Libro Branco Do Cooperativismo en Galicia

Libro Branco do cooperativismo en Galicia
Edita: Xunta de Galicia Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais, Direccin Xeral de Relacins Laborais Consello Galego de Cooperativas ISBN: 84-453-3768-8 Depsito Legal: C-685-04 Imprime: Litonor
Equipa de traballo Coordinadores: Coordinador xeral: Higinio Mougn Bouzn, xerente da Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias- AGACA Coordinadora tcnica: Mara Coutinho Villanueva, subdirectora xeral de Cooperativas e Economa Social (Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais) Coordinador cientfico: Manuel Jordn Rodrguez, profesor titular de Economa Aplicada e membro do Consello Cientfico do Instituto de Estudos e Desenvolvemento de Galicia (IDEGA) da Universidade de Santiago de Compostela. Grupo de traballo: Amelia Belmonte Espada, xefa de Benestar Social do Concello de Ourense. Mara Jos Cabaleiro Casal, profesora titular de Economa Financeira e Contabilidade da Universidade de Vigo. Daniel Ferreiro Otero, tcnico da Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias- AGACA Constantino Gago Conde, consultor e membro da Federacin de Empresas Cooperativas-SINERXIA. Jess Gonzlez Vzquez, xefe de servizo de Fomento Asociativo (Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural). Lino Jos Lema Bouzas, xefe de servizo de Desenvolvemento Pesqueiro (Consellera de Pesca e Asuntos Martimos). Manuel Prez Losada, xefe de servizo de Cooperativas e Economa Social (Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais). M del Mar Pernas Mrquez, xerente da Unin de Cooperativas de Traballo Asociado- UGACOTA. Miguel Senz de Viteri Fernndez, avogado. Outros colaboradores: Miguel Filgueira Tourio, vicepresidente da Unin de Cooperativas de Ensino de traballo Asociado de GaliciaUCETAG. Jos Mara Pardo Montero, presidente de Caixa Rural Galega
Roco Carbn Sueiro, traballadora social, directora de AFORESS. Jess Dopico Castro, profesor titular de Economa Aplicada, Universidade da Corua. Bolseiros de Investigacin: Xess do Ro da Torre (IDEGA- Universidade de Santiago de Compostela) Laura Rodrguez Espasandn (IDEGA- Universidade de Santiago de Compostela) Mara Pose Mndez (IDEGA- Universidade de Santiago de Compostela) Jos Manuel Varela Ferreira (IDEGA- Universidade de Santiago de Compostela) Silvia Gomez Corts, Universidade de Vigo Secretara tcnica: Mara Luisa Nez Rodrguez (Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais). Asesoramento estatstico: Juan Carlos Estvez Nez, profesor de Mtodos Cuantitativos para a Economa e a Empresa da Universidade de Santiago de Compostela Asesoramento lingstico: Manuel Bermdez Blanco Enquisa de opinin aos socios das cooperativas: Obradoiro de Socioloxa, S.L. E mis de douscentos axentes cualificados e cooperativas: sen o seu concurso este Libro Branco non sera posbel. Tampouco sera posbel sen a colaboracin e a xenerosidade na cesin de informacin por parte da equipa de traballo que desenvolve o proxecto P.I.C. EQUAL-ESPADELADA ES-313: A xestin do cambio nas cooperativas de mbito rural en Galicia e o seu contorno socioeconmico.
Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais Consello Galego de Cooperativas
Teo a satisfaccin de presentar o resultado do intenso traballo que contn o informe raz sobre a situacin do conxunto do cooperativismo en Galicia e permitir fixar as bases do seu impulso para o futuro. As mis diversas correntes do pensamento social, econmico e poltico consideran o cooperativismo como instrumento importante na solucin dos problemas econmicos e sociais, en canto que pola sa flexibilidade achega respostas diante de necesidades cambiantes da economa e da sociedade. de xustiza o recoecemento presenza do cooperativismo en Galicia, certamente significativa, que se pon de manifesto, entre outros datos, no nmero de mis de 83.000 socios, o que significa a existencia de cooperativistas nun de cada once fogares galegos. Por outra parte, mis do 2% dos ocupados galegos estn vinculados ao cooperativismo, cunha contribucin cualitativa que se reflicte no maior nivel de estabilidade, de igualdade de xnero e na presenza en actividades vinculadas cos sectores primarios. Ademais, o cooperativismo ofrece valor ao conxunto da economa xa que o seu volume de facturacin total achgase aos 2.300 millns de euros cun valor engadido bruto total prximo aos 362,1. Por referrmonos ao cooperativismo agrario, salientbel que ten presenza en 120 concellos, a maior parte dos do medio rural, o que constite, sen dbida, un factor beneficioso para o asentamento da poboacin. Amais disto, as cooperativas permiten unha racionalizacin de custos, a mellor compatibilizacin da vida profesional e familiar, a formacin dos socios, o acceso a mecanismos de informacin e presenza nos foros de decisin sectorial que lles afectan. Por outra parte, estamos diante dunha frmula empresarial vlida como calquera outra das mis usuais, que en moitos casos presenta vantaxes sobre outras modalidades, derivadas da adscricin
voluntaria, a comunidade de intereses e a unidade entre os socios. Isto carrexa un nivel de compromiso coa empresa forte en comparacin con outro tipo de sociedades. As, o cooperativismo acredita unha importante capacidade de resistencia s crises, con comportamentos anticclicos e de mantemento do emprego en circunstancias adversas. En definitiva, o cooperativismo galego intgrase, para todos os efectos, positivamente no seu contorno natural e ofrece influencias beneficiosas en factores como rendas e emprego, desenvolvemento local, permanencia dos proxectos, formacin, educacin e benestar. Por canto antecede e polo que de maneira nidia se identifica neste libro, esta frmula de economa merecente de posta en valor e de apoio. O goberno que me honro en presidir vai considerar as lias que marca este Libro como un referente de actuacin; vela o camio das cooperativas galegas; vela o futuro de moitos galegos e galegas, de Galicia. Manuel Fraga Iribarne Presidente da Xunta de Galicia
Presentacin
A asuncin da competencia exclusiva en materia de cooperativas e a promulgacin da primeira Lei de cooperativas de Galicia, constituron feitos de singular importancia para o movemento cooperativo galego. O desenvolvemento do marco normativo propio e, mis en concreto, a posta en marcha do Consello Galego de Cooperativas como mximo rgano de promocin e difusin do cooperativismo na comunidade autnoma e como rgano consultivo e asesor das administracins pblicas galegas, supuxo culminar unha etapa dotando de marcos institucionais propios a un constante labor de apoio a esta frmula empresarial, realizada en sintona coas sas asociacins representativas. Abriuse desde entn unha nova etapa que entronca cos principios xerais que a nosa lei define como orientadores da actuacin da Xunta de Galicia. Deste xeito, considrase plenamente vixente o recoecemento do interese social que ten a promocin e o desenvolvemento das sociedades cooperativas e cmprese o mandato de realizar unha poltica de fomento que lles permita acadar os seus obxectivos econmicos e sociais. Con esta premisa o Consello Galego de Cooperativas abordou a necesidade de contar con ferramentas de impulso e promocin do cooperativismo. A primeira delas un estudo de diagnstico do cooperativismo galego, dado que, metodoloxicamente, a tcnica de planificacin estratxica implica a previa anlise da realidade, dando participacin aos colectivos e persoas mis cualificados do contorno, coa finalidade de que a diagnose resulte contextualizada e coherente. A eleccin da metodoloxa non resultou indiferente, primouse a participacin nun sistema de traballo cooperativo que permitise integrar as distintas sensibilidades, conformando un grupo de expertos procedentes do cooperativismo, da universidade e da propia administracin. Contouse, ademais, co asesoramento dun amplo grupo de expertos procedentes dos mis diversos sectores, articulndose
unha mis ampla participacin do conxunto do sector nun terceiro nivel, a travs da celebracin do III Congreso Galego de Cooperativas, que xirou baixo esta temtica en exclusiva. O resultado reflctese neste LIBRO BRANCO no que se sintetizan as realidades do cooperativismo galego e se proxectan as sas potencialidades. Avnzanse tendencias e ofrcense anlises que no futuro mis prximo contextualizarn, xunto coas conclusins achegadas no propio III Congreso, a planificacin e desenvolvemento das actuacins da Xunta de Galicia e do Consello Galego de Cooperativas neste eido, singularmente na rea de fomento. Ao mesmo tempo poder servir como elemento orientador das distintas actuacins que poida realizar a administracin local, no mbito das sas competencias, as como outras entidades pblicas ou privadas. Cmpre, por ltimo, agradecer o esforzo realizado polo equipo de traballo, as como a colaboracin de todas as persoas e institucins que o fixeron posbel. Noraboa a todos, non s polo resultado que temos vista, senn tamn, e moi especialmente, por telo realizado cooperativamente. Mara Jos Cimadevila Cea Presidenta do Consello Galego de Cooperativas
ndice
PARTE PRIMEIRA: INTRODUCIN. PRESENZA GLOBAL DO COOPERATIVISMO EN GALICIA Captulo I: Obxectivos e Metodoloxa 1.- Obxectivos .............................................................................................................................. 2.- Metodoloxa............................................................................................................................ Captulo II: A presenza global do cooperativismo en Galicia 1.- Races, visins e fitos na evolucin do movemento cooperativo en Galicia ........................ 2.- Macromagnitudes do cooperativismo galego. A dinmica recente...................................... 3.- A importancia social do cooperativismo en Galicia ............................................................ 4.- A importancia econmica do cooperativismo en Galicia. As cooperativas na economa de Galicia.......................................................................................................... PARTE SEGUNDA: ANLISE DAS DISTINTAS CLASES DE COOPERATIVAS Captulo III: Cooperativas agrarias 1.- Panormica xeral .................................................................................................................. 2.- Actividades econmicas en relacin co contorno ................................................................ 3.- Os socios ................................................................................................................................ 4.- A organizacin societaria ...................................................................................................... 5.- Organizacin empresarial...................................................................................................... 6.- Aspectos econmicos e financeiros das cooperativas agrarias .......................................... 7.- Outros aspectos .................................................................................................................... Captulo IV: Cooperativas de traballo asociado 1.- Panormica xeral .................................................................................................................. 2.- Actividades econmicas en relacin co contorno ................................................................ 3.- Os socios ................................................................................................................................ 4.- A organizacin societaria ...................................................................................................... 5.- Organizacin empresarial...................................................................................................... 6.- Aspectos econmicos e financeiros das cooperativas de traballo asociado ...................... 7.- Outros aspectos .................................................................................................................... Captulo V: Cooperativas de vivendas 1.- Panormica xeral .................................................................................................................. 2.- Actividades econmicas en relacin co contorno ................................................................ 3.- Os socios ................................................................................................................................ 4.- Organizacin societaria ........................................................................................................ 5.- Organizacin empresarial...................................................................................................... 6.- Aspectos econmicos e financeiros das sociedades cooperativas de vivendas ................ 7.- Outros aspectos .................................................................................................................... 67 74 90 96 108 129 145 21 24
37 39 46 51
157 166 169 174 178 191 202
211 218 220 223 224 226 230
Captulo VI: Cooperativas de ensino 1.- Panormica xeral .................................................................................................................. 2.- Actividades econmicas en relacin co contorno ................................................................ 3.- Os socios ................................................................................................................................ 4.- A organizacin societaria ...................................................................................................... 5.- Organizacin empresarial...................................................................................................... 6.- Aspectos econmicos e financeiros das cooperativas de ensino ........................................ 7.- Outros aspectos .................................................................................................................... Captulo VII: Cooperativas de servizos 1.- Panormica xeral .................................................................................................................. 2.- Actividades econmicas en relacin co contorno ................................................................ 3.- Os socios ................................................................................................................................ 4.- Organizacin societaria ........................................................................................................ 5.- Organizacin empresarial...................................................................................................... 6.- Aspectos econmicos e financeiros ...................................................................................... 7.- Outros aspectos .................................................................................................................... Captulo VIII: Outras clases de cooperativas A.- Cooperativas do mar ............................................................................................................ 1.- Panormica xeral .................................................................................................................. 2.- Actividades econmicas en relacin co contorno ................................................................ 3.- Os socios ................................................................................................................................ 4.- Organizacin societaria ........................................................................................................ 5.- Organizacin empresarial...................................................................................................... 6.- Outros aspectos: A incidencia econmica das cooperativas do mar e o seu papel institucional........................................................................................................ B.- Cooperativas de explotacin en comn de terras ................................................................ 1.- Panormica xeral .................................................................................................................. 2.- Actividades econmicas en relacin co contorno ................................................................ 3.- Os socios ................................................................................................................................ 4.- Organizacin societaria ........................................................................................................ 5.- Organizacin empresarial...................................................................................................... 6.- Resultados econmicos ........................................................................................................ 7.- Outros aspectos .................................................................................................................... C.- Cooperativas de consumidores e usuarios .......................................................................... 1.- Panormica xeral .................................................................................................................. 2.- Actividades econmicas e tendencias de futuro ..................................................................
235 237 239 241 245 247 256
261 264 267 270 271 274 277
285 285 286 289 290 291 292 293 293 294 295 296 297 299 301 302 302 303
3.- Os socios ................................................................................................................................ 4.- Organizacin societaria ........................................................................................................ 5.- Organizacin empresarial...................................................................................................... 6.- A informacin, formacin e organizacin para o consumo .................................................. D.- O crdito cooperativo en Galicia .......................................................................................... 1.- Introducin ............................................................................................................................ 2.- Marco legal ............................................................................................................................ 3.- Recensin histrica................................................................................................................ 4.- Momento presente ................................................................................................................ 5.- Perspectivas de futuro .......................................................................................................... E.- As cooperativas con seccin de crdito................................................................................ PARTE TERCEIRA: INTEGRACIN E ASOCIACIONISMO Captulo IX: A integracin empresarial 1.- Panormica xeral da concentracin e integracin empresarial .......................................... 2.- A intercooperacin en Galicia................................................................................................ 3.- O grao de integracin empresarial no movemento cooperativo en Galicia ........................ 4.- Os resultados da concentracin empresarial ...................................................................... Captulo X: O asociacionismo 1.- Panormica global do asocianismo cooperativo .................................................................. 2.- Actividades e resultados........................................................................................................ 3.- Posibilidades de ampliacin do movemento cooperativo .................................................... PARTE CUARTA: VALORES E POTENCIALIDADES Captulo XI: A dimensin empresarial do cooperativismo galego 1.- Obxectivos e condicins de viabilidade do proxecto empresarial cooperativo .................. 2.- Sociedades cooperativas e racionalizacin e eficiencia nas estruturas e procesos produtivos .......................................................................................................... 3.- As sociedades cooperativas como vehculos de competencia en mercados abertos ........ 4.- O valor das cooperativas como empresas de participacin ................................................ Captulo XII: As sociedades cooperativas e o emprego 1.- O emprego nas cooperativas galegas .................................................................................. 2.- O autoemprego ...................................................................................................................... 3.- Caractersticas singulares da prestacin de traballo en rxime cooperativo .................... 4.- Asalariados ............................................................................................................................ 5.- Mulleres e cooperativismo ....................................................................................................
304 305 305 306 307 307 307 308 310 311 313
319 322 327 329
335 340 341
349 354 364 373
381 386 392 393 394
6.- Desenvolvemento das capacidades laborais e empresariais .............................................. 7.- A creacin de emprego no contorno local ............................................................................ 8.- Colectivos con dificultades de acceso ao mercado de traballo............................................ 9.- A regularizacin da economa informal ................................................................................ 10.- Novos xacementos de emprego .......................................................................................... Captulo XIII: A vertente mis social do cooperativismo 1.- Os valores cooperativos ........................................................................................................ 2.- Educacin e formacin integral ............................................................................................ 3.- Cooperativas e benestar social ............................................................................................ Captulo XIV: Novos eidos e oportunidades A.- Novos eidos para o cooperativismo forestal ........................................................................ 1.- O monte galego...................................................................................................................... 2.- As alternativas forestais no eido cooperativo ...................................................................... 3.- Diversificacin de actividades no monte galego e contribucin das cooperativas ............ 4.- As comunidades de montes e as cooperativas .................................................................... 5.- A cooperacin na transformacin ........................................................................................ 6.- Propostas de dinamizacin cooperativa................................................................................ B.- Novos eidos para o cooperativismo no mar ........................................................................ 1.- O contorno econmico e social da pesca cara ao cooperativismo ...................................... 2.- Os desafos sectoriais cara ao futuro .................................................................................. 3.- As cooperativas, unha ferramenta til.................................................................................. 4.- Algunhas vantaxes das cooperativas no sector pesqueiro .................................................. 5.- Os novos eidos no mar .......................................................................................................... C.- As cooperativas de servizos sociais e integracin social .................................................... 1.- Os servizos sociais ................................................................................................................ 2.- Situacin actual e perspectivas ............................................................................................ 3.- As cooperativas na prestacin dos servizos sociais ............................................................ 4.- O mercado de traballo e a integracin social ...................................................................... 5.- As cooperativas de integracin social .................................................................................. 6.- O papel das administracins pblicas .................................................................................. Captulo XV: Sociedades cooperativas e desenvolvemento 1.- Cooperativas e organizacin, estruturacin e integracin dos sectores ............................ produtivos nos procesos de cambio 2.- Cooperativas e desenvolvemento local ................................................................................ 3.- Sociedades cooperativas e desenvolvemento rural ............................................................
396 399 400 400 402
407 419 422
431 431 436 441 443 445 445 447 447 450 452 453 453 457 457 459 460 462 463 465
469 474 480
4.- Cooperativas e sustentabilidade. Cooperativas e seguridade alimentaria.......................... 5.- Cooperativas e utilizacin integral dos recursos.................................................................. Captulo XVI: Poderes pblicos e cooperativismo 1.- O marco xurdico do cooperativismo en Galicia.................................................................... 2.- Polticas pblicas e cooperatismo ........................................................................................ 3.- As cooperativas na interlocucin e na articulacin de consensos sociais .......................... 4.- O Consello Galego de Cooperativas ...................................................................................... 5.- Ferramentas de futuro .......................................................................................................... CONCLUSINS E RECOMENDACINS .............................................................................................. BIBLIOGRAFA .................................................................................................................................. ANEXOS Anexo 1: Listaxe dos axentes cualificados entrevistados.......................................................... Anexo 2: Enquisas para as cooperativas.................................................................................... Anexo 3: Cuestionario para as entrevistas aos axentes cualificados ...................................... Anexo 4: Enquisas a socios cooperativistas ..............................................................................
485 489
493 499 517 520 522 527 559
573 579 605 615
Parte primeira Introducin
Presenza global do cooperativismo en Galicia
Captulo I:
Obxectivos e metodoloxa
1.- Obxectivos
Diversas razns fan necesario un esforzo, tanto de recolleita e sntese da informacin sobre a situacin das cooperativas en Galicia, como de posta en comn das ideas bsicas de todos os implicados, respecto problemtica actual e s alternativas posbeis: A importancia crecente do cooperativismo na actividade econmica e social de Galicia, con forte e diversificada presenza cuantitativa en sectores claves da nosa estrutura produtiva: agro, mar, industria e servizos. O seu transcendente significado cualitativo, polo seu valor social e pola sa incidencia en aspectos determinantes do crecemento e do benestar: procesos de transformacin e incremento do valor engadido no sector primario, iniciativas de fomento do autoemprego e atencin, con frmulas innovadoras, a nacentes demandas sociais na industria e nos servizos. A relevante proxeccin e o potencial do cooperativismo para a cohesin e o desenvolvemento equilibrado en diferentes sectores de actividade en todo o territorio. A conveniencia e a oportunidade de difundir, no conxunto da sociedade galega e entre os eventuais beneficiarios, as maneiras coas que este xeito de organizacin achega un maior peso ao desenvolvemento social e empresarial. Os desafos que para a subsistencia e o progreso das cooperativas e as pequenas e medianas empresas presentan os novos escenarios globalizados e a maior competencia, e a necesidade de termos ferramentas analticas acadas para elas.
A presenza global do cooperativismo en Galicia [21]
E, por ltimo, o recente proceso de adaptacin normativa e institucional, na procura de mis acados instrumentos de promocin e ordenacin do sector, que reforza e potencia as posibilidades de actuacin dos rganos da Administracin con competencias na materia, ao tempo que crea novas organizacins que posibilitan a participacin dos representantes do movemento no proceso de elaboracin de propostas e toma de decisin das alternativas. O Libro Branco que agora presentamos tenta ser un instrumento til e bsico para a correcta conducin dese proceso. En consecuencia o Libro Branco orintase cara a dous obxectivos fundamentais: elaborar sobre bases cientficas, e cun procedemento participativo que se beneficie dende o seu comezo da experiencia e coecementos acumulados no contorno un informe de raz sobre a situacin do conxunto do cooperativismo en Galicia, e achegar materiais ordenados de sntese que permitan sentar as bases para a elaboracin participada dun plan estratxico para o cooperativismo galego. A consecucin do primeiro dos obxectivos implica: En primeiro termo, e por razns de consistencia e operatividade do resto do traballo, a utilizacin e/ou recollida da informacin censal mis recente e actualizada. Tomando como base e aproveitando o esforzo de depuracin rexistral realizado pola Administracin, e complementndoo, al onde cumpra, con datos obtidos noutras fontes secundarias de organismos ou asociacins relacionadas co movemento. A achega relevante neste punto cntrase na subministracin de informacin utilizbel para perfilar mis nitidamente o censo do cooperativismo realmente existente, o que contribuir a fixar de vez a visin panormica do alcance do movemento cooperativo en Galicia e servir de base slida para facer mis fcil e eficaz a actualizacin futura Implica a aplicacin de mtodos estatstico-cuantitativos para a elaboracin e identificacin dunha mostra numerosa de casos representativos, tanto do conxunto do movemento como das sas distintas clases. E implica a obtencin, mediante entrevistas con exhaustivos cuestionarios elaborados coa participacin dun amplo grupo de asesores, de informacin de base, in situ, a travs dun amplo traballo de campo que se orienta en tres direccins: as propias cooperativas a travs dos seus representantes; directamente, e sen intermediacin, os seus socios; e aquelas organizacins e persoas relevantes polas sas relacins co movemento (cooperativas de segundo grao, organizacins de intercooperacin, asociacins e federacins, expertos, promotores etc). O emprego do procedemento cientfico permite superar o fragmentario estadio actual das anlises ben sexan as contadas anlises sectoriais ou ben as mis ou menos intuitivas, baseadas en impresins subxectivas, ou fundadas en experiencias singulares para establecer fidedignamente cal a composi-
[22] Libro Branco do cooperativismo en Galicia
cin interna real do movemento e identificar con precisin a sa diversas tipoloxas (caractersticas e peso de cada tipo). Adicionalmente o procedemento empregado garante a representatividade e fiabilidade do estudo, en tanto que extrapolbel ao conxunto de Galicia. Achega, como valores mis destacados, a recollida de informacin obxectiva sobre a situacin real da que hoxe non se pode dispoer noutras fontes, e tamn permite coecer as valoracins e opinins directas, dos actores. Por outra banda o Libro quere ofrecer un conxunto de informacin abundante, apoiada na bibliografa e estudos previos, as como en proxectos similares realizados tanto para o conxunto do Estado como noutras comunidades autnomas. E reforzada tamn na medida en que a interaccin, a experiencia, posicin e coecementos previos dos integrantes da equipa responsable, as como a representatividade e cualificacin do grupo asesor, posibilita a elaboracin de cuestionarios que interroguen sobre todos os aspectos relevantes. As mesmo informacin diversa, en tanto que contemplar os aspectos mis xerais e troncais para todas as cooperativas, considerando todo aquilo que as cooperativas, como xeito de organizacin sectorial e empresarial, teen en comn. Pero reservando un espazo propio para a anlise das particularidades, sectoriais e de actividades, de cada clase, en tanto que operan condicionantes especficos e diferentes e arrancan de distintos puntos de partida. Adicionalmente abrdanse de maneira particular aqueles novos eidos, sectores ou actividades, nos que a pesar da sa incipiente implantacin, o potencial achegamento do cooperativismo semella especialmente indicado para vertebrar o desenvolvemento. E, por ltimo, tamn se identifican os valores e potencialidades da frmula en relacin con aspectos nucleares do devir econmico-social: a organizacin empresarial, o desenvolvemento territorial, a sustentabilidade, o emprego, o benestar social, etc. Informacin plural, pola variedade de situacins, posicins e perspectivas dos entrevistados; e informacin veraz, en canto que testada cos procedementos ad hoc habitualmente utilizados neste tipo de anlise. Ademais o procesamento, estudo e anlise da informacin obtida para a elaboracin do Libro Branco, permite fortalecer un pre-diagnstico sobre o estado real do movemento, identificando as sas debilidades, ameazas, fortalezas e oportunidades e supn, como balance conxunto desta fase, a elaboracin do primeiro documento destas caractersticas que se refira globalidade das cooperativas en Galicia, avanzando no camio aberto por estudos similares realizados para o conxunto do Estado ou noutras comunidades, e mellorando o nivel actual do coecemento galego nesta materia. Adicionalmente o nivel de participacin e representatividade inherente metodoloxa proposta afianza os resultados.
A consecucin do segundo dos obxectivos, relacionado co proceso de elaboracin dun Plan Estratxico, implica: Contribur organizacin do debate no tocante ordenacin dos contidos do mesmo, achegando para iso non s textos que poidan servir como borradores para a discusin, senn tamn a proposta de distribucin de temticas que garantan, a un tempo, o tratamento polo mido dos asuntos mis relevantes e das situacins mis especficas, sen detrimento das necesarias conclusins de conxunto. As vantaxes do proceso proposto derivan do mtodo de participacin escollido: permite a colaboracin de todos os implicados (administracin, representantes e expertos); garante a comunicacin entre todos eles que posibilita a recollida e a sntese de todas as visins e demandas; lextima, dende o consenso, as decisins; identifica as prioridades de actuacin, as como as responsabilidades de cada axente; implica e compromete a todos, cada un dende a sa situacin; e d contido e norte fortalecedor s actuacins de institucins e organismos, algns de recente creacin, como o Consello Galego de Cooperativas.
2.- Metodoloxa
A mencionada busca de rigor e participacin na elaboracin do Libro orienta a conformacin da equipa encargada del, que integra a persoas procedentes de varios mbitos: a administracin, a travs da Direccin Xeral de Relacins Laborais, que concentra a maior parte das competencias autonmicas en materia de promocin e rexistro cooperativo; expertos en reas de especial relevancia no devir cooperativo, como a agricultura, o mar ou os servizos sociais; as propias cooperativas, a travs de membros destacados das sas organizacins mis representativas, a Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias (AGACA), a Unin de Cooperativas de Traballo Asociado (UGACOTA), a Unin de Cooperativas de Ensino de Traballo Asociado de Galicia (UCETAG) e a Federacin de Empresas Cooperativas (SINERXA); ademais da Universidade. O acceso fludo a informacin, a experiencia, os contactos co sector, a representatividade e o mtodo de traballo colexiado identifican as sinerxas pretendidas. Por outra parte a intencin de facer do Libro Branco un Informe de raz sobre a situacin do cooperativismo en Galicia obriga a afianzar as anlises cun forte soporte emprico. Por isto a obtencin de informacin deba ser a primeira tarefa a abordar.1
1 A elaboracin de cuestionarios, toma de datos e gran parte do contido dos captulos III, IV, IX e X foron elaborados a partir dos traballos do P.I.C. EQUAL-ESPADELADA ES-313 que trata de desenvolver o proxecto EQUAL-ESPADELADA: A xestin do cambio nas cooperativas do mbito rural de Galicia e o seu contorno socioeconmico, conxuntamente entre a Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais (Direccin Xeral de Relacins Laborais), Consellera de Innovacin, Industria e Comercio (Direccin Xeral de Comercio e Consumo), Unin de Cooperativas Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias (AGACA), Unin Galega de Cooperativas de Traballo Asociado (UGACOTA), Sociedade Galega de Prevencin de Riscos Laborais (SGPRL) e Fundacin Instituto Tecnolxico de Galicia (ITG).
2.1.- A depuracin censal: o mapa do cooperativismo activo en Galicia O universo de referencia , en primeira instancia, o conxunto de empresas oficialmente rexistradas, en tanto que a consecucin dos trmites rexistrais requisito indispensbel para o acceso condicin de cooperativas. Pero con independencia do valor que para os efectos de anlises diacrnicas tean os datos histricos acumulados, era preciso depurar tanto as cooperativas inscritas e que non chegaron a ter actividade como as que deixaron de ter actividade, para identificar o cooperativismo activo, o realmente existente na actualidade en Galicia. O mapa do cooperativismo activo de Galicia (en adiante MAPA) elaborouse a partir do Directorio de Sociedades Cooperativas publicado pola Xunta de Galicia, dentro do Plan Galego de Estatstica, co obxecto de dar a coecer a estrutura e localizacin das sociedades cooperativas dentro do mbito territorial da comunidade autnoma. A sa elaboracin tomou como fonte os datos do Rexistro de Cooperativas de Galicia pechados en marzo do 2000 (Consellera de Xustiza, Interior e Relacins Laborais, 2000). Este directorio foi actualizado, con referencia ao mes de outubro de 2002, mediante anexo elaborado polo mesmo procedemento e publicado no presente ano (Consellera de Xustiza, Interior e Relacins Laborais, 2002). Os datos necesarios para complementar estas publicacins ata a data de peche do MAPA foron proporcionados polas mesmas fontes indicadas anteriormente. Co universo de referencia actualizado, os obxectivos centrronse basicamente en identificar aquelas cooperativas activas, desbotando aquelas nas que non puidera constatarse a sa actividade, anda que figurasen inscritas nos rexistros de cooperativas. As actuacins realizronse no marco do Proxecto Espadelada (PIC.EQUAL.ES313. Espadelada) no que participa activamente a Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais, competente en materia de rexistro de cooperativas, as como asociacins de cooperativas representativas do sector. Definidos os obxectivos aplicouse unha metodoloxa que combinou varios criterios ou filtros baixo o denominador comn de garantir a fiabilidade da informacin acadada e un tratamento unificado. As, mediante axentes externos realizouse unha revisin en profundidade dos libros e expedientes existentes nos rexistros de cooperativas, tanto provinciais como centrais, dirixida a formar unha base de datos coas entidades que inscribiran algn acordo social que denotara a sa actividade nos ltimos tres anos. A duracin deste perodo, considerouse en base ao perodo mximo de renovacin de rganos sociais (catro anos) de acordo cos estatutos sociais destas sociedades que toman como referente o mximo establecido na derrogada Lei 3/1987, xeral de cooperativas, tendo en conta que as cooperativas que adaptasen os estatutos con posterioridade entrada en vigor da Lei de cooperativas de Galicia, xa figuran con inscricin realizada nos ltimos tres anos. Este criterio, complementouse coa exclusin do cmputo de cooperativas activas daquelas cooperativas que non adaptaron os seus estatutos no calendario de carcter obrigatorio establecido na referida Lei galega, e que implicou a disolucin de pleno dereito destas entidades, entrando en perodo de liqui-
dacin. Excludas as cooperativas en liquidacin, e por suposto as extinguidas, rematouse o baleirado dos datos contidos nos libros de inscricin e incorporouse un novo criterio de constatacin de actividade no mbito rexistral, consistente na incorporacin como activas daquelas cooperativas que legalizasen libros ou depositasen as contas anuais desde a entrada en vigor desta obriga no Rexistro de Cooperativas de Galicia (Decreto 430/2001, de 18 de decembro, polo que se aproba o Regulamento do R.C.G.). Rematada a depuracin no mbito rexistral, procedeuse a identificar cales das cooperativas inscritas dende a publicacin da ltima actualizacin do directorio contaban con actividade, polo mesmo procedemento que o utilizado no citado anexo e validando os datos obtidos nel dada a sa recente publicacin. Deste xeito contouse cunha base de datos inicial do MAPA que agrupaba como activas aquelas cooperativas identificadas nos procesos de depuracin no mbito dos rexistros e aquelas identificadas mediante o traballo de campo do anexo do directorio complementado cos obtidos para o perodo mis actual pola equipa de traballo seguindo o mesmo mtodo. O MAPA provisorio foi obxecto de dous novos filtros, o primeiro deles no mbito interno da administracin a travs dos encargados do Rexistro e o segundo a travs das asociacins de cooperativas. Estes filtros tian como obxectivo identificar a concordancia dos datos obtidos coa situacin real das cooperativas incorporadas na base de datos nun dobre sentido, por unha parte identificar aquelas entidades que figurando no MAPA exista constancia da sa inactividade e polo tanto, unha vez comprobado, deban descartarse, e pola outra a incorporacin daquelas que mediante o procedemento utilizado non figurasen includas a pesar de ter actividade, sempre e cando se comprobase este ltimo extremo. Coa aplicacin dos filtros validronse os resultados obtidos e pechouse a data 20 de marzo de 2003 o MAPA. Ben entendido que esta ferramenta non ten carcter esttico. Pola contra, o dinamismo dos
CADRO 1: Ficha resumo do MAPA de Cooperativas Activas en Galicia.

Denominacin da cooperativa: Enderezo: Concello: Provincia: Cdigo Postal: Clase: C.N.A.E.: Capital social mnimo: Nmero inicial de socios: Rexistro no que figura inscrita: Nmero de rexistro: Data primeira inscricin: Situacin: Observacins:
proxectos empresariais cooperativos obriga a mantelo actualizado permanentemente so pena da sa obsolescencia, e nese aspecto estase a traballar actualmente no marco do citado proxecto Equal. O resultado e o MAPA do Cooperativismo activo en Galicia, un esforzo de depuracin e de establecemento da base censal, que afianza as actualizacins futuras e que constite un referente slido para calquera anlise. Contn, para cada cooperativa, os datos singulares de recoecemento, algunhas circunstancias da sa etapa constitunte e a identificacin da sa clase e actividade. (CADRO 1). 2.2.- A definicin da mostra de cooperativas A partir da informatizacin dos datos censais bsicos do Mapa procedeuse clasificacin do universo cooperativo en funcin de varibeis cardinais entre as que se incluron: clase, tamao (atendendo ao numero de socios fundadores), localizacin no territorio (atendendo nas clases en que proceda tanto a distribucin provincial como a localizacin no mbito urbano, dalgunha das sete cidades, ou rural) e obxecto de actividade (naquelas clases agrarias e cooperativas de traballo asociado de forte peso no conxunto). Tal agrupacin fixo posbel definir unha mostra de 102 cooperativas representativa da globalidade do movemento que debe permitir que as conclusins alcanzadas sexan extrapolbeis ao conxunto poboacional. (CADRO 2).
CADRO 2: Mostra de cooperativas empregada.

A Corua N de cooperativas C. Traballo asociado 3 socios 4<=10 >10 C. Agrarias <45 socios 46-120 121-300 >300 Vivenda Ensino Transportes Servizos Consumo CEC Mar
Nota: Cooperativas de explotacin en comn da terra (CEC). Fonte: Elaboracin propia.
Lugo 17 6 3 3 11 1 1 6 3 -
Ourense 20 13 4 8 1 5 2 2 1 1 1 -
Pontevedra 26 14 3 7 4 3 1 1 1 3 2 1 1 1 1
Galicia 102 49 13 28 8 30 5 4 10 11 7 5 3 2 2 2 2
39 16 3 10 3 11 1 3 1 6 4 2 2 1 1 1 1
A mostra xerada supn un erro mostral do 7,81% para un nivel de confianza do 90% e para o caso mis desfavorbel de p=q=0,5, o que significa un resultado razobel dadas as restricins temporais e orzamentais que concorreron e atpase dentro dos limites aceptbeis neste tipo de estudos. Por outra banda, tal e como se deriva da comparanza entre a distribucin mostral e a distribucin da poboacin, resulta significativamente representativa da poboacin obxecto de anlise, se ben dimine en particular para algunhas clases (servizos, mar, explotacin en comn da terra) que dado o seu cativo peso no conxunto e o seu reducido nmero absoluto requiriran un incremento excesivo da mostra final, que desbordara as posibilidades do estudo. Por iso as sas anlises, en canto se apoien en datos mostrais, deben tomarse, mis que no seu estrito significado cuantitativo, na sa dimensin cualitativa, como indicadores de tendencias. (CADRO 3).
CADRO 3: Ficha Tcnica resumo. Mostra de cooperativas.

Universo poboacin mbito Mtodo recollida de informacin Unidade mostral Censo poboacional Tamao mostral Erro mostral Nivel de confianza Procedemento de mostraxe Data traballo de campo Data traballo de campo espadelada
Fonte: Elaboracin propia.
Cooperativas de Galicia Comunidade Autnoma de Galicia Entrevista presencial Responsbel de cada cooperativa 1.004 cooperativas 102 cooperativas 7,81% 90% Entrevista Presencial 10-Xuo / 20 Xullo 2003 Outubro 2002 / Abril 2003
2.3.- O grupo de axentes cualificados Paralelamente procedeuse constitucin do grupo asesor de axentes cualificados. Conformado seguindo criterios de capacitacin, representatividade, e non exclusin, invitouse a achegar as sas opinins a destacados axentes das diversas instancias relacionadas co mundo cooperativo. Conformaron o grupo inicial 108 persoas dos distintos niveis tcnicos e polticos da Administracin con competencias na vida das cooperativas, do mundo cientfico-universitario con investigacins realizadas na materia, das diferentes asociacins cooperativas, do colectivo de asesores e profesionais independentes implicados, as como destacados lderes presidentes, outros membros dos consellos reitores, xerentes de sinaladas experiencias cooperativas. Incorporronse tamn as opinins das institucins representativas dos axentes econmicos e sociais asociacins empresariais e sindicais e daquelas frmulas asociativas integradas no universo da economa social con actividades prximas as do cooperativismo. Por ltimo, ademais de recoller xuzos respecto de todas as clases de cooperativas tense prestado especial atencin a recollida de opinins naqueles sectores que poden significar novos eidos de actuacin das cooperativas. (ANEXO 1).
2.4.- A definicin da mostra de socios A seleccin dos mis de 900 socios das cooperativas para entrevistar estivo orientada por dous criterios: a representatividade, que se garante polo procedemento mostral elixido; e a busca de informacins reveladoras do estado de opinin do comn da base social das cooperativas. Este segundo criterio aconsellaba exclur da mostra, onde fora posbel, aos presidentes ou persoas responsbeis, en tanto que xa se expresaran na entrevista as cooperativas; mutatis mutandis aplicouse o mesmo criterio para exclur os membros dos Consellos Reitores2. Adicionalmente tal sistema evita reiteracins e permite utilizar as opinins dos socios como contraste/referendo das opinins dos dirixentes. De a tamn que a poboacin de referencia estea constituda polos socios das 102 cooperativas entrevistadas previamente. En calquera caso, a mostra deseouse procurando unha afixacin convencional que combinase, a mis daqueles sinalados, unha suma de criterios: diferenzar as cooperativas agrarias das de traballo asociado e das outras clases; adecuar o anterior a un tamao mostral global determinado de 900 unidades; dotar mostra de proporcionalidade interna por sexo; restrinxila aos socios individuais ordinarios, prescindindo pois de persoas xurdicas e de socios excedentes, a proba, etc., como modalidades de vinculacin menos frecuentes; as como abordar a todas as cooperativas que definen o universo convencional, cun peso proporcional ao dos seus asociados en cada estrato de clase, na medida do posbel, pero procurando evitar a saturacin submostral en cada unha. Partindo do anterior, a relacin entre o universo e a mostra, globalmente e nos tres segmentos que se aludiron, con expresin dos niveis de erro estatstico resultantes, a que consigna a tboa adxunta. En relacin cos datos dela cmpre sinalar que reflicten uns clculos do erro en mostraxe aleatoria simple, para unha varibel de proporcins, na hiptese dunha variabilidade mxima p=q=0,5 e para un nivel de confianza do 95,5%. Ademais, as incidencias acaecidas na mostraxe, levando ao final as mnimas modificacins neses tamaos o tamao mostral real foi de 907 unidades, non repercutiron nos niveis de erro previstos.
CADRO 4: Universo e mostra de socios por clase agregada de cooperativa. Valores absolutos e erro estatstico estimado
Clase Agrarias Traballo asociado Outras Total
Universo 9.063 418 2.614 12.095
Mostra 309 294 297 900
e= % 5,6 3,2 5,5 3,2
2 A excepcin son as Cooperativas de Traballo Asociado, cunha media de socios moi pequena e onde, por tanto, hai poucas variacins entre o conxunto de socios e o Consello Reitor.
Para darlle operatividade mostraxe, demandouse a cada cooperativa un nmero de referencias telefnicas, distribudas en razn do sexo dos socios, correspondente ao triple de unidades submostrais imputadas mesma, para poder practicar as eventuais reposicins por ausencia, ilocalizacin, negativa, etc. Do marco de mostra as constitudo, extraronse aleatoriamente, dentro de cada cooperativa e respectando a proporcionalidade por sexo, s unidades que conforman a mostra. De todas as formas, a ficha tcnica que se ofrece resume as principais caractersticas da enquisa.
CADRO 5: Mostra de socios. Ficha tcnica resumo

Universo poboacin mbito Unidade mostral Censo poboacional Tamao mostral Erro mostral Nivel de confianza Procedemento de mostraxe Data traballo de campo
Socios Ordinarios das 102 cooperativas consideradas na mostra da enquisa nelas. Comunidade Autnoma de Galicia. Socio 12.095 907 real 3,2% para datos globais 95,5% Extraccin aleatoria a partir dun marco constitudo, tamn aleatoriamente, polas propias cooperativas, con extratificacin proporcional por sexo. 14/22 outubro 2003
Metodo recollida de informacion Enquisa telefnica asistida por ordenador.
2.5.- A elaboracin dos cuestionarios Simultaneamente a equipa de traballo procedeu elaboracin dos cuestionarios destinados aos representantes das cooperativas. froito da revisin bibliogrfica, da experiencia da equipa de traballo e, en boa medida no caso das cooperativas agrarias e das cooperativas de traballo asociado de mbito rural, da adaptacin de cuestionarios previos de recente elaboracin realizados e utilizados por parte dos membros da equipa noutra investigacin que se est a desenvolver en paralelo, o mencionado proxecto PIC.Equal ES313 Espadelada. O cuestionario presenta variedade de formatos, en tanto que contn unha parte xeral, centrada nos aspectos comns para todas elas como os datos bsicos de identificacin e tamao, orixe, composicin e caractersticas sociais, os sistemas de toma de decisins, participacin en entidades asociativas e de intercooperacin, relacins coa administracin, formacin etc pero tamn partes especficas que semellan obrigadas para recoller as obvias diferenzas nas caractersticas da actividade das cooperativas de cada clase (actividades, mercado, estrutura produtiva, insercin no tecido produtivo, producin e emprego, financiamento, resultados econmicos, incidencia das polticas pblicas, etc). A resultante son cinco formatos diferentes: para as cooperativas agrarias, de traballo asociado, vivenda,
outras clases (que incle servizos, transporte, consumidores e usuarios e mar), e explotacin en comn da terra. Por outra banda, na formulacin das cuestins tendeuse obtencin de informacin obxectiva e procesbel, a travs de preguntas preformadas ou pechadas, sen detrimento de inclur outro tipo de cuestins, semiestruturadas e abertas, para recoller aqueles aspectos mis valorativos e de opinin. (ANEXO 2). No que atinxe aos cuestionarios dirixidos aos axentes cualificados tian como obxectivo coecer a opinin sobre o presente, a realidade actual, e o futuro do cooperativismo: o posbel considerando as debilidades, ameazas, fortalezas e oportunidades e o desexbel, considerando tamn as alternativas de mellora. Interesaba abordar o mximo de temas tpicos, pero ao mesmo tempo evitando unha entrevista en exceso dirixida que obrigara ao entrevistado a dar mltiples respostas concretas e breves en detrimento da expresin das sas opinins en aspectos non contemplados. A opcin escollida pretendeu resumir os principais tpicos e conciliar a necesidade de limitar en nmero as preguntas para garantir unha resposta tan suficientemente ampla como desexara o entrevistado pero, ao mesmo tempo, tentando concibir un nmero mnimo de cuestins o suficientemente evocadoras como para levar ao entrevistado a tratar os temas a priori considerados importantes, o que haba de permitir unha entrevista mis ordenada e posibilitar a obtencin de respostas de mis fcil homoxeneizacin a posteriori. No seu formato son preguntas abertas, mais indicadas para o tipo de informacin buscada. Ademais, a necesidade de recoller os xuzos especficos sobre cada clase, includos os sectores emerxentes, sen detrimento das consideracins mis xerais comns ao conxunto do cooperativismo, determinou a elaboracin dun cuestionario xeral e seis cuestionarios especficos (cooperativas agrarias, traballo asociado, servizos-consumo-transporte, mar, forestais, servizos sociais e integracin social). (ANEXO 3). No que respecta ao cuestionario dirixido aos socios a dimensin da mostra elixida condiciona o seu contido: obriga formulacin de preguntas pechadas e limita o nmero de preguntas que se realizan, por mor de converter en irrealizbel o posterior tratamento e anlise dos datos obtidos. Nesa tesitura a seleccin das limitadas cuestins sobre as que interrogar deban centrarse nos principais aspectos que definen a percepcin do socio acerca da cooperativa: as sas motivacins iniciais, o seu nivel e grao de compromiso, a sa valoracin sobre a vida cooperativa en materias esenciais empresariais e participativas, a sa identificacin de debilidades e fortalezas, as perspectivas de futuro ou o seu grao de satisfaccin global. (ANEXO 4). 2.6.- O traballo de campo O traballo de campo para a realizacin das entrevistas s cooperativas realizouse, previo contacto telefnico para seleccionar o responsbel organizativo con maior grao de coecemento e acceso aos datos, nos meses de xuo e xullo de 2003, mediante entrevistas presenciais no domicilio da cooperativa. A colaboracin das asociacins e institucins representadas na equipa de traballo para a realizacin dos contactos permitiu alcanzar unha taxa de respostas do 100% das pretendidas, cun alto nivel de
resposta aos diferentes tems do cuestionario, o que posibilitou a validez de todos os cuestionarios para os efectos da anlise de datos.3 A realizacin de entrevistas aos axentes cualificados realizouse tamn, previo contacto telefnico e envo dos cuestionarios, nos meses de xuo e xullo do 2003 e, salvo excepcins4, mediante entrevistas presenciais no domicilio do entrevistado. Dos 108 seleccionados cubriron a entrevista 95, o que implica un nivel de respostas moi satisfactorio. A realizacin de entrevistas aos socios para a enquisa correspondente verificouse por procedemento telefnico. Fxose entre o 14 e o 22 de outubro; con reiteracin de ata tres intentos, en das e horas diferentes, para cada fase da abordaxe de cada unidade, isto : tres de contacto telefnico co domicilio, tres de comunicacin directa co potencial informante, tres citas en aprazamento, antes de descartar unha unidade. Debe terse en conta que, no marco dunha cooperacin altamente satisfactoria por parte das cooperativas, hora de facilitar o marco de mostra, e dos socios para responder, as incidencias acaecidas non minguan en absoluto a validez e representatividade dos datos obtidos. Unha relativa excepcin a isto constitea, en sentido negativo, o segmento correspondente a cooperativas de vivenda, o que repercutiu no estrato que se denominou outras. Estas dificultades ocasionronse polo rexeitamento de catro dos sete entes considerados a facilitar o referido marco. 2.7.- A informacin econmico-financeira Para levar a cabo a anlise econmica financeira utilzase a informacin contbel pblica, relativa ao balance e conta de resultados do exercicio 2001, das sociedades cooperativas. Esta informacin mantn a estrutura xeral das contas anuais para calquera empresa e, polo tanto, non dispn de datos especficos relativos a estas empresas. A mostra empregada neste caso non coincide coa do resto do estudo, anda que abrangue a unha grande parte das cooperativas que a compoen, ags no caso das sociedades cooperativas agrarias, das que si se dispn da informacin de todas elas. Deste xeito, a mostra redcese a 75 empresas, das que 30 son sociedades cooperativas agrarias, 30 sociedades cooperativas de traballo asociado, 5 sociedades cooperativas de ensino, 3 sociedades cooperativas de vivenda, 1 sociedade cooperativa de explotacin comunitaria, 1 sociedade cooperativa de mar e 5 doutras clases. A metodoloxa empregada consiste na elaboracin das contas anuais agregadas, tanto por clase de sociedade cooperativa coma por sector de actividade, cando isto posbel. Renunciouse ao traballo con valores medios xerais ao existiren importantes problemas de incoherencia ao pasar de valores individuais a medios e xerais, tras traballar con informacin relativa e non absoluta, o que conduca exis-
3 As limitacions de tempo e a experiencia previa de realizacin de entrevistas con cuestionarios similares permitiron prescindir de enquisas piloto. 4 Seis entrevistados optaron por dar resposta a travs do correo electronico.
tencia de problemas de interpretacin dos resultados acadados. Tendo en conta que calquera mtodo empregado de forma illada ofrece unha informacin nesgada, recrrese explicacin de datos parciais cando a informacin presentada non sexa representativa dos datos individuais. Ademais, os datos extrados deben interpretarse coa cautela precisa, tendo en conta que unicamente se est a empregar a informacin correspondente ao exercicio econmico 2001. No estudo das diferentes clases, os criterios empregados para a subclasificacin, realzanse tendo en conta a actividade, e estn detallados na introducin correspondente a cada unha delas. 2.8.- O debate e a redaccin do Libro Branco Tras o procesamento, codificacin e tratamento de datos e en consonancia co carcter participativo que orienta a elaboracin do Libro Branco o esforzo do grupo de traballo dirixiuse organizacin das Xornadas de discusin cos axentes cualificados. Concibidas como un instrumento de posta en comn das opinins do colectivo, requiriron da previa sntese e ordenacin das valoracins emitidas nas entrevistas individuais para os efectos de facilitar o desenvolvemento das discusins. Estruturadas en diversas sesins temticas para cada clase de cooperativas, celebrronse en Santiago de Compostela nos das 14 e 16 de outubro do 2003, con asistencia da gran maiora dos entrevistados na fase previa. Obviamente as sas conclusins inspiran boa parte das reflexins contidas no Libro. Da anlise dos datos e a partir do traballo en equipa para a sa discusin, derivou a redaccin dunha primeira proposta de Libro Branco. Da toma en consideracin e da deliberacin sobre a mesma no III Congreso Galego de Cooperativas, celebrado en Santiago de Compostela nos das 13 e 14 de decembro do 2003 xorde o texto que agora se presenta, un produto autnomo, un informe de base sobre a situacin e a problemtica do cooperativismo en Galicia, pero tamn unha materia prima, na medida en que os seus resultados, debidamente ordenados, poden constitur un soporte bsico para o necesario e obrigado traballo consecuente: o da fase planificadora.
Captulo II:
A presenza global do cooperativismo en Galicia
1.- Races, visins e fitos na evolucin do movemento cooperativo en Galicia

Moi diversas correntes do pensamento social, econmico e poltico consideran o cooperativismo como instrumento importante na solucin dos problemas econmico sociais. Entre elas moitas cuxa herdanza configura decisivamente bastantes aspectos do noso pensamento actual. Ao tempo as experiencias concretas foron deixando, e seguen a deixar, fortes pegadas na historia do noso desenvolvemento: As, na Galicia entre dous sculos, os precursores: Daz de Rbago, en Compostela e dende a Real Sociedade Econmica de Amigos del Pas, que introduce e discute as correntes cooperativas naquel tempo. O crdito cooperativo, Raiffeisen, a doutrina social catlica, o cooperativismo socialista, as experiencias precooperativas que representan as confraras no mundo do mar. Entusiasta, nada escapa ao seu interese. Detrs, Alfredo Braas, que alenta e prologa ao seu amigo (Daz de Rabago, J., 1899). Veen despois os sindicatos agrarios de comezos do sculo XX, marcados pola impronta do catolicismo e abeiros das primeiras experiencias cooperativas no mundo agrario protagonizadas polos labregos con ciencia, preocupados pola redencin foral, mais tamn por abrir a agricultura aos novos mundos (Fernndez Prieto, L., 1992).1 Tamn as pioneiras iniciativas no mundo obreiro e urbano, Vigo e A Corua, cooperativas, ateneos e asociacins obreiras ata os anos 20. Experiencias onde se atopan ecos de voces cruzadas: doutra volta a doutrina social da Igrexa; o utopismo de Owen e Fourier; o plcet con condicins de Marx a promocin de experiencias cooperativas por parte da Primeira Internacional (Cole, G.D.H., 1974). A constru-
1 Un catolicismo que marcar posteriormente a aparicin da Confederacin Nacional Catlica Agraria, promotora de abundantes prcticas cooperativas. O Cooperativismo vai formar parte substancial da doutrina social da Igrexa Catlica, con referencias explcitas na Rerum Novarum de Len XIII e na Mater et Magistra de Xon XXIII.
cin cooperativa da cidade-xardn da Corua, 1921, experiencia alternativa cidade conxestionada (Soraluce Blond, J.R., 1999). As propostas programticas dos Congresos de Economa Galega deses anos, entre as que as cooperativas xogan destacado papel. A reivindicacin do cooperativismo como solucin en Pea Novo, Rof Codina, Castelao (Gonzlez Beramendi,X., 1987). Ata conflur nun eixe bsico do ideario galeguista a partir da aparicin dos puntos programticos do Partido Galeguista que consagran a idea Galicia comunidade cooperativa (A Nosa Terra, 1931, n1). Despois da Guerra Civil, a Lei de cooperativas de 1942 e o seu Regulamento de 1943, caracterizados, labores de control de legalidade marxe, pola integracin obrigatoria na Organizacin Sindical e a inxerencia da Administracin en asuntos internos das cooperativas (poder de veto sobre os nomeamentos de membros da Xunta Reitora ou o dereito de asistencia s reunins da Xunta Reitora e da Xunta Xeral, con voz e voto en caso de estimaren improcedentes os acordos adoptados)2. Anos de refluxo no movemento, limitado creacin dalgunhas cooperativas agrarias, poucas e con pouca actividade para un tempo en que a agricultura retrocede a niveis elevados de producin para o autoconsumo, con escaso grao de mercantilizacin e cuns mercados polo demais, en boa parte do perodo, fortemente intervidos. o tempo, para as cooperativas agrarias, da integracin, tamn obrigatoria, nas respectivas Uniones Territoriales de Cooperativas del Campo (UTECO). Desenvlvense as UTECO provinciais a partir dunha posicin intermediaria e relativamente privilexiada no abastecemento de inputs, sempre problemtico nunha Espaa autrquica. Anos sesenta e primeiros setenta, relativa apertura da economa, mis liberalizacin dos mercados, plans de desenvolvemento, forte crecemento. Permeabilizacin a novas ideas, nimo transformador. Expansin cooperativa: a vivacidade controlada dos debates e propostas as cooperativas lugar comn dos Consellos Econmico Sociais/Sindicais de Galicia/Noroeste (CESGA;CESINO); a Revista de Economa de Galicia que retoma e mantn acceso ao facho do galeguismo: Dinamarca cooperativa como exemplo (Revista de Economa de Galicia, 1959); os cambios esixidos na agricultura, o novo modelo, a progresiva mercantilizacin das explotacins: o papel das UTECO provinciais como intermediarias no abastecemento, comercializacin, exportacins e importacins e, dende a e con mercados reservados, o salto s primeiras experiencias de transformacin cooperativa que son soporte de consolidacin de grupos cooperativos de raz galega (COREN, LEYMA); o soporte financeiro do crdito cooperativo, as Caixas Rurais, protexidas e beneficiarias do status quo bancario (Fernndez,G.,1976); a promocin no marco dos programas de reestruturacin agraria e o papel dos servizos da Administracin: Extensin Agraria, Accin Concertada, Servicio Nacional de Concentracin Parcelaria e Ordenacin Rural (mis tarde IRYDA); a presenza do catolicismo de base potenciado no Concilio Vaticano II; os liderados (Ourense, Negreira); a creacin de novos grupos industriais no sector gandeiro (FEIRACO); a diversificacin de actividades no mundo agrario: o cooperativismo vitivincola e as cooperativas de explotacin en comn da terra.
2 (Art. 26 da Lei e 39 e 77do Regulamento).
Setenta e primeiros dos oitenta. Reforma poltica e normalidade institucional, Lei de cooperativas de 1974, Regulamento de 1978. Mis autonoma para as cooperativas e estmulo do novo marco de liberdade asociativa. Acentuacin dos cambios no mundo rural e comezo da marcha cara madurez no cooperativismo agrario: desenvolvemento das cooperativas de base, extensin de actividades e servizos. A crise econmica, a reestruturacin industrial e as necesidades de mantemento do emprego: as espontneas iniciativas de traballo asociado, autoxestin para conservar o traballo en empresas en crise. O cooperativismo transformando a necesidade en virtude e as situacins cooperativas de feito adiantndose e impulsando o seu recoecemento legal. Integracin en Europa, apertura da economa, competencia na globalizacin. Lei de cooperativas de 1987, consolidacin do Estado das Autonomas coa transferencia de competencias, Lei galega de cooperativas de 1998. Abandonos, concentracin, diversificacin e cambios nas explotacins agrarias: as cooperativas como referente para o mantemento da actividade, a creacin de valor e a modernizacin, atentas a novos sectores horta, flor e incorporando novas estratexias de adaptacin aos escenarios de desenvolvemento no espacio rural que prefigura a reforma da PAC (calidade alimentaria, sustentabilidade medioambiental e actividades de diversificacin de producins mesmo non agrarias en espazos rurais). Externalizacin e subcontratacin: as cooperativas de traballo asociado como complementarias das grandes empresas e a flexibilidade como valor en mercados xiles e cambiantes. A economa terciarizada, comercio, tecnoloxa, formacin, transportes e comunicacins, e as novas demandas sociais non exclusin, servizos sociais, vivenda, lecer na cidadana do sculo XXI: o cooperativismo e as sas potencialidades no emprego de mulleres e mozos, o traballo asociado na prestacin de servizos cualificados, as cooperativas de servizos sociais de benestar, as de integracin, de consumidores, de transportistas, de vivenda nas cidades, etc. o cooperativismo galego. Escurecido unhas veces, con brillo outras, descoecido con frecuencia, vizoso ou murcho, pero sempre presente, capaz de anovarse con novas formas, actuando e tentando achegar as sas respostas diante de necesidades cambiantes da economa e da sociedade galega, sempre presente de par das necesidades e iniciativas de desenvolvemento de Galicia.
2.- Macromagnitudes do cooperativismo galego. A dinmica recente

Do reconto das cooperativas formalmente constitudas que figuran no Rexistro Galego de Cooperativas inclese a informacin transferida polos organismos da administracin central con competencias no seu da nesta materia obtense unha cifra de 3.522 cooperativas. Tras a pertinente depuracin censal para exclur tanto aquelas constitudas formalmente que non chegaron a comezar a sa actividade como as inactivas de feito, fican 1.004 cooperativas con actividade regular na actualidade, o 28,5% do total rexistral3.
3 Sobre o procedemento de depuracin rexistral cfr.: Captulo 1.
Representan o 4,1% das cooperativas do conxunto do Estado, unha proporcin inferior tanto a participacin galega no PIB do conxunto (o PIB galego no 2001 foi o 5,3% do espaol) como ao peso relativo na poboacin (que segundo o ltimo Censo alcanzaba o 6,6%). No conxunto das 18 comunidades autnomas Galicia ocupa o oitavo lugar en nmero de cooperativas4. Xa que logo, con independencia de anlises mis matizadas tendo en conta a importancia en nmero de socios que realizaremos posteriormente, a intensidade de cooperativas en Galicia media-baixa en termos comparados. (CADRO 1).
CADRO 1:Cooperativas Activas en Galicia.

Comunidade Autnoma Andaluca Aragn Asturias Baleares Canarias Cantabria Castela a Mancha Castela e Len Catalua Comunidade Valenciana Estremadura Galicia Madrid Murcia Navarra Pas Vasco Rioxa (A) Ceuta e Melilla Espaa
Fonte: Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales e MAPA de cooperativas de Galicia.
Cooperativas Activas a 30/06/2003 5.118 749 294 178 412 92 1.389 1.366 6.155 2.841 732 1.004 919 1.392 259 1.375 145 57 24.447
A distribucin no territorio desigual: as provincias atlnticas, A Corua e Pontevedra, as de maior dinamismo econmico e demogrfico, que concentran o 74% da poboacin e o 73% da renda galega (INE, 2003), son as que acollen case dous terzos do total das cooperativas activas en Galicia; mentres que Lugo e Ourense, con cifras similares, teen un peso relativo na totalidade de cooperativas superior ao que por dinamismo econmico e demogrfico lles correspondera. (CADRO 2). Unha anlise mis polo mido da distribucin espacial (MAPA 1) revela certas particularidades:
4 De ponderarmos o nmero de cooperativas en relacin coa poboacin a posicin relativa descende ata o lugar 13.
CADRO 2: Distribucin territorial das cooperativas galegas por provincias.

N cooperativas A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia 361 188 175 280 1.004 % cooperativas respecto ao total 35,96% 18,72% 17,43% 27,89% 100% % PIB respecto ao total 43,36% 12,04% 11,60% 32,98% 100% % poboacin respecto ao total 40,65% 13,26% 12,55% 33,52% 100%
Fonte: Instituto Nacional de Estatstica (INE) e MAPA de cooperativas de Galicia.
a) Os concellos das sete grandes cidades, que representan o 36% da poboacin acollen unha proporcin similar de cooperativas, un terzo das totais: a maior parte (96 cooperativas) radican na cidade de Vigo; cunha importante concentracin no ncleo urbano de Ourense (62); e, a continuacin, e por esta orde, as restantes: Santiago (52), A Corua (50), Ferrol (36), Lugo (29) e, por ltimo, Pontevedra con tan s nove cooperativas. En termos comparados, a presenza relativa de cooperativas nas cidades de Vigo, Ourense, Santiago e Ferrol lixeiramente superior ao peso da sa poboacin nas respectivas provincias e, pola contra, claramente inferior ao que correspondera por peso demogrfico na Corua, Lugo e Pontevedra. b) Por conseguinte cun criterio de delimitacin estrito que considere rural todo o espacio galego non includo no territorio municipal das sete cidades, o cooperativismo galego localizarase maioritariamente 66,73% das cooperativas no medio rural. c) Non obstante de considerarmos as reas metropolitanas das grandes cidades, inclundo por tanto os concellos limtrofes, a conclusin anterior debe matizarse: a proporcin de cooperativas no conxunto desas reas representa o 45% do cooperativismo galego. E o peso relativo de cada rea axuda a matizar as conclusins tiradas no punto a) anterior: mantense a importancia relativa na rea de Vigo, incrementa a importancia das reas de Lugo e Santiago, dimine lixeiramente Ourense e Ferrol e contina a significativa pouca importancia da Corua e Pontevedra. d) Atendendo ao seu domicilio social e de exclurmos os datos das sete cidades a presenza das cooperativas no resto do territorio abrangue a maiora dos concellos da comunidade, pois est domiciliada e activa algunha das cooperativa no 70% deles. De termos en conta, adicionalmente, que o mbito de actuacin das cooperativas agrarias adoita ser supramunicipal, podemos conclur que son excepcins os recantos do territorio galego onde non hai presenza cooperativa. Por outra banda a intensidade desigual: no 58% dos concellos non urbanos con presenza de cooperativas domiclianse unha ou das cooperativas; no outro extremo existe un 9% deste tipo de concellos con mis de sete cooperativas. Por conseguinte, forte presenza en termos de distribucin territorial mais, ao tempo, quizais unha salientbel dispersin que pon de manifesto a necesidade de maior concentracin e integracin (MAPA 1).
CADRO 3: Distribucin territorial das cooperativas galegas. Medio urbano e rural.

Urbanos N de cooperativas A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia 138 29 62 105 334 % 38,23% 15,43% 35,43% 37,50% 33,27% 223 159 113 175 670 Rurais N de cooperativas % 61,77% 84,57% 64,57% 62,50% 66,73%
Fonte: Instituto Nacional de Estadstica (INE), MAPA de cooperativas de Galicia.
No que atinxe dinmica da evolucin do cooperativismo en Galicia na poca recente temos analizado os datos rexistrais que recollen a data de constitucin das 3.522 cooperativas creadas dende a promulgacin da Lei de cooperativas de 2 de xaneiro de 1942, diferenciando cinco grandes perodos significativos de diferentes momentos na evolucin poltico-legal, econmica e social: a posguerra e a poca autrquica, en razn das peculiaridades do modelo autrquico de crecemento, das difciles condicins econmicas de partida e da, por lei, forte intervencin do estado nas cooperativas; a poca que transita polos anos sesenta e primeiros setenta, de apertura da economa ao exterior, de forte crecemento en boa parte do perodo e de relativa liberalizacin, de integracin da agricultura no mercado etc...; o perodo de normalizacin institucional, coa aprobacin da constitucin e a elaboracin de leis de cooperativas acordes co novo marco de Reforma Poltica, que tamn un perodo, en boa parte, de crise econmica; a entrada na Unin Europea, con mercados mis abertos, e a consolidacin do estado das autonomas, coa transferencia de competencias na materia Xunta de Galicia; e, por ltimo, os anos recentes marcados pola aprobacin da Lei galega de cooperativas de 1998. A taxa anual media de creacin de cooperativas nos cinco perodos recllese nos Grficos 1 e 2, nos que destacan: a) O baixo ritmo de creacin no perodo autrquico, como temos adiantado infludo polo exceso de control por parte da administracin, os poucos medios dunha administracin moi intervencionista e, en particular, as dificultades de constitucin dun movemento asociativo autnomo na industria e nos servizos xunto coa relativa autosuficiencia dunhas explotacins agrarias con niveis de autoconsumo elevados. b) O comezo dunha tendencia ascendente a partir dos anos sesenta, marcada pola diminucin da intervencin nos mercados, maiores posibilidades de abastecemento, o proceso de industrializacin e urbanizacin que establece novas necesidades na industria e nos servizos e, sobre todo, co comezo do proceso de apertura ao mercado e modernizacin das explotacins agrarias que agora necesitan medios para comercializar os seus produtos ou para abastecrense das materias primas necesarias.
MAPA 1: Distribucin territorial das cooperativas activas por concello.
C EDE IR A OR TIG UE IR A VALDOVI O CER DIDO SAN S ADUR NI O NAR ON
XOV E VIV E IR O OUR O L
BUR E LA
FOZ ALFO Z R IBADE O BAR R E IR OS TR ABADA
FE R R OL
NEDA MUR AS FE NE PONTE S DE GAR CIA R ODR IGUE Z (AS ) AR E S C ABANASCAP E LA (A) PO NTE DE UME VILAR MAIOR XE R MADE VILALBA
MONDO ED O
PO NTE CE SO
COR U A (A) SADA OLE IR OS MONFE R O BE R GONDO PADE R NE AR T EIX O IR IXOA CULLER E DO CAR BALLO LAR A CHA AR ANG A ABE GONDO GUITIR IZ
PAS TO R IZA (A)
CAS TR O DE R E I ME IR A COS P EIT O BE GO NTE POL FONS AGR ADA (A) NEGUE IR A DE MU IZ
COR IS TANCO VIMIANZO MUX IA CEE DUMBR IA MAZAR ICO S SANTA CO MBA
CER C EDA CUR TIS TOR DOIA OR DE S ME S IA VILAS ANT AR SO BR ADO
R ABADE OUTE IR O DE R E I FR IOL LU GO COR GO (O) PALAS DE R E I
FIS TE R R A COR CUBION
FR ADE S VAL DO DUBR A OR O SO TR AZO BA A (A) SANTIAG O DE COMP O ST ELA PINO (O ) NEG R E IR A AME S BR ION BOQUE IX ON TE O PADR ON VE DR A TOUR O
BOIMOR T O
BALE IR A C AS TR OV ER DE NAV IA DE SUAR NA
AR Z UA
ME LIDE
BAR ALLA BE CE R R E A CER V ANTE S TR IACAST ELA
CAR NOTA MUR OS
NOIA R OIS LOUS AME
VILA DE CR UCE S
SILLE DA SA MOS LALIN INCIO (O) ES TR ADA (A) R ODE IR O SAV I AO (O ) BOVE DA CUNTIS CHAN TADA PO BR A DO C AR AMI AL (A) CALDAS DE R E IS DOZON VILAGAR CIA DE AR OUS A TAS FOR C AR E I POR R IBE IR A MOR A A SAN CR IS TO V O DE CE A ILLA DE AR OUS A (A) CAR BA LLED O CAMBADOS MONFOR TE DE LEMO S IR IXO (O ) PI O R R IBADUMIA QUIR OGA ME IS R UBIA COTOB AD E GR O VE (O) CAR BALLI O (O) PE R OXA (A) R IBA S DE SIL PO IO BAR CO DE BOBOR AS PONTE V EDR A R UA (A) VALDE OR R AS (O ) SANX E NX O MAS IDE LAMA (A) VILAMAR TIN DE V ALDE O R R AS COLE S PUNX IN NOGUE IR A DE R AMUIN CAS TR O CALDE LAS AV ION PO NTE -CALDE LAS SAN AMAR O OUR E NS E LAR OUCO MAR IN PE R E IR O DE AGUIAR (O) VILAB OA CENLLE BAR BADAS XUNQUE IR A DE ES P AD ANE DO BUE U SOUTOMAIO R TOE N MOA A R IBA DAV IA MO NTE DE R R A MO PAZO S DE BOR BE N SAN CIBR AO DAS V I AS CANGAS MACE DA CHANDR E XA DE QUEIX A R EDONDE LA AR NOIA (A) TABO ADELA CA IZ A (A) VIGO MO S ALLAR IZ PO NTE AR EAS VILAR DE BAR R IO CELANOVA XUNQUE IR A DE AMBIA VILAR I O DE C ONS O NIGR AN PO R R I O (O) QUINT ELA DE LEIR ADO NEV E S (AS) PADR E NDA VILAR DE S ANT OS SAR R E AUS GO NDOMAR SALV AT ER R A DE MI O BA ION A TUI CAS TR ELO DO V ALGUDI A (A) XINZ O DE LIMIA BANDE TOMI O BLANCO S (OS ) CUALE DR O BO IR O R IANX O POR TO DO S O N VALGA R OS AL (O) GUAR DA (A) LO BIOS OIMBR A CALV O S DE R ANDIN VE R IN VILAR DE V OS
PO R TOMAR IN PAR AMO (O) MO NTE R R O S O SAR R IA ANT AS DE ULLA PAR ADE LA TABOADA
N cooperativas por concello 0 1-3 4-7 8-15 16-30 31-50 51-100

GRFICO 1: Creacin de cooperativas por perodos.

100 Media anual de cooperativas constitudas 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1942-1959 1960-1977 1978-1986 Perodos 1987-1997 1998-xuo 2003 5,8 40 66,3 86,4 78,2
Fonte: MAPA de cooperativas de Galicia, elaboracin propia.
GRFICO 2: Creacin de cooperativas nos ltimos anos (1990-2002).

