a que a vila ou cidade onde vivides se
prepare axia para resistir as consecuencias do Cnit do Petrleo, a falardes co
voso goberno municipal e cos grupos da oposicin, con todos os concelleiros
e concelleiras pois a todas as reas afecta, e por suposto co alcalde ou alcaldesa para facerlle chegar a vosa inquedanza e o voso desexo de que desde
o concello se apoien as iniciativas que a propia vecianza vaiades poendo
en marcha, e tamn para que estuden a gravidade do problema e como vai
afectar ao voso concello. Para isto tedes referencias no noso web e podedes
contar coa nosa asociacin para axudarvos a facerlles chegar documentacin
de apoio aos vosos gobernos municipais; tamn podedes achegarlles estes
dous enderezos onde se mostran gobernos locais e iniciativas cidads xa en
vas de transicin:
http://postcarboncities.net/peakoilactions
http://www.transitionnetwork.org/initiatives/map
Antes de comezarmos a apuntar estas medidas, queremos facer notar que un
bo nmero delas estn dirixidas principalmente s cidades, e non tern moito
sentido en vilas pequenas. Isto debido a que sern precisamente as cidades
as que mis tean que se adaptar para sobreviviren s consecuencias do Peak
Oil e, polo tanto, precisan tomar mis medidas e mis profundas. Nas vilas do
rural abondar con menos medidas, anda que a sa adaptacin a outra
escala tamn sexa imprescindbel. E, finalmente, outra cuestin que non podemos perder de vista: o consumo enerxtico que poida facer directamente
unha administracin local pequeno comparado co que fagan o conxunto
dos habitantes dese municipio (Murphy 2008, 119).
Difundir o coecemento da situacin entre as empresas
Dar charlas a empresas de nova creacin e s xa existentes sobre o Teito e as

sas consecuencias, enfocndoas sobre todo nas consecuencias para os negocios e a economa local. Incidir no concepto de resiliencia.
231
que facer?
Dotar o municipio de empresas preparadas para o Peak Oil
Promover a creacin de empresas sustentbeis e resilientes mediante un programa especfico. Apoiar iniciativas empresariais non dependentes do petrleo e que fornezan produtos ou servizos de primeira necesidade. Incorporar
unha avaliacin de sustentabilidade e resiliencia fronte ao Teito ao proceso de
seleccin de empresas de nova creacin asesoradas polas reas de promocin
econmica do concello.
Fomentar a reconversin de empresas para reducir a sa dependencia directa
ou indirecta do petrleo, e mesmo para reorientalas producin de elementos
vitais para a comunidade. Elaborar unha gua para esa reconversin, subvencionar auditoras de dependencia, ofrecer asesoramento para o proceso de
adaptacin, etc.
Promover a creacin de cooperativas en cada barrio ou parroquia, orientadas
satisfaccin das necesidades dos seus habitantes e nas que traballen os propios vecios e vecias.
Facilitar a reconversin de edificios infrautilizados como centros de negocios
para este tipo de proxectos econmicos locais, que lles permitan compartir
recursos e aforro en consumos (de enerxa, comunicacins, etc.).
Axudar a construr o novo mercado relocalizado
Fomentar a reorientacin das empresas produtivas cara ao consumo local.

Apoiar economicamente proxectos empresariais que fornezan produtos substitutivos aos importados.
Favorecer a creacin de empresas de servizos que non impliquen elevados
consumos materiais e de enerxa.
Revisar a poltica de compras municipais dndolle prioridade ao abastecemento en mercados e produtores locais. Apoio s redes locais de distribucin de
alimentos, as como s cooperativas de consumo ecolxico e local.
Reforzar o comercio de proximidade, sobre todo o alimentar e de produtos
de primeira necesidade. Contribur ao estabelecemento de redes locais de
subministracin. Asegurar a subministracin local de alimentos poboacin
debe ser a prioridade absoluta do goberno, e pode axudar a ela de mltiples
maneiras.
Fomentar a creacin de pequenas granxas ecolxicas urbanas xestionadas por
colectivos sociais, destinadas ao autoabastecemento.
232
En todas aquelas medidas nas que se traballe con fontes locais e resilientes,
cuantificar o aforro para o municipio (e para a vecianza) que implica usaren
esas fontes, como medio para demostrar que as medidas melloran de facto a
economa do municipio nesta poca de dificultades.
Fomentar a integracin das persoas en situacin de desemprego sobre todo
as de longa duracin en novos oficios e servizos para a resiliencia. Ofrecer
incentivos para a recuperacin de oficios que impliquen reparacin, mantemento e reciclaxe local de materiais usados. Integrar os puntos limpos do
municipio con estes servizos.
Crear unha especie de marca ou etiqueta que visualice a producin local, tanto
internamente como de cara ao exterior, unha especie de Feito en X (nome
do concello) que ao tempo que axude aos cidadns do concello a apoiar os
produtos locais, proxecte no exterior unha imaxe de calidade e producin
sustentbel.
Poer en marcha alternativas moeda oficial
Crear unha moeda complementaria local amparada polo concello coa colaboracin das agrupacins de empresas e comerciantes. Ofrecer como referencia
lexitimadora outras moedas locais que levan tempo funcionando (SOL Violette
en Toulouse, Sardex en Cerdea, Totnes Pound, Ithaca Hours, Toronto Dollars, o
real de Vila-real en Castelln, etc. Asociacin Touda, 2013). Defender a sa
contribucin para fornecer liquidez (por exemplo cun sistema de crdito mutuo) a empresas con capacidade produtiva pero escasas de financiamento e/
ou para financiar iniciativas comunitarias de transicin. Mediante este sistema
moitas pequenas cidades financiaron as sas obras pblicas na dcada de
1930, como nos lembra Bill Mollison (1988, 541).
Crear un banco de tempo municipal de amplo alcance, complementario coa
moeda local. Defender os seus beneficios sobre todo para axudar a persoas
desempregadas, xubiladas, estudantes, etc.
Crear unha entidade financeira local
Estudar a creacin dun banco ou caixa de aforros municipal ou comarcal, cooperativa de crdito ou institucin semellante, que apoie a economa local, por
exemplo mediante a concesin de crditos (baseados no aforro local) a iniciativas que faciliten a transicin a unha economa relocalizada e pospetrleo.
Unha das normas desta entidade sera que os aforros das persoas da localidade (ou comarca) seran unicamente prestados a iniciativas do mesmo lugar.
Estes crditos poden ser concedidos a baixas ou nulas taxas de xuro, e mesmo
ser concedidos en moeda local, se esta se estabelecer. Ao non cobrarlles xuros
233
que facer?
(ou seren estes moi baixos) s persoas e entidades s que lles concedese crditos, tampouco podera esta entidade pagar xuros xente que deposite nela os
aforros e, xa que logo, o interese destes depsitos sera indirecto, ao permitir
fortalecer e dinamizar a economa local en beneficio de toda a vecianza. O
control e goberno desta entidade (por exemplo a decisin de a que proxectos
concede crdito), deberan ser locais e democrticos, o cal sera outro incentivo para as persoas lle confiaren os seus aforros. Segundo Bill Mollison (1988)
unha comunidade que tea un mnimo de 100 persoas economicamente activas pode soster unha entidade financeira local; tamn insiste, como xa temos
comentado, en que debera ter obrigatoriamente uns principios ticos e unhas
restricins claramente institudas (1988, 534). A partir de 30 persoas este autor
considera que factbel a creacin dunha cooperativa de crdito (credit union),
anda que a normativa espaola (Real Decreto 84/1993) dificulta a creacin
destas entidades a pequena escala, pois require un capital inicial mnimo de
un milln de euros, e polo tanto aqu habera que procurar, se cadra, outros
formatos xurdicos.
Esta entidade debera inclur ou colaborar con un departamento de estudos que analizase a viabilidade dos proxectos que solicitan crdito, e que
proactivamente detectase reas nas que a liquidez abandona a localidade, as
como servizos e produtos esenciais que actualmente hai que importar e que
puidesen ser ofrecidos localmente para promover a creacin de empresas ou
proxectos que se ocupasen desas necesidades, preferentemente a cargo de
persoas actualmente sen emprego. Tamn sera interesante que se ocupase ou
promovese actividades de formacin e de reciclaxe profesional nesa mesma
lia.
Revisar o investimento pblico previsto
Revisar todos os planos de investimento pblico municipal baixo un escenario

permanente de petrleo caro.
Fomentar a autosuficiencia enerxtica do municipio
Analizar as necesidades de electricidade (e outras modalidades de consumo

enerxtico) no municipio e as fontes dispobeis localmente.
Estudar a creacin dunha empresa municipal de electricidade.
Fomentar economicamente e burocraticamente a xeracin elctrica para autoconsumo, tanto de familias como de empresas e outras entidades.
Estudar a aplicabilidade de modelos de district heating, ao estilo do que leva
dcadas funcionando en Dinamarca e noutros pases europeos, para aproveitar
234
en bloques de vivendas e outros edificios a calor producida residualmente nos

procesos de xeracin elctrica.
Promover a uso compartido de maquinarias e vehculos, sobre todo os de uso
agrcola (tractores etc.).
Medidas municipais: Urbanismo e vivenda
Revisar a normativa urbanstica en clave de Peak Oil
Nas cidades, sobre todo:

Desincentivar a construcin de espazos de lecer, consumo ou servizos na periferia.
Achegar de novo os servizos xente.
Facer posbel para todos os habitantes residir, traballar, comprar, pasear e ter espazos
de lecer no mesmo barrio ou nun contiguo. Repensar a estrutura da cidade para
volver a un modelo de usos mesturados, diversos e densos e vida en proximidade;
dicir, que estean accesbeis a menos de 10 minutos andando: residencia, escola,
traballo, lecer, comercio e transporte cara ao exterior.
Fomentar a instalacin de paneis solares nos edificios, miniturbinas elicas e outros
sistemas de autoabastecemento enerxtico, subvencionando a sa instalacin
ou achegando crditos. Procurar que se faga por medio de empresas locais que
traballen neste sector e con moeda local, de esta existir.
Promover o illamento das vivendas, o seu aproveitamento solar pasivo e penalizar o
seu consumo enerxtico.
Promover a residencia no centro das cidades: alugueiro de casas baleiras, alugueiro
de cuartos.
Revisar os PXOM para procurar que non se constra nas mellores terras para cultivo
que posa o municipio, se for posbel cualificndoas con algunha proteccin.
Revisar en profundidade toda a normativa para que non dificulten o dereito das
persoas a cultivar o seu alimento, protexer os bosques, dispoeren de vivenda ou
obteren auga.
Ampliar e redefinir espazos verdes
Ser precisa unha nova poltica de espazos verdes, tamn con especial sentido
nas cidades:
Realizar un mapa completo de todas as parcelas de terra dispobeis na rea urbana
e periferia. Abrir unha oficina de acceso terra.
Aumentar o seu nmero e extensin.
Remodelar os espazos verdes existentes non histricos cara a aproveitamentos en
forma de hortos urbanos.
Recuperar hortos ata hai pouco (ou anda) produtivos.
235
que facer?
Fomentar a agricultura urbana ecolxica mediante campaas, cursos, incentivos

diversos, cesin de espazos (terreos) e apeiros, subvencin de sementes, etc.
Aproveitar fincas non utilizadas (pblicas ou privadas) para a creacin de hortas
urbanas comunitarias.
Reformas para o aforro e eficiencia enerxticos e de recursos
Aplicar reformar bioclimticas e de eficiencia enerxtica aos edificios municipais.

Implantar sistemas de tratamento de residuos slidos e de augas residuais que
sexan realmente sustentbeis e autosuficientes, reconvertendo as plantas municipais. Aproveitar o residuo seco obtido tras o tratamento de augas residuais
para a agricultura. Compostar e reciclar ao mximo, estabelecendo plantas de
procesamento local dedicadas a esta funcin. Promover a compostaxe local
de todos os residuos orgnicos que se produzan no municipio e o emprego do
compost as obtido na producin local de alimentos.
Promover a creacin de servizos comunitarios (de barrio ou de parroquia) para
reducir o consumo enerxtico particular, por exemplo: conxeladores, centros
de procesamento de alimentos, lavandaras, aluguer de maquinaria e vehculos agrcolas, etc.
Facilitar a conformacin de ecoaldeas, aldeas solares e outros
proxectos demostrativos de utilidade para a transicin
Poer todas as facilidades posbeis creacin de ncleos pioneiros que demostren modos de vida sen petrleo, mellor se son construdas a partir de aldeas
recuperadas, e sempre e cando tean o obxectivo, non de se constituren en
ecoghettos ou ecofortalezas, senn de seren centros difusores que contriban
a acelerar a transformacin do resto do lugares do concello.
Promover a creacin de Institutos de Permacultura, Centros para a Resiliencia e
entidades semellantes que realicen labores de investigacin e formacin.
Apoiar a creacin de granxas de producin agro-gandeiro-forestal ecolxicas
que realicen labores de formacin e difusin deste tipo de tcnicas. Difundir
desde o concello todo tipo de prcticas sustentbeis nestes sectores.
Dispoer un plan de acollida de inmigrantes
Dado que previsbel que certos municipios rurais ou periurbanos comecen

a recibir cada vez mis persoas que abandonan as cidades, e mesmo persoas
procedentes doutras comunidades autnomas ou pases, cumprira dispoer
anticipadamente un plan para a sa acollida e integracin, comezando por
locais onde os albergar temporalmente en caso de necesidade.
236
Medidas municipais: Transporte
Medidas municipais: Transporte

Desincentivar o uso do coche privado e favorecer outros medios
de transporte
Poer en marcha medidas diversas para penalizar e desincentivar o uso do

transporte privado (coche). Por exemplo penalizar o acceso en coche a reas
da cidade onde exista alternativa para acceder con transporte pblico. Priorizar
o acceso a p ou en bici.
Facilitar sistemas de uso compartido de vehculos privados.
Crear ou ampliar estacionamentos anexos s estacins de autobuses e tren,
para promover que a xente saia/entre da cidade por eses medios.
Limitar as zonas de aparcamento no centro, dando como alternativa o estacionamento nos arredores e promovendo a comunicacin mediante transporte
pblico.
Implantar tarifas diferenciadas de estacionamento, en funcin dos lugares de
maior sobrecarga de trfico de autombiles.
Crear unha rede de carrs para bicicletas ampla e til que permita percorrer
toda a cidade. Facilitar e promover o uso da bicicleta.
Darlle, en toda a cidade, preferencia a bicicletas e autobuses fronte a outros vehculos. Sobre estes, dar preferencia aos pens. Dar prioridade na planificacin
do uso do solo e dos sistemas de transporte, as como no seu financiamento,
aos pens e aos ciclistas.
Aumentar o nmero e frecuencia do transporte pblico.
Abaratar as tarifas do transporte pblico para todos os cidadns, facndoo
gratuto ou case gratuto aos colectivos mis desfavorecidos.
Mellorar a eficiencia no transporte urbano e de mercadoras
Modificar o maior nmero posbel de buses urbanos para funcionaren con

aceite reciclado. Promover unha rede de recollida de aceite usado domstico,
nos negocios de restauracin, comedores de centros pblicos e de traballo,
industriais, etc., para reciclalo nunha planta local que abastecera estes buses.
Facer un estudo para avaliar a posbel eficiencia enerxtica dun sistema de
microbuses baixo demanda complementario s lias permanentes. Estudar en
cada lia e horario se mis eficiente a substitucin de buses por microbuses
mis frecuentes.
Incentivar un transporte de mercadoras dentro da cidade que optimice
percorridos para aforrar combustbel (empregando por exemplo sistemas
237
que facer?
informatizados), con camins mis pequenos alimentados con aceite vexetal

local na medida en que vaia estando este dispobel, e mediante trens para a
sada/entrada de mercadoras fra da cidade.
Medidas municipais: Fiscalidade
Poltica fiscal para a transicin enerxtica
Revisar todos os tributos municipais para penalizar aquelas actividades que

obstaculicen a transicin enerxtica, e rebaixando ou anulando as taxas a
aquelas que a favorezan.
Favorecer fiscalmente as empresas que faciliten o teletraballo para evitar o
desprazamento dos seus traballadores de fra da cidade.
Favorecer fiscalmente o alugueiro e uso compartido de equipamento como
alternativa venda, e para favorecer a ampliacin da vida til dos produtos e
maquinaria.
Desincentivar tamn fiscalmente o uso do coche
Aumentar de maneira importante as taxas de vehculos a motor para os coches, con excepcins debidamente xustificadas cando non exista alternativa
de transporte municipal.
Apoiar fiscalmente a economa local
Aceptar pagamento dos impostos municipais na moeda complementaria municipal, se esta existir.
Reducir a fiscalidade aos comercios de proximidade e pequenas tendas, sobre
todo de alimentacin e produtos necesarios.
Restrinxir os lugares destinados a publicidade comercial, por seren dos que
se aproveitan maiormente as grandes marcas e distribuidoras e, en troques,
promover campaas a favor do comercio local. Fomento dun cambio cultural
con respecto ao consumo.
Medidas municipais: Difusin, concienciacin cidad e outras
Difundir o problema e todo o preciso para o cambio social
Facer reunins o antes posbel con todo tipo de asociacins, empresas, centros de ensino, medios de comunicacin local, etc., explicando claramente os
238
posbeis escenarios aos que se enfrontarn. Facer unha mocin pblica sobre
o asunto, marco para todas as actuacins aqu suxeridas e outras que houber.
Pode ser til neste proceso de concienciacin instalar paneis informativos en
lugares estratxicos da cidade con lemas sobre o Teito do Petrleo e a prol do
aforro enerxtico, e mesmo instalar nun lugar de moito paso de vehculos un
panel LED alimentado por enerxa solar que amose o prezo do barril de petrleo de maneira actualizada ou grficas da sa evolucin en diferentes perodos
(1 mes, 6 meses, 1 ano, 5 anos).
Colaborar activamente para que se realicen charlas, xornadas, actividades formativas, actividades escolares, proxeccins de documentais, debates pblicos,
publicacins, etc., sobre os seguintes temas:
O Teito do Petrleo.
O aforro enerxtico.
A resiliencia comunitaria.
Habilidades tiles nun mundo sen petrleo.
Agricultura natural/ecolxica/tradicional.
Permacultura.
Decrecemento.
Autoproducin e conservacin de alimentos.
Compostaxe caseira.
Alimentos silvestres da localidade.
Outros aproveitamentos tiles das plantas locais (para tinguiduras, fitoterapia,
xabn, etc.).
Manexo axeitado e substitucin de txicos no fogar.
Etc.
Crear unha gua local de persoas con coecementos en todas esas reas.
Fomentar a cultura de compartir vs. propiedade individual
Fomentar a cultura de que s preciso posur aquilo que verdadeiramente

persoal, e que o resto mis eficiente compartilo (bens comunitarios) mediante aluguer e outros sistemas.
Fomentar a autoxestin
Promover a investigacin e a difusin no terreo do autogoberno local, da autoxestin das comunidades, da democracia directa e de todas as metodoloxas
239
que facer?
de utilidade para facilitar que todas as parroquias e barrios poidan tomar nas
sas mans os seus propios asuntos, dunha maneira coordinada.
Facilitar a creacin e o financiamento das iniciativas e organizacins de base
social e comunitaria (vecial, parroquial, etc.) cuxo obxectivo sexa aumentar a
resiliencia da comunidade e poer en marcha a transicin pospetrleo.
Crear un marco e un local de referencia para estas medidas
Crear un centro municipal de referencia permanente sobre estas cuestins, a

modo de granxa-escola urbana, centro de experimentacin e difusin, centro
de demostracin de tcnicas sustentbeis, etc. Preferibelmente localizado
nalgn espazo xa existente e infrautilizado ou utilizado para outras cuestins
menos prioritarias. Podera crearse unha especie de Axencia Municipal para a
Transicin Enerxtica.
Unirse rede de Cidades en Transicin (Transition Towns).
Adoptar o Oil Depletion Protocol.
Defender a soberana/autosuficiencia alimentar do municipio
Declarar o municipio zona libre de transxnicos: prohibicin dos transxnicos

para conservacin da biodiversidade e a independencia de empresas e insumos de fra.
Crear bancos municipais de alimentos e produtos de primeira necesidade. Os
alimentos deberan vir preferentemente das hortas locais, particulares ou comunitarias, e dos excedentes das empresas de alimentacin locais.
Crear bancos de terra para poer en contacto a propietarios de fincas potencialmente produtivas e a persoas interesadas na producin hortcola pero que
non dispoan de terra, en coordinacin coa devandita oficina de acceso terra.
Crear comedores sociais para que as persoas que non tean recursos se poidan alimentar, dotados con alimentos procedentes da localidade. Podera funcionar de xeito voluntario e a base de doazns ou ben integrarse no sistema de
moeda local, aceptndoa como pagamento polas comidas e pagando con ela
s explotacins agrcolas locais e tendas que fornecesen alimentos. Despois,
estes produtores e comercios poderan pagar con ela s propias persoas necesitadas a cambio de axudas espordicas nos seus negocios.
Crear centros pblicos de procesado de alimentos para poer a disposicin
dos cidadns aparellos para a esterilizacin e a fabricacin de conservas de
diverso tipo.
240
Crear laboratorios municipais ou comarcais para servizos de anlise bsica de

solos, alimentos, compost, auga, combustbeis lquidos ou gasosos, residuos,
niveis de radon e outros.
Crear seguridade non dependente do petrleo
Crear unha unidade ecuestre da polica local e outra que utilice bicicletas para
os seus desprazamentos (se a orografa local o permitir), tal e como xa existen
(tanto dun tipo como do outro) noutras localidades do mundo.
Fomentar a eliminacin temper de residuos domsticos perigosos
Debido s dbidas acerca da futura capacidade dos concellos para se faceren

cargo da axeitada recollida e tratamento dos diversos tipos de residuos domsticos de carcter txico (vid. Liberar o noso lar de contaminantes de alto
perigo), cmpre promover unha erradicacin precoz de todos estes elementos
das casas para minimizar a sa xeracin en forma de residuos no futuro, cos
conseguintes riscos que podera supoer de contaminacin ambiental e para
a sade do conxunto de vecios e vecias. Promover campaas de educacin
e concienciacin cidads sobre este tipo de elementos txicos presentes nos
fogares e para a sa eliminacin ou substitucin por outros non txicos.
Descentralizar o lecer
Espallar polos barrios ou parroquias as actividades de lecer, e poer en marcha

no propio municipio actividades de lecer que faciliten que a xente non tea
que desprazarse fra para asistir a concertos, festas, obras de teatro, e calquera
outro tipo de actividade cultural, deportiva ou de lecer. Aumentar a oferta e
diversidade de actividades de lecer.
241
Eplogo 1
Cuba, unha referencia inspiradora
Todas as persoas que analizamos como poden reaccionar as sociedades actuais queda do petrleo atopmonos cun referente ineludbel que nos d a
un tempo inspiracin e esperanza de como se pode sobrevivir como sociedade a unha transformacin do calibre da que nos espera. Tamn nos permite
albiscar as caractersticas que ha de ter esa sociedade se quere facer o trnsito
civilizatorio de maneira algo ordenada e non traumtica, ao tempo que nos
advirte de certos problemas que van xurdir nese proceso. A continuacin imos
resumirvos a historia da man, sobre todo, de Richard Heinberg (2004, 105 e ss.)
e Pat Murphy (2008), completada con achegas que nos fixeron algunhas persoas que viven na illa caribea, as como Emilio Santiago Muo, antroplogo
social que est a desenvolver a sa tese doutoral sobre a adaptacin cubana
escaseza de combustbeis fsiles.
Antes da queda do bloque sovitico, Cuba dependa do petrleo e dos cereais
enviados pola URSS. Tal era as que ata 1989 o 85% de todo o comercio da illa
era co bloque sovitico. Aquel ano e o seguinte, mentres a Unin Sovitica
colapsaba, tamn o fixeron as importacins cubanas de petrleo (caeron un
50%55) e de gran. O comercio caeu mis dun 75%; as importacins de praguicidas e fertilizantes, un 80%. Como consecuencia, a agricultura cubana
a mis mecanizada daquela en toda Iberoamrica e a que mis tractores,
praguicidas e fertilizantes sintticos empregaba por hectrea sufriu unha
brusca parada, ao tempo que o resto da economa se resenta profundamente;
os apagados eran cotins56. Comezou o que chamaron o Perodo Especial, unha
55
No punto lxido do seu consumo de derivados do petrleo (1989) o pas consuma preto dos 13 millns
de toneladas. En cuestin de tan s catro anos ese consumo caera metade e, na actualidade (1997-2011),
mantense estbel arredor dos 8 millns de toneladas. Fonte: AIE.
56
E iso que por aquel entn se gastaba moito menos petrleo na illa en producin de electricidade do que se
fai hoxe. En 2011 o 28,6% de todo o petrleo consumido na illa destinbase a plantas de xeracin elctrica; en
1990 tan s era o 1,7%. Fonte: AIE.
243
eplogo i:
de cuxas consecuencias foi un empeoramento na alimentacin de case toda a