120 N de cooperativas constituidas 100 80 60 40 20 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Perodo
1997
1998
1999
2000
2001
2002
c) A tendencia ascendente consoldase coa liberdade de asociacin e o novo marco institucional; refrzase nos anos de crise econmica que impulsan a creacin de novas solucins cooperativas; e potnciase coa necesidade, despois da entrada na Unin Europea de acentuar o proceso de cambio agrario. A isto non foi allea a asuncin de competencias pola autonoma.
d) As tendencias mantense, con tendencia lixeiramente alcista, a partir do ano 1990 (GRFICO 2). Por outra banda a antigidade ou, se se prefire, a idade ou vida media das cooperativas galegas de dez anos, o que indica un movemento relativamente anovado. A distribucin concreta vn reflectida no Grfico 3 que indica a existencia dun 40% de cooperativas activas con mis de dez anos de funcionamento normalizado e que, por tanto, teen superada esa etapa critica que, por analoxa coa terminoloxa demogrfica, se pode cualificar de alta mortaldade nos primeiros anos de vida das cooperativas. Dbese destacar, as mesmo, un 40% de cooperativas de recente creacin, tanto mis en canto que a data de comezo da actividade real (coa realizacin dos investimentos necesarios e a dotacin completa de factores necesarios) pode adiarse respecto da data de constitucin para os efectos rexistrais.
GRFICO 3: Distribucin das cooperativas por antigidade.

< 3 anos > 10 anos 171 372 211 3 a 5 anos
178
6 a 10 anos
Nota: Non consta ano de constitucin en 72 cooperativas activas. Fonte: Elaboracin propia.
A distribucin por clases recollida no Grfico 4 revela que mis de catro de cada cinco cooperativas son de traballo asociado ou de comercializacin, abastecemento e/ou servizos agrarios; e o peso numrico das primeiras (54% do total inclundo as cooperativas de ensino de traballo asociado) duplica ao das segundas (27% do total). Resulta tamn significativo, a gran distancia das anteriores, o pulo recente das cooperativas de vivenda como veremos localizadas particularmente nalgns, non en todos, dos contornos urbanos co 7% do total, e mis matizadamente en servizos e transportes. As mesmo, e a pesar das potencialidades que, como veremos, revelan algunhas experiencias pioneiras, e con independencia de que a presenza real destas clases incremntase debido actividade
en Galicia de cooperativas domiciliadas noutros territorios, reveladora a parca presenza do cooperativismo de consumo en disonancia co grao de terciarizacion da sociedade.
GRFICO 4: Distribucin das cooperativas por clases.

600 500 N de cooperativas 400 300 200 100 0 70 23 14 28 22 13 20 53 5 272 484
EC
SG
CA
TA
V
Clase
CU
OUTRAS
Nota: EC: Explotacin comunitaria da terra; SG: Segundo Grao; T: Transportes; CA: Agrarias; TA: Traballo Asociado (includas as de transportes, servizos sociais e integracin social de traballo asociado e excludas as cooperativas de ensino de traballo asociado); V: Vivendas; S: Servizos; CU: Consumidores e Usuarios; M: Mar; E: Ensino. Fonte: MAPA de cooperativas de Galicia. Elaboracin propia.
Contrasta tamn coas sas potencialidades e coa importancia do sector no conxunto da economa galega o pequeno nmero de cooperativas do mar. Pola sa parte os datos do cooperativismo de segundo grao marcan os desafos nos procesos de integracin cooperativa: teen certo camio andado, que deber completarse, no eido agrario, que concentra a prctica totalidade das experiencias, e debern recibir un forte impulso entre as outras clases. En termos comparados, respecto da situacin no conxunto do Estado, no movemento cooperativo galego teen proporcionalmente mis peso as cooperativas agrarias (para o conxunto do Estado representan o 16,7% do total) e menos importancia as cooperativas de traballo asociado (que en Espaa significan o 63% das cooperativas) e as cooperativas de vivenda (o 14% do total en Espaa). O peso do resto das clases , nos dous mbitos, moi reducido e, por tanto, en termos relativos pouco significativo. (CIRIEC, 2002).
3.- A importancia social do cooperativismo en Galicia

Non dispoemos, para a totalidade das cooperativas, de datos actualizados acerca da sa composicin social. En troques temos reunido as cifras de socios fundadores da totalidade delas, as como os datos reais sobre o numero de socios actuais do conxunto de cooperativas representativas que integran
a nosa mostra que, lembramos, significa o 10% do total o que, xunto cos datos achegados polas diversas asociacins de cooperativas, permite estimar a cifra global5. De resultas de tal estimacin o movemento cooperativo en Galicia agrupa a mis de 83.000 socios, unha cantidade aprecibel en relacin coa poboacin total, e mis significativa anda se realizamos a comparanza apropiada para medir a verdadeira relevancia numrica, cos fogares existentes: nun de cada once fogares en Galicia hai socios dalgunha cooperativa (CADRO 4). Por outra parte, a poboacin cooperativa en Galicia representa o 1,49% do total de socios das cooperativas de Espaa (CIRIEC, 2002). No tocante distribucin de socios entre as distintas clases6, (GRFICO 5), destaca a importancia decisiva das cooperativas agrarias, que agrupan o 53,75% da poboacin cooperativa galega, unha proporcin moi superior media espaola7. As seguintes en importancia, a moita distancia das anteriores, son as cooperativas de vivenda, o 14,69%, e as cooperativas de consumo e de servizos, con, respectivamente, o 5,96% e o 4,31% dos socios totais8. Veen a continuacin as cooperativas de traballo asociado, cuxos socios representan o 4,04% dos cooperativistas galegos, unha cifra que contrasta fortemente co nmero de cooperativas constitudas desa clase como temos visto, representan mis do 50% das cooperativas totais, o que adianta o cativo tamao medio delas e que, non obstante, significa unha proporcin superior existente no conxunto espaol9. Finalmente as cooperativas do mar, que non alcanzan o 1,2% do total.
CADRO 4: Socios das cooperativas e poboacin de Galicia.

Socios, poboacin e fogares A- Socios das cooperativas en Galicia B- Poboacin de Galicia C- Fogares de Galicia A/B A/C
Fonte: Elaboracin Propia; INE., Censo de Poboacin 2001; IGE. Enquisa de condicins de vida das familias.
83.812 2.695.880 926.419% 3,1%% 9,05%
O tamao social medio de 83,47 socios10, con notbeis graos de desviacin que revelan a alta heteroxeneidade do colectivo. Nun extremo minifundio cooperativo: mis da metade das cooperativas con menos de 20 socios e mis dun terzo con menos de sete socios, entre as que mis da metade quedan no mnimo legal; sen dbida, para boa parte desas cooperativas, o redimensionamento, a concentracin
5 A estimacion realzase coa hiptese de que o comportamento do conxunto de cooperativas no que se refire ao grao de variabilidade no nmero de socios (os socios actuais respecto dos socios iniciais) e similar ao comportamento das cooperativas da mostra. Ademais introducimos, como elementos de clculo complemetario, os datos procedentes das diversas asociacins. 6 Debe terse en conta o nesgo que introducen os datos da nica cooperativa de crdito existente en Galicia, que agrupa a mis de 12.000 socios, o 14,31% do total. 7 Para o conxunto de Espaa os socios das cooperativas agrarias s representan o 20% dos socios totais (CIRIEC,2002). 8 En Espaa as primeiras agrupan a mis do 22% dos socios de cooperativas. Ibid. 9 Significan o 2,2% do total.Ibid. 10 61,7 se exclumos do cmputo a nica cooperativa de crdito.Cfr.: nota 6.
ou a integracin cooperativa, tern no futuro un importante papel que cumprir para a consecucin de parte dos obxectivos buscados coa asociacin: o aproveitamento das economas de escala nos custos, na comercializacin, no abastecemento ou na prestacin de servizos. No outro extremo, un 31% con mis de cen socios, nas que, a priori, se concentran mis posibilidades, por tamao mnimo-crtico, de acometer actividades de transformacin xeradoras de mis valor.
GRFICO 5: Distribucin porcentual dos socios por clases.

60,00% % socios de cada clase sobre o total 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% CA TA V E S+T CU MAR EC Clases de coperativas Caixa Rural
Clave: CA: Agrarias; TA: Traballo Asociado (includas as de transportes, servizos sociais e integracin social de traballo asociado e excludas as cooperativas de ensino de traballo asociado); V: Vivendas; E: Ensino; S+T: Servizos e Transportes; CU: Consumidores e Usuarios; EC: Explotacin Comunitaria da Terra. Fonte: Elaboracin propia.
GRFICO 6: Distribucin das cooperativas por nmero de socios.

>300 socios 14% 100-300 socios 17% 18% 50-100 socios 5% 6% 21% 8-20 socios
3 socios 13% 6% 4 socios
5-7 socios
20-50 socios
As conclusins anteriores poden matizarse confrontando, (GRFICO 7), o tamao social medio nas distintas clases: a gran parte das cooperativas de pequeno tamao concntranse en traballo asociado (unha media de 7 socios, cifra non moi distante da media espaola de 8,2 socios) nun colectivo que excede o 50% do total de cooperativas. Pola contra mis elevado o tamao en agrarias, de menos dimensin media cs do conxunto espaol11, as como en consumo e vivenda, con notbeis diferenzas respecto das medias estatais12.
GRFICO 7: Tamao social medio por clases.

450 400 350 384,61
Media de socios
300 250 200 150 100 50 0 CA TA V E S+T CU MAR EC 15,66 7 69,61 64,9 14,57 165,6 168,7
Clase
Clave: CA: Agrarias; TA: Traballo Asociado; V: Vivendas; E: Ensino; S+T: Servizos e Transporte;. CU: Consumidores e Usuarios; EC: Explotacin comunitaria da terra. Fonte: Elaboracin propia.
No que respecta dinmica na composicin social temos cotexado, para a mostra das 102 cooperativas analizadas, a variacin de socios resultante de comparar os socios reais na actualidade respecto dos socios iniciais. Os resultados indican unha taxa de incremento do 126,42%, o que indica unha dinmica global de fortalecemento das cooperativas, que no desenvolvemento da sa actividade mis que duplican os socios iniciais. Non obstante, a tendencia non homoxnea: presentan incrementos superiores media as cooperativas agrarias e, particularmente, as de consumo, servizos e mar; teen incrementos aprecibeis, pero inferiores media, ensino vivenda e transportes; mentres que, pola sa banda, perden en torno a un cuarto dos socios iniciais, as cooperativas de traballo asociado. Os primeiros datos referidos tipoloxa de socios das cooperativas galegas recollen a distribucin por sexos (GRFICO 8) e deles desprndese unha forte presenza da muller o 46% do total de socios superior presenza feminina no mercado de traballo (a proporcin de activos femininos en
11 A media de socios en Espaa alcanza os 280 (CIRIEC, 2002). 12 As cooperativas de consumo teen como media 3166 socios e as de vivenda 419. Ibid.
Galicia representa o 42,6% dos totais) (EPA, 2003). de subliar, ademais, que o peso numrico relativo da muller segue unha tendencia crecente: entre os socios iniciais as mulleres representaban o 27,7% do total. Como veremos noutros captulos, nas anlises particularizadas para cada clase, as potencialidades do cooperativismo no empeo por evitar a discriminacin de xnero son xa unha realidade en boa parte das nosas cooperativas, con independencia das precisins que, a este respecto, resulten da anlise das actividades ou cometidos concretos da muller dentro das cooperativas.
GRFICO 8: Porcentaxe de socios homes e mulleres.
Mulleres
Homes
46% 54%
Por outra banda a distribucin por xnero entre as diferentes cooperativas desigual: un 65% son cooperativas con presenza dos dous sexos, mentres que as constitudas unicamente por homes ou por mulleres representan, respectivamente, o 21% e o 13%. No que respecta distribucin por idade (GRFICO 9) a poboacin integrada nas cooperativas presenta unha proporcin de socios de idade avanzada inferior ao peso demogrfico dese intervalo poboacional en Galicia: un 23% nas cooperativas fronte a mis dun 32% no conxunto (INE, 2003). Ao tempo, aprecibel o conxunto de socios novos/adultos que representan case un terzo do total. Igualmente significativo resulta que a prctica totalidade dos socios de mis idade das cooperativas galegas se concentren nas cooperativas agrarias: pertencen a elas o 98% dos socios de mis de 55 anos, o que traduce a inevitbel permeabilidade desta clase de cooperativas ao particular envellecemento da nosa poboacin rural e, as mesmo, evidencia, con carcter xeral e con independencia das anlises mis matizadas que se realizarn nos seguintes captulos, a pouca relevancia nas outras clases de problemas derivados do envellecemento dos socios.
Adicionalmente, a teor dos nosos datos, a idade avanzada dos socios semella ser mis preocupante unicamente no 9% das cooperativas: aquelas nas que os socios de mis de 55 anos son maiora.
GRFICO 9: Distribucin dos socios por idade.

<=25 anos >55 anos 23% 25% 6% >25-<=39 anos
46%
>39-<=55 anos
Por ltimo, a vixente lei 5/1998 de cooperativas de Galicia distingue entre as diversas categoras de socios, ademais dos que realizan plenamente o obxecto social da cooperativa, outros tipos: os socios a proba (Art. 27); os socios excedentes (Art.28); os socios colaboradores (Art.29). As mesmo, anda que non en todas as clases, poden integrarse como socios das cooperativas as persoas xurdicas. Interesa, por conseguinte diferenciar a presenza real dos socios dos distintos tipos. Neste sentido os datos revelan a importancia das persoas xurdicas entre os socios nas 102 cooperativas que integran a nosa mostra contabilzanse un total de 331, estn presentes en mis do 50% das cooperativas en que poden ter cabida as como un peso menor dos socios colaboradores, non alcanzan o 1% dos socios totais no 4% das cooperativas en que se contan. Mis marxinal e o alcance dos socios a proba e socios excedentes, con cifras testemuais13: estn presentes, respectivamente, no 4% e 6% das cooperativas.
4.- A importancia econmica do cooperativismo en Galicia. As cooperativas na economa de Galicia

As empresas cooperativas distribense, en termos de nmero de sociedades, de forma relativamente homoxnea entre os distintos sectores da economa galega (GRFICO 10). No sector primario as 325 cooperativas existentes, que representan case un terzo do total das galegas, indican unha
13 Contabilizamos unicamente 13 socios a proba e 3 excedentes entre unha poboacin de case 13.000 socios.
presenza relativa apreciabelmente maior a que correspondera se a creacin de empresas cooperativas fora proporcional ao peso econmico do sector no conxunto galego14. Alternativamente, o peso numrico das cooperativas no sector servizos, un terzo do total de cooperativas de Galicia, significativamente menor ao peso do sector na economa15. Por outra banda as cooperativas da industria e construcin teen un peso relativo o 22,7% e o 11,7% similar importancia dos respectivos sectores16. Adicionalmente os datos comparados corroboran a especial presenza do cooperativismo galego no sector primario e a menor presenza relativa nos servizos: para o conxunto do Estado, o 19,83% das cooperativas pertencen ao sector primario e unha cifra significativamente superior, o 41,45%., ao sector servizos (MTAS, 2001).17
GRFICO 10: Cooperativas por sector.
Sector terciario 333 325
Sector primario
117 Contruccin
229 Sector secundario
Fonte: Elaboracin propia, MAPA das cooperativas de Galicia.
Non obstante a conclusin anterior pode matizarse se analizamos as tendencias recentes na creacin de cooperativas: a puxanza do sector servizos e a emerxencia de novas actividades nel non debe ser allea ao feito de que dous terzos das cooperativas de servizos foron creadas a partir de 1990, o que representa o 42% das cooperativas creadas no perodo. Pode falarse, en consecuencia, dunha certa inflexin na tendencia. Tamn as cooperativas no sector da construcin agroman con forza no perodo: igualmente foron creadas nel os dous terzos das existentes.
14 15 16 17
O sector primario significa o 12,2% dos activos galegos e o 5,12% do VEB total. (INE, 2002) (IGE, 2002). O 56,8% dos activos e o 60,87% do VEB.Ibid. A industria representa o 19,7% dos activos e o 21,47% do VEB. A construcin o 11,2% e o 12,46%.Ibid. O peso das cooperativas da Industria e a Construcion semellante ao de Galicia: o 23,26% e o 11,39%. (MTAS, 2001).
GRFICO 11: Tendencias de creacin de cooperativas (1990 - 2002).

100 N de cooperativas constitudas 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Ano
Primario Secundario Terciario Construcin TOTAL
No relativo ao obxecto das actividades do cooperativismo galego (CADRO 5) destacan, en orde de importancia decrecente: a) Os dous terzos das cooperativas concentradas en cinco actividades: agricultura e gandera, industria txtil, construcin, comercio e ensino. b) O peso determinante das cooperativas agrarias dentro do sector primario, como temos visto basicamente dedicadas comercializacin e/ou abastecemento e servizos das explotacins, en detrimento da pouca presenza cuantitativa, dada a importancia do sector na economa galega, das cooperativas no mundo do mar. c) A importancia das cooperativas txtiles e de confeccin, que concentran mis da metade do cooperativismo industrial galego. Son, como veremos, basicamente cooperativas de traballo asociado con remarcadas particularidades. d) O auxe recente, como temos comprobado, das cooperativas da construcin, centradas basicamente en actividades auxiliares. e) A presenza no sector da distribucin comercial, case o 20% das cooperativas do sector servizos, basicamente pequenos comercios f) O significativo nmero das actividades no sector educativo en diferentes niveis dentro del.
99 20 00 20 01 20 02
95
90
92
93
94
96
91
98
97
CADRO 5: Distribucin das cooperativas por actividades.

N coop. % sobre total % sobre total coopecooperativas 288 10 27 3 24 130 20 6 7 36 117 23 65 12 42 17 49 52 42 17 11 6 1004 28,69% 1,00% 2,69% 0,30% 2,39% 12,95% 1,99% 0,60% 0,70% 3,59% 11,65% 2,29% 6,48% 1,20% 4,19% 1,69% 4,88% 5,18% 4,18% 1,69% 1,10% 0,60% 100,00% rativas do Sector 88,62% 3,08% 8,31% 1,32% 10,57% 57,26% 8,80% 2,64% 3,08% 15,84% 100% 6,9% 19,51% 3,6% 12,60% 5,10% 14,71% 15,61% 12,61% 5,10% 3,30% 01 02 05 12-14 15 17-18-19 20-36 22 24-25-26 28-29-31-35 45 50 51-52 55 60-65 64-70 71-72-73-74 80 85 91-92 93 37-90-95-100 Agricultura, gandera, caza e actividades dos servizos relacionados con elas Silvicultura, explotacin forestal e actividades dos servizos relacionados con elas Pesca acuicultura e actividades dos servizos relacionados con elas Extraccin de minerais Industria de produtos alimenticios e bebidas Industria txtil, coiro e confeccin Industria da madeira e da cortiza e mbeis Edicin, artes grficas e reproducin de soportes gravados Industria qumica, caucho, plsticos e minerais non metlicos Fabricacin de produtos metlicos, maquinaria e equipo, mecnico, elctrico e outros Construcin Venda, mantemento e reparacin de vehculos de motor Comercio Hostalera Transporte terrestre e anexas axencias de viaxes. Correos e telecomunicacins Intermediacin financeira ags seguros e plans de pensin e inmobiliarias Informticas, I+D, alugueiro maquinaria. Outras actividades empresariais Educacin Actividades sanitarias e veterinarias, servizos sociais Actividades asociativas, recreativas, culturais e deportivas Actividades diversas de servizos persoais Outras e Descoecido n CNAE Denominacin CNAE
Fonte: MAPA de cooperativas de Galicia.
g) Certa emerxencia en actividades de forte desenvolvemento potencial ligadas a crecentes demandas sociais no eido dos servizos sociais ou na esfera do ocio. h) Tamn no sector servizos a relevancia, relativa, das cooperativas de transportes e de distribucin (neste ltimo con especial significacin na distribucin farmacutica e de produtos de ferraxera) i) E, por ltimo, a parca presenza numrica no resto das actividades industriais, con cifras salientbeis en transformados metlicos que agrupan tanto a pequenos talleres como algunhas das experiencias de traballo asociado orixinadas a partir da asuncin de empresas en crise por parte dos traballadores. En conxunto a caracterizacin das principais actividades do mundo cooperativo galego pode sintetizarse, a grandes trazos, en torno a tres grandes vectores: a intermediacin nos mercados (cerne constitutivo non s das cooperativas agrarias senn dunha parte das do sector servizos); a concentracin en actividades intensivas en traballo caracterstica comn na construcin e en moitos servizos persoais que, s veces, requiren de particular cualificacin da man de obra (ensino, servizos sociais); e, consecuentemente, pouco intensivas en capital fsico, con baixos investimentos e, no seu caso, en tecnoloxas maduras ou fortemente estandarizadas (txtil, empresas en crise no sector de transformados metlicos, etc). Por conseguinte sublibel a ausencia de cooperativas, en nmero significativo, nalgunhas das actividades claves dende a perspectiva da vertebracin dun tecido produtivo articulado e slido (enerxa, qumico, material electrnico, transformados metlicos, de seguros, sectores de novas tecnoloxas, etc). Se ben existen experiencias singulares no campo dos servizos financeiros (Caixa Rural) e nas telecomunicacins (Montelnor). (CADRO 5). Da estimacin dos datos de emprego, realizada a partir dos datos mostrais, dos subministrados polas asociacins de cooperativas e do confronto dos datos Rexistrais, obtense unha cifra total inclundo socios traballadores, asalariados non socios e o emprego temporal de 10.714 traballadores nas cooperativas de Galicia18, cunha media de 10,67 traballadores por cooperativa. O emprego cooperativo directo representa pois o 0,96% dos 1.106.200 ocupados galegos contabilizados na ltima Enquisa de Poboacin Activa (INE, 2003). Non obstante a anterior proporcin, por baixa, non fai xustiza ao impacto real do cooperativismo no emprego, en tanto que para medir este ltimo sera preciso termos en conta, ademais dos empregos xerados directamente no interior das empresas, o emprego inducido, entendido como o emprego xerado/mantido naquelas empresas e actividades que teen unha gran dependencia funcional para a sa supervivencia das actividades ou servizos cooperativos (V. gr: os traballadores autnomos do mundo agrario, os transportes ou o comercio); igualmente debera inclurse no computo o emprego indirecto xerado/mantido en empresas auxiliares ou dependentes da demanda e oferta cooperativa. Ao respecto, como se desprende da anlise polo mido efectuada no captulo XII, temos estimado o efecto conxunto das cooperativas no emprego, inclundo o sinalado anteriormente, que alcanzara as 22.433 persoas, o 2,02% dos ocupados.
18 A cifra estimada superior aos 8.976 traballadores contabilizados, no segundo trimestre do 2003, polo Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais a partir dos datos de cotizacion a Seguridade Social. (MTAS, 2003).
Por outra banda, en relacin co conxunto do emprego das cooperativas espaolas o peso dos empregos directos xerados nas galegas, o 3,57% do total espaol, algo inferior ao peso numrico das segundas no conxunto, o 4,1%, o que obviamente implica unha media de traballadores por cooperativa un pouco mis baixo. (CADRO 6).
CADRO 6: Cooperativas e emprego.

ESPAA 2003 (II Trimestre) Traballadores n de cooperativas Media traballadores por cooperativa 295.740 24.415 12,11 GALICIA 2003 (III Trimestre) 10.714 1.004 10,67 % GALICIA /ESPAA 3,57% 4,1%
Fonte: Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociais (MTAS) e elaboracin propia.
De atendermos distribucin por tamao neste aspecto (GRFICO 12) unha boa parte do emprego cooperativo concntrase en moi pequenas empresas, o 58% das cooperativas teen menos de 10 traballadores e s o 12% superan os 20. Ao respecto, o conxunto das empresas galegas con asalariados presenta unha situacin apreciabelmente mis acentuada en torno s microempresas c das propias cooperativas: o 78% das empresas galegas con asalariados teen entre 1 e 5 traballadores, o 87,2% teen menos de 10, e unicamente o 5,7% pasan dos 20 traballadores. (IGE, 2002).
GRFICO 12: Distribucin das cooperativas por n de traballadores.

45% 40% % de cooperativas 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 0a5 6a9 10 a 20 mis de 20 N de traballadores
41%
30%
17% 12%
No que se refire ao emprego xerado polas distintas clases (GRFICO 13) destaca a lxica importancia das cooperativas de traballo asociado, pola sa natureza directamente concibidas e orixinadas para a creacin ou mantemento do emprego, e resalta o importante peso relativo do emprego nas cooperativas agrarias, debido quizais, como veremos con amplitude nos captulos correspondentes, ao maior tamao medio destas ltimas e influencia dentro deste grupo dalgunhas grandes cooperativas moi relevantes dentro da industria agroalimentaria.
GRFICO 13: % sobre o total de traballadores por clase de cooperativas.

50,0% % sobre o total traballadores 45,0% 40,0% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% TA CA E S+T Mar Crdito Clase de cooperativa EC CU SG 7,4% 4,3% 2,6% 0,8% 1,4% 0,3% 0,4% 44,2% 38,3%
Por ltimo na distribucin por sexos do emprego nas cooperativas (GRFICO 14) aprciase unha presenza da muller un pouco mis baixa que a que se correspondera polo seu peso na composicin social: representan o 43% dos traballadores e o 46% dos socios, unha presenza similar ao peso dos activos femininos no conxunto da poboacin activa galega, onde significan, como temos visto, o 42,6% dos activos totais. (EPA, 2003). Con independencia, como veremos no captulo correspondente, do importante peso do traballo feminino nas cooperativas mis xeradoras de emprego, as de traballo asociado. O volume de facturacin, como indicador do tamao econmico das cooperativas, foinos proporcionado polo 83% das empresas entrevistadas, un nmero certamente significativo e que permite realizar estimacins para o conxunto (GRFICO 15). Pode observarse a heteroxeneidade do colectivo, fortemente concentrado en torno a dous extremos: o das cooperativas cunha media inferior aos 150.000 euros, o 28%, e no extremo superior o 42% das empresas que facturan mis de 600.000 euros. A facturacin media por cooperativa, mis de 6,5 millns de euros, debe tomarse con cautela debido gran desviacin tpica respecto do valor nunha boa parte das empresas. De eliminarmos os datos mis
extremos, que introducen os nesgos mis significativos19 a facturacin media nas cooperativas restantes redcese a 2,34 millns de euros. Igualmente, de realizarmos o mesmo procedemento para estimar o volume de facturacin total do cooperativismo galego obtense dous valores extremos: mis de 6.500 millns de euros na hiptese mis forte e 2.300 na hiptese mis depurada.
GRFICO 14: Distribucin por sexos do emprego nas cooperativas.
Mulleres
43% 57%
Homes
Igualmente, a concentracin dos casos extremos en cooperativas pertencentes a unha das clases impide unha comparacin xeral sobre a proporcin na contribucin facturacin cooperativa galega de cada unha das diferentes clases, con independencia das anlises mis matizadas que se realizarn nos captulos correspondentes. Ao respecto, e non obstante, os datos das das clases de cooperativas con mis presenza, as agrarias e as de traballo asociado, son dabondo reveladores: a facturacin media das primeiras multiplica por 18 a das segundas. Por outra parte, hora de facer unha valoracin global sobre a achega en termos de valor do movemento cooperativo ao conxunto da economa cmpre ter en conta que as cooperativas pola sa especial configuracin, e a diferenza doutras empresas, teen obxectivos adicionais maximizacin do valor xerado na propia empresa. As, distnguense varios tipos de cooperativas onde a finalidade esencial, non incompatbel coa anterior, a maximizacin do valor nos proxectos empresariais dos socios o que, nos casos lmite, provoca a existencia de cooperativas que poden cumprir satisfactoriamente cos seus obxectivos, mesmo sen obter un valor engadido estimbel, sempre que acheguen melloras nos prezos dos produtos, abastecementos ou servizos aos socios. Son cooperativas que, ademais da sa contribucin noutros mbitos, estn centradas en actividades de intermediacin, son esenciais para facilitar a
19 Na nosa mostra os datos de duas grandes empresas de intermediacin, do sector mitcola e do farmacutico, que concentran entre as das o 65% da facturacin total introducen importantes nesgos.
integracin mercantil das actividades dos socios e, xa que logo, contriben decisivamente ao mantemento das actividades deles.
GRFICO 15: % de cooperativas por intervalos de facturacin. Ano 2001.
>600 mil < 150 mil 28% 42%
18% 12% 300-600 mil

150-300 mil
Por tanto o socio en moitas cooperativas defnese con base sa participacin como provedor dela ou como demandante de produtos ou servizos dela e en funcin da sa individual rendibilidade econmica como partcipe da empresa (Garca Gutirrez, 2002). Ademais para a contabilizacin dos resultados formais, tendo en conta a fonte de datos utilizada, inflen nas cooperativas decisins sobre a poltica de retribucin dos socios va prezos pagados polos produtos que entregan ou va abaratamento dos percibidos polos produtos ou servizos subministrados, ou diversas opcins sobre a retribucin va salarios ou mediante reparto de beneficios, infludas todas elas por condicionantes non s sociais senn tamn fiscais ou derivados da existencia de fondos obrigatorios, que modifican os resultados finais. Por conseguinte, a contribucin real das cooperativas creacin de valor na economa galega deber estimarse a partir da utilizacin de parmetros mis adecuados para cada clase, o que se realizar en captulos posteriores. Non obstante, e con esas salvidades, a partir dos resultados de explotacin das cooperativas entrevistadas na nosa mostra pdese estimar en 362,1 millns de euros o valor engadido bruto total das cooperativas galegas, o que significa o 1,1% dos 32.240 millns de euros do valor engadido bruto galego, unha cifra superior proporcin de ocupados nas cooperativas sobre o total galego que de 0,96%.(IGE, 2002). En termos comparados o cooperativismo galego achega o 4,55% dos 7.158,8 millns de euros de VEB do cooperativismo espaol, unha proporcin superior ao que representan tanto no emprego como temos visto son o 3,57% do conxunto espaol como no nmero de empresas, que alcanzan o 4,1% do total (CIRIEC, 2002).
GRFICO 16: % de cooperativas por intervalos de VEB. Ano 2001.
>300.000 24% 19%
<30.000
4% 13% 40%
30.000-60.000
60.000-100.000
100.000-300.000
En termos de distribucin das cooperativas por volume de valor engadido xerado (GRFICO 16) os datos reflicten, unha vez mis, a diversidade de empresas existentes no movemento: certa concentracin nos intervalos de tamao intermedio, o 40% con valor engadido entre 100.000 e 300.000 euros, e proporcins significativas, en torno ao 20%, tanto nas mis grandes, con mis de 300.000, como nas mis pequenas, cun valor engadido dez veces inferior s anteriores.
GRFICO 17: Peso das distintas clases de cooperativas no VEB total. Ano 2001.
EC 0% E 14% V M 1% 2%
TA
20% 63% CA
Por ltimo, respecto ao peso das distintas clases no VEB total das cooperativas (GRFICO 17) destacan os dous tipos de cooperativas mis numerosas: en primeiro termo as cooperativas agrarias, que mis que triplican o VEB das cooperativas de traballo asociado, as segundas en importancia, a pesar de que, como temos visto, numericamente aquelas representan a metade destas. O dato tamn contrasta cos existentes para o conxunto espaol, onde as cooperativas agrarias representan, no ano 2000, unicamente o 14% do valor engadido cooperativo, mentres que as cooperativas de traballo asociado significan o 63% do total (CIRIEC, 2002).
Parte segunda
Anlise das distintas clases de cooperativas
Captulo III:
Cooperativas agrarias
1.- Panormica xeral

1.1.- Orixe e evolucin do cooperativismo agrario No medio rural galego hai multitude de actividades agrarias tradicionais onde os traballos se desenvolven mediante unha actuacin colectiva da comunidade rural polo sistema de axuda mutua. Hoxe, nos inicios do sculo XXI, e onte, dende remotos tempos pasados, xorde a resposta cooperativa, colectiva e comunitaria s dificultades da actividade e da vida no medio rural. A Lei de asociacin de 1887 provoca a formacin das primeiras sociedades agrarias en Galicia. As influencias modernizadoras europeas, as influencias dos emigrantes e a influencia da Lei de sindicatos agrarios de 1906 inspirada na Doutrina Social da Igrexa foron o xerme dun incipiente movemento cooperativo no medio rural de Galicia, e foi o Matadoiro Cooperativo de Porrio unha das sas grandes accins impulsoras. En 1931 publcase a primeira lei de cooperativas coincidindo co perodo democrtico da II Repblica. A Guerra Civil supuxo unha paralizacin e un freo para o movemento cooperativo. Xa no rxime do xeneral Franco publicouse en 1942 a Lei de cooperativas que consagraba a tutela dos rganos reitores por diferentes rganos polticos do Movimiento Nacional. Esta norma foi desenvolvida polo Regulamento de 1971 que reduce a tutela poltica das cooperativas polo Estado. Segundo datos do Rexistro de Cooperativas da Xunta de Galicia, anda subsisten bastantes cooperativas agrarias constitudas durante este perodo poltico de Espaa. Entre 1940-1950 chegronse a crear 240 cooperativas agrarias en Galicia. A posta en marcha da Lei de cooperativas de 1942, xunto coa integracin das cooperativas no movemento poltico do Rxime, deu un forte pulo creacin dunhas cooperativas privilexiadas no abastecemento de materias primas, sempre escasas nas condicins autrquicas da poca, e discriminadas positivamente por unha admi-
Anlise das distintas clases de cooperativas [67]
nistracin fortemente intervencionista na actividade econmica e, en particular, na actividade agraria. A maiora teen unha dimensin parroquial, serven para abastecementos das explotacin dos agricultores socios, e a capacidade de xestin empresarial mnima. Tras o esmorecemento e perda de actividade da maiora destas sociedades creadas nas dcadas dos corenta, cincuenta e sesenta e diante dos novos desafos que supn o acelerado proceso de integracin mercantil das explotacins agrarias e a apertura competencia que implica a incorporacin Unin Europea, xorde a nova resposta duns agricultores que senten a necesidade de agruprense en cooperativas xa decididamente orientadas cara aos mercados. Os anos setenta, oitenta e noventa son anos en que, en comparanza cos outros pases do norte da Unin Europea1, o ritmo de creacin de cooperativas agrarias experimenta un forte incremento. Son tamn os tempos nos que a necesidade de concentracin de cooperativas agrarias se plasma no incremento de cooperativas de segundo grao: o mundo agrario concentra, cunha nica excepcin, todas as existentes en Galicia. Por ltimo nos anos mis recentes a tendencia de creacin de cooperativas da, anda, un novo salto (GRFICO 1).
GRFICO 1: Creacin de cooperativas agrarias por perodos I.

35,00%
% cooperativas constitudas
30,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% 3,33% 6,67% 6,67% 3,33% 23,33% 26,67%
19401950
19511960
19611970
19711980
19811990
19912000
20012002
Perodo de constitucin
A constitucin das novas cooperativas est estreitamente relacionada con importantes fitos do noso agro. A xeito de resumo, podemos afirmar que as cooperativas creadas no perodo 1940-1975 estn moi vinculadas s Irmandades de Labradores, e coa salvidade das Unins Territoriais de Cooperativas do
1 Onde o proceso, nese tempo, de concentracin das cooperativas creadas aos inicios do sculo vinte.
Campo (UTECOs) que xorden nesta poca, teen unha dimensin moi pequena e carcter parroquial, con actividades relacionadas cos abastecementos de sementes e fertilizantes para os agricultores. Pola sa banda as UTECOs realizaban unha tarefa poltica e representativa o mesmo tempo que centralizaban as compras das pequenas cooperativas parroquiais. A finais dos anos sesenta e principios dos setenta, xorden as primeiras centrais leiteiras de carcter cooperativo2 e pense en marcha as adegas cooperativas en Galicia. Nesta poca, COREN independzase da multinacional norteamericana coa que puxera3 en marcha as primeiras granxas avcolas en Ourense. A partir de 1975 e ata os anos 1980, hai un grande impulso do cooperativismo empurrado polas novas demandas para a producin de leite e animado polo Servizo de Extensin Agraria, en moitos casos mediante os chamados planteles. Neste perodo a principal preocupacin era a subministracin de alimentos para o gando das explotacins, o que anima creacin de moitas das actuais cooperativas para a fabricacin de pensos. Tamn, coa aparicin das primeiras crises na comercializacin de leite, e impulsadas por sacerdotes, axentes de extensin agraria e mestres do medio rural, xorden multitude de cooperativas e asociacins gandeiras para aproveitar as vantaxes da negociacin en comn dos prezos pactados coa industria leiteira. Por outra banda, co aproveitamento comercial da uva albaria e coa creacin da Denominacin de Orixe Ras Baixas, xorden nos oitenta as adegas cooperativas mis novas de Galicia, mentres que nestes anos COREN implanta novas actividades e producins entre os seus socios: porcino, coellos, cebo de xatos,... Case a finais dos anos oitenta, comezan a desenvolverse novas actividades de interese econmico para os agricultores, xorden as as cooperativas de horta, de flor, de mel,... As mesmo a finais dos oitenta e principios dos noventa a preocupacin por acadar mis dimensin e maior tamao para dar resposta s esixencias dos mercados determina que moitas das pequenas asociacins de gandeiros tendan a integrrense en cooperativas de leite ou, as mis grandes, a transformrense en cooperativas leiteiras; nacen varias unins de cooperativas de carcter representativo cun importante papel dinamizador; as cooperativas de vio realizan grandes esforzos de investimento en modernizacin das adegas e en promocin comercial, e consoldase a expansin de COREN no mercado peninsular e noutros mercados internacionais. A inicios dos noventa, as cooperativas de leite, asumen a xestin empresarial do leite e case en todos os sectores incianse procesos de concentracin empresarial mediante a creacin de cooperativas de segundo grao. Co pulo da Indicacin Xeogrfica Protexida (IXP) Ternera Gallega, a mediados dos noventa cranse cooperativas de vacn de carne para comercializar reses de gandeiros individuais. Por outra banda, xorden mis cooperativas de horta nos vales mis produtivos de Galicia, e algunhas cooperativas deste sector comezan a acadar certa importancia econmica e social. As crises do sector leiteiro polas limitacins de cotas, a reducin de agricultores activos, anda que non de socios, xunto coa sada das cooperativas do Grupo Lcteo Galego, provoca unha reaccin favo-
2 FEIRACO, co impulso de D. Jess Garca Calvo, LEYMA, COREN. 3 Sendo presidente D. Euloxio Gmez Franqueira.
rbel a fusins de cooperativas que nos inicios do novo sculo van camio de consolidrense coma un proceso necesario para competir nos mercados mis abertos e globais. 1.2.- Situacin actual Segundo datos do Mapa de cooperativas, Galicia conta con 272 cooperativas agrarias activas, o que supn o 6,8% do conxunto das perto de 4000 cooperativas agrarias do Estado contabilizadas pola Confederacin de Cooperativas Agrarias de Espaa. Segundo estimacins do Servizo de Fomento Asociativo da Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural e da Unin de Cooperativas Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias AGACA, estas 272 cooperativas facturan mil douscentos dezaoito millns de euros e, como vimos no captulo anterior, teen 45.050 socios. O 16% das cooperativas agrarias activas na actualidade teen mis de vintecinco anos. Por outra banda, o 71% das cooperativas agrarias activas non superan os quince anos de vida, o que amosa a importancia destes ltimos anos na creacin de cooperativas. Se ben, algunhas das ltimas creacins de cooperativas son resultado dun proceso previo de disolucin doutras anteriores, polo que o equipo de xestin e a experiencia cooperativa dos socios xa non tan nova (GRFICO 2).
GRFICO 2: Constitucin de cooperativas agrarias activas por perodos II.

40% 35%
% de cooperativas activas constituidas
30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1942-1959 1960-1977 1978-1986 1987-1997 1998xuo 2003 7% 9% 13% 38% 33%
Perodos
1.3.- Distribucin territorial Galicia conta na actualidade con cooperativas agrarias activas espalladas por todo o seu territorio. As cooperativas agrarias teen unha gran presenza nos concellos do medio rural galego, anda que pola dimensin acadada moitas sitan a sede social nas capitais de provincia.
En termos de distribucin provincial destacan as provincias de Lugo e A Corua, que concentran mis dos 2/3 das cooperativas activas, cunha maior presenza numrica na primeira: o 35,66% do total fronte ao 31% de A Corua. Ourense e Pontevedra acollen, respectivamente o 15,07% e o 18,01% (GRFICO 3).
GRFICO 3: Nmero de cooperativas agrarias activas por provincias.

Pontevedra A Corua 49 Ourense 41 85
97
Lugo
Se avaliamos a presenza das cooperativas agrarias galegas desde unha perspectiva comarcal (MAPA 1) os datos son concluentes: o maior nmero de sociedades activas sitase naquelas comarcas nas que a agricultura e a gandera teen un peso importante na economa local. Exemplo disto son o nmero de cooperativas activas nas comarcas de Terra Ch ou do Deza. Anda que tamn existen comarcas agrarias con escaso nmero de cooperativas activas que, pola contra, debe ponderarse en funcin do seu amao e da sa dimensin empresarial, xa que na maiora dos casos trtase de cooperativas con elevado nmero de socios.4 No tocante presenza nos concellos evidnciase a importancia das cooperativas en canto redes organizativas de moi significativo valor social: hai cooperativas domiciliadas en 120 concellos, practicamente en todos os concellos do medio rural de Galicia. Destaca o elevado nmero de cooperativas do concello de Laln (11) e case o mesmo nmero no concello de Silleda (10), o que nos d unha idea da gran fragmentacin empresarial das cooperativas en determinadas comarcas, dado que non se coecen volumes de facturacin destacbeis destas mesmas cooperativas. Pola contra, o alto nmero de cooperativas con sede en Ourense est estreitamente relacionado co Grupo COREN de elevada dimensin empresarial e social (MAPA 2).
4 A ttulo de exemplo pode destacarse a comarca de Xallas, moi agraria, onde s existen tres cooperativas, pero unha delas con socios activos en varias comarcas galegas.
MAPA 1: Distribucin das cooperativas agrarias por comarcas. Nmero de cooperativas.
Ferrol (16) Eume (10) Bergantios (5) Terra de Soneira (0) Xallas Fisterra (3) (1) A Barcala (1) A Corua (6) Betanzos (15)
A Maria Ortegal Occidental (2) (1) A Maria Central A Maria Oriental (0) (8) Terra Ch (29) Meira (4) A Fonsagrada (4)
Ordes (13) Terra de Melide (1) A Ulloa (3)
Lugo (20)
Arza Santiago (5) (8) Muros Noia (0) O Sar (0) (0) Tabeirs-Terra Deza Barbanza (27) Caldas de Montes (0) (5) (3)
Sarria (12)
Os Ancares (6)
Chantada (6) Terra de Lemos (3) Quiroga O Salns O Caballio (0) (3) Pontevedra (1) (1) Ourense Terra de Caldelas Valdeorras (3) (13) O Riveiro O Morrazo (4) Terra de Trives (5) (1) (0) Allariz-Maceda A Paradanta Vigo (2) O Condado (0) (1) Terra de Celanova (5) Viana (2) (1) A Limia O Baixo Mio (4) Vern (3) (5) Baixa Limia (1)
Fonte: Elaboracin propia
MAPA 2: Distribucin das cooperativas agrarias activas por concellos.
Cedeira Valdovio Ferrol
Ortigueira
Meira Cospeito Laracha Aranga Guitiriz Castro Coristanco Cerceda Begonte de Rei Pol Curtis Fonsagrada, A Ordes Mesa Outeiro Tordoia Santa de Rei Baleira Muxa Friol Frades Comba Val do Boimorto Castroverde Trazo Lugo Oroso Dubra Navia Melide Palas Mazaricos Santiago de de Suarna Corgo, O Pino, OArza Baralla de Rei Compostela Negreira Becerre Ames Boqueixn Touro Monterroso Pramo, O Cervantes Portomarn Sarria Triacastela Antas Vedra de Ulla Samos Paradela Valga Estrada, A Silleda Laln RodeiroTaboada Incio, O Saviao, O Cuntis Chantada Forcarei Dozn Portas Monforte Irixo, O Cambados de Lemos Rubi Peroxa, A Ra, A Barco de Castro Ponte-Caldelas Cenlle Ourense Caldelas Larouco Valdeorras, O Ribadavia Ton Montederramo Cangas Maceda Arnoia Ponteareas Vigo Celanova Neves, As Vilar Salvaterra de Santos Castrelo de Mio Xinzo do Val Gudia, A de Limia Ris Calvos Rosal, O Vern de Randn Lobios N Cooperativas por Concello 0 1 (56) 2 (31) 3 (13) 4 (9) 5 (4) 6 (2) 7 (1) 8 (1) 10 (1) 11 (2) Ombra
Ponteceso
Ourol Narn San Sadurnio Capela, A Muras Fene Pontes de Garca Rodrguez, As Corua, A Vilarmaior Xermade Monfero Vilalba Arteixo Paderne
Ribadeo Trabada
Pastoriza, A
Non obstante, os datos da domiciliacin non reflicten a presenza real das cooperativas no territorio, na medida en que o mbito de actuacin de moitas soborda os lmites municipais. Ao respecto, os datos da mostra semellan altamente significativos: o 60% das cooperativas teen socios en mis de 5 concellos bastantes superan a comarca e mesmo algunha ten socios noutras comunidades autnomas polo que podemos conclur que son escasos os concellos de Galicia onde non opere algunha cooperativa agraria (GRFICO 4).
GRFICO 4: mbito de actuacin das cooperativas agrarias.

33%
Porcentaxe de cooperativas
35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 3% 3% 3% 10% 10% 17% 10% 10%
llo
llo
llo
llo
llo
llo
llo
llo
ce
ce
ce
ce
ce
ce
ce
ce
on
on
on
on
on
on
on
on
2c
3c
4c
5c
6c
7c
8c
9c
N concellos con presencia de socios
Adicionalmente, referidas a unha mostra de cooperativas agrarias utilizadas no Informe Anual de Agaca, o 34% das cooperativas son a primeira empresa no concello onde estn situadas, e o 47% son a primeira ou a segunda (AGACA, 2003), o que demostra a grande importancia empresarial das cooperativas agrarias no medio rural.
2.- Actividades econmicas en relacin co contorno

O cooperativismo agrario foi e segue sendo un factor fundamental na vertebracin do sector agroalimentario e do desenvolvemento rural, tanto no mbito territorial, como no social e econmico. A sa fortaleza reside na sa capacidade para converterse en vector de cohesin social e econmica actuando en beneficio dos seus socios (agricultores e gandeiros) e indirectamente dos seus empregados, xerando emprego de calidade directo e indirecto, e mellorando a calidade de vida da poboacin e en resorte de defensa e adaptacin aos cambios no sector agrario e no contorno xeral.
>
9c
on
ce
llo
En termos xerais o sistema agroalimentario est composto por complexos sistemas econmicos que interrelacionan a produtores, industria transformadora, comercializadores e consumidores finais. As posibilidades de confrontarse con xito a esta estrutura medran para aqueles produtores que, organizados nun proxecto colectivo, participan activamente na cooperativa, como socios, clientes e provedores, e deciden directamente o funcionamento da sa empresa. Para abordar o reto do afianzamento da cooperativa dentro desa rede, o cooperativismo agrario conta con especificidades intrnsecas e vantaxes que se poderan resumir en catro grandes lias: En primeiro lugar, as cooperativas manteen unha posicin estratxica dentro da cadea agroalimentaria (mercado). Actan como ponte entre a producin e a industria e o comercio, fomentando que agricultores e gandeiros participen na transformacin e comercializacin. As mesmo, as cooperativas son operadores do mercado especialmente ben posicionados para facer un seguimento total aos produtos e cumprir coas esixencias de trazabilidade e seguridade alimentaria. As cooperativas agrarias, na medida en que participan en toda a cadea de elaboracin dos alimentos, poden decidir, coecer e garantir cada un dos procesos aos que foron sometidos antes de chegar ao consumidor. As cooperativas ofrecen a posibilidade de aglutinar os intereses dos produtores aumentando a sa capacidade negociadora. Por un lado, concentrando a oferta as cooperativas melloran as condicins de acceso ao mercado evitando que os agricultores e gandeiros queden relegados a simples subministradores de materias primas, ante unha demanda cada vez mis unida. Por outra parte, a prestacin de servizos e a demanda concentrada de inputs pola cooperativa contn os prezos, beneficiando aos seus socios e ao resto de agricultores. En suma, contriben estabilidade e regulacin dos mercados, o que as converte no principal elemento de concentracin da producin agraria, e xogan un papel determinante na configuracin dos prezos percibidos e pagados aos agricultores socios e non socios. E, por ltimo, de salientar a grande importancia que as cooperativas teen na introducin de prcticas agronmicas modernas. O importante labor de asesora tcnica, a capacidade de afrontar novos investimentos e disminur os seus riscos ao asumilos colectivamente, e o propio efecto de espello que ten a cooperativa para co seu contorno, son factores destacbeis neste eido. A evolucin e crecemento do cooperativismo agrario, tanto no seu nmero de asociados coma na sa cifra de negocio desenvolveuse, case paralelamente, ao propio proceso de transformacin e de modernizacin da agricultura e gandera galega. A resposta cooperativa evolucin dos sectores agrogandeiros resultou ser e segue sendo un factor imprescindbel de equilibrio e de transparencia dos mercados. Achegou activos significativos para un mellor funcionamento do sistema econmico no seu conxunto que se poden resumir en dous mbitos:
a) no da producin, coa mellora e abaratamento das condicins de producin para os seus asociados a travs da xestin en comn de factores de producin, da incorporacin de avances tcnicos; coa diversificacin das producins e coa introducin de estndares de calidade e normalizacin5. b) no do crecemento e estabilidade do consumo e no funcionamento do mercado de bens e servizos agrarios, introducindo un cambio cualitativo importante na correlacin de forza de negociacin; coa eliminacin de canles intermedias na comercializacin; co desenvolvemento de mecanismos de defensa fronte volatilidade de prezos; coa clarificacin do mercado que se produce a partir da mellora do proceso de formacin dos prezos e, en suma, creando mecanismos mis transparentes e xustos para o achegamento conseguinte entre a producin e o consumidor ou utilizador de materias primas. 2.1.- Anlise sectorial O cooperativismo agrario est presente na prctica totalidade dos subsectores agrogandeiros, se ben con notbeis diferenzas en canto sa importancia econmica e ao seu grao de desenvolvemento. Para podermos realizar unha anlise mis operativa distinguimos oito sectores, definidos en funcin das actividades e/ou produtos principais cos que operan, anda asumindo a existencia de moitas cooperativas que desenvolven actividades en varios sectores. Como se desprende dos datos (CADRO 1), na gran maiora das cooperativas agrarias activas a principal actividade econmica est relacionada coa producin e comercializacin de leite e todas as operacins conectadas con ela. 2.1.1.- Sector lcteo Este subsector agrupa a mis do cincuenta por cento (52%) das cooperativa agrarias de Galicia, das cales mis do 90% desenvolven esta actividade compartida con outras da cooperativa, a maiora de abastecementos e servizos producin (mellora da calidade, sanidade animal, veterinarios, agronmicos, etc.). Caracterzanse por comercializar o leite dos socios, algunhas simplemente negociando todos os gandeiros conxuntamente coa industria lctea, e o 22%6 operando ademais como primeiras compradoras autorizados; xestionando a recollida, a tipificacin e o pagamento do leite; unhas poucas actan como transformadoras e comercializadoras.
5 Nos que foi vangarda do mercado, loitando con frecuencia coa competencia desleal que significou a falta de control do cumprimento de ditas normas de comercializacin. 6 AGACA, segundo datos das cooperativas.
Non se dispn de datos exactos sobre o volume de leite que negocian coas industrias transformadoras as cooperativas non primeiro compradoras (estmase un volume ao redor do 20%7). En troques, para as cooperativas primeiro compradoras, tense estimado que asocian o 19% dos gandeiros galegos, o que supn o 39% da cota de leite de Galicia. En conxunto as cooperativas controlan o 59% do leite producido en Galicia (Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural, 2003).
CADRO 1: Distribucin sectorial das cooperativas agrarias

SECTOR Leite Abastecementos e servizos Servizo de maquinaria Horta, flor e froitos Vacn de carne, ovino e caprino Producins intensivas Vio Outros TOTAL
N COOP. 142 25 22 20 16 15 12 20 272
Non obstante, en relacin transformacin e comercializacin do leite o peso das cooperativas transformadoras descende ata unha estimacin do 12%8, sendo Feiraco a nica central leiteira cooperativa de certo peso no sector. Existen varias cooperativas que estn a transformar leite en queixo que van camio de acadar bos niveis de transformacin9. Pero ademais do seu papel intermediario na venda de leite, a gran maiora das cooperativas do sector presta servizos e mantn un elevado nmero de actividades cos gandeiros socios, de gran transcendencia para a viabilidade futura das explotacins profesionais no sector. E as, dos datos da mostra desprndese que o 100% das entidades dispoen dunha tenda agraria a travs da cal poen disposicin dos socios unha ampla gama de produtos: adubos, sementes, fitosanitarios, zoosanitarios, etc.; o 100% contan con diversos servizos veterinarios: sanidade animal, reproducin, clnica, inseminacin, cirurxa, podoloxa, etc.10; preto do 62% elaboran e producen os pensos e mesturas empregados na alimentacin do gando das explotacins, poendo ademais sa disposicin un servizo tcnico de alimentacin do gando; un 21% prestan servizos de maquinaria e substitucin, contribundo con isto mellora da renda e da calidade de vida dos seus socios; e, por ltimo, o 14% desenvolven todas as actividades e servizos enumerados.
7 Ibid. 8 Ibid. 9 Principalmente La Arzuana, Hoxe e Arquega.
Adicionalmente, algunhas cooperativas tratan de actuar contra a reducida superficie das explotacins mediante unhas seccins de cultivo de forraxes. E estn a participar na xestin e explotacin directa das terras de agricultores que cesaron na actividade, o que abre un novo camio fundamental de ordenacin do sector. Por outra banda, as cooperativas da mostra, trece delas primeiro compradoras, comercializan 179.440.460 kg de cota de leite, cunha media por cooperativa de 14.953.372 kg, que producen en 1.745 explotacins cunha media por explotacin de 102.831 kg de cota, moi superior media das explotacins de leite galegas. Con estes datos, podemos afirmar que os socios tipos dunha cooperativa de leite son gandeiros con explotacins modernizadas e profesionalizados anda que de tipo familiar. Neste intre, varias cooperativas de leite estn a axudar a mercar cota lctea aos socios mediante o financiamento de prstamos. A facturacin acada os 89,88 millns de euros, cunha media por cooperativa de 6,91 millns de euros, o que xera un emprego directo e estbel de 205 postos de traballo. 2.1.2.- Vacn de carne Neste subsector estn agrupadas o 6% das cooperativas agrarias de Galicia, compartindo no 100% delas esta actividade con outras da cooperativa, a maiora de abastecementos e servizos. Estas cooperativas maioritariamente comercializan conxuntamente os xatos cebados aos matadoiros, algunhas as vacas de desvelle, e outras tamn comercializan os xatos de recra. Na maiora dos casos a comercializacin dos xatos de recra feito mediante o sistema de poxa da Lonxa Agropecuaria de Silleda. No subsector de vacn de carne, e no apartado de cebadeiros, COREN representa o 40% do total de xatos cebados e comercializados pola marca IXP Ternera Gallega, Proterga representa un 10%, e Carnes de Laln outro 10%. No seu conxunto, as cooperativas supoen un 60% do xatos de cebadeiros acollidos IXP Ternera Gallega. En relacin aos xatos cebados de xeito tradicional, Artesns Gandeiros supn o 20% dos xatos marcados, Feiraco o 6%, Proalmo o 2%, Gandeiros da Chaira o 2% e o resto de cooperativas ata un 5% mis. No seu conxunto, as cooperativas teen un peso ao redor do 50% dos xatos comercializados pola maior denominacin de carne de Espaa, a IXP Ternera Gallega11. As cooperativas tamn comercializan vacas de desvelle e xatos para recra, intentando dar un servizo completo a todos os socios. Nalgn caso, a cooperativa a encargada de abastecer s explotacins dos socios con xatos para o cebo comprados no mercado12.
10 Se consideramos os datos do conxunto de cooperativas do subsector, descende ao 50% do total a proporcin das que prestan servizos tcnicos aos socios (Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural, 2003). 11 Datos facilitados pola I.X.P. Ternera Gallega. 12 Caso de COREN.
As perspectivas de mellora e incremento de actividade neste sector son elevadas, as estn a crear unidade para cebar os xatos dos socios conxuntamente13, e outras actividades complementarias dentro deste sector. O seu peso inferior no mercado de xatos que non est acollido IXP Ternera Gallega, que na sa maiora son xatos mercados directamente polos carniceiros e outros intermediarios do sector da carne. Coa excepcin de COREN, a actividade cooperativa neste sector recente, comezou hai menos dunha dcada. Foi a necesidade dos gandeiros de dotar de transparencia e de equidade ao mercado, a que abriu decididamente a porta s cooperativas agrarias. O xito das cooperativas neste sector vn precedido por un importante labor de formacin tcnica da IXP Ternera Gallega, de xeito que os gandeiros abandonaran o sistema de venda de xatos ao chou sen ter en conta a clasificacin de canais establecida legalmente. A adaptacin das cooperativas aos criterios de valoracin das industrias crnicas, permitiu evitar a discriminacin nun mercado ata entn moi infludo polos intermediarios, o que amosa o seu importante papel para a obtencin de mercados transparentes, onde apenas existe a economa somerxida e as transaccins comerciais se fan por criterios coecidos e de acceso a todos. 2.1.3.- Sector de Horta, flor e froitos Nos sectores agrcolas de horta, flor e froitos, tamn teen presenza as cooperativas agrarias. Neste sector son 20 as cooperativas activas (7,35% das cooperativas agraria de Galicia) que desenvolven a sa actividade orientada a apoiar a producin mediante pequenos abastecementos e servizos tcnicos de horta, flor e froitos, xunto coa comercializacin dos produtos dos socios. Neste sector existe unha gran producin agraria para autoconsumo. Nas producins destinadas ao mercado, as cooperativas volven ter un importante peso econmico. Neste senso, en horta e flor, son as maiores empresas do sector comercial en Galicia. Segundo os datos derivados da mostra realizada nas 6 cooperativas agrarias (30% das cooperativas de horta), obteen uns ingresos totais de 5.074.611,94 , a unha media por cooperativa de 845.768,66 . Estas mesmas cooperativas agrupan 471 socios e xeran 31 empregos directos. En base a datos da mostra, e s considerando aquelas producins que saen ao mercado clasificadas, tipificadas e totalmente controladas e normalizadas, estmase que as cooperativas representan o 40%14 na comercializacin de horta e o 85%15 na de flor.
13 Feiraco e Melisanto. 14 AGACA, segundo datos facilitados polas cooperativas. 15 Ibid.
Tal vez, o mis destacbel destes sectores o feito de que son as cooperativas as que agrupan gran maiora dos agricultores que se dedican con profesionalidade ou exclusividade a eles, prestndolle servizos tcnicos de asesoramento e comercializando as sas producins16. Varias cooperativas comercializan kiwis e castaa, anda que a presenza no sector da maz moi escasa. 2.1.4.- Sector de vio O vio e a vitivinicultura un sector tipicamente cooperativo. En Galicia as cooperativas de vio teen unha gran presenza comercial nos mercados. Neste sector agrpanse doce cooperativas, 4,4% das cooperativas agrarias. Todas teen adegas, ou estn en proceso de construcin, para a transformacin das uvas dos socios e embotellado do vio. As cooperativas comercializan vios en case que todas as denominacins de orixe, sendo a sa presenza moi elevada nas denominacin de Valdeorras, Ribeiro e Ras Baixas. Nestas tres denominacins as cooperativas teen un peso comercial medio superior ao 40%17 dos vios comercializados baixo o seu amparo (mis alto nas D.O Valdeorras e Ribeiro, e mis baixo na D.O Ras Baixas). Ademais varias cooperativas estn a comercializar vios fra da nosa Comunidade Autnoma e incluso de Espaa. Segundo os datos da mostra, as catro cooperativas entrevistadas obteen uns ingresos totais de 21.870.651,78 , a unha media de 5.467.662,95 , que obteen da elaboracin e comercializacin de 79.047 Hl de vio. Estas mesmas cooperativas agrupan 1.618 socios e xeran 79 empregos directos. Outra das facetas importantes a salientar das cooperativas de vio o papel fundamental desenvolvido por elas na reestruturacin varietal e a propia ordenacin de viedos. Probabelmente o sector do vio en Galicia sera moi diferente se as cooperativas non iniciaran os esforzos por reestruturar os viedos valorizando as castes autctonas, experimentando con novos sistema de plantacin e abrindo o mercado nacional e internacional aos vios galegos18. Os sistemas de coexplotacin de viedos van evitar o abandono da producin de uva, a pouco que se apoie s cooperativas nesta importante tarefa de ordenacin dos cultivos. 2.1.5.- Sector de abastecementos Case a totalidade das cooperativas agrarias realiza procesos de abastecemento e a gran maiora servizos ligados aos abastecementos e s producins dos socios. Fundamentalmente son as 25 cooperativas gandeiras activas (leite, vacn de carne e producins intensivas) as que realizan a actividade de abastecemento como actividade principal. Os principais produtos de abastecemento son os pensos para
16 As cooperativas mis destacbeis destes sectores son Hortoflor Dos, Horta de Galicia, Horsal, Agroflor e Frutagal. 17 AGACA, segundo datos facilitados polas cooperativas. 18 Neste intre a cooperativa Vitivincola do Ribeiro puxo en marcha a reordenacin dos viedos do Ribeiro con grandes explotacins formadas entre os socios. A cooperativa Martn Cdax est a poer en marcha unha explotacin de via para a experimentacin e mellora do viedo de Ras Baixas.
a alimentacin animal e os fertilizantes para a producin de forraxes e demais cultivos. Un grupo importante de cooperativas teen fbrica de pensos propia. Os servizos que prestan mis destacbeis son os veterinarios e os agronmicos. En relacin aos abastecementos, as cooperativas destacan na transformacin e comercializacin do penso para consumo animal e na comercializacin de fertilizantes. En relacin fabricacin e comercializacin de pensos, as cooperativas comercializan 101.050 Tm/mes e as empresas privadas 94.708 Tm/mes, dicir as cooperativas supoen mis do 50% do mercado de pensos de Galicia, destacando especialmente Coren (Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural, 2002). En relacin comercializacin de fertilizantes tamn destacbel o peso das cooperativas. As cooperativas galegas suman o 44%19 dos fertilizantes comercializados en Galicia. As cooperativas galegas son lderes a nivel de Estado no abastecemento de inputs especializados na gandera de leite: fo de empacar, plstico de silos, e xabn de limpeza de equipos de muxido, entre outros20. Finalmente, un dos principais problemas que se atopan as cooperativas de abastecemento son as pequenas fraudes de cantidades, calidades, pesos e medidas que periodicamente asoman na subministracin de fertilizantes, pensos, sementes, materiais de limpeza, etc. Combater as pequenas fraudes habituais no medio rural e formar debidamente aos agricultores e gandeiros nas calidades mis axeitadas para as sas producins, axudar a un desenvolvemento racional das cooperativas. 2.1.6.- Maquinaria en comn Consideramos de interese analizar separadamente este grupo de cooperativas polo gran crecemento que estn a ter nestes ltimos anos. O seu obxecto a prestacin de servizos de maquinaria, para a sa utilizacin en comn e conforman cooperativas separadas ou ben, noutros casos, constitense como unha seccin especfica de maquinaria para prestar este servizo no seo de cooperativas lcteas e de abastecementos e servizos. A utilizacin da maquinaria agrcola en rxime asociativo permite aforrar custos nas explotacins agrarias, mellorando os ndices de amortizacin e reducindo o volume de investimento. As mesmo, tamn permite ter mis servizos, adquirindo maquinaria de maiores prestacins e tecnoloxa avanzada, mis segura e con mellores condicins de traballo para os agricultores. En Galicia hai actualmente 45 cooperativas agrarias que teen como obxecto social a explotacin dun parque de maquinaria de forma conxunta por todos os socios, denominadas popularmente cooperativas de utilizacin de maquinaria agrcola ou CUMAS; 43 cooperativas agrarias que prestan o servizo
19 AGACA, segundo datos facilitados polas cooperativas. 20 Sendo CECOOP a central de compras mis representativa do sector.
de maquinaria aos seus socios; e tamn 8 sociedades agrarias de transformacin (SAT) de explotacin de maquinaria en comn. O nmero de cooperativas agrarias con servizo de maquinaria duplicouse no perodo 2000-2003, pero o crecemento mis espectacular estase producindo no caso das cooperativas de utilizacin de maquinaria agrcola ou CUMAS, que se multiplicaron por nove nese mesmo perodo. Este crecemento coincide coa posta en marcha dunha lia de axudas especfica para o fomento do asociacionismo na utilizacin de maquinaria agrcola en Galicia, por parte da Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural (CADRO 2).
CADRO 2: Nmero de entidades asociativas agrarias con servizo de maquinaria e a sa evolucin no perodo 2000-2003.
Entidades Asociativas CUMAS Cooperativas Agrarias SAT de maquinaria Total 2000 5 21 2 28 2001 14 28 4 46 2002 26 34 7 67 2003 45 43 8 96
Fonte: Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural, 2003
Se se fai unha breve anlise por provincias, hai que resaltar que as entidades asociativas que teen maquinaria agrcola abundan mis nas provincias de Lugo, 38, e A Corua, 35, mentres que en Ourense non se ten constancia de ningunha. No caso da provincia da Corua predominan as CUMAS e en Pontevedra destacan as cooperativas agrarias con servizo de maquinaria, mentres que en Lugo a distribucin est mis equilibrada entrambas as das frmulas. Durante o perodo 2000-2003, practicamente a totalidade das entidades asociativas agrarias que teen servizo de maquinaria agrcola solicitaron axudas para sufragar os investimentos en maquinaria posibilitando que aproximadamente 4.500 explotacins agrarias galegas, a maiora delas cualificadas como prioritarias, utilicen a maquinaria en rxime asociativo (Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural, 2002). As 45 CUMAS que existen actualmente en Galicia estn formadas por 438 socios, cunha media de case 10 socios por CUMA, que se benefician nas sas explotacins do uso conxunto do parque de maquinaria. Tamn necesario resaltar que aproximadamente o 95% deses socios son agricultores a ttulo principal (ATP). No caso das 43 cooperativas agrarias que prestan servizos de maquinaria, estmase que o nmero de socios que demandan regularmente este servizo supera os 1.600, e que son mis de 2.200 os que o demandan ocasionalmente.
A utilizacin conxunta dos parques de maquinaria agrcola e a prestacin deste servizo aos agricultores, permite a creacin de novos postos de traballo nas cooperativas: tractoristas, mecnicos, pens de maquinaria, coordinadores, etc. O seu nmero mantn unha tendencia crecente, estimndose actualmente en 140 empregos directos, dos cales 64 corresponden s CUMAS. Hai que sinalar que moitas mquinas son utilizadas directamente polos socios. No caso das CUMAS, practicamente a totalidade dos seus socios son gandeiros, e predomina a orientacin produtiva leiteira. As 45 CUMAS existentes en Galicia teen un capital social ao redor de 350.000 , traballan 12.000 Has, atenden 33.000 cabezas de gando vacn e os seus socios suman cerca de 120 millns de kg de cota leiteira, cunha media de aproximadamente 270.000 kg de cota/explotacin, datos moi significativos da sa potencialidade. As mesmo, a mquina por excelencia na maiora das CUMAS o carro mesturador autopropulsado. En segundo lugar est a adquisicin de maquinaria forraxeira: tractor, segadora, angazo fileirador, autocargador, colleitadoras, etc. Tamn adquiren apeiros e mquinas de uso xeral: arados, grada, estercadora, sulfatadora, etc. Finalmente hai que resaltar a adquisicin de maquinaria para o tratamento de residuos e outros usos medioambientais: cisterna portaxurros, rozadoras, etc. No caso das cooperativas agrarias que prestan o servizo de maquinaria, aproximadamente o 90% delas teen como socios a gandeiros, predominando claramente as explotacins de vacn de leite. A maquinaria agrcola que adquiren similar das CUMAS, coa excepcin do carro mesturador autopropulsado e cun maior predominio da maquinaria forraxeira. As 43 cooperativas con parque de maquinaria teen aproximadamente 8.000 socios, dos cales case a metade utilizan a maquinaria da cooperativa, xa sexa con regularidade ou ocasionalmente. As CUMAS e as cooperativas agrarias estanse posicionando como a principal alternativa para aforrar custos en maquinaria nas explotacins e introducir avances tecnolxicos, as como para mellorar a seguridade e a calidade de vida dos agricultores. En todo caso, as entidades asociativas agrarias debern ser competitivas en canto a custos, xa que no sector debern convivir con empresas privadas que tamn ofertan o servizo de maquinaria. Non cabe a menor dbida que, se a sa dimensin e organizacin son as axeitadas, van ter continuidade a longo prazo. Polo tanto, os estudos econmicos e de viabilidade previos son fundamentais, sen deixarse arrastrar polas tendencias e presins comerciais.
As mesmo, no caso das CUMAS, fundamental que non se constitan s para adquirir unha nica mquina, senn que deben ter como obxectivo dispoer dun parque de maquinaria o suficientemente amplo para atender a maior parte das necesidades de mecanizacin das explotacins dos seus socios. No caso daquelas mquinas e equipos que pola sa dimensin ou avanzada tecnoloxa tean un custo elevado, necesario que se establezan iniciativas de intercooperacin entre varias CUMAS dunha mesma zona e similar orientacin produtiva, que permitan afrontar o investimento e a sa amortizacin racionalmente. Por outra banda, as cooperativas agrarias con servizo de maquinaria necesario que apliquen as amortizacins tcnicas e os custos financeiros s mquinas, equipos e apeiros adquiridos, para poder calcular correctamente o seu custo horario, de forma que non se produza unha desviacin de retornos cooperativos doutras actividades (leite, penso, almacn) con destino maquinaria, co que se evita as agravios econmicos e malestar entre os socios.
CADRO 3: Evolucin do servizo de substitucin no perodo 2000-2003

Servizo de substitucin Cooperativas agrarias Axentes de substitucin 2000 2 2 2001 7 9 2002 9 14 2003 15 22
As mesmo, tanto nas CUMAS como nas cooperativas agrarias, fundamental que existan compromisos econmicos e formais entre os socios beneficiarios que garantan a continuidade da entidade asociativa e do servizo de maquinaria. Estes compromisos deben complementarse con acordos e normas internas que regulen a utilizacin da maquinaria, as como cunha detallada xestin e control do seu uso. O servizo de maquinaria tamn debe carrexar a contratacin de persoal especfico para o seu manexo, a construcin dun almacn e dun taller para o mantemento bsico das mquinas, equipos e apeiros, e incluso o abastecemento de carburantes para o seu uso exclusivo. 2.1.7.- Axentes de substitucin Nos derradeiros anos estase producindo a implantacin progresiva dun novo servizo no sector agrario galego, que se canaliza a travs das cooperativas agrarias. Trtase do servizo de substitucin nas explotacins, que ten como obxectivo principal mellorar a calidade de vida dos agricultores e gandeiros galegos. A figura clave deste servizo o axente de substitucin, traballador que debe ter un bo coecemento prctico da actividade agraria e un alto grao de responsabilidade, xa que vai substitur aos titulares das explotacins, permitindo que estes poidan gozar de tempo libre coas sas familias.
Anda que nos seus inicios este novo servizo tivo un arranque lento e con experiencias erradas, a sa implantacin no perodo 2000-2003 mantn unha tendencia crecente e cada vez est mis consolidado. Actualmente xa son 15 as cooperativas agrarias que prestan o servizo de substitucin aos socios interesados, con 22 postos de traballo creados (CADRO 3). Por termo medio, un axente de substitucin atende no conxunto do ano as explotacins de 12-18 socios, anda que a carga de traballo vara ao longo do ano. Fundamentalmente cobren perodos de vacacins, fins de semana e tamn baixas por enfermidade. As explotacins que mis demandan este servizo son as gandeiras, sobre todo as de vacn de leite. fundamental que as cooperativas, cada vez mis, participen na xestin e na coordinacin da contratacin de man de obra que necesitan os agricultores. Neste terreo, as cooperativas poden dar grandes servizos ao sector. 2.1.8.- Producin intensiva Agrupamos neste sector s cooperativas que non necesitan de moita superficie de terra para desenvolver a actividade, xa que se realiza en instalacins pechadas. Son 15 as cooperativas que teen esta actividade como principal anda que todas teen actividades relacionadas cos abastecementos e servizos. Son producins moi vinculadas co sector crnico, entre as mis destacbeis o porcino, polos, pavos, coellos, ovos, cebo de xatos, e outras de menor importancia21. Neste subsector comercializan a maiora das producins mediante matadoiros propios con algunhas tendas de distribucin propias. De acordo con estimacins de AGACA, neste sector a presenza das cooperativas na comercializacin moi importante: significa o 33% da comercializacin do porcino de Galicia; o 85% da comercializacin dos coellos; o 70% da comercializacin de polos e o 25% dos ovos comercializados. 2.1.9.- Outros sectores As cooperativas cranse para a prestacin de servizos aos agricultores al onde se require a sa presenza e organizacin. Neste senso, agrpanse 20 cooperativas que pertencen a sectores agrarios dispares, ou teen caractersticas salientbeis diferentes aos grupos anteriores. Algunhas destas cooperativas son lderes indiscutbeis da sa actividade22. Tamn estn presentes as cooperativas na comercializacin de produtos ecolxicos trasladando ao mercado estes novos produtos sados do campo.
21 Tanto en Galicia coma en Espaa, a cooperativa mis destacbel neste sector COREN. Por outra banda, COGAL ten unha elevadsima presenza no sector da cunicultura en Galicia e, xunto con outras entidades, contriben a que o peso das cooperativas neste sector sexa importante. 22 Neste senso, COGAPROCA unha cooperativa que est a introducir en Galicia a producin en granxas de caracois, e a nica iniciativa de interese nesta nova producin. A cooperativa Erica Mel unha das principais empresas comercializadoras de mel galego totalmente normalizado e tipificado.
A producin ecolxica de carne23 estase a organizar en torno s cooperativas, e no da de hoxe son estas case as nicas entidades que poden ofrecer este produto ao mercado. Debemos destacar o importantsimo papel que teen para os agricultores socios as cooperativas que dispoen de seccins de crdito, onde destacan varias da comarca de Ferrolterra. En definitiva, en todos os sectores novos estn presentes as cooperativas como coordinadoras da informacin, articulando a organizacin econmica do sector, e fomentando as vas de formacin dos agricultores e gandeiros. 2.1.10.- As sociedades agrarias de transformacin (SATs) 2.1.10.1.- Marco xurdico e caractersticas As sociedades agrarias de transformacin son sociedades civs de finalidade econmico-social, en orde producin, transformacin e comercializacin de produtos agrcolas, gandeiros e forestais, realizacin de melloras no medio rural, promocin e desenvolvemento agrario e prestacin de servizos comns con estes fins. Actualmente, na Comunidade Autnoma de Galicia, o marco xurdico bsico que lle afecta o Real decreto 1776/1981, do 3 de agosto, (BOE n 194, do 14/08/81), do Ministerio de Agricultura, Pesca e Alimentacin, polo que se aproba o estatuto que regula as sociedades agrarias de transformacin; a Orde da Consellera de Agricultura, do 29 de abril de 1988, (DOG n 87, do 09/05/88), sobre tramitacin de sociedades agrarias de transformacin; e a Lei 20/1990, do 19 de decembro, (BOE n 304, do 20/12/90), sobre o rxime fiscal das cooperativas. A sa disposicin adicional primeira establece o rxime fiscal das SAT, anda que no imposto de sociedades non estn protexidas como as cooperativas. As SAT son entidades tipicamente espaolas e de carcter simplemente agrario, que teen os seus antecedentes nos antigos Grupos Sindicais de Colonizacin. Adquiren personalidade xurdica unha vez que son cualificadas e inscritas no Rexistro de Sociedades Agrarias de Transformacin de Galicia. E para a sa constitucin son necesarios un mnimo de 3 socios, que sexan titulares de explotacins ou bens agrarios, ou traballadores do sector, sempre que ningn deles tea mis dun terzo do capital social. Os rganos de goberno son a asemblea xeral, a xunta reitora e o presidente. Salvo para cuestins especficas que se recollan nos estatutos, os acordos tmanse por maiora simple, tendo cada socio un voto. Por uutra banda os beneficios reprtense entre os socios en proporcin ao capital social de cada un deles. A documentacin social, duracin, responsabilidade, obxecto social, mbito xeogrfico, dereitos e obrigas dos socios, capital social, toma de acordos, disolucin, liquidacin, cancelacin e demais cuestins formais que afectan s SAT reglanse nos seus estatutos, de acordo coa normativa vixente.
23 BIOCOOP unha das referencias.
2.1.10.2.- Obxectivos e finalidades das SAT A maiora das SAT existentes en Galicia teen como obxectivo principal a explotacin en comn de terras e gando. Polo tanto, a sa orientacin eminentemente produtiva, anda que parte delas tamn transforman e comercializan os seus produtos. Noutros casos, os motivos polos que se constiten son cuestins de mbito familiar relacionadas co interese por manter unida a explotacin, co que se evita a sa particin entre os herdeiros garantindo a sa continuidade. Tamn se valoran positivamente certas vantaxes, tanto de carcter fiscal como hora de acollerse a determinados plans e lias de axuda establecidos pola Administracin en relacin co sector agrario. Finalmente, hai que resaltar que poden ter outras finalidades, como a prestacin de servizos s explotacins agrarias, a compra de maquinaria para o seu uso en comn, a realizacin de obras para o desenvolvemento e mellora do medio rural ou a explotacin forestal. En resumo, os principais obxectivos das SAT son: explotar en comn os medios de producin; producir e comercializar produtos agrarios; conservar a unidade da explotacin familiar; realizar accins de desenvolvemento rural; e prestar servizos de carcter agrario. 2.1.10.3.- Situacin actual Actualmente hai en Galicia 1.219 SAT constitudas. Estmase que un 30% delas apenas teen actividade. As solicitudes de constitucin creceron nos ltimos anos. No perodo 2000-2003 inscribronse no Rexistro de SAT de Galicia 192 novas entidades, a razn dunha media prxima s 50 por ano. Na sa distribucin xeogrfica a anlise provincial pon de manifesto que na Corua teen a sa sede social o 50% das existentes en Galicia, de seguido est Lugo cun 27%, e finalmente Pontevedra e Ourense cun 13% e 10%, respectivamente. Se consideramos as SAT que se constituron no perodo 2000-2003, hai equilibrio entre Lugo (41%) e A Corua (39%), provincias que destacan claramente con respecto a Pontevedra (11%) e Ourense (9%). Respecto ao conxunto de Espaa, A Corua ocupa o terceiro lugar en nmero de SAT, despois de Valencia e Navarra. No que atinxe sa distribucin por actividades produtivas un 74% teen como actividades principais as producins gandeiras, sobre todo a producin de leite con carcter exclusivo e a producin de leite e carne conxuntamente. A bastante distancia estn as producins agrcolas (horta, flor, viticultura, cereais, pataca, etc.), que suman cerca dun 12%. Finalmente, as SAT con actividades relacionadas co desenvolvemento rural e as SAT de orientacin forestal representan un 6% cada unha. A nivel de Espaa dimine a importancia relativa do nmero de SAT de carcter gandeiro e forestal, e crece a porcentaxe de SAT agrcolas e de desenvolvemento rural (CADRO 4).
CADRO 4: Distribucin das SATs por actividades produtivas.