poboacin, acompaada dunha mudanza na dieta, facndoa mis vexetariana
por necesidade e baseada en produtos frescos.
O goberno cubano respondeu crise repartindo terras estatais que viraran
improdutivas por falta de petrleo, praguicidas e fertilizantes en parcelas
para cultivo privado: en moi poucos anos, o sistema agrcola cubano pasou
de estar formado por un 80% de explotacins propiedade do Estado a un
80% de empresas propiedade dos traballadores, con niveis de autonoma e
rximes xurdicos de propiedade diversos, anda que nunha clara tendencia
a pasar a terra a mans dos labregos, e nun contexto cultural onde anda hoxe
persisten grandes diferenzas entre labregos e traballadores agrcolas. En 2009
os pequenos agricultores xa eran os que producan o 60% do alimento do pas
(Ravsberg, 2009). Tamn se promoveu o emprego do tiro animal tanto para
labranza como para transporte de produtos, para o cal se prepararon milleiros
de parellas de bois, e se crearon estabelecementos para a cra de machos e cabalos. De igual forma, pxose en marcha a fabricacin de equipos de labranza
(arados, grades...) e carretas para uso con animais.
Hoxe os habitantes das cidades pequenas da illa satisfn entre un 80 e un
100% das sas necesidades de froita e verdura por medio da agricultura urbana
(Murphy 2008, 218), anda que al o que se entende por tal pode inclur explotacins mis ben periurbanas. Outra mudanza profunda foi o paso dunha agricultura dependente dos fertilizantes de sntese a unha agricultura orgnica,
coa axuda dunha minora de persoal cientfico cubano pro-agroecoloxa que
ata daquela estivera moi marxinada pola universidade e o goberno cubanos.
Emprenderon o uso de fertilizantes orgnicos como o humus de mioca ou o
compost, e promoveron o uso de metano a partir dos excrementos animais en
dixestores especiais, o cal foi aproveitado para alumeado no rural e para uso
en cocias. Tamn se desenvolveron praguicidas biolxicos para determinados cultivos. O paso non foi doado, pois as dcadas de agricultura industrial
esgotaran o solo e as primeiras colleitas foron desastrosas: levou entre 3 e 5
anos recuperar organicamente a fertilidade dos solos. De contado Cuba formou un cuarto de milln de persoas adicadas agricultura nestas tcnicas
agroecolxicas, anda que estas foron adoptadas en diversa medida e non
en todos os casos con convencemento, senn tamn como mera estratexia
temporal de supervivencia espera dunha volta agricultura convencional.
Abordouse, ademais, o problema da enerxa precisa para transportar e conservar os alimentos, achegando a producin s cidades, de tal xeito que hoxe
en da gran parte dos produtos agrcolas cubanos se consomen moi preto de
onde se producen (TV-Novosti, 2011). Entre 1994 e 2001 a producin de vexetais medraba mis dun 100% anual. Para 1998 xa haba 8 mil hortas orgnicas
recoecidas s na cidade de La Habana, cultivadas por mis de 30 mil persoas
244
e ocupando un terzo dos terreos dispobeis. Cuba trocou, por as dicilo, explotacins industriais a base de fertilizantes petroqumicos por compostaxe e
hortas nos patios. Na actualidade, o 80% da agricultura cubana xa orgnica57
e a produtividade iguala ou supera a que exista durante a poca industrializada (Murphy 2008, 219). Segundo Ral Castro, en 2008 a agricultura urbana
daba emprego no pas a 300 mil persoas. O goberno agora protexe toda a terra
de utilidade agrcola que rodea as cidades para producir alimentos nela, impedindo construr nese tipo de terreos.
No sector do transporte o impacto foi demoledor, ata o punto de que hoxe
en da hai moitos menos coches circulando en Cuba que antes do Perodo
Especial, pero todos van repletos de pasaxeiros, grazas s polticas oficiais que
promoveron a sa mxima ocupacin. Son moi frecuentes as bicicletas Cuba
importou ao comezo da crise, co pas practicamente paralizado, un milln de
bicicletas chinesas e fabricou outro medio milln e introduciunas nun pas que
careca por completo da cultura da bici, os chamados cocotaxis (especie de
rickshaws motorizados para dous pasaxeiros), os bicitaxis (movidos con enerxa
humana), taxis fabricados na dcada de 1950 e buses moi antigos; no campo
emprganse os bois, burros e cabalos como animais de tiro. Nas cidades do
interior promoveuse o emprego de coches de cabalos para o transporte de
persoas e creouse un corpo especial de inspeccin para evitar a circulacin de
vehculos a motor semibaleiros, anda que esta restricin mis tarde foi retirada. Tamn o programa para o emprego das bicicletas, que tanto xito tivera,
foi abandonado incomprensibelmente polo goberno, segundo nos conta
Emilio Santiago.
Pat Murphy define o transporte hoxe en da en Cuba como eclctico, difcil e
fascinante. Xa que non tiveron tempo nin recursos para construr un sistema
de transporte pblico alternativo como podan ser trens lixeiros ou tranvas, fixeron o que puideron co que tian a man, inclundo a remodelacin
de trilers para serviren de autobuses: os populares camelos. As que hoxe
os cubanos son expertos mecnicos capaces de manter e adaptar todo tipo
de vehculos antigos. A descentralizacin operada en servizos como os educativos ou culturais facilitou tamn a reducin dos desprazamentos. O goberno
promoveu tamn que obreiros e profesionais mudaran o seu traballo cara a
fbricas ou empregos mis achegados aos seus domicilios.
57
Outros falan dun 90% (Piercy et al. 2010), anda que tamn hai quen pon en dbida cifras tan altas, sobre todo
a raz da introducin dos transxnicos polo goberno cubano a partir de 2008 (Funes-Monzote & Freyre, 2009).
245
eplogo i:
Con moita man de obra e pouca enerxa fsil, o goberno axusta os salarios para
procurar o pleno emprego58. Con poucos materiais de construcin, a xente
vive en casas pequenas e moitas veces necesitadas de amaos. Hai moi pouca
construcin nova.
O proceso non deixou de ser traumtico, cntanos Pat Murphy (2008, 28),
mentres a sociedade cubana colapsaba dunha maneira mis ou menos controlada desde un estado industrial a outro mis agrario. Houbo, sen dbida,
un descenso nos estndares de vida e na capacidade adquisitiva, pero mantiveron servizos esenciais como a sanidade e educacin pblicas e un nivel
bsico de alimentacin asegurado para toda a poboacin; grazas a todo isto, a
esperanza de vida non caeu.
Foi moi importante para o xito destas mudanzas a promocin de novos valores polas autoridades cubanas, que tamn son autoridade ao contrario do
que as nosas no terreo moral para boa parte da cidadana.
Malia superar o peor xa para 1995, esta profunda transicin enerxtica cubana anda non se completou. En 2005 Fidel Castro propuxo reducir o consumo enerxtico do pas en 2/3, e o ano 2006 foi declarado polo parlamento
cubano como o ano da Revolucin Enerxtica (Heinberg 2006, 142). En 2007
Ral Castro exhortaba poboacin urbana do pas a volver ao campo (EFE,
2009) para cultivar todas as terras dispobeis e a reforestar onde non se puider cultivar59, e no ano seguinte o goberno cubano introduciu mis reformas
no sector agrcola, que supuxeron a entrega de crditos e de milln e medio
de hectreas de terra estatal ociosas a 163 mil granxeiros en apenas 3 anos.
Anda as, Cuba adica 1.500 millns de dlares anualmente importacin de
alimentos (Cubadebate, 2012). O petrleo que agora importa a illa s unha
fraccin do que se importaba na era sovitica pgase grazas aos ingresos
do turismo e de certas exportacins como o azucre e aos prezos especiais aos
que acceden ao petrleo venezolano e que representa 1/3 do total do petrleo
que consome Cuba.
En resumo, malia o devastador colapso econmico sufrido por Cuba a consecuencia da sa particular e anticipada queda do petrleo, deron mantido os
servizos bsicos para todos os sectores sociais especialmente importantes
58
Hai que facer notar, porn, que desde o comezo do Perodo Especial, os salarios en Cuba non lle chegan
maiora da poboacin para as sas necesidades mis bsicas, nin tan sequera as alimentares, segundo
nos explica Emilio Santiago, e que a subsistencia require dos ingresos extra-salariais (e polo tanto non
dependentes do Estado) que dan xuntado as propias cubanas e cubanos.
59
O chamamento do lder cubano non tivo polo de agora unha repercusin aprecibel nas estatsticas oficiais.
Cuba segue a ser un dos pases de Hispanoamrica con menor taxa de poboacin rural. Esta era do 49% en
1930, e foi caendo ata alcanzar o 25% en 1990, nivel que aproximadamente se mantivo constante ata o da de
hoxe.
246
os da sade, educacin e una alimentacin bsica e comezaron a reconstrur

a sa sociedade sobre un modelo mis agrario.
Anda que a illa non mudou completamente o seu paradigma cultural de desenvolvemento nin deixou de depender totalmente das importacins e dun
sector coma o turismo un dos mis ameazados polo contexto ao que nos
dirixe o Peak Oil e mesmo continuou nunha procura acelerada de petrleo
propio (Rodrguez, 2004; Sandels, 2011)60 e aumentando a sa dependencia
en sectores como o da producin de electricidade, non deixa de ser unha referencia valiossima de como pode ser o futuro das nosas sociedades unha vez
quedemos sen boa parte do petrleo que agora as alimenta. Por suposto, non
podemos esquecer que o clima, a xeografa, a forma de goberno, a autoridade
moral dese goberno ante os gobernados, e mesmo a cultura social en Cuba
que incle unha tradicin de responsabilidade colectiva e de capacidade
de sacrificio son moi diferentes aos nosos. Con todo, o seu exemplo pode
e debe ser inspiracin para todas as sociedades que queiran descender enerxeticamente mantendo o padecemento social ao mnimo. Tamn nos fornece
a proba de que cando preciso e os desabastecementos comezan a bater
duramente contra a estrutura social, factbel tomar rapidamente medidas
paliativas e mudar os comportamentos sociais, polo menos nun pas no que a
boa parte da economa e toda a regulacin est en mans do Estado. Cabe preguntarnos como nunha autonoma como a galega, inserida nun Estado como
o espaol, dentro do marco poltico e xurdico da Unin Europea, poderan
poerse en marcha, chegado o caso, medidas como as que tomou no Perodo
Especial o goberno cubano. O que deixa claro tamn o caso cubano que
posbel ter un ndice de desenvolvemento humano aceptbel, cun sistema
sanitario moderno e eficaz, cunha educacin universal e de calidade, ao tempo
que se evita a fame no pas, cun consumo enerxtico per cpita de pouco mis
de 1/3 do que se consome hoxe en Espaa.
En calquera caso, grazas precoz experiencia cubana sabemos por onde tera
que camiar a mudanza social e tica, no transporte, na alimentacin ou na
organizacin social, e anda que o noso Estado falle no seu deber de prepararnos ou axudarnos a nos adaptar, non estamos nin moito menos inermes, e as
medidas propostas nesta Gua tentan demostralo. Con todo, debemos aledarnos de non vivirmos no outro extremo, dicir, nunha sociedade puramente
individualista como a estadounidense, e anda que pode que na Galiza non teamos un sentimento comunitario equiparbel ao cubano, si que sobreviven
algns aspectos do apoio mutuo que caracterizaron a sociedade tradicional
60
Con todo, o pas parece estar xa no seu propio teito de extraccins desde o ano 2003, e non d superado o
nivel dos 4.000 ktpe, algo menos da metade do que consome (o resto son importacins, principalmente de
Venezuela), segundo datos da AIE. Estas procuras dun petrleo cada vez mis custoso de extraer poderan en
certa medida intentalas substitur polos biocombustbeis (Batista, 2013).
247
eplogo i:
A Cuba pospetrleo.
galega, que debemos aproveitar como alicerce para crearmos entre todos a
Galiza de despois do petrleo. Tamn nos serve para comprender que por
desgraza para todos ns o mis probbel que as mudanzas vean forzadas
polas circunstancias mis que como froito dun plan premeditado, dicir, que
o caso cubano non un caso ideal de planificacin para adaptar unha sociedade queda do petrleo, senn que veu imposto por unhas circunstancias
inevitbeis. Simplemente unha proba do que se pode chegar a facer, de que
posbel vivir con moito menos petrleo do que vimos consumindo ata hoxe
nunha sociedade coma a nosa, e da conveniencia de facelo anticipadamente
para evitar o drama social que, sen dbida, a falta de preparacin e a extrema
dependencia desta fonte enerxtica acabou causando ao pobo cubano. Xa
que logo, diriamos que o caso cubano un referente mundial sobre moitas
cousas que facer, anda que non o sexa en canto a cando facelas. As e todo, tamn para as nosas sociedades, parece claro que a oportunidade de prepararse
anticipadamente baixo a organizacin do Estado xa pasou e agora estamos,
como o pas caribeo, vendo como se est xa a derrubar o noso propio bloque
sovitico, anda que sexa dunha maneira menos sbita. Outro aspecto que
nos debe servir de inspiracin o feito de que boa parte das solucins que se
deron en Cuba escaseza de petrleo e anda hoxe non naceron como
parte dun plan de accin gobernamental, senn moitas veces da inventiva de
248
cubanas e cubanos e que o Estado simplemente rematou por asumir e estender institucionalmente dunha maneira non exenta de erros e incoherencias.
En definitiva, Cuba para ns non s un referente sobre as posibilidades da
transicin pospetrleo senn tamn das sas sombras e atrancos.
Gustaranos quedar cunha conclusin final: a resposta cidad ante a perda
do petrleo, axudada por determinadas medidas dos gobernos para priorizar
uns destinos da enerxa en detrimento doutros, pode dar p a unha positiva
revolucin social.
A quen queira coecer mis sobre a experiencia pospetrleo en Cuba recomendmoslle ver o documental que no ano 2006 produciu o colectivo estadounidense Community Solutions, titulado The Power of Community: How
Cuba Survived Peak Oil, dispobel online actualmente en:
http://www.youtube.com/watch?v=rr70FVoAXBo (subttulos en portugus)
http://www.youtube.com/watch?v=Vj_DV5ltdes (subttulos en casteln)
O web oficial do filme : http://powerofcommunity.org
Remataremos engadindo un dato importante a respecto de Cuba: segundo o
informe Living Planet de WWF, o nico pas do mundo que en 2006 cumpra
os criterios de desenvolvemento sustentbel, medido en funcin da sa pegada ecolxica e do seu ndice de desenvolvemento humano.
10
Pegada ecolxica (hectreas/persoa)
5 EPLOGO I: CUBA, UNHA REFERENCIA INSPIRADORA
20
frica
Extremo Oriente
Europa
Amrica latina
Oriente Medio e Asia Central
Amrica do Norte
Limiar de alto
desenvolvemento
humano
EUA
Espaa
Brasil
Alxeria
Biocapacidade media mundial dispoible por

persoa (sen considerar reas separadas para
especies salvaxes)
Surfrica
Francia, RU
Suza
2
Cuadrante de
desenvolvemento
sustentbel
0
Exipto
Etiopa
Mozambique
Ghana
Uganda
Nixeria
India
China
Cuba
Madagascar
Tanzania
ndice de desenvolvemento humano (IDH)

Fig. 20: Cadro coa situacin de cada pas do mundo en funcin da sa pegada ecolxica e do seu IDH. Fontes: WWF
(Living
Planetde
Report
Footprint
Network
IDH da ONU.
Cadro coa
ubicacin
cada2006),
pas doGlobal
mundo
en funcin
da sae pegada
ecolxica e do seu IDH. Fonte: WWF,
Living Planet Report 2006.
249
Cadro coa ubicacin de cada pas do mundo en funcin da sa pegada ecolxica e do seu IDH. Fontes: Global
Footprint Network e IDH da ONU.
EPlOGO I:
CUbA, UNhA REfERENCIA INSPIRADORA
3.0
2.5
3.0
2.0
2.5
Pegada ecolxica
Biocapacidade
Pegada ecolxica
Biocapacidade
1.5
2.0
Cuba
1.0
1.5
Cuba
0.5
1.0
0.0
0.51961 1965 1969 1973 1977 1981 1985 1989 1993 1997 2001 2005 2009
6.0
0.0
1961 1965 1969 1973 1977 1981 1985 1989 1993 1997 2001 2005 2009
Hectreas globais
Hectreas
perglobais
cpita per cpita
5 EPLOGO I:5 CUBA,

EPLOGO
UNHA
I: CUBA,
REFERENCIA
UNHA REFERENCIA
INSPIRADORA
INSPIRADORA
21
Hectreas globais
Hectreas
perglobais
cpita per cpita
21
5.0
6.0
4.0
5.0
3.0
4.0
Espaa
2.0
3.0
Espaa
1.0
2.0
0.0
1.01961 1965 1969 1973 1977 1981 1985 1989 1993 1997 2001 2005 2009
0.0
Evolucin da pegada ecolxica e da biocapacidade de Cuba e Espaa ao longo das ltimas dcadas. Ntese o
1961 do
1965
1969
1973 en
1977
1985
1989
1993
1997
2001Network.
2005 2009
efecto da queda
petrleo
dispoible
Cuba1981
a partir
de 1989.
Fonte:
Global
Footprint
Evolucin da pegada ecolxica e da biocapacidade de Cuba e Espaa ao longo das ltimas dcadas. Ntese o
Fig. 21: Evolucin da pegada ecolxica e da biocapacidade de Cuba e Espaa ao longo das ltimas dcadas. Ntese o
efecto da queda do petrleo dispoible en Cuba a partir de 1989. Fonte: Global Footprint Network.
efecto da queda do petrleo dispobel en Cuba a partir de 1989. Fonte: Global Footprint Network.
250
Nas ltimas edicins do informe Living Planet xa non se incle ningn

pas, nin sequera Cuba, nese cuadrante da sustentabilidade. Anda as,
o pas mantivo o seu IDH en niveis parecidos (0,78 en 201261) anda que
aumentou a sa pegada ecolxica de 1,5 (o dato recollido polo informe
de 2006) ata 1,9 (dato recollido en 2008), rozando xa o lmite da sustentabilidade. Espaa, por contra, ten un IDH de 0,8862, pero a conta dunha
pegada de 4,74 (tamn calculada en 2008).
61
http://hdrstats.undp.org/en/countries/profiles/CUB.html Curiosamente, o dato recollido en WWF (2006)

relativo a un ndice de 0,82 en 2003, non aparece dispobel na grfica (debido a que, para os anos anteriores
a 2005, interpola entre anos no canto de ofrecer o dato real anual) e tampouco nos datos que se poden
descargar desde esa pxina.
62
http://hdrstats.undp.org/en/countries/profiles/ESP.html
251
Eplogo II:
Un da calquera na Galiza de dous mil
e vinte e algo
(Pode que non vaia ser todo as, mais pode que moito
sexa dun xeito semellante.)
Xiana espertou cando comezaba a clarexar o da, coma sempre. Ao ser inverno
botara durmindo, entre o primeiro e o segundo sono, desde pouco despois
do solpor: unha boa chea de horas. Sentase moi despexada e con nimo para
afrontar un da cheo de labores. O sol que entraba polo furadio da contra
animbaa anda mis; a ser un soleado da de inverno, algo que segua a ser
pouco frecuente malia as mudanzas que experimentara o clima nos ltimos
anos, tamn na Galiza. Se o ceo aguantaba despexado unhas poucas horas
mis, hoxe poderan ducharse todos coa ducha solar. Non fara falta cociar co
forno solar que fixeran entre ela e seu irmn, porque durante todo o inverno
a cocia de ferro poase todos os das, e mentres queca o aire do interior da
casa, facase a comida do da, ou viceversa. Como todos os das, o seu irmn
Anxo xa estaba ergueito prendendo a cocia cando ela entrou e deu os bos
das. Un pouco antes estivera producindo no retrete-composteiro un pouco
mis do esterco que usaran dentro de das primaveras.
Sa nai segua amolada do lombo. Estiveron falando durante o almorzo de
que o mellor sera ir ver a Marta, a compoedora. Fralles moi ben cando Anxo
rompera un brazo o ano pasado, e cada vez mis xente confiaba nela e via
de lonxe para curar contusins, torceduras, reuma e problemas semellantes.
A nai de Xiana non era a nica ex-urbanita que, afeita ao sedentarismo e xa
nos cincuenta, tivera moitos problemas cando comezou a vivir activamente
no campo e do campo, algo que sucedera cando quedara no paro e a familia
vendera o piso para arrendar unha casa cunha pequena finca nunha aldea a 12
kms da cidade. Durante anos seu pai seguira indo traballar cidade, primeiro
no coche da familia, despois nun coche compartido con vecios da parroquia
e finalmente en bicicleta, cando se decretaron as segundas e mis fortes restricins de gasolina e gasleo no Estado espaol. Pero agora xa haba tempo
que a sa empresa quebrara, e nin lle pasaba polo maxn tentar buscar outro
emprego fra da parroquia; onde diaos o a poder atopar se case todas as
253
eplogo ii:
Un da calquera na Galiza de dous mil e vinte e algo
empresas quebraran e as que se mantian non podan medrar e contratar

nova xente? A estas horas el xa estara de camio para o monte coa cuadrilla
de vecios para revisar as colmeas, os porcos celtas e as plantacins de castieiros micorrizados da cooperativa mancomunada local. Eran varias hectreas
que antes s producan eucaliptos e lume, e que agora eran a satisfaccin e o
orgullo de toda a parroquia. Haba volver canso e con fame, de non parar en
toda a ma, pero sempre cun sorriso que Xiana nunca lle va cando volva de
traballar cidade. E mesmo s veces, dependendo da poca do ano, lles traa
unha cesta de arandos ou de andoas, coma este outono, que se deran moi
ben. A avoa adoeca por elas, e iso que ao principio non quera nin velas diante
porque pensaba que todos os cogomelos podan ser velenosos!
Mentres seu irmn fregaba na louza e falaba con sa nai de que preparara
para xantar, ela rematou de almorzar. Despois abrigouse ben, calzou as botas
de goma e despediuse para se dirixir Casa Comn da parroquia, a un par de
quilmetros de al. O edificio fora no seu da a nave dunha pequena granxa
de vacas leiteiras, pero cando Manolo do Quinteiro, o seu dono, veu cara a
onde an ir as cousas, decidiu reducir o tamao da explotacin ao mnimo que
puidese soster a base dos prados propios e cedidos, abandonou os pensos, a
distribucin s empresas leiteiras que anda daquela quedaban e vendeu case
todas vacas a varias familias da contorna. Hoxe s tia media ducia de vacas de
seu, pero produca leite dabondo para trocarlles a varios vecios por diversas
cousas e servizos que precisaban na casa, e mesmo lle quedaba algn para ir
vender cidade na furgoneta que fora a gasleo nos seus tempos e que agora
andaba con aceite vexetal que consegua cada certo tempo no mesmo mercado da cidade, en troco dalgn becerro. O seu leite xuntbao co dos demais
vecios que tian vacas e encargbase el de levalo todo cidade: pasara de
ser o gandeiro da aldea a ser o leiteiro, como fora tamn a sa avoa al pola
dcada de 1940. A antiga nave xa non semellaba para nada un fro recinto
industrial de bloques: al estiveran practicando moitos albaneis, carpinteiros
e xente sen oficio da parroquia os conceptos de rehabilitacin bioclimtica
que aprenderan nun curso que lles vieran dar haba tempo uns arquitectos
e profesores que foran pioneiros deses mtodos no pas. Puxeran illamento,
un teito vexetal, un retrete-composteiro, unha placa fotovoltaica (unha das
derradeiras que se puideron conseguir), mbeis vellos que deran os vecios
e que amaaran minimamente entre todos... e o resultado foi un local social
moi agradbel, dividido en varios espazos onde faceren as sas xuntanzas,
cursos para grandes e pequenos, discutir as cuestins da cooperativa, e calquera encontro en comn que requirise un lugar a cuberto. Tamn tian un
obradoiro con material e maquinaria de todo tipo e de uso comn. No inverno
estaba sempre cheo de xente facendo cousas e falando de todo un pouco; era
como os antigos fiadeiros, comentaban algns dos mis vellos da aldea. Xiana
aprendera o oficio al, practicando co carpinteiro mis veterano da parroquia.
254
Despois estaba Lus, que traballara tamn de carpinteiro nas obras bastantes
anos antes de que todo quedara parado no sector da construcin, pero estaba
tan afeito s ferramentas elctricas que case tivo que aprender tamn de novo
o oficio de mans do Sr. Uxo. Conseguiran xuntar por varias casas da parroquia
unha chea de vellas ferramentas manuais de carpinteiro, de albanel, de zapateiro, de ferreiro, etc., que agora se gardaban no almacn da Casa Comn a
disposicin daqueles que as precisaren. A ela gustballe construr cousas coas
mans e sorprendase de que nos tempos de antes non houbera mis mozas
carpinteiras. Agora xa case calquera oficio tia tantos homes como mulleres,
polo menos por aquela bisbarra.
Na Casa Comn saudou os mis madrugadores. Aledouse de ver que hoxe
andaba Martio por al. O rapaz estaba todo emocionado porque entre el e
mais o Fuco deran posto a funcionar de novo un ordenador a base das pezas
que al foran xuntando. Seralles moi til para recuperar algunha informacin
que precisaban para os cursos e que s a tian naqueles discos brillantes de
ordenador que os da quinta de seus pais chamaban ceds. Pero ela estaba mis
interesada hoxe na radio ca no trebello informtico. Anda que na sa casa
tamn tian unha que anda captaba unhas poucas emisoras das que seguan
a emitir naquela zona, decidiran que non se volvera escoitar porque a avoa
aflixase moito cando escoitaba as noticias do que estaba a pasar no mundo,
das guerras e calamidades que sucedan mesmo non tan lonxe da Galiza. As
que cando quera saber o que pasaba no mundo, adoitaba aproveitar para ir
Casa Comn e escoitar a radio. Aparellos de televisin xa case non quedaba
ningn na aldea que furrulase, vtimas todos da obsolescencia programada e
a falta de recambios. Na casa dos da Ponte anda tian unha vella televisin
porttil a branco e negro e s veces levbana para a Casa Comn para ver pelculas cun aparato de vdeo, pero na aldea decidrase que se a deixar de ver
o que botaban as nicas das cadeas de televisin privadas que continuaban
a emitir, tal era o grau de manipulacin e de descaradas mentiras que a xente
chegara a percibir neste medio de difusin; e para escoitar mentiras que non
lles resolvan nada na sa vida coti, non an gastar os valiosos watts que xeraban coas placas solares.
A Martio pareca que tampouco lle apeteca moito escoitar o parte, pero accedeu e estiveron ondo un pouco a BBC por onda curta: estaban a falar de
como a progresando a evacuacin do Xapn. Os que tian mis de vinte anos
lembraban perfectamente que houbera un grave accidente nunha central
nuclear haba xa polo menos unha dcada, e a cousa co tempo rematara moi
mal, terribelmente mal. Non entendeu moi ben cara a onde dixo o locutor que
estaban a levar os superviventes pero xa non lle apeteca escoitar mis, nin
tampouco tia en realidade moito tempo que perder: anda lle quedaba por
diante unha ma de moito choio. Foi ao almacn e colleu as ferramentas que
255
eplogo ii:
precisaba, meteunas nun carrio con rodas e marchou para a casa de Fina, a
ver se lle poda avanzar co invernadoiro hoxe que non chova. Polo camio
foron esvaecndose da sa mente os ecos da traxedia do Xapn, substitudos
polos asuntos do da que tia por diante.
Cando chegou al sentiu fachenda contemplando a sa obra. Era o segundo
invernadoiro de madeira que estaba a construr e estaba quedndolle moito
mellor c primeiro. Retirou os plsticos que protexan a estrutura das chuvias
e do hmido aire do oeste e revisou a madeira. Efectivamente a robinia, aquela rbore que antes algns chamaban con inimizade invasora, estaba dando
bos resultados: resista moi ben intemperie sen necesidade de vernices nin
proteccins daquelas que haba antes e que xa ningun daba conseguido
por moito que quixesen pagar. Botou al a ma, traballando na armazn de
madeira e conversando coa viva, unha muller de setenta e moitos anos que
sempre lle falaba de que ela xa vira vir o que pasou, que aquilo non poda
durar, que a xente estirara mis o p do que daba a manta, de que estaba visto,
que ela xa llo dica ao seu home en paz estea... Eran sempre os mesmos retrousos, pero a Xiana gustballe escoitarllos e darlle leria porque se senta coma
aqueles psiquiatras de antes, saba que lle serva de desafogo e consolo, que
a aquela muller lle via moi ben o contacto con xente nova, con xente de fra
da aldea. Ao final sempre ver as mesmas caras na sa aldea era como non dar
fuxido das lembranzas. A Fina matranlle un neto nas revoltas de Compostela
do 2018, e a sa filla e mais o seu xenro emigraran (ou fuxiran, ningun o tia
moi claro) pouco despois para Suecia, un lugar que quedaba moi moi lonxe
agora que xa non haba avins mis que para o exrcito e para os ricos.
O invernadoiro podera estar rematado nun par de semanas se daban conseguido os cristais, que lle prometera un amigo que andaba a recuperar materiais
de edificios abandonados na cidade. Anda estara en funcionamento a tempo
para lle fornecer calor casa de Fina antes de que rematase o inverno, e as
tera que gastar moito menos en lea. Naquela parte da parroquia non tian o
monte preto, e precisaban carrexala continuamente dese monte comn onde
agora andaba seu pai, as que canto mis aforrasen con adaptacins bioclimticas como aquel invernadoiro anexo fachada sur da casa, moito mellor. Fina
seguira precisando a lea para cociar e para ter auga quente, pero pouco
mis. Algunhas casas que tiveran galera volveran reconstrula como era antes,
para facilitar que quentase a casa nos das soleados de inverno. Pero a casa de
Fina era de planta trrea e falando co grupio que se formara na parroquia
para temas de construcin e rehabilitacin, decidiran que a mellor solucin
para ela era o invernadoiro contiguo e illarlle ben portas, fiestras e o faiado.
Ademais, dispor dun invernadoiro alle permitir volver comer tomates, algo
que achaba moito de menos da dieta dos tempos da abundancia, segundo
lles contaba a agradecida muller.
256
Volveu casa a xantar cando o seu corpo lle dixo que eran horas: co tempo,
e coa escaseza de pilas de botn para os reloxos os de corda xa case desapareceran e os poucos que quedaban andaban moi caros, a xente logo
se afixera a volver medir o tempo dunha maneira biolxica, interna, a base
da informacin que lles daba a luz solar. Cando pasou de novo por diante da
Casa Comn, o reloxo que puxeran na fachada, e ao que daban corda cada
da por quendas os vecios mis achegados, marcaba as das menos cuarto:
o seu corpo non se trabucara. De camio casa topou cos rapaces que saan
da escola comunitaria. Os que eran da sa aldea aledronse moito de vela al
e anda brincaron con ela un bo anaco durante o camio ata al, que fixeron
xuntos. Pouco antes de chegar cruzronse con Carolina e Too, que vian de
facer a rolda a cabalo vixiando que todo fose ben, sobre todo polas casas mis
separadas da aldea, e polos puntos crticos: a mina que abasteca de auga a
boa parte da aldea desde o alto do Castro, os dous muos recuperados no ro,
a carballeira vella da Pena Grande, a nova plantacin comn de nogueiras na
Veiga, a de oliveiras no Outeiro, a ponte que comunicaba coa parroquia vecia,
o acceso antiga autova... As parellas s que, por quendas, lles tocaba facer a
rolda de seguridade, tamn facan de correo interno entre os vecios levando
paquetes pequenos nas alforxas, o cal era moi til porque case ningun tia
xa coche, e sobre todo agora no inverno que a moitos dos mis vellos non lles
apeteca sar de a carn da cocia. E non s iso: con frecuencia, aquela especie
de patrullas de monteiros, como lles chamaban antes, ficaban conversando un
anaquio en cada casa, aceitando o habitual convite de comida ou bebida,
polo que as novidades, ideas ou necesidades, se propagaban axia por toda
a parroquia.
Cando chegou, seu irmn xa tia listo o xantar: un polo dos da casa con
verduras silvestres desta volta tocaban linguas de ovella, que noutras partes chamaban correolas, e que estaban moi ricas cocidas guisadas a lume
lento na cocia de ferro. Tamn levaba patacas, anda que ela, para hidratos
de carbono, prefera as castaas, que lle daban un toque doce que lle acaa
moi ben ao polo, e que aquel outono non se deran mal e anda tian moitas
gardadas no sequeiro. Pero o gusto maioritario na sa casa anda estaba a prol
do tubrculo americano, as que quedaran para algunha sobremesa ou para
coceren algn pan de castaas nas festas. Para o prebe usara seu irmn uns cogomelos de ostra que tia en botes de conserva, dos que cultivaban no monte
nos cachopos dos eucaliptos mortos. O rapaz, algo maior ca ela, descubrrase
como un cocieiro moi creativo, e non se lle daba nada mal para ter estudado
enxeara, unha carreira que decidiu abandonar cando o colapso xa faca evidente que nunca a poder traballar daquilo: non haba tempo nin cartos para
perder nuns estudos tcnicos sen futuro. De todos xeitos, o que aprendera no
par de anos que botara na universidade serviulle polo menos de base terica
que complementou coa experiencia dos mecnicos mis vellos da bisbarra e
257
eplogo ii:
agora andaban a argallar un muo elico para moer trigo na parroquia vecia.
Como lle pasara a ela, tiveron que saltar unha xeracin na transmisin do saber
realmente til, pois moitos mecnicos mis novos que aprenderan o oficio al
polo cambio de sculo s saban facer diagnsticos electrnicos de vehculos
con aparellos que xa non funcionaban nin servan para nada, porque os nicos
coches que seguan a andar agora pola zona eran os mis vellos e con menos
electrnica. Antes de xantar, Xiana foi probar como estaba a temperatura da
auga da ducha solar. Despois de toda a ma dndolle o sol aos vinte metros
de tubo negro na cara sur do tellado, a auga estaba perfecta para o seu gusto.
Sa nai fora conseguir unhas noces, porque precisaba antiinflamatorios para
o seu lombo, e eses eran os nicos que podan conseguir nesta poca: se fose
noutro mes anda poda mandar algun por peixe azul a Portovello, pero estaban no inverno, e o pouquio peixe que daban trado as lanchas xeiteiras
consumano os da costa. Saba que dara coas noces na casa de Xaime e mais
Maruxa, que tian unha vella nogueira rodeada dunha chea de pequenas
maceiras. A xente da aldea botara as mans cabeza cando Maruxa, unha das
que mis saba de permacultura e de cousas as, decidiu experimentar co
concepto das guildas. E ao final, coas plantas que puxo no medio, as maceiras
non se viron afectadas e onde durante toda a vida s medrara unha nogueira
solitaria que non deixaba sar mis nada baixo ela, agora convivan maceiras,
sabugueiros, moreiras e ata unha rbore do paraso! Seica agora tamn andaba
a plantar baixo a copa da nogueira unhas groselleiras. Mgoa que non acompaara a sa nai casa de Maruxa, porque sempre lle encantaba ver que novas
ideas estaba a poer en prctica na sa finca, que era mis pequena ca deles
pero xa se convertera nun bosque de alimentos en miniatura do que gozaba
toda a aldea. Cada pouco tempo, fose a poca do ano que fose, vanlles traer
unha cestia con froitos a cada cal mis sabedeiro. As que sobremesa sa nai
puido comer unha chea daquelas noces novas, tomou unha infusin de herbas
relaxantes que cultivaban na horta de tras, e foise deitar.
As nubes regresaron grises e ameazaba chuvia, as que non podera seguir co
choio no invernadoiro de Fina. Tentouna chamar por telfono, pero de novo
haba problemas. Se cadra algn poste volvera caer co temporal da semana
pasada e os da renacionalizada compaa telefnica cada vez tardaban mis
en vilos reparar. Bo, tanto tia, xa haba imaxinar que non ira vendo como se
estaba a poer a tarde. Sentiuno por ela, pero as vecias haban evitar que
pasase a tarde soa coas sas lembranzas, contndolle algn lercheo da xente
da contorna.
Na sobremesa estiveron todos parolando sobre o que fixeran durante a ma,
contando as ltimas novidades na aldea e rindo unha boa miga coas trasnadas
que os nenos de Carme e Pepe, os vecios, lles fixeran aos avs de Xiana, que
se encargaban de coidalos mentres seus pais andaban lea e enterrando o
258
esterco para a primavera. Que sorte tian aqueles nenos, pensou, que teran
como modelos de referencia na sa crianza a seus pais, a todos os vecios que
participaban no seu coidado e, cando fosen escola, tamn a nenos de diversas idades, e non coma ela e seu irmn, que tiveron como case nicos referentes os debuxos animados da tele! Ela non mencionou nada do que escoitara do
Xapn na radio comn, porque estaba a avoa diante e non lle quera estragar
o da tan bo e faladeiro que tia; prestballes aos avs estar con nenos, como
aos nenos lles prestaba estar cos vecios de todas as idades, como lles pasara
na escola unitaria-comunitaria cando fosen para o ano seguinte.
Seus avs marcharon tomar o caf de dente de len casa dos vecios e de a
a un pouco asomou pola porta Idris, que via buscar o irmn de Xiana. Ela non
puido evitar poerse un chisco colorada; aquel rapaz gustballe. Tao visto
moitas veces falar cos vecios, no concello de aldea e cos vellos. Chistballe
como se preocupaba por eles, o pausadio que era facendo as cousas, con esa
parsimonia que s se lles adoitaba ver aos mis vellos, case pareca un da sa
quinta. Seu irmn chamballe de brincadeira o trosma, e cando Xiana buscou
aquela palabra nun libro dos moitos que levaban xuntado na biblioteca da
Casa Comn, gustoulle a teora de que era unha palabra cltica que significara
orixinalmente persoa da montaa, e que fora adquirindo co tempo o sentido
desprezativo de persoa demasiado parsimoniosa. Ela pensaba que lle prestaba
mis un mundo cheo de trosmas da montaa que de persoas obsesionadas
pola rapidez, por non parar dun lado para outro, sempre preocupados polo
tempo, como fora o de seus pais. Pero aquel rapaz tamn se preocupaba das
cativas e dos cativos, e iso era o que mis lle gustaba: cmo nas xuntanzas
onde haba que decidir algo importante el sempre era o que pensaba como
a afectar iso aos mis novios da aldea cando medrasen, e descendencia
daqueles menios e menias; saba pensar no ma, nos que viran atrs deles.
Cando falaba con sa nai daquel rapaz, notaba que para ela aquilo era moi
estrao, e non porque a familia de Idris fose tamazight fin e ao cabo eles
tamn eran inmigrantes naquela aldea, senn porque tia as caractersticas
opostas ao que lles gustaba s rapazas tan s quince anos atrs. Sa filla era xa
dun mundo novo que aprenda a valorar outros trazos persoais que realmente
eran bos, para eles e para a comunidade. Se cadra por iso tamn era tan querido Idris na aldea, e por iso se cadra non achaba demasiado de menos a seus
pais, que volveran para a sa aldea de orixe no norte de frica cando xa non
puideron seguir na cidade e as noticias que chegaban da sa terra eran de
renovada prosperidade, malia o avance imparbel do deserto cara ao norte.
Pero el, que xa nacera na Galiza, decidiu quedar e buscar unha vida no rural
do seu pas de nacenza. Co tempo, o seu coecemento das plantas chegara
a ser moi apreciado non s na aldea, senn tamn nas comunidades que se
an formando nalgns barrios da cidade. Precisamente viera buscar a Anxo
para que lle axudase a preparar o carro co que ira ma cedo levarlles aos
259
eplogo ii:
rapaces dun centro social da cidade unha chea de froiteiras diversas que an
plantar nun parque que okuparan e transformaran en horta-verxel urbano autoxestionado. O carro era un remolque grande daqueles de aluminio que antes
arrastraban a toda velocidade algns coches polas autovas e que agora o seu
burro levaba ao xeito polas estradas secundarias moito mis transitbeis para
as baixas velocidades de bicicletas, pens e animais de tiro. Anxo rematou de
fregar e marchou co seu amigo galego-brber.
Unha vez ss, seu pai chamouna para comentar a xuntanza que tia convocado o concello aberto ese sern na Casa Comn. Viera a garda civil traerlles unha notificacin da Direccin de Montes da Superdeputacin o novo
organismo estatal que asumira as competencias da antiga Xunta de Galicia,
suprimida coa reforma legal do 2019 na que os ameazaban coa expropiacin se non pagaban o novo imposto que decretaran haba dous anos sobre
as explotacins de subsistencia en mancomn. A xente xa estaba moi quente
despois de tantos anos de bateren coa administracin o ltimo e mis forte
fora a conta da escola comunitaria e cada vez eran mis os da parroquia
que reclamaban que non se pagase, argumentando que cada vez lles resultaba mis difcil xuntar os cartos en moeda oficial, e que ou rachaban de vez
desobedecendo aquelas normas absurdas e inxustas, ou haban quedar de
todos modos sen as terras que lles daban os recursos mis fundamentais: lea,
madeira para amaar as casas, alimento e, se cadra o mis importante de todo,
toxo para fertilizaren os campos. O pai de Xiana era dos que estaban convencidos de que se non mudaban as cousas, o Estado a apertalos fiscalmente ata
que non tivesen mis remedio que vender as propiedades de cada familia e
mais as comunais para pagar os impostos, que eran cada vez mis numerosos
e inxustos, pois co colapso da economa o Estado xa non poda ingresar por
carburantes, por tabaco, por IVE, por IRPF... Ela non lembraba xa que era iso do
IRPF, pero soballe que tia que ver co traballo nas fbricas; naquela parroquia
xa non quedaba una soa persoa que fose traballar a unha fbrica. Ben, si; en
realidade varios dos mozos da sa idade comezaran traballar na telleira que
fora posta de novo a funcionar no Quinteiro para abastecer de tella e ladrillo
aquela zona, pero non era unha fbrica coma as da cidade: era unha pequena
cooperativa propiedade dos vecios. Ela estaba preocupada e non saba moi
ben que convia facer. Se cadra era certo o que dican algns de que se lles
expropiaban o monte llo haban entregar a unha grande empresa que despois
lles vendera a lea ao prezo que lle petase. Gustballe asistir s xuntanzas do
concello aberto, anda que al s haba un voto por cada casa e eles decidiran
que quen os representara sera seu pai ou sa nai, alternativamente. Hoxe an
escoitar as opinins de todos, sobre todo dos que foran avogados e funcionarios e entendan mis dos papeis legais, e despois volveran casa e falaran
do tema na cea para decidiren entre todos cal sera o voto da casa, o voto da
familia. A Xiana e mais ao seu irmn Anxo aquilo era unha das cousas que mis
260
lles gustaba dos novos tempos. Cando ela tia dezaseis anos comezaron a se
facer aquelas xuntanzas, e aprenderon que os asuntos da aldea e da parroquia
quen mellor os resolva era a propia xente, falando e expoendo como va
cada quen os problemas: chambanlle democracia directa e concello aberto.
Houbera moitas liortas ao comezo porque a xente non estaba afeita: antes
contbanlles seus pais os problemas tias que ilos falar co concello, ou sexa,
cuns tipos que vivan noutra parroquia e que seica os elixiran por maiora entre
todos para que despois fixesen o que lles dese a gana sen consultar nunca cos
vecios afectados. Eses concellos agora non tian poder ningn, e s servan
para mandarlles recados ameazantes da Superdeputacin e de Madrid. Haba
tempo que nin se ocupaban de rozar as cunetas, de recoller o lixo nin de facer
que as depuradoras de auga funcionasen, as que a propia xente tivo que facerse cargo pouco a pouco de todo. Oran que nalgunha outra parte da Galiza
haba algns concellos que se prepararan haba tempo para todo o que pasou
e que anda se ocupaban de facer moitas cousas, pero sempre en cooperacin
cos vecios e acatando as sas ordes tomadas en asembleas de parroquia
como as que tian eles: mandaban obedecendo, dican.
Xiana aproveitou o tempo que quedaba ata a xuntanza calor da estufa rusa
que puxeran no saln, practicando varias pezas tradicionais da zona coa sa
requinta. Para a semana via outra festa agora celebrbanse moitas mis
festas que cando eran nenos, disque polo menos tantas como houbera noutros tempos e ela e mais seu irmn an tocar coa banda da parroquia, coma
sempre. Sa nai ergurase da sesta moito mellor e mentres escoitaba a sa filla
ensaiar, pelexaba por aprender a calcetar coa avoa; pouco a pouco anlle sando cousas xeitosas. Ese sern Xiana levara o primeiro xersei que lle fixera sa
nai a base de las recicladas. Anda que na Casa Comn tian tamn unha boa
estufa rusa e o teito verde os illaba bastante ben do fro exterior, non quera
coller outro arrefriado polo camio. Seu av, cando volveu de amaar un anaco de cercado coas plas grosas de castieiro que trouxera seu pai do monte
ao medioda, apaou as ferramentas de albanel que case eran tan vellas coma
el, e foi para o garaxe continuar coas obras de reforma. Levaban varios meses
adaptando s axudas con varios vecios aquel espazo para facelo habitbel e que o to de Xiana puidese na primavera retornar coa sa muller Erika de
Alemaa, onde as cousas xa non an tan ben coma antes. Notbase que o av
estaba impaciente por volver ter os seus fillos xuntos de novo na mesma casa,
anda que non saba como se haba adaptar a sa nora alem; seguramente
non peor cs arxentinos, brasileiros e algn madrileo que tamn foran para
aquela parroquia. Fra, na cortia, seu pai preparaba os foxos para unhas pereiras novas. De a a uns anios, ademais da sa cervexa e do seu champaa de
sabugueiro, os vecios da aldea gozaran nas festas da sa nova sidra de peros.
261
Anexo I:
Algns datos sobre o petrleo
e a enerxa nas sociedades
industrializadas
NOTA: As fontes de referencia de onde obtivemos estes datos foron omitidas

por alixeirarmos a sa lectura. Atpanse dispobeis na sa maiora en http://
vesperadenada.org/3-datos-de-interese-sobre-o-petroleo/
Os combustbeis fsiles representan entre o 95-98% do consumo enerxtico do
sector transporte a nivel mundial, e preto do 80% de toda a enerxa primaria usada
no mundo.
O 62% do consumo final do petrleo a nivel mundial gstase no transporte. O 93%
da enerxa para transporte procede do petrleo.
En 2007 haba no mundo 800 millns de coches, camins e autobuses.
Un(ha) estadounidense medio/a consume a diario a enerxa equivalente a 150
escravos humanos traballando as 24 horas do da para el ou ela.
O cidadn medio de Bangladesh consome anualmente un 3% da enerxa que
consome un estadounidense. Un espaol ou espaola, un 38% do que un ou unha
estadounidense, 13 veces o que a/o banglades e 2,85 veces o que os cubanos.
Reducir en Espaa o consumo per cpita ao nivel cubano implicara reducilo ao 35%.
En Espaa consumiuse en 2012 a enerxa equivalente a 2,77 toneladas de petrleo
(tep) per cpita.
Na Galiza o consumo per cpita (enerxa primaria) foi de 2,18 tep, segundo o Balance
Enerxtico publicado polo INEGA en 2011.
Construr, operar e demoler edificios leva case a metade da enerxa consumida cada
ano nos EUA.
Construr e utilizar edificios supn en Espaa o 32% do consumo da enerxa non
renovbel.
O 17% da enerxa fsil que se gasta nos EUA para o seu sistema de producin de
alimentos.
Un(ha) estadounidense gastaba durante a sa vida (datos de 1997) 1.870 barrs de
petrleo e 118 kg de praguicidas para producir o alimento que consuma.
263
anexo i:
Algns datos sobre o petrleo
e a enerxa nas sociedades industrializadas
O uso do petrleo que un(ha) urbanita tpico nun pas industrializado consome vai,
aproximadamente, para: 1/2 en transporte, 1/3 para obter alimento, e o resto (17%)
en forma de plsticos e petroqumicos.
A fabricacin dun coche consome a enerxa equivalente a 20 barrs de petrleo.
Outros clculos din que a enerxa que incorpora (embeded energy) un coche medio
de 44 barrs de petrleo. Iso significa que a fabricacin dun coche equivale
enerxa que consome ese mesmo coche en combustbel para viaxar 61.600 km,
dicir, mis de volta e media arredor da Terra! A enerxa consumida na fabricacin
sera 1/6 de toda a que consumir durante a sa vida til, estimada en 13 anos.
dicir, que na fabricacin se precisa un 234% do que utiliza o coche nun ano.
Se todo o millo do mundo se destinase a producir etanol, soamente se poderan
substitur o 6,4% dos combustbeis fsiles que se consomen na actualidade no
sector do trasporte.
Producir cada calora de comida require, co sistema industrial, o consumo dunhas
10 caloras de petrleo, inclundo o consumido na granxa, o transporte, o procesado
e a preparacin. Nos sistemas agrcolas tradicionais, previos industrializacin,
podan obterse mis de 5 caloras de comida por cada calora investida na sa
producin (20 no caso do cultivo tradicional de cereais en Castela e ata 50 caloras
no caso da agricultura chinesa tradicional).
Na gandara industrial fan falta 26 caloras de petrleo para producir cada calora de
carne de boi; cada quilo de carne producido supuxo gastar 6,25 litros de petrleo.
Para producir 1 calora de protena vexetal con agricultura industrial fan falta 2,2
caloras de petrleo.
Entre 2.500 e 4.000 km o percorrido medio das froitas e verduras entre as granxas
produtoras e as tendas nos pases industrializados.
Un aumento no prezo en termos reais do petrleo de 10 dlares/barril tradcese
nunha reducin do crecemento econmico mundial de entre o 0,4 e o 1% no ano
seguinte. Outros analistas estiman que cada aumento de 10 dlares no seu prezo
equivale a un descenso de entre 0,2 e 0,3% no crecemento do PIB europeo.
O prezo mximo que un pas industrializado pode pagar pola sa enerxa est
arredor do 10% do seu PIB.
A 100 dlares o barril, 1 litro de petrleo custa pouco menos de 63 centavos de
dlar e contn a enerxa que un home novo, san e forte podera facer se puidese
traballar sen parar durante 4 das e medio. Se comparamos o custo destas enerxas
e penssemos nun sistema econmico onde o dieiro realmente cumprise unha
funcin de feedback informacional acerca da enerxa de cada produto ou servizo,
e tomando o traballo humano a 180 h/mes e por un salario medio de 1.800 euros/
mes, o prezo dun barril de petrleo debera ser de 1.080 euros, ao cambio63 uns
1.490 dlares.
A UE depende nun 85% da importacin para abastecerse de petrleo.
Os EUA consomen cada da o petrleo equivalente a 10 superpetroleiros a plena
carga.
63
A data de 26/10/2013.
264
O estilo de vida occidental actual require a enerxa equivalente a tres toneladas de