Actividade produtiva Producin gandeira: leite Producin gandeira: leite e carne Producin gandeira: carne Gandera intensiva Froiteiras-horta-flor-ornamentais Vitivincola Cereais-legumes-tubrculos Forestal Desenvolvemento rural Outras actividades Total
Galicia 30% 32% 4% 8% 5% 4% 3% 6% 6% 2% 100%
As 1.219 SAT que existen actualmente en Galicia estn formadas por 12.610 socios e o seu capital social suma un total de 51 millns de euros. Anda que hai grandes variacins dunhas a outras, a SAT media est formada por 10 socios e ten un capital social de aproximadamente 42.000 euros. En Espaa hai arredor de 12.600 SAT constitudas, que estn formadas por mis de 325.000 socios e teen un capital social prximo aos 730 millns de euros. Galicia representa o 9,67% das SAT espaolas, o 4% dos socios totais e o 7% do capital social. Comparativamente, as SAT galegas son de menor dimensin, sobre todo en canto ao nmero de socios (CADRO 5).
CADRO 5: Nmero de socios e capital social das SAT en Galicia.

Concepto Total Nmero de SAT Nmero de socios Capital social () Capital social ()/socio 1.219 12.610 51.000.000 Galicia Media 10 42.000 4.200
2.1.10.4. Dimensin e importancia econmica Pola sa tipoloxa e dimensin econmica, podemos diferenzar principalmente: SAT titulares de explotacins agrarias, onde os seus socios acostuman ser membros da unidade familiar. Nestes casos, as SAT basanse nunha nica explotacin, que pasa de titular persoa fsica a
titular persoa xurdica, chamndose popularmente SAT familiares. Este tipo de SAT son as que predominan en Galicia, sobre todo no caso das producins gandeiras. SAT titulares de explotacins agrarias resultantes dunha fusin das explotacins dos seus socios. Nestes casos, as SAT estn conformadas pola xuntanza dos bens produtivos de varias explotacins, habitualmente entre 2 e 4. Estas SAT cocense popularmente como SAT comunitarias, e teen bastante similitude coas cooperativas de explotacin comunitaria da terra. A constitucin destas SAT est medrando nos ltimos anos, e no perodo 2000-2003 xa significaron cerca dun 16% do total. SAT de servizos, onde varios socios constiten a SAT como empresa orientada prestacin de servizos e apoio s sas explotacins, ou incluso a terceiros nalgns casos. Destacan os servizos de maquinaria, de substitucin e de apoio tcnico aos agricultores e gandeiros. SAT para a realizacin de actividades e investimentos relacionados co desenvolvemento rural, que poden repercutir en beneficio dunha comunidade de vecios, parroquia ou comarca, en funcin da sa magnitude. SAT agroindustriais, especialmente orientadas transformacin e comercializacin das sas producins. En Galicia existen aproximadamente 65 SAT titulares de industrias agrarias, e destacan as de elaboracin de vios, as leiteiras (queixeras) e as de horta e flor. En todo caso, os dous parmetros mis indicativos da dimensin e importancia econmica das SAT son o elevado nmero de agricultores e gandeiros que nesta comunidade autnoma forman parte destas sociedades (12.610 socios), as como o volume do seu capital social (51 millns de euros), coa particularidade engadida de que a maiora das SAT son titulares de explotacins ben dimensionadas, competitivas e con garantas de continuidade. Noutros casos, as SAT son titulares de proxectos salientbeis polo seu grao de innovacin e/ou diversificacin produtiva. 2.1.10.5.- Perspectivas e posibilidades As sociedades agrarias de transformacin son sociedades civs de finalidade econmica-social, perfectamente orientadas e con capacidade para ofrecer solucins s necesidades que teen as explotacins agrarias e o medio rural galego actualmente. A constitucin de novas SAT vai permitir que moitas explotacins familiares se mantean unidas, o que garante a sa viabilidade e continuidade, as como o mantemento da poboacin ligada ao sector agrario. Por outra banda, a constitucin de SAT de carcter comunitario, procedentes da fusin ou xuntanza de explotacins, vai ser fundamental nos vindeiros anos para axudar ao reordenamento dos subsectores produtivos agrarios, para lograr o redimensionamento de determinadas explotacins de dimensin limi-
tada, e, sobre todo, para mellorar a calidade de vida dos agricultores e gandeiros galegos, xa que permiten un uso mis racional dos bens produtivos e da man de obra dispoible, o que xera tempo libre. As mesmo, as SAT de servizos e para o desenvolvemento rural permiten aforrar custos e levar a cabo proxectos que van repercutir nas explotacins e no mantemento do medio, de acordo coa normativa comunitaria, que vn apostando nos ltimos anos pola diversificacin produtiva, a fixacin da poboacin no medio rural e a conservacin do medio ambiente. Finalmente, preciso resaltar que as SAT, como empresas con personalidade xurdica, son unha boa solucin para liderar iniciativas orientadas transformacin e comercializacin das producins agropecuarias, pechando as o ciclo econmico, co incremento de valor engadido que significara para o sector agrario galego.
3.- Os socios
Os socios son a razn de ser das cooperativas, principio e fin da entidade, onde xogan un papel determinante: ostentan o poder na sociedade pero tamn son, ao tempo, os seus provedores e/ou os seus clientes, determinando completamente a sa actividade empresarial. Por isto, a ampliacin da base social un obxectivo bsico para prestar mis e mellores servizos: a capacidade empresarial depende do nmero de agricultores agrupados e da diversidade e extensin das sas actividades. Nese sentido o fomento da incorporacin de socios novos s cooperativas agrarias ten carcter estratxico A continuacin analizaremos os socios en base mostra das 30 cooperativas agrarias. Agrupamos as cooperativas polos sectores anteriormente definidos, se ben o sector de gandera agrupa s cooperativas do sector lcteo e de producins intensivas anteriormente separados. 3.1.- Nmero de socios Segundo estimacins realizadas no captulo anterior, existen 45.050 socios de cooperativas agrarias cunha media de socios de 165,62. En relacin coas cooperativas da nosa mostra, dispoen de 9.397 socios, e a media de socios de 313,23. Na distribucin por tamaos o 33% das cooperativas da mostra teen mis de 300 socios, e o 70% teen mis de 120 socios (CADRO 6).
CADRO 6: Tamao das cooperativas por nmero de socios.

Socios <=45 socios 46-120 socios 121-300 socios >300 socios
% cooperativas 16,67% 13,33% 33,33% 36,67%
Por actividades as maiores son as cooperativas que acometen actividades industriais de transformacin, necesitadas dun tamao mnimo-crtico para acometer e rendibilizar os investimentos: as que dispoen de fbrica de pensos (515 socios) e as cooperativas de vio (404 socios), son as de horta as que dispoen dun nmero de socios inferior (78 socios) (CADRO 7).
CADRO 7: Nmero medio de socios segundo sectores de actividade.

Sector Fbrica de penso Gandera Horta Vio Total
N de socios 515,67 140,00 78,50 404,50 313,23
3.2.- Clases de socios A Lei 5/1998 de cooperativas de Galicia configurou novas clases de socios: socio ordinario, socio a proba, socio colaborador e socio excedente. Nas adaptacins estatutarias estanse a introducir estas novas figuras, de xeito que xa se reflicten nas enquisas s trinta cooperativas avaliadas. Os socios a proba e os socios colaboradores son as novas clases mis implantadas. Non obstante, preocupa a escasa utilizacin da figura de socio excedente, cando na realidade existen numerosos socios que apenas realizan actividade econmica na cooperativa. significativo o feito de que moitos socios que chegan idade de xubilacin e cesan na actividade, desexan continuar na sociedade con plenitude de dereitos (CADRO 8). Outra das novas caractersticas das cooperativas agrarias a cada vez maior presenza de socios que non son persoa fsica senn xurdica. Na medida en que as explotacins agrarias necesitan maior dimensin para competiren no mercado, os agricultores e gandeiros tenden a constitur sociedades e unir as explotacins individuais. Estas explotacins mis dimensionadas xeran unha nova problemtica que as cooperativas agrarias deben abordar: 1. Problemtica competitiva: esixe un novo esforzo competitivo s cooperativas para prestar servizos estas grandes explotacins. A cooperativa vese na obriga de avanzar ao ritmo dos socios de cabeza para non perder o tren da competitividade o mesmo que debe atender aos resto dos socios. Os socios mis avanzados non poden esperar polos demais. Os socios mis atrasados teen que posibilitar que a cooperativa preste novos servizos e atenda aos socios mis avanzados. Isto xera a necesidade de tratamentos diferenzados dos socios en funcins de volumes e necesidades, equiparando a resposta da cooperativa s tendencias do mercado e do contorno. A cooperativa est obrigada a poer en marcha sistemas econmicos de solidariedade de xeito que todos os socios se vexan beneficiados pese sa heteroxeneidade e s necesidades diferentes.
2. Problemtica fiscal: a perda de proteccin fiscal das cooperativas cando tean socios persoa xurdica que son sociedade mercantil. Esta perda da proteccin fiscal afecta aos demais socios da entidade. Este problema debe ser abordado para solucionar o atranco das cooperativas no apoio das explotacins competitivas do futuro. 3. Problemtica social: a posibilidade de contemplar o voto ponderado non abordado por moitas cooperativas agrarias pola posibilidade de xerar no seo social da entidade un enfrontamento social entre grandes e pequenos ou entre os mis desenvolvidos e os menos desenvolvidos. O medo a que xurda esta divisin social paralizou maiora das cooperativas agrarias a introducir o voto ponderado que permite a Lei 5/1998 de cooperativas de Galicia.
CADRO 8: Tipoloxa dos socios nas cooperativas.

Tipoloxa dos socios Socio ordinario Socio a proba Socio excedente Socio colaborador Total
Fonte: Elaboracin da cooperativa.
9.275 10 1 111 9.397 Con socios persoas xurdicas Con socios a proba Con socios colaboradores
% de cooperativas 66,33% 13,33% 6,66%
3.3.- Idade dos socios O 45,58% dos socios das cooperativas teen unha idade comprendida entre 40-55 anos (GRFICO 6). A idade dos socios das cooperativas corresponde cunha poboacin activa agraria con idades elevadas. As cooperativas non se libran do avellentamento xeral da poboacin agraria, e se non se logra un rexuvenecemento nas bases sociais, volta de poucos anos poden verse cuns socios con idades avanzadas ou cunha forte reducin deles. Non obstante, en moitas cooperativas con gran nmero de socios de elevada idade, ou con idade laboral avanzada (maiores de 55 anos) non se corresponde con socios activos, dicir, con plena actividade agropecuaria. moi habitual que os agricultores e gandeiros, sobre todo os homes, que foron socios ao longo de varios anos da cooperativa desexen continuar como tales, anda que a sa explotacin cesara na actividade. un xeito de que moitas persoas vinculadas coa producin agraria sigan tendo acceso aos servizos da cooperativa, anda que apenas o usen, xa que nunca estn seguros que algn familiar o poida necesitar no futuro. conveniente que as cooperativas regularicen a situacin destes socios, e pasen a rexistralos como socios excedentes. Por outra banda, as cooperativas estn abocadas a atender a estes socios con necesidades diferentes sen que supoan un problema operativo para os socios activos.
GRFICO 6: Distribucin dos socios por idades e sectores de actividade.

5,83% 24,82% 23,61% 30,83% 48,69% 27,84%
47,84%
43,82% 59,65% 42,68%
45,58%
24,20% 3,13% FP
19,85% 12,72% G 4,09% H 7,65% 0,97% V
22,49% 4,09% Media
Sectores actividades
< 25 anos 25 - 39 anos 40 - 55 anos > 55 anos
Claves:FP: Fbrica de Penso; G: Gandeira; H: Horta; V: Vio Fonte: Elaboracin propia.
Non obstante, algunha das cooperativas que conta cun importante nmero de persoas con elevada idade dedcase actividade vincola. Este sector non implica excesivos requirimentos de traballo dado o reducido tamao das explotacins, xa que maioritariamente faise por axudas e nas fins de semana, polo que o avellentamento nestas cooperativas non unha preocupacin tan forte como pode ser noutras producins. 3.4.- Distribucin por xnero un feito comn en agriculturas con baixa dimensin media das explotacins a alta presenza de mulleres na actividade, e tamn nas cooperativas agrarias. Na medida en que os ingresos da actividade agraria sexan complementarios doutros ingresos da familia, existe unha tendencia a que o matrimonio rural divida o traballo, de xeito que a muller queda na casa coa explotacin agrcola e o marido traballa fra. As cooperativas galegas non son unha excepcin: o 44% dos seus socios son mulleres. Esta presenza de mulleres, parece mis importante nos tramos de idade mis novos e menos importante nos tramos de maior idade, o que corrobora a crecente incorporacin da muller ao mercado laboral. preciso que as cooperativas agrarias, conxuntamente coas administracins, deseen estratexias coa finalidade de que esta tendencia se consolide e mesmo se incremente (GRFICO 7). Por actividades a presenza da muller superior media no sector da horta e flor e nas cooperativas con fbrica de pensos, mentres que inferior nas de vio (GRFICO 8).
GRFICO 7: Distribucin dos socios por idades e xnero.
60,66%
39,34%
53,13%
46,87%
54,85%
45,15%
54,73% Homes < 25 anos Fonte: Elaboracin propia. 25 - 39 anos 40 - 55 anos
45,27% Mulleres > 55 anos
GRFICO 8: Distribucin dos socios por xnero e sectores de actividade.

3,28% 2,68% 37,95% 45,65% 76,03% 72,87% 59,38% 51,07% 23,97% FP G H Sectores actividade Homes Muller P Xurdica V Media 53,50% 43,94% 0,00% 0,56% 26,57% 2,56%
Claves: FP: Fbrica de Penso; G: Gandera; H: Horta; V: Vio Fonte: Elaboracin propia.
3.5.- Evolucin social Os socios achganse s cooperativas convencidos polas informacins e polas experiencias positivas de familiares que xa son socios, 45,5%, ou polo convencemento dos socios promotores 27,1%. Na
enquisa aos socios, o 60,3% ten un tempo de permanencia na cooperativa superior aos 10 anos, o que confrontado cos datos adiantados sobre a vida media das cooperativas indica certa estabilidade na permanencia na sociedade. As cooperativas da nosa mostra tian unha media de 142 socios fundadores, o que supn unha porcentaxe alta. Pasaron de 4.327 socios fundadores a un total de 9.397 socios actuais, o que implica un aumento de 5.070 socios ou un 117% de incremento; en das de cada tres cooperativas o nmero de socios actuais duplican aos existentes na constitucin (CADRO 9). Isto demostra que as cooperativas agrarias cumpren co principio cooperativo de portas abertas. Chama especialmente a atencin o baixo nmero e a baixa porcentaxe, 21,03%, de mulleres socias na constitucin das cooperativas agrarias. Probabelmente, as mulleres smanse mis facilmente s cooperativas en funcionamento, e participan menos na xestin e promocin inicial da entidade. Este feito, axuda a que, como veremos mis adiante, as mulleres apenas estean presentes nos rganos de administracin.
CADRO 9: Variacin de socios nas cooperativas.

% Variacin de socios Sen variacin Incremento <= 25% Incremento >25%<= 50% Incremento >50%<= 75% Incremento > 100% Descenso <= 25% Descenso >25%<= 50% Descenso >50%< 75%
N cooperativas 3,33% 3,33% 3,33% 3,33% 66,66% 0,00% 6,66% 13,33%
Maiores foron os incrementos das achegas desembolsadas polos socios da cooperativa ao longo da vida desta en relacin data de fundacin. As achegas econmicas na fundacin das cooperativas agrarias elevronse a unha media de 615,09 euros, e as actuais a 2.500,69 euros, o que supn un incremento do 307%. Estes incrementos tiveron que facerse en base a boa marcha empresarial da entidade e o bo ambiente social. Non por iso deixa de ser un problema destacar as baixas achegas dos socios no intre da fundacin cando mis necesita de financiamento, pero cando anda non se xerou a confianza suficiente entre os socios da entidade. Os socios que se dan de alta neste intre teen que pagar unha cota media de ingreso de 585,40 euros. Esta cota de ingreso vn compensar os beneficios xerados e acumulados no fondo de reserva obrigatorio depositados polos socios de mis antigidade.
4.- A organizacin societaria

A sociedade cooperativa, en canto sociedade de participacin, unha figura xurdica diferente ao comn das sociedades mercants onde quen pose o capital ten capacidade para decidir e controlar a entidade. O desenvolvemento da organizacin societaria dunha cooperativa ten certa complexidade e require de hbitos e capacidades nos directivos que non sempre se atopa nos niveis axeitados. Non obstante, no intre en que unha cooperativa atopa o xeito de organizarse e xera un costume e un estilo de facer as cousas, a estabilidade organizativa da entidade acada niveis incluso superiores aos de calquera outro modelo ou figura xurdica, simplemente pola grande aceptacin que acada entre os seus socios de base. Por iso, un dos principais retos das cooperativas agrarias de Galicia crear e dispoer de socios e corpos directivos formados e experimentados en condicins de desenvolver todas as potencialidades que estas sociedades gardan. Para iso, necesario que todos os rganos sociais da entidade funcionen do xeito adecuado, con responsabilidade, e con atribucin de competencias ben delimitada. 4.1.- Os rganos sociais 4.1.1.- Asemblea Xeral As cooperativas da nosa mostra teen unha media de 2,22 asembleas anuais que teen carcter de oficiais e cumpren con todos os requisitos. Por conseguinte superan en termo medio o mnimo legal dunha asemblea xeral ordinaria anual establecido para avaliar e aprobar o exercicio econmico anterior e acordar o plan de empresa para o ano en curso, se ben con diferenzas aprecibeis: o 43% das cooperativas s celebra unha asemblea anual, mentres que s un 13% celebra mis de tres asembleas (GRFICO 9). As asembleas adicionais, son informativas, decisorias sobre aspectos concretos, para eleccin de cargos, para programacin, ou para calquera outra finalidade social e empresarial da entidade. No que respecta ao grao de asistencia s asembleas en termo medio alcanza o 52,80% dos socios, destaca a menor asistencia nas cooperativas cun nmero elevado de socios: a media de socios nas cooperativas con asistencia baixa ou discreta de 429 socios. Semella que a partir dun determinado nmero de socios as cooperativas deben buscar frmulas para incentivar a participacin e o exercicio democrtico na entidade. Probabelmente hai socios que estiman difcil interviren nas asembleas dado o elevado nmero de presentes e optan por non asistiren, co que incumpren coa sa obriga social. Neste senso, moitas cooperativas agrarias con gran nmero de socios estn a experimentar con diversos estmulos aos socios que participan na asemblea coa finalidade de incentivar e primar a participacin societaria. S no 40% das cooperativas teen unha asistencia media s asembleas xerais superior metade dos socios, no 60% restante asisten s asembleas menos da metade dos socios (CADRO 10). As cooperativas debern facer un esforzo para cambiar esta proporcin. Sen lugar a dbidas, a participacin dos socios vai en relacin directa co grao de formacin cooperativa. Nestas circunstancias, frecuente a aparicin de elites informais cun grao de participacin moi superior ao do resto dos socios.
GRFICO 9: Nmero de asembleas anuais das cooperativas.

50,00% 45,00% 40,00% 35,00% N cooperativas 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% 1 asemblea/ano Fonte: Elaboracin propia. 2 asemblea/ano 3 asemblea/ano >3 asemblea/ano 6,67% 13,33% 43,33% 36,67%
CADRO 10: Porcentaxe de asistencia s asembleas xerais.

% Asistencia > 75% > 50%<=75% > 25%<=50% < =25%
% Cooperativas 26,67% 13,33% 46,67% 13,33%
Por outra banda, nas enquisas aos socios tamn se mostra certa apata en relacin coa asistencia s asembleas. S o 41,9% manifesta que asiste sempre s asembleas, e un 21% manifesta que nunca ou moi poucas veces asiste. Cando se lle pregunta ao socio se participa na toma de decisins da cooperativa, a resposta moito mis contundente, xa que un 26,1% manifesta que nunca participa e s un 15,8% di que sempre participa (GRFICO 10). A participacin dos socios, elemento esencial para a vitalidade das cooperativas estase a converter nun reto para os directivos de moitas cooperativas agrarias, que deben ter presente que as baixas participacins poden ser unha mostra de debilidade econmica e social da entidade. Evidentemente, a participacin trae consigo que os socios poidan facer propostas de mellora no funcionamento da entidade. Cando un socio fai propostas de mellora aos rganos da entidade porque se sente comprometido con ela, de a a importancia de que se comprometan coa sociedade en corpo e alma e fagan propostas que debern ser recollidas pola directiva. Non obstante o 34,2% dos socios
manifesta que nunca fixo propostas de mellora e un 17,1% di que moi poucas veces, polo que se est a perder o potencial persoal que estes socios poden dedicar mellora da entidade (GRFICO 11).
GRFICO 10 : Participacin social na toma de decisins.

N/C 0,30% Sempre 15,80% Bastantes veces 15,50% 15,80% 26,50% Algunhas veces Poucas veces 26,10% Nunca
GRFICO 11: Realizacin de propostas de mellora.

Bastantes veces Sempre 10,60% 34,20% N/C 0,30% 6,50% Nunca
31,30% 17,10% Poucas veces
Algunhas veces
En canto ao desenvolvemento das asembleas os datos amosan que transcorren con normalidade e con poucas incidencias, que se segue a orde do da e se discuten todos os temas propostos: as o manifestan o 100% das cooperativas da mostra, a pesar de que no 36,67% das asembleas tean xurdido conflitos e debates entre os socios. Ademais pdese ver que normal (96,67%) que os socios formulen ao consello reitor rogos e preguntas (CADRO 11).
CADRO 11: Desenvolvemento da asemblea xeral.

DESENVOLVEMENTO ASEMBLEA XERAL Seguen a orde da Fan rogos e preguntas Disctense temas propostos Existen conflitos
% de cooperativas 100,00% 96,67% 100,00% 36,67%
En calquera sociedade de forte compoente persoal lxico que xurdan conflitos, que estes se debatan, se aclaren as posturas e se resolvan con tolerancia e por medios democrticos e solidarios. Precisamente as intransixencias das persoas son o foco mis grande dos conflitos, que xunto coas cuestins persoais entre os socios provocan os enfrontamentos mis fortes nas cooperativas. De todas as maneiras os conflitos poden xurdir na asemblea por motivos moi dispares (CADRO 12).
CADRO 12: Motivos dos conflitos.

MOTIVOS Falta informacin Desconfianza Desinterese Situacins persoais Intransixencia
% de cooperativas 10,00% 10,00% 10,00% 13,33% 16,67%
A sociedade cooperativa, polo seu carcter personalista e participativo, require duns socios e dun contorno social con actitudes persoais moi definidas. Soe ser tan importante dispoer de boas actitudes e predisposicin persoal para a participacin social coma excelentes aptitudes e capacidades profesionais. Ben certo que dispoer de actitudes e capacidades profesionais favorece o desenvolvemento de calquera sociedade. Non obstante, nas cooperativas anda mis importante que os socios sexan tolerantes, solidarios, colaboradores, democrticos, comprometidos, participativos,... En relacin participacin e compromiso social presentamos no CADRO 13 os datos de sntese referidos s cooperativas agrarias da nosa mostra, que redundan na situacin xeral ao respecto, xa comentada. 4.1.2.- Consello Reitor O consello reitor o rgano administrativo e de direccin por excelencia das cooperativas agrarias, tanto mis en cooperativas dun elevado tamao social, lembramos a media de 313 socios por cooperativa, que imposibilita a participacin directa de todos os socios en cada unha das decisins de xestin e direccin da entidade.
CADRO 13: Cuestins internas

CUESTINS INTERNAS Satisfeitos formar parte de cooperativa Clima confianza e camaradera Frecuentes malentendidos entre socios Difcil que os socios asuman cargos Socios participan na toma decisins Solicitan a mido informacin sobre a marcha coop Dispostos admitir novos socios Altas-Baixas Frecuentes baixas voluntarias Desacordos na devolucin capital Conflitos xudiciais por baixas societarias Proceso baixa faise por escrito Consello reitor decide sobre altas e baixas socios Reunins Reunins, presentes todos Difcil chegar a acordo Reunins duran moito tempo Respctanse decisins consello reitor Toma decisins reunin asemblea Respecto quendas palabra Algunhas reunins rematan sen acordo Xeral Existe regulamento rxime interno Existe sistema sancin de faltas Faise uso do sistema sancin faltas
Socios 93,33% 86,67% 16,67% 66,67% 56,67% 20,00% 86,67% 6,67% 3,33% 10,00% 96,67% 86,67% 16,67% 13,33% 20,00% 96,67% 53,33% 93,33% 33,33% 43,33% 80,00% 20,00%
Por termo medio, os consellos reitores celebran unha reunin mensual, onde se tratan os temas ordinarios da marcha da entidade. Nas sociedades que dispoen de xerente, este normalmente asiste s reunins, e expn as xestins realizadas e/ou encomendadas polo consello reitor. En calquera caso a frecuencia das reunins depende, obviamente, da actividade da cooperativa: nalgunhas cooperativas de vio hai tradicin de celebrar ata case unha reunin semanal para avaliar a marcha das vendas e os aspectos de producin; nas de horta, hai pocas do ano sen producin, con escaso movemento empresarial e sen motivos para reunins (CADRO 14). Os consellos reitores das cooperativas da mostra teen unha media de 8 persoas das cales un pouco mis da metade foron reelixidos para o cargo, o que supn que o resto estn no cargo de conselleiros por primeira vez. Anda que existe a imaxe de que os consellos reitores se perpetan no cargo, a reali-
dade que confirma a mostra que existe bastante rotacin de cargos. Por outra banda, na medida en que a entidade desenvolve con normalidade a actividade econmica e social xrase certa confianza nos directivos, o que reduce a participacin dos socios cando as cousas van ben. Esto provoca que algns socios tendan a desentenderse da participacin na cooperativa. Neste senso, a reticencia dos socios para asumiren cargos sociais est presente no 66,67% das cooperativas: existen poucos socios con disposicin para ser reitores, o que produce unha limitacin na sa eleccin (CADRO 13).
CADRO 14: Reunins do consello reitor: valores medios.

Reunins do consello reitor (valores medios) Tipo de cooperativa Fbrica de penso Gandera Horta Vio Total
N reunins/ano 13 10 8 21 12
A metade dos integrantes achganse por primeira vez a un rgano de administracin e na sa primeira etapa, parte de tomar decisins cos seus compaeiros de consello, estes novos cargos debern comprender onde est o negocio da entidade, como funciona a empresa, coecer en moitas ocasins por primeira vez como e que di a contabilidade e as contas anuais. En definitiva, a cooperativa convrtese nunha escola de administracin de empresa co que se eleva o nivel cultural da sociedade. As porcentaxes de renovacin mis altas danse nas cooperativas de horta e as mis baixas nas cooperativas gandeiras e de vio. En conxunto, no 63% das cooperativas a porcentaxe de reelixidos superior ao 50%, mentres que no 10% das cooperativas non hai ningn reelixido entre os actuais membros do consello reitor (CADRO 15). Por outra parte, se temos en conta que moitas veces o consello reitor o rgano de administracin dunha importante empresa en volume de facturacin, socios e emprego xerado, unha renovacin completa e constante do rgano de administracin pode xerar situacins de desgoberno con graves repercusins para a marcha empresarial e social da entidade. Nas sociedades de participacin social teen difcil compaxinar eficacia e renovacin completa de directivos sen correr riscos de importancia. Quizais por isto a maiora das cooperativas da mostra, 2/3 do total, realizan renovacins parciais do consello reitor. A eleccin dos membros do consello reitor unha das mis importantes decisins que deben adoptar os socios en asemblea xeral da entidade. Neste senso, que os socios tean a habilidade de elixir as persoas para o consello reitor que dispoan de mellores actitudes e predisposicins persoais, as como capacidades e competencias, confiren a esta decisin unha grande importancia. Non fcil coecer as actitudes e predisposicin persoal dos membros do consello reitor, pero dentro das apti-
tudes e capacidades podemos coecer o seu nivel de estudos que sempre indicativo daquelas. Neste senso, sorprende que o 31,13% dos seus membros tea estudos de formacin profesional, bacharelato ou formacin universitaria (GRFICO 12).
CADRO 15: Caractersticas do consello reitor. Valores medios

Tipo de cooperativa Fbrica de Penso Gandera Horta Vio Total
N Total Membros 8,8 7,1 6,8 9,5 8,0
N membros reelixidos 5,5 2,8 4,3 3,8 4,3
GRFICO 12: Estudos dos membros do consello reitor.

6,12% 27,66% 8,57% 20,59% 18,40%
65,31% 45,74%
65,71%
26,47%
50,47% 35,29% 23,40% 3,19% FP 24,49% 4,08% G Universitarios 20,00% 5,71% H 17,65% V Outros
25,00% 6,13% Global
Sectores actividade FP-bacharelato Graduado escolar
Nota: FP: Fbrica de Penso; G: Gandeira; H: Horta ; V: Vio Fonte: Elaboracin propia.
Estase a incrementar a presenza feminina no consello reitor. Neste intre, segundo a nosa mostra, o 14,53% dos membros do consello reitor xa son mulleres. Nalgns sectores, coma a horta, flor e froitos xa existe unha alta presenza de mulleres no consello reitor, anda que nesas cooperativas a presenza de mulleres socias claramente superior dos homes (GRFICO 13). Se temos en conta que no intre da fundacin da cooperativa a presenza da muller era baixa, na medida en que o nmero de socias case acada ao dos homes, a presenza da muller nos rganos de direccin debe incrementarse paulatinamente.
GRFICO 13: Distribucin segundo o xnero dos membros do consello reitor.

12,38% 1,75% 15,79% 51,22% 14,53%
87,62%
98,25% 84,21% 48,78% 85,47%
FP
H Sectores actividade Homes Mulleres
Global
Nota: FP: Fbrica de Penso; G: Gandeira; H: Horta ; V: Vio Fonte: Elaboracin propia.
A idade media dos membros dos consellos reitores mstranos que existe certa presenza de mozos e mozas, anda que s no 16,66% das cooperativas da mostra a idade media dos membros do consello reitor est entre os trinta e os corenta anos. No resto a idade media est entre os corenta e os cincuenta e cinco anos. Finalmente, o papel director do consello reitor evidnciase na resposta da prctica totalidade das cooperativas que manifestan que habitualmente son as iniciativas do mesmo as que se acordan e poen en prctica. 4.1.3.- Presidente O presidente da cooperativa ten a representacin da entidade. A sa capacidade de relacin social e de direccin das reunins do consello reitor fundamental para a sa boa marcha e a de toda a sociedade. Dende a sa fundacin, as trinta cooperativas da mostra tiveron unha media de 3,2 presidentes. Por termo medio, o presidente un dos membros do consello reitor con mis idade, e xa leva no cargo 6,6 anos. Normalmente unha persoa socialmente respectada, con experiencia e coecemento da empresa cooperativa e con fcil acceso para os socios. Non obstante, se consideramos que un presidente ten permanencia no cargo en caso de estar mis de dous mandatos nel, ou mis da metade da vida media da cooperativa, o 70% das cooperativas estn nesta situacin. A busca de relevo e renovacin da presidencia, tomando en consideracin o grao de representatividade, consenso societario e a
cualificacin na xestin alcanzado polos presidentes actuais un sntoma de bo funcionamento da participacin na entidade (CADRO 16).
CADRO 16: Caractersticas do presidente.

Sectores Actividade Fbrica de Penso Gandera Horta Vio Total
N desde fundacin 3,3 2,9 2,0 5,3 3,2
N reeleccins 2,2 2,0 2,6 1,3 2,1
Antigidade (anos) 6,8 6,9 8,0 3,0 6,6
Idade (anos) 51,0 51,0 50,0 57,0 52,0
Por outra banda, os presidentes tenden a ser as persoas de maior idade do consello reitor. Neste senso, o 23% deles teen mis de 60 anos de idade, mentres que o resto dos membros do consello reitor teen unha idade inferior (GRFICO 14). Ben certo que a formacin en cooperativismo acdase no intre en que os socios teen vivencias positivas e negativas e que conforman unha clara opinin desta frmula xurdica o que se logra a travs de anos de experiencia. Non obstante, con directivos de idades avanzadas as cooperativas corren o risco de non ser permebeis s novas necesidades dos socios e s novas formas de xestin empresarial.
GRFICO 14: Idade do presidente.
> 60 anos 23% 33% < 45 anos
44% 45-60 anos
Novamente as mulleres teen unha moi escasa presenza como mximos representantes das cooperativas. S o 6,67% das sociedades da mostra dispn dunha muller na presidencia, o que contrasta co feito de que as mulleres representen o 44% dos socios das cooperativas (GRFICO 15). necesario faci-
litar e favorecer o acceso da muller aos rganos de administracin das cooperativas agrarias. Por outra banda, habitual a presenza feminina nos rganos de administracin e na presidencia cando son mulleres a prctica totalidade dos membros da cooperativa. conveniente que as cooperativas dispoan dos medios necesarios para que as mulleres opten en igualdade a ocupar os postos de xestin e decisin das sociedades nas que participan como socias, e nas que moitas veces son maiora. Se ben certo que nos ltimos anos se pode observar unha tendencia cada vez mis evidente cara a entrada das mulleres nos rganos de responsabilidade das cooperativas, non menos certo que queda anda moito camio por andar. A igualdade non representar s un beneficio para as mulleres, senn para todo o colectivo cooperativo e agrario.
GRFICO 15: Distribucin do presidente segundo o xnero.

16,67% 6,67%
8,33%
91,67%
100,00% 83,33%
100,00%
93,33%
FP
H Sectores actividade Homes Mulleres
Total
Nota: FP: Fbrica de Penso; G: Gandera; H: Horta ; V: Vio Fonte: Elaboracin propia.
O 33% dos presidentes teen estudos medios ou superiores. Na medida en que a agricultura estase a converter para moitos agricultores nunha actividade a tempo parcial, permite o acceso de persoas con bo nivel de estudos presidencia das cooperativas. Destacan, neste senso, as cooperativas do vio, un sector onde a maiora dos agricultores o son a tempo parcial compaxinando esta actividade con outras, o que facilita o acceso de moitos profesionais aos cargos representativos (GRFICO 16). 4.2.- Obrigas e documentacin societaria A documentacin social nas cooperativas ten unha importancia superior s doutras figuras xurdicas. A documentacin social non s abarca aspectos do mbito legal ou da xestin empresarial senn que incide directamente nos temas sociais. Salvo nas grandes sociedades annimas empresariais, na maiora das sociedades mercants os propietarios da maiora do capital estn no seu consello da admi-
nistracin, polo que a vinculacin entre decisins, execucin e xestin unha relacin estreita e curta, cousa que non sucede nas cooperativas, onde en todas as decisins importantes participan os socios.
GRFICO 16: Estudos do presidente segundo sectores de actividade.

12,50% 33,33% 16,67%
25,00%
16,67%
62,50%
50,00%
75,00% 41,67% 12,50% 8,33% FP Universitarios 12,50% H Sectores actividade FP-bacharelato Graduado escolar G V Outros 33,33%
Ademais, as decisins relacionadas cos clientes e provedores nunha sociedade mercantil non adoitan ter a incidencia social que teen nas cooperativas, dado que nestas o socio e/ou o provedor e/ou o cliente pode ser unha soa persoa fsica. Polo tanto, unha documentacin social actualizada nas cooperativas pode ser fundamental para dispoer da necesaria transparencia na xestin, e unha completa paz social, independentemente do seu papel econmico e xurdico. En definitiva, que os reitores e xestores se preocupen por dispoer dunha adecuada e completa documentacin social, e con independencia do beneficio econmico directo e inmediato, evitar moitos dos problemas e enfrontamentos entre os socios que ao final poden ser de gran repercusin econmica e societaria. Xustamente son os libros e documentacin directamente relacionada cos socios onde as cooperativas prestan unha maior atencin. Case todas as cooperativas da mostra dispoen desta documentacin social, e chama a atencin a falta xeral do libro de informe dos interventores de contas (CADRO 17). A maiora das cooperativas recolle este informe dentro das contas anuais, sen preocuparse por transcribilo a un libro especfico. parte de dispoer da documentacin social, as cooperativas deben tela actualizada. Os niveis de actualizacin das cooperativas son xeralmente bos. Ben certo que os directivos das cooperativas deben ter por obxectivo unha actualizacin dos libros sociais ao 100%, para que sempre estean dispostos para o cumprimento de calquera dos seus obxectivos legais e sociais.
CADRO 17: Actas da asemblea xeral, utilizacin dos libros sociais e obrigas e trmites.
ACTAS ASEMBLEA XERAL Si s veces Nunca Tarefa interna Tarefa externa OBRIGAS E TRMITES Inscricin Rexistro Cooperativas Depsito de contas Coec. Lei 5/98 Coec Regulamento Rexistro coop UTILIZACIN DOS LIBROS SOCIAIS Actas Consello reitor Actas Asemblea Xeral Rexistro de Socios Achegas ao Capital social Informe do/s Interventores Actas Comit Recursos Actas Xuntas Preparatorias
% de cooperativas que cumplimentan 100,00% 0,00% 0,00% 93,33% 6,67% 100,00% 96,67% 100,00% 96,67% 100,00% 100,00% 96,55% 88,89% 70,00% 100,00%
En relacin actualizacin no rexistro de cooperativas das modificacins dos rganos sociais, todas as cooperativas manifestan que actualizaron estes rexistros nos ltimos catro anos. evidente que se as cooperativas estn a modificar con certa frecuencia os cargos sociais deben rexistralos, e as o fan. En relacin s actas da asemblea xeral, todas as cooperativas da mostra levantan actas dos seus acordos, e na gran maiora unha tarefa que realizan os seus propios membros, tanto tcnicos coma reitores. Hai un 6,67% que deixa esta tarefa aos asesores externos. Sen lugar a dbidas sern pequenas cooperativas con escasos recursos humanos. Anda que hai cooperativas que non teen totalmente actualizada a documentacin social, practicamente todas estn utilizando libros e documentacin. En definitiva, a documentacin social e a sa utilizacin non descoecida para as cooperativas, xa que estn a traballar habitualmente con ela. En relacin ao depsito de contas no rexistro de cooperativas tal como indica o seu Regulamento, as cooperativas mis importantes xa comezaron a facelo, e pouco a pouco, a maiora das entidades, independentemente do tamao, irn sumndose ao cumprimento desta obriga legal. Posibelmente as cooperativas mis pequenas e con escasos recursos humanos sern as que mis tarde se incorporarn a estas obrigas societarias.
Hai un bo nmero de entidades que estn a depositar as contas no rexistro mercantil. Neste senso, ser necesario que as administracins adopten os acordos normativos oportunos para os efectos de evitar o esforzo de duplicar o depsito de contas naqueles casos que por lei deben facelo. Facilitar os cumprimentos legais axudar a dispoer de cooperativas con menores posibilidades de que se xeren conflitos innecesarios. Moitas cooperativas agrarias xa realizaron a adaptacins dos estatutos Lei 5/1998 de cooperativas de Galicia. Moitas quixeron abordar esta tarefa antes de que foran obrigadas polo calendario de adaptacin. Foron as cooperativas medianas e grandes as que primeiro fixeron este trmite legal. Non obstante, existen numerosas cooperativas pequenas ou moi pequenas que por falta de informacin, de xestores ou de asesores adecuados agardan ata o derradeiro intre para facelo, e incluso algunhas estn a entrar en procesos de liquidacin por non ter adaptado os seus estatutos Lei. Case a totalidade de cooperativas entrevistadas manifestan coecer as leis, regulamentos, as obrigas e os trmites tpicos ou principais dunha cooperativa, se ben anda non alcanzan un elevado nivel de coecemento xurdico ou normativo destes textos e destas obrigas. A amplitude da normativa cooperativa e mesmo o tamao empresarial das entidades est provocando que moitas das cooperativas de mediana e gran dimensin empresarial xa dispoan de letrados asesores que orientan entidade nestes temas. Estes trmites e obrigas son realizados noutras cooperativas de tamao medio e pequeno por asesores externos, xogando un papel importante neste campo os tcnicos das asociacins de cooperativas do sector, que suplen a carencia de coecementos especializados dalgns asesores empresariais privados.
5.- Organizacin empresarial

Coecer a organizacin empresarial da cooperativa permtenos comprender mellor as prioridades, o estilo de direccin e xestin e os principios predominantes no intre de tomar decisins das cooperativas agrarias. 5.1.- Xerencia Unha xerencia profesional semella importante nunha sociedade cooperativa. Que exista un profesional da xestin disposicin do consello reitor para executar as ordes do mesmo, permitir a entidade avanzar no logro dos seus fins estatutarios e executar os plans de empresa aprobados pola asemblea xeral de socios. A pesar do importante papel que xoga un xerente, moitas cooperativas non poden dispoer dun. Neste senso, a posibilidade de compartir xerencias ou de apoios oficiais para que estas entidades dispoan dun experto en xestin mstrase como unha necesidade importante para as pequenas entidades. Os datos reflicten que o 88,89% das cooperativas da nosa mostra dispoen de xerente (GRFICO 18). Non todas as cooperativas poden dispoer de xerente, xa que unha pequena dimensin empresarial dificulta a xeracin de economas de escala que xustifiquen a sa presenza, coas repercusins que de
a se derivan respecto das posibilidades de crecemento empresarial: segundo os datos das cooperativas da mostra, as entidades con xerente facturan mis de catro veces cs que non o teen: a facturacin media das entidades con xerente de 5.830.793,33 euros, pola contra nas que carecen del a facturacin redcese a menos da cuarta parte da anterior (1.345.859 euros). Dende as administracins debense apoiar os procesos de profesionalizacin das cooperativas decididamente, xa que o xerente estase a converter nun elemento bsico da profesionalizacin da empresa.
GRFICO 18: Xerencia nas cooperativas.
75,00% 91,67%
66,67%
75,00%
25,00% 8,33% FP G Sectores actividade Sen xerente Nota: FP: Fbrica de Penso; G: Gandera; H: Horta ; V: Vio Fonte: Elaboracin propia.
33,33%
25,00%
H Con xerente
Poucas cooperativas dispoen de xerente dende a sa fundacin. A maiora contrata a xerencia no momento en que a dimensin empresarial da entidade o require, e unha vez contratados, teen certo grao de permanencia: teen unha antigidade media na empresa de sete anos. Adoitan ser, ademais, persoas novas (CADRO 18).
CADRO 18: Caractersticas do xerente.

N desde fundacin Fbrica de Penso Gandera Horta Vio Media
Antigidade (anos) 7,36 5,57 6,20 6,25 7,00
Idade (anos) 42,9 34,1 49,6 41,3 41,2
1,64 2,14 1,40 2,00 1,78
A presenza da muller na xerencia das cooperativas mis habitual ca nos cargos de presidencia. Unha das razns probbel que estea relacionada coa evolucin normal dunha tcnica administrativa que co crecemento da empresa ampla as competencia xerencia dela (GRFICO 19).
GRFICO 19 : Distribucin do xerente segundo xnero.
10,00% 33,33%
12,50%
90,00% 66,67%
100,00%
100,00%
87,50%
FP
H Sectores actividade Home Muller
Total
A maiora dos xerentes dispoen de estudos superiores, anda que existen xerentes que por ampliacin de competencias anteriores asumiron funcins de xerencia e non dispoen da cualificacin sinalada. A experiencia, os coecementos dos problemas e da xestin, o coecemento dos socios e do sector de actividade fai que estes xerentes sexan altamente valorados polas reitoras das cooperativas agrarias (GRFICO 20). A xerencia dunha cooperativa, ademais de competencia tcnico-econmico-administrativa nas tarefas de xestin, require amplos coecementos sobre as peculiaridades da frmula cooperativa e sobre o seu funcionamento prctico, as como unha gran capacidade de relacin cos socios e unha integridade persoal que sexa espello para estes e o resto dos traballadores da entidade. O xerente ser a imaxe da cooperativa nas relacins econmicas, e os clientes e/ou provedores son ao mesmo tempo os socios da entidade. importante facer comprender s cooperativas a necesidade de que conten con xerentes capacitados en xestin, con coecementos do mundo cooperativo e con actitudes e predisposicin para fomentar o seu desenvolvemento societario.
GRFICO 20: Estudos do xerente.

9,09% 25,00% 36,36%
100,00%
50,00%
100,00%
54,55% 25,00%
FP Universitarios
G Sectores actividade FP-bacharelato
H Graduado escolar Outros
5.2.- Distribucin de reas e responsabilidades Nunha empresa mercantil quen dispn da maiora do capital social decide como controlar e xestionar a empresa, reservndose para si as funcins e reas que estime mis axeitadas. Nas cooperativas hai tendencia a unha mestura de competencias e reas de responsabilidade entre a presidencia, a xerencia e o consello reitor. Esta mestura de competencias xera en moitas cooperativas disfuncins organizativas importantes que restan eficacia econmica empresa. A duplicidade de competencias pode xerar falta de responsabilidades nelas e mal funcionamento da empresa. Nas cooperativas entrevistadas amsase a concorrencia dalgunhas competencias entre os diferentes rganos (CADRO 19).
CADRO 19: Asignacin de reas de decisin. % de cooperativas en que asume a responsabilidade.

REAS Representacin cooperativa Relacin cos socios Planificacin xeral Xestin Administrativa Xestin compras Xestin vendas Xestin de persoal
Presidente 96,55% 68,97% 37,93% 10,34% 13,79% 17,24% 37,93%
Xerente 31,03% 62,07% 55,56% 62,07% 58,62% 51,72% 55,17%
Consello Reitor 13,79% 37,93% 62,96% 13,79% 17,24% 20,69% 37,93%
A modo de conclusin apuntamos que o consello reitor co presidente fronte debe ter como rea bsica de decisin e actuacin todos os temas relacionados coa representacin da cooperativa actuando con visin integrada, promovendo a intercooperacin e representando a cooperativa ante o exterior. Por outra banda, debe ter como rea bsica o goberno directo da cooperativa entendido como a responsabilidade do patrimonio, decidir colexiadamente sobre os grandes aspectos da xestin e xestionar a democracia interna da entidade. Finalmente, o consello reitor e o presidente deben gobernar a cooperativa por delegacin comunicando as directrices ao xerente, colaborar na xestin deste e supervisala. 5.3.- Servizos externos As cooperativas agrarias destacan, non s en Galicia, senn en toda a Unin Europea e no mundo desenvolvido en xeral, por seren entes dinamizadores de sociedades familiares e de empresas de todo tipo. As cooperativas tenden a regular e/ou estabilizar e a facer mis transparentes e competitivos os mercados onde traballan, pero non eliminan as empresas daquel, salvo as que competan con mtodos pouco transparentes e de carcter especulativo. A gran maiora das cooperativas ten unha extensa rede de empresas privadas que colaboran con elas, na maiora dos casos localizadas no medio rural e ao seu carn. Son empresas relacionadas coa propia loxstica das cooperativas: transporte e talleres que teen nelas a uns clientes estbeis. A totalidade das cooperativas utiliza a empresas privadas e/ou a autnomos para a prestacin de servizos (CADRO 20).
CADRO 20: Outros servizos de profesionais externos.

OUTROS SERVIZOS PROFESIONAIS EXTERNOS CONTRATADOS Auditora Avogado Servizo tcnico (Informtico) Servizo tcnico (Vitcola) Veterinario Servizo tcnico (Tanques de fro)
% de cooperativas que contratan 27,78% 22,22% 5,56% 5,56% 33,33% 5,56%
As asesoras e as empresas de transporte teen nas cooperativas a un cliente habitual, pero o campo dos servizos externos moi amplio, e nel encdranse a multitude de autnomos e servizos tcnicos contratados. Moitos destes servizos teen por finalidade apoiar mediante a asistencia tcnica e o asesoramento a actividade produtiva dos socios. Tal como xa se ten comprobado e documentado, moitos destes servizos de asesoramento aos socios supoen un elevado custo para a cooperativa que nin coas axudas oficiais destinadas para tal fin poden cubrir o seu custo. Como temos adiantado estmase unha media de 5,36 empregos por cooperativa activa xerados por estes profesionais externos, o que supn un volume de emprego indirecto de 1.458 empregados. Os transportistas autnomos, os veterinarios, os asesores e enxeeiros son os principais beneficiarios dos
contratos de servizos que realizan as cooperativas. moi destacbel este impacto das cooperativas agrarias na xeracin de emprego e de actividade relacionada (talleres mecnicos, servizos de asesoramento e asistencia tcnica, etc.). 5.4.- Mecanismos e sistemas de informacin A informacin e a comunicacin cos agricultores socios ten grande importancia nas cooperativas agrarias. A gran maiora das cooperativas non consideran que nas asembleas xerais da entidade se poida comunicar e informar axeitadamente de todos os proxectos e servizos que est a prestar a sociedade. Por outra banda, como xa se ten comentado, o socio da cooperativa tamn provedor e/ou cliente, polo que a informacin non s ten importancia societaria senn comercial. Neste senso, moitas cooperativas utilizan varias ferramentas para comunicar cos socios e mantelos axeitadamente informados (CADRO 21).
CADRO 21: Mecanismos de informacin aos socios. % de cooperativas que utilizan.

F. Pensos Anuncios taboleiro Asembleas xerais Asemblea informativa Reunins de traballo Reunin informal
Gandera 37,50% 100,00% 62,50% 62,50% 62,50%
Vio 66,67% 83,33% 50,00% 66,67% 100,00%
Horta 25,00% 100,00% 75,00% 25,00% 50,00%
66,67% 100,00% 75,00% 33,33% 66,67%
De todos os xeitos a comunicacin e a informacin no seo da cooperativa debtese entre das tendencias: unha estratexia tendente a cumprir coa obriga estatutaria e a evitar conflitos derivados da falta de informacin, e outra tendencia mis dirixida a promocionar e fomentar os propios produtos e servizos da entidade ante os seus socios: a consideracin do socio en canto copropietario e corresponsbel ou tamn como cliente e/ou provedor. Neste senso, existe unha tendencia maioritaria nos directivos das cooperativas con mis socios a insistiren na necesidade de que as cooperativas deben facer mis mrketing interno e preocuparse por ter unha poltica de comunicacin cos seus propios socios. Hai que ter en conta que os socios estn nun mercado onde estn constantemente atrados por todo tipo de empresas. En definitiva, non abonda con recordarlle aos socios as sas obrigas estatutarias e legais coa cooperativa, nin tan sequera os beneficios que estivo percibindo como socio da entidade, senn que preciso informar e comunicar cos socios coas mesmas tcnicas do mrketing. Finalmente, varias cooperativas emiten boletns de comunicacin cos seus socios; outras, as do sector lcteo, dispoen de sistemas rpidos de aviso e informacin mediante o camin de recollida do leite; algunhas outras teen un tcnico na cooperativa que presta este servizo de informacin, mesmo programas de radio de carcter comarcal, ou teen planificado unha serie de reunins informativas en
grupos pequenos ao longo do ano onde acometen directamente este labor. As posibilidades son numerosas e a importancia da informacin e comunicacin esencial no mundo cooperativo. 5.5.- Calidade e medio ambiente Xa se ten comentado que unha das funcins que realizan as cooperativas agrarias en varios sectores produtivos agrarios a homoxeneizacin da producin, paso previo para introducir elementos de calidade e control. Son moitas as cooperativas que realizan a clasificacin e algunha tipificacin dos produtos agrarios dos seus socios: a maiora de vacn de carne, case todas as de horta e flor, algunhas do sector lcteo, e a totalidade de vio e producin intensiva. Facendo un pequeno repaso polos sectores produtivos onde teen presenza as cooperativas, case todas as cooperativas de vio clasifican as uvas dos socios por calidade e variedade, existindo grandes diferenzas de prezo da uva, superiores ao 50% nalgn caso. Tamn a totalidade das cooperativas do sector lcteo que compran o leite aos socios aplican criterios de pago por calidade iguais ou, en moitos casos, superiores aos aplicados pola industria lctea, de xeito que a maiora das cooperativas primeiro compradoras ocupan lugares preferentes nas listaxes de calidade do LIGAL. Ademais, as cooperativas de leite insisten e solicitan constantemente s administracins competentes unha aplicacin das normativas de calidade no sector. Pola sa banda as cooperativas de vacn de carne, clasifican os xatos dos socios segundo morfoloxa e necesidades dos matadoiros. As cooperativas de producins intensivas (aves, coellos e porcino) fan un grande esforzo de estandarizacin da producin coa finalidade de reducir mnima expresin calquera risco sanitario e conferindo s producins agrarias a calidade que demanda o mercado. Finalmente, pese s dificultades de normalizacin e tipificacin das producin de horta e flor, son das poucas empresas do sector que consideran esta tarefa como fundamental e a comezos dos anos noventa iniciaron este labor con grande xito. A calidade da producin agraria e gandeira probabelmente unha das varibeis estratxicas nas que as cooperativas se atopan con moitas posibilidades de xito e de fortalecemento empresarial. Tal vez a principal dificultade que se atopan que nalgn sector non son capaces de facer chegar esta calidade diferenzada ao consumidor final, xa que a industria quen se relaciona con aquel. Chama a atencin que as cooperativas teen precisamente unha gran presenza en case que todas as denominacins de orixe de produtos agrarios e nas indicacins xeogrficas protexidas en Galicia. A calidade e a implantacin de sistemas transparentes no mercados agroalimentarios favorecen o desenvolvemento das cooperativas. Xunto calidade, as novas directrices de seguridade alimentaria emanadas da Unin Europea con motivo da crise das vacas tolas, e baseadas, entre outros conceptos, na trazabilidade dos produtos agrarios e gandeiros, son novas varibeis que favorecen decididamente o desenvolvemento do cooperativismo agrario. Neste intre, a peticin das cooperativas do sector lcteo, estase a implantar un Referencial de Leite de Vaca de Cooperativa coa finalidade de dar trazabilidade completa a este produto. E,
como temos visto, as cooperativas de vacn de carne comercializan a maiora dos xatos mediante a Identificacin Xeogrfica Protexida Ternera Gallega da que foron socias promotoras, e mesmo estn solicitando a creacin dun referencial de calidade para os animais de desvelle que non se acollen a esta indicacin e control de calidade. Por outra parte as cooperativas de vio estn asentadas nas denominacins de orixe de Galicia, e xa se dispn de cooperativas de horta e flor que estn a implantar certificacin de procesos ISO 9000. Finalmente, as cooperativas que se dedican fabricacin de pensos cumpren coas obrigadas anlises de riscos e controis de puntos crticos (ARCPC) estipulados pola normativa oficial. Precisamente, a implantacin dun sistema de calidade de proceso tipo ISO 9000 est a ser abordado por varias cooperativas agrarias, e varias xa contan con departamentos propios de control de calidade dentro da entidade (CADRO 22).
CADRO 22: Control de calidade e xestin do medio ambiente.

Cuestins Incide mellora calidade/trazabilidade Pode garantir trazabilidade produtos Desea polticas calidade Fomenta tcnicas respectuosas medio ambiente Interese implantacin sistemas calidade/medio ambiente Coecemento ISO 9000 Coecemento ISO 14000 Plan escrito e actualizado xestin medio ambiente Plan escrito e actualizado calidade Sistema tratamento residuos Almacenamento selectivo residuos Plan xestin residuos Producin residuos txicos/perigosos Existe rexistro parmetros medio ambiente Ten/coece lexislacin ambiental
% de cooperativas 93,33% 83,33% 66,67% 80,00% 90,00% 83,33% 76,67% 3,33% 36,67% 43,33% 46,67% 10,00% 20,00% 6,67% 33,33%
En definitiva, a calidade un elemento estratxico clave para o desenvolvemento dos agricultores e gandeiros e das sas cooperativas. Por iso necesario dotar s cooperativas de medios e recursos suficientes para poer en marcha os procesos de calidade, as como contar coa cooperativa para a aplicacin e control do cumprimento da normativa de seguridade alimentaria, respecto ao medio ambiente, benestar animal, etc. Con mis atraso c implantacin dos sistemas de certificacin da calidade de produtos agroalimentarios e de procesos de producin nas entidades, as preocupacins medio ambientais xa estn a chegar
con forza ao cooperativismo agrario de Galicia. Neste senso, foron case en exclusiva cooperativas agrarias as que puxeron en marcha un plan de xestin de residuos agrarios en colaboracin coa administracin. Neste momento, varias cooperativas agrarias estn xestionando a posta en marcha e retirada de residuos de produtos fitosanitarios. A propia preocupacin das cooperativas levounas a participar como socios a nivel estatal da empresa SIGFITO, coa finalidade de participar na xestins dos residuos fitosanitarios que se xeran co uso destes produtos polos agricultores. A extensa lexislacin medio ambiental estase a canalizar no medio agrario a travs das cooperativas, como xeito de informacin e de xestin de solucins aos problemas que poidan xurdir. De todos xeitos, necesario que as administracins apoien os esforzos das cooperativas para implantar todo tipo de sistemas de xestin medio ambiental nas instalacins das entidades e nas explotacins dos socios. Neste senso, dbese avaliar a posibilidade de que as cooperativas sexan promovidas e fomentadas como xestoras do medio ambiente, aspecto de grande interese para as administracins e para os propios agricultores e gandeiros. Os procesos de certificacin da calidade e da xestin medio ambiental estanse a instalar no eido cooperativo agrario. Mis ou menos, a metade das cooperativas estn iniciando ou van iniciar este procesos de certificacin (CADRO 23).
CADRO 23: Proceso de certificacin nas cooperativas.

Certificacin calidade Non Iniciou Vai iniciar Certificacin medioambiental Non Iniciou Vai iniciar
% de cooperativas 42,86% 25,00% 32,14% % de cooperativas 53,57% 7,14% 39,29%
Pero non s estn interesadas polos procesos de certificacin da calidade e medio ambientais. Por exemplo, varias cooperativas estn moi interesadas en implantar os sistemas oficiais de producin integrada entre os seus socios, e son pioneiras dun proceso que, no plano normativo, ten certo atraso de posta en marcha en Galicia. Nas comunidades autnomas onde est mis implantada a producin integrada moi elevada nas producins agroalimentarias das cooperativas. Finalmente, a pesar da incipiente posta en marcha da producin ecolxica e o seu carcter minoritario, xa existen cooperativas agrarias que estn axudando a organizar a producin nesta nova certificacin de calidade.
5.6.- Novas tecnoloxas As cooperativas dispoen de bos medios informticos e as se pode comprobar coa relacin de hardware dispobel por termo medio nas cooperativas da mostra. este un terreo onde a dispoibilidade de axudas pblicas, basicamente subvencins, foi decisiva. En calquera caso non existe unha diferenza negativa entre os medios informticos das cooperativas en relacin a outro tipo de empresas do mesmo tamao. Incluso existen bos programas informticos adaptados s sas necesidades operativas e contbeis. Por outra banda, as cooperativas abordan as novas tecnoloxas na medida en que as infraestruturas existentes permiten a sa utilizacin. No da de hoxe, subsiste apenas un 10% de cooperativas agrarias que non dispoen de acceso a Internet dende as sas instalacins e oficinas. Tal vez sexa unha demostracin palpbel de que as cooperativas deben afrontar as dificultades do contorno onde estn instaladas e onde viven os seus socios. A pesar das dificultades, as cooperativas seguen no medio rural e buscan sistemas para evitar estes dficits de infraestruturas de comunicacin. A existencia de conexins mediante lias analxicas reduce as capacidades das novas tecnoloxas. As mesmo a utilizacin da rede para finalidades diversificadas da simple obtencin e intercambio de informacin e/ou comunicacin marca outro dos desafos (CADRO 24).
CADRO 24. Usos de internet.

USOS INTERNET Comercio electrnico Consultas Informacin Promocins OUTROS USOS DE INTERNET Obrigas tributarias Xestin bancaria e administrativa
% de cooperativas 40,00% 83,33% 81,48% 0,00% 3,33% 3,33%
Salvo os problemas de infraestruturas comentados, podemos afirmar que as cooperativas agrarias non estn cola nas novas tecnoloxas da informacin e comunicacin. Segundo datos da propia Unin de cooperativas Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias AGACA, esta entidade comuncase con mis do 70% das entidades socias mediante correo electrnico, o que unha mostra das inquedanzas das cooperativas por acceder s novas tecnoloxas. O escaso uso de pxinas web dbese pouca relacin de moitas das cooperativas agrarias co mercado, o que fai que non urxa comunicarlle os produtos e servizos que prestan. Neste senso, moi probbel que as cooperativas directamente relacionadas co mercado e co consumidor sexan as que dispoen das pxinas web en marcha (GRFICO 22).
GRFICO 22: Pxina web das cooperativas.
Pensa tela nun futuro 26,00% 43,00%
Si
52,00% Non
5.7.- Prevencin de riscos Os obxectivos a conseguir coa prevencin de riscos laborais son a eliminacin dos riscos ou, se isto non fose posbel, o seu control e a reducin dos seus efectos. Para iso emprganse distintas tcnicas que afectan, unhas anlise dos factores de risco antes de producirse o accidente e/ou incidente, e outras correccin das posbeis deficiencias, partindo do deseo e finalizando no propio desenvolvemento das actividades produtivas. As actividades desenvolvidas polas cooperativas agrarias son moi diversas e variadas, polo tanto en todas as cooperativas agrarias existen postos de traballo ou actividades de risco: traballo con vehculos e aparellos mecnicos, cargas, rudos e vibracins, utilizacin de insecticidas e funxicidas, contacto con animais e plantas e exposicin de transmisin animal e enfermidades parasitarias, etc... O artigo 10 do R.D.39/1997, polo que se aproba o Regulamento dos servizos de prevencin establece que a organizacin dos recursos necesarios para o desenvolvemento das actividades preventivas realizarase polo empresario segundo as modalidades seguintes: asumindo persoalmente a actividade; designando un ou varios traballadores para levala a cabo; constitundo un servizo de prevencin propio; ou recorrendo a un servizo de prevencin alleo. O 63% das cooperativas agrarias organizan a prevencin de riscos cun servizo de prevencin alleo (mutua, empresa privada...), o 3% opta por crear un servizo de prevencin propio, e un 7% de cooperativas teen un ou varios traballadores designados para desenvolver a prevencin. Existe un 27% de cooperativas agrarias que estn en trmites de organizar a sa actividade preventiva (GRFICO 23).
GRFICO 23: Modalidades de organizacin preventiva.