petrleo ao ano por cada habitante.
Grazas ao uso de combustbeis fsiles, foi posbel aumentar enormemente a
producin de alimentos ao longo do ltimo sculo e medio. A poboacin medrou en
paralelo ao consumo de combustbel. Agora a poboacin mundial est lixeiramente
por riba dos 7 mil millns, comparado cos aproximadamente 450 millns de persoas
que haba no ano 1500, dicir, multiplicouse por mis de 10.
O fertilizante que se obtn grazas ao gas natural a orixe do nitrxeno que forma
parte dos corpos de un de cada tres seres humanos que actualmente viven no
planeta. O nitrxeno o cuarto elemento en masa na composicin do corpo dos
humanos, cun 3%, despois do osxeno, o carbono e o hidrxeno. dicir, despois da
auga (formada por osxeno e hidrxeno) que conforma mis da metade da masa
dos nosos corpos e o carbono base de todos os seres vivos nestes planeta o
que mis temos no corpo nitrxeno, que se obtivo nun 33% para o conxunto
de seres humanos usando gas natural, a travs dun proceso artificial, de sntese
industrial.
Para compensar a degradacin das terras de producin agrcola industrial fan falta
50 litros por hectrea de equivalente de petrleo.
Para o 2020 a Axencia Internacional da Enerxa estima que o 40% do petrleo que
se consuma no mundo ter que proceder de plataformas de extraccin en augas
profundas.
Na crise do petrleo dos anos 70 (que lembremos foi poltica, non como no caso da
crise terminal producida polo Peak Oil) logrouse reducir o consumo de petrleo un
15% pero levou unha dcada facelo.
265
Anexo II:
Algns mitos sobre a enerxa
e o progreso
O petrleo un recurso mis, unha materia prima como calquera

outra
Falso: a enerxa e o petrleo en particular unha conditio sine qua non

para a producin de todo o demais. A actual civilizacin industrial especialmente dependente do petrleo, como fonte de enerxa nica e de moi
difcil substitucin. As, por exemplo, todo o sistema de transporte mundial
de mercadoras e a producin agro-gandeira industrializada dependen totalmente dos combustbeis fsiles. Existe na economa convencional a crenza na
capacidade ilimitada da natureza para subministrar recursos, sostida na falacia
da substituibilidade sen fin, que fai recaer na tecnoloxa e no coecemento a
superacin dos lmites naturais. Supoen que a economa capitalista podera
crecer de forma continuada. Porn a partir dun limiar ningunha reducin do
fluxo de extraccin pode compensarse mediante a intensificacin do esforzo en
capital tcnico, so pena de esgotar o recurso (Passet 1996, 30). Sen dbida, a
perfecta substituibilidade dos factores produtivos non se cumpre cando falamos
do petrleo.
A enerxa renovbel substituir o petrleo
A primeira reaccin de calquera persoa que escoita falar por primeira vez do
Peak Oil preguntar polas alternativas. Efectivamente a nica enerxa que nos
vai quedar vai ser a renovbel, pero a enerxa renovbel non un substituto
vibel da enerxa fsil: a sa implantacin masiva require unha cantidade enorme de enerxa... que en boa medida precisamente fsil! O problema que a
TRE destas enerxas, unha vez temos en conta a enerxa que se precisa para
poelas en marcha, moi baixa comparada coa do petrleo. Anda por riba
existen importantes limitacins de tipo financeiro, de materiais, de localizacins, etc. En definitiva, os clculos de escala non saen: as enerxas renovbeis
267
anexo ii:
Algns mitos sobre a enerxa e o progreso
non poden termar dunha sociedade industrial de consumo. Saquemos esa

ilusin da nosa cabeza canto antes!
Hai moito petrleo! Cada vez vano sacar de mis sitios de onde
antes non era rendbel
Que haxa mis ou menos petrleo non a cuestin, senn se somos capaces
de extraelo ao ritmo que precisa a nosa economa e se o tipo de petrleo que
queda (o peor, pois sempre se extrae antes o mis doado e de maior contido
enerxtico) d para abastecernos ou non. As, cando na prensa se fala dalgn
descubrimento de xigantescas reservas de petrleo, se comparamos co que
consome diariamente a sociedade mundial, vemos que eses descubrimentos
en realidade non cambian gran cousa. Por exemplo, os 1.390 millns de barrs
descubertos recentemente nas augas vecias s Illas Canarias seran consumidos, ao ritmo actual, en pouco mis de das semanas (Canarias Ahora,
2013). Ademais, canto mis petrleo e mis rpido se extraia, mis brusco ser
o colapso despois. Por outra parte, a rendibilidade depende da relacin custos/prezos, e a medida que se eleven os custos de extraccin e refinamento,
mis debern elevarse os prezos aos que se venda o petrleo para garantir
esa rendibilidade, anda cando na formacin dos prezos existan outro tipo de
compoentes.
Se hai un descenso enerxtico ser simtrico ao ascenso, e iremos
pouco a pouco reducindo o consumo e adaptndonos
O descenso enerxtico non ser simtrico ao ascenso porque unha economa

mundial que s sabe funcionar se crece continuamente non est preparada
para adaptarse a unha situacin de descenso irreversbel, ao significar isto
un cambio estrutural na dinmica econmica do capitalismo e unha quebra
do paradigma dominante, o que implica unha situacin de colapso. As leis
da termodinmica tamn inflen para facer imposbel esta simetra, xa que
o proceso de disipacin de enerxa ser maior, en termos unitarios, ao se tratar dun petrleo cunha TRE menor, dicir, por cada barril utilizado teremos
unha cantidade de enerxa disipada maior atribubel enerxa necesaria para
a extraccin e refinamento do mesmo. De modo que o tempo do que dispoeremos para ese descenso ser moito menor do que levou facer o ascenso
(pola combinacin de cada da TRE e da extraccin anual mundial). O profesor
italiano Ugo Bardi chmalle a isto o precipicio de Sneca por unha frase do autor
hispanorromano onde via a dicir que o progreso adoita ser lento, pero que o
camio runa rpido.
268
Cadro coa ubicacin de cada pas do mundo en funcin da sa pegada ecolxica e do seu IDH. Fonte: WWF,
Living Planet Report 2006.
Cadro coa ubicacin de cada pas do mundo en funcin da sa pegada ecolxica e do seu IDH. Fontes: Global
Footprint Network e IDH da ONU.
1.9 DESMONTANDO ALGNS MITOS

SOBRE A ENERXA E O PROGRESO
22
Tempo
A forma do precipicio de Sneca, que coincide coa curva da enerxa neta do petrleo.
Fig. 22: A forma do precipicio de Sneca, que coincide coa curva da enerxa neta do petrleo. Fonte: Bardi (2011).
a tecnoloxa hanos salVar
Moita xente non distingue entre tecnoloxa (froito da inventiva humana) e

enerxa (froito exclusivo de fontes naturais: unhas renovbeis e outras non).
Ademais, a tecnoloxa nace nun contexto socioeconmico concreto e responde aos intereses dos poderes dominantes neste. Os avances tecnolxicos contriburon tamn a unha aceleracin nos procesos de extraccin, transporte e
transformacin dos combustbeis fsiles e, polo tanto, degradacin ambiental, anda que outros avances sexan utilizados en favor deste. Crer finalmente
que a tecnoloxa por si soa capaz de producir enerxa negar os principios da
Fsica e caer no terreo da fe anticientfica. A tecnoloxa non produce enerxa: s
serve para transformala a formas utilizbeis polos seres humanos. Se non hai
suficiente enerxa, non serve de moito ter tecnoloxa, se cadra s para utilizala
mis eficientemente, o cal pode ter o xa comentado efecto rebote (paradoxo
de Jevons) de acelerar o seu esgotamento.
a humanidade sempre foi cara adiante, non posbel unha Volta
atrs en termos de progreso material
Iso non certo. A historia demstranos que houbo civilizacins avanzadas

que desapareceron en perodos mis ou menos curtos de tempo debido a
mltiples causas, que como Joseph Tainter (1988) explica no seu libro The
collapse of complex societies moitas veces son reducbeis ao problema dos
269
anexo ii:
rendementos marxinais decrecentes. Cidades enteiras ficaron abandonadas e

viraron runas; recursos naturais foron devastados; coecementos desenvolvidos durante sculos, perdidos... A nosa arrogante civilizacin industrial non
est a salvo desas leis fsicas e ecolxicas malia a nosa habitual soberbia
intelectual, herdeira, disque, da poca da Ilustracin e s se puido manter
porque a abundancia da enerxa fsil permitiu un progreso exuberante durante os ltimos dous sculos, un nivel de prosperidade material sen precedentes.
O progreso vai para diante e para atrs na Historia, e agora, tras o perodo de
maior desenvolvemento demogrfico, tcnico e civilizatorio coecido, probbel que experimentemos o maior colapso da nosa historia como especie,
na medida en que os efectos sern de carcter mundial. Fronte a ese mito do
progreso continuo como evolucin histrica nun nico sentido, afrontmonos
agora oportunidade de volvermos casa, reatopndonos cos demais en
comunidade e coa natureza (OConnor, 2013).
Os humanos somos diferentes e a nosa inventiva capaz de salvarnos das leis que gobernan o mundo natural
Tampouco certo. Malia a nosa capacidade intelectual e a nosa enorme capacidade de adaptacin, temos como especie das grandes eivas: non somos
quen de adaptarnos mis que s condicins que estamos a experimentar en
cada momento, e s algns individuos teen capacidade de se adaptaren anticipadamente a algo que anda non estn a padecer, sacrificando aparentes
vantaxes a curto prazo para acadaren unha maior resiliencia a medio ou longo
prazo. En segundo lugar, somos incapaces de comprender ben e intuitivamente a funcin exponencial, e estamos a nos comportar exactamente igual que os
lvedos que, dentro dunha botella de mosto, consomen o abundante azucre
multiplicndose exponencialmente ata que este se esgota e morren asfixiados
no seu propio residuo, o alcohol. Tristemente, esa parece ser a nosa verdadeira
altura intelectual como especie. Ademais, o problema das leis naturais non se
resolve cun recurso como o coecemento do que ignoramos onde estn os
seus lmites. dun optimismo irresponsbel considerar que o coecemento
nos levar a superar os lmites naturais e econmicos que hoxe coecemos,
e non ao descubrimento de novos lmites e restricins (como se demostrou
en diversos novos coecementos anteriores). No mellor dos casos, o coecemento non pode operar sobre calquera clase de materia por calquera clase
de enerxa, xa que o restrinxido punto de entrada do coecemento economa
fsica a dispoibilidade de recursos naturais de baixa entropa (Daly e Coob
1989, 184).
270
Houbo outros avisos de catstrofes e non se cumpriron, mesmo

dican que o petrleo se a acabar, e non foi as
Polo comentado anteriormente acerca do retorno enerxtico na sa extraccin, resulta evidente que o petrleo, tarde ou cedo, non que se vaia esgotar,
senn que non compensar extraelo e refinalo porque esixir demasiada enerxa facelo en relacin que achegue ese derradeiro petrleo de mala calidade.
Ou sexa, que ao final vai quedar petrleo baixo a terra que non se vai consumir
nunca. Dicir que como nunca sucedeu algo nunca vai suceder unha tendencia comn entre as persoas, pero sumamente irracional64: poderanos levar a
dicir, por exemplo, que como nunca morrn nunca vou morrer. Tamn o considerar que como os avisos anteriores erraron, todos o van facer. De feito esa
afirmacin tampouco parte dunha premisa certa: moitas civilizacins antes c
nosa afrontaron anlogas situacins sen sada e acabaron por colapsar.
Por outra parte, as previsins feitas en diferentes momentos respecto duracin do petrleo basase no clculo das sas reservas. Pero estas son calculadas en condicins de incerteza e refrense a cantidades de petrleo que se
considera que podern ser recuperadas comercialmente no futuro. Estes datos
dependen de datos de enxeara ou xeoloxa nos que se interpretan situacins
probadas e outras estimadas en funcin dunhas determinadas condicins
econmicas. Isto obriga a que se tean que revisar os datos a medida que se
dispn de informacin adicional ou cando hai cambios nas condicins econmicas. Mais a situacin actual de Teito de Petrleo non est motivada por un
determinado clculo de reservas senn pola evidencia dun fenmeno xeofsico que afecta vida til de todo pozo petrolfero e, por extensin, do conxunto
dos pozos petrolferos do planeta. Como xa temos dito, non estamos a falar
do esgotamento do petrleo, cuestin ata certo punto non excesivamente relevante, senn do momento en que deixaremos de ter cantidades crecentes de
petrleo e os cambios globais a que isto obriga.
Malthus xa falaba de algo parecido, e trabucouse
O bilogo Firmino Martnez explicbao as (Martnez, 2010):

Em que errou Malthus? Em 1880 o 70% da energia usada na agricultura e
indstria procedia da fora muscular humana. A actividade econmica estava limitada pola mesma produom de alimentos. Malthus nom previu os
efeitos da revoluom industrial e o uso macio dos combustveis fsseis, um
recurso barato e abundante. Actualmente o 80% da energia que usa a humanidade procede desta fonte providencial, que permitiu um incremento
64
Trtase da coecida como falacia do xogador: as probabilidades de que algo suceda no futuro non estn
relacionadas co sucedido no pasado.
271
anexo ii:
inimaginvel da produom industrial e de alimentos, bem como o progresso material de milhons de pessoas.
Pero agora esa enerxa extra que permitiu pospoer as predicins malthusianas, est a devalar, e anda por riba a poboacin humana sete veces maior
que nos tempos de Malthus! ...algo que s foi posbel grazas enerxa extra
fornecida polos combustbeis fsiles. Cmo manter eses niveis de poboacin
mundial (ou mesmo maiores, pois segue a medrar) tras o petrleo vai ser o reto
mis grande da nosa especie neste sculo (Heinberg 2006, 53; Catton, 2009;
Casal, 2013d).
De todos xeitos, a respecto de Malthus cmpre facer algunhas matizacins
adicionais. Malthus non identifica medios de subsistencia con aqueles que van
destinados a cubrir necesidades fisiolxicas alimentos senn que tamn
incle outros que van dirixidos a cubrir necesidades psicolxicas o afn de
enriquecerse ou de consumir. Ademais, un dos autores que mis contriburon para a defensa da industria fronte agricultura e para que o mundo fsico
desaparecese como obxecto principal da economa. O que lle causaba temor
era o prolficos que eran os pobres hora de teren fillos e como isto poda
provocar certas crises e iso lvao a promover solucins puritanas como a abstinencia sexual.
Neste senso moito mis interesante outro autor clsico, John Stuart Mill,
xa que unha das solucins que propn para superar as contradicins do capitalismo que o crecemento demogrfico se limite mediante o control de
nacementos para elevar o nivel xeral de vida. dicir, unha solucin de corte
malthusiano sen o puritanismo de Malthus, xa que Mill acredita na igualdade
social dos sexos; considera, ademais, que a conduta da clase traballadora
relativamente doada de mudar a travs dunha elevacin do nivel educativo
(educacin que mesmo podera ser espontnea nos procesos de liberacin
que se dan da man de certos movementos sociais).
Tamn fala Mill dos lmites do crecemento econmico indefinido: Os economistas tiveron que ver, con maior ou menor claridade que o incremento da riqueza
debe ter un lmite: que ao final do que chaman estado progresivo se atopa o estado
estacionario, que todo progreso da riqueza non fai mis que aprazalo e que cada
paso cara diante nos aproxima a el. (...) Inclnome a crer que, en conxunto, sera
un adianto moi considerbel sobre a nosa situacin actual (Mill 1848, 639-641)
Non, isto non pode pasar, demasiado terrbel!
comprensbel pasar pola fase da negacin cando comezamos a ser conscientes do panorama ao que nos expn o Teito, como pasamos ante un trauma
persoal. Segundo o modelo da doutora Elisabeth Kbler-Ross, as seguintes
272
fases son ira, negociacin, depresin e aceptacin. Tamn actitudes como o

optimismo tecnoutpico teen moito que ver co temor psicolxico a ter que
revisar profundamente certezas arraigadas na psique colectiva e individual, a
ter que considerar como mito algo que se daba ata o de agora como certeza
e como un parmetro fundamental na nosa imaxe mental de como funciona
o mundo, e coa reticencia a recoecer que o ser humano non pode fuxir das
leis naturais. Tamn existe unha gran resistencia a ter que mudar de hbitos.
Disque mis doado que a xente mude de ideoloxa que de hbitos de vida e
de consumo, e ese un gran perigo que cmpre termos en conta pois podern
medrar ideoloxas que prometan continuar cun imposbel nivel de consumo,
se cadra a conta dun maior empobrecemento e/ou da desaparicin de millns
doutros seres humanos e do saqueo dos seus recursos (vid. Un perigo moi real).
273
Anexo III:
Onde ampliar informacin
Organizacins e colectivos
AEREN: Asociacin para el Estudio de los Recursos Energticos.

http://www.crisisenergetica.org
Oil Crash Observatory.
http://oilcrash.net
Asociacin Vspera de Nada por unha Galiza sen petrleo.
http://www.vesperadenada.org
Sen Ghasoil (Redondela en Transicin).
https://www.facebook.com/sen.ghasoil
USC en Transicin.
http://www.usc.es/entransicion/
Asociacin Galega de Horticultura Urbana.
http://www.hortaurbana.info
Permacultura na Galiza.
http://tech.groups.yahoo.com/group/permaculturagaliza
Fundacin Galicia Verde.
http://fundaciongaliciaverde.org
Rede Galega de Sementes.
https://redegalegadesementes.wordpress.com
Cooperativa Integral Catalana.
http://cooperativa.cat
275
anexo iii:
Debate sobre energa (grupo en Facebook).

https://www.facebook.com/groups/157095551027528/
NeoRuralia (grupo en Facebook).
https://www.facebook.com/groups/180889915309680/
Red de Construccin con Paja.
http://www.casasdepaja.org
Schumacher Center for New Economics.
http://centerforneweconomics.org
The Land Institute.
http://www.landinstitute.org
Outros recursos tiles en Internet
Cnit del Petrleo (agregador de noticias).

http://www.cenit-del-petroleo.info
Wiki con medidas para un mundo sen petrleo (en preparacin).
http://www.pospetroleo.info
Wiki en casteln sobre o movemento das Transition Towns.
http://movimientotransicion.pbworks.com
Plants for a Future.
http://www.pfaf.org
Malezas comestibles.
http://malezascomestibles.blogspot.com
Escola de traccin animal.
http://escueladetraccion.wordpress.com
The Solar Cooking Archive En espaol.
http://solarcooking.org/espanol/
Decrecimiento.info.
http://www.decrecimiento.info
276
Bibliografa
Estes son s algns dos recursos bibliogrficos organizados por reas temticas que
nos serviron para elaborar este texto e outros que achamos de interese para o potencial
lector ou lectora. Resulta evidente unha presenza abrumadoramente maioritaria de textos en ingls, debido principalmente a dous motivos: en primeiro lugar, a cultura anglosaxona a que ten avanzado mis no estudo destas cuestins; en segundo lugar as nosas
fontes para descubrir bibliografa son, precisamente polo anterior motivo, principalmente
en ingls. Existe unha gran necesidade de traducin destes materiais, sobre todo dos de
tipo prctico, e de seren completados con referencias anlogas en linguas como a galega,
portuguesa e castel, que seguramente xa existen pero que ns anda non coecemos
cando elaboramos esta Gua. Todas estas referencias podern ser ampliadas polas persoas interesadas no novo web http://bibliografia.posPetroleo.com. Tamn facemos notar
que apenas inclumos documentais nin outro tipo de vdeos (entrevistas, palestras, etc.):
para estes, remitimos aos lectores canle en Youtube da Asociacin Vspera de Nada
http://www.youtube.com/user/VesperaDeNada
Para saber mis sobre o Teito do Petrleo, as sas consecuencias e outros aspectos do colapso da
civilizacin
ASOCIACIN VSPERA DE NADA POR UNHA GALIZA SEN PETRLEO (2009a): Basanse as polticas
enerxticas da OCDE en andrmenas?, VesperaDeNada.org (12/11/2009).
URL: http://www.vesperadenada.org/2009/11/12/baseanse-as-politicas-enerxeticas-da-ocde
-en-andromenas/
ASOCIACIN VSPERA DE NADA POR UNHA GALIZA SEN PETRLEO (2010b): A Unin Europea
recoece o Teito do Petrleo?!, VesperaDeNada.org (12/11/2010).
URL: http://www.vesperadenada.org/2010/11/12/a-union-europea-reconece-o-teito-do petroleo/
ASOCIACIN VSPERA DE NADA POR UNHA GALIZA SEN PETRLEO (2010a): Demostran que
imposible volver ao crecemento econmico, VesperaDeNada.org (25/10/2010).
URL: http://www.vesperadenada.org/2010/10/25/demostran-que-e-imposible-volver-ao-
-crecemento-economico/
ASOCIACIN VSPERA DE NADA POR UNHA GALIZA SEN PETRLEO (2010d): O Teito do Estado? O
declive terminal do Estado do Benestar, VesperaDeNada.org (29/07/2010).
URL: http://www.vesperadenada.org/2010/07/29/o-teito-do-estado-o-declive-terminal-do-
estado-do-benestar/
ASOCIACIN VSPERA DE NADA POR UNHA GALIZA SEN PETRLEO (2010e): Un informe da
intelixencia militar alem recoece o Peak-oil e os seus graves efectos polticos e econmicos,
VesperaDeNada.org (07/09/2010).
URL: http://www.vesperadenada.org/2010/09/07/un-informe-da-intelixencia-militar-alema-
reconece-o-peak-oil-e-os-seus-graves-efectos-politicos-e-economicos/
277
anexo iii:
ASOCIACIN VSPERA DE NADA POR UNHA GALIZA SEN PETRLEO (2011a): O FMI d a voz
de alarma aos gobernos mundiais sobre o impacto econmico do Teito do petrleo,
URL: http://www.vesperadenada.org/2011/04/08/o-fmi-da-a-voz-de-alarma-aos-gobernos-
mundiais-sobre-o-impacto-economico-do-teito-do-petroleo/
AUZANNEAU, MATTHIEU (2010): Le Pentagone sattend lui aussi un choc ptrolier imminent, Oil
Man (06/04/2010), blog de Le Monde.
URL: http://petrole.blog.lemonde.fr/2010/04/06/le-pentagone-sattend-a-un-choc-petrolier-
imminent/