Non existe organizacin 3,00% Servizo prevencin propio 7,00% 27,00% Designacin dun ou varios traballadores
63,00%
Servizo prevencin alleo
Dentro das disciplinas comunmente asumidas polo servizo de prevencin alleo destacan a seguridade no traballo, dirixida eliminacin dos accidentes de traballo e hixiene industrial, que pretende a erradicacin das enfermidades profesionais; e mesmo a psicosocioloxa aplicada, que pretende a adaptacin das mquinas ao traballador, e a adaptacin do traballador ao seu posto de traballo e, por ltimo, a vixilancia da sade, con recoecementos, campaas de vacinacin, etc. Por outra banda a Lei 31/1995, de prevencin de riscos laborais regula o dereito dos traballadores a participar na empresa nas cuestins relacionadas coa prevencin dos riscos no traballo. Esta representacin farase a travs dos Delegados de Prevencin ou os Comits de Seguridade e Hixiene. No 23% das cooperativas os traballadores estn representados a travs dos Delegados de Prevencin, cunha media dun delegado por cooperativa. A representacin a travs dos Comit de Seguridade e Hixiene faise no 7% das cooperativas, cunha media de tres membros por comit. Ademais das cooperativas que tian concertado a prevencin de riscos laborais cun servizo de prevencin alleo, o 100% tia documentada a avaliacin inicial de riscos, o primeiro paso para a organizacin da prevencin de riscos na cooperativa. Tamn os traballadores das cooperativas estn a exercer o seu dereito informacin, consulta e participacin dos traballadores, segundo o establecido no artigo 18 da Lei de prevencin de riscos laborais. Por ltimo, en relacin formacin en materia de prevencin de riscos, as cooperativas estn a facilitar formacin especializada aos seus traballadores, a travs de cursos de prevencin de riscos laborais no seu nivel bsico, as como cursos sobre riscos especficos (manipulacin de cargas, manexo de carretas elevadoras, etc.). O interese das cooperativas agrarias basase na firme e decidida vontade de promoveren a mellora das condicins de seguridade e sade laboral dos traballadores e o efectivo cumprimento da normativa de prevencin de riscos laborais.
5.8.- Formacin empresarial Cando se fala de formacin empresarial nas cooperativas agrarias tmonos que referir, en primeiro termo, s capacidades e aptitudes empresariais dos membros do consello reitor, da xerencia e do equipo tcnico de xestin. A este respecto a formacin empresarial admite lecturas diferentes. Existen claramente aspectos amplamente desenvolvidos da formacin empresarial entre os que destacan: 1. As cooperativas agrarias funcionan como escola de empresarios a un nivel verdadeiramente popular, polo que existe unha elevada aprendizaxe dende o momento en que algns socios asumen funcins directivas e xestoras. 2. As economas desenvolvidas caracterzanse precisamente polo elevado nmero de postos de traballo en equipo. Nas cooperativas os mozos e os traballadores menos cualificados habitanse a un labor en equipo e a comprender as sas vantaxes fronte ao individualismo. 3. Nas cooperativas agrarias atpase un ambiente de risco colectivo e de innovacin cando xorden proxectos de cambio tecnolxico ou de cambio na organizacin. sorprendente como ante o cambio social que se est a producir no medio rural de falta de man de obra agrcola, as cooperativas asumiron o reto da innovacin da maquinaria. Ano tras ano, nestes ltimos tempos o incremento de parques de maquinaria agrcola en Galicia case exponencial. Nas cooperativas os socios deliberan e toman decisins e a necesidade obrgaos a participar nunha dinmica de innovacin-risco-beneficios que bsica para a formacin de empresarios e traballadores cualificados.24 4. destacbel a presenza nas cooperativas da capacidade de establecemento de alianzas estratxicas e redes de colaboracin para asumiren obxectivos comns mis amplos. Hai unha vocacin pola cooperacin e a negociacin con claras referencias do principio gaar-gaar. s cooperativas agrarias resltalle mis doado asumiren procesos de intercooperacin que permitan acceder a novos mercados, dotrense de servizos especializados ou buscar financiamento. A cooperativa unha autntica escola de asociacionismo empresarial, onde se sentan os principios das alianzas estratxicas e da suma de esforzos. 5. Unha das caractersticas empresariais das cooperativas a de desenvolver multitude de servizos e actividades, case todas relacionadas co socio. Por razns legais os dirixentes e xestores vense na obriga de levar unha contabilidade por actividades e seccins que resulta difcil atopar tan
24 Outro exemplo do que neste punto comentamos, foi a esplndida resposta das cooperativas agrarias ante a crise das vacas tolas. Foron estas entidades as que urxidas polos seus socios buscaron mercados para os animais de carne arriscando colectiva e empresarialmente no mercado.
implantadas noutras empresas do mesmo volume econmico. Nas cooperativas, por moi rudimentarios que sexan os informes e as contas, estn constantemente orde do da dado a sa grande incidencia social para a toma de decisins do consello reitor e da asemblea xeral de socios. Dentro dos aspectos pouco desenvolvidos da formacin empresarial nas cooperativas agrarias atopmonos con tres grandes grupos: 1. No caso de Galicia, a maiora das cooperativas ten unha escasa formacin empresarial nos temas relacionados co mercado e co consumidor final. A maiora das cooperativas realizan a primeira comercializacin dos produtos agroalimentarios, dende a explotacin dos socios ata o muelle de fbrica da industria transformadora. Salvo as cooperativas de vio, que son unha excepcin moi importante, as cooperativas de horta e flor, e algunhas cooperativas de producin intensiva e moi poucas relacionadas co sector lcteo, as cooperativas apenas realizan transformacin e comercializacin dos produtos dos seus socios, polo que teen unha escasa formacin empresarial nesta materia. Moi vinculados con estas carencias de formacin empresarial estn todos os relacionados co mercado e o consumo. Refermonos ao mrketing, publicidade, xestin de vendas, distribucin, etc. 2. Outro aspecto no que as cooperativas son diferentes na formacin empresarial est relacionado coa lentitude na toma de decisins. Lentitude que vn determinada por unha figura xurdica onde o rgano de administracin, o consello reitor, non ten asegurada a maiora da asemblea xeral ante unha decisin importante que esta descoece. Nas sociedades mercants, os sistemas de representacin do capital no consello de administracin aseguran que as decisins que estes toman atoparn, salvo raras excepcin, o respaldo da asemblea xeral de socios. As cooperativas non estn preparadas para adoptaren decisins importantes rpidas e, por tanto, de carcter especulativo como algns mercados requiren. 3. En contraposicin coa valoracin favorbel, xa sinalada, da diversidade de actividades e servizos das cooperativas, existe unha grave dificultade ligada a elas. Cando as cooperativas operan nun sector de actividade con altos ndices de economa somerxida as posibilidades de fracaso son moito maiores cs de calquera outro tipo de empresa. Nos mercados pouco transparentes, onde non posbel explicar a xestin por medios racionais, as cooperativas atopan grandes dificultades de implantacin e mesmo de xestin. Non pode conclurse este epgrafe sen facer constar a achega do cooperativismo agrario na formacin profesional dos seus socios e empregados. En efecto, a funcin bsica das empresas cooperativas vn determinada pola satisfaccin das necesidades dos socios, pola ordenacin dun sistema produtivo eficaz e xusto e por unha presenza constante dos produtores agrarios no funcionamento global do sector. A particularidade, ademais, das cooperativas agrarias como sociedades de persoas fronte s sociedades de capital, outorgan s cooperativas unha funcin relevante na formacin e cualificacin
profesional dos seus socios, funcin que ten que ser recoecida e potenciada como elemento bsico de actuacin econmica e de progreso social. A cooperativa unha sociedade de persoas, e para un bo funcionamento da organizacin semella decisiva a importancia da formacin tcnica, profesional, social e ata humana. Por iso, as cooperativas e os cooperativistas teen que prestarlle a mxima atencin formacin, xa que se converte no mellor lubricante para o funcionamento da sociedade. Das cooperativas entrevistadas, unha alta porcentaxe, mis do 93% do total, realizaron actividades formativas. Sen dbida cmpre anda un maior esforzo para que a totalidade das cooperativas contemplen a formacin como algo bsico dentro da sa organizacin, e elaboren un plan de formacin para o que poden/deben contar co apoio pblico ou de asociacins de cooperativas. A maior parte da formacin xestionada por algunha asociacin, no 83,33% dos casos, fundamentalmente as asociacins de cooperativas e, en segundo lugar, pola propia cooperativa, no 50% dos casos. Como se pode comprobar, as cooperativas imparten formacin aos socios e organzana mediante diferentes medios (CADRO 25).
CADRO 25: Entidades impartidoras de formacin.

ENTIDADES IMPARTIDORAS Xestin propia Concello Mancomunada-comarcal Algunha asociacin Asociacin de cooperativas Asociacin sindical Asociacin empresarial
% de cooperativas 50,00% 6,67% 3,33% 83,33% 80,00% 13,33% 6,67%
fundamental que a formacin sexa dirixida para unha mellor preparacin e funcionamento da entidade, de a a grande importancia da formacin que organiza a propia cooperativa para abordar as necesidades de preparacin que estima mis urxentes, ou que a realice en colaboracin con asociacins coa que definen conxuntamente as prioridades formativas e organizativas. Non obstante, un dos problemas da formacin a mediana participacin dos socios nos procesos formativos. As cooperativas da mostra manifestaron que a asistencia s actividades formativas media 55,56% dos casos ou baixa 33,33%. Por outra banda, aos cursos asisten un nmero reducido de alumnos, xa que o 45% das cooperativas tiveron unha actividade formativa cunha media de 13 socios por curso. A motivacin e animacin para a asistencia formacin un dos problemas cos que se atopan as cooperativas. Neste senso, as maiores dificultades adoitan estar relacionadas coa poca de imparticin,
con preferencia en outono e inverno, e nas horas libres do da, o sern ou pola noite. Por outra banda, necesario que as axudas para formacin de socios de cooperativas posibiliten a formacin nos meses de novembro, decembro e xaneiro, que son os de maior aceptabilidade e dispoibilidade dos socios das cooperativas. Finalmente, o interese maioritario dos socios por cursos de formacin relacionados directamente coa sa actividade produtiva, onde os socios poidan mellorar a capacidade de producin, coecer novas tcnicas e innovacins e, en xeral, formarse en aspectos que melloren os seus rendementos econmicos. Son mis reticentes s actividades formativas relacionadas coa organizacin cooperativa, coecer como funciona a entidade, coecer as normas en detalle, ou ver como mellorar a empresa, xa que consideran que ese un problema dos tcnicos e da reitora da entidade. necesario que os responsbeis das cooperativas agrarias fagan un esforzo por melloraren a formacin e para que os socios comprendan a importancia e necesidade de estaren formados e preparados nos mbitos tcnico, produtivos, organizativos e sociais. Adicionalmente, nas enquisas realizadas aos socios, s un 19,1% considera que hai poucas ou ningunha accin formativa na cooperativa. Por iso, pdese afirmar que as ofertas formativas que realizan as cooperativas agrarias estn a chegar a moitos socios, independentemente de que estes mostren interese en aproveitalas, xa que a porcentaxe de socios que manifesta que nunca participa nelas elvase ao 30,7%, que unido aos que manifestan que poucas veces acadan o 51,9% (GRFICO 24).
GRFICO 24: Participacin na formacin segundo os socios.

Sempre Bastantes veces 12,5% 5,7% NC 1,5% Nunca 30,7%
28,4%
21,2% Poucas veces
Algunhas veces
5.9.- Mercado Na agroalimentacin estamos padecendo cambios fundamentais: a reforma da PAC, os acordos da OMC, reducen os prezos de garanta da agricultura, diminen as barreiras arancelarias e non arancelarias, facilitan a competitividade, e reducen o apoio agricultura; os consumidores e contribuntes pasan a ser os autnticos donos da poltica agraria, que xa non se centra soamente en aumentar a produtividade senn tamn no equilibrio ecolxico, o benestar e o desenvolvemento rural integrado. Calquera actividade das cooperativas, mesmo das pequenas cooperativas, est sometida competitividade global A tecnoloxa e a innovacin en auxe moldean a estrutura do mercado. A agricultura e a transformacin teen que combinarse mis e mellor para conseguir uns alimentos que combinen as preferencias industriais e do consumidor coa sade, a idoneidade, o baixo custo, e unha calidade fibel. Por outra banda, o consumo nas sociedades opulentas superou a fase das necesidades diarias e tende a sofisticarse. No sector alimentario, comprender e responder demanda dos diferentes segmentos de variedade, idoneidade, seguridade, simpata medioambiental e benestar animal son claves para dar valor aos consumidores. Como consecuencia da estandarizacin produtiva que impoen as multinacionais, cristalizou un novo segmento de mercado: algns consumidores prefiren comprar produtos locais e rexionais como unha maneira de apoiar estas rexins. Estes produtos rexionais consmense no interior da rexin e polos consumidores doutras rexins. Tecnoloxicamente estas producins mis elaboradas, tradicionais e artess son posbeis, xa que xeran maior valor engadido e dan maiores posibilidades competitivas aos agricultores. Ao tempo, os cambios na distribucin alimentaria estn sendo fundamentais nestes ltimos anos. Un pequeno grupo de enormes empresas multinacionais, a maiora, e algunhas nacionais e galegas estn a controlar o mercado da distribucin. As cadeas de distribucin estn acadando un tamao que lles permite influr no proceso de compra dos produtos alimentarios. A capacidade da distribucin alimentaria para integrar a tecnoloxa da informacin co fin de influr no comportamento de compra dos consumidores permtelles ofrecer programas de mrketing medida que abastecen as necesidades do consumidor. As cooperativas estn obrigadas a mellorar continuamente a sa capacidade para estaren ao corrente dos novos cambios, adaptrense, introduciren innovacins de grande alcance e reorganizaren as sas estruturas societarias. Hai que efectuar enormes investimentos nos chamados activos lixeiros tales como actividade innovadora, calidade total, recursos humanos e estruturas flexbeis. Tal como se indicou anteriormente, nalgn subsector agrcola e gandeiro de Galicia as cooperativas agrarias e gandeiras teen pouca presenza na transformacin e comercializacin de produtos elaborados con mis valor engadido. Chama especialmente a atencin a escasa transformacin e comercializacin de produtos lcteos polas cooperativas. En senso contrario, causa sorpresa a gran presenza de cooperativas galegas na comercializacin de vios de calidade con alto valor engadido e actuando en
mercados moi competitivos e esixentes. interesante coecer as razns polas cles as cooperativas de vacn de leite non se embarcan nunha estratexia empresarial, que tenda integracin vertical, aceptacin dos riscos do mercado e ao aumento do compoente valor engadido nos produtos. Ao procesar os produtos en varias etapas sucesivas, poden diferenzar a producin da dos competidores, conseguir a fidelidade do consumidor, etc., co obxecto de aumentar o nivel do prezo dos produtos e os beneficios. Hai varios tipos de razns e a continuacin sinalamos os mis destacbeis (Jordn, M., 1996): 1. A diferenza do que ocorre noutras empresas, a constitucin dunha empresa cooperativa non froito de ningn proceso de acumulacin de capital previo. As dispoibilidades de capital nas mans dos pequenos agricultores e gandeiros son sempre reducidas. Un titular dunha explotacin vaise mostrar sempre mis remiso no momento de achegar financiamento para investimentos en tecnoloxas industriais ou actividades comerciais cando anda non ten a sa explotacin en condicins competitivas. Os socios non estn dispostos a aumentar o capital actual das cooperativas nos volumes necesarios, polo que se realizan infra-investimentos ou malos investimentos. Por tanto, o socio remiso a achegar financiamento nas cooperativas que desexan ir mis al da intermediacin co leite e distantes da sa actividade. 2. As expectativas xeradas polos investimentos na cooperativa e o clculo que o socio fai sobre o tempo que agarda permanecer nela, son os dous principais incentivos que o socio ten para achegar capital. Neste senso, o avellentamento dos gandeiros e dos socios, a incerteza sobre a producin de leite en Galicia e o endurecemento da competencia non motiva aos socios. En todo caso, os socios intentaran recoller beneficios o mis axia posbel dados o investimento e o capital necesario. 3. Os socios de cooperativas gandeiras son reticentes a investiren en tecnoloxas de transformacin ou en actividades comerciais xa que estn distantes da sa actividade tradicional e non estn familiarizados con elas, polo que moitos investimentos non interesan aos socios. 4. Na medida en que unha cooperativa entra en procesos de transformacin e comercializacin de produtos alimentarios, o socio considera que ten dificultades para controlar e avaliar a cooperativa e o seu investimento, xa que se trata dun negocio que non ten hbito de controlar. 5. Ademais, se a cooperativa deixa de actuar no mercado como intermediaria na comercializacin dos produtos agroalimentarios e aborda un proceso de transformacin, debe tratar de coordinar a producin dos socios coas cadeas de transformacin e comercializacin de produtos que poa en marcha. Este control sobre o volume e a calidade de producin provoca preocupacin no socios xa que lle resta liberdade na sa explotacin. En definitiva, haber dificultades para conseguir o perfeccionamento necesario das cadeas de transformacin se a cooperativa non quere controlar a cantidade e a calidade da producin dos socios.
6. Por outra banda, as limitacins na remuneracin do capital social a un xuro mximo, as condicins para transmitir as achegas, e a inmobilidade do capital cooperativo non son un incentivo para que os socios fagan as achegas necesarias para abordar as transformacin e comercializacin dos produtos agroalimentarios. 7. Ademais, poden xurdir fortes diferenzas sociais no seo da cooperativa en funcin da frmula concreta en que os socios fagan a achega para abordar os investimentos: todos iguais, en funcin da actividade, ou unha combinacin de ambas as das. 8. Finalmente, porque os membros do consello reitor son agricultores ou gandeiros e non coecen como funcionan os mercados, sobre todo, nos ltimos tramos da cadea alimentaria, polo que resulta difcil tomar decisins cando non se dispn dun amplo dominio sobre os temas que se deben decidir. Neste senso, a disposicin de equipos directivos de alto nivel que conten coa confianza dos reitores e da base social bsico para a conquista do mercado polas cooperativas. Non debe desprenderse que a falta de integracin vertical das cooperativas gandeiras de Galicia as sita para sempre fra da competitividade e do mercado. Probabelmente, na medida en que os socios sexan profesionais estarn mis dispostos para abordaren investimentos mis importantes en transformacin e comercializacin. Neste senso, o camio de experiencias exitosas en Galicia marca a pauta. Os retos que deben afrontar nos vindeiros anos son moi complexos e amplos. A continuacin imos sinalar os que estimamos mis destacbeis: 1. Como xa quedou indicado anteriormente, a diversificacin vertical o reto mis importante. dicir, as cooperativas deben participar mis na industrializacin e na comercializacin para capturaren valor engadido xerado ao longo da cadea agroalimentaria. 2. Deben mellorar a capacidade de negociacin fronte a clientes e provedores para protexeren as economas das explotacins agrarias. 3. Deben apoiaren aos socios para unha maior homoxeneidade dos produtos agroalimentarios, maior estabilidade e regularidade dos mercados agrarios. 4. Deben colaboraren e apoiaren aos socios para que adapten a producin agroalimentaria s novas demandas do mercado, de xeito que se elaboren produtos competitivos, diversos e con alto valor engadido, prestando especial atencin trazabilidade. 5. E deben, en definitiva, axudaren aos socios a adaptrense a un mercado e a un marco normativo complexo e cambiante. A actividade dos socios ten que adaptarse situacin de incerteza, a cambios rpidos e complexos para estaren en disposicin de conquistaren o mercado.
Nestes retos necesario que a competencia desleal que existe no sector, tenda a desaparecer, xa que na maiora dos casos desincentiva o asociacionismo, mellore a formacin e a informacin do consumidor coa finalidade de que apoie s cooperativas e mellorar a formacin de todos os elementos humanos da cooperativa. 5.10.- O emprego. Aspectos laborais As cooperativas agrarias de Galicia dan emprego directo a mis de 4.10025 traballadores. Por outra banda, as cooperativas realizan unha grande actividade loxstica (transporte de produtos agroalimentarios, servizos externos especializados, etc.) polo que o nmero de empregos inducidos que teen relacin coas cooperativas moi elevado. Tomando en consideracin varios estudos e mostras de cooperativas por sectores estmase unha media de 5,36 empregos inducidos por cooperativa activa, o que supn un volume total de 1.458 empregos inducidos (AGACA, 2003). Os transportistas autnomos, os veterinarios, os asesores e enxeeiros son os principais beneficiarios dos contratos de servizos que realizan as cooperativas. A media de traballadores por cooperativa alcanza os 13, e as empresas con maior nmero de empregados son as que dispoen de fbrica de pensos seguidas das cooperativas vitivincolas (CADRO 26).
CADRO 26: Emprego. Valores medios.

Tipo de ccoperativas Fbrica de penso Gandera Horta Vio Total
N traballadores 20,83 5,25 5,17 19,75 13
En xeral, a maior parte dos traballadores estn relacionados coa producin, que no caso das adegas cooperativas representa o maior nmero de traballadores (GRFICO 25). En relacin aos tipos de contratacin existe un elevado nmero de traballadores fixos, superior ao 70%, o que as confirma como un tipo de empresa que est a xerar emprego duradeiro e de calidade. Ademais, outra caracterstica moi unida anterior que este emprego est no medio rural e en comarcas xeralmente desfavorecidas da Galicia interior. Por outra banda as maiores porcentaxes de persoal laboral fixo dse nas reas de traballo de administracin e producin, e na rea de comercial onde existe unha menor presenza de traballadores fixos.
25 AGACA, segundo datos das cooperativas.
GRFICO 25: N de traballadores por sectores e reas de traballo.

0,6 1,8 8,4 1,8 4,1
3,1 7,0
1,7
12,8 5,7
2,5 5,5 1,7 5,3 3,9
FP
G Admn
H Producin
V Comercial
Total
A presenza da muller traballadora nas cooperativas habitual nos postos de administracin e redcese fortemente nas outras reas de traballo. (GRFICO 26).
GRFICO 26: Distribucin dos traballadores por sexo e reas de traballo.

15,19%
17,65%
58,01%
82,35%
84,81%
41,99%
Administracin
Producin Homes Mulleres
Comercial
Nas condicins retributivas non se aprecian diferenza salientbeis respecto das empresas do contorno. Por outra banda, os traballadores das cooperativas agrarias teen unha gran variabilidade de traballos. A razn desta variabilidade a gran cantidade de servizos que por termo medio prestan moitas cooperativas agrarias. A xornada laboral dos traballadores das cooperativas normal, se ben moitos dos horarios adptanse aos hbitos dos agricultores e gandeiros. As vacacins adptanse habitualmente s pocas de pouco traballo, e nunca en pocas de campaa (sementeira, ensilado, vendima, etc.). Por termo medio, os traballadores estn ben formados nas tarefas que desenvolven, se ben non todas as cooperativas realizan os cursos de reciclaxe que os seus traballadores necesitan para estaren actualizados e capacitados. Finalmente, en xeral, os traballadores das cooperativas agrarias teen unha grande identificacin e vinculacin coa empresa, de xeito que ante os socios e ante terceiros teen un sentimento de orgullo e pertenza por traballaren nunha empresa cooperativa.
6.- Aspectos econmicos e financeiros das cooperativas agrarias

6.1.- Introducin As sociedades cooperativas agrarias asocian a titulares de explotacins para a realizacin de calquera actividade que favoreza o aproveitamento para os socios, a mellora da poboacin e do medio rural. Tal como se desprende desta definicin, as actividades que se van desenvolver por estas empresas poden ser tanto de servizos, coma industriais ou de comercializacin. En relacin co seu tamao, o valor do activo total medio 2.515.926,28 , a cifra media de negocios de 5.150.233,66 e o nmero medio de socios e de traballadores de 31426 e 14, respectivamente. Considerando como valores representativos dunha pequena e mediana empresa os expostos no plan xeral de contabilidade, en relacin coas cifras mximas destas varibeis establecidas para poder presentar as contas abreviadas27, estes permtenos deducir que, en xeral, as sociedades cooperativas agrarias non poderan cualificarse como pemes. Tendo en conta que a diversidade unha caracterstica intrnseca a esta forma de empresa, a heteroxeneidade da mostra utilizada fai preciso a sa segmentacin. Entre os posbeis criterios de clasificacin optouse por diferenzalas en funcin da actividade desenvolvida en tres grandes bloques: gandera, horta-flor e vitivincolas, que estn representados na mostra nunhas proporcins do 66,67%, 20% e 13,33%, en consonancia co seu peso relativo na realidade do movemento cooperativo agrario galego.
26 O nmero medio de socios que citamos descomponse en 309 socios plenos e 5 colaboradores. De todos modos, hora de realizar todos os clculos econmico-financeiros utilizamos o nmero de 309 por consideralo mis axeitado, para abordar a anlise dunha empresa de participacin. 27 Deben concorrer polo menos das das tres circunstancias seguintes: a) Que o total das partidas do activo non supere os 373.997,81 ; b) Que o importe neto da sa cifra anual de negocios sexa inferior a 4.747.995,62 ; c) Que o nmero medio de traballadores non sexa superior aos 50.
A entidade media das empresas que compoen cada un dos grupos mostra unha imaxe completamente distinta de cada un deles, as as sociedades cooperativas de horta e flor teen uns activos medios de 871.781,91 , a facturacin media de 829.507,48 e o nmero medio de socios plenos e de traballadores de 60 e 5, respectivamente. As empresas gandeiras pola sa parte, teen para estas mesmas varibeis valores de 1.973.040,30 , 6.402.649,14 e 365 e 14, respectivamente. Finalmente, nas sociedades cooperativas dedicadas a actividades vitivincolas estes datos son de 7.696.572,71 , 5.369.245,50 , 405 e 20. En consecuencia, marxe da informacin mis exhaustiva que se expn nos seguintes apartados, as empresas de maior dimensin son as vitivincolas, cunha importante diferenza respecto das outras das clases, e son as de menor tamao as sociedades cooperativas dedicadas a actividades de horta e flor. Partindo desta consideracin a anlise realizada pretende amosar a realidade econmico/financeira a partir da informacin contbel pblica, pero tendo en conta o seu carcter de empresa de participacin, de xeito que, neste caso debe terse presente que nas sociedades cooperativas agrarias os socios poden ser consumidores e/ou provedores da empresa. Isto ter o seu reflexo nas partidas de debedores e acredores, polo que se refire estrutura econmico/financeira e, unido ao feito de que o socio achegante de capital, trasladarase esta situacin s contas mis representativas de ingresos e gastos contidas na conta de resultados da empresa. 6.2.- A estrutura econmica e financeira A anlise da estrutura econmico/financeira ten como obxectivo o coecemento do patrimonio das empresas, determinado pola composicin do investimento e o financiamento, o grao de endebedamento e a posicin de equilibrio financeiro. Partindo dos datos proporcionados polos balances agregados, os investimentos nas sociedades cooperativas agrarias estn compostos nun 35,57% por activo fixo e nun 64,43% por circulante, mentres que o financiamento se divide nun 60,74% de recursos permanentes e un 39,26% de recursos a curto prazo, o que significa que se mantn un fondo de manobra28 positivo e relativamente amplo (ILUSTRACIN 1). Non obstante, baixando ao detalle da anlise do fondo de rotacin de cada unha das empresas estudadas obsrvase como o seu valor oscila entre os 391.172,74 e os 9.104.137,37 . As mesmo, o 50% teen un fondo de manobra por debaixo de 238.976,39 29.
28 O fondo de rotacin ou manobra obtense da diferenza entre os fondos permanentes (financiamento propio e financiamento alleo a longo prazo) e o importe do inmobilizado total neto, ou tamn como a diferenza entre o activo e o pasivo circulante. En consecuencia, amosa a conta de fondos permanentes de que dispn a empresa unha vez financiados os investimentos a longo prazo, considerndose un indicador de estabilidade financeira da empresa. 29 Valor da mediana ou segundo cuartil do total de sociedades cooperativas agrarias.
Ilustracin 1.
Estrutura econmico-financeira: Cooperativas Agrarias
Activo Fixo 35,57% Fondos Propios 55,85% Acredores L/P 4,89% Acredores C/P 39,26%
Recursos a longo prazo: 60,74%
Activo Circulante 64,43%
Estrutura econmico-financeira: Gandeiras

Estrutura econmico-financeira: Horta e flor

Activo Fixo 57,60% Fondos Propios 49,00% Acredores L/P 17,11% Activo Circulante 42,40% Acredores C/P 33,89%
Estrutura econmico-financeira: Vitivincolas

Trasladando esta mesma anlise a cada un dos grupos, obsrvase (CADRO 27) como o 50% das sociedades cooperativas de horta-flor teen un fondo de rotacin por riba de 22.905,92 , o 50% das gandeiras teno superior a 259.325,38 , mentres no caso das vitivincolas o 50% delas teen un fondo de rotacin inferior a 1.029.169,54 .
CADRO 27: Fondo de rotacin

CUARTS AGRARIAS Coop. Horta e Flor Coop. Gandeiras Coop. Vitivincolas Q0 -391172 -87494 -391172 -84855 Q1 54915 -39696 93732 310040 Q2 238976 22905 259325 1029169 Q3 465732 106543 490064 3488534 Q4 9104137 412360 1874704 9104137
Q0 = representa o valor mnimo. Q1 = representa o valor por debaixo do que se atopan o 25% dos datos. Q2 = representa o valor por debaixo do que se atopan o 50% dos datos. Q3 = representa o valor por debaixo do que se atopan o 75% dos datos. Q4 = representa o valor mximo.
A variabilidade das cifras do fondo de rotacin en cada un dos grupos estudados (gandeiras, hortaflor, vitivincolas) consecuencia da actividade realizada e o xeito de operar cos seus socios, as (ILUSTRACIN 1): a) Nas cooperativas gandeiras o nivel de inmobilizado aumenta en relacin co valor medio xa que acadan o 45,22% do activo total, mentres o circulante dimine ata o 54,78%. O nivel de investimento en fixo destas empresas non homoxneo, pois depende do nmero e tipo de actividades que desenvolvan. O 50% das empresas gandeiras manteen unha proporcin de investimento en activo fixo por debaixo do 37,65%, sendo o valor mnimo o acadado por unha sociedade que unicamente dispn dun 0,30%, o mximo dun 66,25% do activo total. Isto debido a que, anda que algunhas empresas unicamente comercializan, sen transformacin previa, a producin dos socios, outras non s acometen parte do proceso de transformacin senn que abarcan dende a fabricacin de pensos ata a realizacin de servizos diversos dirixidos s actividades dos socios, conformando cada actividade unha seccin dentro da empresa. O maior ou menor nivel de inmobilizado , pois, unha funcin crecente co nmero de servizos prestados. No que se refire ao financiamento, tomando como referencia o valor medio do agregado das sociedades cooperativas agrarias, prodcese un aumento dos recursos permanentes, tanto dos recursos propios como dos alleos a longo prazo, co que descende, en consecuencia, o financiamento a curto prazo.
Nas empresas gandeiras estase a aplicar, en certo xeito por estratexias internas, anda que en ocasins propiciadas por condicionantes externos, unha poltica de autofinanciamento cando existen necesidades financeiras para acometer proxectos de investimento, tal como amosa o feito de que un 50% das empresas tean un volume de fondos propios superior ao 51,20%, sendo dun 33,56% a proporcin da que menos fondos propios ten. Polo contrario, o 50% destas sociedades teen unha proporcin de financiamento alleo a longo prazo por debaixo do 1,05% respecto ao pasivo total, cun 35% delas que non dispoen de cantidade algunha por este concepto. En termos absolutos, tendo en conta a informacin do investimento total medio destas empresas (1.937.040,30 ), o importe que corresponde a cada socio de 5.406,33 . b) Os datos referentes s empresas dedicadas a actividades de horta e flor amosan unha situacin diferente. O inmobilizado acada, en termos relativos, o maior valor dos tres sectores (57,60%), cun circulante do 42,40%30. Anda que en termos absolutos o inmobilizado destas moito menor ca no resto de agrarias, a importancia relativa dentro delas dbese necesidade de dispor de naves para manipular os produtos, as como, en moitos casos, de almacns frigorficos, mquinas de clasificacin e empaquetado, tendo en conta o carcter altamente perecedoiro dos produtos cos que traballan. A composicin da estrutura de financiamento tamn vara, sendo os fondos propios dun 49,00%, os acredores a curto prazo do 33,89%, o que supn un incremento nos acredores a longo prazo ata acadar o 17,11%. A proporcin destes recursos unha das diferenzas relevantes neste tipo de empresas respecto do resto de sociedades agrarias. En relacin co importe medio que, en termos absolutos acadan o investimento e os recursos totais (871.781,91 ), correspndese con 14.610,87 por cada socio. c) As sociedades cooperativas vitivincolas teen como caracterstica mis salientbel, para a realizacin da anlise econmico-financeira, a total estacionalidade da sa actividade31. O exercicio econmico pchase, xeralmente, o 31 de decembro, e neses momentos os depsitos de existencias de vio atpanse en niveis elevados. Esta a explicacin de que nas sociedades cooperativas vitivincolas o volume de activo circulante represente o 80,55% do total investido, mentres o inmobilizado unicamente acada o 19,45%. En consonancia con esta situacin, os datos relativos estrutura de financiamento mantense dentro dos valores medios obtidos para o total de empresas, no que se refire aos fondos propios
30 Dada a estacionalidade de certas actividades, explcase que ao peche dos balances (31 de decembro), as cooperativas rexistren moi pouca actividade. 31 Isto non quere dicir que este feito non se produza no resto de explotacins agrarias estudadas, non obstante, no resto dos grupos coexisten actividades estacionais con outras que non o son e, en consecuencia, precisarase outro tipo de anlise para detectar esta situacin.
(54,98%), non obstante, aumenta o nivel de recursos alleos a curto prazo (44,57%), e resulta case inexistente o financiamento alleo a longo prazo (0,45%). Ademais, o importe total de investimento e recursos que, por termo medio, manteen as empresas vitivincolas de 7.696.572,71 (19.027,37 /socio). 6.2.1.- Anlise da estrutura econmica Os investimentos dos que dispoen as sociedades cooperativas agrarias estn en relacin coas actividades desenvolvidas para os socios. Para a sa anlise divdese esta estrutura nas grandes masas patrimoniais, clasificndoas atendendo sa permanencia na empresa, ao tempo que se desagregan nos seus compoentes bsicos (ILUSTRACIN 2). A partida mis representativa do inmobilizado correspndese co material, que representa, por termo medio, o 86,25% do inmobilizado total. Na revisin dos datos dos tres grupos estudados o mis salientbel o correspondente s empresas vitivincolas, nas que esta proporcin descende ata un 61,34%. A vida media destes activos , en termos xerais de aproximadamente 10 anos, non obstante, no sector de horta elvase ata os 14 anos32. Os datos da vida dos activos permiten coecer o tempo que levan funcionando na empresa, pero non se debe esquecer que se trata de valores medios e, polo tanto, conteen informacin relativa aos inmobilizados que levan na empresa dende o seu comezo, diminudos na correspondente amortizacin, e os adquiridos mis recentemente. O comportamento das empresas en relacin cos investimentos financeiros a longo prazo moi diferente en cada un dos sectores. As, a pesar de que o valor medio de 12,49%, pasa a ser do 6,26% nas cooperativas gandeiras, do 1,39% nas cooperativas de horta e do 38,10% nas vitivincolas. O inmobilizado financeiro, no caso das sociedades cooperativas est integrado, basicamente, pola participacin destas empresas en sociedades cooperativas de grao superior, anda que pode darse o caso de sociedades cooperativas que dispoan de ttulos correspondentes a outro tipo de empresas, creadas por elas mesmas para acometeren determinada fase do proceso produtivo. Un exemplo desta prctica a utilizacin de asociacins de interese econmico e sociedades annimas unipersoais33 que realizan a fase de comercializacin no caso das empresas vitivincolas. Nas partidas relativas ao ciclo de explotacin destacan os debedores, cunha proporcin media do 59,63% do circulante total, representativa dos tres sectores. Tendo en conta o tipo de empresa que se est a analizar preciso tratar esta informacin con certa cautela, xa que se os socios acceden a determinados produtos ou servizos na cooperativa, esta partida estar integrada por dous compoentes diferentes, os debedores socios e os debedores externos. No primeiro caso, pode resultar relativamente
32 A vida media obtense ao dividir o importe do inmobilizado entre a dotacin para a amortizacin deste exercicio. 33 Ver Captulo 9.
Ilustracin 2.
Estrutura econmico-financeira S. Coop. Agrarias
Activo Fixo 35,57% Inmobilizado Inmaterial: Inmobilizado Material: Inmobilizado Financeiro: Existencias: Debedores: Inv.Financ. Temporais: Tesourera: 1,26% 86,25% 12,49% 17,52% 59,63% 13,25% 9,60%
Estrutura econmica S.C.A.. Gandeiras

Estrutura econmica S.C. A. Horta e Flor

Estrutura econmico-financeira: Cooperativas Vitivincolas

mis doada a recuperacin destas dbedas coa empresa, se se producen problemas de liquidez. No segundo caso, vai depender da poltica de cobros seguida cos clientes externos34. No referente aos investimentos financeiros temporais, o seu comportamento difire dun sector a outro, as, tendo en conta que a proporcin media do 13,25% respecto do circulante total, mantense aproximadamente este valor nas empresas de horta e flor (13,47%), redcese a un 2,15% nas gandeiras e case duplcase nas empresas vitivincolas (22,90%). 6.2.2.- Anlise da estrutura financeira: A estructura do pasivo e as fontes de financiamento O estudo das fontes de financiamento realzase clasificando os recursos atendendo a dous criterios complementarios, o seu grao de esixibilidade e a sa perspectiva a longo e curto prazo. Os fondos propios nas sociedades cooperativas agrarias (ILUSTRACIN 3) caracterzanse, por dispor dunha elevada porcentaxe de reservas (45,58%) e capital (31,78%). Neste senso, preciso ter presente as particularidades destas partidas pois, por unha parte, o capital social ten carcter varibel, debido s flutuacins nas achegas polas entradas e sadas de socios, o que provoca certa inestabilidade na estrutura de financiamento, inestabilidade que, por outra parte, pode ser compensada polo carcter irrepartbel da maior parte das reservas, que se dotan coa intencin de garantir o sostemento da actividade empresarial, non soamente no momento actual, senn tamn cunha visin de permanencia cara ao futuro. Ademais destes recursos e, anda que en proporcin moito menor, outros recursos financeiros correspndense cos importes dos ingresos a distribur en varios exercicios35 (8,82%) e o resultado do exercicio (13,30%). Esta visin xeral, da proporcin que cada partida representa en relacin co importe de fondos propios totais, ten determinados matices se se analizan os tres sectores de actividade. As (ILUSTRACIN 3): a) As empresas gandeiras son as que teen unha menor proporcin de capital social (26,40%), o que representa aproximadamente 820,03 por socio, non obstante, teen o nivel de reservas (47,37%) mis elevado dos tres sectores, correspondendo a 1.470,96 por socio. Tendo en conta a consideracin de fondo irrepartbel de gran parte das reservas das sociedades cooperativas, a importante proporcin que representan consecuencia da xa comentada poltica de autofinanciamento seguida polas cooperativas gandeiras, pois marxe da imposicin legal de destinar determinadas porcentaxes dos excedentes dotacin de fondos de reservas, as sociedades cooperativas, dada a dobre condicin do socio, distriben parte do posbel excedente de xeito anticipado mediante a mellora dos prezos pagados ou cobrados aos seus socios. A maior ou menor repercu-
34 A anlise do circulante realzase de xeito mis exhaustivo no apartado correspondente liquidez e solvencia. 35 Atendendo s diferentes contas que compoen esta masa patrimonial, e dado que non se ten informacin adicional suficiente, suporase que o cen por cen do seu importe corresponde a subvencins ao capital.
Ilustracin 3.
Estrutura financeira Agrarias: Fondos Propios
Fondos Propios 55,85%
Capital Social Reservas Rdos. Exercicios Ant. Ingresos Distribur V.Ej. Provisins Riscos e Gastos Rdo. Exercicio
31,78% 45,58% 0,04% 8,82% 0,48% 13,30%
Estrutura financeira Gandeiras: Fondos Propios
26,40% 47,37% 1,00% 11,82% 0,07% 13,34%
Estrutura financeira Horta e Flor: Fondos Propios
Capital Social Reservas Rdos. Exercicios Ant Ingresos Distribur V.Ej. Rdo. Exercicio
35,67% 39,56% -3,99% 25,87% 2,89%
Estrutura financeira Vitivincolas: Fondos Propios
38,37% 44,11% -0,62% 2,21% 1,12% 14,87%
sin en prezos condiciona os resultados do exercicio e, en consecuencia, o importe destinado ao autofinaciamento. Resulta, polo tanto, evidente que neste caso as empresas gandeiras optan por distriburen gran parte do excedente va retorno cooperativo ao socio co consecuente autofinanciamento empresa. As subvencins ao capital (11,82%) corresponden, en termos absolutos, a 367,03 por cada socio e, supoendo que estas se distribusen do mesmo xeito entre todas as empresas, corresponderalles 133.947,70 a cada sociedade cooperativa gandeira. b) Nas empresas que se dedican a actividades de horta e flor os fondos propios caracterzanse por estaren repartidos cun nivel similar entre capital (35,67%; 2.553,56 por socio) e reservas (39,56%; 2.831,71 por socio), ao tempo que dispoen da proporcin mis elevada de subvencins dos tres sectores, sendo, en termos relativos do 25,87% dos seus fondos propios. Este dato correspndese con 1.852,26 por cada socio e 110.518,19 por cada empresa, se a distribucin fose idntica. preciso, neste caso, facer mencin da existencia de resultados negativos de exercicios anteriores que acadan o 3,99% do total dos recursos propios, dato importante tendo en conta que o 50% das empresas analizadas presentan un importe negativo desta partida. Isto debido ao seguimento dunha estratexia de distribucin de rendas va prezos, e non a travs de retornos, informacin que se pode contrastar coa anlise da sa conta de resultados e que condiciona tamn as dotacins a reservas. c) A distribucin de fondos propios nas sociedades cooperativas vitivincolas caracterzase por dispor dunha proporcin de reservas (44,11%) moi superior s achegas ao capital social (38,37%). En termos absolutos estas porcentaxes corresponderanse con 4.614,31 por socio, no caso das reservas, e 4.014,79 por cada socio no caso das achegas ao capital, resultando ser as cifras medias mis elevadas dos tres sectores estudados. Ao igual ca no caso das cooperativas gandeiras, as vitivincolas seguen unha poltica mixta de distribucin das rendas aos socios, dicir, ademais da distribucin anticipada va prezos de parte do posbel excedente, outra parte distribese va retorno cooperativo, reservando a porcentaxe legalmente establecida para o autofinanciamento da empresa. A proporcin das subvencins queda nun 2,21% que representa 231,41 por socio e 93.606,05 por empresa. Cabe neste caso mencionar coma positivo o feito de que os resultados do exercicio son, por termo medio, do 14,87% do total de recursos propios anda cando manteen un 0,62% de resultados negativos de exercicios anteriores. A xeito de resumo dos datos comentados, pdese observar no CADRO 28 como comparativamente os socios que mis achegan ao capital da empresa son os das cooperativas vitivincolas, un 57,22% por riba do achegado nas de horta e flor, e un 390% por riba do achegado polos socios das gandeiras. En canto relacin entre o capital achegado e o volume de reservas, son as empresas gandeiras as que teen unha maior diferenza, pois o capital representa o 55,75% das reservas, mentres nos outros dous casos estes valores estn mis prximos, pois dun 90,17% nas sociedades cooperativas de horta e flor e do 87,00% nas vitivincolas.
CADRO 28.
Coop. Gandeiras Capital / n socios Reservas / n socios Subv. capital / n socios N socios / n cooperativas Capital / Reservas
Coop. Horta-Flor 2.553,56 2.831,71 1.852,26 60 90,17%
Coop. Vitivincolas 4.014,79 4.614,31 231,41 405 87,00%
820,03 1.470,96 367,03 365 55,75%
A conta de subvencins en funcin do nmero de socios representa 1.852,26 nas empresas de horta e flor, cantidade que supera nun 405% o mesmo dato nas empresas gandeiras e nun 700% no caso das cooperativas vitivincolas. Os comentarios en relacin co financiamento alleo entenderanse na medida en que non exista distincin entre os importes destas partidas que corresponden a socios, e os importes que corresponden a terceiros. Neste senso, suporase, dada a prctica habitual destas empresas, que os recursos alleos a longo prazo proveen de entidades financeiras, mentres que nas partidas de curto prazo unha parte importante corresponde ao financiamento proporcionado polos socios, no tempo que transcorre entre a entrega do produto/servizo cooperativa e o seu cobro (ILUSTRACIN 4).
Ilustracin 4.
Estrutura financeira: Recursos Alleos Acredores a L/P Agrarias Gandeiras Horta e Flor Vitivincolas Acredores a C/P Agrarias Gandeiras Horta e Flor Vitivincolas 4,89% 6,73% 17,11% 0,45% 39,26% 35,83% 33,89% 44,57%
No caso concreto das empresas analizadas, o endebedamento a longo prazo practicamente inexistente nas empresas vitivincolas (0,45%), ten un importe moi reducido nas gandeiras (6,73%) e ten unha certa importancia nas de horta-flor (17,11%). un feito a dificultade que teen as cooperativas para
accederen ao financiamento a longo prazo a travs de entidades financeiras, pois estas valoran a sa potencialidade seguindo o mesmo esquema que se se tratase de empresas capitalistas convencionais. Polo que se refire ao financiamento alleo a curto prazo, as variacins son menores pois oscilan entre o 35,83%, 33,89% e 44,57%, para as empresas gandeiras, de horta e flor e vitivincolas, respectivamente, con respecto do pasivo total. Unha anlise mis polo mido deste financiamento realzase no apartado seguinte. 6.2.3.- A liquidez, a solvencia e a tesourera das sociedades cooperativas agrarias Por termo medio, o rateo de solvencia das sociedades cooperativas agrarias ten un valor de 1,64, en consecuencia, a esixibilidade do circulante est cuberta, pois a liquidez destes activos permite a sa cobertura. Realizando o mesmo clculo, pero prescindindo das existencias, obtense a liquidez inmediata que, por termo medio, alcanza un valor de 1,35. Finalmente, o rateo de tesourera toma un valor de 0,3736. Non obstante, esta informacin pouco representativa ao observarse unha gran variabilidade nos valores que se obteen, analizando as empresas tanto por sectores como de xeito individual (CADRO 29): a) O rateo de solvencia de 1,53 nas empresas gandeiras, de 1,25 nas de horta e flor e de 1,80 nas vitivincolas, atendendo aos datos proporcionados polos balances agregados. Esta informacin pdese completar coa proporcionada polos datos individuais que amosan como o 50% das cooperativas de cada un dos sectores teen un valor deste rateo por riba de 1,57, 0,93 e 1,20, respectivamente. As mesmo, preciso ter en conta a elevada dispersin desta informacin nas cooperativas gandeiras e de horta-flor, cuns valores que oscilan entre 0,77 e 7,93 no primeiro caso e entre 0,45 e 7,14 no segundo. A heteroxeneidade das cooperativas e das actividades que realizan, ademais das diferentes polticas de xestin de cobros e pagos aos socios son as razns que explican esta diversidade. b) A informacin que ofrece o rateo de solvencia debe completarse co de liquidez, pois as existencias das empresas poden amosar unha situacin mis favorbel da real, en canto a posibilidade de facer fronte ao esixbel a curto prazo. Neste senso o valor obtido de 1,35 nas sociedades cooperativas gandeiras, de 0,79 nas de horta-flor e de 1,20 nas vitivincolas. No primeiro caso os valores oscilan entre 0,47 e 4,69, no segundo entre 0,36 e 7,14. Nas cooperativas gandeiras obsr36
Activo circulante Solvencia a curto prazo = Pasivo circulante Activo circulante Existencias Liquidez Inmediata = Pasivo circulante Tesourera + IFT Tesourera = Pasivo circulante
vase unha menor dispersin debida, en parte, s existencias que manteen. En canto s sociedades vitivincolas, non existe variacin en relacin co rateo de solvencia, polo que se confirma o feito xa comentado de que, no peche de exercicio, se atopan en plena fase de producin.
CADRO 29: Solvencia, liquidez e tesourera.

SOLVENCIA C/P AGRARIAS Coop. Horta e flor Coop. Gandeiras Coop. Vitivincolas LIQUIDEZ INMEDIATA AGRARIAS Coop. Horta e flor Coop. Gandeiras Coop. Vitivincolas TESOURERA AGRARIAS Coop. Horta e flor Coop. Gandeiras Coop. Vitivincolas
Fonte: Elaboracin propia. Q0 = representa o valor mnimo. Q1 = representa o valor por debaixo do que se atopan o 25% dos datos. Q2 = representa o valor por debaixo do que se atopan o 50% dos datos. Q3 = representa o valor por debaixo do que se atopan o 75% dos datos. Q4 = representa o valor mximo.
Q0 0,458 0,458 0,768 0,896 Q0 0,365 0,365 0,473 0,411 Q0 0 0 0,026 0,002
Q1 1,223 0,69 1,273 1,048 Q1 0,806 0,69 0,937 0,92 Q1 0,079 0,018 0,085 0,071
Q2 1,432 0,929 1,574 1,205 Q2 1,211 0,79 1,349 1,2 Q2 0,269 0,208 0,29 0,1
Q3 2,48 1,443 2,569 1,946 Q3 2,059 1,437 2,072 1,777 Q3 0,545 0,545 0,564 0,52
Q4 7,934 7,144 7,934 3,848 Q4 7,144 7,144 4,686 3,178 Q4 6,12 6,12 2,04 1,76
c) A tesourera amsase como un problema no caso das empresas de horta-flor ben por exceso (6,12), ben por defecto (o 25% das empresas teen valores inferiores a 0,02, inclundo algunhas con valor nulo). No caso das empresas gandeiras a situacin diferente pois un 50% teen valores superiores a 0,30, polo que poden facer fronte a un problema puntual coas outras partidas do circulante. Nas sociedades cooperativas vitivincolas, dada a sa especial situacin, estes valores non ofrecen informacin relevante. En todo caso, tendo en conta os datos obtidos e as actividades s que se dedican maioritariamente as sociedades cooperativas agrarias, de carcter altamente estacional, faise necesaria a adecuada xestin do circulante, pois a liquidez resulta un indicador axeitado da marcha da empresa. Nalgns casos, hai exceso de dieiro en caixa motivado por aspectos psicolxicos, pois os administradores desexan dar unha resposta inmediata aos pagamentos. Non obstante, dbese coidar ese exceso, xa que o dieiro parado perde rendibilidade.
6.2.4.- Anlise da conta de resultados O estudo da conta de resultados proporciona informacin relevante acerca dos principais aspectos relacionados coa actividade desenvolvida polas empresas. Non obstante, a falta de informacin mis detallada das partidas de ingresos e gastos, sobre todo en relacin coas operacins cos socios, fai mis difcil tirar conclusins relevantes en canto clase e conta dos fluxos de fondos entre as empresas e os seus socios. Partindo de que, ao igual que na anlise do balance, o proceso aplicado consiste na elaboracin da conta de resultados agregada, os principais datos a ter en conta son os seguintes (CADRO 30):
CADRO 30: Conta de resultados cooperativas agrarias.

Horta e Flor ING.Explot/ING.Explot. Imp.NetoCifraNeg./ING.Explot. Outros Ing.Explot./ING.Explot. GASTOS/ING.Explot ConsumosExplot./ING.Explot G.Persoal/ING.Explot Dot.Amort.Inm./ING.Explot Var.Prov.Trf./ING.Explot OutrosG.Explot./ING.Explot RESULT.EXPLOT./ING.Explot Ing.Financeiros/ING.Explot G.Financeiros/ING.Explot RESULT.FINANC./ING.Explot RESULT.ACT.ORD./ING.Explot Ben.Allead.Inm./ING.Explot Subv.k trasp.exerc./ING.Explot Ing.Extraordinarios/ING.Explot Ing.e Ben.outros exerc./ING.Explot Perd.proc.Inm./ING.Explot G.Extraordinarios/ING.Explot GePerd.outros exerc./ING.Explot RESULT.EXTRAORD./ING.Explot RESULT.ant.IMPUEST./ING.Explot Imp.Sociedades/ING.Explot OutrosImpostos/ING.Explot RESULT.EXERCICIO/ING.Explot
Gandeiras 100,00% 98,35% 1,65% 97,73% 87,59% 3,87% 1,22% 0,05% 5,01% 2,27% 0,11% 0,43% -0,32% 1,95% 0,04% 0,23% 0,02% 0,45% 0,03% 0,05% 0,05% 0,61% 2,56% 0,24% 0,00% 2,32%
Vitivincolas 100,00% 98,90% 1,10% 89,46% 76,49% 4,88% 1,47% 0,00% 6,62% 10,54% 1,72% 0,40% 1,32% 11,86% 0,00% 0,60% 0,20% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,80% 12,66% 1,11% 0,00% 11,54%
Agrarias 100,00% 98,35% 1,65% 96,53% 85,60% 4,08% 1,33% 0,04% 5,48% 3,47% 0,35% 0,48% -0,13% 3,34% 0,03% 0,31% 0,05% 0,37% 0,02% 0,08% 0,04% 0,61% 3,95% 0,38% 0,00% 3,57%
100,00% 96,12% 3,88% 96,02% 73,63% 6,08% 3,69% 0,04% 12,57% 3,98% 0,40% 1,82% -1,42% 2,55% 0,00% 0,98% 0,09% 0,00% 0,00% 1,34% 0,00% -0,26% 2,29% 0,85% 0,01% 1,43%
O resultado de explotacin, dicir, a diferenza entre os ingresos e os gastos debidos actividade habitual da empresa, representa nas sociedades cooperativas agrarias ao 3,47% dos ingresos de explotacin. As particularidades dos tres grupos analizados mostran como: a) Nas cooperativas gandeiras este dato descende ata o 2,27%. Neste grupo, os gastos de explotacin acadan o 97,73% dos ingresos e tendo en conta que o importe neto da cifra de negocios do 98,35%, un 1,65% destes resultados dbense, basicamente, s subvencins explotacin, vinculadas con servizos ou apoios pblicos a socios, recollidas na partida de outros ingresos de explotacin. Polo que se refire aos gastos, a partida mis importante son os consumos, cun 87,59% que, tendo en conta que as cooperativas gandeiras, polo xeral, se dedican comercializacin dos produtos dos socios, recolle as cantidades pagadas polos produtos, inclundo nese prezo a vantaxe de ser socio da cooperativa. Outra das partidas para analizar a correspondente aos gastos de persoal que neste caso do 3,87% dos ingresos de explotacin, sendo esta a menor cifra dos tres sectores. Este feito amosa a escasa incorporacin de procesos produtivos neste tipo de empresas, en consonancia cos comentarios xa realizados en torno perda de parte do valor engadido dos produtos se se incorporasen mis elos da cadea de valor. Ademais, tal como se comenta no captulo tres, non est xeneralizada a incorporacin de profesionais na xestin da empresa, o que tamn xustifica o reducido desta partida. b) As sociedades cooperativas vitivincolas teen a proporcin mis elevada de resultados de explotacin dos tres grupos, cun 10,54% do total de ingresos de explotacin, pois mentres o importe da cifra de negocios dun 98,90%, os gastos de explotacin son do 89,46%. Dentro das partidas de gastos de explotacin a mis importante, ao igual ca no caso das gandeiras son os consumos de explotacin, en consonancia coa condicin de provedores dos seus socios. No referente aos gastos de persoal, a proporcin, anda que reducida, supera a acadada polas gandeiras (4,88%). c) No caso das sociedades cooperativas de horta e flor, o resultado de explotacin do 3,98% dos ingresos. Non obstante, hai que ter en conta que se comparamos o importe da cifra de negocios (96,12%) e a de gastos de explotacin (96,02%) o dato case coincide, o que significa, por unha parte que estas empresas seguen unha poltica de distribucin da renda aos socios mediante a mellora dos prezos pagados e, por outra parte, que a proporcin restante (96,12%96,02%=0,10%) ata acadar o 3,98% corresponde ao importe doutros ingresos de explotacin (3,88%) que se corresponde xeralmente coas subvencins explotacin recibidas durante o exercicio. Polo que se refire aos gastos de persoal estas empresas teen a maior proporcin en relacin cos ingresos dos tres grupos estudados. Os resultados financeiros nas empresas agrarias son do 0,13% dos ingresos de explotacin e, anda que o seu carcter negativo (os gastos superan aos ingresos por este concepto) no caso das sociedades cooperativas de horta-flor e nas gandeiras cuns valores de 1,42% e 0,32%, respectivamente, o valor positivo nas empresas vitivincolas (1,32%). Pdese dicir que resulta xeneralizada a pouca preocupacin destas empresas en relacin coa xestin do capital circulante, mxime se se ten en
conta a estacionalidade de moitas das operacins que realizan, cos conseguintes excesos e defectos en determinadas partidas que requiren unha axeitada planificacin financeira. En canto ao excedente neto do exercicio (3,57%), non permite ser unha referencia para o clculo de rendibilidades dos socios, pola xa comentada dobre va posbel de remuneracin, tal como o amosa unha proporcin mnima no caso das sociedades cooperativas de horta-flor (1,43%), un pouco maior nas empresas gandeiras (2,32%) e bastante superior nas vitivincolas (11,54%), o que representa neste ltimo caso o seguimento dunha dobre estratexia de autofinanciacin e remuneracin va retornos no exercicio que se analiza. Intentando ofrecer unha aproximacin ao valor engadido polas sociedades cooperativas agrarias no desenvolvemento da sa actividade, realizouse o seu clculo seguindo o establecido no plan xeral de contabilidade37. Partindo da consideracin de que se trata unicamente dunha aproximacin, pois non se dispn da informacin relativa aos custos de producin, os valores tanto agregados como medios amsanse no CADRO 31.
CADRO 31: Valor engadido das cooperativas agrarias por sectores.

Valor Engadido Agregado Total 14019024,19 Valor Engadido Medio Total 467300,81 Valor Engadido Medio Total/N Socios 1.995,11 Fonte: Elaboracin propia. Valor Engadido Coop. Gandeiras 9638477,16 Valor Engadido Coop. Gandeiras 481923,86 Valor Engadido Coop. Gandeiras/N Socios 1.320,52 Valor Engadido Coop. Horta-Flor 714249,78 Valor Engadido Coop. Horta-Flor 119041,63 Valor Engadido Coop. Horta-Flor/N Socios 2.265,94 Valor Engadido Coop. Vitivincolas 3666297,25 Valor Engadido Coop. Vitivincolas 916574,31 Valor Engadido Coop. Vitivincolas/N Socios 1.511,49
A pesar de que a informacin recollida nesta tboa pouco representativa do valor engadido real, parece relevante mencionar o maior valor xerado polas empresas de horta e flor, en comparacin cos outros dos sectores estudados. De todos os xeitos, trtase de sociedades cooperativas e, en consecuencia, ademais do valor econmico que poidan engadir, engaden, pola sa existencia:
37 Valor engadido da empresa = Valor da producin compras netas +/- variacin de existencias gastos externos e de explotacin. Pero tendo en conta a informacin de que dispn, o clculo efectuouse deducindo aos ingresos de explotacin os consumos de explotacin e os outros gastos de explotacin.
A posibilidade de que os socios realicen efectivamente o valor engadido que xeran, que ademais se acrecenta polo feito de traballaren conxuntamente a travs da empresa. A satisfaccin conxunta das necesidades econmicas e sociais que, sen a sa existencia, sera imposbel de acadar. O mantemento da poboacin nas sas localidades, sen necesidade de que se desprace para acadar os medios de subsistencia, coas consecuencias que iso ten para o desenvolvemento rural. A coordinacin de diversos actores econmicos e sociais en torno a un proxecto comn, de xeito que se manteen e potencian tanto as relacins econmicas como as sociais, baseadas no respecto mutuo e incorporando o valor da democracia nas relacins econmicas.
7.- Outros aspectos

As cooperativas agrarias de Galicia conforman un conxunto de entidades vivo, diverso, dinmico, complexo e de relevante peso no emprego e na actividade economiza de Galicia. Todas elas, dende unha cooperativa dun pequeno grupo de gandeiros que concentran a oferta de leite, ata unha gran cooperativa38, anda dentro da variedade de modelos de estrutura social e democrtica e de dinmicas econmicas que incorporan, teen moitos aspectos en comn. A todas nelles o feito de organizaren vnculos entre as persoas, entre os agricultores e gandeiros socios, as como o de organizar a producin de bens ou servizos, ou o abastecemento de materias primas para a explotacin en funcin das necesidades dos socios e non soamente en funcin de obxectivos financeiros ou de estratexias de mercado. En consecuencia en todas elas fundamental a participacin dos socios na toma de decisins e todas atenden solidariedade dentro da entidade: as cooperativas agrarias son sociedades diferentes onde os socios practican a solidariedade para beneficiarse eles mesmos, teen acceso ao valor engadido xerado e gozan das mesmas posibilidades de desenvolvemento persoal e profesional. Todo tipo de organizacin sexa cal sexa a frmula xurdica que a sustenta realiza achegas no mbito econmico ou social ao contorno no que se asenta. E neste aspecto as cooperativas agrarias son unha organizacin diferente. A medio camio entre unha empresa mercantil e unha asociacin, posibilitan unhas achegas maiores e mis completas sociedade que as sustenta.
38 Como FEIRACO ou COREN
7.1.- As cooperativas agrarias ao servizo da sociedade 7.1.1.- As cooperativas agrarias e a comunicacin cos agricultores De sobra coecido o gran nmero e a grande incidencia das normativas sobre aspectos econmicos e sociais que afectan actividade agraria e gandeira. Normativas que afectan aos agricultores e gandeiros, con especiais dificultades de acceso informacin polas caractersticas do medio rural que dificultan o acceso informacin. Caractersticas que afectan ata ao xeito de vida dos seus habitantes. Neste senso, como primeira achega das cooperativas agrarias queremos destacar que son estas a principal estrutura organizada, profesionalizada e de carcter estbel implantada en gran parte do medio rural de Galicia. Organizacins que estn en permanente contacto co medio rural e os seus agricultores ou gandeiros, con constante capacidade de comunicacin, transmisin e influencia informativa sobre aqueles. Por iso, as cooperativas agrarias xogan, e poden xogar, un papel fundamental na ordenacin das actividades vinculadas co medio agrario e rural. As cooperativas agrarias poden colaborar eficientemente na transmisin e na aplicacin das normativas dirixidas actividade agraria, gandeira ou vinculadas co medio rural. Nalgns casos, as cooperativas poden converterse en executoras das normativas, noutros divulgando e canalizando a informacin cara ao sector produtor e desde o propio sector produtor. En definitiva, estamos ante entidades que posibilitan unha aplicacin xil das normas mediante unha comunicacin rpida e preto dos propios protagonistas que deben aplicala. Son varias as cooperativas agrarias galegas que emiten boletns e informes peridicos aos socios con informacin xeral sobre aspectos relacionados co sector e con outros mis relacionados co medio rural (urbanismo, medio ambiente, sade e hixiene no traballo, asistencia social,...). Esta informacin que se emite preto dos cooperativistas acada unha grande efectividade comunicativa e grande influencia sobre a poboacin rural. Case todas as cooperativas celebran algunha asemblea informativa na que se avalan e informan cuestins alleas ao normal desenvolvemento da actividade empresarial da entidade. 7.1.2.- O peso dos aspectos sociais nas decisins das cooperativas O xeito en que as cooperativas abordan a toma de decisins, fai posbel unha especial consideracin aos aspectos sociais alleos a outros tipos de frmulas xurdicas empresariais. As cooperativas hora da toma de decisins consideran e ponderan aspectos non unicamente derivados de argumentos empresariais, coma comn noutros tipos de empresa, senn tamn aspectos relacionados con argumentos sociais e/ou culturais. Os hbitos participativos e democrticos, incentivados e fomentados dende as cooperativas, son unha prctica social que permite un desenvolvemento maior da persoas e da sociedade rural en xeral. Ademais, na toma de decisins das cooperativas agrarias tmanse en consideracin criterios que maxi-
micen os beneficios para a economa e a poboacin local, mesmo s veces en contra de criterios empresariais39. Por outra banda, son moitas as cooperativas que destinan recursos revitalizacion de elementos sociais, culturais e tradicionais: actividades das amas de casa, actividades culturais (teatro, acampadas de mozos, desfiles de moda,...), actividades tradicionais como festas gastronmicas (vio, pementos, requeixo, carne de vacn,...)40. O peso dos aspectos sociais tamn se achega ata afrontar actividades econmicas non propias dunha cooperativa agraria. Neste senso, son varias as cooperativas que puxeron en marcha un economato ao servizo dos socios e de todo o contorno por non dispoer deste servizo preto del. En definitiva, participan no aprovisionamento e na prestacin de servizos importantes para a poboacin local. 7.1.3.- A capacidade de adaptacin os cambios sociais Polo seu carcter participativo, as cooperativas estn especialmente capacitadas para asimilar todas as particularidades dos agricultores e gandeiros, conformndose no da a da como sociedades en constante adaptacin aos seus intereses. Neste sentido resultou especialmente significativa a gran resposta que se deu desde as cooperativas de vacn na crise das vacas tolas: cooperativas que non tian por actividade normal comercializaren animais, ante a situacin de paralizacin dos operadores habituais, lanzronse a resolver a situacin de crise que afectaba aos seus gandeiros socios, e as cooperativas convertronse nas empresas maioritarias na comercializacin de carne de vacn en Galicia mentres os mercado non retornaron normalidade. As cooperativas adptanse aos cambios de xeito moito mis xil ca outro tipo de empresas, pero un cambio empurrado polos propios socios e polo propio entorno. 7.2.- Valores socioeconmicos engadidos das cooperativas agrarias 7.2.1.- Achegas das cooperativas estabilizacin dos mercados As cooperativas convertronse na principal organizacin de concentracin da producin agraria xogando un papel determinante na formacin dos prezos percibidos polos agricultores, mesmo polos non socios que viven no contorno cooperativo. A propia Unin Europea avalou este papel recoecendo a sa cualificacin como Agrupacins de Produtores Agrarias (APAs) concedndolle especial relevancia como entidades mediadoras e interventoras nos mercados agrarios41.
39 A ttulo de exemplo: a propia vinculacin social co contorno fai que os traslados dos centros de producin das cooperativas ou mesmo as fusins se convertan nun reto difcil para os directivos 40 Mesmo neste intre, varias cooperativas estudan a posibilidade de poer en marcha pequenos museos etnogrficos locais para recuperar tradicins, costumes e ferramentas en desuso 41 Esta poltica de estabilizacin dos mercados da Unin Europea foi retirada coa Reforma da Poltica Agraria Comn formulada na AXENDA 2000, pero no da de hoxe existen varias cooperativas galegas que anda perciben apoios por esta funcin.
Sen dbida a estabilizacin dos mercados agrarios unha das principais preocupacins dos agricultores e gandeiros. A actividade agraria necesita de prazos longos para se adaptar a baixo custo s demandas e cambios do mercado. Por isto a estabilidade en si mesma un dos principais activos de que pode gozar unha explotacin para poder rendibilizar mellor os recursos de que dispn. Neste eido a variabilidade dos prezos dos produtos agrarios tradicionalmente temperada e modulada polas cooperativas, que tenden a minorar os efectos dos cambios de prezos aos socios, de xeito que atenuan as oscilacins excesivas tanto alza como baixa. Ademais, reiteramos, o efecto transmtese aos demais agricultores e gandeiros que teen asentada a explotacin na zona de influencia da cooperativa. 7.2.2.- Agrupacin da producin e operatividade do mercado agrario Aglutinar, agrupar, concentrar os produtos agrarios dos seus socios a misin e o valor que a sociedade recoecen as cooperativas agrarias en exclusividade. A agrupacin da producin opera en varias direccins: a) con independencia do tamao da sa explotacin, un agricultor sempre pequeno en comparacin coas empresas s que compra ou vende. Por iso, o agricultor ten unha posicin negociadora moi vulnerbel se acta s no mercado. Os agricultores xuntos nunha cooperativa poden comprar ou vender a un maior nmero de compradores. b) os mercados para os produtos agrcolas caracterzanse pola presenza dun pequeno nmero de grandes compradores que se abastecen dun amplo nmero de relativamente pequenos produtores, que son intercambibeis entre si. Coa cooperativa os agricultores evitan actitudes discriminatorias dos grandes compradores cara aos agricultores individuais. c) ao unir os volumes de moitos pequenos agricultores, as demandas dos compradores poden satisfacerse mellor. Na cooperativa os agricultores poden adaptar mellor a sa producin demanda dos mercados mellorando a eficacia do mercado tanto no seu propio beneficio como no do resto dos operadores do mercado. Neste senso, debemos reiterar que as cooperativas non impiden o libre mercado ou a competencia. Mis ben todo o contrario. As cooperativas regulan e estabilizan o mercado de tal xeito que os operadores econmicos guiados por unha boa xestin de custos e rendementos ven na cooperativa o complemento idneo para a sa actividade empresarial. d) a producin agraria pola sa natureza (incidencia do clima, razas, variedades, adubado,...) non d lugar a unha serie de produtos totalmente homoxneos, os agricultores atpanse indefensos ou en posicin de debilidade cando os comercializan. Pero xuntos os agricultores poden manexar mellor os riscos e a heteroxeneidade dos produtos inevitabelmente unidos producin agraria, e dirixir cada tipo, clase ou variedade de produto ao mercado ou operador mis competitivo nesa clase, tipo ou variedade de produto.
e) a actividade agraria localzase de forma dispersa no territorio e son poucos os agricultores situados preto dos mercados. Coa cooperativa, todos os agricultores acadan a mesma capacidade de acceso ao mercado independentemente da localizacin territorial da explotacin. Non sucede o mesmo cos agricultores e gandeiros que estean lonxe dos mercados e dunha zona onde opera unha cooperativa. De a, que nestas zonas os agricultores e gandeiros tenden a desaparecer. f) en definitiva, os agricultores agrupados solucionan a sa dbil posicin negociadora creando un poder compensatorio s grandes empresas, ou mesmo abrindo novos mercados. 7.2.3.- As cooperativas captan rendas dos mercados Moitas cooperativas non s interveen no abastecemento das explotacins, nos servizos e na primeira comercializacin conxunta dos produtos agrarios: tamn participan nas fases de transformacin e comercializacin da producin agraria dos seus socios. En Galicia destacbel especialmente o papel de todas as cooperativas de vio que transforman a comercializan a totalidade das producins de uva dos seus socios, e inclusive mercan a provedores non socios. Tal vez, as cooperativas galegas de gandeiros de leite sexan as que menos abordaron os procesos de transformacin e comercializacin en relacin ao volume de leite producido polos socios e comercializado sen transformar s grandes industrias. A participacin do agricultor nas fases posteriores producin tanto mis importante cando mis dimine o apoio pblico e canto mis dependen as rendas agrarias dos mercados. A parte proporcional do prezo dos alimentos que corresponden aos produtos agrarios que venden as explotacins cada da menor. A cooperativa agraria, como empresa de agricultores, ten o reto de actuar en todas as fases da cadea agroalimentaria e poden retornar os valores engadidos que se xeran ao longo dela ao sector produtor. Na medida en que as axudas agricultura diminen e as rendas dos agricultores dependen en exclusiva do mercado, a existencia de agricultores depender da transferencia a estes dos valores engadidos xerados na fase de transformacin e comercializacin. Por iso, consideramos que urxe a necesidade de que todas as cooperativas aborden, canto antes, estas fases para a supervivencia da propia agricultura e gandera. 7.2.4.- A influencia da cooperativa na xestin empresarial dos socios No intre en que as cooperativas se converten no principal medio de comunicacin entre o agricultor e o mercado, pasan a formar parte estratxica na xestin empresarial das explotacins individuais dos socios. A influencia decisiva da actuacin das cooperativas na xestin empresarial dos socios amsase en mltiples aspectos:
a) en aspectos informativos e formativos: as cooperativas son na maiora dos casos o principal acceso informacin dos socios, aspecto bsico para una toma de decisins eficientes na explotacin individual. Informacins sobre materias primas, sobre innovacins e novas tecnoloxas, sobre tcnicas produtivas, sobre orientacins dos mercados agrarios, etc. unha informacin que na maiora dos casos vn acompaada de formacin complementaria para implantar os aspectos innovadores. b) En aspectos relacionados cos servizos tcnicos s explotacins agrcolas e gandeiras. En moitos casos, as propias cooperativas inciden de xeito directo e determinante na xestin empresarial dos socios apoiando aos socios na xestin de todos os elementos que interveen na producin e a comercializacin agraria e gandeira. destacbel que moitas cooperativas dispoen do servizo de xestin tcnica econmica das explotacins dos socios. c) E na prestacin de numerosos servizos especiais aos socios para a reducin de custos de producin: maquinaria, podoloxa, desparasitacin, poda, vendima, sementeiros, tratamentos fitosanitarios, etc. Servizos, que o prestarse de xeito cooperativo, supoen unha importante reducin de custos na producin agraria. 7.3.- Unha empresa que defende e potencia o seu contorno de influencia 7.3.1.- A superacin constante das limitacins do contorno As cooperativas deciden a sa localizacin en funcin da localizacin dos socios aos que van prestar servizo, non en funcin s da optimizacin da actividade econmica, como e comn en gran parte das empresas convencionais. Na maiora dos casos as cooperativas estn localizadas en comarcas ou zonas desfavorecidas polo que deben superar algns atrancos e importantes limitacins, vinculados con algunhas carencias en infraestruturas de todo tipo: precariedade da subministracin elctrica, falta de solo industrial, precariedade dalgunha va de comunicacin (estradas, internet, telefona fixa ou mbil), maiores custos das subministracin ao estaren situadas lonxe dos grandes centros de consumo (localizados maioritariamente nos polgonos industriais das cidades), e mesmo a propia falta de dispoibilidade de bens e servizos especializados. Son dificultades xeradas pola localizacin das cooperativas que dificultan a viabilidade empresarial da sa actividade. 7.3.2.- Plena vinculacin co territorio A cooperativa unha empresa ligada de xeito incondicional e de forma estbel ao medio rural, ao agricultor e ao gandeiro, polo que exerce liderado na economa local e na fixacin de poboacin, axudando ao equilibrio e ordenacin do territorio. As cooperativas agrarias son as empresas que mis facturan en preto do 40% dos concellos de Galicia e erxense como as segundas empresas mis importantes en case un 25% mis (AGACA, 2003).
Mentres o resto de empresas medra preto dos grandes polgonos industriais das cidades na busca de mellores condicins operativas e de menor custo para as actividades que desenvolven, as cooperativas agrarias mantense no medio rural preto dos seus socios. Por todo iso, podemos afirmar que a cooperativa un motor do desenvolvemento rural, dado que o seu obxectivo nico a actividade econmica en beneficio dos seus socios agricultores ou gandeiros. O resto de formas empresariais varan o seu emprazamento exclusivamente en funcin dos seus intereses empresariais. Esta vocacin de continuidade repercute nunha serie de beneficios para o seu contorno: xeran emprego directo estbel no medio rural; xeran moitos empregos inducidos vinculados cos aspectos loxsticos que son de alta continuidade de gran calidade; fomentan a aparicin e sostemento de empresas auxiliares no medio rural para abastecerse de servizos: transporte, talleres mecnicos, empresas de servizos,..; axudan mellora da calidade de vida da poboacin do medio rural ao fomentaren nel a actividade econmica e empresarial; e, finalmente, pola colaboracin cos programas medio ambientais de residuos, varias cooperativas agrarias de Galicia son conservadoras directas do medio ambiente, participan na xestin sustentbel dos recursos e contriben preservacin da biodiversidade e da paisaxe. 7.3.3.- Unha ponte entre a producin, a industria e o comercio As cooperativas son axentes comerciais estratexicamente ben situados no mercado: tanto pola sa situacin intermedia entre a producin, a industria e o comercio, como pola sa actividade que as sita simultaneamente como provedores e clientes das explotacin agrarias. Por iso, as cooperativas teen unha capacidade privilexiada para adaptaren a producin s necesidades do mercado. As cooperativas son unha ponte para que os produtores agrarios e gandeiros se comuniquen coa industria e o mercado e este se comunique coa producin directamente ou a travs da industria. Esta ponte, que salva as diferentes murallas comunicativas, facilita unha mellor atencin das necesidades do consumidor final e unha mellor adaptacin das explotacin s demandas dos consumidores. De non existir esta ponte, nada impide que o mercado acuda s empresas alimentarias que poidan cubrir as necesidades independentemente de onde sexan producidos os produtos agrarios. Neste senso, as cooperativas teen o reto de ser as empresas lderes dos produtos tradicionais, vinculados co territorio e preservadoras dos valores culturais onde estn localizadas. En resumo, as cooperativas agrarias de Galicia, cada unha ao seu xeito, pretenden xerar riqueza econmica e social que afecta a toda a sociedade galega na medida en que recibe proveito: prezos mis xustos, implicacin das persoas na esfera econmica e social, mantemento ou creacin de lazos sociais, e existencia de polos de estabilidade tanto econmicos como sociais. 7.4.- Unha sociedade de persoas. A opinin dos socios As cooperativas agrarias estn estreitamente vinculadas co porvir dos seus socios, cos seus avatares, cos avances e coas crises, nas adaptacins deles modernidade e no trauma do abandono da
producin agraria e gandeira. Os socios son quen de darlle un forte pulo actividade econmica e social, dende o compromiso e da participacin, dende a posta en comn de todo o seu potencial persoal entendido este como todo o relacionado coa producin da sa explotacin e toda a sa capacidade de mellora e de entrega ao fin da colectividade. Son entidades constitudas para acompaalos no desenvolvemento da sa actividade profesional. Se o compromiso persoal e de entrega do socio existe e est ben xestionado, estamos ante empresas de alta competitividade no mercado, con futuro e moi difciles de bater. Na enquisa a socios quixemos detectar o estado de nimo e os compromisos destes coa cooperativa. S un 4,2% dos socios ve unhas malas ou psimas perspectivas de futuro para a sa cooperativa, mentres que o 73% considera que a cooperativa ten unhas perspectivas boas ou excelentes (GRFICO 27). Hai unha xeneralizada confianza no futuro da cooperativa agraria, tanto dende a perspectiva social como econmica. Isto debe ser motivo para que os procesos globais de mellora en todos os mbitos das cooperativas agrarias se aborden.
GRFICO 27: Perspectivas de futuro das cooperativas agrarias segundo os socios.