Trad. ao galego en http://www.vesperadenada.org/2010/04/08/o-pentagono-tamen-agarda-

unha-inminente-crise-do-petroleo/
BADAL, LIONEL (2010): How The Global Oil Watchdog Failed Its Mission, Countercurrents
(25/05/2010).
URL: http://www.countercurrents.org/badal250510.htm

Trad. ao galego en http://www.vesperadenada.org/2010/06/18/como-o-can-de-garda-do-

petroleo-mundial-fallou-na-sua-mision/
BARDI, UGO (2011): The Seneca effect: why decline is faster than growth, Cassandras Legacy (blog
persoal).
URL: http://cassandralegacy.blogspot.com/2011/08/seneca-effect-origins-of-collapse.html
BARTLETT, ALBERT (2004): The Essential Exponential! For the Future of Our Planet. Center for Science,
Mathematics & Computer Education, University of Nebraska, Lincoln, Nebraska, EUA.
BENES, JAROMIR; CHAUVET, MARCELLE; KAMENIK, ONDRA; KUMHOF, MICHAEL; LAXTON, DOUGLAS;
MURSULA, SUSANNA; SELODY, JACK (2012): The Future of Oil: Geology versus Technology (IMF
Working Paper). Fondo Monetario Internacional.
URL: https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2012/wp12109.pdf
BERMEJO, ROBERTO (2008): Un futuro sin petrleo. Colapsos y transformaciones socioeconmicas. Los
libros de la catarata, Madrid.
BUTLER, TOM; WUERTHNER, GEORGE (eds.) (2012): Energy: Overdevelopment and the Delusion of
Endless Growth. Watershed Media, Healdsburg, California, EUA.
CAMPBELL, COLIN J. (2002): Petroleum and People, en Population and Environment, vol. 24, n. 2, pp.
193-207 (novembro 2002).
CASAL LODEIRO, MANUEL (2010): Ao final vai resultar que si que se acaba o petrleo,
URL: http://www.vesperadenada.org/2010/01/17/ao-final-vai-resultar-que-si-que-se-acaba-o
-petroleo/
CASAL LODEIRO, MANUEL (2013d): Ns, os detritvoros, Praza Pblica (07/08/2013).
URL: http://praza.com/opinion/1213/nos-os-detritivoros/
CASAL LODEIRO, MANUEL (2013e): Antonio Turiel: Imos ter que decrecer por forza. Esta crise non
rematar nunca, Altermundo (ed. online, 08/01/2013).
278
URL: http://www.altermundo.org/antonio-turiel-imos-ter-que-decrecer-por-forza-esta-crise non-rematara-nunca/

CASAL LODEIRO, MANUEL; DOLDN GARCA, XON RAMN (2011): O que est a pasar: reflexin
sobre o rumo dos Estados capitalistas en vsperas da cita electoral espaola, VesperaDeNada.
org (19/11/2011).
URL: http://www.vesperadenada.org/2011/11/19/o-que-esta-a-pasar-ref lexion-sobre-o-rumo dos-estados-capitalistas-en-vesperas-da-cita-electoral-espanola/
CATTON Jr., WILLIAM R. (2009): Bottleneck: Humanitys Impending Impasse. Xlibris Corporation,
Bloomington, Indiana, EUA.
DEFFEYES, KENNETH S. (2003): Hubberts Peak: The Impending World Oil Shortage. Princeton University
Press, Princeton, Nova Jersey, EUA.
DESCONSUMIDOR, EL (2013): Cnit. El colapso ha comenzado (v. 3.1, 8 DVDs). Compilacin audiovisual
e de documentos de diversas fontes. Autoedicin dixital.
DOLDN GARCA, XON RAMN (2008b): Crise econmica ou crise enerxtica?, Tempos Novos, n
134 (xullo 2008).
DOLDN GARCA, XON RAMN (2010): Anlise de Xon Doldn sobre as ltimas previsin da AIE
sobre a demanda de cru, VesperaDeNada.org (31/01/2010).
URL: http://www.vesperadenada.org/2010/01/31/analise-de-xoan-doldan-sobre-as-ultimas-
prevision-da-aie-sobre-a-demanda-de-cru/
DOLDN GARCA, XON RAMN (2011c): O inevitable colapso do sistema financeiro (e o que nos
fan pagar namentres), VesperaDeNada.org (23/06/2011).
URL: http://www.vesperadenada.org/2011/06/23/o-inevitable-colapso-do-sistema-financeiroe-o-que-nos-fan-pagar-namentres/
DOLDN GARCA, XON RAMN (2012a): O futuro rural, O Peteiro, n. 1. Partido da Terra.
URL: http://www.partidodaterra.net/peteiro/1_3/
DOLDN GARCA, XON RAMN (2013): Pico do petrleo, crescimento econmico e capitalismo,
O Golpe, n. 2, Economia e crise.
URL: http://galiza.pospetroleo.com/2013/09/13/pico-do-petroleo-crescimento-economico-e-
capitalismo/
DORING, ADOLFO (2008): Blindspot (documental). Dislexic Films. Dispobel subtitulado en casteln
en https://sites.google.com/site/sinpetroleo/cine/blindspot
DUNCAN, RICHARD C. (2005): The Olduvai Theory Energy, Population, and Industrial Civilization,
The Social Contract 16 (2) (invierno 2005-2006).
URL: http://www.thesocialcontract.com/pdf/sixteen-two/xvi-2-93.pdf
DUNCAN, RICHARD C. (2007): The Olduvai Theory: Terminal Decline Imminent, The Social Contract
17 (3) (primavera 2007).
URL: http://www.thesocialcontract.com/pdf/seventeen-three/tsc_17_3_duncan.pdf
279
anexo iii:
DUNCAN, RICHARD C. (2009): The Olduvai Theory: Toward Re-Equalizing the World Standard of
Living, The Social Contract 19 (4) (verano de 2009).
URL: http://www.thesocialcontract.com/pdf/nineteen-four/tsc_19_4_duncan.pdf
EHRLICH, PAUL; EHRLICH, ANNE (2013): Can a collapse of global civilization be avoided?,
Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences.
URL: http://rspb.royalsocietypublishing.org/content/280/1754/20122845.full.pdf+html
EKONOMIAZ (2009): Sociedades en emergencia energtica. La transicin hacia una economa
post-carbono, Ekonomiaz Revista Vasca de Economa, n 71, II/2009. Servicio central de
publicaciones del Gobierno Vasco, Vitoria-Gasteiz.
URL: http://www1.euskadi.net/ekonomiaz/taula1_c.apl?IDPUBL=66
EVE (ENTE VASCO DE LA ENERGA) (2008): El petrleo y la energa en la economa. Los efectos econmicos
del encarecimiento del petrleo en la economa vasca. Coleccin DokEkomiaz. Servicio central
de publicaciones del Gobierno Vasco, Vitoria-Gasteiz.
FERNNDEZ DURN, RAMN (2008): El crepsculo de la era trgica del petrleo: Pico del oro negro y
colapso financiero (y ecolgico) mundial. Virus Editorial, Barcelona.
FERNNDEZ DURN, RAMN (2011): El Antropoceno. La expansin del capitalismo global choca con la
Biosfera. Virus Editorial, Barcelona.
FERNNDEZ DURN, RAMN (2011): Quiebra del Capitalismo Global: 2000-2030. Preparndonos para
el comienzo del colapso de la Civilizacin Industrial. Virus Editorial, Barcelona.
FROGGATT, ANTONY; LAHN, GLADA (2010): Sustainable energy security: strategic risks and opportunities
for business (Lloyds 3600 Risk Insight). Lloyds / Chatam House, Londres, Reino Unido.
URL:http://www.lloyds.com/News-and-Insight/News-and-Features/360-News/Emerging-Risk- 360/
~/media/Lloyds/Reports/360/360%20Energy%20Security/7238_Lloyds_360_Energy_Pages.pdf
GREER, JOHN MICHAEL (2010): The World After Abundance, The Archdruid Report (26/05/2010).
URL: http://thearchdruidreport.blogspot.com.es/2010/05/world-after-abundance.html
HAMILTON, JAMES D. (2009): Causes and Consequences of the Oil Shock of 200708, Brookings
Papers Spring on Economic Activity (primavera 2009).
URL: http://www.brookings.edu/economics/bpea/~/media/Files/Programs/ES/BPEA/2009_
spring_bpea_papers/2009_spring_bpea_hamilton.pdf
HEINBERG, RICHARD (2007): Peak Everything: Waking Up to the Century of Declines. New Society
Publishers, Gabriola Island, Columbia Britnica, Canad.
HEINBERG, RICHARD; LERCH, DANIEL (2010): The Post Carbon Reader: Managing the 21st Centurys
Sustainability Crises. Watershed Media, Healdsburg, California, EUA.
HEINBERG, RICHARD (2011): The End of Growth: Adapting to Our New Economic Reality. New Society
HIRSCH, ROBERT L.; BEZDEK, ROGER; WENDLING, ROBERT (2005): Peaking Of World Oil Production:
Impacts, Mitigation, & Risk Management. Science Applications International Corporation/
U.S.Department of Energy, National Energy Technology Laboratory.
280
URL: http://www.netl.doe.gov/publications/others/pdf/Oil_Peaking_NETL.pdf
HIRSCH, ROBERT L.; BEZDEK, ROGER; WENDLING, ROBERT (2010): The Impending World Energy Mess.
What it is and what it means to you! Apogee Prime, Burlington, Ontario, Canad.
HOMER-DIXON, THOMAS (2010): The Upside of Down: Catastrophe, Creativity and the Renewal of
Civilization. Vintage Canada / Random House of Canada, Toronto, Canad.
KERSCHNER, CHRISTIAN; PRELL, CHRISTINA; FENG, KUISHUANG; HUBACEK, KLAUS (2013): Economic
vulnerability to Peak Oil, Global Environmental Change (outubro 2013).
KOROWICZ, DAVID (2010): Tipping Point: Near-Term Systemic Implications of a Peak in Global Oil
Production . An Outline Review. Feasta & The Risk/Resilience Network .
URL: http://www.theoildrum.com/files/Tipping%20Point.pdf
LA VOZ DE GALICIA (2008). El PX estima que la frontera del clima mediterrneo llegar a la Costa da
Morte en tres dcadas, La Voz de Galicia (20/08/2008).
URL: http://www.lavozdegalicia.es/carballo/2008/08/20/0003_7073954.htm
LPEZ ARISMENDI, VLADIMIR (2013): El Fin de la Era Petrolera. Los ltimos das de la sociedad de la
abundancia. Autoedicin.
LPEZ ARNAL, SALVADOR (2008): Hay que aprender a vivir satisfactoriamente con menos energa y
con menos objetos (Entrevista con Joaquim Sempere), Rebelin (18/07/2008).
URL: http://www.rebelion.org/noticia.php?id=70425
MAAS, PETER (2009): Crude World: The Violent Twilight of Oil. Knopf, Nova York, EUA.
MANDER, JERRY; HEINBERG, RICHARD (2009): Searching for a Miracle: Net Energy Limits & the Fate of
Industrial Society. Post Carbon Institute & International Forum on Globalization.
URL: http://www.postcarbon.org/report/44377-searching-for-a-miracle

Trad. ao casteln en 2012 en http://www.resilience.org/stories/2012-02-22/en-busca-de-unmilagro-los-l%C3%ADmites-de-la-%E2%80%98energ%C3%AD-neta%E2%80%99-y-eldestino-de-la-socieda
MARTENSON, CHRIS (2010): Como o conto en realidade, VesperaDeNada.org (13/03/2010).

URL: http://www.vesperadenada.org/2010/03/13/como-e-o-conto-en-realidade-chris-martenson/
MARTENSON, CHRIS (2011): The Crash Course: The Unsustainable Future Of Our Economy, Energy, And
Environment. Wiley, Hoboken, Nova Jersey, EUA. Existe unha versin previa deste curso en
formato vdeo, trad. ao casteln: http://www.peakprosperity.com/crashcourse/espanol
MARTNEZ ALIER, JOAN (2008): La crisis econmica, vista desde la economa ecolgica, SinPermiso.
info (02/11/2008).
URL: http://www.sinpermiso.info/textos/index.php?id=2146
MASON, ROWENA (2010): Oil reserves exaggerated by one third, Daily Telegraph (22/03/2010).
URL: http://www.telegraph.co.uk/finance/newsbysector/energy/oilandgas/7500669/Oilreserves-exaggerated-by-one-third.html
MEADOWS, DONELLA; RANDERS, JORGEN; MEADOWS DENNIS (2004): Los lmites del crecimiento. 30
aos despus. Crculo de lectores / Galaxia Gutemberg, Barcelona.
281
anexo iii:
MORGAN, TIM (2013): Perfect Storm. Energy, Finance and the End of Growth (Strategy Insights, n 9)
Tullett Prebon.
URL: http://www.tullettprebon.com/Documents/strategyinsights/TPSI_009_Perfect_Storm_
009.pdf
MORGAN, TIM (2010): Dangerous Exponentials: a radical take on the future. Our core thesis (Strategy
Insights, n 5) Tullett Prebon.
URL: http://www.tlpr.com/Documents/strategyinsights/tp0510_TPSI_report _005_LR.pdf
MRRGAN, TARIEL (2010): Peak Energy, Climate Change, and the Collapse of Global Civilization: The
Current Peak Oil Crisis. Orfalea Center for Global & International Studies , University of California,
Santa Brbara, California, EUA.
URL: http://www.global.ucsb.edu/climateproject/papers/pdf/Morrigan_2010_Energy_CC4.pdf
MURRAY, JAMES; KING, DAVID (2012): Climate policy: Oils tipping point has passed, Nature, 481,
433435 (26/01/2012).
NAREDO, JOS MANUEL (2006): Races econmicas del deterioro ecolgico y social. Ms all de los
dogmas. Siglo XXI, Madrid.
OBSERVER, THE (2010): Energy minister will hold summit to calm rising fears over peak oil, The
Guardian (21/03/2010).
URL: http://www.theguardian.com/business/2010/mar/21/peak-oil-summit

Trad. ao galego en http://www.vesperadenada.org/2010/03/22/o-goberno-britanico-convocaun-cumio-coas-empresas-ante-a-preocupacion-polo-peak-oil/
OIL CRASH OBSERVATORY (2010?): Prontuario, Oil Crash Observatory (OCO). http://oilcrash.net/
recursos/promptuarium/prontuario/
ORLOV, DMITRI (2010): Our Future and the End of the Oil Age: Building Resilience in a ResourceConstrained World.
URL: https://docs.google.com/present/view?id=dtxqwqr_154fxxrjnxc
ORLOV, DMITRI (2013): The Five Stages of Collapse: Survivors Toolkit. New Society Publishers, Gabriola
Island, Columbia Britnica, Canad.
PEZ, ARMANDO (2002): La dimensin sociopoltica del fin del petrleo: Desafos a la sostenibilidad.
URL: http://opsur.files.wordpress.com/2010/07/la-dimension-sociopolitica-del-fin-del-petroleo.pdf
PFEIFFER, DALE ALLEN (2003): Comiendo combustibles fsiles, Crisis Energtica.
URL: http://www.crisisenergetica.org/staticpages/index.php?page= 20040706185428361
PFEIFFER, DALE ALLEN (2006): Eating Fossil Fuels: Oil, Food And the Coming Crisis in Agriculture. New
Society Publishers, Gabriola Island, Columbia Britnica, Canad.
RUBIN, JEFF (2009): Why Your World Is About to Get a Whole Lot Smaller. Oil and the End of Globalization.
Random House, Nova York, EUA.
RUSHE, DOMINIC (2011): Oil prices may threaten global economic recovery, says energy agency,
The Guardian (05/01/2011).
282
URL: http://www.theguardian.com/business/2011/jan/05/oil-prices-threaten-global-
economic-recovery
SCHENEIDER, ASTRID (2008): Fatih Birol Offers the World an Oil Health Check, and the prognosis
isnt good, Transition Culture (12/06/2008), trad. dunha entrevista orixinalmente publicada en
International Politik (abril 2008).
URL: http://transitionculture.org/2008/06/12/fatih-birol-offers-the-world-an -oil-health-check/
SCHULTZ, STEFAN (2010): Peak Oil and the German Government: Military Study Warns of a
Potentially Drastic Oil Crisis, Spiegel Online International (01/10/2010)
URL: http://www.spiegel.de/international/germany/peak-oil-and-the-german-government-
military-study-warns-of-a-potentially-drastic-oil-crisis-a-715138.html
SIEMMENS (2010): The Economic Impacts for Ireland of High Oil and Gas Prices . Pathways to risk
mitigation and a low carbon future. Siemmens Ltd., Dubln, Irlanda.
URL: http://www.siemens.ie/_documents/siemens_oilgas_report.pdf
SIMMS, ANDREW (2008) Nine Meals from Anarchy: Oil dependence, climate change and the transition
to resilience. New Economics Foundation, Londres, Reino Unido.
URL: http://www.neweconomics.org/publications/entry/nine-meals-from-anarchy
TAINTER, JOSEPH (1988): The Collapse of Complex Societies. Cambridge University Press, Cambridge,
Reino Unido.
TAINTER, JOSEPH; PATZEK, TADEUSZ (2011): Drilling Down: The Gulf Oil Debacle and Our Energy
Dilemma. Copernicus, Gttingen, Alemaa.
TRAINER, TED (2007): Renewable Energy Cannot Sustain a Consumer Society. Springer, Nova York.
TURIEL, ANTONIO (2010a): Digamos alto y claro: esta crisis econmica no acabar nunca, The Oil
Crash (19/06/2010).
URL: http://crashoil.blogspot.com.es/2010/06/digamos-alto-y-claro-esta-crisis.html
TURIEL, ANTONIO (2010b): Cmo es un colapso, The Oil Crash (21/04/2010).
URL: http://crashoil.blogspot.com.es/2010/06/como-es-un-colapso.html
TURIEL, ANTONIO (2012): La degeneracin industrial, The Oil Crash (26/03/2012).
URL: http://crashoil.blogspot.com.es/2012/03/la-degeneracion-industrial.html
TVERBERG, GAIL (2008): Jeff Rubin: Oil Prices Caused the Current Recession, The Oil Drum
(05/11/2008).
URL: http://www.theoildrum.com/node/4727
TVERBERG, GAIL (2009): Sustainability: Planning from a Base of Zero, The Oil Drum (30/09/2009).
URL: http://campfire.theoildrum.com/node/5825
U.S. GOVERNMENT ACCOUNTABILITY OFFICE (2007): Crude Oil: Uncertainty about Future Oil Supply
Makes It Important to Develop a Strategy for Addressing a Peak and Decline in Oil Production.
URL: http://www.gao.gov/new.items/d07283.pdf
283
anexo iii:
U.S. JOINT FORCES COMMAND - JOINT FUTURES GROUP (2010): The Joint Operating Environment
USJFCOM Public Affairs, Norfolk, Virginia, EUA.
URL: http://www.peakoil.net/files/JOE2010.pdf
VZQUEZ PUMARIO, XABIER (2012): Pero que granxas estn a piques de pechar?, VesperaDeNada.
org (09/10/2012).
URL: http://vesperadenada.org/2012/10/09/pero-que-granxas-estan-a-piques-de-pechar/
VZQUEZ, BETI (2013). Os moitos recursos renovbeis da Galiza non resolven o problema
da dependencia enerxtica (Entrevista con Xon R. Doldn), Sermos Galiza (ed. online,
28/09/2013).
URL: http://www.sermosgaliza.com/articulo/social/multiplicidade-recursos-renovabeisconta-galiza-non-resolven-problema-da-dependencia-enerxetica/20130927230559019490.html
VIDAL, JOHN (2012): Civilisation faces perfect storm of ecological and social problems, The
Guardian (20/02/2012).
URL: http://www.theguardian.com/environment/2012/feb/20/climate-change-overconsumption

Trad. ao galego en http://www.vesperadenada.org/2012/02/25/o-crecemento-economico-non
-e-a-solucion-e-o-problema/
VV.AA. (2009): Petrleo, el largo adis: Un reportaje especial sobre el futuro del recurso ms codiciado del
mundo, y lo que vendr despus. EsGlobal (30/09/2009). FRIDE, Madrid.
URL: http://www.esglobal.org/index.php?q=petroleo-el-largo-adios
VV.AA. (2012): Investigadores en energa y sostenibilidad advierten al gobierno y a la sociedad espaola
sobre el pico del petrleo (Carta abierta al presidente del gobierno)
URL: http://www.eis.uva.es/energiasostenible/?page_id=652
XUNTA DE GALICIA (2012): Primeiro informe sobre o cambio climtico en Galicia.
URL: http://cambioclimatico.cmati.xunta.es/novas?content=/Portal-Web/Contidos_cambio/
Novas/nova_0004.html
YOUNGQUIST, WALTER (1999): The Post-Petroleum Paradigm -- and Population, Population and
Environment: A Journal of Interdisciplinary Studies, Volume 20, Number 4 (marzo 1999).
Sobre como nos podemos preparar

ASOCIACIN VSPERA DE NADA POR UNHA GALIZA SEN PETRLEO (2009b):

Est funcionando o Movemento pola Transicin no Reino Unido?, VesperaDeNada.org
(13/11/2009).
URL: http://www.vesperadenada.org/2009/11/13/esta-funcionando-o-movemento-pola-
transicion-no-reino-unido/
ASOCIACIN VSPERA DE NADA POR UNHA GALIZA SEN PETRLEO (2010c): Empresarios demandan
ao goberno britnico un plan de continxencia para o Teito do petrleo, VesperaDeNada.org
(18/11/2010).
284
URL: http://www.vesperadenada.org/2010/11/18/empresarios-demandan-ao-gobernobritanico-un-plan-de-continxencia-para-o-teito-do-petroleo/
ASOCIACIN VSPERA DE NADA POR UNHA GALIZA SEN PETRLEO (2011b): Sete medidas prcticas
cara a autosuficiencia enerxtica dos centros sociais, GalizaLivre.
ASOCIACIN VSPERA DE NADA POR UNHA GALIZA SEN PETRLEO (2012): Propostas de poltica
a nivel galego para afrontarmos o Teito do petrleo (Peak Oil) dirixidas a todas as formacins
polticas que se presentaren s eleccins do 21/10/2012 ao Parlamento de Galiza.
URL: http://www.vesperadenada.org/wp-content/uploads/2012/09/vespera-de-nadapropostas-peakoil-programa-politico-galiza-2012-v-1-2.pdf
BATES, ALBERT (2006): The Post-Petroleum Survival Guide and Cookbook. Recipes for Changing Times.
New Society Publishers, Gabriola Island, Columbia Britnica, Canad.
BRADFORD, JASON (2007): Relocalization: A Strategic Response to Climate Change and Peak Oil,
The Oil Drum (06/06/2007).
BRANGWYN, BEN; HOPKINS, ROB (2008): Transition Initiatives Primer. Becoming a Transition Town, City,
District, Village, Community or even Island. The Transition Network (23/05/2008).

Trad. ao portugus en: http://www.transitionnetwork.org/sites/www.transitionnetwork.org/

files/TransitionInitiativePrimer-Portuguese_0.pdf
BROWN, JEFFREY J. (2007): The ELP Plan: Economize, Localize & Produce, The Oil Drum (13/04/2007).
CASAL LODEIRO, MANUEL (2009): Sociedades en emerxencia enerxtica: preparndose para a fin
do petrleo, Tempos Novos, n 146 (xullo 2009)
URL: http://www.vesperadenada.org/2009/07/11/sociedades-en-emerxencia-enerxetica-
preparandose-para-a-fin-do-petroleo/
CASAL LODEIRO, MANUEL (2010a): Recuperacin de la resiliencia rural en los albores del
Decrecimiento Energtico en Decrecimientos - Sobre lo que hay que cambiar en la vida
cotidiana. Libros de la Catarata, Madrid.
URL: http://casdeiro.info/textos/index.php/2012/11/01/recuperacion-de-la-resiliencia-rural-en los-albores-del-decrecimiento-energetico/
CHAMBERLIN, SHAUN (2009): The Transition Timeline: For a Local, Resilient Future. Chelsea Green
Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.
COLECTIVO CRISIS (2009): Podemos vivir sin capitalismo.
URL: http://www.economiasolidaria.org/files/PODEMOSCAST.pdf
CORREA, JAIME (2008): Self-Sufficient Urbanism: A Vision of Contraction for the Non-Distant Future.
Lulu.com.
DEAN, TAMARA (2008): The Human-Powered Home: Choosing Muscles Over Motors. New Society
285
anexo iii:
DOLDN GARCA, XON RAMN (2009): As claves para Galiza afrontar o Teito do Petrleo,
URL: http://www.vesperadenada.org/2009/09/22/as-claves-para-galiza -afrontar-o-teito-do petroleo/
DOLDN GARCA, XON RAMN (2011a): Cal a autntica alternativa ao petrleo no transporte?,
VesperaDeNada.org (21/07/2011)
URL: http://www.vesperadenada.org/2011/07/21/cal-e-a-autentica-alternativa-ao-petroleo-no transporte/
DOUTHWAITE, RICHARD (1996): Short Circuit: Strengthening Local Economies for Security in an
Uncertain World. The Lilliput Press, Arbour Hill, Irlanda.

Versin online do libro en: http://www.feasta.org/documents/shortcircuit/contents.html
GRECO, THOMAS Jr. (2008): The End of Money and the Future of Civilization. Chelsea Green Publishing,
White River Junction, Vermont, EUA.
GREER, JOHN MICHAEL (2008): The Long Descent. A users guide to the end of the industrial age. New
GREER, JOHN MICHAEL (2013): Green Wizardry: Conservation, Solar Power, Organic Gardening, And
Other Hands-On Skills From the Appropriate Tech Toolkit. New Society Publishers, Gabriola
Island, Columbia Britnica, Canad.
HALL, CHARLES A.; KLITGAARD , KENT A. (2006): The Need For A New, Biophysical-Based Paradigm
In Economics For The Second Half Of The Age Of Oil, International Journal of Transdisciplinary
Research , Vol. 1, No. 1 .
HEINBERG, RICHARD (2003): The Partys Over: Oil, War, and the Fate of Industrial Society. New Society
HEINBERG, RICHARD (2004): Powerdown. Options and actions for a post-carbon world. New Society
HEINBERG, RICHARD (2006): The Oil Depletion Protocol. A Plan to Avert Oil Wars, Terrorism and Economic
Collapse. New Society Publishers, Gabriola Island, Columbia Britnica, Canad.
HODGSON, JACQI; HOPKINS, ROB (2010): Transition in Action: Totnes and District 2030, An Energy
Descent Action Plan. Transition Town Totnes / Green Books, Totnes, Devon, Reino Unido.
HOLMGREN, DAVID (2009): Future Scenarios. How Communities Can Adapt to Peak Oil and Climate
Change. Chelsea Green Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.

Existe unha versin online en http://www.futurescenarios.org
HOMER-DIXON, THOMAS (2009): Carbon Shift: How the Twin Crises of Oil Depletion and Climate
Change Will Define the Future. Random House of Canada, Toronto, Canad.
HOPKINS, ROB (2008): The Transition Handbook: From oil dependency to local resilience. Chelsea Green,
White River Junction, Vermont, EUA.
HOWE, JOHN (2004): The End of Fossil Energy: And a Plan for Sustainability. McIntire Publishing,
Fryeburg, Maine, EUA.
286
JACKSON, ROSS (2012): Occupy World Street: Global Roadmap for Economic and Political Reform.
Chelsea Green Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.
LATOUCHE, SERGE (2008): La apuesta por el decrecimiento. Cmo salir del imaginario dominante?
Icaria, Barcelona.
MARTENSON, CHRIS (2010): Personal Preparation en The Post Carbon Reader: Managing the 21st
Centurys Sustainability Crises. Post Carbon Institute.
MARTIN, ART (2011): Making Transition happen, starting now, Transition Voice (05/08/2011).
URL: http://transitionvoice.com/2011/08/making-transition-happen- starting-now/
McBAY, ARIC (2006): Peak oil survival. Preparation for life after gridcrash. The Lyons Press, Gilford,
Connecticut, EUA.
MURPHY, PAT (2008): Plan C: Community Survival Strategies for Peak Oil and Climate Change. New
ODUM, HOWARD T.; ODUM, ELIZABETH C. (2001): A Prosperous Way Down: Principles and Policies.
University Press of Colorado, Boulder, Colorado, EUA.
POWERSWITCH (?): Personal Energy Descent Plan, v.1.1.
URL: http://powerswitch.org.uk/portal/images/stories/leaf lets/personalenergydescentplan.pdf
PRIETO, PEDRO A. (2004) El libro de la selva: libreto para emergencias. CrisisEnergetica.org. Asociacin
para el Estudio de los Recursos Energticos (AEREN).
URL: http://www.crisisenergetica.org/staticpages/index.php?page=20040908160821726
RIECHMANN, JORGE (2006): Biommesis. Ensayos sobre imitacin de la naturaleza, ecosocialismo y
autocontencin. Los Libros de la Catarata, Madrid.
SHAKELTON FEEL GAIA (2012): Una villa romana del futuro, The Oil Crash (17/03/2012).
URL: http://crashoil.blogspot.com.es/2012/03/una-villa-romana-del-futuro.html
SOUSA, LUS DE (2007): Localism and some thought on Social Change, The Oil Drum (05/06/2007).
STACEY, KIRAN (2011): British lawmakers propose energy rationing, Energy Source (18/01/2011),
blog do Financial Times.
URL: http://blogs.ft.com/energy-source/2011/01/18/british-lawmakers-propose -energy-
rationing/
STANIFORD, STUART (2011): A Few Notes on Personal Strategies around Peak Oil, Early Warning
(blog persoal, 27/04/2011).
URL: http://earlywarn.blogspot.com/2011/04/few-notes-on-personal-strategies-around.html
STEIN, MATTHEW (2000): When Technology Fails: A Manual for Self Reliance & Planetary Survival, Clear
Light Books.
STEIN, MATTHEW (2008): When Technology Fails: A Manual for Self-Reliance, Sustainability, and
Surviving the Long Emergency (2nd Edition). Chelsea Green Publishing, White River Junction,
Vermont, EUA.
287
anexo iii:
TRAINER, TED (2010): The Transition to a Sustainable and Just World. Envirobook, Canterbury, Australia.
WISSNER, AARON (2011): How I prepared my family for peak oil - Nicole Foss, Energy Bulletin
(11/10/2011).

http://www.energybulletin.net/stories/2011-10-11/how-i-prepared-my-family-peak-oil-
nicole-foss
Referencias tiles sobre permacultura e para unha agricultura e alimentacin pospetrleo

ASTYK, SHARON (2009): Independence Days: A Guide to Sustainable Food Storage & Preservation. New
AUBERT, CLAUDE (2010): El huerto biolgico: Cmo cultivar todo tipo de hortalizas sin productos
qumicos ni tratamientos txicos. Integral / RBA, Barcelona.
BERRY, WENDELL (2009): Bringing It to the Table: On Farming and Food. Counterpoint, Berkeley,
California, EUA.
BERTRAND, BERNARD; COLLAERT, JEAN-PAUL; PETIOT, ERIC (2007): Plantas para curar plantas. Para
tratar sin qumica los problemas del huerto y el jardn. La Fertilidad de la Tierra, Estella, Navarra.
BUBEL, MIKE; BUBEL, NANCY (1991): Root Cellaring: Natural Cold Storage of Fruits & Vegetables. Storey
Publishing, North Adams, Massachusetts, EUA.
BUENO, MARIANO (2009): Tu huerto ecolgico en casa. Libros Cpula, Barcelona.
BURNETT, GRAHAM (2006): Permacultura, una gua para principiantes. Academia de Permacultura /
Cambium / Ediciones Ecohabitar.
COLEMAN, ELIOT (1999): Four Season Harvest: Organic Vegetables From Your Home Garden All Year
Long. Chelsea Green Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.
COLEMAN, ELIOT (2009): The Winter Harvest Handbook: Year-Round Vegetable Production Using
Deep-Organic Techniques and Unheated Greenhouses. Chelsea Green Publishing, White River
Junction, Vermont, EUA.
DE BERNARDO, BEGOA (2011): O Movemento 15M e o Cnit do petrleo, VesperaDeNada.org
(14/07/2011).
URL: http://vesperadenada.org/2011/07/14/o-movemento-15m-e-o-cenit-do-petroleo/
DEPPE, CAROL (2010): The Resilient Gardener: Food Production and Self-Reliance in Uncertain Times.
Chelsea Green Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.
EMERY, CARLA (2008): The Encyclopedia of Country Living, 10th. ed. Sasquatch Books, Seattle, EUA.
FALK, BEN (2013): The Resilient Farm and Homestead: an Innovative Permaculture and Whole Systems
Design Approach. Chelsea Green Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.
FERN, KERN (1997): Plants For A Future: Edible & Useful Plants For A Healthier World. Permanent
Publications, East Meon, Reino Unido.
288
FUKUOKA, MASANOBU (1978 ed. en ingls): La revolucin de una brizna de paja. Instituto de
Permacultura Montsant.

Descargbel desde http://www.permacultura-montsant.org/?ddownload=3924
GARCA CANO, J. L.; VOZMEDIANO Y GMEZ-FEU, JESS (1980): Autosuficiencia rural: nociones
bsicas para la vida en el campo. Miraguano Ediciones.
HEINBERG, RICHARD (2011): La transicin alimentaria y agrcola. Post Carbon Institute.
URL: http://www.resilience.org/stories/2011-07-19/la-transici%C3%B3n-alimentaria-y-
agr%C3%ADcola
HEMENWAY, TOBY (2009): Gaias Garden. A Guide to Home-scale Permaculture. Chelsea Green
Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.
HOLMGREN, DAVID (1995): Melliodora. Hepburn Permaculture Gardens 10 Years of Sutainable Living.
Holgrem Design Services, Hepburn, Victoria, Australia.
HOLMGREN, DAVID (2002): Permaculture. Principles and Pathways Beyond Sustainability. Chelsea
Green Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.
HOLZER, SEPP (2010): Sepp Holzers Permaculture: A Practical Guide for Farmers, Smallholders &
Gardeners. Permanent Publications. East Meon. Reino Unido.
HOSKING, REBECCA (2009): A farm for the future (documental). BBC Television Natural World.
JEVONS, JOHN (1974): How to grow more vegetables (and fruits, nuts, berries, grains, and other crops)
than you ever thought possible on less land than you can imagine. Ten Speed Press, Berkely,
Toronto, Canad.
LAWTON, GEOFF (2009): Establishing a Food Forest. The Permaculture Way Series (documental).
Flashtoonz Films.
LEMA COSTAS, CSAR (2013): Pan de bellota. Autoedicin dixital.
URL: http://monacatorevolusionario.files.wordpress.com/2013/10/pande-bellota.pdf
LEMA, CSAR (2005): Plantas y frutos silvestres comestibles. A.N.D.R.E.A.
URL: http://monacatorevolusionario.files.wordpress.com/2013/10/plantas-y-frutos-silvestres-
comestibles.pdf
LEMA, CSAR (2013): Manual de cocina bellotera para la era post petrolera. Una propuesta artstica y
revolusionaria para encarar el cenit de los seres nada. Autoedicin.
URL: http://monacatorevolusionario.files.wordpress.com/2013/11/cocinar-con-bellotas-en-la-
era-post-petrolera-color.pdf
MOLLISON, BILL (1988): Permaculture: A Designers Manual. Tagari Publications, Sisters Creek,
Tasmania, Australia.
MOLLISON, BILL (1994): Introduccin a la permacultura. Tagari Publications, Tyalgum, Nova Gales do
Sur, Australia.
PIMENTEL, DAVID; PIMENTEL, MARCIA (2003): Sustainability of meat-based and plant-based diets
and the environment, The American Journal of Clinical Nutrition, vol. 78 no. 3 (setembro de 2003).
URL: http://ajcn.nutrition.org/content/78/3/660S.full
289
anexo iii:
PIMENTEL, DAVID; PIMENTEL, MARCIA (2008): Food, Energy, and Society. CRC Press, Nova York, EUA.
PITZER, SARA (2009): Homegrown Whole Grains: Grow, Harvest, and Cook Wheat, Barley, Oats, Rice,
Corn and More. Storey Publishing, North Adams, Massachusetts, EUA.
PLANTS FOR A FUTURE (2013): Edible Trees: A practical and inspirational guide from Plants For A Future
on how to grow and harvest trees with edible and other useful produce. CreateSpace / Amazon.com.
POULIQUEN, YANN GEORGES XAN (2005): Horta ecolxica na Galiza. Gua prctica para o cultivo. Baa
Edicins, A Corua.
ROSELL i OLTRA, JOSEP (coord.) (2002): Cmo obtener tus propias semillas. Manual para agricultores
ecolgicos. La Fertilidad de la Tierra, Estella, Navarra.
SEYMOUR, JOHN (1979): Gua prctica ilustrada para la vida en el campo. Blume, Barcelona.
SEYMOUR, JOHN (1980): El horticultor autosuficiente: Gua prctica ilustrada para la vida en el campo.
Blume, Barcelona.
SCHWARTZ, ODED (2007): Conservas. Libros Cpula (Scyla Editores), Barcelona.
SOLOMON, STEVE (2006): Gardening When It Counts: Growing Food in Hard Times. New Society
STAMETS, PAUL (2005): Mycelium Running: How Mushrooms Can Help Save the World. Ten Speed Press,
Berkeley, California, EUA.
THE GARDENERS AND FARMERS OF TERRE VIVANTE (2007): Preserving Food without Freezing or
Canning: Traditional Techniques Using Salt, Oil, Sugar, Alcohol, Vinegar, Drying, Cold Storage, and
Lactic Fermentation. Chelsea Green Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.
WASHINGTON STATE UNIVERSITY (2010). Agricultures next revolution -- perennial grain -- within
sight, ScienceDaily (27/06/2010).
URL: http://www.sciencedaily.com /releases/2010/06/100624144111.htm
Referencias tiles para nos prepararmos no terreo da sade
ANTELO DOCAMPO, PILAR; PENAS PATIO, XAQUN (1993): As plantas medicinais. Ir Indo, Vigo.
BECOA, ELISARDO (1989): Medicina popular. Ir Indo, Vigo.
CRUZ ROJA (2008): Manual de la Cruz Roja : manual de primeros auxilios Cruz Roja. El Pas Aguilar,
Madrid.
FONT QUER, PO (1999): Plantas medicinales. El Dioscrides renovado. Pennsula, Barcelona. A 1 ed.
de Editorial Labor (1961).
GONDAR PORTASANY, MARCIAL (1993): Crtica da razn galega. Entre o ns-mesmos e o ns-outros. A
Nosa Terra, Vigo. De interese para a sade postindustrial especialmente o cap. As razns do
paciente: a doenza desde unha perspectiva tnica.
GRNWALD, JRG; JNICKE, CHRISTOF (2006): La Farmacia Verde. Everest, Len.
290
LAWLEY, RICHARD; CURTIS, LAURIE; DAVIS, JUDY (2012): Chemical Hazards in Food: A Food Safety
Watch Guide. Food Safety Info, Londres.
LLONA LARRAURI, JESS (2012): El cncer en el plato. Servicios Redaccionales Bilbanos, Bilbao.
MNGUEZ, ALEJANDRO (2009): Cogomelos medicinais. Edicins do Cumio, Ponte Caldelas.
PALOMAR, ANTONIO (2005): La despensa de Hipcrates: los poderes curativos de los alimentos.
Txalaparta, Tafalla, Navarra.
PALOMAR, ANTONIO (2007): La sabidura de Higeia: el poder curativo del cuerpo. Txalaparta, Tafalla,
Navarra.
SERVAN-SCHREIBER, DAVID (2008): Anti-cancro: uma nova maneira de viver. Caderno, Lisboa, Portugal.
SMOULDERS, BEATRIJS; CROHN, MARIL (2002) El parto seguro. Ediciones Mdici, Barcelona.
SULLIVAN, JOSEPH (2010): El cnit del petrleo y del sistema de salud, Medical Economics (ed.
espaola) n 128, 26/03/2010.
URL: http://www.medecoes.com/pdfs/comps/pdf_127.pdf
WERNER, DAVID (2012): Donde no hay doctor: Una guia para los campesinos que viven lejos de los
centros mdicos. Hesperian, Berkeley, California, EUA.
URL: http://hesperian.org/books-and-resources/resources-in-spanish/
Referencias tiles para a construcin, o saneamento e a enerxa pospetrleo

DIZ BUGARN, JAVIER; BELLO LLORENTE, JUAN; RODRGUEZ RUIVO, CELESTINO; RODRGUEZ PAZ,
MONTSERRAT: Os luns ao sol: Cocias solares. en ESO da tecnoloxa.
URL: https://sites.google.com/site/esodatecnoloxia/os-luns-ao-sol/cocinas-solares
DOLDN GARCA, XON RAMN (2010): Entrevista con Xon Doldn: Moitas explotacins agrcolas
poderan autoabastecerse usando aceite vexetal como combustible, VesperaDeNada.org
(12/04/2010).
URL: http://www.vesperadenada.org/2010/04/12/entrevista-con-xoan-doldan-no-galiciahoxe-moitas-explotacions-agricolas-poderian-autoabastecerse-usando-aceite-vexetalcomo-combustible/
GARCA LASANTA, MARA DOLORES (2004): Arquitectura bioclimtica. Viviendas bioclimticas en
Galicia. Instituto de F.P. de Someso, A Corua.
URL: http://www.asociacion-touda.org/documentos/bioclimatica.pdf
HREN, STEPHEN; HREN, REBEKAH (2011): The Carbon-Free Home: 36 Remodeling Projects to Help Kick
the Fossil-Fuel Habit. Chelsea Green Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.
INTERNATIONAL ENERGY AGENCY (2005): Saving oil in a hurry. Axencia Internacional da Enerxa.
URL: http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/savingoil.pdf
291
anexo iii:
JENKINS, JOSEPH (1995): The Humanure Handbook - A Guide to Composting Human Manure.
Autoedicin. Trad. ao portugus (da 3 ed. de 2005) dispobel en http://humanurehandbook.
com/downloads/Humanure_Portuguese.pdf
LEMA COSTAS, CSAR (2007): Autoconstruccin de cocinas solares. Autoedicin dixital.
URL: http://monacatorevolusionario.wordpress.com/articulos-3/
LEMA COSTAS, CSAR (2009): Manual para rodar con aceite vegetal: Encarando el cenit del petrleo.
Autoedicin.
URL: http://monacatorevolusionario.files.wordpress.com/2013/10/rodar-con-aceite.pdf

Existe un vdeo complementario dispobel en: https://www.youtube.com/watch?v=

ARf MOt1N328
LLOYD, KAHN (1993): Cobijo. Herman Blume, Tres Cantos, Madrid.

MARTN, NGELS (coord.) (2007): Anuario del hbitat ecolgico. Ecohabitar, Olba, Teruel.
URKIA LUS, IAKI; URKIA LUS, SEBASTIN (2003): Energa renovable prctica. Editorial Pamiela,
Pamplona-Irua, Navarra.
VALE, BRENDA; VALE, ROBERT (1981): La casa autosuficiente. Blume, Tres Cantos, Madrid.
VAN LENGEN, JOHAN (2004): Manual del arquitecto descalzo. Pax Mex, Benito Jurez DF, Mxico.
THORNE AMANN, JENNIFER; WILSON, ALEX; ACKERLY, KATIE (2007): Consumer Guide to Home Energy
Savings (9th ed.). New Society Publishers, Gabriola Island, Columbia Britnica, Canad.
Sobre decrecemento prctico, vida simple, simplicidade voluntaria e consumo enerxeticamente

responsbel
ALEXANDER, SAMUEL (coord.) (2009): Voluntary Simplicity. The Poetic Alternative to Consumer Culture.
Stead & Daughters Ltd, Whanganui, Nova Zelandia.
ARIS, PAUL (2010): La simplicit volontaire contre le mythe de labondance. ditions La Dcouverte,
Paris.
BEAVAN, COLIN (2010): No Impact Man: The Adventures of a Guilty Liberal Who Attempts to Save the
Planet, and the Discoveries He Makes About Himself and Our Way of Life in the Process. MacMillan,
Londres. Reino Unido.
BOYLE, MARK (2012): The Moneyless Manifesto. Permanent Publications, Hampshire, Reino Unido.
BRENDE, ERIC (2005): Better Off: Flipping the Switch on Technology. Harper Perennial, Nova York, EUA.
BROWER, MICHAEL (1999): The Consumers Guide to Effective Environmental Choices: Practical Advice
from The Union of Concerned Scientists. Three Rivers Press, Nova York, EUA.
BURCH, MARK (2011): Stepping Lightly: Simplicity for People and the Planet. New Society Publishers,
Gabriola Island, Columbia Britnica, Canad.
GRAY, LOUISE (2011): Eco-family fill just one carrier bag in a year, Daily Telegraph (07/01/2011).
292
URL: http://www.telegraph.co.uk/earth/greenerliving/8246104/Eco-family-fill-just-onecarrier-bag-in-a-year.html
LAHILLE, PHILIPPE (2011): La simplicidad voluntaria en los 130 consejos prcticos. Vivir de forma sencilla
para vivir mejor. Ediciones Octaedro, Barcelona.
LODEIRO, TONI (2008): Consumir menos, vivir mejor. Txalaparta, Tafalla, Navarra.
URL: http://www.nodo50.org/consumirmenosvivirmejor/
MERKEL, JIM (2007): Simplicidad radical. Huellas pequeas en una tierra finita. Fundacin Tierra,
Barcelona.
PETRU, ALEXIS (2011): Meet the Zero Waste Family, Earth911 (13/04/2011).
URL: http://earth911.com/news/2011/04/13/zero-waste-johnson-family/
Sobre as mudanzas culturais, psicosociais e polticas precisas

ASTYK, SHARON (2008): Depletion and Abundance: Life on the New Home Front. New Society
BAKER, CAROLYN (2009): Sacred Demise: Walking the Spiritual Path of Industrial Civilizations Collapse.
iUniverse.com.
BURCH, MARK (2013): The Hidden Door: Mindful Sufficiency as an Alternative to Extinction. Simplicity
Institute Publishing, Melbourne, Australia.
CASAL LODEIRO, MANUEL (2011): Decrecemento obrigado: as profundas consecuencias sociais e
polticas do Teito do petrleo. Escola Popular Galega.
URL: http://vesperadenada.org/files/2011/07/decrecemento-e-teito-do-petroleo-v1-2.pdf
CASAL LODEIRO, MANUEL (2013b): A esquerda e o colapso da civilizaom industrial, O Golpe, n. 2,
Economia e crise.
URL: http://casdeiro.info/textos/index.php/2013/11/25/a-esquerda-e-o-colapso-da civilizacion-industrial/
COLECTIVO INVIERNO (2012): Un amargo declinar: energa y totalitarismo ecolgico. Invierno editorial,
Zaragoza.
URL: http://www.cenit-del-petroleo.info/arquivos/colectivo-invierno-un-amargo-declinar-
energia-totalitarismo-ecologico-2012.pdf
DARK MOUNTAIN PROJECT, THE (2009): Uncivilisation. The Dark Mountain Manifesto. Dark Mountain
Project, Ulverston, Reino Unido.
URL: http://dark-mountain.net/about/manifesto/
ESCOLA POPULAR GALEGA (2010): A defesa da terra e a dialctica do progresso. Escola Popular Galega.
FLEMING, DAVID (2011): Lean Logic: A Dictionary for the Future and How to Survive It. Edicin pstuma
a cargo da sa familia.
293
anexo iii:
HINE, DOUGALD (2013): Dealing with our own shit: A conversation with Gustavo Esteva, en Dark
Mountain, n 4 (vern 2013). Dark Mountain Project, Ulverston, Reino Unido.
HINE, DOUGALD; HUNT, NICK; KINGSNORTH, PAUL; ODASSO, ADRIENNE (2013): Editorial: PostCautionary tales, en Dark Mountain, n 4 (vern 2013). Dark Mountain Project, Ulverston,
Reino Unido.
KINGSNORTH, PAUL (2013). Dark Ecology: Searching for truth in a post-green world, Orion (xaneirofebreiro de 2013).
URL: http://www.orionmagazine.org/index.php/articles/article/7277

Trad. ao casteln en http://tratarde.org/wp-content/uploads/2013/07/ECOLOG%C3%8DA-