Ns/Nc 1,90% Excelentes Psimas 1,90% Malas 2,30% Regulares
6,50% 21,00%
66,50%
Boas
Como anteriormente sinalamos, os socios estn estreitamente relacionados coa cooperativa e viceversa. Neste aspecto complementa a anterior opinin dos socios sobre o futuro da entidade a opinin sobre o seu propio futuro dentro dela. E aqu mstranse mis pesimistas: s un 64,8% manifesta que ten unhas claras perspectivas de futuro na cooperativa (GRFICO 28). As causas desta menor porcentaxe de optimismo debemos buscala probabelemente na idade dos socios e nos consecuentes procesos de abandono da producin agraria que se estn a producir. Sen lugar a dbidas, esta opinin debe ser valorada polos directivos das cooperativas e polas administracins, para que adopten as medidas que deben pasar por un fomento da incorporacin de socios, especialmente dos mis novos, e por procesos de concentracin empresarial entre as cooperativas.
GRFICO 28: Perspectivas dos socios na cooperativa.

Psimas 1,60% Ns/Nc 2,60% Excelentes 2,90% Malas 2,90% Regulares
28,10%
61,90%
Boas
Independentemente das perspectivas de futuro os socios opinan ter acadado en alta medida os obxectivos que perseguan cando se integraron na entidade: s o 7,1% dos socios manifestan non estaren satisfeitos, mentres os demais viron cumpridas as sas expectativas (GRFICO 29). Non se pode esquecer que a finalidade das cooperativas agrarias prestar un servizo aos socios que a conforman: abastecerse de inputs para a sa explotacin, recibir os servizos tcnicos para unha mis fcil producin agrcola e gandeira, e comercializar os produtos agroalimentarios das sas explotacins ben ao mercado, ben industria transformadora e comercializadora.
GRFICO 29: Satisfaccin dos socios na cooperativa.

Ns/Nc 1,00% Moi satisfeito/a 12,60% Nada satisfeito/a 1,60% Pouco satisfeito/a 5,50%
32,30% Bastante satisfeito/a
47,10%
Satisfeito/a
Na medida en que a cooperativa desenvolva eficientemente estas tarefas o beneficio recibido directamente polo socio. Poden existir retornos para repartir entre os socios segundo a actividade desenvolta, pero este non a finalidade principal que agarda o socios da cooperativa. A seguridade nas relacins econmicas da explotacin, uns prezos estbeis, unha calidade asegurada nos abastecementos e unha comercializacin a prezos de mercado ou mellores son as principais satisfaccins. Por ltimo os socios mstranse orgullosos da cooperativa, estiman que ten unha boa imaxe na sociedade rural onde viven e considranse satisfeitos con esta frmula societaria: s un 2,2% dos socios estima que a imaxe da cooperativa non positiva na sociedade rural onde acta, e que esta non se identifica coa cooperativa (GRFICO 30).
GRFICO 30: Imaxe da cooperativa segundo os socios.

Regular
Mala 1,90% Psima 0,30% Ns/Nc 6,10% 15,50%
11,00%
Excelente
65,20%
Boa
Captulo IV:
Cooperativas de traballo asociado
As cooperativas de traballo asociado xorden da capacidade de emprender das persoas que xeran novos proxectos. Proxectos que nacen entorno formacin ou relacin local, reconversin dunha empresa de capital que asumen os traballadores, integracin nun proxecto empresarial, necesidade de acceder ao primeiro emprego ou aplicacin de accins de apoio ao acceso ao traballo de persoas con discapacidades. O traballador que decide autorresponsabilizarse dun proxecto empresarial, faino como medio para acadar un salario digno e un emprego estbel. Anda que existan outros obxectivos, a motivacin principal basase na situacin laboral inmediata do individuo. Unha situacin que esixe a identificacin dos traballadores co funcionamento da empresa e na que, en calidade de socios e traballadores e polo tanto propietarios, se pode actuar de xeito integral. As cooperativas de traballo asociado teen por obxecto proporcionar postos de traballo aos seus socios para produciren en comn bens e servizos para vender a terceiros. Trtase, polo tanto, dunha libre asociacin de persoas con capacidade legal e fsica para desenvolver unha actividade. As cooperativas son a expresin da democratizacin da economa, nelas esxese a participacin e o protagonismo das persoas, das sas opinins e decisins, nunha situacin de igualdade e respecto mutuo.
1.- Panormica Xeral

1.1.- Evolucin histrica 1.1.1.- Creacin e evolucin Tanto en Espaa como en Galicia o cooperativismo de traballo un fenmeno recente. Ata finais dos anos oitenta o nmero de cooperativas de traballo asociado no estado espaol insignificante, ags no Pas Vasco, e as poucas iniciativas existentes localzanse en zonas urbanas e nalgns sectores industriais intensivos en man de obra (Morales, 2002); unha boa parte delas proceden da asuncin da propiedade da empresa en crise por parte dos traballadores. Na dcada dos oitenta dse un importante crece-
mento das distintas frmulas de autoemprego como consecuencia da destrucin de emprego das grandes empresas, e do pulo que se lle d a esta va de creacin de emprego. Os primeiros anos da dcada dos noventa segue sendo de crecemento, tendencia que se inverte a partir do ano noventa e catro e que volver ser positiva a partir do ano 2000 (CIRIEC 2002). No que atinxe dinmica de evolucin do cooperativismo de traballo asociado en Galicia, e conforme aos datos do MAPA, rexstrase a creacin de 1.263 cooperativas dende a promulgacin da Lei de cooperativas de 2 de xaneiro de 1942 ata finais do ano 2002. Seguindo a periodizacin establecida no captulo dous, baseada nos cinco perodos que marcan os momentos mis significativos na evolucin polticolegal, econmica e social, da historia recente, no primeiro deles, o perodo autrquico e de posguerra, no que o cooperativismo de traballo practicamente inexistente, anda que aparecen as primeiras cooperativas identificadas rexistralmente, situadas na provincia de Pontevedra e dedicadas a actividades industriais de metalurxia, crnica e madeira; a provincia de Ourense rexistra a sa primeira cooperativa, tamn industrial, no ano 1966; no ano seguinte rexstrase a primeira na provincia da Corua, dedicada reparacin de vehculos e no ano 1970 constitese a primeira da provincia de Lugo dedicada ao transporte de mercadoras. Nos anos seguintes inciase un perodo de crecemento lento ata o ano 1975, a partir do cal a constitucin de cooperativas de traballo asociado sitase nun proceso de crecemento constante con leves flutuacins: das 107 cooperativas que se constiten dende 1960 a 1977, o 70% fano nos tres ltimos anos (1975-77). O seguinte perodo (1978-86) reforza o proceso ascendente triplicando ao nmero de cooperativas constitudas. Coincide coa democratizacin poltica e econmica e a crise industrial e de emprego dos anos setenta e primeiros oitenta; nese momento o ritmo anual medio de creacin de cooperativas seis veces superior ao perodo anterior (GRFICO 1). Os tres primeiros anos do seguinte tramo (1987-97) concentran o 34% das cooperativas constitudas no perodo, coincidindo co auxe do cooperativismo de confeccin txtil. A tendencia segue a ser ascendente coincidindo coa reforma lexislativa do ano oitenta e sete. Nela incorpranse algunhas modificacins importantes como a posibilidade da cooperativa de asimilar os socios ao rxime xeral ou de autnomos, fronte obrigatoriedade anterior desta ltima opcin. No ano 1998 promlgase a Lei 5/1998 de cooperativas de Galicia que entra en vigor en marzo de 1999, e inciase un novo perodo de asuncin de competencias, posta en marcha de rganos especficos como o Consello Galego de Cooperativas e aposta, por parte da administracin, polo movemento cooperativo. En relacin coa nova normativa e a anlise do proceso de constitucin, importante sinalar a reducin a tres do nmero mnimo de persoas que forman unha cooperativa de traballo. Sen dbida esta situacin favorece a sa creacin en actividades cun nivel baixo de ocupacin, ao tempo que se incorporan novos xacementos de emprego situados no eido dos servizos empresa e persoa, gabinetes profesionais, lecer e tempo libre e conservacin da natureza, fundamentalmente.
GRFICO 1: Constitucin de Cooperativas de Traballo Asociado por perodos.

600 500 400 300 200 323 100 4 0 1942 - 1959 107 1960 -1977 1978 - 1986 1987 - 1997 1998 - 2002 265 564
Cooperativas constituidas Fonte: Elaboracin propia.
Anda que falamos de proceso ascendente dende o ano setenta e cinco, son os ltimos quince anos os que marcan o auxe do cooperativismo de traballo asociado: dende 1987 constitense 829 cooperativas que representan o 66% das creadas dende o ano 1942, o que confirma, en termos xerais, unha curta historia de vida (GRFICO 2).
GRFICO 2: Constitucin anual de Cooperativas de Traballo Asociado no perodo 1987-2002.

80 70 N cooperativas constitudas 60 50 40 30
28 34 31 56 46 43 45 68 67 59 62 56 49 48 73 64
20 10 0 1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995 Ano
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
1.1.2.- Orixe A opcin de que os traballadores asuman a propiedade dos medios de producin, en empresas de nova creacin ou en empresas produto doutras en crise, consttase como unha alternativa vibel para a creacin e conservacin do emprego. De feito, a constitucin deste tipo de empresas vinclase habitualmente aos malos momentos dos ciclos econmicos e s crises empresariais, o que presenta s cooperativas como unha alternativa aos peches e reestruturacins empresariais. A anlise da orixe das cooperativas da mostra estudada, amosa que nun 30% proceden de peches empresariais, polo tanto, son cooperativas formadas por persoas que deciden darlle continuidade sa actividade laboral mediante o autoemprego colectivo, aproveitando o coecemento do traballo e, nalgn caso, a carteira de clientes da empresa anterior. Pola contra, un 60% das cooperativas son proxectos de nova creacin, e delas a metade xorde por iniciativa propia e a metade polo asesoramento e/ou apoio de terceiros con distintos intereses. Nalgns casos o impulso procede do cliente ou provedor de traballo e noutros de asesores empresariais e promotores de emprego, maioritariamente pblicos, como consecuencia de accins formativas, programas europeos ou interese por fomentar o emprego na sa zona de actuacin. Por ltimo, atopamos un pequeno grupo (6%) que, existindo como empresa, deciden cambiar de frmula polos seus beneficios fiscais ou como alternativa que viabiliza ao crecemento da empresa (CADRO 1).
CADRO 1: Motivos de creacin.

Orixe da cooperativa Peche empresarial Nova creacin Outra frmula empresarial Ns/nc Total
Porcentaxe 30% 60% 6% 4% 100%
Os resultados da enquisa realizada aos socios de cooperativas mostra como canle mis habitual para a integracin na cooperativa a iniciativa propia ou formar parte do grupo de promotores, cun 55,3% das respostas. En segundo lugar a travs da invitacin dun socio, familiar ou vecio 18,4% das respostas, circunstancia que reforza a idea da influencia e interrelacin que as cooperativas teen co seu contorno, sobre todo polo feito de atoparse, maioritariamente, nun eido local-rural, no que posbel o recoecemento compartido. Isto sera quizais mis difcil nun contorno urbano, caracterizado polo anonimato, ou polo desarraigo familiar froito dos movementos poboacionais. A pesar de que algns promotores basean a sa eleccin na existencia de apoios e subvencins, nesta fase de inicio s un 45% das cooperativas estudadas declara ter recibido axuda dalgn tipo, tanto econmica como formativa ou de asesoramento. Mis en particular as axudas econmicas afectaron s
a un 28% das cooperativas, sendo as mis frecuentes, a capitalizacin da prestacin de desemprego e as antigas rendas de subsistencia hoxe denominadas adquisicin da condicin de socio. Inicialmente, por conseguinte, descrtase a creacin en nmero significativo de cooperativas motivadas, en exclusiva, pola posibilidade de obtencin de subvencins. Ao longo da vida da cooperativa o acceso as axudas pblicas mis frecuente: benefcianse delas o 80% das recollidas na nosa mostra. As principais axudas concedidas teen por obxecto a adquisicin de inmobilizado (instalacins, maquinaria, equipamento informtico), un 33% dos casos, seguidas de axudas para fomento de emprego, tanto pola incorporacin de socios como pola contratacin de persoal, un 30%, e para financiamento subvencionado, que s representan un 13%, do total 1.2.- Situacin actual 1.2.1.- Datos xerais O Mapa de cooperativas activas establece a existencia de 484 cooperativas de traballo asociado. Exclense as cooperativas de ensino de traballo asociado que, polas sas especificidades tratamos en captulo parte1. Doutra banda inclense neste universo as cooperativas de transporte, servizos sociais e integracin social clasificadas como de traballo asociado.
CADRO 2: Taxa de supervivencia das cooperativas constitudas

Perodo de constitucin Antes de 1970 1970 - 1974 1975 - 1979 1980 - 1984 1985 - 1989 1990 - 1994 1995 - 1999 2000 - 2002 Total
Cooperativas constitudas 14 23 125 202 261 210 260 168 1.263
Cooperativas activas 0 1 7 29 82 66 139 160 484
Taxa de supervivencia 0,00% 4,35% 5,60% 14,35% 31,41% 31,42% 53,46% 95,23% 38,35%
No Cadro 2 recollemos a taxa de supervivencia das cooperativas constitudas nas distintas pocas, que reflicte tanto a curta vida do cooperativismo de traballo asociado, xa sinalada, como o alto ndice de mortalidade media: case dous terzos das cooperativas rexistradas estn inactivas.
1 Epgrafe 80 do CNAE
A cooperativa activa mis antiga non supera os trinta anos de existencia e o 99% do total de activas ten menos de vinte anos. O 75% non cumpriu anda os dez anos de existencia, o que reflicte un alto nivel de empresas de recente creacin. De feito, a idade media das cooperativas de traballo asociado activas de sete anos (CADRO 3).
CADRO 3: Antigidade das cooperativas activas.

Perodo de constitucin Antes de 1970 1970 - 1974 1975 - 1979 1980 - 1984 1985 - 1989 1990 - 1994 1995 - 1999 2000 - 2002 (3 anos) Total
Idade >32 28-32 23-27 18-22 13-17 9-12 3-8 0-2
Cooperativas activas 0 1 7 29 82 66 139 160 484
Porcentaxe das activas
1% 6% 17% 14% 29% 33% 100%
1.2.2.- Distribucin territorial No que se refire presenza do cooperativismo de traballo asociado no territorio destaca, en primeiro lugar, a provincia da Corua, co 33% do total, seguida de preto pola de Pontevedra co 29%. A continuacin sitase Ourense co 24% e, por ltimo, a provincia de Lugo co 14% de cooperativas de traballo activas (MAPA 1). A pesar disto, a provincia da Corua comeza a perder peso en termos relativos nos ltimos anos a favor da provincia de Pontevedra, cunha presenza cada vez maior de cooperativas de traballo asociado, realidade que comparte coas provincias de Lugo e Ourense cun crecemento realmente importante na ltima dcada. Anda que a provincia da Corua a que numericamente ten mis cooperativas de traballo asociado, a provincia de Ourense a que ten unha maior presenza de cooperativas en relacin coa poboacin existente, polo que xera a maior taxa de emprego cooperativo, en relacin co emprego total da provincia. Por este motivo pode recibir o cualificativo da provincia mis cooperativa. As sete cidades principais (A Corua, Lugo, Ourense, Pontevedra, Vigo, Santiago de Compostela e Ferrol) concentran o 34,5% do total de cooperativas activas. Se nunha primeira aproximacin ao termo urbano, inclese nel estas sete cidades e a sa rea de influencia mis prxima, a aquelas 167 cooperativas tense que engadir as 82 que se atopan nas sas reas metropolitanas, entendendo como tales, os concellos limtrofes2. Por tanto, mesmo con criterios tan restrinxidos3, obtense unha primeira
2 reas metropolitanas: A Corua: Oleiros, Culleredo e Arteixo; Ferrol: Narn, Neda, Fene, Mugardos e Ares; Santiago de Compos-
distribucin urbano-rural, que sita o 51,44% das cooperativas activas en concellos urbanos e un 48,56% en concellos rurais (CADRO 4).
CADRO 4: Distribucin das cooperativas de traballo asociado nos ambitos urbano e rural.
Eido A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia
Urbano 51% 26% 52% 64% 51%
Rural 49% 74% 48% 36% 49%
Total 100% 100% 100% 100% 100%
A ruralidade das cooperativas da provincia de Lugo evidente, as como a concentracin na rea definida como urbana da provincia de Pontevedra, sobre todo na cidade de Vigo, co 36% do total de cooperativas da provincia e na sa rea metropolitana, especialmente nos concellos de Cangas e Mos. A anlise da distribucin das cooperativas por concellos, mostra que dos 315 concellos galegos, 140 (44%) contan con algunha cooperativa de traballo asociado e aqueles que concentran o maior nmero, son os das grandes cidades, ags no caso de Pontevedra, que tan s ten tres. No extremo oposto atpase Vigo con 51 cooperativas e a continuacin Ourense con 43, por riba doutras cidades con maior poboacin (MAPA 2). Dos 140 concellos con cooperativas, a provincia da Corua ten o 33%, seguida de Ourense e Pontevedra cun 24% e por ltimo Lugo co 26% dos concellos nos que existe algunha cooperativa. A presenza cuantitativa de cooperativas nestes concellos baixa, xa que s no 22% deles, existen mis de tres cooperativas, o que nos indica unha enorme dispersin. De feito, o 44% dos concellos con cooperativa, teen tan s unha (CADRO 5).
tela: Ames, Teo, Vedra, Boqueixn, O Pino, Oroso, Trazo e Val do Dubra; Lugo: Outeiro de Rei, Friol, Guntn, O Corgo, Castroverde e Castro de Rei; Ourense: Coles, Amoeiro, Punxn, Toen, Barbads, San Cibrao das Vias e Pereiro de Aguiar; Pontevedra: Poio, Barro, Moraa, Campo Lameiro, Cotobade, Pontecaldelas, Soutomaior, Vilaboa e Marn; Vigo: Nigrn, Gondomar, Porrio, Mos, Redondela, Moaa e Cangas. 3 Esta divisin podera ser considerada demasiado simple, se temos en conta a diferente opinin que, sobre os termos rural e urbano, teen distintos autores a partir de parmetros non s demogrficos senn tamn econmicos, e mesmo educacionais. Estudos recentes (Cabaleiro, M.J.,2002), establecen unha clasificacin dos concellos galegos en rurais, semirurais, urbanos e semiurbanos que agrupados en dous grandes grupos rural e urbano, define como urbanos ao 69% dos concellos que teen cooperativas e como rurais o 31% deles. Sen dbida esta unha clasificacin moito mis precisa c anterior na sa valoracin das condicins socioeconmicas dos concellos e, a partir dela, o nivel de ruralidade das cooperativas menor, pero tamn certo que a realidade esixe matizar esta distribucin, dada a localizacin de moitas delas fra do ncleo principal do concello, polo que non estn integradas nun contorno urbano, a pesar da sa pertenza a un concello clasificado como tal.
MAPA 1: Distribucin provincial.
A Corua 159 (32,8%)
Lugo 68 (14,1%)
Pontevedra 141 (29,1%) Ourense 116 (24%)
MAPA 2: Distribucin territorial das Cooperativas de Traballo Asociado por concellos.
Ced eira V ald ovio Nar n Ned a Fe ne Ares Cab an as P onte de ume S ada Fe rrol Irixoa Gu it iriz A be g on do R b ad e V imianzo Muxa Cee Fis terra Cor cub i n D um bria Neg reira Am es Car nota M uro s Noia R ois Lou sam e R ia nxo O P ino S a ntiag o B oqu eixn Te o V edra V ila de C ruce s Arza Meli de P ala s de R ei Monte rros o Antas d e Ulla P ortom arn Ord es Fra de s V ila san tar S obrado Lug o Cer did o V iv e ir o
X ove
B ure la Fo z Alf oz R ib ad eo
As P on te s X erma de V ila lb a Meir a A F o nsa gra da Neg ue ira d e Mu iz
A C oru a Arte ix o C ar ba llo Culle red o
Cer van te s S arria
P orto d o S on
A P obra R ib eira
L aln A E s tr ada O S a vi ao B ve da C a lda s Chn atad a V ila ga rca Fo rcare i Mora a A Illa S an C ris to vo de C ea R ib ad umia Monfo rte O Irix o P io r Qu iro ga Meis R ub i Coto bad e O G rov e O C arb all i o A P erox a V ila mar t n P oio P onte ved ra R ib as d e S il B obo rs O B a rco A R a S anx en xo A L ama Mas ide Coles Nog ue ira d e R a mu n Avi n P onte calde la s P unx n Ou ren s e V ila bo a O P e reiro de A guiar B arb ad s B ueu Moa a To n R ib ad av ia B orb n Can ga s Cha nd rexa de Q ue ixa R ed on de la Ta bo ade la A C a iz a V ig o Mos P onte are as Alla riz V ila r de B a rrio X un que ir a de A mb ia Nig r n O P o rri o Qu in te la d e Le ira do S alv aterra Go nd oma r P adrend a B aio na Tu i X in zo A G u di a B and e Os B lan cos Cua le dro A G u ard a V ern V ila rde vs
N cooperativas por concello 0 1- 3 4- 7 8 - 15 16 - 30 31 - 50 51 - 100

A Corua a provincia que ten mis concellos con cooperativas e, xunto con Pontevedra, as que teen unha maior proporcin de concellos con mis de tres cooperativas. Os datos establecen unha
CADRO 5: Distribucin provincial dos concellos con cooperativas.

Provincia A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia
Concellos con cooperativas 46 26 34 34 140
% deles con mis de tres cooperativas 26% 19% 15% 26% 22%
media de seis cooperativas neses concellos, sen computar as cidades da Corua, Ferrol e Santiago. No caso da provincia de Lugo, as catro cidades parte da capital que teen mis de tres cooperativas, rexistran catro cooperativas cada unha delas. No caso de Ourense, dse a maior dispersin, xa que cunha cantidade de concellos con cooperativa semellante da provincia de Pontevedra, tan s catro cidades ademais da capital superan as tres cooperativas, e fano cunha media superior a sete cooperativas. En Pontevedra os concellos que teen mis de tres cooperativas, fano cunha media de seis, e entre eles non se atopa a capital. En consecuencia, os concellos con maior nmero de cooperativas cumpren algn ou varios dos seguintes requisitos: ser costeiro, estar nunha rea metropolitana, ser dos mis poboados da provincia ou ter cooperativas dedicadas ao txtil, actividade que aparece, con frecuencia, de maneira concentrada.

2.1.- A importancia econmica da actividade cooperativa Entre as distintas frmulas empresariais que se encadran na denominacin de economa social atpanse tanto as cooperativas de traballo asociado coma as sociedades laborais, caracterizadas ambas as das porque a propiedade da empresa, maioritaria ou totalmente, e a toma de decisins, pertence aos socios traballadores. A asuncin, polas mesmas persoas da propiedade e o traballo carrexa un proceso orixinal na fixacin das varibeis laborais, baseado na corresponsabilidade dos traballadores no funcionamento da empresa. Polo que respecta s sociedades laborais, maioritariamente sociedades limitadas, prodcese un despegue importante, a nivel do estado, a partir do ano 1998: o nmero de entidades creadas mis que duplica o de cooperativas de traballo asociado. En Galicia, o crecemento das sociedades laborais inciase no ano 1997 coa entrada en vigor da nova normativa, que xera un efecto positivo leva a
duplicar a media das sociedades existentes nos tres anos anteriores. Pero ser no ano 1998, xunto co resto do estado, cando ten lugar un crecemento significativo das sociedades laborais, momento no que se triplican as constitudas no ano anterior (pasan de 46 a 147). Sen dbida, os primeiros anos do sculo vinte e un caracterzanse por un importante crecemento das iniciativas de traballo asociado. De feito a poboacin ocupada na economa social nos ltimos tres anos, en relacin coa poboacin ocupada total, supera o 1,20% ao que chegara nos ltimos anos do sculo pasado, segundo datos da Direccin Xeral de Fomento da Economa Social. En relacin co emprego, a poboacin ocupada en Galicia ascende a 1.106.200 persoas o que representa o 88% da poboacin activa da nosa Comunidade (Encuesta de Poblacin Activa, 2 Trimestre, 2003). Delas, 4736 persoas estn ocupadas en cooperativas de traballo asociado4, ben en calidade de socio traballador, ben en calidade de asalariado. Conforme aos datos da nosa mostra, boa parte do emprego nas cooperativas de traballo asociado agrpase en microempresas con menos de 10 traballadores, 68% do total de cooperativas, mentres que un 32% delas teen entre 10 e 49 traballadores. As das nicas cooperativas da mostra que superan os trinta socios pertencen confeccin txtil e a montaxe de cableados, actividades caracterizadas pola utilizacin de man de obra intensiva, pola sa composicin, case exclusivamente feminina e pola condicin de empresas auxiliares e dependentes dun ou poucos clientes. De utilizarmos os datos rexistrais, referidos totalidade do universo, pero que recollen unicamente os socios fundadores e exclen os asalariados, as porcentaxe anteriores elvanse ata o 73,8% para as microempresas, ata un 25,6% para as de entre 10 e 49, e ata un 0,6% para as de 50 ou mis traballadores. Tendo en conta ambos os dous resultados, sen contar cos asalariados pero contabilizando a existencia real dalgunhas cooperativas de mediana dimensin, poderiamos estimar que un 70% das cooperativas de traballo asociado son microempresas, un 29% pequenas empresas e un 1% medianas empresas. Non obstante, (CADRO 6), o tamao medio neste aspecto anda superior ao do conxunto das empresas galegas. En termos de valor engadido, como temos adiantado no Cap. 2, as cooperativas de traballo asociado galegas xeran un valor de cerca de 72.000.000 , que representa o 20% do total das cooperativas galegas. Por outra parte, a cifra media de valor engadido por traballador establcese en 14.305,10 , para o conxunto de cooperativas analizadas, se ben as cooperativas do sector servizos superan esta cifra, ao acadaren unha media de 17.735,99 , mentres que as cooperativas do sector industrial, sitanse por debaixo da media xeral, con 12.655,80 .
4 Sen ter en conta as ocupadas na rama do ensino.
CADRO 6: Dimensin das empresas galegas e das cooperativas de traballo asociado

Tipo de empresa Microempresas (0-9) Pequenas empresas (10-49) Medianas empresas (50-249) Grandes empresas (250 ou mis) Total TOTAL GALICIA 87,2% 5,06% 0,56% 0,08% 100% CTA,s 70% 29% 1% 100%
Fonte: Elaboracin propia a partir dos datos do Rexistro de cooperativas da Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e relacins Laborais. Mostra de cooperativas do estudo. Instituto Galego de Estatstica 2002.
Non obstante, reiteramos, os ndices cuantitativos de valor xerado deben ser interpretados, nas cooperativas, tendo en conta os seus obxectivos empresariais e societarios que van mis al da simple maximizacion do beneficio. Particularmente nas cooperativas de traballo asociado que priorizan aspectos cualitativos como a estabilidade e seguridade no emprego, a posibilidade de xestionar as condicins de traballo ou o risco compartido. 2.2.- Anlise sectorial Calquera actividade econmica pdese desenvolver e organizar mediante unha sociedade cooperativa de traballo asociado. Un primeiro achegamento s sas actividades mostra a distribucin que aparece no (CADRO 7), do que se desprende que o sector industrial segue a ser o mis representativo no cooperativismo de traballo galego, trece puntos por riba do que representa a nivel estatal, polo enorme peso da industria da confeccin. Moi preto e con tendencia ascendente aparece o sector terciario ou de servizos, que anda non acada o peso que representa no conxunto do estado.
CADRO 7: Distribucin sectorial das cooperativas de traballo asociado.

Sector de actividade Primario (agricultura e pesca) Secundario (industria) Construcin Terciario (servizos) Total
% de cooperativas de traballo asociado 5,17% 42,77% 11,98% 40,00% 100,00%
En Galicia as cooperativas de traballo asociado estn presentes en corenta actividades empresariais agrupadas, segundo a Clasificacin Nacional de Actividades Econmicas (CNAE), en trece grupos de actividade (CADRO 8). O peso das actividades industriais notorio, pois superan mis dun terzo do total de cooperativas, conformando un grupo no que destaca sobremaneira a confeccin txtil, realidade que vai da man da creacin e desenvolvemento do grupo Inditex e das numerosas empresas existentes no
contorno da moda galega. O segundo posto ocpao a rama do comercio, que agrupa o comercio polo mido e por xunto e a reparacin de vehculos; a continuacin aparece a rama da construcin que representa un nico epgrafe de actividade; a diferenza do que ocorre co grupo de actividades inmobiliarias e servizos empresariais, que agrupa varias actividades.
CADRO 8: Distribucin por actividades das cooperativas de traballo asociado.

Sectores de actividade segundo C.N.A.E. Agricultura, gandera, caza e selvicultura Pesca Industrias extractivas Industria manufactureira Producin e distribucin de enerxa elctrica, gas e auga Construcin Comercio por xunto e polo mido e reparacin de vehculos Hostalera Transporte, almacenamento e comunicacins Actividades inmobiliarias e servizos empresariais Actividades sanitarias e veterinarias. Servizos sociais Outras actividades comunidade e servizos personais Total
% de Cooperativas 3,72% 1,45% 0,62% 42,15% 0,00% 11,98% 12,60% 2,27% 2,27% 9,30% 7,85% 5,79% 100,00%
Facendo unha anlise mis precisa e tratando as actividades de xeito individualizado, podemos conclur que as catro mis representativas, por orde de importancia, son: confeccin txtil (24,59%), construcin (11,98%), servizos a empresas (7,64%) e servizos sociais (6,19%), que agrupan a metade (50,4%) das cooperativas activas. Por ltimo, a diferenza do emprego xeral que se concentra en mis dun 50% no sector servizos, o emprego cooperativo de traballo pertence, maioritariamente, ao sector industrial, e dentro deste, ten un peso especfico, como se constatou na distribucin sectorial, a actividade de confeccin industrial. Isto dlle ao emprego cooperativo outra caracterstica diferenzadora respecto do mercado de traballo en xeral: o alto nivel de emprego feminino, tal e como veremos noutros epgrafes.
3.- Os socios
3.1.- Caractersticas dos socios O numero total de socios estimado nas cooperativas de traballo asociado ascende a 3.386, que implica unha media por cooperativa de sete persoas. Esta cifra coincide coa media estatal pero mis
baixa do que via sendo habitual, por mor do proceso de incorporacin ao cooperativismo de actividades menos xeradoras de emprego e o retroceso de sectores intensivos en man de obra. O tamao da cooperativa segundo seu nmero de socios amsase no (CADRO 9). Os datos obtidos non varan moito dos expostos no apartado de dimensin da cooperativa, polo que reiteramos o carcter de microempresas das cooperativas desta clase. Non obstante destaca a elevada proporcin, o 30%, das de 3 socios, o mnimo legal (pertencen nun 64% ao sector terciario e, obviamente, son de recente creacin5). Sen dbida, a reducin lexislativa do nmero de socios ten suposto un pulo importante creacin de cooperativas de traballo asociado, sobre todo nas actividades dedicadas prestacin de servizos, tanto empresariais como sociais, pero tamn no pequeno comercio ou na hostalera.
CADRO 9: Cooperativas por nmero de socios.

N de socios 3 4-9 10 - 30 > 30 Total
Porcentaxe 30% 51% 15% 4% 100%
Outra das caractersticas dalgunhas destas cooperativas a de seren empresas familiares, xa que a reducin do nmero de membros e o seu especial tratamento fiscal e de axudas facilita a utilizacin da frmula para legalizar emprego real disfrazado de axuda familiar. Contribese deste xeito a estender a cobertura sociolaboral aos membros da familia traballadores da empresa familiar que non xeraban dereitos de proteccin sanitaria e social, especialmente mulleres. A lexislacin galega establece catro tipoloxas de socios, e a de socio colaborador a nica novidosa respecto da lexislacin vixente anteriormente, que contemplaba ademais dos socios ordinarios, as situacins de excedencia e a proba. A tipoloxa de socios presente nas cooperativas de traballo asociado nun 99% a de socios traballadores, todos eles persoas fsicas con capacidade legal de traballar. Tanto o socio a proba, nesta mostra inexistente, como o socio excedente, aparecen de xeito moi puntual, xa que a sa condicin temporal na cooperativa. A figura do socio colaborador, tanto como achegador de capital como en calidade de colaborador puntual, as como as persoas xurdicas, inexistente (CADRO 10).
5 Ser a partir da entrada en vigor da Lei 5/1998 de cooperativas de Galicia, en marzo de 1999, cando o nmero mnimo de socios/as traballadores/as, para constitur e funcionar unha cooperativa, pase a ser tres.
CADRO 10: Estrutura social.

Tipoloxa Socio traballador Socio a proba Socio excedente Socio colaborador Total
Porcentaxe 99,40% 0,60% 100%
Na distribucin por xnero, as socias representan o 60% do total de socios, porcentaxe que supera, en varios puntos, a presenza de mulleres no sector cooperativo estatal, o 42%6, e por suposto, o nivel de emprego feminino do mercado laboral galego, que representa o 42,6% (Encuesta de Poblacin Activa, II Trimestre, 2003). Esta situacin diferenzadora dbese alta presenza que teen actividades intensivas en man de obra feminina como a confeccin txtil industrial e a incorporacin nos ltimos anos doutras actividades que comparten esta caracterstica. Son as cooperativas de montaxe de pezas e cableado, auxiliares dos sectores de telecomunicacins e automocin, as como a chegada ao cooperativismo doutras actividades cultural e socialmente identificadas coa muller, como son as de servizos persoa. Sen dbida, tamn un factor a ter en conta a maior dificultade que as mulleres teen para incorporarse ao mercado laboral, e as condicin vantaxosas que a cooperativa presenta para a obtencin de apoios econmicos, cando xorde a posibilidade de pr en marcha un proxecto propio, como nica alternativa. O nivel de iniciativa das mulleres e a defensa da autoxestin como un xeito de garantir a igualdade xogan un papel importante na eleccin. Todo isto xera unha alta taxa de feminizacin do cooperativismo de traballo asociado galego. Por outra banda, nas cooperativas analizadas na mostra, as dedicadas confeccin, montaxes e servizos persoa, que representan o 28% do total, concentran o 66% do emprego feminino das socias traballadoras e o 39% do emprego total de socios traballadores. Isto reforza a idea, xa adiantada, dun maior nivel de emprego e dunha superior presenza feminina nelas. En canto distribucin por idades, evidente que as cooperativas non son s empresas novas senn tamn de xente nova. Os datos recollidos mostran que o 46,5% dos socios das cooperativas teen menos de corenta anos e tan s un 11% supera os cincuenta e cinco, ademais neste tramo de idade no nico no que os varns superan s mulleres. Poderiamos dicir, polo tanto, que as mulleres son mis e mis novas (GRFICO 3 e CADRO 11).
6 Base de datos da Direccin Xeral de Fomento da Economa Social e do Fondo Social Europeo. Ministerio de Traballo e Asuntos Sociais.
GRFICO 3: Distribucin dos socios por idade.

>55 anos 11% 8% < 25 anos
25-39 anos 38% 43% 40-55 anos
CADRO 11: Distribucin dos socios por sexos nos distintos intervalos de idade.
IDADE < 25 anos 25-39 anos 40-55 anos > 55 anos
SOCIOS 10,7% 32,6% 45,1% 72,2%
SOCIAS 89,3% 67,4% 54,9% 27,8%
TOTAL 100% 100% 100% 100%
3.2.- Evolucin dos socios Ao longo da vida das cooperativas, como de calquera outra empresa, prodcense variacins na sa composicin social. No caso da cooperativas de traballo asociado hai variacins no 66% das includas na mostra, unhas variacins baixa no 87% dos casos mentres que s incrementan o nmero de socios respecto dos iniciais o restante 13% (CADRO 12). Nesta situacin inflen, unha vez mis, as cooperativas de confeccin, sobre todo as constitudas nos anos oitenta, caracterizadas pola existencia dun gran nmero de promotoras que nin tan sequera chegan a formar parte da cooperativa no momento de iniciar a actividade, como resultado do proceso de reflexin durante o perodo de constitucin. De a tamn, a mis alta taxa de abandono das socias ca dos socios, tal e como se recolle na seguinte tboa. As cooperativas de traballo asociado, especialmente por seren empresas de participacin, moitas veces necesitan dun reaxuste na sa composicin, que nos primeiros dez anos se caracteriza por un proceso de seleccin dos socios e a conseguinte perda de emprego. A partir de a a situacin estabi-
lzase e a baixa de socios dse de xeito mis puntual. O alto ndice de estabilidade laboral das cooperativas algo indiscutbel e cara ao futuro serao anda mis por mor da tendencia, na orixe da cooperativa, a ser proxectos de nova creacin e iniciativa propia.
CADRO 12: Evolucin da composicin social.

Tipoloxa Socios Socias Total socios/as
Taxa de abandono 17,57% 28,21% 24,26%
A incorporacin de novos socios un proceso pouco apoiado polos compoentes das cooperativas, e a posibilidade de incrementar o cadro de persoal con persoal asalariado mis atractiva que facilitar a entrada de socios, segundo as respostas das propias cooperativas. Esta unha cuestin que se ben pola xuventude das persoas que forman as cooperativas non presenta problemas de relevo xeracional, non obstante pode levar a medio prazo e en moitos casos a unha morte lenta da cooperativa e escasa continuidade e supervivencia deste tipo de empresas, demasiado identificadas como sas polos seus membros en contra do que o principio de portas abertas significa. Sen dbida, son factores relevantes na posbel variacin da sa composicin e na renuencia a aceptacin de novos membros, a necesidade de preservacin da estabilidade e do mantemento das condicin existentes, e o feito de que o colectivo fundador se conformase, habitualmente, a partir dun pacto inicial baseado no coecemento e a confianza entre un grupo reducido de persoas, que determinan os papeis e as condicins de cadaqun. E un pacto que se reforza, en dinmica, polo esforzo e, nalgns casos, os sacrificios realizados. Nesas circunstancias tan s a garanta de mantemento do pacto social e dunha mellora para o grupo, facilitar a aceptacin de novos socios que, en calquera caso deberan realizar unha contribucin que, en conxunto, se equipare coa realizada polos socios fundadores. A reticencia incorporacion de novos socios non se pode cualificar como insolidariedade por ser produto, moitas veces, de malas experiencias que xeran un prexuzo que atenta contra o propio grupo. En sentido contrario as circunstancias sinaladas explican tamn que o grupo social inicial tenda a manterse sen baixas7. s veces o escaso incremento de socios, non s se debe oposicin da cooperativa senn tamn dificultade de atopar persoas dispostas a selo, sobre todo entre as contratadas na empresa, por mor da esixencia de responsabilidades que isto supn. En calquera caso a lei 5/1998 de cooperativas de Galicia, nun intento de corrixir esta situacin, e sobre todo a alto porcentaxe de asalariados existente nas coopera-
7 A estabilidade do pacto dentro de grupos pouco numerosos, como o caso, tamn se vera seriamente afectada pola baixa dun socio, polo que de darse esas circunstancias comun a reformulacin do proxecto no seu conxunto.
tivas de traballo, establece no artigo 110 a obrigatoriedade de incorporar como socios a aqueles asalariados que, tendo unha antigidade superior a dous anos, cumpran os requisitos para selo e as o soliciten8.
4.- A organizacin societaria

4.1.- Asembleas xerais En relacin co funcionamento dos rganos de xestin: asembleas xerais e rganos de administracin (Consello Reitor e Administradores) existe unha clara diferenzacin en funcin do tamao da cooperativa. Na mostra analizada, consttase que nas cooperativas de traballo asociado de pequeno tamao (menos de sete socios), as funcins dos rganos de xestin quedan reducidas, na maiora das ocasins, a simples trmites formais. Nestas cooperativas, onde todas as persoas socias estn, se ven e falan todos os das, os mbitos de decisin dos rganos de xestin son substitudos por unha autoxestin cotin. O nmero de membros dos consellos reitores coincide en ocasins cos da asemblea e resulta difcil non ter algn cargo. A isto nese o feito de que a figura de administrador nico non ten callado na prctica (s unha das cooperativas da mostra conta con esta figura). A situacin presenta claras vantaxes: informacin fluda, democracia activa e participacin na xestin, pero tamn en ocasins claros inconvenientes: asemblesmo, mnima estrutura organizativa e confusin de roles. En canto s cooperativas maiores de sete socios, a media de asembleas anuais sitase en 4,41, bastante por riba do mnimo legal establecido. S un 25% das cooperativas analizadas celebra unha nica asemblea anual. No (CADRO 13) mstranse algns aspectos de interese relacionados coa celebracin das asembleas nestas cooperativas. Tal e como se pode apreciar, o desenvolvemento das asembleas, no relativo a seguimento da orde do da, discusin dos temas propostos e intervencin nas quendas de rogos e preguntas presentan altas porcentaxes de cumprimento, e non tanto no que se refire aos requisitos formais de levantamento de actas do acordado, tarefa condicionada pola dispoibilidade e o nivel formativo da persoa encargada de facelo. Habitualmente, esta carencia splea o servizo alleo de xestin contratado pola cooperativa, sempre e cando estea disposto a iso e tea un bo coecemento cooperativo. Polo que se refire existencia de conflitos, mis da metade das cooperativas entrevistadas constatan a existencia de conflito (CADRO 13). Non obstante a existencia do conflito consubstancial ao elevado grao de participacin e este debe ser entendido como un motor de cambio necesario e como oportunidade de mellora. O conflito, en si mesmo non negativo, a negatividade xorde cando non se enfronta e supera; de feito tanta a debilidade cando non se atende coma a fortaleza cando se supera. Cando se resolven de xeito cooperativo, poden contribur a establecer identidade grupal e cohesin e contriben a crear no grupo valores culturais favorbeis cooperacin. (Costa, Lpez, 1996).
8 O pouco tempo transcorrido dende a sa entrada en vigor impide analizar con suficiente perspectiva a efectividade desta norma.
CADRO 13: Caractersticas das Asembleas nas Cooperativas de Traballo Asociado. % de cooperativas.
SI Sguese a orde do da Fanse rogos e preguntas Disctense temas propostos Existen conflitos Levntase actas
NON 8% 17% 8% 42%
S VECES 25%
NS/NC 8%
92% 83% 92% 58% 67%
A constatacin da existencia do conflito, baseada, na maiora de casos, en discrepancias 23% dos casos (GRFICO 4) s debe preocupar cando non se xestiona de xeito correcto, cando ningun os afronta, cando se fracasa na negociacin ou se repiten actitudes persoais negativas (desconfianza, intransixencia, desinterese). Na opinin dos axentes cualificados entrevistados, o conflito entre socios debido a estes motivos, apntase como unha das debilidades internas das cooperativas, o que vn reforzar a idea de que o coidado das relacins persoais e unha axeitada xestin do conflito, resultan ser elementos clave para un correcto funcionamento das cooperativas. Non obstante, debemos destacar tamn que s nun 15% das cooperativas os conflitos remataron en proceso xudicial.
GRFICO 4: Motivos de conflito.

25%
20%
15% 23% 10% 15% 5% 15% 15% 15% 8% 8%
0% Discrepancias Desconfianza Desinterese Situacins persoais Intransixencia Falta de informacin Puntualidade
Outros aspectos de interese destacbeis que teen que ver co desenvolvemento das reunins refrense alta porcentaxe de participacin da totalidade dos socios nas asembleas, o 93,5% (CADRO 14).
unha situacin que se constata tamn coa enquisa aos socios, dos que un 87% din asistir sempre ou bastantes veces s asembleas, e que tamn recoecen unha alta implicacin na toma de decisins, 79,3%, e, sobre todo, na posibilidade de facer propostas, xa que o 64% declara facelo sempre ou bastantes veces.
CADRO 14: Caractersticas das reunins. % de cooperativas.

Caractersticas Estn presentes todos os socios As reunins remata sen acordo As reunins duran moito tempo Toma de decisins sempre en asemblea Respectanse as quendas de palabra
Porcentaxe 93% 22% 13% 39% 76%
Por outra banda, destaca tamn o feito de que rematen sen chegar a acordos tan s un 22% das reunins o que implica que nun 78% dos casos se acadan acordos, a pesar da existencia de conflitos apuntada9. O terceiro aspecto ten que ver co feito de que case un 40% das cooperativas entrevistadas afirmaban que sempre que haxa que tomar unha decisin reunmonos en asemblea. Os perigos do asemblesmo son ben coecidos e a mido atpanse en contradicin cos procesos de delegacin e reparto de funcins necesarios para unha axeitada xestin. Non obstante, se ben certo que nas cooperativas pequenas, a facilidade de reunirse todos os socios invita a unha toma de decisins mis asemblearia, ao tempo que resulta difcil deixar fra a algun destes procesos, nos que unha persoa representa moito. Obviamente, esta situacin non debera entrar en contradicin coa necesaria organizacin do traballo ou a asignacin de funcins e responsabilidades noutros eidos da cooperativa. 4.2.- rganos de administracin En canto aos rganos de administracin nas cooperativas de traballo asociado reiteramos o xa adiantado: en cooperativas de pequeno tamao, como o caso dunha boa parte das desta clase, adoitan integrar tales rganos a prctica totalidade dos socios, que indiferenzadamente tamn conforman a Asemblea Xeral. Por conseguinte, mis al do xa considerado en relacin co desenvolvemento daquelas, presentamos neste punto os datos referidos s cooperativas con mis de sete socios Como se pode apreciar no (CADRO 15) a participacin das mulleres nos rganos de administracin das cooperativas, expresado nunha ratio que relaciona a porcentaxe de homes e mulleres nos consellos
9 O 22% anterior podera estar motivado por unha escasa preparacin dos asuntos da orde do da, a busca do consenso ou a unha incorrecta xestin das discrepancias.
reitores coa porcentaxe total de homes e mulleres, mstrase anda inferior dos homes, a pesar de que en termos absolutos, na mostra estudada, as mulleres representan unha clara maiora. A este dato podemos engadir que s un 43,75% das presidencias son ocupadas por mulleres, cando o nmero de cooperativas constitudas s por mulleres e mixtas acada o 65,3% do total, o que significa que, ademais de ocupar os cargos das cooperativas integradas s por mulleres, estas ocupan un 31% das presidencias nas cooperativas mixtas. Neste senso, a equiparacin sen chegar ao ideal (50% cando menos), acada valores de certa importancia.
CADRO 15: Caractersticas dos Consellos Reitores.

Caractersticas Ratio homes/mulleres nos C.R. Nivel estudos: Grad. Escolar Membros reelixidos Media reunins C.R. por ano Tempo medio renovacin (anos) dificil que os socios asuman cargos Respctanse as decisins do C.R. C.R. decide sobre entradas e sadas de socios/as
mulleres/homes nos C.R. (0.82). Fonte:Elaboracin propia.
1,78-0,82 76% 46% 4,58 3 52% 85% 43%
Nota: Ratio homes/mulleres nos C.R: Relacin mulleres/homes nas cooperativas de traballo asociado (1.78). Relacin
A media de reunins dos consellos reitores nun 58% dos casos celbranse tres ou menos reunins ao ano que semella a primeira vista insuficiente para un axeitado desempeo de tarefas de planeamento, seguimento e control, debe cotexarse co alto nivel de asemblesmo detectado, orixe da perda de funcins do consello reitor que pasar a ser substitudo, en moitas ocasins, pola propia asemblea. No caso oposto, temos un 41,6% de cooperativas con mis de seis reunins anuais e un 33% que celebra unha ao mes, cifra esta mis prxima s necesidades da organizacin. O tempo medio de renovacin do Consello Reitor sitase arredor dos 3 anos, se ben un 41,6% renova os cargos cada dous anos, optando nun 58,3% pola renovacin parcial. Esta cifra debe contrastarse co feito de que case o 60% das cooperativas entrevistadas, non obstante, non renovou nunca a presidencia. Isto pode ser debido negativa a ocupar cargos por parte dos socios (un 52% das cooperativas expresaban este problema) ou ben a unha estrutura en exceso dependente da persoa que ocupa a presidencia. A autoridade do Consello Reitor parece fra de toda dbida se temos en conta que nun 85% dos casos se acatan as sas decisins, non obstante este dato contrasta co feito de que s nun 43% dos casos este decide sobre a alta e baixa de socios, decisin que legalmente da sa competencia, polo que non difcil conclur a partir deste dato que en moitos casos as decisins do consello reitor son tomadas directamente pola presidencia e ratificadas con posterioridade pola asemblea ou ben son
tomadas directamente por esta. Isto ten a sa constatacin no feito de que nas principais reas de decisin non figura o consello reitor, senn a presidencia (54,2%), seguida do encargado-administrativo (14%), a asemblea (12,5%), os socios (9,7%), a xerencia, existente en poucos casos, co 8,3% e finalmente o consello reitor con tan s o 1,3%. Finalmente, dbese mencionar unha das principais obrigas dos consellos reitores: o control e custodia dos libros sociais e o depsito de contas. No intre de facer o estudo, un 30% das cooperativas analizadas anda non tian depositadas as contas no Rexistro de cooperativas e, se ben a maiora dispn de libros sociais (83%), tan s un 69% os utiliza e anda menos, os teen ao da (38%). Este feito especialmente importante en situacins de conflito onde se careza de documentacin escrita que evidencie os acordos, e parece non deberse ao descoecemento da norma, xa que nun 75% dos casos afrmase coecer a Lei de cooperativas e o Regulamento do Rexistro. En canto ao nivel de estudos de consello reitor e presidencia, os datos que se recolleron das cooperativas analizadas reflicten que nun 76% dos casos, o nivel de estudos dos membros dos consellos reitores non supera o graduado escolar; no caso dos presidentes a porcentaxe dos que s teen estudos primarios do 45%, un 41% que cursaron estudos secundarios (F.P. ou Bacharelato) e tan s un 8% contan con estudos universitarios. Ao respecto, de utilizarmos tales datos como ndices das posibilidades de profesionalizacin da xestin unha gran porcentaxe dos axentes cualificados consultados consideraban como factor limitante a falta de xestin empresarial e de xerencia confrmase unha das necesidades de automellora nas cooperativas de traballo asociado: o dotarse de mecanismos que permitan unha axeitada organizacin empresarial. Isto incle a definicin de obxectivos estratxicos na que coinciden tamn estudos previos: A organizacin interna consome moita enerxa, inclundo a aprendizaxe da xerencia e a arribada estabilidade organizativa aberta ( que non sempre se chega) e Ausencia de definicin de obxectivos estratxicos. Non atinar coas estratexias de medranza... (Santos Castroviejo, 1997, px. 88). Non obstante en moitos casos a experiencia vital e profesional e as propias aptitudes persoais solucionan estas carencias. Igualmente, como analizaremos polo mido noutro epgrafe, as propias actividades en materia formativa que desenvolvan os socios da cooperativa poden contribur a paliar a situacin.

5.1.- Xestin empresarial 5.1.1.- Administracin e xerencia Xunto cos datos anteriores, parece que a ausencia de xerencias profesionalizadas (internas ou externas), revlase como un feito de capital importancia. S un 24,5% das cooperativas entrevistadas conta con xerencias profesionais e o 75,5% restante, nunca tivo xerente; a sa funcin desempaa principalmente o presidente. Tanto a dimensin das cooperativas como a posicin que ocupan no mercado far que esta ausencia sexa mis ou menos significativa, en funcin do grao de complexidade
da xestin que carrexe. Por outra banda, a capacidade econmica das pequenas cooperativas fai moi difcil que por si soas poidan asumir a contratacin de cadros de xerencias propios. O nivel de estudos das xerencias resulta tamn significativo, xa que nun 66,7% dos casos non superan os estudos secundarios (F.P. ou bacharelato). Todo parece indicar que existen certas carencias na profesionalizacin da xestin e na existencia de xerencias profesionais, do mesmo xeito que para a maiora das pequenas empresas galegas. Non obstante, no caso das cooperativas, este feito agrvase pola dificultade, tamn constatada polos expertos, de establecer unha organizacin interna con reparto de funcins e responsabilidades claramente diferenzadas que evite a posbel confusin de roles. 5.1.2.- reas de decisin e responsabilidade Como xa se avanzou, unha maiora ampla das decisins son asumidas pola presidencia das cooperativas, mesmo funcins de carcter puramente empresarial que non lles son propias (xestin de compras, de vendas e administrativa). Por outra banda, parece non existir unha clara diferenzacin entre as funcins e responsabilidades de cada rgano: as hai un 44,4% de casos en que as asembleas deciden sobre a xestin de persoal, as vendas e as relacins con socios; hai socios que actan en representacin da cooperativa e nas relacins con outros socios; e, sobre todo, destaca o escassimo papel que xogan os consellos reitores (CADRO 16). Sen dbida as peculiaridades do sistema de participacin e representacin en cooperativas de moi pequeno tamao explican tales circunstancias. Neste senso, tamn os expertos entrevistados coinciden: consellos reitores que non funcionan como tal, a participacin, todos queren gobernar, desorganizacin, falta de ferramentas para a toma de decisins colectivas, son sinalados entre os principais inconvenientes organizativos das cooperativas de traballo asociado. Como vantaxes sinlase a existencia dunha toma de decisins descentralizada, a participacin e a asuncin de responsabilidades colectivas. Formlase como elemento clave a busca do equilibrio entre participacin e eficiencia empresarial, para o que sera conveniente contar con modelos de referencia.
CADRO 16: reas de decisin. % das cooperativas en que asumen as decisins.

Outros Representacin Relacin con socios/as Planeamento Xestin administrativa Xestin compras Xestin vendas Xestin persoal % de decisins tomadas Fonte: Elaboracin propia. 40% 28,6% 22,2% 14% Socios Asembleas 8,3% 8,3% 10% 7,1% 16,6% 11% 11% 9,7% 16,6% 20% 11% 44,4% 12,5% C.R. 7,1% 1,3% Presidente 83,3% 66,6% 30% 50% 66,6% 44,4% 33,3% 54,2% Xerente 8,3% 8,3% 7,1% 16,6% 11,1% 11,1% 8,3%
5.1.3.- A formacin dos socios A formacin de socios e traballadores semella determinante para a consecucin dos obxectivos empresariais e societarios. Ao respecto e no que atinxe a ensinanzas regradas o 68% dos socios entrevistados teen o graduado escolar ou similares, un 26% declara ter bacharelato ou formacin profesional e un 6% estudos universitarios. A formacin regrada compltase normalmente con cursos ocupacionais, de feito esa a orixe de moitas cooperativas. O itinerario formativo variado pero o recoecemento da necesidade de melloralo e completalo homoxneo. De feito os socios entrevistados declaran nun 58,80% a existencia de accins formativas na sa cooperativa, con distintos niveis de frecuencia, por s un 36,4% que recoece a ausencia total de formacin. Neste senso, unha gran maiora de cooperativas facilitan a asistencia a actividades formativas (75,5%), mentres que un (24,5%) non o fan. Na prctica, a participacin dos socios en actividades formativas acada cifras moi significativas 55,3% de participacin sobre o total de socios en comparanza coa participacin en actividades formativas doutros colectivos como os autnomos 24,9% segundo datos de CEPYME (Rey, J.M. 2003) ou da taxa de participacin en plans de formacin do FORCEM en Galicia, onde a relacin de participantes en programas formativos sobre o total de poboacin ocupada do 11,5% (FORCEM, 2000). A situacin anda mellor se analizamos as respostas dos socios que declaran, nun 62% dos casos, participar sempre ou bastantes veces nas accins formativas da cooperativa, mentres que un 24,7% recoece facelo algunhas ou poucas veces e tan s un 10,4% declara non participar nunca. Por ltimo, dbese salientar que a participacin lixeiramente superior en cooperativas de mis de sete socios. No caso da escasa asistencia s actividades formativas a razn maioritaria aducida a falta de tempo (76% dos socios). Neste senso existe un claro vnculo entre eficiencia empresarial cooperativa e identificacin de necesidades formativas: canto peor o cumprimento da misin da cooperativa, tanto menor a identificacin das necesidades de formacin e mis se descoida a participacin na formacin (Santos Castroviejo, 1995, px. 19). Non obstante, un 22,4% das cooperativas entrevistadas recoecen que as carencias mis importantes teen que ver con aspectos formativos e nun 20,4% dos casos con aspectos organizativos, en moitos casos directamente relacionados con eles (falta de cultura emprendedora, reparto de traballo e formacin de socios, falta de comunicacin entre socios). O tipo de formacin recibida heteroxnea e destaca a formacin sectorial (27% dos casos), e en novas tecnoloxas (27%), seguida de formacin cooperativa (15,4%), en producin e xestin (15,4%) e prevencin de riscos laborais e control de calidade (11,5%). A imparticin desta formacin xestinase maioritariamente a travs de asociacins empresariais, cooperativas e sindicais, por esta orde (54,2% dos casos), seguida da xestionada por concellos e mancomunidades (20,8%), por outras entidades INEM, FORCEM, Xunta, universidades, mutuas (14,6%) e, por ltimo, a que tramita a propia cooperativa, cun 10,4% do total.
5.1.4.- Mecanismos e sistemas de informacin As asembleas xerais non son o nico mecanismo de informacin que posen os socios. Destaca a existencia de asembleas informativas no 50% das cooperativas entrevistadas; reunins de traballo (41,6%), reunins informais (75%) e anuncios nos taboleiros (25%) son tamn instrumentos moi empregados. A celebracin de reunins informais aumenta nas cooperativas de menos de 7 socios, o que evidencia que a transmisin de informacin faise dun xeito cotin e informal. Isto conta coa vantaxe da transmisin da informacin dun xeito xil, frecuente e horizontal, pero o inconveniente de que, con probabilidade, non se recollan formalmente as informacins transmitidas e que as reunins non se preparen coa debida antelacin. 5.1.5.- Calidade O nivel de calidade das cooperativas, do mesmo xeito ca no resto das empresas, mdese polo grao de satisfaccin do cliente mis, ao tempo, a preocupacin pola calidade pode ser un bo indicador da existencia de mecanismos internos de control. Neste caso, existen significativas diferenzas en base ao tamao da cooperativa. As nas cooperativas de mis de 7 socios unha importante porcentaxe (83,3%) afirma realizar control de calidade, mentres que nas cooperativas de menos de 7 socios esta porcentaxe descende ata o 51,4%. Xa que logo, mis da metade destas pequenas cooperativas levan a cabo controis da calidade internos, pero anda resta unha porcentaxe significativa (48,6%) que non levan a cabo este control. O control de calidade lvase a cabo de dous xeitos: revisin por parte da cooperativa ou revisin mixta por parte da cooperativa e do cliente. No caso das cooperativas de mis de 7 socios, nun 58,3% dos casos a revisin mixta, nas de menos de 7 nun 61% dos casos a revisin faise pola propia cooperativa. En canto ao sector de actividade das cooperativas que levan a cabo control de calidade, un 78,5% pertencen ao sector industrial, no que destaca a actividade txtil (100%). Das que non realizan control, un 94% pertencen ao sector servizos. Polo que respecta satisfaccin, e conforme a visin das propias cooperativas, o grao de satisfaccin dos seus clientes bo na maiora dos casos (55,3%), algo maior nas cooperativas de mis de 7 socios (58,3%), e moi bo para o 34%, con escasas diferenzas en relacin co tamao da cooperativa. Dbese destacar tamn que un 6,4% consideran que os seus clientes teen unha opinin excelente dos seus produtos ou servizos, porcentaxe que nas cooperativas de mis de 7 socios acada un 8,3% (GRFICO 5). En resumo, e por regra xeral, as cooperativas consideran que os seus clientes se atopan satisfeitos ou moi satisfeitos. Nisto coinciden tamn algns dos expertos entrevistados ao consideraren que as cooperativas ofrecen e achegan ao seu contorno maior calidade e contan coa confianza dos seus clientes. Polo que se refire aos mecanismos de avaliacin desta satisfaccin, esta faise a travs de conversa informal nun 78,4% dos casos o 83,3% nas cooperativas con menos de 7 socios e s a travs de enquisa nun 6,6% dos casos (CADRO 17). O que demostra interese pola calidade, primeiro paso do
proceso de mellora, e unha maior dificultade para utilizar e pr en marcha mecanismos de control. Este interese amosado polas cooperativas debe ter continuidade no emprego de procedementos formais de control da calidade, factor este de especial relevancia nos procesos de aseguracin e certificacin da calidade. Neste senso, un 6,4% das cooperativas da mostra afirman ter xa iniciado procesos de certificacin da calidade e un 10,6% teen pensado inicialos. Ningunha cooperativa de traballo asociado tia iniciado procesos de certificacin ambiental e un 6,4% afirma que an iniciar estes procesos. Segundo o Observatorio Galego para a Calidade, a porcentaxe total de microempresas galegas con certificacin de calidade do 0,58%, das pequenas empresas o 20,5% e das medianas empresas o 85,6%10.
GRFICO 5: Grao de satisfaccin do cliente. % de cooperativas.
60%
55,3%
40%
Totais
34%
Cooperativas de menos de sete socios

20% 6,4% 0% Excelente Moi bo Bo Aceptbel 4,25%
Cooperativas de mis de sete socios
CADRO 17: Medicin do nivel de satisfaccin. % de cooperativas.

COOP +7 socios Repeticin de pedidos Conversa informal Enquisa
COOP -7 socios 16,6% 83,3%
TOTAIS 19,6% 78,4% 2%
26,7% 66,7% 6,6%
10 Distribucin das certificacins por tamao de empresa, Observatorio Galego para a Calidade, http//www.observatoriogalicia.org/calidade, 2003.
5.1.6.- Novas tecnoloxas Un factor de xito no mercado actual ten que ver co acceso s novas tecnoloxas, neste senso as cooperativas de traballo asociado galegas, teen anda un baixo nivel de investimento en tecnoloxa, de igual xeito que unha gran parte das PEMES galegas, xa que s un 44,7% afirman facer este tipo de investimentos. Neste caso, dbese destacar que o nivel de investimento maior nas cooperativas menores de 7 socios (51,4%) ca nas cooperativas de mis de 7 socios (33,3%). Polo que se refire s razns desta falta de investimento, sinlanse as econmicas como causa principal (88,5%). En canto s novas tecnoloxas de informacin, un 38,3% asegura ter conexin a internet, que usado de forma maioritaria para recepcin e envo de correo electrnico, acceso informacin e consultas. Tan s o 16,7% as empregan para promocionarse a travs de pxina web e un 22,2% para comercio electrnico. En relacin con estes datos e segundo o e-Barmetro 200211, arredor dun 36,9% das empresas galegas dispoen na actualidade de pxina web, pero s un 6,4% ofertan produtos e/ou servizos a travs de internet. 5.1.7.- Mercado O marco de actuacin das cooperativas claramente local (60,4% local e provincial) e autonmico (27%), dicir, que non actan mis al do mercado galego un 87,4% das cooperativas entrevistadas. O 18,8% actan no mercado estatal e tan s un 6,3% o fan no mercado europeo e internacional. Neste senso, coidamos que cabera aplicar as cooperativas as caractersticas das PEMES galegas con mercado local, tal e como se reflicte no informe estratxico da empresa galega (lvarez Fernndez, J.C., Garca Erquiaga, E e outros, 1996): comportamento reactivo diante do contorno, inmobilismo e dependencia, nfase no servizo, na confianza e nos recursos humanos, falta de adecuacin da alternativa tecnolxica, falta da segmentacin de mercados e anovamento produtivo, entre outras. O que parece confirmarse nalgunhas das respostas recollidas: s o 23,4% realizan algn tipo de prospeccin de mercado e s o 35,4% leva a cabo labores de promocin dos seus produtos e servizos. En canto ao nivel de dependencia un 38,3% afirman selo inferior ao que nun principio cabera esperar en base s opinins recollidas dos expertos colaboradores. Esta dependencia , sobre todo, de clientes (77,8% dos casos) e parece ter un forte compoente sectorial, xa que o 50% das cooperativas dependentes encdranse no sector txtil. Polo que respecta ao grao de dependencia bastante superior nas cooperativas de mis de 7 socios (57%) ca nas cooperativas mis pequenas (23%), por estar, habitualmente, ligada esta condicin ao uso intensivo de man de obra. En relacin coa dependencia de clientes caben das situacins: por un lado, unha posicin estratxica slida, onde a cooperativa quen de defender os seus intereses, que lle permite negociar prezos e condicins e, polo outro, unha posicin mis subordinada, sen apenas marxe de manobra e
11 Equipo de Investigacins Polticas e Sociolxicas da Universidade de Santiago de Compostela, Facultade de Ciencias Polticas e Sociais, 2002.
con condicins de claro desequilibrio a favor da empresa contratante que externaliza custos de producin. No caso do cooperativismo de traballo asociado galego conviven estas das realidades. De calquera xeito, a dependencia dunha nica empresa cliente, sen posibilidade de alternativas, tradcese sempre nun risco futuro que cada cooperativa debe avaliar e ao que se deben buscar solucins. As estratexias de intercooperacin, ben con outras cooperativas ou con outras empresas e entidades poden resultar de interese. Neste senso un 23,4% das cooperativas afirma ter establecido xa alianzas ou colaboracin con outras cooperativas de traballo asociado para distintos aspectos (comercializacin, abastecementos, xestin, etc.). O grao de satisfaccin destas colaboracins alto, nun 77,7% dos casos, e medio no resto. En canto ao nivel en relacin cos competidores, en xeral presenta trazos moi positivos: case un 60% das cooperativas opina que o seu nivel fronte aos competidores e bo ou moi bo, dato este que no caso das maiores de 7 socios acada un valor superior ao 70% (GRFICO 6). Se temos en conta que o dato do grao de satisfaccin de clientes tamn positivo, e que as carteiras de clientes son continuas, continuas con incrementos ou en incremento constante nun 85% dos casos, todo parece indicar que a situacin das cooperativas de traballo asociado no mercado presenta claras fortalezas. Esta visin compartida entre os socios: un 65% deles ten unha imaxe da sa cooperativa en relacin con outras empresas do sector; o 25% coida que regular e tan s un 4% pensa que a imaxe da cooperativa mala ou peor c das sas competidoras, o que sen dbida mostra un alto grao de autoestima empresarial.
GRFICO 6: Nivel en relacin cos competidores. % de cooperativas.