OSCURA-de-Kingsnorth.pdf
KORNEVALL, ANDREAS (2013): Life Cairn, en Dark Mountain, n 4 (vern 2013). Dark Mountain
KOVEL, JOEL (2007): The Enemy of Nature: The End of Capitalism or the End of the World? Zed Books,
Londres.
KUNSTLER, JAMES HOWARD (2012): Too Much Magic: Wishful Thinking, Technology, and the Fate of the
Nation. Atlantic Monthly Press, Nova York, EUA.
LOVELOCK, JAMES (1998): A book for all seasons, Science (vol. 280 n 5365, 8 de maio de 1998:).
URL: http://www.sciencemag.org/content/280/5365/832.full
MCINTOSH, ALASTAIR (2004): Soil and Soul: People versus Corporate Power. Aurum Press, Londres,
Reino Unido.
MILLS, MICHAEL E. (2008?) Evolutionary psychology and peak oil: A Malthusian inspired heads up
for humanity, web persoal.
URL: http://www.drmillslmu.com/peakoil.htm
MOLLISON, BILL (1988): Permaculture: A Designers Manual. Tagari Publications, Sisters Creek,
Tasmania, Australia. De interese para esta temtica o seu cap. 14 Strategies for an alternative
nation.
NARENDRA (2013): Dispatches from Bastar, en Dark Mountain, n 4 (vern 2013). Dark Mountain
OCONNOR, PAUL (2013): Coming Home, en Dark Mountain, n 4 (vern 2013). Dark Mountain
PASCUAL, MARTA (2010?): Apuntes sobre ecofeminismo: las mujeres y la tierra, Decrecimiento.info
(noviembre de 2010?).
URL: http://www.decrecimiento.info/2010/11/apuntes-sobre-ecofeminismo-las-mujeres.html
RIECHMANN, JORGE (2009): La crisis energtica: algunas consideraciones polticas, Economa
Industrial n 371, Industria y medio ambiente. El reto de la sostenibilidad. Ministerio de Industria,
Energa y Turismo.
URL: http://www.minetur.gob.es/Publicaciones/Publicacionesperiodicas/EconomiaIndustrial/
RevistaEconomiaIndustrial/371/37.pdf
294
Existe tamn unha presentacin do mesmo ttulo que o autor utilizou en: Seminario de la
Universidad Internacional Menndez Pelayo, Cambio climtico: futuro e incertidumbres en
Canarias (27/11/2007).
SCHUMACHER, E.F. (1977): A Guide for the Perplexed. Harper Perennial, Nova York, EUA.
SEMPERE, JOAQUN (2006): Los riesgos y el potencial poltica de la transicin a la era post-petrleo,
mientras tanto n 98.
De utilidade para a elaboracin e difusin de novas narrativas e a educacin pospetrleo

CAMPBELL, ANNA (2013): Honeycomb Kids: Big Picture Parenting for a Changing Worldand to
Change the World. Cape Able / Chelsea Green Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.
CASAL LODEIRO, MANUEL (2010c): Renunciemos a la palabra sostenibilidad, De(s)varia Materia
(blog persoal).
URL: http://casdeiro.info/textos/index.php/2010/05/27/renunciemos-a-la-palabra-sostenibilidad/
CASAL LODEIRO, MANUEL (2013a): A urxencia dun novo lxico, De(s)varia materia (blog persoal)
URL: http://casdeiro.info/textos/index.php/2013/07/27/a-urxencia-dun-novo-lexico/
CERDA, HUGO (1985): Ideologa y cuentos de hadas. Akal, Madrid.
GATTO, JOHN TAYLOR (2005): Dumbing Us Down: The Hidden Curriculum of Compulsory Schooling
(10th Anniversary Edition). New Society Publishers, Gabriola Island, Columbia Britnica,
Canad.
GRUPO AUTNOMO A.F.R.I.K.A.; BLISSET, LUTHER; BRNZELS, SONJA (2001): Manual de guerrilla de la
comunicacin. Virus Editorial, Barcelona.
NUTTALL, CAROLYN; MILLINGTON, JANET (2013): Outdoor Classrooms: A Handbook for School
Gardens. Permanent Publications, Hampshire, Reino Unido.
PAYNE, KIM JOHN; ROSS, LISA M. (2010): Simplicity Parenting: Using the Extraordinary Power of Less to
Raise Calmer, Happier, and More Secure Kids. Ballantine Books. Nova York, EUA.
Sobre o modo de vida na Galiza preindustrial

CASTRO QUIAN, JOS (2009): Ora et labora: os grandes mosteiros de Galicia, A cultura de Galicia
(web didctico).
URL: http://anosacultura.blogspot.com.es/2009_11_01_archive.html
CASTRO, XAVIER (2010): A mesa e manteis. Historia da alimentacin en Galicia. Biblos Clube de
Lectores, Cesuras, A Corua.
FIDALGO SANTAMARIA, XOS ANTN (2002): Os saberes tradicionais dos galegos. Editorial Galaxia,
Vigo.
295
anexo iii:
GONDAR PORTASANY, MARCIAL (1993): Crtica da razn galega. Entre o ns-mesmos e o ns-outros. A
Nosa Terra, Vigo.
GONDAR PORTASANY, MARCIAL (2000): Autorretrato de un pueblo. Lectura antropolgica de
Virxilio Viitez, Photovision n 29: Virxilio Viitez. IG Fotoeditor, Utrera, Sevilla.
LORENZO FERNNDEZ, XAQUN (1982): Coleccin formada polos volumes A casa; A terra; Os oficios;
e O mar e os ros. Editorial Galaxia, Vigo.
NEIRA VILAS, XOS (1961). Memorias dun neno labrego. Follas Novas, Bos Aires.
SAAVEDRA, PEGERTO (1994): La vida cotidiana en la Galicia del Antiguo Rgimen. Crtica, Barcelona.
TENORIO CERERO, NICOLS (1914, reed. 1984) La aldea gallega. Estudio de derecho consuetudinario
y economa popular.
URL: http://ebookbrowsee.net/15-g1-la-aldea-gallega-pdf-d18303032
Sobre as medidas que tomar desde as administracins locais

ASOCIACIN TOUDA (2013), Algunas referencias de monedas complementarias municipales,
Asociacion-Touda.org (25/08/2013).
URL: http://www.asociacion-touda.org/2013/08/25/algunas-referencias-de-monedas-
complementarias-municipales/
ASOCIACIN VSPERA DE NADA POR UNHA GALIZA SEN PETRLEO (2011): Propostas de poltica
municipal para o concello de A Corua para preparar a cidade fronte o Teito do petrleo.
URL: http://vesperadenada.org/2011/04/17/propostas-para-unha-coruna-sen-petroleo/
GRECO, THOMAS (2001): Money: Understanding and Creating Alternatives to Legal Tender. Chelsea
Green Publishing, White River Junction, Vermont, EUA.
LERCH, DANIEL (2007): Post Carbon Cities: Planning for Energy and Climate Uncertainty. A Guidebook on
Peak Oil and Global Warming for Local Governments. Post Carbon Press, Sebastopol, California, EUA.
LIETAER, BERNARD; KENNEDY, MARGRIT (2010): Monedas Regionales. La Hidra de Lerna / Almera
Cabal, Almera.
NEWMAN, PETER; BEATLEY, TIMOTHY; BOYER, HEATHER (2009): Resilient Cities: Responding to Peak Oil
and Climate Change. Island Press, Washington, EUA.
OIL DEPLETION ANALYSIS CENTRE (ODAC); POST CARBON INSTITUTE (2008): Preparing for Peak Oil:
Local Authorities and the Energy Crisis.
URL: http://www.odac-info.org/sites/odac.postcarbon.org/files/Preparing_for_Peak_Oil.pdf
ROWELL, ALEXIS (2010): Communities, Councils and a Low Carbon Future: What We Can Do If
Governments Wont. Transition Books / Green Books, Totnes, Devon, Reino Unido.
SHUMAN, MICHAEL H. (2012): Local Dollars, Local Sense: How to Shift Your Money from Wall Street
to Main Street and Achieve Real Prosperity. Chelsea Green Publishing, White River Junction,
Vermont, EUA.
296
Ficcin pospetrleo ou postindustrial

ALEXANDER, SAMUEL (2013): Entropia: Life Beyond Industrial Civilisation. Autoedicin.
ARDILLO, JOS (2011): El salario del gigante. Pepitas de Calabaza, Logroo.
BUESO, EMILIO (2012): Cenital. Salto de Pgina, Madrid.
BULL, STEVE (2013): Olduvai. FriesenPress, Altona, Canad.
CABANA, DARO XOHN (1994): O cervo na torre. Xerais, Vigo.
CAPE, JOHN (2009): Oil Dusk: A Peak Oil Story. Singing Bowl Publishing, Humble, Texas, EUA.
JOKER, MICHAEL (2013): Historia de Espaa 2014-2033. Crnica de un colapso. Los libros de la catarata,
Madrid.
KRAUME, LARS (2010): Die kommenden Tage (pelcula). UFA Cinema GmbH, Alemaa.
URL: http://www.diekommendentage-film.de/
KUNSTLER, JAMES HOWARD (2009): A World Made by Hand. Grove Press, Nova York, EUA.
KUNSTLER, JAMES HOWARD (2010): Witch of Hebron. Grove Press, Nova York, EUA.
SCARROW, ALEX (2008): Last Night. Orion, Londres, Reino Unido.
TRAINER, TED (2007): The way it could be, The Simpler Way: working for transition from consumer
society to a simpler, more cooperative, just and ecologically sustainable society. Dispobel
online en seis partes na seccin 2.Collections of documents on key themes en: https://
socialsciences.arts.unsw.edu.au/tsw/
TURIEL, ANTONIO (2013): Un futuro sin ms. Autoedicin dixital, dispobel por captulos en http://
crashoil.blogspot.com
Outros de interese e/ou citados na Gua

AGUILERA, FEDERICO; NAREDO, JOS MANUEL (eds.) (2009): Economa, poder y megaproyectos.
Fundacin Csar Manrique, Lanzarote.
ALTVATER, ELMAR (2012): El fin del capitalismo tal y como lo conecemos. El Viejo Topo, Matar.
ARRASTIA, PEPE (2011): La CIA advierte de golpe militar en Grecia por masiva rebelin popular,
Rebelin (03/06/2011).
URL: http://www.rebelion.org/noticia.php?id=129646
ARTAL, ROSA MARA (2010): Un golpe militar para afianzar los mercados?, blog persoal
(02/07/2010).
URL: http://rosamariaartal.com/2010/07/02/%C2%BFun-golpe-militar-para-afianzar-los-
mercados/
297
anexo iii:
BARNETT, DANIEL J. (2009): Peak Oil: Implications for Disaster Preparedness & Response. Department
of Environmental Health Sciences. Johns Hopkins Center for Public Health Preparedness,
Baltimore, Maryland, EUA.
URL: http://www.jhsph.edu/research/centers-and-institutes/johns-hopkins-center-for-public-
health-preparedness/Images/Peak_Oil_and_Health_Slides/Barnett_Color_slides.pdf
BATISTA, CARLOS (2013): Cuba debe aplazar bsqueda de petrleo y apostar por el etanol, segn
experto, El Nuevo Herald (07/03/2013).
URL: http://www.elnuevoherald.com/2013/07/03/1514046/cuba-debe-aplazar-busqueda-de.
html#storylink=cpy
BELL, NICHOLAS (2012): Grecia rural, la revolucin de los huertos, Le Monde Diplomatique
(01/06/2012) e difundido online en casteln en http://www.rebelion.org/noticia.php?id=151642
BENACH, JOAN; MENNDEZ, MARA; LPEZ ARNAL, SALVADOR; MIR, JORDI; MUNTANER, CARLES
(2012): Promover una revuelta cultural. A propsito de Marinaleda y la creacin de
consciencia colectiva popular, SinPermiso.info (21/10/12).
URL: http://www.sinpermiso.info/textos/index.php?id=5336
BERMEJO, ROBERTO (2011): Manual para una economa sostenible. Los libros de la catarata, Madrid
BOCIXA REI, XOS (2007): A ceo aberto. As Encrobas. Ignacio Benedeti Cinema S.L. / Videafilm.
CANARIAS AHORA (2013): Cifran el potencial de las catas en 1.390 millones de barriles, Canarias
Ahora (28/01/2013).
URL: http://www.canariasahora.es/articulo/canarias/-un-potencial-de-1-390-millones-de-
barriles/20130128183556394927.html
CARPINTERO, SCAR (2005): El metabolismo de la economa espaola: Recursos naturales y huella
ecolgica (1955-2000). Fundacin Csar Manrique, Lanzarote.
CASAL LODEIRO, MANUEL (2010b): Es Internet sostenible?, De(s)varia Materia (blog persoal).
URL: http://casdeiro.info/textos/index.php/2010/05/20/es-internet-sostenible/ (Os comentarios
do autor ao p do post achegan informacin adicional.)
CASTRO, RAL (2008): Discurso en las conclusiones de la primera sesin ordinaria de la VII Legislatura
de la Asamblea Nacional del Poder Popular (11 de julio de 2008). Palacio de las Convenciones,
La Habana, Cuba.
CUBADEBATE (2012): Cambios en la agricultura cubana: una vuelta de la ciudad al campo?, Cuba
Debate (20/05/2012).
URL: http://www.cubadebate.cu/noticias/2012/05/20/cambios-en-la-agricultura-cubana vuelta-de-la-ciudad-al-campo/
DALY, HERMANN E. (2005): Economics in a Full World, Scientific American Vol. 293, Issue 3 (setembro
2005).
URL: http://steadystate.org/wp-content/uploads/Daly_SciAmerican_FullWorldEconomics%
281%29.pdf
298
DOLDN GARCA, XON RAMN (1999): Problemas metodolxicos referidos ao cmputo econmico
dos fluxos de materiais, enerxa e auga na industria. Universidade de Santiago de Compostela,
Tese de Doutoramento.
DOLDN GARCA, XON RAMN (2008a): A situacin enerxtica galega no contexto europeo,
Revista Galega de Economa, vol. 17, nm. extraord.
URL: http://www.usc.es/econo/RGE/Vol17_ex/galego/art13g.pdf

Extractos seleccionados por Vspera de Nada dispobeis tamn en

http://www.vesperadenada.org/2009/01/10/a-situacion-enerxetica-de-galiza/
DOLDN GARCA, XON RAMN (2011b): A burla das noticias sobre a evolucin das explotacins
agrarias galegas, VesperaDeNada.org (16/07/2011).
URL: http://www.vesperadenada.org/2011/07/16/a-burla-das-noticias-sobre-a-evolucion-das-
explotacions-agrarias-galegas/
DOLDN GARCA, XON RAMN (2012b): A herdanza enerxtica de Nez Feijoo, Tempos Novos
n 184 (outubro 2012).
URL: http://www.vesperadenada.org/2012/10/16/a-herdanza-enerxetica-de-nunez-feijoo-artigo-
de-xoan-doldan-para-tempos-novos/
DUMONT, REN (1975): Utopa ou morte. Livraria S da Costa, Lisboa.
EFE (2009): Ral Castro reitera la necesidad de volver al campo e importar menos alimentos, El Pas
(26/07/2009).
URL: http://internacional.elpais.com/internacional/2009/07/26/actualidad/1248559207_850215.
html
ESCOLA POPULAR GALEGA (2010): A defesa da Terra e a dialctica do progresso. Escola Popular Galega.
FARNISH, KEITH (2009): A Matter of Scale. Autoedicin dixital.
URL: http://www.farnish.plus.com/amatterofscale/index.htm
FARNISH, KEITH (2013): Underminers: A Practical Guide for Radical Change. Autoedicin.
FERNNDEZ, R. (2008): O agro galego virar polo brusco cambio climtico cara a un modelo
mediterrneo, Galicia Hoxe (01/03/2008).
URL: http://www.galiciahoxe.com/index_2.php?idMenu=77&idNoticia=271045
FRANCE-PRESS (2006): Weakened Gulf Stream caused Little Ice Age, Cosmos Magazine (30/11/2006).
URL: http://www.cosmosmagazine.com/news/weakened-gulf-stream-caused-little-ice-age/
FUNES-MONZOTE, FERNANDO R.; FREYRE ROACH, EDUARDO F. (comps.) (2009): Transgnicos : Qu
se gana? Qu se pierde? Textos para un debate en Cuba. Publicaciones Acuario , Centro Flix
Varela, La Habana, Cuba.
GALIZA ANO CERO (2013): Entrevista con Boaventura de Sousa Santos (01/07/2013).
URL: http://galizaanocero.tv/entrevistas/boaventura-de-sousa
GEORGE, SUSAN (2001): El informe Lugano. Cmo preservar el capitalismo en el siglo XXI. Icaria,
Barcelona.
299
anexo iii:
GEORGESCU-ROEGEN, NICHOLAS (1996): La Ley de la Entropa y el proceso econmico. Fundacin

Argentaria, Madrid.
GOODMAN, AMY; GONZLEZ, JUAN (2009): David Korten: Agenda for a New Economy: From
Phantom Wealth to Real Wealth, Democracy Now (26/01/2009).

Dispobel, con transcricin, en

http://www.democracynow.org/2009/1/26/david_korten_agenda_for_a_new
GORZ, ANDR (2006): Lcologie, une thique de la libration, EcoRev. Revue Critique dcologie
Politique, 21 (otoo-invierno 2005-2006).
ILLICH, IVN (1971): La sociedad desescolarizada.
URL: http://www.ivanillich.org.mx/desescolar.pdf
ILLICH, IVN (1973): La convivencialidad.
URL: http://www.ivanillich.org.mx/convivencial.pdf
ILLICH, IVN (2006): Obras reunidas, vols. I y II. (rev. Valentina Borremans y Javier Sicilia). Fondo de
Cultura Econmica, Mxico.
JENSEN, DERRICK (2006a): Endgame, Vol. 1: The Problem of Civilization. Seven Stories Press, Nova York,
EUA.
JENSEN, DERRICK (2006b): Endgame, Vol. 2: Resistance. Seven Stories Press, Nova York, EUA.
KLARE, MICHAEL T. (2008): Rising Powers, Shrinking Planet: The New Geopolitics of Energy. Metropolitan
Books, Nova York, EUA.
KROPOTKIN, PIOTR (1902): El apoyo mutuo (noutras traducins: La ayuda mutua).

Versins online en:

http://bivir.uacj.mx/libroselectronicoslibres/Autores/PedroKropotkin/Kropotkin,%20
Pedro%20-%20El%20apoyo%20mutuo.pdf
e http://www.kclibertaria.comyr.com/lpdf/l028.pdf
MARTNEZ, FIRMINO (2010). O erro de Malthus, Novas da Galiza, n 88.

Reproducido en http://www.vesperadenada.org/2010/03/26/o-erro-de-malthus/
MARTNEZ ALIER, JOAN (2005): La ecologa de los pobres. Icaria, Barcelona.

MEADOWS, DENNIS (2012): Speech at the Club of Rome annual meeting, Bucarest (02/10/2012).
URL: https://www.youtube.com/watch?v=VhrTh_5GFg4
MEARNS, EUAN (2011): Countdown to $100 oil - a date with history?, The Oil Drum (11/07/2011).
URL: http://www.theoildrum.com/node/8120 (Accedido en novembro de 2013).
MURO, ANTONIO F. (2009): Las llamadas bombillas de bajo consumo son peligrosas para la salud,
Discovery DSalud n 116 (mayo de 2009).
URL: http://www.dsalud.com/index.php?pagina= articulo&c=162
ODUM, HOWARD T. (2007): Environment, Power, and Society for the Twenty-First Century: The Hierarchy
of Energy. Columbia University Press, Nova York, EUA.
300
PASSET, REN (1996): Principios de Bioeconoma. Fundacin Argentaria, Madrid.

PREZ PINTOS, XURXO (2009): Historia contempornea da destrucin da natureza en Galiza. A Nosa
Terra, Vigo.
PIERCY, EMMA; GRANGER, RACHEL; GOODIER , CHRIS (2010): Planning for peak oil: learning
from Cubas special period , Proceedings of the Institution of Civil Engineers UK, Volume 163.
Institution of Civil Engineers (ICE), Reino Unido.
PRICE, DAVID (1995): Energy and Human Evolution, Population and Environment: A Journal of
Interdisciplinary Studies, Volume 16, Number 4, March 1995, pp. 301-19.
URL: http://dieoff.org/page137.htm
PRAZA PBLICA (2013): Non todo brillo no ouro, Praza Pblica (28/06/2103)
URL: http://praza.com/movementos-sociais/4904/lnon-e-todo-brillo-no-ouror/
PUCHE, PACO (2012): El oficio de librero en Pascual, Carlos; Puche, Paco; Rivero, Antonio, Memoria
de la librera, Trama editorial, Madrid.
RAVSBERG, FERNANDO (2009): Cuba: reforma agraria y burocracia, BBC Mundo (23/09/2009).
URL: http://www.bbc.co.uk/mundo/economia/2009/09/090923_cuba_agricultura_ravsberg_jp.shtml
RODRGUEZ CASTELLN, SANTIAGO (2004): Evolucin y perspectivas de la produccin de petrleo
en Cuba, Enfoques, n 15. Versin online publicada por Interpress Service (31/08/2012 ).
URL: http://www.ipscuba.net/index.php?option=com_k2&view=item&id=5148:evoluci%C3
%B3n-y-perspectivas-de-la-producci%C3%B3n-de-petr%C3%B3leo-en-cuba&Itemid=8
SAMPLE, IAN (2009): World faces perfect storm of problems by 2030, chief scientist to warn, The
Guardian (18/03/2009).
URL: http://www.theguardian.com/science/2009/mar/18/perfect-storm-john-beddington energy-food-climate
SANDELS, ROBERT (2011): Una Cuba con petrleo?, Cubahora (15/12/2011).
URL: http://www.cubahora.cu/economia/una-cuba-con-petroleo
SHIVA, VANDANA (1995): Abrazar la vida: Mujer, ecologia y desarrollo. Horas y Horas, Madrid.
TURIEL, ANTONIO (2010): Serie de artigos baixo o ttulo xenrico de Los lmites de las energas
renovables, Oil Crash:
URLs: http://crashoil.blogspot.com.es/2010/08/los-limites-de-las-energias-renovables.html
http://crashoil.blogspot.com.es/2010/08/los-limites-de-las-renovables-capital.html
http://crashoil.blogspot.com.es/2010/09/los-limites-de-las-renovables.html
http://crashoil.blogspot.com.es/2010/09/los-limites-de-las-renovables_21.html
http://crashoil.blogspot.com.es/2012/01/los-limites-de-la-energias-renovables.html
TV-NOVOSTI (2011): Cuba impulsa de lleno a la agricultura, Actualidad RT (12/07/2011).
URL: http://actualidad.rt.com/economia/view/29778-Cuba-impulsa-de-lleno-a-agricultura
VACCA, ROBERTO (1974): The Coming Dark Age: What Will Happen When Modern Technology Breaks
Down?, Anchor/Doubleday, Harpswell, Maine, EUA. A ed. orixinal en italiano de 1971.
301
anexo iii:
WWF (World Wide Fund For Nature) (2006): Living Planet Report 2006.
URL: http://assets.panda.org/downloads/living_planet_report.pdf

302
A versin mis actualizada (2012) pode descargarse de http://awsassets.panda.org/

downloads/1_lpr_2012_online_full_size_single_pages_final_120516.pdf
Anexo IV:
Glosario
Afillamento: (En ingls, coppicing.) Tcnica de silvicultura sustentbel que consiste na

producin de fillos ou renovos nas rbores de certas especies mediante a sa corta
planificada. En Europa lvase practicando desde o Neoltico.
Agricultura sinrxica: Sistema de horticultura orgnica concibido por Emilia Hazelip
a partir da permacultura e das propostas de Masanobu Fukuoka e Marc Bonfils.
Basicamente consiste en que, unha vez estabelecida a horta, non se sacha nin ara
mis, nin se empregan insumos externos ou praguicidas, mantendo a sade do solo
mediante unha seleccin de plantas, acolchado e reciclaxe dos residuos vexetais.
Agrosilvicultura: (En ingls, agroforestry.) Explotacin combinada de agricultura e silvicultura, na que se produce alimento para as persoas nun terreo forestal, ademais dos
habituais produtos forestais e pastos para animais.
Aldea solar: Tipo de ecoaldea onde toda a enerxa se obtn de fontes renovbeis (directa
ou indirectamente obtidas do sol).
Bep (boe): Barril equivalente de petrleo, unidade de enerxa equivalente que fornece
un barril (158,98 litros) de petrleo cru. Como esta vara segundo os tipos de petrleo, considrase un valor estndar de 1.700 kWh.
Biocapacidade: Capacidade dunha rea determinada, bioloxicamente produtiva, de
xerar un abastecemento regular de recursos renovbeis e de absorber os residuos
resultantes do seu consumo.
Biommese: Estudo da natureza como modelo para a resolucin de problemas mediante
mtodos anlogos aos da natureza.
Bosque de alimentos: Terreo arborado especialmente deseado para a producin de
alimentos, especialmente os destinados a consumo humano.
303
anexo iv:
Glosario
Business as usual: Frase que se adoita empregar para os escenarios que contemplan a
continuidade do funcionamento habitual da sociedade e da economa.
Cambio de fase: Paso dunha fase a outra nun sistema complexo adaptativo. Ollando para
a dinmica dos ecosistemas, as sucesivas fases do ciclo adaptativo seran: crecemento ou explotacin; conservacin; colapso ou liberacin; e reorganizacin.
Carbono: No contexto do Peak Oil adoita usarse como un termo que rene os combustbeis fsiles, que teen como elemento bsico das sas molculas o carbono, dicir:
carbn, petrleo e gas natural. As, flase por exemplo de economas poscarbono, o
Post-Carbon Institute, etc.
Colapso: Simplificacin brusca e profunda dun sistema. Unha das fases do ciclo adaptativo dos sistemas complexos.
Combustbel fsil: Aquel que se formou xeoloxicamente en pocas prehistricas: o carbn, o petrleo e o gas natural.
Comn(s): O comn, os bens ou recursos comns/comunais.
Comunidade intencional: Comunidade de persoas que viven nun mesmo lugar deseada expresamente para ter un alto nivel de integracin e cooperacin, e que habitualmente comparten unha mesma ideoloxa ou visin poltica, social, ecolxica, espiritual ou de estilo de vida. Exemplos deste tipo de comunidades son as ecoaldeas, as
comunas, os kibbutzim e algunhas entidades de covivenda.
Concello aberto: Institucin histrica de goberno local na Galiza e noutros lugares, de
tipo asembleario.
Cousateca: Lugar onde se renen obxectos tiles para o seu prstamo, dunha maneira
moi similar a como se fai nas bibliotecas cos libros.
Decrecemento: Movemento social contrario obsesin polo crecemento econmico que
aposta por unha reducin socialmente controlada do consumo total de enerxa e
materiais, e outra organizacin social e econmica para logralo.
Democracia directa: Sistema de goberno no que son os cidadns os que, ao contrario
que nas denominadas democracias representativas, toman todas as decisins sen
intervencin de intermediarios ou representantes.
Descenso enerxtico: Proceso histrico no que estamos a entrar a partir do Teito do
Petrleo e no que imos dispoer cada vez de menos enerxa como sociedades e
como especie.
District heating: Calefaccin de distrito. Sistema tcnico para quentar ou fornecer auga
quente sanitaria s vivendas dun ou varios barrios dunha localidade e, en ocasins,
para actividades industriais, habitual nalgns pases europeos. Prodcese calor
nunha central situada a non moi longa distancia e distribese de xeito centralizado,
304
mediante unha rede de tubaxes, en forma de vapor ou auga quente. O combustbel

utilizado pode ser biomasa, biogs, fuel ou gasleo queimados nun forno ou nunha
planta de ciclo combinado que produce tanto calor como electricidade, ou nunha
central xeotrmica.
DIY: Do It Yourself, faino ti mesma/o. Prctica de construr, fabricar, modificar ou reparar
algo por ns mesmos no canto de acudirmos a un(ha) profesional ou especialista.
Constite un principio tico, vinculado desde os anos 1970 ao anticonsumismo,
autosuficiencia, ao anarquismo e liberacin persoal e social con respecto ao monopolio das tcnicas.
Ecoloxa do medo: Efectos sobre diversos aspectos dun ecosistema causados polo comportamento dos animais baseado no medo a seren cazados polos seus depredadores.
Ecoloxa mesturada: Mestura de elementos de diferentes ecoloxas silvestres e cultivadas
nun mesmo terreo.
Efecto bordo: Vantaxes que ofrecen os bordos (zonas de encontro) entre diferentes sistemas, nichos ecolxicos, hbitats, microclimas, etc. para a prctica da permacultura.
Emerxa: Enerxa que se consome na producin dun produto, material ou servizo. Tamn
se chama enerxa incorporada, enerxa cativa ou enerxa gris.
Enerxa disipada: Enerxa que se disipa, habitualmente en forma de calor, nun proceso
termodinmico.
Enerxa dispobel: Enerxa til para a realizacin dun traballo.
Enerxa endosomtica (ou metablica): Enerxa utilizada para o mantemento e funcionamento dun organismo, xerada no interior do corpo dos animais a partir dos
alimentos.
Enerxa exosomtica: Enerxa que utiliza o ser humano producida fra do seu corpo.
Enerxa neta: Diferenza entre a enerxa que se obtn e a que se gasta para obtela.
Enerxa primaria: Enerxa dispobel na natureza antes de ser convertida ou transformada.
Enerxa renovbel: Aquela que procede de fontes renovbeis, dicir aquelas que dependen directa ou indirectamente da enerxa do sol que chega ao noso planeta e tamn
a xeotrmica.
Entropa: Medida da cantidade de enerxa non dispobel nun sistema. Grau de desorganizacin ou desorde dun sistema.
EROI ou EROEI: Energy Return on (Energy) Invested. Denominacin en ingls da TRE.
Escravo enerxtico (ou escravo mecnico): Metfora que se adoita empregar para comprendermos as dimensins das capacidades que achega a enerxa fsil s persoas ou
305
anexo iv:
Glosario
s sociedades industrializadas, cuantificndoa en termos da enerxa equivalente que

tera un conxunto de escravos humanos.
Forest school: Escola no bosque. un tipo de educacin ao aire libre ou de escolas de
natureza, que naceu en Dinamarca, e na que rapaces ou adultos visitan bosques co
obxectivo de coecer o medio, adquirir habilidades persoais, sociais e tcnicas, e de
promover a sa autoestima, independencia e expresin artstica.
Granxeiro/a: Anda que na literatura anglosaxona sobre a volta ao campo, a fin da civilizacin industrial, a relocalizacin, etc., atopamos moitas referencias a granxeiros
(farmers), a realidade histrica na Galiza foi e ben distinta. Esas referencias corresponden a pases onde houbo expulsins masivas de labregos xa no sculo XVIII
e XIX, que son mis ocasionais ou tardas na Galiza e as explotacins tradicionais
nosas, por tanto, diferncianse moito das farms anglosaxonas, s que estaran mis
prximas e anda as non tanto das explotacins galegas actuais.
Guerrilla da comunicacin: Conxunto de tcticas non convencionais que pretenden provocar efectos subversivos e disruptivos no proceso de comunicacin, con obxectivos
polticos. Algunhas das tcnicas empregadas son: afastamento; collage e montaxe;
terxiversacin; sobreidentificacin; fakes; afirmacin subversiva. Os medios utilizados poden ser tanto tradicionais como tecnolxicos (Internet).
Hinterland: Territorio menos densamente poboado que rodea unha rea urbana (mis
propiamente, un porto de mar).
Hgelkultur: Tcnica centroeuropea para o aproveitamento de residuos forestais como
fonte de nutrientes en camas hortcolas elevadas.
IDH: ndice de Desenvolvemento Humano. ndice estatstico composto empregado polo
Programa das Nacins Unidas para o Desenvolvemento (PNUD) desde 1993, para
avaliar o nivel de desenvolvemento humano dos Estados do mundo. Mide parmetros educativos, de sade e econmicos.
Just-in-time ou toyotismo: Modo de organizacin cientfica do traballo utilizado por
primeira vez en empresas xaponesas. Busca aumentar a produtividade mediante
a reducin dos custos de xestin e almacenamento. A producin non se fai sobre
previsins, senn sobre pedidos.
Kibbutz: (En plural, kibbutzim.) Comuna agrcola israel. O modelo xurdiu en 1909 inspirado por ideas de retorno terra e polo sionismo de tipo socialista.
Lei dos rendementos (marxinais) decrecentes: Proceso fsico e econmico no que se observa a diminucin do produto marxinal ( dicir, por unidade) nun proceso a medida
que se incrementa un dos factores de producin, permanecendo os demais factores invariados; iso sucede habitualmente a partir dun punto no que o rendemento
marxinal ptimo. Este efecto pdese observar en numerosos procesos: producin
agrcola en relacin cantidade de fertilizante; rendemento dun motor en relacin
306
cantidade de combustbel empregada; resultados da I+D dun pas en funcin do

dieiro investido nela; producin dunha fbrica en funcin do nmero de traballadores; etc. No contexto da evolucin das civilizacins, Joseph Tainter fala desta lei
aplicada reducin de beneficios para a sociedade a medida que a complexidade
aumenta.
Maxia: Utilizacin de potentes mecanismos simblicos (palabras, imaxes e outros smbolos) para provocar mudanzas na consciencia e na percepcin da realidade. Segundo
Arthur C. Clarke, calquera tecnoloxa suficientemente avanzada indistingubel da
maxia.
Meme: Nas teoras sobre a difusin cultural, idea ou comportamento (unidade de informacin cultural) que se transmite de persoa a persoa (ou de xeracin en xeracin)
dentro dunha sociedade, de maneira comparbel a como se transmiten os xenes
nunha especie.
Mochila enerxtica: Enerxa que consome un produto calquera desde o momento en
que se inicia a extraccin dos materiais necesarios para a sa fabricacin, sumada
empregada no seu proceso de fabricacin e de transporte ata o seu consumo final.
Muro Trombe: Mecanismo da arquitectura bioclimtica para captar calor do sol e que
consiste nun muro escuro de suficiente masa trmica, orientado ao sol, recuberto de
cristal e conectado dalgunha maneira co interior que se desexa quentar, formando
un colector solar trmico.
Obsolescencia programada: Caracterstica do deseo dun produto industrial pola que
fica obsoleto ou inservbel nun perodo de tempo predeterminado.
Open space: Mtodo de facilitacin de reunins de persoas diversas (de ata mil asistentes)
para abordar asuntos complexos. Nas reunins en espazo aberto, os participantes
crean e xestionan a sa propia axenda, con sesins de traballo simultneas sobre a
un tema central estratxico.
Paradoxo de Jevons: Tamn coecido simplemente como efecto rebote. Na Inglaterra de
comezos do sculo XIX o economista William Stanley Jevons comprobou que a medida que melloraba a eficiencia das mquinas de vapor, o pas no seu conxunto consuma cada vez mis carbn, e non ao contrario, como podera ser de esperar. Isto
sucede porque consumir enerxa dispobel sempre reporta beneficio econmico
(producin de mis bens ou servizos) e as as mquinas mis eficientes acaban usndose mis do que as sas predecesoras. Na vida diaria tamn o podemos comprobar,
por exemplo, no feito de que canta menos gasolina consomen os coches, tendemos
a facer mis quilmetros neles, ou canta menos electricidade consome un aparello,
mis tempo o temos en uso.
Peak Oil: Denominacin en ingls do Teito do Petrleo. Nesta gua utilzanse indistintamente unha e outra, ou mesmo outras equivalentes como Pico ou Cnit do Petrleo.
307
anexo iv:
Glosario
O orixinador do concepto foi o xelogo Marion King Hubbert en 1956. (Vid. Teito do
Petrleo.)
Pegada ecolxica: Indicador ecolxico que mide o efecto das actividades dun conxunto de seres humanos sobre o seu entorno expresado en nmero de hectreas de
ecosistemas produtivos que precisan para soportar as sas actividades, dicir, para
producir os seus insumos e absorber os seus residuos.
Permacultura: (De permanente + cultura ou cultivo.) Conxunto de tcnicas e principios
que tentan imitar os procesos que se dan na natureza para desear asentamentos
humanos permanentes.
Primitivismo: Mis propiamente, anarcoprimitivismo; en ocasins, tamn denominado
neoprimitivismo. Crtica de base anarquista civilizacin que defende un retorno a
formas de vida precivilizatorias e a fin da civilizacin industrializada.
Punto de envorcadura: (En ingls, tipping point.) Nos sistemas complexos adaptativos,
punto nun proceso de mudanza lenta e reversbel no que este se acelera abruptamente para pasar a ser irreversbel, e fai pasar o sistema a unha fase diferente da
anterior. (Vid. Cambio de fase)
Relocalizacin: Proceso inverso mundializacin econmica. Volta aos circutos de proximidade tanto no econmico como no social.
Resiliencia: Capacidade dun sistema para se adaptar e resistir sen colapsar, reorganizndose e cambiando de tal maneira que conserve en esencia a mesma funcionalidade.
Silvicultura social: Mtodos de explotacin silvcola con obxectivos e xestin social. As
comunidades de montes en mancomn seran un exemplo.
Stichting: Fundacins do mbito neerlands.
Supervivencialista: Persoa que practica a preparacin activa para a supervivencia
ante posbeis catstrofes, emerxencias e disrupcins da orde local, nacional ou
internacional.
Tecnoloxa axeitada (ou apropiada): Movemento inspirado pola obra Small is Beautiful
de E.F. Schumacher a prol daquelas tecnoloxas que sexan de pequena escala, descentralizadas, eficientes enerxeticamente, non danias para o medio, controladas
localmente e orientadas a satisfacer as necesidades humanas.
Teito (ou Cnit ou Pico) do Petrleo: Nivel mximo de extraccins anuais que a nivel
mundial se podern facer deste recurso. Punto a partir do cal cada ano se van extraer menos barrs. Cando nos referimos ao teito de todo o petrleo a nivel mundial
adoitamos escribilo con maiscula inicial como nome propio que dun acontecemento histrico, e en minscula se nos referimos ao teito dun determinado pozo
ou da extraccin dun determinado pas ou conxunto de pases. Pdese tamn falar
de Teito do Petrleo Convencional (constatado en 2006), Teito da Enerxa Neta, Teito
308
do Carbn, Teito do Gas Natural, Teito dos Combustbeis Fsiles, as como dos
respectivos teitos doutros recursos finitos, como poden ser os diversos minerais. Precisamente un libro de Richard Heinberg (2007) titlase Peak Everything:
Waking Up to the Century of Declines (O Teito de Todo: Espertando nun sculo de
descensos).
Tep (toe): Tonelada equivalente de petrleo, unidade que equivale enerxa que
fornece unha tonelada de petrleo. Como esta vara segundo os tipos de petrleo, considrase un valor fixo de 11.630 kWh.
Transicin enerxtica: Conxunto de mudanzas sociais, econmicas e doutro tipo
que son precisas para pasar do modelo actual baseado nos combustbeis fsiles a outro que consuma moita menos enerxa e no que esta sexa s de orixe
renovbel. Anda que en Espaa ten unhas connotacins moi diferentes, o
termo Transicin, sen o adxectivo enerxtica ou civilizatoria, adoita empregarse
neste sentido noutros pases no mbito do descenso enerxtico.
TRE: Taxa de retorno enerxtico. Relacin (ratio) entre a enerxa que se obtn e a
enerxa que fai falla utilizar para obtela.
309
AgRAdeceMentos
Colaboraron nos contidos desta Gua:
Ademais das persoas que fan parte da Asociacin Vspera de Nada por unha
Galiza sen petrleo, que foron as que elaboraron a maior parte dos seus contidos con especial recoecemento a Xon R. Doldn Garca, Manuel Casal
Lodeiro, Xabier Vzquez Pumario e Jom Evans Pim, esta Gua contou con
achegas adicionais de Antonio Turiel, Vistremundo guila Cabrera, Nancy
Prez Rey, Emilio Santiago Muo, Csar Lema e Ramn Creo.
Axudaron a facer posbel que chegase a ti:
En primeiro lugar, as mis de 260 persoas e colectivos que fixeron posbel a

publicacin da Gua coas sas achegas econmicas campaa que desenvolvemos na plataforma de crowdfunding Verkami entre setembro e outubro de
2013, as como por outros medios. Para ns un honor que este libro vexa a
luz mediante financiamento popular, o mesmo medio que usara xa en 1988
un dos pais da permacultura, Bill Mollison, para publicar o libro fulcral desta
ciencia, Permaculture Designers Manual. Entre os mecenas que fixeron posbel
a Gua para o descenso enerxtico salientamos, pola sa especial contribucin:
Coeditores institucionais:
311
AGRADECEmENTOS
Empresas colaboradoras:
casa pousadoira
nosa enerxa
centro de resiliencia local
Mecenas superdifusores / organizacins colaboradoras:
312
lino blanco penedo
m!randa - cultura para levar
esquerda unida
ecooo
partido da terra
alternativa galega de esquerda
carmen fernndez
a malta
tresps. soc. coop galega
asociacin touda
Mecenas grandes-difusores / organizacins colaboradoras bsicas:
Manuel Amigo
Millo e Landras, finca ecolxica
Xon Ramn Doldn Garca
Xabier Vzquez Pumario
Xaqun Acunha Vizoso
M. Carmen Nez
Nela Abella
Alejandro Lpez Gonzlez
Paco Puche
Antn Snchez
Anxo Fernndez Saborido
J.Luis Ordez
Rousa
Verdegaia
Asociacin DROSERA para estudo

e conservacin do medio natural
Carabuas
Iago Sants Lpez
Ana de Vilatuxe
Edelia Leis Calvo
Santiago Crecente Campo
Jos Miguel Fustes Fustes
Asociacin A Groba
Francisco Buyolo Freitas
A Cova da Terra
Distribuidora Lixo Urbano
Jos Luis Valcarce Rodrguez
Paco de Alante
Marcos de Rio
Tamn queremos mencionar a axuda que nos prestaron na difusin Carlos

Taibo, Teresa Moure, AEREN, The Oil Crash Observatory, o colectivo de produtores agroecolxicos Lentura, as como incontbeis persoas que axudaron a
espallar informacin sobre a Gua en diversas redes sociais, por correo electrnico e outras vas dixitais e persoais: non vos podemos nomear aqu a todos
pero cada un(ha) de vs sabedes que sen a vosa axuda esta semente non podera ser espallada!
En especial queremos agradecer a Xose Carlos Nez Lodeiro e Xos Bocixa a
sa colaboracin na producin dos vdeos que serviron para presentar a Gua
dispobeis todos eles en http://galiza.pospetroleo.com as como aos
membros da nosa asociacin e amigos que participaron nas entrevistas dando
a sa visin sobre o futuro do pas despois do petrleo e sobre o seu proceso
de adaptacin persoal: Xon Ramn Doldn, Xabier Vzquez Pumario, Nela
Abella, Jom Evans, Begoa de Bernardo & Miguel Anxo Abraira, Marta Garca
& Vctor Boga, Manuel Amigo e Manuel Casal Lodeiro.
313
agradecementos
Colaboraron na difusin do problema do Peak Oil na Galiza:
Non queremos rematar os nosos agradecementos sen citar os medios de

comunicacin galegos que desde a creacin da nosa asociacin en 2008 se
fixeron eco da nosa voz, rachando co xenocida veo de silencio que a inmensa
maiora dos grandes medios de comunicacin do pas manteen anda hoxe
sobre un fenmeno no que nos xogamos a supervivencia do pas: Tempos
Novos, Altermundo, Novas da Galiza, Radio Fusin, Radio Cerna, blog Cos Ps na
Terra, blog Un Claro no Bosque, Galiza Livre, Dirio Liberdade, GZ Vdeos, O Golpe,
Praza Pblica e Galicia Confidencial. O seu necesario labor informando sociedade galega foi imprescindible para avanzarmos na fase de concienciacin
social previa que levou a facer posbel este libro.
Tamn queremos lembrar finalmente, con agarimo e agradecemento, a
Antonio Palma Rico, un dos pioneiros da difusin deste problema na Galiza
e que na actualidade segue a construr un mundo mellor lonxe destas terras.
314
A revolucin pospetrleo contina en
http://Galiza.PosPetroleo.com
A Gua para o descenso enerxtico

nace da urxencia de acometermos como sociedade o cambio radical na estrutura econmica
e social ao que nos obriga a fin da era do petrleo. Pretende dar resposta a moitos interrogantes que se formulan persoas e colectivos
que emprenderon ou pensan emprender esta
tarefa colectiva sen precedentes. Orientar sobre que accins realizar no mbito individual,
familiar, vecial, nas administracins locais
ou en pequenas empresas. Informar sobre
que hbitos ou prcticas se poden facer no
transporte, na alimentacin, na sade, na
educacin, etc., nun escenario de crise enerxtica profunda e irreversbel. Que negocios
poden ser vibeis a pequena escala no futuro,
que vulnerabilidades poden ter as empresas
e como facer fronte a elas. Como contribur
desde as administracins locais a unha relocalizacin da vida econmica, como repensar o
urbanismo e os problemas da vivenda ou
o transporte, etc.
A Asociacin Vspera de Nada por
unha Galiza sen petrleo comezou as sas actividades en
2008 co obxectivo de alertar
poboacin galega sobre
os efectos do Teito do
Petrleo (Peak Oil) e
difundir os camios
necesarios para a
urxente adaptacin social e
econmica
do pas.
www.VesperaDeNada.org
Abandonemos o petrleo
antes de que o petrleo nos abandone a ns.
Fatih Birol
(economista xefe da Axencia Internacional da Enerxa)
Os alicerces enerxticos da civilizacin industrial estn a se esborrallar irreversibelmente. En

poucas dcadas o actual modo de vida das sociedades capitalistas-consumistas deixar de ser vibel, e con el moito do que hoxe damos por sentado,
inclundo o aparato de soporte estatal. Ante isto, a
sociedade ten das opcins: ou deixarse guiar polo
mito suicida do crecemento perpetuo nun imposbel intento de prolongar a agona do actual sistema, ou tomar o futuro das sas mans e comezar
a construr, desde abaixo, unha nova sociedade
mis modesta, mis local e mis comunitaria. Anda que os gobernos estean fallando criminalmente
no seu deber de preparar de maneira anticipada as
poboacins fronte escaseza inminente debida ao
devalar da enerxa fsil, hai moitos aspectos das
nosas vidas nos que ns mesmas/os podemos actuar desde xa para preparar as nosas familias, as
nosas comunidades, as nosas pequenas empresas
e gobernos locais.
Esta Gua presenta unha explicacin das transformacins sociais que xa estn en marcha e que van
supoer a fin da Era da Abundancia e do Crecemento, ao tempo que ofrece un amplo conxunto
de recomendacins acerca do que podemos ir
mudando cada galega e cada galego nos terreos da
nosa economa, do consumo enerxtico, do transporte, da alimentacin, da sade, da vivenda e da
educacin para non s sobrevivirmos ao Peak Oil,
senn para construrmos unha Galiza que tea un
futuro mellor despois do petrleo.
http:// Galiza.PosPetroleo.com

Guia para o Descenso Enerxetico 2013 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Guia para o Descenso Enerxetico 2013 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Este repto tico crucial na histria da humanidade e no impraticvel.

Xon Ramn Doldn Garca.

Asociacin Vspera de Nada por unha

Manuel Casal Lodeiro.

Anta Barba Mario.

(Atribucin + Non comercial + Sen obras derivadas)

As persoas e organizacins interesadas en faceren traducins

Printed and bound in Galicia

Impreso e encadernado na Galiza.

Gua para o descenso

Asociacin Vspera de Nada por unha Galiza sen petrleo

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

Educacin e formacin........................................................................................ 112

4. Que facer? Medidas para administracins locais................................... 229

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

Sandra Gonzlez lvarez

Facer camio, facer pas

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

avalindoa e reducndoa en todas as reas, especialmente na alimentar coa

Comecemos desde os concellos!

Adolfo Muos Snchez

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

Para que serve este libro?

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

Para que serve este libro?

ademais vital para a supervivencia pois o que precisamos unha mobilizacin

mudanza no modo de vida xirar arredor de dous eixos estratxicos: o rexurdir

Nunha das sas achegas directas a esta Gua.

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

Para que serve este libro?

(...) un afundimento progresivo, no que sectores cada vez mis amplos da

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

Para que serve este libro?

medios de comunicacin de masas enchendo o noso tempo con banalidades

No fondo resulta moi difcil evitarmos un certo nivel de trauma a consecuencia

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

O impacto psicolxico e social

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

O impacto psicolxico e social

roupa e os aparatos vellos, levando unha vida no lar de baixo consumo

Desta maneira poderemos dar un pulo adicional s iniciativas pioneiras que

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

Entre os membros dunha xeracin que gradualmente

que o teIto do petRLeo?

O petrleo un recurso finito, e como todos os recursos non renovbeis, segue

Curva de Hubbert Bruta

cualitativa ou neta (enerxa neta

1.1 QUE O TEITO DO PETRLEO?

1.1 QUE O TEIT

A QUE NOS ENfRONTAmOS?

Prezo do petrleo ($/barril)

1.1 QUE O TEITO DO PETRLEO?

Isto as porque o petrleo non un recurso mis, senn un recurso de tipo

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

Que o teito do petrleo?

1.1 QUE O TEITO DO PETRLEO?

neficio do total de enerxa extrada

N QUE DEIXA DE SER VIABLE

Enerxa dispobel para a sociedade

a que nos enfrontamos?

Historicamente o petrleo, malia o seu incomparbel valor en canto verstil

GUA PARA O DESCENSO ENERXTICO

Diferenza entre un metabolismo socioeconmico que goza de enerxa cunha