50,0% 38,3% 38,3%
40,0%
Totais 30,0% 21,3% 20,0% Cooperativas de menos de sete socios Cooperativas de mis de sete socios 10,0% 2,1% 0,0% Moi bo Bo Correcto Baixo
Non obstante, no que se refire ao emprego de estratexias de promocin e publicidade, s un 35,4% de cooperativas fai uso delas. Un 27,1% opta por publicidade directa, principalmente en guas de telfono e prensa, e tan s un 8,3% do total conta con persoal comercial propio. Pdense avanzar das razns para este feito. Por unha banda as dificultades das cooperativas de pequena dimensin para a contratacin de cadros comerciais propios de igual xeito que para a contratacin de xerencias e pola outra o feito de que unha parte significativa das cooperativas entrevistadas non elaboran ou transforman produto para a venda, dada a sa condicin de empresas auxiliares nalgns casos e/ou dependentes noutros. A isto dbese engadir o dato de que en bastantes ocasins son os presidentes os que directamente levan a cabo funcins comerciais. A pesar disto, consttase unha escasa orientacin cara ao mercado nunha gran parte das cooperativas, que puidera ser orixe de problemas futuros. Anda que se temos en conta os anteriores datos de evolucin de carteiras de clientes, parece que as cooperativas acadan ben os seus obxectivos de vendas sen necesidade dun grande esforzo comercial. 5.1.8.- Aspectos produtivos A valoracin do nivel produtivo presenta tamn caractersticas positivas: un 44,8% o considera bo ou moi bo e un 36,7% correcto, porcentaxes que no caso das cooperativas de mis de 7 socios incremntase ata o 57,1% (bo ou moi bo). Tan s un 23,4% das cooperativas entrevistadas traballaban o mesmo produto dende o inicio da sa actividade e destas todas superaban os 7 socios. Na actualidade, un 34% consideran a posibilidade de cambiar de produto e diversificar a oferta, un 32% non o consideraban necesario, e un 23,4% non se formulan esta posibilidade. No que respecta renovacin de equipos, nun 36,4% dos casos, ptase por cambiar a maquinaria cando vai quedando vella, mentres que nun 58,2% o cambio basase na adaptacin demanda e melloras produtivas. Tan s nun 5,5% dos casos xustifcase o investimento na reducin de man de obra. En relacin con este ltimo aspecto, as cooperativas que herdan ou continan un proxecto empresarial anterior atpanse por regra xeral con equipos vellos ou prximos a obsolescencia (os traballadores quedan en moitas ocasins coa maquinaria como pago de salarios) e anda que a capitalizacin do desemprego se amosa como un factor de grande axuda na sa renovacin parcial, a renovacin total non facilmente asumbel. Neste senso, as cooperativas constitudas ex novo adoitan contar con equipos novos ou en mellores condicins tcnicas. En calquera caso, os socios cooperativistas, polo feito de seren donos dos medios de producin, son por regra xeral coidadosos cos equipos, o que se traduce nunha baixa taxa de obsolescencia. Outro dato de interese en relacin cos investimentos materiais ten que ver coa ratio do investimento medio en activos fixos por traballador (socios e asalariados). Para as cooperativas do sector industrial esta ratio de 6.253,27 e para as do sector servizos de 12.973,6 , segundo a informacin econmico financeira que se acompaa no apartado seis deste captulo. Dah desprndese que as cooperativas non contan con cifras elevadas de activo fixo por traballador, o que confirma a sa condicin de empresas
intensivas en capital traballo e tradcese na sa gran capacidade de creacin de emprego con baixas taxas de investimento. Para rematar o repaso das cuestins relativas xestin empresarial nas cooperativas de traballo asociado, dbense destacar algns aspectos que nos parecen de interese. Por unha banda, a heteroxeneidade atopada neste tipo de cooperativas, onde conviven empresas de distinta dimensin, estrutura produtiva e xestin, o que fai moi difcil establecer un perfil tipo. Por outra, dbese destacar como principais fortalezas das cooperativas de traballo asociado o alto grao de satisfaccin dos seus clientes, o seu bo nivel fronte aos competidores e a preocupacin pola calidade. A conxuncin destes tres factores permite ser optimistas de cara ao futuro. Pese a todo convn revisar algns aspectos como a profesionalizacin da xestin, a orientacin cara ao mercado e no caso dalgunhas cooperativas o grao de dependencia de clientes. Se ben, moitas destas debilidades relativas xestin empresarial non son distintas s do resto das pequenas e medianas empresas galegas, os aspectos organizativos presentan trazos diferenciais importantes que deben ser tidos moi en conta para tratar de chegar ao equilibrio entre eficiencia empresarial e social. 5.2.- Organizacin laboral 5.2.1.- Socios traballadores e asalariados As cooperativas de traballo asociado, a diferenza doutras clases de cooperativas, presentan caractersticas propias en relacin cos traballadores asalariados. Considranse estes como terceiros non socios e existen limitacins legais en canto sa posbel contratacin: tal e como se establece no artigo 110 da lexislacin galega, a cooperativa pode contratar asalariados sempre que o seu nmero non exceda do 30% do total dos seus socios. Das cooperativas da mostra, un 44,7% non contan con asalariados, que alternativamente si existen no 55,3% restante. Sobre o total de socios da mostra, o nmero total de asalariados representa un 25,7%, dos cales o 53,5% son homes e o 46,5% mulleres; a proporcin de traballadores fixos do 47,7% fronte un 52,3% de temporais. Non obstante, a situacin distinta se analizamos s as cooperativas con traballadores asalariados, xa que nelas os asalariados representan o 46,7% do total de socios. Este feito ten das explicacins de signo contrario coas que coinciden tamn os axentes cualificados consultados. Por unha banda, como xa temos adiantado, as reticencias das cooperativas, unha vez superados os conflitos de nacemento e crecemento e establecidos os pactos organizativos, a integrar novos socios que puideran facer variar esta situacin de calma organizativa. Por outra banda, a dificultade para que os asalariados se convertan en socios, tendo en conta o esforzo e sacrificio que supn asumir este novo rol. Achegamos un ltimo dato: do 37,5% que consideran nestes momentos incrementar o cadro de persoal, nun 50% dos casos pensan facelo con asalariados, nun 33% con socios e nun 16,7% con ambos os dous tipos.
Porn, se ben certo que unha maiora de cooperativas non considera o incremento do cadro de persoal con socios, tamn certo que os cadros de persoal tampouco diminen en socios por causas econmicas ou organizativas. A estabilidade mantense en tanto en canto se mantn o pacto organizativo ou social e as condicins econmicas permiten que a cooperativa se mantea no mercado. Este feito ten especial relevancia nas cooperativas de pequena dimensin, onde a marcha dun socio pode supor poer en perigo a propia viabilidade do proxecto. En canto aos momentos de crise, estes asmense conxuntamente e lvanse a cabo axustes retributivos de xeito equitativo, o que permite s cooperativas de traballo asociado capear os malos momentos en mellores condicins ca outro tipo de empresas. Finalmente, dbese apuntar o grave risco da medra da cooperativa baseada exclusivamente na incorporacin de asalariados, que ademais de desvirtuar o proxecto cooperativo, supn renunciar incorporacin de novas capacidades, responsabilidades e implicacins no proxecto, ademais de novas achegas ao capital. Se ben certo que o perfil dun bo socio cooperativista non o mesmo c dun bo traballador (condicin necesaria pero non suficiente), a cooperativa debe establecer mecanismos e procedementos que faciliten e animen conversin de traballadores en socios: formacin en aptitudes, valores e principios, implicacin nos aspectos organizativos e de xestin, facilidade para achega do capital, etc. Para isto cntase na actualidade con axudas especficas das administracins competentes. 5.2.2.- Organizacin e divisin do traballo12 A participacin ten unha dimensin particular nas cooperativas de traballo asociado13: a capacidade de tomar decisins sobre o propio traballo. Os socios dunha cooperativa de traballo asociado xuntan a dobre condicin de empresarios-propietarios e traballadores directos, o que implica certas especificidades que atinxen organizacin laboral. Sen pretensins de exhaustividade, entre as que poden ter consecuencias favorbeis na dinmica empresarial pdense destacar: a) a desaparicin do antagonismo patrn-obreiro, que en calquera caso xera custos de control, substitudo pola cooperacin e o estmulo mutuo entre iguais. b) a existencia dun ambiente menos conflitivo. c) maior interese por progresar e mellorar porque a empresa unha va de realizacin e dignificacin persoal, o que outorga mis flexibilidade e maiores marxes de manobra.
12 Os lmites deste traballo e o tratarse dunha problemtica especfica aconsellan enunciar unicamente algns aspectos comns da abundante literatura existente sobre o tema da autoxestin. Cfr., por todos: (Furubotn, E.G.; e Pejovich, S., 1981), (Bonin y Putterman, 1985), (Alchian y Demseltz, 1972) 13 Tamn para algunhas cooperativas de explotacin en comn da terra. Remitimos ao tratamento ampliado que se realiza nos captulos correspondentes.
Alternativamente, entre as que poden ter consecuencias menos favorbeis e dificultan unha divisin do traballo clara e definida, destacan: a) as dificultades do control entre iguais, que pode ser menos eficiente c situacin das empresas en que o control atribe beneficios individuais a quen o realiza. b) a igualdade e falta de incentivos, na medida en que os traballadores non se atriben individualmente os beneficios das melloras, e difcil e problemtico establecer diferenzas retributivas, de incentivos, ou de calquera tipo, entre traballadores que son, ao tempo, propietarios con iguais dereitos. c) a posbel proliferacin do que en termos de teora de xogos se denomina estratexias non cooperativas, baseadas en que nun contexto onde o custo de comportamentos ineficientes reprtese entre todos os socios, xranse comportamentos individuais insolidarios, en tanto que non van ser penalizados individualmente. Temos, por tanto, que unha das principais vantaxes coas que contan as cooperativas de traballo asociado, ten que ver coa capacidade autoorganizativa ou de autoxestin. Isto permite aproveitar mellor as capacidades de socios e traballadores e dtaas de maior flexibilidade hora de adecuar os ritmos de traballo s necesidades da organizacin. Non obstante, entre as principais carencias detectadas, tanto polas propias cooperativas como polos expertos entrevistados, aparecen de forma recorrente as deficiencias en aspectos organizativos: confusin de papeis, non se distinguen funcins, participacin sen control, etc., o que reflicte un desaproveitamento das potencialidades da cooperativa como empresa de participacin. A pesar disto, pregunta concreta de se exista un reparto formal de funcins, respndese afirmativamente nun 67,3% dos casos, que se leva a cabo en base a reunins de traballo nun 63,9% e asembleas nun 27,8%, s un 8,3% reflcteo no regulamento de rxime interior. Do mesmo xeito, nun 50% dos casos, non existe regulamento de permisos nin sancins por absentismo. En moitas ocasins isto implica un grao de divisin do traballo bsico, onde se establece unha certa especializacin en base a capacidades, pero que se complementa co reparto da carga de traballo segundo as circunstancias. Nas cooperativas de pequena dimensin resulta difcil establecer especializacin, xa que todos os socios nalgn momento vense obrigados a facer un pouco de todo. Isto dtaas de maior flexibilidade, versatilidade e capacidade de adaptacin fronte a incrementos de actividade, baixas temporais ou ausencias e presenta sa vez claras potencialidades para asumir cambios (de sistemas, actividades, servizos, produtos); ademais, facilita a aplicacin de modelos de xestin baseados na consecucin de obxectivos. En relacin co anterior, parece existir tamn dificultade para establecer diferenzas en categoras socioprofesionais que se repiten como se ver no establecemento de diferenzas salariais. Resulta moito mis fcil atopar distintas categoras socioprofesionais nas cooperativas que son produto
dunha empresa en crise, xa que os socios herdan as categoras existentes, que nas creadas ex novo, onde o que se atopa algo mis prximo a unha diferenzacin por funcins e responsabilidades. Non obstante, mis da metade das cooperativas (55,3%) leva a cabo un control da produtividade e informase sobre o rendemento acadado pola cooperativa nun 61,7% de casos 5.2.3.- Condicins retributivas Un 54,2% das cooperativas da mostra aplica ou mellora o convenio sectorial, un 23% supera o salario mnimo interprofesional (SMI), e o 20,1% sita o seu nivel retributivo no SMI. Se ben certo, e nisto coinciden os axentes cualificados, que nos primeiros intres da cooperativa danse situacins de gran sacrificio salarial, que en moitas ocasins serven para capitalizala. Isto fai que os socios estean dispostos, en maior medida que noutro tipo de empresas, a asumir este tipo de sacrificios o que lles outorga maior capacidade de resistencia diante das crises econmicas que poidan atravesar. tamn certo que entre o 20,1% que non supera o salario mnimo interprofesional pdense chegar a dar situacins de excesivo sacrificio salarial, en ocasins condicionadas por diversas circunstancias: posicin que ocupan no mercado, falta de planificacin previa, propia viabilidade do proxecto, etc. En calquera caso, as expectativas de mellora e a propiedade da cooperativa, permite aos socios cooperativistas asumir estas condicins retributivas en mellor forma que os traballadores por conta allea de calquera outra empresa en situacin semellante. Queremos chamar a atencin tamn sobre o dato de que nun 58,3% dos casos non existen diferenzas retributivas entre socios e asalariados; diferenzas que si existen a favor dos socios nun 37,5% dos casos e, nun 4% a favor dos asalariados. Os expertos apuntan tamn melloras nas condicins laborais dos asalariados, en relacin con outro tipo de sociedades, en aspectos diversos. En concreto na mostra estudada, nun 60,4% das cooperativas, existen servizos que melloran a compatibilidade da vida laboral e familiar, entre os que destaca a existencia de flexibilidade horaria (52%). En xeral, nas cooperativas de traballo asociado parecen existir vantaxes en canto s condicins laborais dos asalariados: menores diferenzas salariais entre socios e asalariados ca noutro tipo de sociedades, posibilidade de conversin en socio, flexibilidade horaria, etc. Finalmente dbese apuntar o dato moi significativo e xa avanzado, de que na maiora das cooperativas entrevistadas, non existe diferenzacin no anticipo laboral (87,5%) e nas que existe (12,5%), esta faise en base ao traballo realizado, polo que habitual que, solidariamente, se equiparen as retribucins. Atpase aqu outra mostra do igualitarismo como base do pacto organizativo ao que se vn facendo referencia en apartados anteriores. Non obstante, cando as estruturas ou actividade da cooperativa acadan certa dimensin e diferenzacin (traballos administrativos, comerciais, de xestin, etc.) parece conveniente introducir algn criterio de diferenzacin en base produtividade, calidade, nivel de responsabilidade, etc, que si se leva a cabo nas cooperativas de tamao medio-grande.
5.2.4.- Outras condicins laborais O 51% das cooperativas de traballo asociado da mostra levan a cabo actividades de prevencin de riscos laborais, fronte a un 48,9% nas que non estn organizadas estas actividades. A modalidade de prevencin mis empregada o servizo de prevencin alleo (66,7%), seguido do servizo de prevencin propio (20,8%) e a sa asuncin polo propio empresario (12,5%). A sinistralidade laboral afectou ao 14,9% das cooperativas e a unha porcentaxe do 4% dos traballadores (socios e asalariados) (CADRO 18).
CADRO 18: Actividades de prevencin.

Actividades Plan de prevencin Avaliacin inicial de riscos laborais Medicins hixinicas Plan de emerxencia Subministracin de equipos Normas de seguridade Vixilancia da sade
% de cooperativas 17,8% 18,6% 13,6% 11,9% 12,7% 13,6% 11,9%
As condicins laborais no que respecta s vacacins, e de acordo cos datos das propias cooperativas, estas gzanse pero condicionadas carga de traballo existente (55,3%) na maior parte dos casos e existen quendas nun 27,6% dos casos. Non se producen grandes diferenzas neste senso entre as cooperativas con e sen asalariados. Do mesmo xeito que ocorra co nivel retributivo, os socios estn dispostos tamn neste aspecto a asumir o sacrificio persoal que carrexa priorizar o traballo sobre as vacacins. Nas pequenas cooperativas, esta organizacin das vacacins resulta s veces complicada, xa que a falta dun socio pode condicionar bastante a carga de traballo do resto, polo que unha vez mis os socios vanse adaptar s posibilidades, mediante unha maior distribucin dos das dispobeis ao longo do ano, elixindo o momento menos prexudicial ou sacrificando o seu goce. No caso das actividades temporeiras a tendencia maioritaria pechar a empresa en temporada baixa e converter ese tempo en vacacins. En relacin cos horarios, nun 50% das cooperativas sitanse na media de 8 horas/da, mentres que nun 31,2% dos casos supranse as 8 horas e s un 10,4% das cooperativas traballan menos de 8 horas/da. No que atinxe ao absentismo laboral o mis salientbel o feito de que non existen distintos niveis de absentismo entre socios e socias nas cooperativas mixtas. Asemade, a condicin de traballador do socio est supeditada sa condicin de socio-xestor, o que se traduce en menores niveis de absentismo, en menores niveis de conflitos laborais e na prctica inexistencia de folgas.
6.- Aspectos econmicos e financeiros das cooperativas de traballo asociado

6.1.- Introducin As sociedades cooperativas de traballo asociado desenvolven mltiples actividades, tan variadas coma o abano de posibilidades do mercado actual. Non obstante, a pesar da sa heteroxeneidade, resulta de interese amosar determinada informacin global sobre a situacin de conxunto destas empresas. En relacin co seu tamao, observado a travs das varibeis valor do activo, cifra de negocios e nmero de traballadores14, pdense definir como pequenas empresas e microempresas, pois o valor do activo total medio 225.068,07 , a cifra media de negocios de 306.594,37 e o nmero medio de socios e de traballadores de 8 e 2, respectivamente. Dbese ter presente que nestas sociedades cooperativas os socios son, ao mesmo tempo, traballadores. Partindo da gran diversidade de empresas que incle esta clase e a pesar de que inicialmente o obxectivo era a sa clasificacin en funcin da actividade realizada, o reducido nmero de cooperativas de traballo de cada clase conduce a efectuar a anlise agrupndoas nos tres sectores bsicos, o primario, que abarca a agricultura, a pesca e a minera, o secundario ou industrial e o terciario ou de servizos. A proporcin de empresas de cada un dos sectores do 3,33%, o 56,67% e o 40%, respectivamente, que denota unha clara orientacin a actividades relativas industria e aos servizos. Ademais, a distribucin do total de socios destas empresas correspndese cun 3% nas do sector primario15, un 72,5% nas do secundario e un 24,5% nas so sector terciario. As sociedades cooperativas do sector industrial son empresas cun volume de facturacin medio de 258.994,21 , un activo medio de 180.343,62 e un nmero medio de socios e de traballadores de 10 e 3, respectivamente. En consecuencia, trtase de micro e pequenas empresas. En relacin coa actividade, atendendo sa clasificacin no CNAE16, destaca que un 47,37% dos casos se dediquen ao sector txtil, o restante 52,63% abarca actividades diversas (construcin, construcin naval, fabricacin de mobles, etc.). As empresas de traballo asociado do sector servizos son maioritariamente micro empresas, cun activo total medio de 256.591,55 , unha cifra de negocios de 357.799,43 e un nmero medio de socios e traballadores de 5 e 2, respectivamente, con actividades diversas, que van dende o comercio polo mido ata a asesora e consultora.
14 No captulo 3 amsanse os criterios polos que se empregan estas varibeis. 15 Por mor da escasa representatividade do sector primario, unicamente ser tido en conta para os efectos dos clculos globais, prescindindo da anlise sectorial individual 16 Cdigo Nacional de Actividades Econmicas
6.2.- A estrutura econmica e financeira Para realizar unha primeira aproximacin preciso a anlise conxunta da estrutura econmica e financeira destas empresas (ILUSTRACIN 1), da que se obtn, un escenario caracterizado por amosar unha relacin entre investimentos e recursos que denota, en termos de agregado total destas empresas, equilibrio financeiro. Na anlise da informacin relativa a cada un dos sectores (ILUSTRACIN 1), non se observa unha variacin drstica que afecte ao equilibrio financeiro, anda que si cambia lixeiramente a estrutura econmicofinanceira de ambos os dous. No sector industrial a proporcin de activo fixo (45,59%) est cuberta con fondos propios (48,22%) e alleos a longo prazo (5,07%), mentres que no sector servizos esta inmobilizacin (32,01%) finnciase en parte con fondos propios (36,76%) e, en parte, con recursos alleos a longo prazo (9,71%). En canto ao ciclo de explotacin, o activo circulante ten unha proporcin do 54,41% no sector secundario, cun pasivo circulante do 46,71%, mentres no sector terciario estes valores son do 67,99% e 53,53%, respectivamente. Obviamente a maior proporcin do inmobilizado no sector industrial est en consonancia coa necesidade de maiores dotacins en infraestruturas, respecto s que teen as empresas de servizos. Non obstante, afondando na anlise cara aos datos individuais, detctase grande heteroxeneidade das relacins entre os recursos financeiros e os seus destinos, pois o fondo de rotacin17 oscila entre -104.626,90 e 190.830,89 cun 25% das sociedades cooperativas de traballo asociado que manteen valores do fondo de rotacin negativos e inferiores a -13.271,51 (CADRO 19). Isto significa que se est a financiar inmobilizado con recursos esixbeis a curto prazo, o que pode conducir a problemas de liquidez na empresa.
CADRO 19.
CUARTILES18 T.ASOCIADO Secundario Terciario
Q0 -104.626,90 -104.626,90 -101.465,03
Q1 -13.271,51 -22.265,18 -10,33
Q2 5.965,09 1.811,40 11.095,89
Q3 35.706,86 18.252,77 88.713,50
Q4 190.830,89 190.830,89 177.054,87
En referencia s relacins entre a estrutura econmica e o socio nas sociedades cooperativas de traballo asociado, cabe mencionar que o importe do activo total por socio de 28.133,51 , que pasa a ser de 17.510,05 nas empresas industriais e de 52.188,11 nas de servizos. Pola sa parte, a cifra neta de negocios de 38.324,30 , sendo de 25.304,03 nas empresas industriais e de 72.772 nas de servizos.
17 Ver definicin no captulo 3. 18 A proporcin que proporcionan os cuartiles pode verse no captulo 3.
Ilustracin 1.
Estrutura econmico-financeira: Traballo Asociado
Activo Fixo 39,96%
Acredores L/P 6,93% Activo Circulante 60,04%
Acredores C/P 48,46%
Sectror secundario
Sectror terciario
Fondos Propios 36,76% Acredores L/P 9,71% Recursos a longo prazo: 46,47%
Activo Fixo 49,59%
Activo Fixo 32,01%
Acredores L/P 5,07% Acredores C/P 46,71%
6.2.1.- Anlise de estrutura econmica A anlise da estrutura do activo permite identificar en que se materializan os recursos da empresa (ILUSTRACIN 2). Neste senso, cabe destacar como partida mis salientbel dos investimentos en activo fixo (39,96% do activo total) o correspondente ao inmobilizado material, cun importe do 92,69% do total dese activo. Ademais, a dispersin en torno a este valor mnima, pois un 83,33% das cooperativas manteen cifras de investimento en activos materiais por riba do 75%, das que un 25% s dispn deste inmobilizado.
Ilustracin 2.
Estrutura econmica: Investimentos
Inmobilizado Inmaterial: Inmobilizado Material: Inmobilizado Financeiro: 4,86% 92,69% 2,45%
Activo Fixo 39,96%
Existencias: Debedores: Inv.Financ. Temporais: Tesourera:
28,57% 53,56% 0,63% 17,24%
Estrutura econmica: Investimentos sectores
INMOBILIZADO INMATERIAL: S. Secundario S. Terciario INMOBILIZADO MATERIAL: S. Secundario S. Terciario INMOBILIZADO FINANCEIRO: S. Secundario S. Terciario
4,86% 0,47% 3,12% 92,69% 95,60% 95,86% 2,45% 3,93% 1,02%
EXISTENCIAS: S. Secundario S. Terciario DEBEDORES: S. Secundario S. Terciario INV.F. TEMPORAIS: S. Secundario S. Terciario TESOURERA: S. Secundario S. Terciario
28,57% 16,36% 38,42% 53,56% 67,87% 40,74% 0,63% 0,02% 1,19% 7,24% 15,74% 19,65%
De todos os xeitos, a anlise porcentual do agregado do sector non permite identificar os investimentos reais que en termos monetarios son precisos para desenvolver estas actividades econmicas, dato importante tendo en conta que se trata de centros empresariais que consolidan procesos de autoemprego. Neste senso cabe mencionar que, por termo medio, para o agregado do sector, e tendo en conta tanto o nmero de socios como o nmero de asalariados, o investimento en inmobilizado de 9.709,77 /traballador, mentres o investimento en circulante de 14.999,18 /traballador. Isto quere dicir que o investimento medio total necesario para o normal desenvolvemento dunha empresa de traballo asociado por termo medio de 24.708,94 /traballador, o que d unha idea do escaso nivel de recursos precisos para afrontar un proxecto destas caractersticas.
A mesma anlise efectuada en cada un dos dous sectores mostra unha importante variacin, pois o investimento total por traballador ascende a 36.495,19 (12.973,6 en inmobilizado e 23.521,55 en circulante) no caso das empresas de servizos, mentres que descende ata 14.494,09 (6.253,27 en inmobilizado e 8.240,81 en circulante) nas industriais. En relacin coa vida media destes activos, tomando en consideracin a dotacin que, por termo medio, se destina a sa amortizacin, pdese estimar en aproximadamente dez anos. Tendo en conta a diversidade de activos de que dispn unha empresa, resulta ser unha cifra que se atopa dentro da normalidade. Polo que se refire ao circulante (60,04% do activo total), a informacin parcial amosa un comportamento diferente (ILUSTRACIN 2) (CADRO 20):
CADRO 20.
Cuartiles19 Secundario Existencias Debedores Tesourera Terciario Existencias Debedores Tesourera Fonte: Elaboracin propia. 0,00% 9,25% 0,00% 0,00% 30,26% 11,74% 5,20% 39,27% 19,79% 26,37% 53,36% 59,84% 61,47% 90,14% 80,96% Q1 0,00% 0,00% 0,00% Q2 0,00% 34,27% 8,87% Q3 1,42% 58,03% 17,96% Q4 19,85% 81,75% 50,73% Q5 73,90% 99,13% 100,00%
a) Destaca a cifra de debedores, cunha proporcin do agregado de empresas do 53,56% respecto ao activo circulante total, que se se teen en conta os dous sectores de actividade, obsrvase como a porcentaxe ascende ao 67,87% no secundario e descende ao 40,74% no terciario. Ademais, da informacin individual desprndese que un 50% das empresas teen unha proporcin entre o 58,03% e o 99,13% no caso do sector industrial, o que pode ser explicado pola importante proporcin de empresas do sector txtil que traballan por temporada (estacionalidade) e, en moitos casos para un nico cliente, o que as converte en empresas con alto risco de incorrer en problemas de liquidez. Anda que con menores proporcins, o nivel de debedores do sector servizos tamn resulta elevado (no 50% das empresas oscila entre o 39,27% e o 90,14% do total do circulante). b) No relativo tesourera, mentres para o agregado de empresas acada un 17,24% do total do circulante, as proporcins individuais amosan valores moi dispares e incluso extremos, pois no sector secundario algunhas empresas ou ben non teen nada ou esta partida acada o 100% do circulante; no caso do sector terciario dse o caso do lmite inferior pero non o do superior. Esta informacin denota, por unha
19 A informacin que proporcionan os cuartiles pode verse no captulo 3.
parte, os problemas das actividades estacionais e que traballan para un ou poucos clientes e, por outra, a escasa importancia que se outorga planificacin financeira por parte destas empresas, co conseguinte risco de perdas de rendibilidade ou incluso maiores problemas de estabilidade xeral. c) A informacin das existencias resulta un pouco sorprendente por canto as empresas que manteen valores nulos representan un 35,29% do sector industrial e o 33,33% do sector servizos. dicir, a proporcin maior no primeiro caso, o que se explica pola realizacin de traballo por pedido por parte das empresas txtiles, reflexin coherente coa posibilidade de traballo para un nico cliente. No caso das empresas de servizos, estes datos son totalmente coherentes co tipo de actividades que desenvolven. De todos os xeitos, tendo en conta o valor do agregado de empresas (28,57%), a dispersin en torno a este resulta elevada. En consecuencia, os resultados da anlise conxunta das partidas do circulante amosan a necesidade de maiores esforzos nas labores de xestin e planificacin a curto prazo, naqueles casos nos que a actividade o permita. 6.2.2. Anlise de estrutura financeira: a estrutura do pasivo e as fontes de financiamento Na estrutura do pasivo destaca a forte dependencia de recursos alleos a curto prazo (ILUSTRACIN 3). Os valores obtidos do agregado de empresas, en relacin coas fontes de financiamento propias, mostran unha situacin na que as achegas dos socios ao capital acadan o 51,48%, as reservas o 39,72%, cuns resultados de exercicios anteriores dun 1,66%, uns resultados do exercicio do 2,19% e uns ingresos a distribur en varios exercicios do 4,95%20. En canto informacin dos dous sectores, existen variacins respecto destas proporcins totais, as no sector industrial aumentan as achegas ao capital (65,38%) e diminen as dotacin a reservas (30,93%), mentres que nas empresas de servizos prodcese a situacin contraria (46,12% e 65,61%). Esta unha consecuencia do maior investimento inicial que caracteriza s cooperativas industriais e vai parella a unha achega de capital mis grande e diferente poltica de distribucin de rendas aos socios, orientada mellora nos anticipos laborais no primeiro grupo21 e ao autofinanciamento e reparto de retorno no segundo. Este feito confrmase pola diferente proporcin do excedente do exercicio que pasa do 6,46% nas sociedades cooperativas de servizos ao 0,77% nas industriais. De todos os xeitos, esta estratexia de xeracin de maior excedente pode ter como destino a compensacin de perdas de exercicios anteriores, que acadan nas empresas do sector terciario o 19,50% dos recursos propios.
20 Dado que a informacin utilizada se corresponde coa entregada no rexistro de cooperativas e tendo en conta que o formato empregado e exactamente igual que se se tratase de calquera outra empresa, non se pode extraer informacin relativa ao tipo de achegas ao capital, o fondo de educacin e promocin ou o posbel financiamento alleo de socios. 21 Sempre que os ingresos percibidos o permitan.
Ilustracin 3.
Estrutura financeira: Fondos propios
Capital Social S. Secundario S. Terciario Reservas S. Secundario S. Terciario I.D.V.E. S. Secundario S. Terciario Rdos. Exercicios Ant. S. Secundario S. Terciario Rdo. Exercicio S. Secundario S. Terciario 51,48% 65,38% 46,12% 39,72% 30,93% 65,61% 4,95% 9,09% 1,31% 1,66% -6,17% -19,50% 2,19% 0,77% 6,46%
Acredores L/P 6,93%
Estrutura financeira: Recursos alleos
Acredores L/P 6,93%
Acredores a L/P S. Secundario S. Terciario Acredores a C/P S. Secundario S. Terciario
6,93% 5,07% 9,70% 48,46% 46,71% 53,53%
Fuente: Elaboracin propia
Os ingresos para distribur en varios exercicios (compostos maiormente polas subvencins ao capital), teen unha proporcin diferente en cada grupo de empresas, as mentres nas sociedades cooperativas industriais ascende ao 9,09% dos recursos propios, no caso das empresas de servizos queda nun 1,31%22. Co obxecto de ter unha visin do que representan estas porcentaxes, atendendo o nmero de socios das empresas, no Cadro 21 amsase esta informacin en relacin coas partidas mis representativas
22 Unha anlise mis detallada dos tipos e destinos das subvencins pode verse no apartado 4.1.2.
dos fondos propios, onde se observa como o compromiso financeiro do socio maior no caso das empresas de servizos, tanto en relacin coas reservas como en relacin co capital achegado.
CADRO 21.
Secundario F.PROPIOS / NSocios Capital subscrito / NSocios Reservas / NSocios IDVE/ NSocios Fonte: Elaboracin propia. 8.497,12 5.555,15 2.628,12 772,79 Terciario 19.186,63 8.848,91 12.588,22 250,99 T.Asociado 12.586,83 6.480,11 4.999,99 621,97
En relacin cos recursos alleos (ILUSTRACIN 3), a homoxeneidade en torno aos valores medios unha constante nos dous sectores de actividade. Isto denota, en xeral, unha dependencia excesiva dos recursos alleos a curto prazo, que pode supor un importante incremento dos gastos financeiros en relacin cos que se teran de obter unha estrutura financeira mis acorde co grao de liquidez ou recuperacin dos activos. De todos os xeitos, preciso ter en conta que entre os acredores a curto prazo atpanse os propios socios, xa que nestas empresas son traballadores e, por conseguinte, poden ter remuneracins pendentes de cobrar. Ademais, necesario ter en conta que os problemas de financiamento alleo no caso das sociedades cooperativas non son soamente derivados de factores internos, pois un feito a reticencia de determinadas entidades financeiras para traballar con elas, problema que se agrava cando se trata de pequenas empresas ou microempresas, como o caso das cooperativas de traballo asociado. Neste senso, precsase dun esforzo por parte de todos os actores sociais relacionados co movemento cooperativo na procura dunha solucin axeitada a este problema. 6.2.3. A liquidez e a solvencia Unha vez observadas as particularidades bsicas da estrutura econmica e financeira, preciso completar a anlise coa relativa liquidez, solvencia e tesourera destas empresas23 (CADRO 22). O rateo de solvencia do agregado de empresas acada o 1,24, o que significa que o activo dedicado explotacin superior aos recursos a curto prazo e, polo tanto, permite facer fronte a sa esixibilidade. Non existe unha diferenza significativa deste dato nos dous sectores, non obstante, a anlise individual das cooperativas estudadas mostra unha realidade diferente, por canto o 25% das empresas manteen un nivel por debaixo de 0,88, outro 25% atpanse entre ese importe e 0,18 e o 50% restante amosan cifras entre 0,18 e 3,44. Isto quere dicir que a dispersin de valores moi elevada. Cabe
23 Rateos de solvencia e liquidez empregados: Cfr. nota 36, px. 10.
mencionar tamn que os valores inferiores mis extremos corresponden a empresas do sector industrial, mentres os superiores corresponden s do sector servizos. Tendo en conta que no circulante total estn includas as existencias, sendo esta a partida menos lquida deste activo, o rateo de liquidez amosa mis informacin a este respecto.
CADRO 22.
SOLVENCIA A C/P TRABALLO ASOCIADO Sector secundario Sector terciario LIQUIDEZ INMEDIATA TRABALLO ASOCIADO Sector secundario Sector terciario TESOURERA TRABALLO ASOCIADO Sector secundario Sector terciario Fonte: Elaboracin propia. 0,2198 0,1823 0,2631 0,0000 0,0000 0,0000 0,0624 0,0551 0,1106 0,2396 0,1348 0,5542 0,9318 0,9145 1,0077 1,6050 1,0841 1,6050 0,8850 0,9742 0,7821 0,1347 0,1347 0,3018 0,5434 0,4980 0,7136 1,1070 1,0398 1,3175 1,4120 1,3654 1,4963 2,8045 2,8045 2,4790 Total Agregado 1,2389 1,1648 1,2700 Q0 0,1347 0,1347 0,3048 Q1 0,8844 0,6798 1,0254 Q2 1,1838 1,1214 1,3537 Q3 1,7642 1,4726 2,1894 Q4 3,4441 2,8045 3,4441
A liquidez inmediata toma un valor, para o total de empresas, de 0,89, o que supn unha reducin importante respecto aos datos de solvencia e, en consecuencia, as existencias si teen importancia nestas empresas. Non obstante, os datos sectoriais amosan unha informacin pouco acorde coa actividade, pois debera producirse un maior descenso nas empresas de servizos, dado que as industriais precisan dun maior volume de materiais, e o que se produce o efecto contrario. Nas empresas do sector secundario a variacin desde rateo con respecto o de solvencia moito menor ca nas sociedades cooperativas con actividades de servizos, o que podera ser explicado, no primeiro caso, polo sistema de traballo por pedido no caso das sociedades cooperativas txtiles, o grupo mis numeroso deste sector. No caso das empresas de servizos sera preciso un estudo en maior profundidade e, de todos os xeitos unha maior preocupacin pola xestin do circulante. O rateo de tesourera toma un valor de 0,22 para o agregado de sociedades cooperativas de traballo asociado, pero, como xa se comentou na anlise do circulante a dispersin de valores moi elevada, as, un 25% das empresas industriais toman valores inferiores a 0,05, mentres outro 25% toman valores entre 0,91 e 1. Nas empresas de servizos a dispersin non tan elevada anda que se acadan valores superiores mis extremos. A xestin e planificacin financeira a gran materia pendente nas pequenas empresas e microempresas, pero ademais, no caso das sociedades cooperativas, hai que engadirlle a complexidade de facer efectiva a participacin na xestin sen contar, na maiora dos casos co nivel de profesionalizacin axeitado.
6.2.4.- Anlise da conta de resultados A conta de resultados proporciona informacin relevante en relacin coa actividade da empresa e os fluxos monetarios que nela se producen. Neste estudo, unha vez obtido o agregado das contas de resultados de todas as empresas, esta anlise permite observar como (CADRO 23):
CADRO 23.
CONTA DE RESULTADOS Traballo Asociado Secundario ING.Explot/ING.Explot. Imp.NetoCifraNeg./ING.Explot. Outros Ing.Explot./ING.Explot. GASTOS/ING.Explot ConsumosExplot./ING.Explot G.Persoal/ING.Explot Dot.Amort.Inm./ING.Explot Var.Prov.Trf./ING.Explot OutrosG.Explot./ING.Explot RESULT.EXPLOT./ING.Explot Ing.Financeiros/ING.Explot G.Financeiros/ING.Explot Dif.Neg.Cambio/ING.Explot RESULT.FINANC./ING.Explot RESULT.ACT.ORD./ING.Explot Ben.Allea.Inm./ING.Explot Subv.k trasp.exerc./ING.Explot Ing.Extraordinarios/ING.Explot Perd.proc.Inm./ING.Explot G.Extraordinarios/ING.Explot G ePerd.outros exerc./ING.Explot RESULT.EXTRAORD./ING.Explot RESULT.ant.IMPUEST./ING.Explot Imp.Sociedades/ING.Explot RESULT.EXERCICIO/ING.Explot
Terciario 100,00% 95,39% 4,61% 97,43% 58,26% 28,49% 1,71% 0,72% 8,25% 2,57% 2,05% 3,09% 0,00% -1,05% 1,52% 0,00% 0,08% 0,05% 0,00% 0,04% 0,01% 0,08% 1,60% 0,12% 1,49%
Total 100,00% 97,73% 2,27% 98,69% 40,31% 42,94% 2,80% 0,37% 12,27% 1,31% 1,01% 2,04% 0,00% -1,03% 0,28% 0,04% 0,28% 0,48% 0,07% 0,06% 0,01% 0,66% 0,94% 0,31% 0,64%
100,00% 99,86% 0,14% 99,87% 24,21% 58,99% 2,83% 0,05% 13,79% 0,13% 0,07% 0,90% 0,00% -0,83% -0,69% 0,09% 0,52% 0,99% 0,00% 0,10% 0,00% 1,49% 0,79% 0,54% 0,26%
Os resultados de explotacin, dicir, os debidos directamente actividade representan o 1,31% dos ingresos de explotacin, sendo os principais compoentes dos gastos de explotacin os consumos (40,31%) e o gastos de persoal (42,94%). Na informacin sectorial, non obstante, obsrvanse importantes variacins, pois:
No sector industrial, o resultado de explotacin descende ata o 0,13%, dato que provn dunha cifra de negocios do 99,86% e uns gastos de 99,87%. dicir, a partida doutros ingresos, onde estaran includas as posbeis subvencins explotacin representan unicamente o 0,14% dos ingresos de explotacin, ao tempo que se deduce a aplicacin dunha estratexia de distribucin das rendas aos socios va anticipos, tal como xa se comentou ao tratar a anlise do financiamento. Por outra banda, dentro dos gastos de explotacin, os gastos de persoal acadan o 58,99%, importante proporcin que se debe, por unha parte, a que se trata de sociedades cooperativas de traballo asociado e, por outra, a proporcin non demasiado elevada dos consumos (24,21%). Isto pode ser debido ao sistema de traballo das empresas txtiles e de telecomunicacins, dedicadas montaxe ou cosido de pezas que subministra o provedor de traballo e para o que precisan adquirir s parte dos materiais necesarios para a producin, anda cando non reciben compensacin polo seu custo. As empresas do sector servizos teen un resultado de explotacin do 2,57%, pois a pesar de que a facturacin ascende a un 95,39% e os gastos a un 97,43%, teen un 4,61% doutros ingresos (subvencins a explotacin). As como as subvencins ao capital son de maior proporcin nas empresas industriais, neste caso son as sociedades cooperativas dedicadas aos servizos as que teen unha maior proporcin de subvencins. Entre os gastos de explotacin, a distribucin a contraria a do caso anterior, e as mentres os gastos de persoal representan un 28,49%, os consumos ascenden ao 58,26% dos ingresos de explotacin. De todos os xeitos necesario, neste caso, matizar a informacin relativa aos gastos de persoal dado que a dispersin nos valores individuais moi alta, pois existen algunhas empresas da mostra que se atopan nos primeiros anos de funcionamento. Non obstante, o 50% destas empresas teen unha porcentaxe destes gastos que supera o 41,56%, informacin mis acorde coa realidade das sociedades cooperativas de traballo asociado. Os resultados financeiros son negativos dado que os ingresos por este concepto non cobren os gastos, sendo de todas maneiras importes pouco significativos, o que denota a escasa preocupacin destas empresas por actividades relativas aos investimentos financeiros, as como polos recursos alleos (cun custo que podera ser cuberto cos ingresos destas actividades). A pesar desta afirmacin preciso recordar a dificultade que teen estas empresas para acceder ao financiamento alleo. Os resultados do exercicio son moi reducidos, cun valor medio do 0,64%; en relacins co agregado total e de 0,26% e 1,49% nos sectores secundario e terciario, respectivamente, que ademais, coinciden case exactamente cos resultados extraordinarios. Anda que a obtencin deste resultado non o obxectivo bsico dunha cooperativa de traballo, necesario, cunha visin de medio e longo prazo, intentar acadar aqueles resultados que, polo menos, permitan a supervivencia da empresa. De todos os xeitos mentres nas sociedades cooperativas de traballo asociado do sector industrial a orientacin cara unha poltica de distribucin de rendas va salarios moi clara, no caso do sector servizos, tal como xa se comentou a estratexia mixta.
Intentando ofrecer unha aproximacin ao valor engadido polas sociedades cooperativas de traballo asociado no desenvolvemento da sa actividade, realizouse o seu clculo seguindo o establecido no plan xeral de contabilidade. Partindo da consideracin de que se trata unicamente dunha aproximacin, pois non se dispn da informacin relativa aos custos de producin, os valores tanto agregados como medios amsanse no CADRO 24. Como se observa na informacin media por traballador, os resultados amosan un maior valor engadido nas empresas de servizos que nas industriais. O menor tamao destas ltimas e o xeito en que operan as sociedades cooperativas do sector txtil poden ser unha explicacin desta situacin.
CADRO 24.
Valor Engadido Agregado Total 4.463.190,41 Valor Engadido Medio Total 148.773 Valor Engadido Medio Total/Traballadores 14.305,10
Valor Engadido Agregado S. Secundario 2.733.653,58 Valor Engadido Medio S. Secundario 160.803,15 Valor Engadido Medio S. Secundario/Traballadores 12.655,80
Valor Engadido Agregado S. Terciario 1.507.559,29 Valor Engadido Medio S. Terciario 125.629,94 Valor Engadido Medio S. Terciario/Traballadores 17.735,99
Ademais desta informacin por clase, a comparativa con outro tipo de sociedades cooperativas mostra un valor engadido por socio moi superior nestas empresas, respecto as que basean a sa actividade nos servizos aos socios. Esta afirmacin pdese comprobar comparando os datos de traballo asociado co obtido no caso das empresas agrarias24.
7.- Outros aspectos

7.1.- Opinin dos socios Completa a anlise do cooperativismo de traballo asociado a presentacin da opinin dos implicados. En termos xerais, unha opinin positiva e satisfactoria anda que non exenta de dificultades e problemas, algo inevitbel pero entendemos que superbel co esforzo e o desexo de facelo.
24 Ver captulo III.
7.1.1.- Avaliacin da frmula Nas respostas pregunta sobre nivel de satisfaccin sobre a marcha da cooperativa atopmonos con que un 61,2% das cooperativas analizadas, a consideran boa ou moi boa, un 22,4% aceptbel e tan s un 8% responden que non estn satisfeitos coa marcha da cooperativa. Os aspectos cos que as cooperativas se atopan mis satisfeitas son os que teen que ver coas relacins sociais e co clima e condicins de traballo (GRFICO 7):
GRFICO 7 : Que funciona mellor na cooperativa?
40,0% NS/NC 30,0% Outras Bonificacins e axudas Todo ben Relacin con clientes Clima de traballo 4% 6% 0,0% Relacin social -convivencia
20,0% 32,7% 10,0% 4% 12% 4%
36,7%
A valoracin reforzada polo resultado da enquisa feita aos socios, na que manifestan que os aspectos que mis valoran de ser socio dunha cooperativa o da participacin. dicir, a posibilidade que todos teen de opinar e decidir, o que moi ben poderiamos entender como a valoracin do que a cooperativa cunha media de 7,66 puntos nunha escala de dez; segue a estabilidade no emprego con 7,40 puntos de media e as condicins de traballo con 7,24, aspectos laborais que son destacados tamn polos expertos, como propios do cooperativismo de traballo. A continuacin aparece o aspecto formativo/informativo (7,12) sobre o que se recoece mis a necesidade c carencia, dada a sa influencia noutros aspectos da empresa, e a proxeccin profesional (6,65), resultado da boa aprendizaxe na cooperativa; e por ltimo, o que menos se valora o aspecto econmico que s acada 5,94 puntos de media. Estes resultados reflicten a valoracin que os socios das cooperativas fan da participacin e a autoxestin, xerme do bo clima de convivencia e traballo.
En canto s principais vantaxes, sinlanse sobre todo as relativas a bonificacins e subvencins, e, unha vez mis, as relacins sociais, o traballo en equipo e ser o propio xefe. Como principais inconvenientes aparecen a existencia de conflitos entre socios, a maior responsabilidade e os lmites contratacin de persoal asalariado, unida dificultade para atopar socios. En relacin co anterior, nas cooperativas que recoecen a existencia dalgn tipo de conflito (53%), as causas principais teen que ver co reparto de traballo e os distintos niveis de rendemento, con outros aspectos laborais e coa toma de decisins. En relacin coas carencias sentidas, atopmonos con que as dificultades financeiras se sitan en primeiro lugar co 24,5% das respostas, seguidas polas carencias formativas (22,4%), organizativas (20,4%) e de mercado (14,3%). Esta autodiagnose coincide tamn cos aspectos para cambiar: maior formacin (26,3%), organizacin (17,5%), xestin empresarial e funcionamento societario (7%), respectivamente. Unha pauta semellante recllese nas respostas dadas polos socios, para os que a formacin integral societaria-empresarial-laboral, o aspecto que debera mellorar por diante de calquera outro, anda que esta carencia non se recolle nun nivel moi alto de necesidade, cunha puntuacin media de 5,34 puntos nunha escala de dez. A continuacin sinlanse aspectos laborais e organizativos e por ltimo cuestins como a participacin e a informacin aos socios, cunha puntuacin media de 4,72 puntos dndoas as por aprobadas, a pesar de recoecer a necesidade de melloralas. Polo que respecta opinin dos axentes cualificados entrevistados, achegouse a estratexia da intercooperacin como principal autoesforzo que se debe asumir polas propias cooperativas, seguida das melloras organizativas e de xestin empresarial, a travs da formacin, e unha axeitada capitalizacin. 7.1.2.- Cumprimento das expectativas Cando se lles pregunta aos socios o que buscaban coa decisin de pertencer a unha cooperativa, un 86% comparte o obxectivo de mellorar as condicins laborais que tian ata ese intre, entendendo como tal, tamn o feito de incorporarse ao mercado de traballo. Do pequeno resto que manifesta outras razns, destaca un 8,3% que busca unha maior capacidade de negociacin e defensa dos seus intereses, as como mis participacin, nunha evidente busca da autoxestin e o desexo claro de exercela. Se acadar ou mellorar a situacin laboral era o obxectivo, despois de mis de cinco anos na cooperativa para o 70% dos socios enquisados, o nivel de cumprimento , no 82,50% dos casos, satisfactorio, bastante ou moi satisfactorio, o que sen dbida un altsimo nivel de cumprimento de expectativas. Pola contra, atopmonos cun 17,10% que declara sentirse nada ou pouco satisfeito cos resultados obtidos en relacin co que persegua cando se incorporou como socio. Sen dbida estes resultados son consecuencia da alta valoracin que recibe a participacin, a estabilidade laboral e as condicins de traballo, xa que sentirse partcipe e responsbel dun proxecto que funciona e dun bo nivel de convivencia, converte o acadado en obxectivo cumprido.
7.1.3.- Expectativas de futuro Finalmente, as expectativas de futuro son boas para un 45,8% das cooperativas entrevistadas, moi boas para un 4,2%, de continuidade para un 18,8% e malas para un 23%. Expresado noutros termos, a metade das cooperativas da mostra son optimistas con respecto ao seu futuro. E o mesmo opinan os socios enquisados, que nun 49% pensan que as perspectivas de futuro para a sa cooperativa son moi boas ou excelentes e tan s un 11,8% opinan que son malas ou psimas, o resto sitanse na posicin de regulares, sen a certeza, polo tanto, de que sexan malas. E mis tendo en conta que esas mesmas persoas declaran, nun 55,7%, que as sas propias perspectivas de futuro na cooperativa, son boas ou excelentes. Para afrontar o futuro con garantas parece necesario, e nisto coinciden os expertos entrevistados, nacer voluntariamente e formados, estudar con detalle a viabilidade do proxecto, procurar o acompaamento no inicio das actividades, coidar as relacins persoais e asumir procesos de intercooperacin. 7.2.- Valores engadidos das cooperativas de traballo asociado Xunto ao tradicional papel, xa de sobra coecido, xogado polo cooperativismo de traballo asociado no mantemento de postos de traballo a travs da continuidade polos traballadores dos proxectos empresariais en crise, evitando o peche e amortecendo o impacto das crises econmicas, comeza a destacar o importante papel que est a xogar noutras situacins, non menos salientbeis: a) Na incorporacin iniciativa empresarial de distintos colectivos con dificultades para o acceso ao traballo por conta allea (mozos, mulleres, etc..) que recorren frmula cooperativa como medio para a creacin do seu propio posto de traballo. Neste senso, a cooperativa est a colaborar de xeito moi destacado na democratizacin da iniciativa empresarial. b) A feminizacin do emprego cooperativo xa un feito e a presenza das socias cooperativistas nos rganos de decisin acada nas cooperativas de traballo asociado porcentaxes importantes. c) Subliar tamn o destacado papel que nos servizos sociais e outros sectores non puramente lucrativos estn a xogar as cooperativas de traballo asociado a travs da sa propia frmula ou derivadas (cooperativas de servizos sociais e integracin), por mor da validez que lle outorga aos principios cooperativos. Por outra banda, a cooperativa de traballo asociado convrtese nunha autntica escola de emprendedores colectivos. Os socios, ao asumiren o dobre papel de empresarios e traballadores adquiren na prctica os fundamentos para a xestin empresarial da sa cooperativa (planeamento, comercial, financeira, etc.) pero estn obrigados a unha formacin continua en aspectos diversos mis al da puramente xerencial e laboral.
Os socios teen dereito informacin peridica sobre a marcha da sa cooperativa e a travs desta, adquiren conciencia de que forman parte dun mesmo proxecto empresarial onde todos os traballos e actividades se atopan relacionados. No caso dos socios que teen responsabilidades nos rganos de goberno e control (consello reitor, interventores de contas) desenvolven mltiples actividades relacionadas directamente coa xestin da cooperativa, a maiores do que a sa condicin de traballador. Pero esta dobre carga temporal e asumida por todos nalgn momento, o que axuda a entender e respectar as persoas que o desempean en cada momento. O vnculo co territorio a non deslocalizacin forma parte tamn do acervo cooperativo no traballo asociado, do mesmo xeito que para outras clases de cooperativas. As persoas poden entrar e sar da cooperativa, pero a cooperativa como tal permanece ligada ao mbito territorial onde os socios teen a sa residencia. Isto fai que as cooperativas que se constiten en cada zona ou territorio, estean formadas con carcter preferente por persoas que viven ou teen o seu enderezo nesas mesmas zonas, o que contribe ao aproveitamento dos recursos endxenos e locais. Outro aspecto destacbel o compoente cualitativo do emprego cooperativo. Trtase dun emprego estbel, mis resistente s crises, con flexibilidade na organizacin do traballo, con baixos niveis de absentismo e conflito laboral e onde os incrementos de actividade se traducen de xeito directo no incremento das rendas dos socios traballadores. Finalmente, fronte actual tendencia de externalizacin de servizos, tanto no sector pblico como no privado, a cooperativa xoga un papel determinante, conxugando o fin social co econmico no primeiro caso e achegando estruturas empresariais flexbeis e cualificadas no segundo. Aqu, o reto para as cooperativas o de evitar situacins de excesiva dependencia establecendo as cautelas necesarias para ter capacidade de decisin propia. 7.3.- Tendencias de futuro O futuro sempre incerto pero algunhas tendencias existen ou se perfilan xa, no horizonte do cooperativismo de traballo asociado. A terciarizacin do cooperativismo de traballo asociado. Actualmente o sector industrial, xoga un papel destacado na distribucin sectorial do cooperativismo galego, pero, analizando a realidade econmica na que estamos inmersos, sen dbida a tendencia de futuro ser gaar postos no sector terciario ou de servizo. Ningun cuestiona a continuidade da presenza do cooperativismo de traballo no sector produtivo, pero tampouco se pode deixar de ver a destrucin de emprego e cooperativas nalgunhas actividades deste sector. Nel o nivel de constitucin de cooperativas nos ltimos anos descendente, e menos anda podemos deixar de ser conscientes do incremento de cooperativas dedicadas aos servizos profesionais, s empresas e s persoas. De feito, das cooperativas constitudas no perodo 1998-2002, un 50,6% corresponden ao sector servizos e destas, un 32,6% corresponden a servizos persoais e un 15% a servizos a empresas.
A diminucin do tamao das cooperativas nunha clara tendencia cara microempresa algo que tamn empeza a constatarse, tanto na cantidade media de persoas que compoen as cooperativas, como no tipo de actividade que se dedican. Neste aspecto xoga un papel importante o cambio normativo que permite constitur unha cooperativa de traballo asociado con tan s tres persoas, co que se abre as a porta do autoemprego colectivo a moitas pequenas empresas. O incremento dos procesos que teen que ver coa calidade no cooperativismo de traballo asociado unha previsin da que estamos convencidos, anda a risco de parecermos excesivamente optimistas en base aos datos achegados, pero na que confiamos por varias razns: en primeiro lugar porque de xeito maioritario e cada vez mis, as cooperativas xorden da iniciativa propia, o que sen dbida mellora o nivel de coecemento do proxecto e da frmula elixida para levalo a cabo; en segundo lugar porque a tendencia ao menor tamao das cooperativas favorece a cohesin do grupo e a implicacin dos seus membros; en terceiro lugar porque as propias caractersticas da cooperativa de traballo asociado melloran a capacidade de traballo en equipo, dun mellor clima laboral e favorece os procesos de creatividade e mellora continua; en cuarto lugar, porque anda que a paso lento, as asociacins de cooperativas comezan a facerse ver e escoitar; e en quinto lugar, porque nos ltimos anos estase a xogar un papel importante dende a administracin no eido da divulgacin e promocin do cooperativismo, desenvolvendo actuacins conxuntas co propio sector.
Captulo V:
Cooperativas de vivendas
1.- Panormica xeral

1.1.- Finalidade do cooperativismo de vivendas As cooperativas de vivendas teen como obxectivo a atencin dunha necesidade: o acceso vivenda a travs dunha frmula societaria autoxestionada e controlada polos propios socios na busca de mellores condicins de prezo e calidade. En calquera caso, factores controlados e determinados na medida do posbel polos propios socios cooperativistas no interese de procurar unha vivenda marxe do mercado promotor inmobiliario de carcter xeral. Promotor alleo en gran parte vontade e capacidade de decisin das persoas que, en definitiva, son os compradores dela, dicir os propios consumidores. A demostracin histrica e contempornea sobre a efectividade de cooperativizarse no sector de colectivos profesionais, laborais, de amizade ou gremiais, unha constante na realidade do cooperativismo que estamos tratando. Pasado o tempo consttase que se ben inicialmente o cooperativismo de vivendas estaba conformado por colectivos con algn elemento en comn, ou colectivos de sectores desfavorecidos, ou por iniciativas polticas ou administrativas de carcter social, na actualidade unha frmula societaria de acceso vivenda que irrompe e interesa cidadana en xeral. Isto con independencia da sa pertenza ou non a un colectivo determinado. Con esta finalidade articlase un grupo busca da propiedade dunha vivenda digna ao mellor custo, calidade concertada e baixo o control e a participacin do propio interesado como consumidor e socio ao mesmo tempo, cos dereitos que carrexa a determinacin das decisins estratxicas da promocin inmobiliaria. Estas cooperativas desenvolven o seu obxecto social e actividade econmica no delicado sector do mercado inmobiliario e da construcin, en moitos supostos con axuda oficial, dun ou doutro xeito. Esta
a razn pola que non resulta estrao que en ocasins se faga referencia s falsas cooperativas, cooperativas inducidas ou aparentes, derivadas do propio fenmeno especulativo caracterstico do sector na actualidade. Podemos observar a aparicin na creacin do actual cooperativismo de vivendas, de profesionais do negocio inmobiliario que, en ocasins, semellan alleos ao obxectivo fundacional e cooperativista desta clase de entidades. Isto non desvirta nin a necesidade da sa existencia nin a sa propia finalidade como figura adecuada e necesaria na satisfaccin dunha necesidade principal e preocupante para a cidadana considerada no seu conxunto. Os excesos, de existiren, deben corrixirse a travs dunha normativa e mecanismos de control axeitados, pero non deberan conducirnos por xeneralizacin de problemas ou crises conxunturais descualificacin global do movemento. Na actualidade aprciase que as cooperativas de vivenda gozan de vitalidade e que seguen mantendo un espacio no mercado inmobiliario, dado o volume crecente de promocins inmobiliarias en rxime cooperativo, sobre todo en certas zonas xeogrficas da nosa comunidade. As cooperativas de vivendas, con importantes antecedentes histricos que sera prolixo reflectir, cumpren una importante finalidade social para a cidadana no seu conxunto, e resultan unha frmula acreditada como medio de acceso vivenda a travs de promocins controladas e xestionadas, en gran parte, polos propios adquirentes das vivendas obxecto da promocin. En definitiva, a sa existencia e finalidade, e non caprichosamente, segue considerndose necesaria, polo que require o apoio dos diferentes organismos pblicos para o seu estmulo, constitucin e desenvolvemento. O obxecto e finalidade das cooperativas de vivendas vn expresamente recollido na nosa lexislacin autonmica, na Lei 5/1998, de 18 de decembro, de cooperativas de Galicia (Art. 120). Segundo esta, teen por obxecto procurar vivendas e/ou locais para os seus socios. Tamn podern procurar edificacins e instalacins complementarias, e a rehabilitacin de vivendas e locais, elementos, zonas ou edificacins e instalacins complementarias. Outro dos requisitos que diferenzan a esta clase de cooperativas doutras, a duracin determinada, contemplada como esixencia legal na Lei Galega (Art.120). Expresamente disponse que, ags que a cooperativa retea a propiedade ou ben a normativa especfica aplicbel estableza un prazo superior, constituiranse por tempo determinado fixado estatutariamente, e debern disolverse por cumprimento do seu obxecto social finalizada a execucin da promocin e entrega de vivendas e locais. En todo caso debern facelo aos dous anos desde a data de outorgamento da licencia municipal de primeira ocupacin. A finalidade ltima das cooperativas de vivendas ten unha natureza instrumental como a de adquirir unha vivenda ou local en rxime cooperativo mediante a autopromocin e xestin directa polos propios adquirentes ou socios cooperativistas. Polo demis, rexen para ela os mesmos principios cooperativos ca para o resto de clases. Resulta un mtodo social idneo de acceso propiedade da vivenda, baixo a asuncin do control e a responsabilidade da promocin polos propios interesados na sa adquisicin, especialmente para o sector da cidadana con menores medios ou posibilidades de compra no mercado.
[212] Libro Branco do Cooperativismo en Galicia
1.2.- Situacin actual do cooperativismo de vivendas en Galicia e distribucin xeogrfica O 57% das 70 cooperativas de vivenda galegas da actualidade, sitanse nos concellos de Santiago de Compostela e Vigo, que sumadas s situadas nos concellos da Corua e Ferrol acadan o 81% das promocins de vivendas en rxime cooperativo en Galicia. No 19% restante, unicamente se atopan porcentaxes significativas en Ponteareas co 5% e Pontevedra co 4% (GRFICO 1). En sntese, o cooperativismo de vivendas en Galicia est vinculado a ncleos urbanos da sa vertente occidental, no eixe de cidades que parecen ter unha maior proxeccin de futuro e cntrase fundamentalmente en Santiago de Compostela e Vigo.
GRFICO 1 Cooperativas de vivendas activas por concellos.

Outros 19% 14% 10% Ferrol A Corua
29% Vigo 28% Santiago de Compostela
Desde un punto de vista histrico, da anlise dos datos rexistrais acumulados, confrmase que a creacin de cooperativas estivo fortemente asociada ao desenvolvemento urbano en torno s sete cidades con maior densidade poboacional de Galicia. As 99 cooperativas que non forman parte do desenvolvemento vinculado s referidas cidades reprtense entre 55 concellos, na maiora dos casos cabeceiras de comarca, sen que se constaten valores significativos superiores a 3 entidades, ags casos puntuais como as 10 cooperativas constitudas en Cangas, as 7 de Ponteareas, as 6 de Monforte de Lemos ou as 4 das Pontes de Garca Rodrguez. (GRFICO 2) No que respecta ao ritmo anual de creacin, o seu punto mis alto sitase entre os anos 1967 e 1978 cun total de 233 entidades, o que d unha media de mis de 19 cooperativas por ano, se ben no reparto anual signifcase especialmente o ano de 1976 con 43 cooperativas constitudas. A partir de 1978 o ritmo ralentzase e consttase unha media de menos de 7 cooperativas por ano, con s cinco anos que chegaron a superar a barreira de 10 (1980, 1990, 1995, 1998 e 2002). Resultou especialmente escasa a
creacin de cooperativas nos anos 1981 e 1987 cunha nica entidade, e 1989 e 2000 con das por ano (GRFICO 3).
GRFICO 2: Nmero de cooperativas de vivendas inscritas por concellos.

140 120 100 80 60 40 20 0 A Corua Lugo Ourense Pontevedra Ferrol Santiago Vigo Outros
GRFICO 3: Nmero de cooperativas inscritas.

200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Ata 1969 1970-1979 1980-1989 1990-2002
En canto orixe do actual cooperativismo na nosa comunidade, a idea de creacin da cooperativa parte maioritariamente de terceiros e como motivacin principal dos socios figura a expectativa de acadar unha mellor relacin calidade/prezo ca no mercado. Valrase, xa que logo, mis a condicin de consumidor ou comprador de vivenda c de socio da cooperativa. As promocins realzanse tanto de forma estritamente privada como pblica, se ben difcil coecer o alcance do que os entrevistados cualifican como promocin pblica, no grao real da sa localizacin neste concepto O carcter protexido ou non da promocin non resulta definitorio da creacin da cooperativa. Tampouco ten especial transcendencia o capital social, que non supera a media de 300 euros por socio e que ademais se mantn inalterbel desde a constitucin da cooperativa. Isto non supn un elemento significativo no financiamento da promocin, que descansa maioritariamente nos prstamos bancarios. A estrutura empresarial caracterzase pola utilizacin de xestores alleos, o que determina a inexistencia de traballadores asalariados. 1.3.- Promotores e tipos de promocin A cooperativa na sa calidade de promotora da edificacin para a adquisicin das vivendas para os seus propios socios cooperativistas, accede e desenvolve no mercado inmobiliario a sa actividade promotora por diferentes medios e sistemas. 1.3.1.- Promocin non protexida aquela na que a actividade promotora da cooperativa se desenvolve allea s diferentes posibilidades de promocin de proteccin pblica existentes na actualidade. dicir, promove na sa integridade de forma estritamente privada cos recursos financeiros propios e alleos de que dispoa e obtea. Non se beneficia de axuda pblica ningunha relacionada coa vivenda ou a promocin, mis al das axudas xerais para as cooperativas con independencia do seu obxecto ou clase, e os beneficios fiscais inherentes sa condicin de cooperativa fiscalmente protexida. Do resultado das consultas realizadas ao obxecto de documentar, entre outros, este libro, e coas limitacins inherentes a calquera traballo destas caractersticas, podemos deducir que as promocins deste tipo que na actualidade se desenvolvan ou estn en proceso, representan case o cincuenta por cento da totalidade das promocins en curso1. Este un dato que debemos ter en conta como reflexo da confianza da cidadana na frmula cooperativa de vivendas, e que a administracin debera ter en conta hora de articular as sas polticas correspondentes.
1 Das cooperativas de vivendas consultadas, o 43% son de promocin privada, resultando o 57% restante de promocin oficial, se ben non se coece o rxime de proteccin ou de axuda oficial do que son beneficiarias.
1.3.2.- Promocin con proteccin pblica O enfoque sobre esta cuestin , dada a diversidade existente nos diferentes corpos normativos e plans plurianuais establecidos polas administracins pblicas, do mis diversa e complexa. Dentro das posibilidades das promocins con proteccin pblica, atopmonos nas sas diferentes modalidades coas de antano e as de hogano; dicir: Vivenda de Proteccin Oficial de rxime xeral. Vivenda de Proteccin Oficial de rxime especial. Estas das figuras, de creacin estatal, foron creadas e reguladas polo Real decreto lei 31/1978, de 31 de outubro, que tiveron o seu reflexo nos propios corpos normativos autonmicos. Vivendas declaradas protexidas, reguladas polo Decreto autonmico 345/1998, de 20 de novembro (DOG 236, de 4 de decembro de 1998). Vivendas de proteccin autonmica referencia obrigada e nica, cando menos no presente reguladas no Decreto 199/2002. de 6 de xuo (DOG 113, de 13 de xuo de 2002). As das ltimas figuras foron creadas pola propia Comunidade Autnoma. Con independencia do comentado calquera promocin cooperativa de vivendas de proteccin oficial, deber ter en conta: O Real decreto 2028/1995, de 22 de decembro, sobre condicins e acceso ao financiamento cualificado estatal de proteccin oficial promovidas por cooperativas de vivendas. O Real decreto 1186/98, de 12 de xuo, en relacin co Real decreto 1190/2000 e o Real decreto 115/2001, relativos a medidas de financiamento de actuacins protexidas en materia de vivenda. O decreto 345/1998, de 20 de novembro, polo cal se establecen as axudas pblicas en materia de vivenda a cargo da Comunidade Autnoma de Galicia, as como as de xestin das previstas no Real decreto 1186/98, coas modificacins recollidas no Decreto 85/01, de 6 de abril. A propia Lei de cooperativas de Galicia no seu artigo 120. 5, dispn que as cooperativas de vivendas tern dereito adquisicin preferente de terreos de xestin pblica para o cumprimento dos seus fins especficos.
En definitiva, e por rido que resulte o panorama normativo e burocrtico que acabamos de comentar, haber que supor que con maior complexidade no seu desenvolvemento prctico, un reflexo da especial consideracin que teen na actualidade as cooperativas de vivendas no sistema de proteccin e fomento desta particular frmula asociativa. , sen dbida, unha fiel consecuencia do mandato superior contemplado na nosa constitucin, e do coecemento das sas posibilidades por parte das administracins pblicas en xeral. Das enquisas realizadas con obxecto deste traballo dedcese, como quedou dito, que algo mis da metade das promocins de vivendas en rxime cooperativo, teen algunha relacin cos rximes de proteccin pblica. En consecuencia, resulta unha cuestin de importancia significada a promocin de vivenda protexida e a oferta de solo protexido, que anda debera estudarse con maior detemento para a sa maior potenciacin a travs dos diferentes organismos e foros administrativos. 1.3.3.- Rxime de alugueiro Esta unha opcin establecida nas normas sectoriais cooperativas, sen que ata a data, que se coeza, tivera virtualidade significativa ningunha. En calquera caso, unha frmula que convn ter en conta, dada a actualidade do tema que estamos tratando, como unha frmula mis para posibilitar o acceso vivenda en rxime de alugueiro por parte de mozos e outros colectivos con reducido poder adquisitivo. 1.3.4.- Adquisicin do solo A busca e adquisicin de solo edificbel resulta un dos aspectos mis complexos e problemticos para as cooperativas de vivendas, configuradas como grupo que nace con interese de desenvolver unha promocin para a obtencin dunha vivenda. Do resultado da globalidade das enquisas realizadas tanto s cooperativas directamente como a axentes cualificados, evidnciase que o acceso ao solo tanto privado como pblico dificulta o desenvolvemento de mis promocins en rxime cooperativo. Sen poder esquecer que o predio debe reunir os requisitos adecuados, ademais, para atender globalidade da cooperativa de vivendas que se pretenda constitur ou se constita. Ao dito anteriormente debemos engadir que resulta laborioso conformar un grupo suficiente de persoas que acorden conxuntarse nunha promocin sen a garanta dun solo que posibilite o cumprimento, con garantas a curto e medio prazo, das sas aspiracins ou das sas expectativas de satisfaccin dunha necesidade co esforzo dos aforros familiares. Conclese das consultas realizadas que na adquisicin do predio para a promocin cooperativa participaron de forma maioritaria terceiros, que, con carcter previo deberan ter finalizado
a concentracin de interesados en formar parte da cooperativa. Tamn se concle que na adquisicin do predio existiu intervencin de axentes pblicos Que dbida cabe, que a poltica pblica en relacin coa promocin de vivendas de proteccin pblica, nos seus diferentes rximes, en frmula cooperativa unha realidade crecente e posta de manifesto a travs dos seus propios corpos normativos. E precisamente neste extremo onde anda se deba incidir con maior determinacin e vontade, apostando dunha forma decidida, e esixindo ao mesmo tempo e como contrapartida e garanta da intervencin dun organismo pblico, as maiores garantas de control, seguridade e transparencia. Non unha frmula mxica, simplemente unha frmula mis e socialmente importante, sen detrimento, como non debera ser doutro modo, da promocin empresarial estritamente privada, incluso en rxime cooperativo, que, segundo as enquisas realizadas, realizaron de forma moi minoritaria a adquisicin do predio de forma directa. Os entrevistados demandan maior intervencin e compromiso das diferentes administracins co cooperativismo de vivendas, incluso a travs de facilitar o seu acceso a solo pblico, e en rxime de proteccin, dada a finalidade social destas cooperativas que mesmo chegan a solicitar unha discriminacin positiva no seu favor. O certo , tal e como sinalamos, que o acceso ao solo resulta un dos factores mis complexos co que se atopan as cooperativas hora de perseguir os seus obxectivos promotores. Anda mis se temos en conta que necesitan normalmente, pola sa dimensin social, terreos non s urbanisticamente idneos senn de importante tamao e edificabilidade para atender a demanda de vivenda dos seus socios consumidores. As mesmo, resulta cando menos difcil comprometer s persoas nun proxecto cooperativo sen posesin previa do solo por parte da sociedade. Ao anterior debemos engadir, e as se concle da mostra, a mecnica dos concursos e subhastas para adquirir solo pblico por necesidades ou dificultades financeiras das propias administracins e obviamente da local, dado que o urbanismo segue sendo unha das fontes principais de financiamento dos entes locais. Isto incide obviamente na caresta dos prezos das vivendas e resulta un inconveniente para as cooperativas. Como consecuencia, a problemtica indicada pode dar lugar a frustradas experiencias cooperativas por imposibilidade de obter o solo adecuado necesario e nas condicins ptimas, para o desenvolvemento dunha promocin destas caractersticas.

2.1.- Acceso vivenda no contorno urbano A cooperativa de vivendas galega sitase nun contorno urbano caracterizado pola sa localizacin en zonas dinmicas e desenvolvidas, que constiten na historia mis recente os polos de atraccin de
asentamentos poboacionais. O elevado nmero medio de socios e en consecuencia de vivendas a que alcanza a promocin (176), resulta significativo en relacin co tipo de edificacin que se promove: xeralmente edificios de vivendas con uso residencial e secundariamente comercial, para o aproveitamento dos equipamentos deste ltimo como elementos de financiamento. Valorativamente resulta una frmula societaria considerada idnea para a consecucin do obxectivo que persegue, por parte de todos os axentes entrevistados, como medio de acceder vivenda de colectivos cidadns, con dificultades para acceder ao mercado de promocin de empresa privada, ou de persoas que procuran autoorganizarse na procura dun maior control e decisin sobre a promocin da vivenda que pretenden adquirir. En calquera caso, al onde se detecta a necesidade, e onde a atencin desa necesidade pode ter resposta, pola concentracin de persoas en idade e situacin de adquirir unha vivenda, onde se vn desenvolvendo o cooperativismo de vivendas. O lugar onde estas circunstancias se producen de forma xeral, anda que non s obviamente, son as cidades, dado o factor aglutinador de persoas que non resulta necesario comentar no presente traballo. 2.2.- Dotacins e equipamentos comerciais As cooperativas de vivendas, como frmula de autoorganizarse, poden dotarse daqueles medios ldicos, de lecer e urbanizacin, en xeral, que estime oportunos, ao tratarse dunha promocin participada nas sas decisins estratxicas por todos os que van resultar adquirentes das vivendas. dicir autopromoven a construcin da sa vivenda colectivamente ou en grupo, e dtana dos servizos e equipamentos que conxuntamente interesen e acorden. Os equipamentos comerciais atenden unha necesidade dos residentes na promocin, ademais de poder chegar a ser unha fonte de financiamento complementaria para a propia promocin cooperativa, en beneficio do socio. Dos datos da nosa mostra conclese que a maior parte das promocins inmobiliarias desenvolvidas por cooperativas proxectaron e situaron locais comerciais nos seus edificios. Estes, ademais de prestaren un servizo comercial para os adquirentes das vivendas, serven, coa sa venda, como elemento financeiro da propia promocin cooperativa. 2.3.- A sa incidencia no desenvolvemento urbano e no mercado inmobiliario En certas cidades evidnciase un incremento no desenvolvemento de procesos e promocins inmobiliarios e urbansticos a travs da frmula cooperativa. Incluso, nalgns casos, estase a converter nunha referencia frecuente no mercado local inmobiliario, cunha relativa incidencia no conxunto da poboacin, que observa con interese e preocupacin a adquisicin dunha vivenda. A propia Administracin, nos seus diferentes mbitos, vai tomando boa nota desta circunstancia. cada da mis sensbel a esta realidade e ao recoecemento e incluso estmulo e fomento da frmula
cooperativa como un elemento ou instrumento vlido e adecuado para a atencin dunha necesidade xeneralizada. Ve nela unha evidente finalidade social, que incide no desenvolvemento urbano como un factor colaborador e de certo equilibrio no mercado inmobiliario. Que dbida cabe que a sa incidencia ser maior na medida en que a actuacin das Administracins pblicas afonde nesta poltica, recoecndoa como de interese xeral, facilitando a sa creacin e desenvolvemento, mediante polticas adecuadas Tamn se detecta un certo intrusismo ou incorporacin de autnticos promotores privados no sector cooperativo, que operan nel con fins e expectativas alleas s propias do cooperativismo. Fano a travs de cooperativas claramente inducidas e aparentes, a pesar de asumir os riscos os socios cooperativistas. Este feito incluso posto de manifesto polos propios xestores profesionais entrevistados e advirten da sa existencia e da necesidade do seu control. En calquera caso, o que todo isto pon en evidencia que o fenmeno do cooperativismo de vivendas, mesmo a pesar de certos escndalos contemporneos que afectaron e afectan a algunhas sociedades desta natureza, goza na actualidade de vitalidade e presenza e, probabelmente, dun futuro con boas perspectivas. Semella que se consolidou como un factor a ter en conta pola cidadana e as administracins na promocin inmobiliaria, no desenvolvemento urbano, nun elemento compensador ou equilibrador, en certa medida, do mercado inmobiliario As cooperativas son ferramentas que inciden, dada a sa configuracin e operatividade, na transparencia e no control de toda a actividade promotora e en todas as sas fases, fronte ao mercado inmobiliario convencional. un instrumento que evita a especulacin ou limtaa. un mecanismo acreditado como mtodo de atencin vivenda social ou protexida para aqueles sectores da poboacin mis desfavorecidos ou de menores rendas. por isto que tamn resulta un bo instrumento nas mans da administracin para a potenciacin e desenvolvemento das sas polticas pblicas.
3.- Os socios
Con carcter previo debemos sinalar que os resultados da mostra estn un tanto condicionados hora da seu anlise e interpretacin por das cuestins que debemos ter en conta. A primeira, que gran parte das enquisas s cooperativas de vivendas foron contestadas ben directamente ou por remisin destas, polos xestores profesionais; e a segunda, que nalgunhas cooperativas foi negado o acceso dos entrevistadores aos socios cooperativistas. Por isto non resultou posbel coecer directamente as sas opinins e valoracins. A proxeccin dos resultados da consulta, postos en relacin co mapa do cooperativismo activo, cifra o nmero de socios en 12.320. Resulta as, un tamao medio da promocin de 176 socios. Na distribucin por sexos o 60,44% son homes e un 39,56% son mulleres. Non existe pois unha diferenzacin significativa para a incorporacin cooperativa en funcin do sexo, circunstancia que vn corroborar o carcter mixto das cooperativas mostreadas (GRFICO 4).
GRFICO 4 Distribucin dos socios por sexo.
Homes 40% 60%
Mulleres
A media de idade dos socios da cooperativa acada os maiores valores no tramo entre 25 e 39 anos. Este dato pode resultar indicativo tanto sobre o carcter de primeira vivenda que maioritariamente acostuma a accederse neste tramo de idade, como sobre a utilidade desta va para o acceso da xente nova vivenda. En todo caso, dbese salientar que estamos a falar dunha base social nova, onde mis de dous terzos dos socios (71,52%) son menores de 40 anos (GRFICO 5).
GRFICO 5: Distribucin dos socios por idades.

70,00% 60,00%
% n de socios
50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% < 25 anos de 25 a 39 anos de 40 a 55 anos > 55 anos 5,10% 27,80% 0,68% 66,42%
O nmero de socios promotores iniciais sitase por termo medio en 98 cooperativistas fundadores, non obstante esta cifra debe tomarse coas necesarias cautelas dados os valores mnimos e mximos recollidos que van desde 10 a 199. Con igual cautela dbese abordar a lectura de datos relativos a variacins no nmero de socios, que se ben mostra un incremento medio de 65 cooperativistas por promocin, tamn recolle valores extremos que van desde o incremento de 253 novos socios ata a diminucin en 135 socios. Se deixamos marxe estes valores extremos, o incremento sitase ao redor dos 105 socios, o que representa unha importante incorporacin de novos socios que non formaron parte do proxecto constitunte. Os socios das cooperativas de vivendas amosan maioritariamente un alto nivel de motivacin e implicacin, se ben a sa posicin na cooperativa resulta mis prxima dun comprador de vivenda ca propia de socio promotor. En canto tipoloxa de socios, non se constatou a existencia de socios distintos dos de clase ordinaria. Respecto antigidade dos socios nas cooperativas, da mostra realizada obsrvase que o 31,9% dos socios entrevistados forman parte da cooperativa desde hai menos de dous anos, mentres un 62,6% levan nela entre dous e cinco anos. Isto reflicte unha media que entra dentro do ordinario dado o tempo que carrexa unha promocin inmobiliaria. Un ltimo dato relativo aos socios refrese sa homoxeneidade. Ademais da idade e o contorno urbano que teen en comn, detctase unha procedencia homoxnea, especialmente desde unha perspectiva histrica, que xa se evidencia nun primeiro exame das denominacins das cooperativas inscritas. As moitas delas fan referencia actividade ou situacin laboral dos socios, incluso a nivel de empresa (CADRO 1).
CADRO 1: Cooperativas de vivendas con referencias procedencia dos socios na denominacin.

Denominacin de cooperativas con referencias a empresas Denominacin de cooperativas con referencias a profesins Denominacin de cooperativas con referencias a actividades Total
Fonte: Elaboracin propia con datos do Rexistro Central de Cooperativas
44 48 24 116
Dbese indicar por ltimo, que as propias caractersticas da promocin de vivendas resultan un elemento favorecedor da homoxeneizacin dos socios ao estableceren determinadas condicins de entrada, como o prezo e as caractersticas das vivendas.
4.- Organizacin societaria

Como xa quedou comentado con anterioridade, as cooperativas de vivendas son o concurso da vontade dun grupo de persoas que, coa finalidade de adquirir unha vivenda para si mesmos e as sas familias, se autoorganizan e toman parte nas decisins da sa propia promocin inmobiliaria. Agora ben, ao tratar dunha cooperativa de vivendas non podemos esquecer que, a diferenzacin doutras clases de cooperativas, o vnculo cooperativo temporal, limitado finalizacin do proceso inmobiliario coa entrega da vivenda ao comprador socio da cooperativa. precisamente por esta caracterstica de temporalidade inherente figura e ao concreto interese o que se circunscribe a pertenza das persoas a esta figura societaria, que o grao de implicacin ou participacin do socio coa sa cooperativa debe analizarse baixo un prisma diferente ao do resto de socios de outras clases de cooperativas. Estas ltimas non nacen, nun principio, cunha duracin limitada consecucin dun obxectivo e interese moi determinado desde o seu inicio. Aqu pode ter mis senso falar con maior rigor da existencia e arraigo dun sentimento cooperativista comprometido coa cooperativa e os principios que a informan, e coa actividade societaria e econmica que ela desenvolva ao longo do tempo e con nimo de permanencia. Por outra parte a presenza de xestores profesionais externos que, sen restaren obviamente as facultades de goberno e representacin que competen ao consello reitor, na prctica, asumen gran parte da actividade de xestin da sociedade, configuran unha clase de cooperativa que non deixa de ser un tanto atpica. Isto incide en todo o seu funcionamento ordinario, e nas particularidades e limitacins, nalgns supostos, da sa propia democracia interna. Agora ben, en ningn caso podemos perder de perspectiva que o obxectivo buscado pola norma cooperativa que a norma xeral sexa a xestin directa por parte da cooperativa a travs dos seus rganos sociais con responsabilidades de xestin. Como xa se vn realizando por parte de algunhas cooperativas, coa contratacin de xerentes e outros profesionais externos na medida en que resulte necesario (arquitectos, avogados, etc...). Do conxunto do resultado das enquisas realizadas tanto s propias cooperativas como a diversos axentes cualificados que operan no sector, e aos socios, s se pode conclur que a participacin do socio un elemento primordial deste tipo de promocins baixo esta natureza societaria. O ndice de participacin, obviamente variado, pero en todo caso alto, e se analizamos a porcentaxe de participacin naquelas cuestins que poderiamos denominar como decisins estratxicas, a participacin disprase as mis altas cotas. A participacin do socio tradcese nas reunins da Asemblea Xeneral, das que se celebran habitualmente mis dunha ao ano. A asistencia resulta irregular e vai en funcin da importancia dos asuntos da orde do da e, como consecuencia, da transcendencia das decisins que se vaian adoptar. As, na eleccin do primeiro Consello Reitor, na eleccin de xestores externos, de arquitecto, aprobacin de
proxecto, eleccin de empresa construtora, e da entidade financeira, a porcentaxe de participacin na Asemblea e votacin, notabelmente elevado, e en ningn caso inferior ao 60 por 100. En xeral, e das consultas realizadas directamente aos socios non pertencentes aos Consellos Reitores, desprndese un ndice de asistencia s asembleas alto: un 87,9% dos entrevistados afirman asistir sempre a elas, e un 4,4% bastantes veces. As mesmo, o socio parece ser informado con frecuencia sobre as incidencias da promocin e construcin, durante o seu desenvolvemento, tanto por va de circulares como de recepcin aos interesados. En definitiva, a participacin do socio considrase en si mesma un valor ou un activo co que contan, e como sntoma de democracia, compromiso e solidariedade. Incluso, no caso dalgns entrevistados, ponse de manifesto que un dos inconvenientes deste tipo de sociedades resulta, precisamente, a participacin do socio en tantas decisins de natureza estratxica que, en ocasins, requiren de certa axilidade, poendo en cuestin a sa eficacia por un exceso de esprito democrtico. Polo contrario, o que si se advirte igualmente que onde o grao de participacin ou compromiso dos socios cooperativistas queda, de forma voluntaria, sensibelmente reducido, a hora de asumir os cargos sociais da entidade; fundamentalmente a do rgano de goberno, dicir do Consello Reitor. Obviamente, que o rgano de administracin da sociedade promotora estea en mans dos propios adquirentes das vivendas, unha das expresins mximas da participacin dos socios na cooperativa como propietarios dela. Agora ben, como formar parte do Consello leva aparellado dedicacin e responsabilidade engadida, isto provoca que o interese da maiora do colectivo social por formar parte del se reduza. Por ltimo, dos datos da mostra conclese que a media de reunins do Consello Reitor de das sesins mensuais, o que indica un nivel de dedicacin elevado nos seus membros, na medida en que teen que compatibilizar o seu propio traballo coa sa responsabilidade como conselleiro da cooperativa. Habitualmente os compoente do Consello Reitor, segundo os datos que se tiran da mostra, son homes de forma maioritaria, dunha idade media de 43 anos, con estudos universitarios ou de FP ou bacharelato. No caso dos presidentes das cooperativas, tamn resultan ser homes, mesmo en maior proporcin ca no conxunto do Consello, adoitan ser universitarios nunha elevada porcentaxe e cunha media de idade ao redor dos 40 anos.

5.1.- Mtodos de xestin e control da actividade promotora e construtiva Se ben na normativa cooperativa autonmica se prima a administracin e xestin directa da promocin por parte dos cooperativistas, contemplando a cesin da xestin como unha excepcin para a que se esixe o acordo dunha maiora reforzada dos dous terzos dos votos presentes e representados
(Art.120.4, Lei de cooperativas de Galicia), a prctica comn nas cooperativas galegas precisamente a contraria; a cesin a norma, a xestin directa a excepcin. Das cooperativas entrevistadas, exclusivamente unha administra e xestiona a promocin, contratando, no que resulta necesario, a profesionais externos (arquitectos, asesores xurdicos, etc.). Por conseguinte a gran maiora estn xestionadas por xestores externos profesionais, que desenvolven e coordinan o labor promotor e o conxunto de elementos e factores que interveen nela: organizativos, informativos, tcnicos, burocrticos e administrativos. Sinalan as cooperativas, as mesmo, a complexidade da xestin da cooperativa de vivendas, en diferentes magnitudes, como son a adquisicin do solo, a lentitude da administracin, o comezo da obra, con todos os requisitos e trmites previos necesarios, a complexidade da sa fiscalidade, etc. Quizais resulte a complexidade e lentitude destes procesos edificatorios, mis outro tipo de problemtica que xa foi extensamente comentada, o que explique a existencia e contratacin destes xestores profesionais externos, fronte dificultade e dedicacin que esixe a xestin directa. Como consecuencia do anterior, debemos conclur que nas cooperativas de vivendas que utilizan o recurso de xestores externos, e na medida en que estes achegan a sa propia organizacin e persoal para a xestin desta sociedade, non se pode falar estricto sensu de organizacin empresarial cooperativa. Como elemento de control sobre a xestin cmpre destacar a obriga de someter auditora externa as contas anuais de cada exercicio por parte das cooperativas de vivendas, o que incide nunha maior transparencia, e no reforzamento da garanta e o control na xeracin de maior confianza do socio e, no seu caso, do cidadn en xeral. A propia norma autonmica, no seu artigo 122, reforza a credibilidade e a garanta das cooperativas de vivendas, ao esixir que as cantidades anticipadas entregadas polos socios para a construcin, debern recibirse a travs dunha entidade de crdito, na que debern depositarse en conta especial con separacin doutra clase de fondos, e das que s poder dispoerse para as atencins derivadas precisamente da construcin. Ademais, estas cantidades debern garantirse mediante contrato de seguro que compromente sa devolucin, cos xuros legais que correspondan, no caso de que a construcin non se inicie ou non chegue a bo fin no prazo convido. O dito con independencia das novas garantas e seguros que se esixen nas correspondentes normas sectoriais sobre edificacin. 5.2.- Sistemas de adxudicacin En canto ao sistema de adxudicacin das vivendas e unha cuestin que non resulta nin moito menos un tema de menor importancia para os socios adquirentes de vivendas ou locais e para a propia cooperativa. Das entrevistas realizadas s cooperativas dedcese que unha pequena parte coincidente con vivendas de proteccin pblica adxudicaron as vivendas mediante sorteo ante notario, e o resto, e
como criterio de orde, por orde de lista, que entendemos debe referirse ao momento de adquirir a condicin de socio na cooperativa e a asignacin do seu correspondente nmero. 5.3.- Incorporacin de novos socios Resulta indicativo que menos dun terzo das cooperativas consultadas manifestaron ter libro de socios expectantes, que legalmente toda cooperativa de vivendas galega vn obrigada a levar, polo que cabe deducir a inexistencia desta figura nos mis de dous terzos restantes. Tendo en conta a sa importancia na transparencia da xestin, esta ausencia pode xerar unha importante fonte de conflitos e fomentar unha desviacin do obxectivo e finalidade da promocin de vivendas en rxime cooperativo, que pode aproximala perigosamente a actividades de carcter especulativo. Esta unha cuestin sobre a que convn chamar a atencin co obxecto de incidir no seu cumprimento. Con maior motivo naquelas cooperativas que desenvolvan promocins beneficiarias dalgn rxime de proteccin ou axuda oficial ou pblica.
6.- Aspectos econmicos e financeiros das sociedades cooperativas de vivenda

6.1.- Introducin As sociedades cooperativas de vivenda son unha clase especial de cooperativa pois, a diferenzacin do resto, estas empresas teen unha vida limitada ao cumprimento do seu obxecto social. Este feito condiciona grandemente a anlise econmica e financeira, posto que as necesidades tanto de investimentos como de financiamentos, as coma os resultados empresariais, non poden ser analizados como se se tratase verdadeiramente dunha empresa. Nas cooperativas para as que dispuxemos de informacin contbel as varibeis representativas do tamao, anda que neste caso non teen o mesmo significado ca no resto de empresas, amosan uns valores medios de 6.202.087,25 de investimento ou activo total, 250.930,01 de cifra de negocios, 231 socios e ningn traballador. Este ltimo dato ten sentido tendo en conta de que o normal contratar os servizos de construccin e xestin. dicir, no caso das sociedades cooperativas de vivenda estudadas, a definicin de empresa de participacin non parece a mis axeitada. 6.2.- A estrutura econmica e financeira As sociedades cooperativas de vivenda non precisan de grandes investimentos en inmobilizado, de a que a sa proporcin non acade nin sequera o un por cento, que, ademais est destinado a investimentos financeiros a longo prazo (ILUSTRACIN 1). Dentro das partidas do circulante, as existencias, cun 87,40% dos investimentos a curto prazo, son os activos mis representativos destas sociedades dedicadas construcin (ILUSTRACIN 2).
Ilustracin 1.
Estrutura econmico-financeira: Cooperativas de Vivenda

Activo Fixo 0,50% Fondos Propios 1,79% Recursos a longo prazo: 1,79%
Ilustracin 2.
Activo Fixo 0,50% Inmobilizado Inmaterial: Inmobilizado Material: Inmobilizado Financeiro: 0,67% 0,19% 99,14%
87,40% 1,61% 3,93% 7,06%
Ilustracin 3.
Estrutura financeira: Recursos
Fondos Propios 1,79% Capital Social: Reservas Rdos. Exerc. Anteriores: Resultado Exercicio: Provisins R. e Gastos: 41,28% 78,04% -45,65% 3,80% 22,53%
Acreedores C/P 98,21%
En termos absolutos, o valor medio por empresa do investimento total de 6.202.087,25 e, atendendo ao nmero de socios, este importe pasa a ser de 29.566,34 por socio. Estes importes estn sendo financiados nun 1,79% con fondos propios e nun 98,21% por acredores a curto prazo, dentro dos que se encontran tanto os provedores de servizos (empresa construtora) como os propios socios (ILUSTRACIN 3). Resultara axeitado, no caso destas empresas a obriga contbel dun maior detalle nas partidas dos acredores a curto prazo para identificar tanto o financiamento alleo como o anticipo dos socios. 6.3.- A liquidez e a solvencia A liquidez e solvencia nas sociedades cooperativas de vivenda non ten o mesmo significado econmico ca en calquera outra empresa na que se presume unha duracin ilimitada, pola certeza que as cooperativas de vivenda teen respecto colocacin do seu produto final, obxectivo ltimo da sa constitucin. De todos os xeitos, os resultados acadados coa utilizacin do balance agregado amosan un rateo de liquidez de 1,0692, un rateo de solvencia de 0,6240, e un rateo de tesourera de 0,32872. 6.4.- Anlise da conta de resultados Nas sociedades cooperativas de vivenda os resultados para a empresa e, en consecuencia, os resultados para o socio deben analizarse ao finalizar a vida da empresa, pois nese intre cando se produce
a relacin de intercambio e o acceso dos socios propiedade final da vivenda. Non obstante, as contas anuais presntanse mentres a cooperativa realiza a actividade, exercicios nos que non se pode facer unha anlise de ingresos e gastos da actividade, pois estes non se corresponden coa actividade realmente realizada, xa que mentres non finalice a obra estn contabilizados en partidas provisionais (existencias, debedores, acredores,...). Sera conveniente, no caso destas sociedades, que o rexistro de cooperativas solicitase, unha vez finalizada a obra, con carcter multiperodo ao longo da sa realizacin, informacin contbel final. Isto tera como obxecto ter informacin pblica de importante utilidade tanto para os propios socios como para, en funcin dos resultados, potenciar este tipo de sociedades. 6.5.- Fontes de Financiamento e construcin As fontes de financiamento da promocin son naturalmente os fondos da propia sociedade procedentes dos seus socios, mediante a entrega de cantidades anticipadas para a construcin, mis aqueles medios financeiros alleos, entidades financeiras, etc. que a sociedade como tal solicite e obtea. A gran maiora das cooperativas de vivendas recorre ao financiamento alleo, anda con entregas anticipadas, nalgns casos importantes, dos socios para o financiamento da construcin. O que non ten excesiva transcendencia como instrumento financeiro, a achega ao capital social que realizan os socios, posto que na maiora das cooperativas, as entregas de cantidades por parte do socio para financiar a promocin non se instrumentan a travs de novas achegas ao capital, senn que son tratadas, incluso desde o punto de vista legal, de forma diferenzacinda. O certo que nas cooperativas entrevistadas, os socios anticipan entregas de entre un 20 e un 30 por 100 do prezo da vivenda, antes da subrogacin nos prstamos hipotecarios correspondentes. As mesmo, obsrvase como na gran maiora das cooperativas de vivendas que dispn de locais comerciais utilzase a venda dos mesmos como elementos financeiros da propia promocin. dicir, non incorporan aos posbeis interesados na adquisicin de locais en calidade de socios. A venda destes locais supoen ingresos engadidos da cooperativa que, en definitiva, redundan no seu beneficio e do socio, ben a travs do menor custo financeiro externo, ben a travs do retorno cooperativo ou mellora do prezo final. O risco da existencia de locais comerciais, que a sa venda resulte difcil e se alongue no tempo, posto que a construcin deles est suxeita polo xeral, ao igual c resto da edificacin, a crditos, xeralmente de natureza real, aos que hai que facer fronte mentres non se transmite por parte da cooperativa a sa propiedade.
7.- Outros aspectos

Da anlise do conxunto das consultas realizadas, dedcese con claridade un nivel de satisfaccin maioritario, tanto en relacin coa figura cooperativa de vivendas en xeral cos seus principios e valores, as como no acerto de ter elixido esta frmula a ttulo particular para a adquisicin da vivenda. Resulta claro que hora de realizar a valoracin global de contido da consulta, o positivo supera ao negativo na balanza do grao de aceptacin da relacin cooperativista que mantiveron ou manteen. Ademais de ponderar os valores de participacin, democracia, solidariedade, etc. inherentes frmula cooperativa con independencia da sa clase, debe estimarse especificamente nunha cooperativa de vivendas a relacin prezo/calidade, a sa funcin para a obtencin dunha vivenda digna, accesbel e con boa relacin de calidade en relacin ao seu custo. Esta toma en relacin do vnculo entre o prezo e a calidade unha constante nas contestacins dos socios, que manifestan que, en todo caso, o prezo mellor ca no mercado libre. Agora ben, tamn se atopan desviacins en certos supostos en canto expectativa do prezo inicial, con incrementos que van desde un 10 a un 30 por 100. Estas desviacins resultan menores no caso de mantemento da calidade esperada, ou dos prazos de entrega das vivendas: cuestin esta ltima sobre a que a maiora dos entrevistados garda un hermtico silencio. Volvemos insistir en que se valora especialmente a participacin dos interesados na toma das decisins estratxicas da promocin e internas da sociedade. En definitiva o grao de satisfaccin nas cooperativas bo, as como a valoracin que realizan das sas perspectivas, ademais de considerar que unha figura que xera confianza pola sa transparencia, e control tanto interno como externo, ao resultar obrigadas a auditar as sas contas por imperativo da Lei de cooperativas de Galicia. A mostra realizada directamente aos socios, coas limitacins expostas con anterioridade, resulta rechamante en orde ao grao de satisfaccin, en canto que a gran maiora dos socios (un 76%) considera que son boas ou excelentes as perspectivas de futuro na sa cooperativa; e que persoalmente se incrementa a porcentaxe a un 87,9% no que respecta as sas propias perspectivas en relacin coa cooperativa. Por ltimo, pregunta de que imaxe ten da sa cooperativa en comparanza coas actividades doutras empresas non cooperativas do sector, un 36,6% considera que boas e un 31,9% que excelentes. Resultan un 1,1% as que a avalan como mala e un 11,0% como regular. Por outra parte, en ocasins faise notar que cuestins que se valoran como principio xeral positivamente, transfrmanse en negativas hora de baixar ao concreto, co que se incorre en obvias contradicins. Un exemplo disto que parte dos mesmos que mostran satisfaccin polo grao de participacin e democracia que leva aparellada esta sociedade, considranas negativas porque abocan a unha ralentizacin das decisins que, nalgns casos, requiren de mis axilidade ou menos opinins, ou menos asemblearismo. As mesmo, observamos que, anda que de forma minoritaria, algns entrevistados manifestan que reina certa atmosfera de desconfianza, se ben non queda aclarado se coa propia figura cooperativa,
se entre os socios e o Consello Reitor, se entre os propios socios, ou entre todos eles e os xestores externos: razn pola cal difcil tirar unha conclusin concreta dunha contestacin tan xenrica. Obviamente un dos graos de conflito importante, al onde se producen dunha forma notbel, cando non se cumpren as expectativas de prezo que se consideraron inicialmente, ben por desviacins non contempladas ou sobrevidas, ou ben porque a expectativa simplemente non era realista. Os prezos finais si son materia de conflito no seu tratamento por parte das asembleas en certas cooperativas. O que resulta claro que todas estas materias, mis a busca e adquisicin do predio, o financiamento, o prazo de iniciacin das obras e o cumprimento do prazo de entrega das vivendas, mis consideracins relacionadas co deseo do proxecto que dificilmente pode satisfacer e dar cabida a todas as aspiracins e eleccin de materiais, etc., as como cuestins relacionadas coa forma e orde da adxudicacin das vivendas, son temas sensbeis, polmicos, nada fciles en calquera tipo de promocin cooperativa. Pero parece deducirse pola avaliacin da satisfaccin final que, en xeral, conseguen avanzar na sa promocin. Tamn existen algns receos en torno figura dos xestores externos, dado que cobran demasiado protagonismo, dada a carencia de informacin e formacin dos socios nun sector tan complexo, tcnico e burocrtico como o inmobiliario. Vlvese insistir como unha cuestin xeradora de conflito, tal e como se sinalou en apartados precedentes, que poucos socios queren asumir funcins reitoras na cooperativa, co que existe un desigual compromiso e rendemento entre os socios e dificltase o reparto de tarefas e esforzos En conclusin, se ben o conflito existe e as materias sobre as que versa son moitas e variadas, parece que o cooperativismo de vivendas ten mecanismos suficientes para solucionalos con bastante xito.
Captulo VI:
Cooperativas de ensino
1.- Panormica xeral

As primeiras de entre as 100 cooperativas de ensino constitudas no noso pas datan de principios da dcada dos setenta, e naceron como unha rama mis do traballo asociado, anda que tiveron un rpido proceso de sectorializacin, derivado da homoxeneidade profesional e dos intereses comns diante da administracin pblica. A finais desta dcada e, en maior medida, ata mediados da seguinte, factores como o desemprego entre os titulados en maxisterio, os ltimos anos do auxe demogrfico e os traslados de poboacin dende as cidades, cara periferia, xntanse para que xurda unha importante eclosin deste tipo de empresas, que rexistran durante este perodo un ritmo de crecemento de mis de tres cooperativas constitudas por ano. Durante o derradeiro lustro, estase a producir un novo pulo deste fenmeno, centrado fundamentalmente no eido da formacin non regrada e especialmente no sector das autoescolas (GRFICO 1). Polo que respecta s orixes da eleccin da frmula cooperativa como tipoloxa societaria, concorren varias explicacins, anda que todas elas pivotan sobre un mesmo suposto, a existencia de centros de ensino en crise, motivada pola mala situacin econmica global ou en casos concretos, pola xubilacin do titular do centro. Isto d lugar a que o profesorado se faga cargo del, coa expectativa bsica de mellorar a sa situacin laboral, e contando para isto co apoio econmico da Administracin. Na actualidade permanecen con actividade 53 cooperativas case os dous terzos das creadas a partir do ano 1990, a metade das creadas na dcada dos 80 e apenas o 35% das creadas con anterioridade o que conforma, en calquera caso, unha taxa de supervivencia deste tipo de cooperativas apreciabelmente superior a das outras clases. A vida media das cooperativas activas sitase nos 14 anos. As cooperativas de Ensino en Galicia atpanse claramente focalizadas nas provincias de Pontevedra e A Corua, pois se agrupan neste territorio mis do 70% das existentes na actualidade. As zonas con maior concentracin deste tipo de cooperativas son as de Vigo e o seu contorno de influencia e o eixo
A Corua-Ferrol. As provincias que menos cooperativas rexistran son Lugo con sete, mentres que as sete cooperativas ourenss emprzanse nos concellos limtrofes capital. A provincia de Pontevedra con doce colexios de ensino regrado, a que presenta un maior nmero de adscricins (GRFICO 2).
GRFICO 1: Cooperativas de ensino. Perodos de constitucin.

60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1973-1979 1980-1989 1990-2002 NS/NC
GRFICO 2: Distribucin de cooperativas por provincias.

60 50 40 30 20 10 0 A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia
Numero de Cooperativas
No referente distribucin nas diferentes comunidades poboacionais predominan as pertencentes aos ncleos urbanos ou sa zona de influencia, pois supoen algo mis da metade do nmero total das mesmas, moitas delas situadas na periferia das poboacins e estendendo a sa captacin de alumnado ao medio rural. Esta varibel non ten relevancia hora de cuantificar o nmero de alumnado por centro, pois non esta en relacin co tamao dos colexios. Deste xeito o 33% do alumnado adscrbese a cooperativas do medio rural, gardando relacin directa coa porcentaxe de centros rurais dentro do sector.

As cooperativas de ensino existentes na actualidade en Galicia podemos clasificalas en funcin do tipo de ensinanza que imparten, as no campo da formacin regrada, atopmonos con 25 cooperativas rexistradas, mentres que no ensino non regrado, sobresaen as autoescolas (11) e as academias (3). O resto quedan dispersas noutro tipo de categoras. As cooperativas de ensino na nosa terra atpanse nun importante punto de inflexin. Inflen diversos factores de xeito determinante no seu devir o que as obriga a unha reformulacin estratxica. Por unha banda a baixada do ndice de natalidade planea coma unha pantasma que xera na actualidade grandes obstculos e sementa a incerteza no futuro, anda que este proceso aparece amortecido polo fenmeno da inmigracin. Pola outra as reformas lexislativas tanto a referente ao marco empresarial coma, e sobre todo, a Lei de calidade do ensino. Estes cambios normativos obrigan s nosas cooperativas a un proceso de adaptacin organizativa e estrutural que est a repercutir de xeito moi dispar no colectivo, ficando algunhas con graves problemas de financiamento para acceder a sa integracin dentro dos criterios marcados pola Administracin. certo tamn que non podemos botar toda a culpa a esta viraxe do mercado ou as innovacins do marco lexislativo. Dentro das nosas empresas xorden disfuncins do sistema de xestin cooperativo nas sas diversas dimensins que xeran importantes lastres na xestin empresarial e organizativa da cooperativa. Son a indefinicin de obxectivos, mecanismos de resistencia s innovacins, pasividade dalgns sectores afastados dos postos de responsabilidade, planificacin deficiente, etc. As armas que desde o comezo brandiu o cooperativismo no sector foron a coto a amplitude de servizos comunidade, a calidade no ensino ou a total entrega no traballo. Neste momento non abondan para encarar o futuro e desde o colectivo plantxase a necesidade dunha reformulacin estratxica. A heteroxeneidade que caracteriza aos colexios cooperativos o reflexo da diferente natureza das iniciativas a partir das que se crearon. Dende a evolucin dun tipo de empresa de xestin econmica non democrtica ata a concrecin dun proxecto creado por un grupo de profesionais con inquedanzas para organizar un capital humano e financeiro. Todo isto tendo como perspectiva o logro da eficacia empresarial, fundamentada polo respecto dignidade persoal por riba dos intereses econmicos.
Pero anda mis importante que a herdanza do pasado o reflexo da cultura organizativa imperante na cooperativa e as directrices da sa poltica empresarial. Dito doutra maneira, a forma de presentar solucins s diferentes problemticas que atrancan o desenvolvemento da empresa. Non podemos esquecer en ningn momento que o valor do produto que ofertamos, nun mercado cada vez mis competitivo, depende de xeito absoluto do factor humano. A capacidade competitiva da nosa empresa e o grao de calidade do noso traballo est en relacin directamente proporcional entrega do socio no seu labor e a idoneidade dos procedementos para que este poida participar nas decisins internas. Non cabe a menor dbida de que ambos os eidos estn indisolubelmente vinculados. Tampouco se debe pasar por alto a importancia da intercooperacin coma vieiro catalizador das potencialidades do cooperativismo e como o mis importante motor para o desenvolvemento do sector. Asegrase deste xeito o mellor aproveitamento dos recursos cos que contamos e a maximizacin da eficacia dos nosos esforzos. Non indispensbel unha pormenorizada lectura das distribucins porcentuais do alumnado pertencente aos colexios cooperativos galegos para decatarse da orientacin estratxica deles cara aos niveis de ensino obrigatorio. Isto ofrece a posibilidade de concertacin coa Administracin, unha vez se demostren cumpridos os criterios acadmicos e orzamentarios estipulados por aquela. O cumprimento destes requisitos supuxo un grande esforzo financeiro para todo o sector na dcada dos noventa. Soamente parte dos que soportan unha maior carga de alumnado amsanse dispostos a emprender a aventura do ensino post-obrigatorio, algns dentro de frmulas societarias fra da Economa Social. De todos os xeitos, os esforzos de adaptacin nova realidade educativa son a norma xeral das cooperativas galegas e a desigualdade hora de facelos fronte proporcional s posibilidades econmicas das empresas, froito do plan empresarial e das relacins organizativas de cada unha das diferentes empresas dende a sa constitucin. Hai que lamentar que en dous casos a sombra da desaparicin predominante sobre o horizonte do futuro empresarial dos seus proxectos cooperativos. O panorama de adaptacin anteriormente mencionado parello ao estudo de novas lias de traballo, non s dentro da educacin regrada, senn abrndose a outros campos como pode ser o caso do ocio e tempo libre na sas diferentes vertentes. Entre os diversos servizos que as cooperativas de ensino estn a ofertar comunidade escolar, cmpre destacar os seguintes: 2.1.- Transporte escolar O servizo de transporte escolar configrase coma un dos piares na procura de captacin e mantemento de alumnado e a maiora das cooperativas dispoen deste servizo. preciso manifestar a vontade
de implicacin das cooperativas do sector coa sa comunidade ao declarar o 46% que o obxectivo reitor desta actividade o de prestar un servizo comunidade escolar, o que posibilita o benestar dos rapaces. Delimitar a sa demanda difcil, posto que predomina a polarizacin desta varibel entre ndices elevados comprendidos dende o 70% ata o 90%, e outros inferiores ao 30%. Valores intermedios carecen de importancia porcentual, anda que se constata a importancia da existencia dunha demanda elevada na metade dos colexios. 2.2.- Comedor escolar O comedor a outra clave no terreo dos servizos complementarios dos cooperativas. Mis da metade dos colexios dispoen deste servizo e o obxectivo fundamental que se quere conseguir para a maiora deles a captacin de alumnado. No que atinxe ao seu nivel de demanda atopamos un alto ndice de dispersin nesta varibel nas diferentes cooperativas. 2.3.- Actividades extraescolares Un 91% das cooperativas de ensino de Galicia prestan este tipo de actividades dentro dun amplo abano de posibilidades aberta comunidade escolar, facendo especial fincap na formacin e o aproveitamento creativo do lecer dos rapaces. Sobre os obxectivos que se queren conseguir co establecemento delas, o 61% busca ofertar un servizo ao alumnado baseado nas premisas anteriormente sinaladas ou ben cubrir unha demanda solicitada polos pais. Tan s unha porcentaxe inferior ao 10% buscan unicamente unha achega financeira neste sector de traballo. Isto pon de manifesto o total compromiso destes centros co seu contorno social e na continua busca dun ensino de mellor calidade.
3.- Os socios
Conforme s nosas estimacins o colectivo de socios integrado alcanza os 863. Asemade as cooperativas de entre trece e dezaseis compoentes son maioritarias e destaca unha cooperativa que espera superar o nmero de trinta socios, teito anda non acadado hoxe en Galicia dentro deste sector. Por outra banda a cooperativa de ensino orientouse tradicionalmente cara ao Ensino Xeral Bsico e cursos de educacin preescolar. O perfil de cualificacin acadmica concentrbase de xeito abafador na diplomatura de Maxisterio, berce curricular deste sector do cooperativismo.
Na dcada dos noventa, a reforma do ensino fixo necesaria a entrada de novas titulacins especializadas dentro da docencia dos centros, o que fixo ampliar considerabelmente o nmero de especializacins acadmicas dentro dos cadros docentes. Hoxe en da a inmensa maiora das cooperativas de ensino dispoen de licenciados nos seus cadros. A recente inclusin desta categora acadmica explica a sa maioritaria adscricin como asalariados. Na distribucin dos socios por categoras acadmicas o 45% dos colexios teen entre un e tres licenciados, pero s o 25% das cooperativas chega media ducia. Cabe salientar que s un colexio supera esta cifra anterior, de xeito que se polariza a maior parte dos colexios nun nmero de socios licenciados inferior a catro. Pola contra na categora de diplomados a tendencia invrtese de xeito notbel, en tanto que esta categora acadmica a base destas empresas: o 79% dos colexios teen entre sete ou mis socios con diplomatura universitaria. As mesmo o 70% dos colexios teen asalariados deste nivel en nmero non superior a tres. A preseza desta categora como asalariados con moito inferior en relacin aos licenciados, pois s o 30% das cooperativas teen entre catro e seis traballadores por conta allea e ningunha supera esta cifra. Os socios con titulacin de grao medio teen asignadas tarefas de natureza administrativa, susceptbeis de ser desempeadas polos propios socios, polo tanto escasa a sa presenza nas cooperativas. O 83% delas non dispoen de socios nesta cualificacin acadmica e o 62% tampouco de asalariados. Ademais, a sa concentracin reducida e en ningn colexio constiten un nmero de traballadores importante cuantitativamente. S dous colexios teen mis de tres socios de grao medio e s cinco cooperativas teen catro ou mis por conta allea. Continuando coa tendencia xa comentada, a realizacin doutras actividades que non precisan de cualificacin acadmica realzase de forma subcontratada ou a travs de persoal por conta allea. Son poucas as empresas que teen socios sen cualificacin acadmica pero o 62% si contratan asalariados, dada a importancia das tarefas de limpeza, cocia, mantemento, etc. Estas tarefas, dado o volume dos colexios, non fai preciso a dedicacin de gran nmero de persoal e tan s un terzo das cooperativas teen mis de seis persoas traballando nesta categora. A relativamente pequena representacin deste colectivo, anda que sensibelmente superior ao de traballadores de grao medio, est motivada principalmente pola posibilidade de asumir estas responsabilidades a travs da subcontratacin ou mediante o reparto equitativo das tarefas entre os socios nos labores de conserxera e mantemento. Polo que respecta distribucin dos socios en funcin da idade e do sexo, preciso salientar que o ensino, e mis concretamente, as antigas Diplomaturas de Maxisterio, un sector que conta cunha presenza predominante da muller. Exprsase nos datos estatsticos, que reflicten que mis dos dous terzos dos socios pertencen ao xnero feminino, porcentaxe que lonxe de diminur se est a establecer como parmetro de referencia nos ltimos anos. Polo que respecta idade media, predominan os socios
de entre trinta e cincuenta anos, que na maiora dos casos pertencen ao grupo de socios fundadores. Isto d lugar a un efecto paralelo, consistente en que a media de antigidade dos socios na cooperativa supere os dez anos. O medre e as potenciais expectativas de expansin das cooperativas estn en relacin directa co establecemento dos novos ciclos de ensino e a potencial absorcin dunha porcentaxe dos novos asalariados contratados ante as novas necesidades acadmicas. Estas porcentaxes poen ben s claras o nivel de compromiso das empresas cos seus traballadores e a sa aposta por facelos protagonistas do proxecto empresarial. Non posbel comprender o ritmo do proceso de integracin de novos socios sen razoar brevemente sobre a sa complexidade. Ademais da xa mencionada diversidade curricular necesaria nos colexios, que obriga a facer contratacins de moi diversos especialistas con pouca dedicacin horaria, ten especial relevancia a necesidade dun coecemento profesional e persoal profundo adquirido na convivencia laboral diaria. S nun perodo temporal prudencial podemos estar en disposicin de saber se un traballador pode integrarse con garantas nas particularidades de cada proxecto cooperativo. Tendo en conta a idade media das cooperativas, podemos dicir que se produciron poucas altas de socios nelas durante os seu primeiros anos de vida, anda que este fenmeno se est a reverter no ltimo lustro, en funcin, basicamente, do incremento no nmero de horas concertadas, as como na necesidade da cooperativa de obter novas achegas de capital. Como dato estatstico, dbese salientar o incremento no nmero medio de socios, respecto dos socios fundadores da cooperativa, estimado ao redor dun 70%. Analizar o nmero de baixas vainos dar conta do marco de estabilidade xeral das cooperativas. A porcentaxe de escolas nas que non se deron baixas ou estas foron menores de tres persoas dun 71%. Neste momento, un nmero importante de cooperativas estn a medrar co incremento do nmero de horas concertadas, e apostan pola entrada como socio de novo profesorado. notoria a atencin que se presta s caractersticas do perfil destes novos socios, xa que na maior parte dos casos bscase tanto a formacin acadmica e validez profesional que se require como mestre, como as capacidades e disposicins para ser socio.
4.- A organizacin societaria1

As cooperativas de ensino son empresas pequenas, que polo tanto non admiten altos graos de complexidade organizativa, e que, non obstante, estn suxeitas a un tempo a das normativas que regulan a sa organizacin interna o que deixa, a grandes trazos, pouca marxe de manobra: a lexisla-
1 Boa parte da informacin presentada neste epgrafe procede dun estudo sobre autoxestin cooperativa promovido por UCETAG e realizado por Manuel Rivera, Manuel Meijn e Ana Lorenzo (AA.VV.,UCETAG,1999).
cin cooperativa regula os rganos sociais e a lexislacin en materia educativa regula os rganos escolares, incidindo ambas as das tanto na regulacin coma nas competencias e funcionamento de cada un deles. Na meirande parte dos casos a nica actividade empresarial da cooperativa o ensino regrado, pero nalgunhas outras existen actividades econmicas diferentes (colonias de vern, casas de familia, actividades para a comunidade...). Tomando como base o feito de que en todas as cooperativas existe e funciona a organizacin escolar, nestas ltimas faise patente a necesidade, a maiores, dunha xestin diferenzada da puramente escolar para atender estas actividades. Pero non sempre as cando a actividade nica ou case nica a escola. Nestes casos podemos atoparnos coa carencia efectiva dunha organizacin empresarial de seu: o consello reitor non operativo e as cuestins de decisin reslvense na asemblea, onde ademais figuran indiferenzados temas escolares e temas cooperativos. En base a estas cuestins de dotacin funcional de persoal para rganos de xestin cooperativa, podemos diferenzar varios niveis ou tipos: A) ESTRUTURA ORGANIZATIVA PURAMENTE ESCOLAR Existe un Consello Reitor da cooperativa, formado por persoas diferentes das que conforman o equipo directivo, pero que non desenvolven funcins diferenzadas do resto dos socios e socias. As cuestins empresariais son abordadas en asembleas (moitas veces semanais) de todos os socios ao mesmo tempo cs cuestins escolares. Existen poucas cooperativas nesta categora e todas elas coinciden en sinalar un forte problema de centralizacin de funcins nun grupo moi reducido de socios. B) PRESIDENCIA COOPERATIVA E DIRECCIN ESCOLAR RECAEN NA MESMA PERSOA En case todas elas non funciona o Consello Reitor e as decisins son sometidas asemblea de socios. Destaca en xeral un alto grao de autonoma nas pequenas decisins diarias. Tamn maioritariamente acusan un exceso de centralizacin de funcins en poucas persoas. Englobamos unha porcentaxe de arredor do 30% nesta categora, e todas elas caracterzanse pola sa pequena dimensin (non exceden dos 24 traballadores socios e non socios). C) OS RGANOS PERSOAIS DO CONSELLO REITOR ASUMEN FUNCINS DE XESTIN, PERO SEN AUTONOMA DECISORIA O Consello Reitor non funciona como rgano colexiado, pero os diferentes cargos dentro del, sobre todo a presidencia, asumen funcins diarias de xestin cooperativa. As decisins son tomadas en asem-
blea e, salvo nun caso, existe a queixa de que non se d o suficiente grao de autonoma neste eido (teen que consultar constantemente asemblea) e tamn da deficiente corresponsabilizacin de todos os socios e socias nos temas de xestin empresarial. Hai seis cooperativas con estas caractersticas, e todas menos unha, adoecen dun exceso de centralizacin de funcins e responsabilidades nunha ou poucas persoas. D) O CONSELLO REITOR ACTA CON AUTONOMA DECISORIA NOS TEMAS DA SA COMPETENCIA O Consello Reitor funciona como rgano colexiado onde toma as decisins da sa competencia e traballa na administracin e xestin da cooperativa. O grao de autonoma decisoria satisfactorio. Existe un reparto amplo de funcins e responsabilidades na empresa (sen acusar a tendencia centralizacin de funcins que observamos en categoras anteriores). Cntase cun organigrama non escolar con persoal especializado en xestin (salvo nalgn caso nos que estas funcins son asumidas polo persoal docente). A organizacin escolar homloga cooperativa polo seu carcter democrtico. Nas cooperativas de ensino realzanse asembleas xerais con moita mis frecuencia ca no comn das restantes cooperativas. A isto hai que engadir, nun nmero significativo de casos, o conxunto de xuntanzas que non teen o carcter formal de asemblea xeral de socios pero nas que estn presentes todos os socios e abordan, entre outras cousas, cuestins da cooperativa. En canto frecuencia na realizacin das asembleas, esta vara en funcin do tipo de organizacin pola que se rexe cada cooperativa, pero poderiamos establecer unha media dunha reunin cada dous meses (ags no perodo estival). Resulta necesario destacar que se trata de xuntanzas altamente concorridas (100% dos socios, excepto por causas de forza maior) e que presentan un alto ndice de participacin activa por parte deles, mediante a sa implicacin tanto na adopcin das decisins, como na presentacin de propostas adicionais s do consello reitor (mis da metade dos socios recoecen facer suxestins). Como contrapartida a esta situacin, case que idlica, presntanse inconvenientes como son a maior dificultade para adoptar decisins, a reticencia dos socios a asumiren cargos (resulta mis fcil facer crtica que levar a xestin), a existencia de conflitos persoais intersocios, que rematan plasmndose nas reunin ou o alongamento das xuntanzas. Con respecto aos temas abordados nas asembleas, un 25% sinala que se tratan exclusivamente cuestins da cooperativa. Mentres, o 75% abordan indistintamente na mesma xuntanza cuestins cooperativas e cuestins escolares. Por ltimo dbese destacar o alto ndice de cumprimento no relativo burocracia que carrexa a celebracin das asembleas (convocatoria, respecto pola orde do da, levantamento de actas, cumprimento dos acordos adoptados).
Para rematar con este apartado, cmpre sinalar que os aspectos mis valorados polos socios respecto da sa intervencin na organizacin interna, resultan ser o grao de participacin que acadan, e en menor medida, a informacin que teen acceso. Proba do alto nivel de convocatoria de asemblea xeral a anulacin prctica do Consello Reitor. O 58% das cooperativas non realizan xuntanzas de Consello Reitor. O 13% organiza xuntanzas de Consello Reitor cada semana ou cada quince das. Unha porcentaxe maior (25%) realzaas mensualmente. S nun caso se realiza cada semestre. En canto s caractersticas das persoas que ocupan cargos dentro do Consello Reitor, podemos destacar os seguintes: Presenza maioritaria da muller (70%) Idade media en torno aos 40 anos. Tempo medio de permanencia no cargo: 5,8 anos. Na figura do presidente atopamos, non obstante, unha serie de diferenzas que merecen ser analizadas. As temos: Maior presenza masculina, en relacin aos restantes cargos do Consello Reitor (40%) Idade media de 47 anos. Tempo medio de permanencia no cargo: 9,6 anos Maior tendencia reeleccin (60% foron elixidos mis dunha vez) No mesmo fo de argumentacin, as cooperativas de ensino amosan unha relacin entre asemblea e consello reitor diferente da xeneralidade do resto de cooperativas. Mentres na meirande parte delas as asembleas teen unha periodicidade mis longa cs consellos reitores, nas de ensino existen con frecuencia menos consellos reitores ca asembleas xerais. A asemblea o rgano de goberno permanente para a resolucin dos asuntos da cooperativa. O grao de delegacin no consello reitor limtase en moitos casos a cuestins moi tcnicas. Outro elemento destacbel o alto ndice de rotacin nos cargos escolares. En mis da metade das cooperativas todos os cargos sufriron variacins, e noutro 13% houbo rotacin na maiora dos cargos. A esta porcentaxe hai que engadirlle algn caso de non variacin que non se debe a outra cousa que xuventude da cooperativa. Quitando este caso, son as cooperativas que non tiveron cambios nos cargos de maior responsabilidade (representan o 17%) s que podemos sumarlle tamn aquelas que declaran ter tido cambios s circunstancialmente (outro 17%). Nun 33% das cooperativas declrase non ter tido conflitos significativos entre socios en toda a sa andadura. En mesmo nmero sinlase a experiencia de conflitos de carcter organizativo, sendo menos relevantes os econmicos, persoais e outros. Ademais s cinco cooperativas tiveron que recorrer aos tribunais para resolveren estes conflitos con socios. Un 56% dos casos resolveuno persoalmente ou aplicando os estatutos e un 19% tenos larvados sen resolver.
Os conflitos con asalariados son moito menos importantes, dado o escaso nmero de asalariados existente en xeral. O 79% declara que non tivo nunca este tipo de conflitividade interna. Neste caso o recurso a instancias xudiciais ou administrativas externas mis frecuente, xa que representa o 50% dos casos. Os restantes saldronse coa non renovacin do contrato ou o autodespido do empregado.

A pesar de que comparado con outros modelos de ensino (pblico e privado), as cooperativas presentan notabelmente como punto forte o grao de cohesin interna e o funcionamento de traballo en grupo, existe anda unha insatisfaccin neste eido por parte de moitas das persoas. A tnica xeral nas que declaran esta insatisfaccin o descontento co escaso grao de autonoma dos cargos. Isto correspndese cunha combinacin de asemblearismo e centralizacin de funcins. No plano das decisins todo se leva asemblea, mesmo cuestins como a compra de material didctico a pequena escala. Pero no plano do traballo de xestin empresarial, o gran colectivo de socios e socias esquecen este plano e dedican o seu tempo de traballo exclusivamente a labores de docencia. Isto implica atrancos na xestin derivados da lentitude do proceso decisorio e da falta de criterio da asemblea que est distante da xestin diaria. Tamn significa infravaloracin do traballo de xestin non se coece ata que punto dificultoso ou obstaculizante e, por ltimo, sobrecarga e frustracin por parte de quenes asumen a xestin. Asemade infle a vocacin que no seu da tiveron os socios e socias promotoras: son poucos os casos en que se contou desde o principio con persoal non docente para atender a xestin empresarial, isto , xerente; nos restantes cntase coa formacin complementaria dos docentes e/ou, moi limitadamente, persoal asalariado. Como caractersticas destacadas das persoas que ocupan a xerencia nas cooperativas de ensino, podemos destacar que teen unha media de idade de 48,5 anos e unha media de permanencia no cargo de 14 anos (trtase de socios fundadores) O modelo de reparto de funcins e responsabilidades reais entre un maior nmero (ou a totalidade) dos socios e socias, con graos aceptbeis de autonoma de cada un deles e, a ser posbel, certo grao de rotacin, presntase mis operativo e complementa o labor do xerente. As cmpre destacar que todas as cooperativas delegan a sa representacin na figura do presidente, mentres que cuestins como as relacins cos socios e a planificacin da empresa, recaen na asemblea e maiormente no Consello Reitor. No referente xestin administrativa, presntase unha maior externalizacin, contando as cooperativas con servizos de asesoras laborais, contbeis e fiscais, dado o grao de complexidade que requiren estas materias, especialmente cando estamos a falar de centros concertados de tipo cooperativo. Por ltimo, todo o relativo xestin de compras, vendas e persoal aparece disperso entre varios rganos de decisin, anda que destacan, unha vez mis, a intervencin da presidencia e en menor medida do Consello Reitor, que nalgunhas ocasins delegan certos traballos na figura de socios encargados de tarefas especficas, que non teen por que pertencer ao equipo directivo.
En canto ao nivel de asociacionismo do cooperativismo de ensino, polo menos do ensino regrado, resulta especialmente alto. Destacan entidades como a UCETAG (Unin de Cooperativas de Ensino de Traballo Asociado de Galicia) ou ACES-GALICIA (Asociacin de Centros de Economa Social de Galicia), que engloban un total de vintecinco centros, e que sa vez vertbranse noutras organizacins a nivel estatal (UECOE e CEPES). O emprego das novas tecnoloxas presenta un aspecto contraditorio, no sentido de que anda que todos os centros contan con equipamentos informticos as como acceso a Internet en virtude das sas necesidades educativas, a existencia deles non se corresponde co seu emprego no eido da xestin empresarial. Inflen nisto distintos factores, como poden ser a falta de cultura tecnolxica en moitos socios e tamn a necesidade de contar con ferramentas de software axeitadas para a xestin acadmico-empresarial. Resulta preciso facer mencin ao esforzo desenvolvido por moitas cooperativas no eido da formacin empresarial dos seus socios, experiencias que abranguen diversos campos de actuacin e que estn a ter unha clara repercusin no funcionamento interno de cada colectivo. Loxicamente este non un proceso simple, e como todo cambio nas pautas establecidas, carrexa problemas de adaptacin e resistencia ao novo. Malia isto, en xeral o grao de participacin e valoracin das iniciativas emprendidas resulta satisfactorio: nunha escala de 1 a 10 os socios valoran en 7,66 os aspectos formativos na sa cooperativa. Os aspectos mis traballados polas cooperativas no eido da formacin, versan sobre o propio modelo de xestin cooperativo, cuestins sectoriais (temas pedagxicos e lexislativos) e principalmente na adaptacin s novas tecnoloxas. A eleccin destas temticas responde s necesidades detectadas nos propios socios que valoran negativamente a sa formacin en materia laboral, cooperativa, e xestin empresarial, e que responden a elas cun alto nivel de participacin (mis de dous terzos deles declaran asistir bastantes veces ou sempre). Reaccionan as respaldados polas facilidades que se lle outorgan dende a empresa para a sa asistencia (horarios non lectivos, permisos por formacin). Na xestin e imparticin deste tipo de formacin, as cooperativas, recorren a diversas fontes, dende a xestin propia (fundamentalmente cando se trata de cuestins de tipo especfico, detectadas no propio centro) pasando polos servizos ofertados dende as sas organizacins representativas, e que empregan un financiamento mixto (achegas propias e fondos pblicos). Por outra parte, xa se ten adiantado, a actividade educativa confrmase como a nica actividade econmica o que implica, tendo en conta que a maiora son centros concertados, a necesidade de suxeitarse aos recursos en persoal que cobre o concerto. Neste sentido preciso comentar que as cooperativas mvense en mercados de tipo local, salvo aquelas que desenvolven actividades complementarias (campamentos de vern). Son mercados altamente saturados de oferta educativa, onde afrontan a competencia dos colexios pblicos, o que induce aos centros que estamos a estudar a empregar estratexias de promocin (catro de cada cinco cooperativas realizan publicidade dos seus centros), por mor de conseguir unha estabilidade na sa carteira de clientes (matriculacin de alumnos).
No relativo s condicins laborais, os centros de ensino concertados contan co seu propio convenio colectivo (vixente dende o ano 2000), que acta como marco de referencia para o sector (o nivel de cumprimento e practicamente total). Ademais o propio sistema de concertos determina que a Administracin quen paga directamente os salarios dos profesores en pago delegado (etapas de educacin primaria e secundaria), o que acta como garanta de cobro. Non se practica, salvo contadas excepcins, a diferenzacin salarial entre socios e asalariados, as como noutras cuestins como permisos, vacacins ou horarios de traballo, sendo nestes casos o Consello Reitor quen determina os perodos de goce, en funcin das necesidades internas da cooperativa ou do centro escolar (cargas de traballo, substitucins, etc.). E sublibel, as mesmo, o alto grao de satisfaccin dos socios cooperativistas sobre a sa situacin laboral. Destaca a valoracin que lle outorgan a factores como a estabilidade no emprego, a proxeccin profesional ou as condicins xerais de traballo e econmicas das que gozan (puntan nestes aspectos as sas cooperativas con unha media superior ao 7,5 nunha escala de entre 1 e 10). Como aspectos mis negativos, cmpre salientar a diversidade nas tarefas que teen que desenvolver ou a sa percepcin sobre a calidade e organizacin do traballo. Por ltimo, dende un punto de vista empresarial, as principais debilidades que se aprecian por parte dos propios socios das cooperativas, poderanse resumir nos seguintes puntos: a falta dunha xestin econmico-financeira axeitada; a asuncin de poucas responsabilidades por parte dos socios; a crtica sen asumir responsabilidades; os problemas para diversificar as actividades empresariais; o exceso de burocracia; e a pouca capacidade de presin. En canto s vantaxes ou fortalezas, destacan: a autonoma; o traballo en equipo; o alto grao de satisfaccin en canto as instalacins que posen; o estilo de direccin mis democrtico; e a capacidade de interviren na toma de decisins da empresa.
6.- Aspectos econmicos e financeiros das cooperativas de ensino

6.1.- Introducin hora de facer unha aproximacin realidade econmico-financeira das cooperativas de ensino na nosa comunidade autnoma, resulta bsico indicar a existencia dun elemento diferenzador como o concerto educativo coa Administracin Pblica, que establece cambios transcendentais entre aqueles centros que o teen (que resultan maioritarios), e os que non. As diferenzas radican na propia natureza do concerto, en virtude do cal a Administracin sufraga os gastos de docencia, as como unha serie de achegas para facer fronte a aqueloutros (persoal administrativo, limpeza, gastos xerais do centro), nos que se incorre como consecuencia da actividade principal. preciso salientar que esta achega cobre unha cota moi baixa deles e esxese, como contraprestacin, que o alumnado reciba unha ensinanza de balde. A situacin provoca que a cooperativa non poida
percibir ingresos pola realizacin do seu obxecto social principal, polo que debe establecer frmulas alternativas de recadar novos ingresos. Dentro desta busca de fontes de financiamento, preciso sinalar que as cooperativas de ensino contan cun alumnado procedente dun segmento de mercado con caractersticas bastante definidas e moi interesantes dende o punto de vista do mercado potencial. Existe a posibilidade de desenvolver actividades formativas moi tiles para o colectivo e, ao mesmo tempo, economicamente rendbeis. Ademais este mercado potencial, non s abrangue ao alumnado, senn tamn a toda a sa esfera de influencia, especialmente a sa familia, que pode tamn recibir certos servizos dos centros. Entre as diferentes iniciativas levadas a cabo, podemos destacar o uso polivalente das instalacins do centro (aulas de idiomas, instalacins deportivas, comedores), a realizacin de formacin non regrada (formacin ocupacional, de adultos, acordos con asociacins veciais para a realizacin actividades), a posta en marcha de campamentos ou colonias de vern, etc. Loxicamente as posibilidades son moi amplas, diferentes e en moitos casos dependentes do contorno, pero para chegar a elas son precisas as condicins organizativas que as fagan posbeis. Outro campo de actuacin moi traballado polos centros concertados o das actividades extraescolares (aquelas que se realizan fra do horario lectivo, e que si poden ser cobradas). Este un segmento que est a experimentar un forte crecemento, debido, entre outras cuestins, a que o ensino regrado cada vez tende mis a ter xornadas intensivas, o que provoca que se libere moito tempo do alumnado. Nesta situacin os pais precisan que este tempo se ocupe con actividades moi variadas, que non sempre poden ofertar os centros, polo que se d unha tendencia a que estas se contraten con empresas externas. Resulta preciso que as familias se habiten a pagar polos servizos prestados e ensinarlles a que os valoren, que os consideren imprescindbeis para o desenvolvemento futuro dos seus fillos. preciso coecer o mercado e as oportunidades que se formulan en funcin de factores xerais e caractersticas da zona, dando a coecer o que realmente est achegando o centro: as sas iniciativas, experiencias, a calidade do traballo desenvolvido, os valores que forman parte do proxecto de colexio. En definitiva, hai que vender o centro. A cooperativa de ensino agora mesmo unha entidade que necesita un forte investimento en activos inmobilizados, e prodcese esta situacin por dous factores: por unha banda, pola necesidade de ofertar servizos comunidade educativa (comedor escolar, transporte, equipamentos informticos), e por outra, polas propias esixencias da administracin en materia de requisitos das instalacins, para a sa homologacin de cara a actividade docente. Como consecuencia desta situacin, resulta preciso en moitos casos, realizar cambios nas actitudes dos socios, que se moven mis na lia do funcionario ca na da economa de mercado. Dbese potenciar a cultura empresarial do colectivo, facendo constar a necesidade de xerar beneficios para reinvestir,
mellorar os servizos, reducir os custos financeiros. En suma, dbese demostrar que o proxecto educativo s posbel se vai acompaado dunha xestin econmica que conte co respaldo de toda a comunidade escolar. Por outra banda, da anlise dos datos proporcionados polo balance e conta de resultados agregados das cooperativas seleccionadas na nosa mostra dedcese que o tamao medio destas empresas vn definido por uns activos totais de 617.919,08 e unha cifra de negocios de 269.577,97 , cunha media de 17 socios. En consecuencia, poden definirse como pequenas e medianas empresas. 6.2.- A estrutura econmica e financeira A anlise do patrimonio das empresas, a composicin do investimento, o financiamento e a sa posicin de equilibrio financeiro amosan unha situacin caracterizada porque (ILUSTRACIN 1):
Ilustracin 1.
Estrutura econmico-financeira: Cooperativas Ensino
Activo Fixo 89,74% Acredores L/P 27,53%
O investimento est materializado nun 89,74% en inmobilizado, mentres a proporcin do circulante do 10,26%. En termos absolutos, o valor do investimento total medio das cooperativas de ensino acada os 671.919,08 (40.477,05 /socio), o que supn 602.989,19 (36.324,96 /socio) de investimento medio en fixo e 68.938,99 (4152,09 /socio) en circulante. As necesidades de dotacins en infraestruturas e equipos que precisa todo centro de ensino fan que estes valores, que no caso doutro tipo de empresas poderan resultar estraos, sexan representativos dos datos individuais das sociedades cooperativas analizadas.
Os recursos financeiros proveen nun 57,84% de fondos propios, o que representa un valor medio de 388.639,85 por cooperativa e de 23.412,04 por socio, mentres o financiamento alleo a longo prazo do 27,53% (184.996,72 /empresa; 11.144 /socio). As as dbedas acadan a curto prazo unha porcentaxe do 14,63% (98.282,52 /empresa; 5920,63 /socio). Tendo en conta que os recursos permanentes non alcanzan a proporcin de activos fixos, a situacin media destas empresas pode definirse como de certo desequilibrio financeiro ao manter un fondo de rotacin ou manobra negativo. As necesidades de importantes dotacins en infraestruturas conduce busca dunha maior estabilidade financeira por medio da obtencin de mais recursos permanentes, ben sexa mediante o acceso a unha maior proporcin de recursos alleos a longo prazo, ben a travs do incremento dos fondos propios, que neste caso poden ir asociados a unha poltica de conversin dos traballadores en socios, sempre que esta non condicione o grao de eficiencia empresarial. 6.2.1.- Anlise de estrutura econmica Tendo en conta que se trata de empresas de servizos, e que o servizo prestado a educacin, a valoracin da sa estrutura econmica resulta pouco aclaratoria, por canto o seu verdadeiro activo e o capital humano que desenvolve esta actividade, i socio dunha cooperativa. Esta afirmacin conduciranos cara a unha tarefa tan complexa como a valoracin dos intanxbeis, tema amplamente tratado pero que continua sendo de difcil cuantificacin. De todos os xeitos, a estrutura econmica necesaria e, neste senso, as empresas de ensino dispoen dun activo caracterizado pola elevada porcentaxe de investimentos en inmobilizado material, que representa o 97,79% do total do inmobilizado e o 85,42% do activo total, o que a configura como a partida mis importante (ILUSTRACIN 2). Estas cifras de inmobilizado corresponden, basicamente, a mobiliario e equipos informticos. Ademais, debe considerarse a necesidade destes centros de ensino de estar dotados de infraestruturas dedicadas a outras actividades como son o comedor, as actividades extraescolares, os transportes, etc. A vida media destes activos, obtida ao relacionar o seu importe total agregado coa dotacin para a amortizacin do exercicio , aproximadamente, de 16 anos. O importe do inmobilizado financeiro moi reducido e pouco representativo, por canto o 40% das empresas non realizan investimentos financeiros. Polo que se refire ao investimento en circulante, destacan as partidas de debedores e tesourera, cunha proporcin do 49,19% e do 45,13%, respectivamente, do circulante total, o que pode facer intur determinada falta de previsin e xestin destes activos. Neste senso, preciso ter en conta que no caso dos centros que tean concerto coa Administracin, as subvencins actividade acordadas, pero que
anda non foron cobradas, van figurar na partida de debedores, marxe de todos aqueloutros importes que, polos servizos prestados, anda non foron cobrados. En consecuencia, dada a incerteza respecto a determinadas contas de cobros e pagos, faise preciso levar a cabo a planificacin a curto prazo de xeito coti e, sobre todo, a elaboracin de presupostos de tesourera que permitan detectar posbeis desfases para corrixilos a tempo.
Ilustracin 2.
Inmobilizado Inmaterial: Inmobilizado Material: Inmobilizado Financeiro: Activo Fixo 89,74%
0,54% 97,79% 1,67%
0,72% 49,19% 4,96% 45,13%
A pesar desta aclaracin, necesario precisar que as proporcins medias de debedores e tesourera expostos correspndense co 5,05% e o 4,63% se se calculan en relacin co activo total, o que d unha idea da sa relativa importancia. 6.2.2.- Anlise de estrutura financeira: A estrutura do pasivo e as fontes de financiamento Os fondos propios das sociedades cooperativas de ensino (ILUSTRACIN 3) estn maioritariamente compostos polas achegas dos socios ao capital (68,87%), o que supn un valor medio por socio de 14.164,82 , que se se relaciona cos 40.477,05 /socio que representa o investimento total por socio, d unha idea das vantaxes econmicas de traballar conxuntamente. A proporcin media de reservas e do 16,46%, dato pouco representativo do total, por canto o 40% das empresas non teen reservas e no 60% restante o valor medio do 16,50% do total de recursos propios, informacin coherente coa existencia de resultados negativos de exercicios anteriores en tres das cinco cooperativas analizadas. Ademais destas consideracins en relacin coas partidas de financiamento propio, preciso ter en conta a existencia de subvencins ao capital no caso de 3 empresas que, a pesar de que como valor do
Ilustracin 3.
Capital Social: Reservas Rdos. Exerc. Anteriores: Resultado Exercicio: Ingr. Distr. V. Exerc.:
68,87% 16,46% -0,06% 7,03% 7,70%
Acredores L/P 27,53%
agregado representan un 7,70% do total dos fondos propios, ao considerar unicamente os tres casos nos que efectivamente teen lugar, pasa a ter un valor medio do 9,55% respecto o total de recursos propios. En relacin cos fondos alleos, os datos son totalmente heteroxneos, tal como o demostra o feito de que existen empresas nas que a proporcin destes recursos a curto prazo superan o 50% do total do pasivo, mentres noutras a posicin e a inversa, dicir, o financiamento alleo a curto prazo a que supera o 50% dos recursos totais. En consecuencia, pdese dicir que a poltica de endebedamento non est en relacin coa forma societaria senn coas prcticas de xestin empresarial. 6.2.3.- A liquidez e a solvencia Tendo en conta os problemas que se poden atopar estas empresas en relacin co circulante, xa comentados, o estudo da sa solvencia e liquidez (CADRO 1) permite afondar un pouco mis nestas cuestins2. En relacin coa solvencia, o 50% das sociedades cooperativas de ensino manteen un rateo de 0,46, sendo o valor mximo acadado de 1,4, e o mnimo de 0,11. Tendo en conta que o que podera ser normal, e neste caso o valor mximo, a situacin de solvencia non demasiado boa.

SOLVENCIA C/P Menor que 1 Entre 1 e 1,5 TOTAL LIQUIDEZ Menor que 1 Entre 1 e 1,5 TOTAL TESOURERA Menor que 0,25 Entre 0,25 e 0,5 TOTAL
N S.Coop. Ensino 4 1 5 N S.Coop. Ensino 4 1 5 N S.Coop. Ensino 3 2 5
% Empresas 80% 20% 100% % Empresas 80% 20% 100% % Empresas 60% 40% 100%
Valor Medio 0,415
Valor Medio 0,412
Valor Medio 0,106 0,416
Dado o escaso nivel de existencias, o dato de solvencia corresponde case exactamente coa liquidez inmediata. Pero, dado os baixos niveis do resto de partidas do circulante, a situacin segue sendo un pouco preocupante. En canto ao rateo de tesourera, o 50% das empresas teen valores inferiores ao 0,12, sendo o seu valor mximo de 0,49 e o mnimo de 0,08. O que significa que moi reducida a proporcin de dbedas as que poden facer fronte cos cartos de que dispoen. Esta situacin precisamente a que se debe ter en conta dende a xestin para evitar incorrer en custos financeiros innecesarios. 6.2.4.- Anlise da conta de resultados Partindo de que, ao igual ca na anlise do balance, o proceso aplicado consiste na elaboracin da conta de resultados agregada, os principais aspectos que se deben ter en conta son os seguintes (CADRO 2):
Tomando como referencia os ingresos totais de explotacin do exercicio, obsrvase como esta
est composta nun 33,92% polo importe neto da cifra de negocios3, mentres o 66,08% corresponde a outros ingresos de explotacin que, tendo en conta o concerto que estas empresas manteen coa Administracin, pode corresponder maioritariamente aos importes percibidos en
3 ESPAA: Texto refundido da Ley de sociedades annimas, aprobado por Real decreto lexislativo 1564/1989 de 22 de decembro. Artigo 191: El importe de la cifra de negocios comprender los importes de la venta de los productos y de la prestacin de servizos correspondientes a las actividades ordinarias de la Sociedad deducidas las bonificaciones y dems reducciones sobre las ventas, as como el Impuesto sobre el Valor Aadido y otros impuestos directamente relacionados con la mencionada cifra de negocios.
concepto de subvencin explotacin4. Esta informacin obtida dos datos agregados resulta representativa da orixe dos ingresos destas empresas.
Os gastos de explotacin acadan un 95,93% de tales ingresos, entre os cales o principal compo-
ente son os gastos de persoal, nunha proporcin do 67,33%, o que resulta acorde co feito de que se trata de empresas de traballo asociado. En relacin con esta informacin, a proporcin do resultado de explotacin do 4,07% dos ingresos totais. Isto resulta ser unha informacin pouco precisa, por canto o 40% das empresas obteen unha porcentaxe negativa, mentres para o restante 60% o valor medio da relacin entre este resultado e os ingresos de explotacin, do 10,45%.
Os resultados financeiros toman valores negativos en todas as empresas, ao superaren os gastos
financeiros aos ingresos por este concepto. Tendo en conta a informacin relativa aos importes dos recursos alleos, tanto a curto como a longo prazo, pdese estimar que se pagan aproximadamente uns xuros do 4,50%, cando o que se percibe polos investimentos financeiros (a longo e curto prazo) s do 2,58%.
Da estimacin do valor engadido total polas sociedades cooperativas de ensino estudadas ded-
cese un importe de 3.011.272,52 , o que representa, por termo medio, 602.254,50 por empresa. Como complemento da anlise econmico-financeira das cooperativas de ensino, poderiamos destacar as seguintes debilidades e fortalezas:
Excesiva dependencia respecto das subvencins pblicas, que debido ao seu propio sistema de
funcionamento (necesidade de xustificar o gasto, atrasos nos pagos), obrigan subscricin de prstamos financeiros.
A competitividade do sector. Posto que preciso competir con outros centros (os pblicos), por
un segmento de mercado moi reducido (baixada demogrfica)

A necesidade de fortes investimentos en inmobilizado. Elevado custo do ensino. Nun posto escolar, repercuten moitos mis gastos daqueles aos que fai
fronte a administracin.
4 ICAC: Resolucin de 16 de maio de 1991, do presidente do Instituto de Contabilidad y Auditora de Cuentas pola que se fixan criterios xerais para determinar o importe neto de la cifra de negocios. BOE, N18, de xaneiro de 1992: Otro concepto que debe ser objeto de regulacin son las subvenciones, las cuales en general no deben incluirse en el importe neto de la cifra de negocios,.
A necesidade de investir na formacin contina dos traballadores. Formacin que abarca campos
moi dispares en funcin das materias impartidas por cada un deles.

ING.Explot/ING.Explot Imp.NetoCifraNeg./ING.Explot Outros Ing.Explot./ING.Explot GASTOS/ING.Explot ConsumosExplot./ING.Explot G.Persoal/ING.Explot Dot.Amort.Inm./ING.Explot Var.Prov.Trf./ING.Explot Outros.Explot./ING.Explot RESULT.EXPLOT./ING.Explot Ing.Financeiros/ING.Explot Dif.Posit.Cambio/ING.Explot G.Financeiros/ING.Explot Var.Prov.Inv.Financ./ING.Explot Dif.Neg.Cambio/ING.Explot RESULT.FINANC./ING.Explot RESULT.ACT.ORD./ING.Explot Ben.Allea.Inm./ING.Explot Ben.Op.AAeOb.Prop./ING.Explot Subv.k trasp.exerc./ING.Explot Ing.Extraordinarios/ING.Explot Ing.eBen.outros exerc./ING.Explot Var.Prov.Inm./ING.Explot Perd.proc.Inm./ING.Explot Perd.Op.AAeOb.Prop./ING.Explot G.Extraordinarios/ING.Explot GePerd.outros exerc./ING.Explot RESULT.EXTRAORD./ING.Explot RESULT.ant.IMPOST./ING.Explot Imp.Sociedades/ING.Explot OutrosImpostos/ING.Explot RESULT.EXERCICIO/ING.Explot
100,00% 33,92% 66,08% 95,93% 11,30% 67,33% 4,28% 0,09% 12,92% 4,07% 0,04% 0,00% 1,60% 0,00% 0,00% -1,56% 2,51% 0,00% 0,00% 0,27% 1,13% 0,00% 0,00% 0,007% 0,00% 0,00% 0,09% 1,32% 3,83% 0,39% 0,00% 3,44%
En canto s fortalezas:
Concerto Educativo. Anda que non un sistema perfecto, permtelle cooperativa unha estabili-
dade orzamentaria, que doutro xeito lle resultara mis complicado obter.
Entrada novos socios. Coa reforma educativa e a homologacin no nmero de horas concertadas
respecto do ensino pblico, as cooperativas contemplan a posibilidade de entrada de novos socios (pdeselles ofertar unha xornada laboral completa, sufragada pola administracin), coa sa correspondente entrada de capital social.
Instalacins modernas. Que resultan atraentes, e en moitos casos imprescindbeis, no contorno
xeogrfico das cooperativas, o que as fai susceptbeis de ser amortizadas mediante o seu emprego en actividades distintas da formacin regrada.
7.- Outros aspectos

No cooperativismo de ensino, atopmonos cunha sociedade que ten como obxectivo prioritario a prestacin dun servizo moi determinado, como a imparticin de formacin a uns clientes que, paradoxalmente, non son quenes se van facer cargo da factura. Ante esta situacin, resulta necesario establecer mecanismos que garantan que esa docencia est suficientemente actualizada e rene os requisitos mnimos esixbeis que lle permitan cumprir o seu propsito final; que os alumnos dos seus centros conten cunha base de coecementos e actitudes que lle sirvan para o seu completo desenvolvemento, tanto acadmico como persoal. Este requisito, nada fcil de cumprir, tan s se pode acadar mediante a implantacin, entre outros, dun proceso de mellora do centro educativo no contexto da xestin de calidade. A calidade nun centro de ensino, como elemento que condicionar o futuro do mesmo, entndese como calidade total, cuns eixes vertebradores: A excelencia acadmica, para a que imprescindbel a calidade do profesorado que se consegue cunha formacin profesional permanente e con procedementos internos de estmulo e incentivo, promovendo unha avaliacin sistemtica da accin docente. A formacin integral dos alumnos, a travs dunha atencin individualizada que os acompae durante os anos de permanencia no centro, e os oriente en todo o relativo sa formacin acadmica. Tratarase de lograr unha adecuacin entre a aptitude e a motivacin dos alumnos respecto dos estudos que van realizar, ademais do seu desenvolvemento persoal.
E a mellora constante de equipos e instalacins, dotndoos dos medios tecnolxicos mis axeitados, para que poidan ser utilizados como ferramentas de traballo esenciais dentro de calquera mbito docente. A misin da cooperativa de ensino constrese promovendo a participacin da comunidade escolar nun proxecto educativo, democrtico, solidario, cooperador, e de respecto mutuo entre todos os seus membros. Defendendo os principios de igualdade, xustiza, liberdade e tolerancia, como base para resolver os conflitos a travs do dilogo, preservando en todo momento a dignidade da persoa, educando en e para a liberdade. Todo isto a travs dun profesorado que colabora co seu traballo, adoptando procedementos que espertan no alumno a autonoma moral e a responsabilidade, con independencia da sa orixe ou situacin econmica ou social, prestando atencin aos nenos mis desfavorecidos, potenciando a implicacin e participacin dos pais e as relacins co contorno. Os pasos a seguir para conquistar o xito desta misin, pdense resumir nos seguintes pontos de actuacin:
Incremento no nmero de alumnado, que est estreitamente relacionado coa dinmica xeogrfica,
polo que haber que instaurar programas de captacin, promovendo unha oferta integradora, posto que o novo alumnado estar en condicins de elixir entre institucins que compiten entre si.
Mellora substancial no modelo de financiamento pblico, incorporando pautas de mercado,
compaxinando o financiamento pblico coa profesionalizacin e tecnificacin da xestin, que permita o incremento de recursos propios.
Potenciacin da coherencia na accin docente. A mellora continua da calidade debe ser un factor
esencial nos prximos anos, o que redundar nunha mellora nas condicins do profesorado. Darselle prioridade ao logro dun equilibrio progresivo no cadro de persoal destinado ao labor educativo.
Adaptacin s novas tendencias educativas. Intensificando a formacin permanente do profeso-
rado, establecendo programas especficos de melloras de recursos docentes.

Incremento progresivo do protagonismo das novas tecnoloxas. O persoal docente deber adap-
tarse a unha nova cultura no campo da docencia, co obxectivo de normalizar o uso das ferramentas tecnolxicas entre o alumnado.
Fomento da atencin diversidade. Relacionado co probbel incremento de alumnos estranxeiros.
Trtase de ofrecer as mesmas posibilidades de formacin bsica comn e dar resposta real e efectiva s necesidades de todos os alumnos. Cmpre comentar por ltimo, que as perspectivas que teen os socios das cooperativas de ensino en Galicia, sobre as expectativas de futuro das mesmas, son boas (mis do 96% opinan que son boas
ou excelentes) anda que dependentes dunha serie de factores que xa foron analizados neste informe alumnado, estabilidade orzamentaria da administracin, mellora como empresa que en moitos casos non dependen exclusivamente delas. Outro tanto podemos falar respecto do seu grao de satisfaccin interno en canto elementos integrantes dun proxecto educativo-empresarial a prctica totalidade declaran sentirse bastante ou moi satisfeitos coa experiencia ou en relacin coas propias expectativas de futuro na cooperativa (mis do 95% considera que son boas ou excelentes). As mesmo valoran positivamente a imaxe que teen da sa empresa en relacin con aqueloutras do sector que non responden ao modelo de xestin cooperativo.
Captulo VII:
Cooperativas de servizos
1.- Panormica xeral

1.1.- Evolucin do cooperativismo de servizos e transportistas Neste captulo agrpanse para os efectos da sa anlise das clases de cooperativas que contan cunha base reguladora e caractersticas comns, son as cooperativas de servizos e as de transportistas. Estas ltimas unicamente se diferencian das anteriores en que desenvolven a sa actividade no especifico sector do transporte. Dbese ter en conta que se exclen as cooperativas de transportistas onde os socios prestan entidade o seu traballo persoal, dado que son obxecto de estudo no captulo dedicado a traballo asociado As cooperativas de servizos integran a titulares de actividades industriais ou de servizos, as como a profesionais e artistas que exerzan a sa actividade por conta propia, e teen por obxecto a prestacin de subministracins e servizos e a realizacin de operacins encamiadas mellora econmica e tcnica das actividades profesionais ou das explotacins dos seus socios. Para o cumprimento do seu obxecto social, podern desenvolver calquera actividade econmica ou social (art.115-LCG). Pola sa parte, as cooperativas de transportistas son as que asocian a titulares de empresas de transporte ou profesionais que poden exercer en calquera mbito a actividade do transporte e tean por obxecto organizar ou prestar servizos de transporte ou ben a realizacin de actividades que fagan posbel este obxecto (art.116 LCG). Conformado deste xeito, este grupo ten unha evolucin constante no tempo a partir de principios dos anos oitenta, momento no que se constata un aumento significativo no ritmo de crecemento anual, que se tia caracterizado polo escaso nmero de cooperativas constitudas ata ese perodo, 28 en 35 anos, e por un elevado nmero de anos -17- nos que non se creou ningunha cooperativa destas clases (GRFICO 1).
GRFICO 1: N de cooperativas de servizos e transportes inscritas por ano. Total acumulado.

160 140 120 N cooperativas inscritas 100 80 60 40 20 0 2000 ata 1970 2002 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 1972 1978 1976 1974
Ano
A partir dos anos oitenta este ritmo constante de crecemento achega unha tendencia estbel que consolida pouco a pouco unha realidade cooperativa que, se ben non conta con valores elevados, comeza a estar presente en diversos mbitos empresariais e que sectorialmente ten unha implantacin significativa nos transportes e na distribucin especializada. A suma total das cooperativas constitudas, activas ou non, ascende a 135 e desde un punto de vista territorial o crecemento estivo asociado aos concellos onde se sita maioritariamente a actividade empresarial, nomeadamente o tradicional grupo das sete cidades e as sas reas de influencia que representan o 67,40% do referido total. Evolucin previsbel dada a vocacin de prestacin de servizos empresariais desta clase de entidades. Dentro destas zonas e coas lxicas diferenzas, o crecemento foi relativamente equilibrado en funcin das distintas posibilidades de desenvolvemento de cada unha delas. Cmpre citar que este relativo equilibrio altrase no caso de Lugo onde, se exceptuamos as dedicadas ao transporte, unicamente se creou unha cooperativa de servizos no ano 1975 (GRFICO 2). 1.2.- Situacin actual O nmero de cooperativas activas alcanza as 50. Non obstante a anlise destas cooperativas debe abandonar necesariamente os aspectos cuantitativos referidos ao nmero de entidades, dado que a sa singularidade forza unha visin mis polo mido. Non debemos esquecer que estas cooperativas son
empresas de empresas e desde esta perspectiva, cobra maior importancia o nmero de socios, dicir de empresarios ou profesionais que agrupan, que o nmero de entidades existentes.
GRFICO 2: Cooperativas de Servizos e Transportistas por reas urbanas de influencia.

30 25 n cooperativas de S+T 20 15 10 5 0 A Corua Lugo Ourense Pontevedra reas urbanas Vigo Santiago Ferrol
As, dunha simple contabilizacin das cooperativas activas tiramos a conclusin de que o 58% das entidades se dedican a actividades relacionadas co transporte, non obstante, como veremos no apartado correspondente, atendendo ao nmero de socios observamos que a maior incidencia destas cooperativas sitase nas actividades relacionadas coa intermediacin no mbito do comercio especializado. (CADRO 1). Anda mis, como tamn veremos no apartado que se ocupa da composicin social, o 33% dos socios son farmacuticos que estn asociados s das entidades que os agrupan en Galicia, que destacan por converterse en distribuidoras especializadas de primeira orde con volumes de actividade especialmente significativos. En consecuencia o escaso nmero de entidades desta clase en relacin co total de cooperativas activas (5%), oculta a sa importancia real, que resulta superior ao que podera deducirse dunha primeira lectura dos datos. Desde unha ptica cualitativa e en lias xerais, estamos a falar dun grupo de empresas estbeis, con lias de actividade definidas e competitivas, e que na distribucin especializada marcan referencias para o conxunto. Neste sector e ademais das cooperativas de farmacuticos xa citadas, merece especial mencin a agrupacin en cooperativas de comerciantes polo mido de ferraxera e materiais para a construcin.
CADRO 1: Cooperativas e socios de Servizos e Transportistas por C.N.A.E.

N cooperativas 2 2 6 1 N socios 35 35 777 18 n CNAE 01 15 51 52 Denominacin CNAE Agricultura, gandera, caza e actividades dos servizos relacionados con elas Industria de produtos alimenticios e bebidas Comercio por xunto e intermediarios do comercio, ags vehculos de motor e motocicletas Comercio polo mido, ags o comercio de vehculos de motor, motocicletas e ciclomotores; reparacin de efectos persoais. 1 23 5 3 3 1 1 1 1
1.028 426 551 55 623 18 18 18 18
55 60 63 70 74 80 85 91 93
Hostalera Transporte terrestre; transporte por tubos Actividades anexas aos transportes: actividades de axencias de viaxes Actividades inmobiliarias Outras actividades empresariais Ensino Actividades sanitarias e veterinarias, servizos sociais Actividades asociativas Actividades diversas de servizos persoais
Completando esta visin sectorial cmpre citar certa presenza no sector da alimentacin, complementada con dous importantes focos de prestacin de servizos para taxistas e para establecementos de hostalera. Como experiencias singulares dbense destacar aquelas referidas xestin en comn de infraestruturas, en particular a promocin de parques empresariais impulsados e xestionados por cooperativas que agrupan a empresas que precisan solo e equipamentos para as sas instalacins.

2.1.- As cooperativas de servizos no sector da distribucin e o pequeno comercio Despois da actividade do transporte e as relacionadas con ela, o sector da distribucin representa a parte mis numerosa das cooperativas que analizamos neste captulo. Este aspecto de importancia cuantitativa vese reforzado cos datos procedentes do nmero de socios que agrupa e co volume de negocio que xera. Con todo, os datos cuantitativos de carcter absoluto non amosan con claridade a importancia deste sector no conxunto do cooperativismo e incluso no propio sector da distribucin especializada. Importancia que debe medirse mis desde un punto de vista cualitativo e de implantacin no subsector en que
actan, as as das cooperativas de farmacuticos actan en posicins de liderado, unha na zona norte de Galicia e outra na zona sur. Ademais deste brillante exemplo de agrupacin cooperativa de profesionais farmacuticos, temos por forza que citar a posicin estratxica que posen en Galicia as cooperativas de servizos que actan no comercio de ferraxera e materiais de construcin, que achegan aos seus socios elementos clave para asegurar a sa competitividade. Esta preeminente posicin reptese, se ben nun mbito local, noutro segmento especializado como o da distribucin a establecementos de hostalera. Compltase esta visin cualitativa con entidades que se ben non contan con esta privilexiada posicin, quizais por actuaren en sectores de distribucin mis xeneralista, destacan polo seu enraizamento no contorno mis inmediato e no comercio tradicional. Contamos pois neste sector cunhas cooperativas senlleiras e se ben escasas en nmero, solidamente situadas no mercado e en perodo de expansin; corrobranse as, parcialmente, as posibilidades que esta formula asociativa pose para un importante nmero de microempresas galegas, aquelas que actan no pequeno comercio tradicional, sobre todo no segmento que aposta pola especializacin. As posibilidades de impulsar o desenvolvemento do pequeno comercio por esta va son mltiples, especialmente porque lle facilita aos empresarios a posibilidade de acadar unha dimensin adecuada a travs dunha estrutura asociativa que responde aos seus exclusivos intereses, que poden desear a sa medida, que ademais conta cunha vertente empresarial capaz de intervir eficientemente no mercado e que pode abarcar desde a bsica obtencin de aprovisionamentos en ptimas condicins, ata unha accin integrada que reforce a posicin competitiva do socio no mercado local, por medio de iniciativas conxuntas e diferenciadas. 2.2.- A creacin de infraestruturas de desenvolvemento empresariaL No panorama das cooperativas de servizos, atopmonos como novidade a recente constitucin de cooperativas de empresarios coa finalidade de adquisicin de solo para a situacin de polgonos industriais no que se instalen as empresas e negocios dos seus socios, coa execucin das infraestruturas necesarias. Parques empresariais de iniciativa privada para seren xestionados a travs da cooperativa, en todo aquilo relacionado cos servizos que demande ou requira o polgono. Vela unha iniciativa novidosa en rxime cooperativo, que manifesta as posibilidades das cooperativas de servizos en diferentes campos de actividade. En efecto o feito de que se agrupen un importante nmero de empresarios e profesionais cun nico obxectivo, con coecemento das sas necesidades, e que consideren a frmula cooperativa como unha ferramenta idnea para desenvolver un proxecto das caractersticas do que estamos a falar, no que prima a participacin, a democracia e compromiso colectivo, resulta digno de destacarse, convertndose nunha referencia mis das posibilidades de desenvolver calquera tipo de actividade por medio destas entidades, evidenciando estas experiencias mis ca un simple enunciado ou declaracin de vontade.
Leva aparellado, as mesmo, unha ordenacin do territorio, coadxuvando con este obxectivo propia administracin como organismo responsbel, nos seus diferentes niveis e mbitos, do planeamento e xestin urbanstica. por isto, que a propia administracin local na que se desenvolve un proxecto semellante, compromete o seu estimulo e fomento, ao ser unha fonte de xeracin de riqueza e emprego, crecemento e mellora local e, insistimos, redundar nunha adecuada ordenacin do territorio e das infraestruturas necesarias para levalo a cabo. 2.3.- As cooperativas de transportistas As cooperativas de transportistas son as que asocian a titulares de empresas de transporte ou profesionais que poden exercer en calquera mbito a actividade do transporte e tean por obxecto organizar ou prestar servizos de transporte ou ben a realizacin de actividades que fagan posbel este obxecto. Se ben unha cooperativa de servizos, as de transportistas pola sa especificidade teen un tratamento como clase diferenciada desde un punto de vista legal (art. 116 LCG). En Galicia son relativamente numerosas as cooperativas activas que se dedican a este obxecto, como mtodo de organizacin dos autnomos do transporte para optimizar e rendibilizar o seu traballo e recibir servizos xestionados conxuntamente a travs da propia cooperativa. Teen a dobre vertente de organizacin do traballo e de central de compras e servizos para os seus socios. Tamn existen cooperativas que anda non chegaron prestacin de servizos como central de compras de produtos e subministracins gasleo, rodas e repostos en xeral e limtanse organizacin do transporte. Semella que estas cooperativas necesitan de certo tempo de xeracin de confianza entre os socios para abordar novos investimentos e servizos. Noutros casos transportistas autnomos que traballan fundamentalmente para unha empresa, agrpanse en rxime cooperativo para a optimizacin de recursos ociosos, como resulta o aproveitamento dos retornos ou viaxes de volta, por medio da permanente comunicacin entre os xefes de trfico das cooperativas de transporte e os propios transportistas en viaxe ou trnsito. Quizais o maior inconveniente co que nos atopamos nesta clase sexa a sa excesiva fragmentacin, e que algunhas delas son froito de separacin de parte dos seus socios doutras cooperativas das mesmas caractersticas. 2.4.- A prestacin de servizos para profesionais e empresarios, o acceso aos mercados A cooperativa de servizos cobre un amplo espazo de actuacin para o desenvolvemento de calquera actividade empresarial ou profesional, como prestadora de servizos complementarios que coadxuvan e colaboran na propia actividade desenvolta polos profesionais que se agrupan nela.
A busca de servizos necesarios a travs do colectivo ao que un profesional ou empresario pertence, resulta a pauta necesaria para a incorporacin a unha cooperativa de servizos. O abano de prestacins que pode ofrecer unha cooperativa destas caractersticas resulta amplo; en ltima instancia tan amplo como o desexen os seus partcipes, comprometndoos e servndoos na medida en que os seus propios socios o desexen e servindo aos intereses do colectivo en funcin dos compromisos adquiridos. Colectivos de arquitectos, avogados, taxistas, farmacuticos, comerciantes, etc., atopan nesta frmula remedio para chegar a ofertar un mellor servizo ao cliente de cada un deles e para o profesional en si mesmo, resultando a cooperativa o medio instrumental que complementa o que o profesional ou autnomo en solitario non acada ou lle resultara difcil ou custoso. As estratexias de comercializacin dos pequenos produtores en condicins competitivas descansan, entre outras, na calidade e capacidade de diferenzacin da oferta conxugada cunha rede comercial solvente. As posibilidades das microempresas para atender estes requirimentos dos mercados vense limitadas polo seu propio tamao, e pola especializacin que require a actuacin comercial. En termos xerais unha xestin eficiente dunha pequena unidade produtiva, obriga a derivar aqueles aspectos que non forman parte do conxunto de habilidades produtivas ou principais, a terceiros capaces de xestionalos con solvencia. Neste punto a intervencin da cooperativa achega unhas vantaxes sobresantes derivadas de obter unha dimensin que permita a utilizacin de recursos comns, infraestruturas, canles de comercializacin, sistemas de calidade e mltiples servizos, e de que esta utilizacin se faga en funcin das necesidades e co control ltimo do propio socio usuario. Contrariamente ao que ocorre coa demanda, onde como quedou dito a presenza resulta significativa, no fluxo oposto, na oferta, o cooperativismo de servizos permanece indito, ags claro est nas actividades relacionadas co transporte. Circunstancia que non deixa de sorprender vista da dimensin que acadan neste senso outra clase de cooperativas que, como as agrarias, interveen decisivamente coa sa oferta nos mercados. Quizais estamos ante un dos retos do cooperativismo para os prximos anos.
3.- Os socios
3.1.- Caractersticas dos socios O nmero estimado de socios de cooperativas de servizos e transportistas ascende a 3.620, dos que tendo en conta unicamente as persoas fsicas o 36% son homes e o 64% son mulleres. O tamao medio resultante de 72 socios por cooperativa, 22 homes, 39 mulleres e 11 persoas xurdicas. (GRFICO 3). Novamente esta visin xeral e acumulada pode conducirnos a tirar conclusins que non se axustan realidade. A medida que descendemos no nivel da anlise, observamos un primeiro fenmeno que nos pode dar a chave para unha correcta interpretacin dos datos de que dispomos. As podemos distinguir en primeiro lugar dous grupos de cooperativas con valores dispares en canto ao nmero de socios: o 10% das
cooperativas activas agrupan a 2.799 a socios, o 77% do total, mentres o outro grupo amsanos un tamao medio de 18 socios, mis representativo c anterior, dado que se corresponde co 90% das entidades. En consecuencia e no relativo ao nmero de socios debemos distinguir dous grandes grupos, aquel caracterizado polo seu elevado nmero de socios e aqueloutro que conta cun nmero de socios que se moven maioritariamente nun intervalo de entre 10 a 29. A este ltimo grupo pertencen maioritariamente as cooperativas do sector do transporte, coa sinalada excepcin dunha cooperativa de taxistas.
GRFICO 3: Socios das cooperativas de servizos e transportes.

P. Xurdicas Homes 543 1108
1969 Mulleres
En canto distribucin por sexos, resulta en xeral representativa dos distintos sectores empresariais. A esta consideracin obedece o feito da segunda particularidade que chama a atencin na anlise de detalle e que se refire ao sector do transporte composto maioritariamente por socios homes, ata o punto de que dous terzos das cooperativas mostreadas unicamente teen socios homes e no terzo restante a proporcin de 17 a 1. Deixando marxe esta particularidade a distribucin por sexos atopa un certo equilibrio no conxunto, xa que a tendencia vara noutros mbitos como a distribucin especializada onde a representacin feminina acada presenzas prximas aos dous terzos da base social de persoas fsicas. Outro aspecto relevante o referido ao nmero de persoas xurdicas socios, situado no 15% do total cunha distribucin relativamente homoxnea entre os grupos referidos anteriormente, se ben a sa presenza s resulta significativa nalgunhas cooperativas excepcionalmente, confirmndose deste xeito o trazo de microempresas que caracteriza a maiora dos potenciais destinatarios desta figura asociativa do mbito empresarial. A presenza de persoas xurdicas como socios en practicamente todas as da mostra resulta congruente coa natureza destas cooperativas que prestan servizos a empresas.
O perfil do socio nestas clases de cooperativas amsanos a empresarios a ttulo individual ou profesionais con tamaos adecuados a actividades de proximidade, con maioritaria presenza feminina, a excepcin do transporte, composto por socios homes case en exclusiva. No relativo s idades dos socios, a distribucin por tramos amsanos unha concentracin na franxa comprendida entre os 40 e 55 anos, circunstancia que pode gardar certa relacin con aspectos referidos propia madurez profesional do socio e do seu proxecto empresarial, pero que en todo caso non permite extraer conclusins ao respecto dada a similitude de valores obtidos nos outros tramos. (GRFICO 4).
GRFICO 4: Socios por tramo de idade.
> de 55 anos De 25 a 39 anos 22% 25%
53%
De 40 a 55 anos Fonte: Elaboracin propia.
No tocante formacin, o 80% das entidades mostreadas manifestan participar en actividades de formacin. Os dous terzos en materias relacionadas coas novas tecnoloxas e o terzo restante en materia de cooperativismo. Chama a atencin o feito de que ningunha participase en actividades formativas especificamente referidas ao sector de actividade e que ademais e a pesar de facilitar a asistencia, a participacin dos socios non chegase a ser alta, distribundose por metades entre unha participacin media e baixa. En xeral, o resultado deste apartado do cuestionario revela unha importante carencia, como corrobora o feito de que non se realicen actividades formativas propias. (Cuadro 2). 3.2.- Evolucin social Resulta alentadora a progresin do nmero de socios, que amosa uns valores absolutos que superan o dobre do nmero de socios fundadores, as como porcentaxes relativas que, individualmente consideradas e prescindindo dos valores extremos, se sitan entre o 25% e o 190%, sen que ademais se contabilizase na mostra ningunha diminucin do nmero de socios inicial.
Desde esta perspectiva estamos a falar dunha base social que evoluciona de xeito satisfactorio e que parece resolver adecuadamente a incorporacin de novos socios e o principio de libre adhesin. Caracterzase ademais polo seu grao de consolidacin, se temos en conta que a idade media destas cooperativas se sita en 22 anos (18 anos se prescindimos dos valores extremos).
CADRO 2: Nivel de formacin no seo das cooperativas. % de cooperativas.

FORMACIN NAS COOPERATIVAS DE SERVIZOS E TRANSPORTISTAS SI Participan en actividades de formacin Materia formativa Tipo de xestin de formacin Facilidades para asistencia dos socios Participacin dos socios
NON 20% SECTORIAL 0% POR TERCEIROS 100% NON 0% MEDIA 50% BAIXA 50% NOVAS TECNOLOXAS 66%
80% COOPERATIVA 34% PROPIA 0% SI 100% ALTA 0%

A organizacin societaria descansa na asemblea xeral, como rgano supremo de expresin da vontade social, e no consello reitor co conxunto de funcins que lle son propias: a xestin, goberno e representacin da cooperativa. A frecuencia de celebracin de asembleas xerais nas cooperativas de servizos supera as tres anuais o que unido ao nivel de asistencia, que supera o 50% en catro de cada cinco casos, amsanos uns ndices de participacin realmente destacbeis e significativos da importancia que prestan os socios a estes aspectos. Importancia que se ve reafirmada pola unanimidade das respostas en cuestins clave da participacin democrtica, como son o seguimento da orde do da, a existencia de rogos e preguntas como elemento que facilita o intercambio de informacin entre os administradores e os socios, as como a existencia de debate sobre os temas propostos, o que nos sita nun marco participativo de primeira orde, que ademais de respectar os aspectos formais, non exentos de importancia, se traduce nunha intervencin real nas decisins da cooperativa. En canto aos aspectos relativos existencia de conflitos, unicamente un 40 por cento afirma que existe conflitividade interna. Neste aspecto o significativo, mis c porcentaxe certamente baixa, e que
ademais nestes casos situados no sector do transporte a causa resulta ser a desconfianza. Seguramente garda algn tipo de relacin con esta causa o escaso desenvolvemento dos mecanismos de informacin. Estes mecanismos amsanse como manifestamente mellorbeis, dado que unicamente o 40% dos casos utiliza as reunins de traballo ou asembleas informativas como vehculos para a transmisin de informacin, cingundose a previsin legal de celebracin de asembleas xerais en todos os casos consultados, complementada coa puntual informacin en taboleiros de anuncios no 80% da mostra. Tampouco axuda fluidez da comunicacin o feito de que s o 20% posa pxina web, a pesar de que un 60% mis manifesta a sa disposicin a tela, e que a utilizacin do correo electrnico non estea plenamente implantada, xa que se sita no 60%. O rgano de administracin ou Consello Reitor renvase como media cada tres anos e sete meses, polo sistema de renovacin total no 80% dos casos, e renese cunha frecuencia bastante varibel segundo a cooperativa: prescindindo dos valores extremos dispares1 a media de reunins sitase en torno s 15 anuais o que reflicte un grao de participacin dos socios nas funcins do rgano realmente aceptbel. O nmero medio de membros de 6, maioritariamente homes, ata o punto que no caso do transporte non existe ningunha conselleira muller e no resto de cooperativas de servizos s un 20%. Curiosamente os homes estn mis sobrerepresentados neste ltimo sector onde se atopa un dficit importante de representacin feminina, dado que en proporcin ao nmero de socias corresponderalles unha maior presenza nos rganos sociais. A idade media dos conselleiros sitase nos 40 anos, cun nivel de estudos que en xeral resulta representativo do seu sector. Detctase unha certa estabilidade na composicin dos consellos reitores con niveis de reeleccin superiores ao 50% no seu conxunto. A presidencia destas cooperativas est ocupada maioritariamente por homes cunha idade media entre os 52 e 58 anos, desigual nivel formativo que abarca desde o graduado escolar ao nivel universitario e un relativamente alto coeficiente de rotacin, prximo aos catro presidentes por cooperativa.

5.1.- A xerencia O 80% das cooperativas mostreadas contan con xerencia profesionalizada e unha medida de antigidade no cargo que parece acreditar a sa solvencia, se ben con notbeis diferenzas segundo os sectores, dado que no transporte se observa unha media de 5 anos fronte aos 26 do resto de cooperativas analizadas neste captulo. Condicionamento que se volve manifestar ao poer en relacin este valor coa vida media da cooperativa que nos d un ratio de 0,27 no caso do transporte e de 0,84 no resto.
1 Un rgano unicamente se rene das veces ao ano mentres que outro se rene 52.
Esta situacin dispar tamn se manifesta no nivel acadmico dos xerentes, que unicamente acada niveis universitarios nas cooperativas que non son do transporte e non afecta sa idade media que resulta ser similar en ambos os casos, situndose nunha franxa entre os 51 e 56 anos. A xerencia ocupada maioritariamente por homes na proporcin de 3 a 1, circunstancia que non debe resultar allea a composicin social das cooperativas de transportistas masivamente masculina, como quedou dito. 5.2.- Distribucin por reas e responsabilidades En canto distribucin por reas e responsabilidades, o nivel de representacin est a cargo do presidente no 80% dos casos, e ademais ten un destacado papel na relacin cos socios no 60% da mostra, se ben este ltimo papel comprtese co xerente e outros membros do consello reitor. A influencia do presidente chega a reas mis proclives xestin profesionalizada como pode ser a xestin de compras, onde participan a partes iguais cos xerentes ou xefes de compras, quedando mis limitada na xestin das vendas en que a proporcin se reduce ao 40%, e resulta atpica noutras reas como a xestin administrativa ou de persoal. Precisamente nestas das ltimas reas onde a xerencia centra o seu labor, se ben conta con peso especifico importante na xestin de compras e vendas. En definitiva a distribucin de responsabilidades segue unha secuencia lxica e previsibelmente eficiente, reservando a preparacin da planificacin, labor de carcter mis estratxico, ao Consello Reitor e separando o nivel relacional e representativo que lle corresponde ao presidente, das funcins mis propiamente xerenciais como a xestin administrativa e de persoal. Unicamente se detecta unha certa zona difusa na xestin de compras e vendas, que puidera estar motivada pola necesaria supervisin que merece unha rea tan sensbel neste tipo de cooperativas e que quizais motive a intervencin da presidencia nunhas funcins que tenden de por si profesionalizacin. 5.3.- Servizos externos. Calidade. Novas tecnoloxas O concurso de servizos externos na xestin da cooperativa cntrase fundamentalmente no labor de asesora que recorren un 80% das cooperativas da mostra (no transporte un 50% dos casos). O 60% das cooperativas da mostra ten implantados sistemas de xestin da calidade e nun 20% mis estn en fase de iniciacin, o que evidencia un claro interese e preocupacin polo propio servizo prestado aos socios, aspecto que se ve referendado polo 80% de entidades que prestan especial atencin s tcnicas respectuosas co medio ambiente. No relativo s novas tecnoloxas a dotacin de medios aparece concentrada nas entidades de maior dimensin, onde acada niveis ptimos e unha utilizacin integral dos recursos. Nas restantes entidades de menor dimensin e anda contando cunha aceptbel dotacin media de equipamentos, obsrvanse
limitacins en canto ao acceso e utilizacin de redes informticas, especialmente no referido elaboracin e mantemento de paxina web propia que permita a comunicacin e xil prestacin de servizos aos socios. S un 20% dos casos conta con espacio propio na Rede, se ben esta porcentaxe previsibelmente se ampliar dado que este aspecto preocupa o 60% das entidades que manifestan a sa disposicin para abordalo no futuro inmediato. Unicamente o 20% restante non ten esta ferramenta, nin manifesta intencionalidade de elaborala. 5.4.- Mercado A participacin destas cooperativas no mercado non resulta homoxnea, maioritariamente operan como compradoras de aprovisionamentos e outros elementos necesarios para as actividades dos socios e, no caso das de transportistas, resulta habitual a sa dobre intervencin como compradoras e como aglutinadoras da oferta de servizos de transporte que prestan os socios baixo a coordinacin e organizacin da propia cooperativa. Neste ltimo aspecto a carteira de clientes amosa unha tendencia ao incremento nos 2/3 dos casos, s no terzo detctase un certo estancamento ou estabilizacin, sen que ademais se rexistren casos de diminucin. Con esta apreciacin concordan os resultados da posicin valorativa con respecto aos competidores que estas entidades consideran boa. En canto actividade cooperativizada, na mostra consultada non se apreciaron actividades con terceiros, dicir os aprovisionamentos ofertados pola cooperativa son utilizados polos socios para a sa actividade e son adquiridos pola cooperativa no mercado estatal, maioritariamente, se ben no sector do transporte tamn se rexistra o acceso a mercados de abastecemento internacionais. 5.5.- Aspectos laborais A mostra consultada non reflicte particularidades significativas referidas aos aspectos laborais destas cooperativas. Caracterzanse por unha media de 3 asalariados por cooperativa, cunha proporcin de 2 homes por cada traballadora, se ben neste aspecto pesa decisivamente a forte presenza masculina na actividade do transporte. Este nmero medio de asalariados por cooperativa obtense sen contabilizar os valores extremos que especialmente no seu nivel superior contn fortsimas desviacins, as entre tres cooperativas agrupan un total de 346 traballadores. Estmase, ademais un importante impacto do emprego inducido se temos en conta que gran parte da actividade realizada polas cooperativas de servizos cntrase na loxstica da distribucin, que precisa un nmero importante de recursos humanos.
6.- Aspectos econmicos e financeiros

6.1.- Introducin Dentro deste grupo inclense sociedades cooperativas que pertencen a diversas clases, tendo en conta a clasificacin legal, e que, dado o escaso nmero de empresas de cada unha delas, non poden ser analizadas individualmente. O nmero de empresas de cinco e, a pesar de que todas elas realizan unha actividade de servizos os seus socios, estas actividades son totalmente diferentes. Polo que se refire ao seu tamao, todas, a excepcin dunha, teen valores medios representativos desta varibel que permiten definilas como pequenas empresas. As o activo total medio de 866.396,70 , a cifra media de negocios de 3.428.598 , o nmero medio de socios de 18 e os traballadores son, como media, 3 por empresa. Por isto, tendo en conta que o caso excepcional unha empresa cun activo de 4200%, as como unha cifra de negocios do 4892% do valor medio das restantes, optouse por exclula da anlise para non distorsionala. 6.2. A estrutura econmica e financeira A estrutura econmica (ILUSTRACIN 1) destas empresas caracterzase, en consonancia coa realizacin de actividades de servizos, por dispor dunha proporcin de activo fixo (15,40%) moi inferior ao activo circulante (84,60%). Entre o primeiro a partida mis representativa o inmobilizado material, que acada o 90,37%, mentres que entre nos activos vinculados ao ciclo de explotacin ou actividade da empresa o mis salientbel a elevada proporcin de debedores (74,88%). (ILUSTRACIN 2). En valores absolutos, os importes que definen a estrutura de investimento son os seguintes: O valor medio por empresa do investimento total e de 866.396,70 , que se corresponde con 43.844,59 por socio. Polo que se refire aos recursos financeiros (ILUSTRACIN 3), proveen nun 12,39% de fondos propios, o que representa un valor medio de 107.333,86 por cooperativa e de 5.354,94 por socio. Entre os fondos propios a partida mis elevada o capital social cun 68,59% destes fondos. O financiamento alleo a longo prazo do 2,33% do pasivo total (20.189,57 /empresa; 804,70 /socio), mentres as dbedas a curto prazo teen unha porcentaxe do 85,60% (738.873,27 /empresa; 37.684,94 /socio). Tendo en conta que a proporcin de recursos permanentes e de inmobilizado practicamente a mesma, e bastante reducida, a xestin do circulante resulta ser a clave para a boa marcha destas empresas. A falta de informacin mis exhaustiva e a diversidade de empresas non permite afondar
nestes aspectos, non obstante a importancia dos debedores no activo e dos acredores a curto prazo no pasivo, as como a importancia da parte destas partidas que corresponde os socios, seran datos para un tratamento en profundidade.
Ilustracin 1.
Estrutura econmico-financeira: Cooperativas de servizos
Activo Fixo 15,40% Fondos Propios 12,39% Recursos a longo prazo: 14,72%
Ilustracin 2.
Activo Fixo 15,40% Inmobilizado Inmaterial: Inmobilizado Material: Inmobilizado Financeiro: 8,42% 90,37% 1,21%
13.75% 74,88% 1,14% 10,23%
Ilustracin 3.
Capital Social: Reservas Rdos. Exerc. Anteriores: Resultado Exercicio: Ingr. Distr. V. Exerc.:
68,87% 16,46% -0,06% 7,03% 7,70%
6.3.- A liquidez e a solvencia Non existen valores representativos da liquidez e solvencia deste grupo de empresas, pois os resultados dos rateos son tan dispares como as propias empresas2. De todos os xeitos, os resultados acadados coa utilizacin do balance agregado amosan un rateo de liquidez de 0,9918, un rateo de solvencia de 0,8554, e un rateo de tesourera de 0,1008. 6.4.- Anlise da conta de resultados Os principais aspectos para ter en conta, en relacin cos ingresos, gastos e resultados, partindo da conta de resultados agregada son os seguintes (CADRO 3): O resultado de explotacin dun 1% dos ingresos de explotacin, dicir, os gastos de explotacin representan o 99% de tales ingresos. Dentro da cifra de gastos de explotacin os consumos representan o 90,30%. Con esta informacin, e tendo en conta os importes dos inmobilizados, cabe comentar que este tipo de empresas dedcanse a prestar determinados servizos aos socios, sen necesidades de grandes infraestruturas e co obxectivo de aproveitar as vantaxes de operar conxuntamente.
CADRO 3.
INGRESOS Explot/ING.Explot Imp. Neto Cifra Neg./ING.Explot Outros Ing Explot./ING.Explot GASTOS/ING.Explot Consumos Explot./ING.Explot Gasto Persoal/ING.Explot Dot. Amort. Inm./ING.Explot Var. Prov. Trf./ING.Explot Outros Gastos Explot./ING.Explot RESULTADOS EXPLOT./ING.Explot Ing. Financeiros/ING.Explot G. Financeiros/ING.Explot RESULT.FINANC./ING.Explot RESULT. ACT. ORD./ING.Explot Subv.capital trasp.exerc./ING.Explot Ingresos Extraordinarios/ING.Explot Gastos Extraordinarios/ING.Explot G e Perdas outros exerc./ING.Explot RESULT. EXTRAORD./ING.Explot RESULT. antes IMPOST./ING.Explot Imposto Sociedades/ING.Explot RESULT. EXERCICIO/ING. Explot
100% 99,59% 0,41% 99,00% 90,30% 2,07% 0,30% 0,11% 6,22% 1,00% 0,003% 0,26% -0,26% 0,74% 0,005% 0,15% 0,095% 0,32% -0,26% 0,48% 0,06% 0,42%
Neste grupo de empresas os ingresos de explotacin diferentes ao importe neto da cifra negocios son dun 0,41%, o que parece inducir a pensar que non dispoen de subvencins explotacin, ou de existiren han de ser moi reducidas. O resultado financeiro negativo, anda que moi reducido (-0,26%). A pesar do seu escaso peso preciso coidar que os gastos financeiros non superen os ingresos por este concepto.
7.- Outros aspectos

7.1.- A integracin para pequenas empresas e profesionais. Apoio a iniciativas emprendedoras As cooperativas de servizos, que como tales teen por obxecto a prestacin de aprovisionamentos e servizos coa finalidade de procurar, facilitar ou mellorar, tanto econmica como profesionalmente, as actividades dos socios, son unha frmula de integracin acreditada e efectiva para os seus socios, que
a travs dela e como grupo cun fin determinado, acceden a uns mellores servizos ou aprovisionamento que os que obteran individualmente e ademais controlado polos propios usuarios deles. Estas cooperativas teen un carcter instrumental para os seus propios socios, como complemento da sa actividade econmica ou profesional que a mellora ou optimiza, pero en calquera caso respectando a individualidade e identidade propia da empresa ou persoa que forma parte dela. A cooperativa non se entremete no funcionamento interno das actividades dos seus propios socios, ags na medida en que todos eles o desexen. Esta frmula de cooperacin pode resultar un mecanismo idneo para o apoio a iniciativas emprendedoras, tanto dos socios que xa pertencen entidade como daqueles que pretendan iniciar a sa actividade. No lanzamento dunha nova actividade ou empresa, un profesional, empresario ou autnomo, pode necesitar e requirir de informacin, de formacin, de infraestruturas e demais medios dos que non dispn no seu comezo, co obxecto de ter unha oportunidade na rea de mercado na que desexa incardinarse. Neste sentido, o papel que xogan as cooperativas de servizos nos inicios e primeiros anos de actividade resulta fundamental. 7.2.- Competitividade Son moitas as perspectivas desde as que se pode abordar a competitividade, neste apartado referirmonos s pemes galegas e mellora deste aspecto, fundamental para a sa viabilidade, como socios das cooperativas de servizos e transportistas que vimos analizando neste captulo. Tradicionalmente a competitividade empresarial veu ligada en gran medida ao aforro de custos que permitisen ofertar un prezo en lia co mercado, mantendo e incluso incrementando beneficios que propiciasen investimentos para a consolidacin e mellora da oferta. Neste aspecto as cooperativas teen xogado un papel de primeira orde, procurando aprovisionamentos aos cooperativistas en ptimas condicins de calidade e prezo, como delatan as respostas dos axentes cualificados consultados que coinciden unanimemente en considerar que coas cooperativas se obteen mellores prezos na compra das materias primas ou produtos para a comercializar, e tamn constatan que permiten ofertar mellores prezos (50%) e obter maior rendibilidade (50%). Convn resaltar que nos resultados desta consulta tamn se manifestan opinins que valoran positivamente a obtencin de servizos especializados, a mellora en aspectos formativos e financeiros, e a mellora da organizacin e xestin, resultando altamente indicativas de que o aforro de custos non o nico factor competitivo impulsado pola cooperativa. Estas respostas estn en lia coas tendencias que actualmente orientan a competitividade empresarial e mis concretamente en Galicia coas previsins do Plan Estratxico de Desenvolvemento Econmico de Galicia-PEDEGA 2000-2006 (Consellera de Economa e Facenda, 2000). Dentro da sa proposta
xeral, destaca como un dos seus obxectivos finais a potenciacin dos factores bsicos de competitividade do sistema empresarial de Galicia e sinala tres frontes de actuacin: Actitudes empresariais estratxicas e competitivivas. Imaxe de calidade diferenciada: normalizacin de produtos/marcas de orixe acreditadas. Proxeccin exterior: incremento da capacidade de exportacin de bens e servizos de Galicia. Cada unha delas supn un autntico desafo para as pemes galegas, sobre todo naqueles sectores onde non se teen acadado acordos asociativos empresariais slidos de carcter estbel. Para afrontar estes retos existen diversas frmulas de colaboracin empresarial, nas que sobresae polas sas singulares caractersticas a cooperativa, dado que permite canalizar as posibilidades de desenvolvemento das empresas actuando eficientemente en cada unha das frontes indicadas. Aspectos como os relativos ao desenvolvemento de servizos avanzados, vector clave para o desenvolvemento e a integracin dos sistemas produtivos segundo di o PEDEGA (Consellera de Economa e Facenda, 2000, px.153), como a aposta polos bens e servizos diferenciados e de calidade, como a necesaria proxeccin exterior do proceso produtivo e como a formacin de empresarios e empresas, constiten obxectivos propios das cooperativas que analizamos, sobre todo, a medida que alcanzan unha determinada base social que permite unha evolucin desde o abastecemento en comn ao deseo de estratexias empresarias conxuntas. 7.3.- O aproveitamento de recursos ociosos ou infrautilizados Seguindo coa referencia inescusbel do PEDEGA e coa referencia s cuestins estratxicas para o futuro de Galicia, en concreto coa resposta a como impulsar o crecemento econmico, este plan propn prestar especial atencin s actividades nas que se conta coas vantaxes do saber facer, estimulando a formacin de redes produtivas integradas, diversificando o tecido produtivo e facilitando o cambio estratxico nas pemes. Unha vez mis a ferramenta cooperativa conta cun eficaz deseo para viabilizar estas propostas. Nas PEMES, especialmente naquelas que podemos cualificar de microempresas, a realizacin de actividades que non forman parte do saber facer absorbe unha parte importante dos recursos que acostuman a infrautilizarse en aspectos que non conforman o ncleo duro da empresa. A externalizacin destes aspectos no contorno de empresas de pequena dimensin e incluso autnomos, conta cuns requirimentos de especializacin, confianza e comun de intereses que dificilmente se atopan na oferta externa, sobre todo se a pretensin obter a cobertura integral de necesidades. Esta oferta pode suplirse polas cooperativas que estamos a analizar, que ademais poden achegar outros
valores engadidos, entre eles o que supn a participacin activa do socio na planificacin e control dos servizos prestados. Como vantaxe engadida esta organizacin de servizos pode propiciar a posta en valor de recursos ociosos ou infrautilizados en razn de que non constiten o obxecto da actividade principal do socio e a sa pequena dimensin non propicia o tratamento a unha escala que achegue rendibilidades significativas. As pois a utilizacin destes recursos de xeito cooperativo pode redundar nunhas rendibilidades extras para o socio e como elemento de financiamento da propia estrutura asociativa. Existe, ademais, outro aspecto que non debemos ignorar: en moitas ocasins estas rendibilidades derivan do tratamento de produtos residuais que co tratamento convencional xeraran un gasto en lugar dun beneficio. Gasto que debemos cuantificar non s polos custos inmediatos de eliminacin, senn tamn e de xeito mis importante polos diferidos a travs da sa repercusin na estratexia de calidade da propia empresa e na sociedade en xeral. 7.4.- Formacin e informacin Estas cooperativas, como concentracin de persoas co obxecto de optimizar os seus propios negocios ou explotacins, resultan plataformas adecuadas para intervir no sector econmico ou profesional no que desenvolven a sa actividade, procurando ou posibilitando un mellor e maior acceso informacin sobre as circunstancias e cuestins da mis diversa ndole que afecten ao sector que corresponda e que resulten do interese dos seus socios. Obviamente ao intervir no sector de actividade ao que pertence como un factor supraindividual con presenza nel, ten posibilidades de acceso a informacin superiores s que pode contar cada socio considerado na sa individualidade. As mesmo, pode resultar un magnifico instrumento para incidir e promover a formacin dos seus socios nos temas que lles afectan, mantndoos actualizados naqueles aspectos que poden procurar unha maior viabilidade e competitividade dos seus negocios particulares e na profesionalizacin da xestin destes, mediante o apoio que ela pode prestar en todas as reas que o socio considere conveniente. En definitiva e desde este punto de vista, estamos a falar dunha ferramenta para mellorar a xestin empresarial dos seus participes para reforzar a sa intervencin competitiva no mercado no que se atopan situados, e que facilita a sa consolidacin nel. 7.5.- Presenza en foros de decisin que afectan actividade O contorno que rodea actividade empresarial determina en gran medida as sas posibilidades de desenvolvemento. As polticas pblicas nas sas distintas vertentes e mbitos, local, autonmico,
estatal e fundamentalmente europeo, inciden directamente no que e no como das actividades econmicas, pero non son as nicas, dado que os mercados propician estratexias e alianzas que tamn condicionan o desenvolvemento empresarial. A grande empresa acostuma a contar con recursos para acceder aos foros de decisin que inciden no presente e no futuro da sa estratexia, ben sexa para coecer as lias de actuacin e adaptarse co obxecto de tirarlle partido naqueles aspectos favorbeis ou ben para tratar de modificalas naqueles que puideran resultar prexudiciais. En definitiva o xogo de forzas propio do noso contorno socioeconmico, caracterizado por un equilibrio de consensos ponderadores dos distintos intereses, e un forte grao de interrelacin e dependencias mutuas. As empresas de reducido tamao pola contra, acostuman a quedar expostas s estratexias e polticas deseadas en foros aos que non teen acceso, sobre todo por que nos procesos de globalizacin a que estamos asistindo concentranse cada vez mis os centros de decisin, afastndoos da posibilidade de intervencin deste colectivo. As consecuencias, nun contorno que esixe cambios en perodos cada vez mis curtos de tempo, poden chegar a ser nefastas ao esixiren uns procesos de adaptacin e sobreesforzos que poen en xaque a propia pervivencia da empresa. A resposta pasa inevitabelmente pola unin dos esforzos destas microempresas en estruturas asociativas que lle permitan trasladar a sa voz aos centros de decisin coa forza suficiente para que poida escoitarse. Non obstante a presenza nestes foros non pode converterse en testemual, so pena da sa ineficacia, mis ben ao contrario; ten que posur capacidade de interlocucin co obxecto de incidir positivamente no equilibrio de forzas ao que anteriormente nos referiamos. Esta capacidade non reside exclusivamente nos niveis representativos que se posan, senn e fundamentalmente na capacidade estrutural para incidir no sector ou actividade en cuestin, de xeito que poidan comprometerse a viabilizacin de polticas e estratexias. Neste punto as cooperativas que analizamos teen moito que achegar, dado o seu carcter de ferramentas asociativas capaces de aglutinar as pemes baixo premisas que exceden dos aspectos representativos, construndo estratexias empresariais comns e con capacidade de resposta homoxnea. 7.6.- A cooperativa desde dentro A resposta das cooperativas da mostra acerca do grao de satisfaccin e perspectivas sobre a marcha da cooperativa resulta coincidente: satisfactoria, boa e moi satisfactoria, son os adxectivos utilizados. Destacan especialmente no funcionamento da cooperativa os aspectos relativos ao da a da, a relacin comercial ou de traballo, recaendo a peor valoracin na organizacin produtiva e o funcionamento societario e sinalando entre as carencias o investimento. Constatan ademais que existe unha satisfactoria implicacin dos socios en xeral e no 60% dos casos non existen conflitos, que polo teor das respostas do 40% restante, pertencente ao sector do transporte, achcanse a problemas de comunicacin.
A opinin dos socios, recollida directamente, amsanos un consenso superlativo en torno consecucin dos resultados perseguidos individualmente cando se incorporaron cooperativa, cun 92,2% de resultados positivos que se reparten entre o satisfeito (43,5%), bastante satisfeito (29,6%) e moi satisfeito (19,1%). En relacin con esta valoracin e ante a pregunta dos aspectos que mis valora, todos eles acadan unha media de notbel (7,75) destacando por encima do 8 a estabilidade, a comodidade e os servizos; e qudanse en valores crcanos a esta cifra a seguridade, os prezos e a formacin por esta orde, e especialmente a integracin con outros socios que se aparta da media e acada un 6,56. A imaxe da cooperativa en comparacin coas actividades doutras empresas do sector percibida como boa (65,85%) e excelente (19,1%) polos socios, que unicamente a consideran mala ou regular nun 9,20% dos casos. Dbese significar que neste aspecto os cooperativistas de transportes superan na cualificacin de boa, en 14,9 puntos porcentuais, ao resto. O futuro tamn se amosa optimista en canto ao futuro dos socios na cooperativa consideradas boas ou excelentes nun 81,55% dos casos e regulares nun 17,15%. Esta porcentaxe de optimismo consoldase cando a pregunta se refire ao futuro da cooperativa, que consideran bo ou excelente nun 75,5% dos casos, se ben os socios transportistas son menos optimistas neste aspecto cs de servizos (un 20,7%), tendencia que tamn se observaba, anda que mis matizadamente, no futuro persoal (un 11,4). Cara ao futuro os socios consideran que a cooperativa debera mellorar en aspectos relacionados cos prezos e coa obtencin de mis servizos.
Captulo VIII:
Outras clases de cooperativas
A.- Cooperativas do mar 1.- Panormica xeral

1.1.- A presenza do cooperativismo no mar Anda que o cooperativismo como idea atpase presente no sector pesqueiro desde os anos dez do sculo XX, a sa presenza como entidades consolidadas e con permanencia escasa o longo de todo o sculo. A pesar de formar parte do ideario dos psitos de pescadores, daquela en constitucin, e dos seus promotores desde a administracin, tal e como manifestaban os seus estatutos O psito de pescadores unha sociedade cooperativa que tenciona a completa redencin dos marieiros (Santos Castroviejo,I., 2000,. Px 239) e da aberta defensa que algn dos seus promotores realizaron delas ...pero todo esto desaparecera si tuvieran cooperativas tan buenas y tiles como las que tienen las Trade Unions inglesas y las hermosas sociedades obreras belgas (Rodrguez Santamara, B.,1921, Px 621) non se consolidou un movemento cooperativo na pesca. Non obstante a partir do ano 45 ata hoxe hai rexistrada a creacin de numerosas cooperativas, de breve vida activa e que segundo os datos do mapa de cooperativas de Galicia acada a cifra de 230, tendo o seu mximo nos anos 89-90 coa creacin de 50 cooperativas. Das 20 que figuran no mapa como activas, s se puido confirmar que mantian unha actividade econmica significativa en setembro de 2003 o 60%. Tendo en conta a importancia econmica da actividade pesqueira en Galicia e as sas caractersticas socioeconmicas, a presenza do cooperativismo no sector reducido en nmero, anda que a sa presenza de destacar tanto pola actividade econmica como pola representacin institucional das cooperativas existentes.
1.2.- Situacin actual O cooperativismo do mar distribese desigualmente polo litoral, con 11 cooperativas que teen o seu domicilio na provincia de Pontevedra e 9 na da Corua; non existe ningunha en Lugo. Por zonas, a ra de Arousa con once1 cooperativas, agrupa a prctica totalidade das da Corua, onde os concellos de Ribeira, con catro, e Boiro e O Grove contan con tres cada un deles. En Pontevedra a ra de Vigo, con catro, agrupa o maior nmero delas onde tamn destaca o concello de Moaa con tres. As cooperativas do mar son de curta vida xa que todas elas foron creadas con posterioridade ao ano 1961, sendo a maiora delas creadas despois do ano 1983. A vida media de 18 anos e 7 meses2 e son lixeiramente mis antigas as de Pontevedra cs da Corua (19,4 fronte 16 anos). Dada a definicin que a lei fai das Cooperativas do mar, estas poden ter un amplo espectro de composicin e actividades, que fai que na prctica presenten perfs moi diferenciados. Na actualidade no caso das doce contactadas con actividade significativa podemos definir tres perfs: Cooperativas de armadores de buques de pesca, Cooperativas de bateeiros e outras Cooperativas. As cooperativas de armadores agrupan a armadores de buques de pesca e a sa actividade principal cntrase na prestacin de subministracins e servizos aos socios que nunha maiora son empresas armadoras. As cooperativas de bateeiros agrupan a produtores mexilloeiros e a sa actividade principal cntrase na comercializacin da producin dos seus asociados, ben pondoa directamente no mercado ou actuando como comercializadores para as depuradoras ou a industria da conserva. O outro grupo de cooperativas incle o resto coa sa actividade dirixida principalmente producin ben sexa no marisqueo ou na explotacin de bateas de ostra.

2.1.- A importancia da actividade econmica das cooperativas do mar A reducida presenza numrica das cooperativas no mar vese compensada por unha forte participacin na actividade econmica. Anda con presenza limitada a tres reas de actividade, as cooperativa do mar son referentes tanto na pesca extractiva onde a presenza das cooperativas de armadores (sobre todo da
1 Inclese aqu como da ra de Arousa, a Cooperativa de Ostricultores A Lanzada, que se ben ten o seu domicilio no concello de Sanxenxo, realiza a sa actividade na ra de Arousa. 2 Datos obtidos ben de consultas nas web, ou ben achegados polas cooperativas, mediante consulta telefnica ou envo de memorias.
Cooperativa de Armadores de Vigo) moi intensa, como no sector mexilloeiro onde as cooperativas de comercializacin teen unha importante tradicin e estabilidade desde os anos oitenta. Cun total de 1298 socios entre persoas fsicas e xurdicas, agrupan 378 buques de pesca, 561 bateas e 154 barcos da batea. A facturacin conxunta ascendeu a 60,545 millns de euros no ano 2002.3 En Galicia, as cooperativas do mar desenvolven a sa actividade na producin marisqueira e de ostras, na producin e comercializacin de mexilln, e na prestacin de servizos flota de litoral e altura. Na primeira rea a facturacin das cooperativas acada arredor dos 750.000 euros/anuais4 nun subsector onde o importe global da producin supera os 47 millns de euros5, dando ocupacin a 467 socios6 nunha actividade onde hai 5253 permisos de explotacin a p e 2.903 a flote.7 Mis relevancia econmica teen as cooperativas do sector mexilloeiro, que agrupan un total de 461 socios aos que pertencen 561 bateas8 sobre un total de 3.3869 en Galicia (16,81% do total de bateas) cunha facturacin de 21,47 millns10 de euros fronte a un valor da producin de mexilln de 98,03 millns11 o que significa unha participacin de arredor do 22% da producin total. As cooperativas de armadores presentan unha facturacin conxunta de 38,352 millns12 de euros, e agrupan un total de 378 buques13 dedicados pesca de litoral e altura, que representan arredor do 35,43% dos 1.06714 dedicados a estas modalidades en Galicia. 2.2.- As caractersticas das cooperativas existentes As cooperativas de armadores agrupan a armadores de buques de pesca, maioritariamente dedicados pesca de altura e grande altura. A sa presenza nos portos de Ribeira, Marn e Vigo maioritaria entre os armadores desta flota. Os seus socios son indistintamente persoas fsicas ou xurdicas anda que son maioritarias estas ltimas. O seu tamao medio anda que no caso da Cooperativa de armadores de Vigo acada os 262 socios. A sa actividade principal cntrase na prestacin de subministracins e servizos. Teen grande importancia tanto polo seu volume de actividade como pola repre-
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Cfr.: nota 2. Cfr.: nota 2. Consellera de Pesca e Asuntos Martimos. Servizo de Informacin Pesqueira. www.sipgalicia.org Cfr.: nota 2. Consellera de Pesca e Asuntos Martimos. Servizo de Marisqueo e Servizo de Pesca. Cfr.: nota 2. La contribucin de la actividad mejillonera al desarrollo de Galicia. Consello Regulador do Mexilln de Galicia. 2001. px. 29. Cfr.: nota 2. Cfr.: nota 6. Cfr.: nota 2. Cfr.: nota 2. Informe O sector pesqueiro en Galicia. CES. 2001 px. 19.
sentacin sectorial que ostentan xa que agrupan a maiora da pesca de altura, e en torno a elas organzase este subsector pesqueiro polo que estn presentes na maiora dos foros e institucins da pesca. As cooperativas de bateeiros agrupan a produtores mexilloeiros. O seu tamao pequeno e sitanse arredor dos 24 socios, coa excepcin de Amegrove que acada os 31515. Os seus socios son maioritariamente persoas fsicas. o grupo mis numeroso inclundo ao 50% das cooperativas do mar de Galicia con actividade significativa. A sa actividade principal cntrase na comercializacin da producin dos seus asociados e chegan nalgn caso comercializacin do produto depurado aos mercados centrais e cadeas de distribucin. O outro grupo de cooperativas conforma un grupo mis diverso coa sa actividade dirixida principalmente producin ben sexa no marisqueo mediante producin e/ou comercializacin conxunta do produto extrado, ou na explotacin de bateas de ostra. Os socios son persoas fsicas e o seu tamao pequeno ags o caso da Cooperativa Ra de Arousa que ten 408 socios16. 2.3.- As actividades das cooperativas do mar As cooperativas do mar realizan actividades en moi diversos mbitos desde a producin aos servizos predominando nelas uns ou outros en funcin da sa pertenza a un ou outro dos perfs descritos. Nas cooperativas de armadores a actividade predominante a subministracin de bens ou a prestacin de servizos administrativos ou funcionais. No primeiro apartado a subministracin de efectos navais para o equipamento dos buques (caixas, gasleo, redes e aparellos de pesca e outros tiles para os buques) e a subministracin de carnadas e xeo para a conservacin do peixe, son as actividades mis destacadas. No segundo apartado no que se refire aos servizos de carcter administrativo son de destacar as xestins administrativas e de empresa (laboral, seguridade social e contabilidade, declaracins tributarias, e outras), xestins e tramitacin de axudas e outros diante da administracin pesqueira, asesora econmica, fiscal e laboral, formacin tanto para os socios como para os traballadores das empresas asociadas, seguros e outros servizos relacionados coa actividade pesqueira (etiquetas, venda das capturas,...). No que se refire aos servizos funcionais, os servizos frigorficos e os de venda en lonxa son os principais. Nas cooperativas de bateeiros, a actividade predominante a comercializacin da producin das bateas dos seus socios. Neste caso a actividade pode limitarse venda pola cooperativa a terceiros sexan empresas depuradoras ou industrias de transformacin (cocedoiros ou conserveiras), ou levarse o produto ao mercado logo de depuracin en instalacins propias ou non. Estase a comezar a comercializacin de produtos cunha primeira elaboracin.
15 Cfr.: nota 2. 16 Enquisa s cooperativas realizada para a elaboracin do Libro Branco do Cooperativismo.
No resto das cooperativas dirixidas producin, as actividades son as propias de cada rea anda que ao seu nivel prestan servizos de tipo administrativo ou de xestin aos seus socios. A comercializacin da producin a comn a todas elas anda que algunha das cooperativas realiza actividades de producin de semente para a sementeira dos bancos.
3.- Os socios
Consonte ao exposto, os socios da cooperativas do mar son maioritariamente persoas fsicas ags no caso das cooperativas de armadores, onde a presenza de persoas xurdicas maioritaria. A media de socios por cooperativa e de 108; o seu nmero oscila entre os 7 e os 408.17 A presenza de mulleres pequena, con maior presenza nas do sector mexilloeiro e o marisqueo onde a proporcin sobe a cerca do 35%. Os socios maioritariamente entraron na cooperativa por formaren parte dun grupo que quera mellorar a sa situacin ou a travs de familiares ou coecidos xa socios da cooperativa, buscando mellorar a sa situacin laboral (34,5%) ou mellores prezos de venda para os seus produtos (31,0%). O grao de satisfaccin acadado en relacin cos obxectivos que persegua ao entrar na cooperativa alto: a totalidade dos enquisados est satisfeito e un 17,2% moi satisfeito. As perspectivas de futuro para a sa cooperativa, son percibidas como boas ou moi boas polo 89,7% dos socios enquisados, as como a imaxe da cooperativa en relacin cos seus competidores onde o 86,2% manifesta que boa (34,5%) ou excelente (51,7%). En xeral a participacin e comunicacin cos socios percbese como boa polos cargos directivos e son escasas as baixas. Consonte enquisa, os socios participan maioritariamente nas asembleas, s un 20,7% manifesta non asistir fronte a un 48,3% que asiste sempre. O 58,6% manifesta que participa na toma de decisins, dos que un 20,7% manifesta facelo sempre. Un 55,1% fai propostas de melloras, e fano con frecuencia un 20,6% dos enquisados. As cooperativas do mar xogan un importante papel na integracin econmica e mesmo social dos armadores e dos pequenos produtores, que vai mis al da que poda esperarse da actividade cooperativa. No caso dos armadores as cooperativas son a va de defensa dos intereses pesqueiros e convrtense en representantes sectoriais para determinados mbitos de flota, o que permite unha presenza social relevante e unha capacidade de influencia importante. No caso dos pequenos produtores a cooperativa o elemento de integracin dunha actividade as mis das veces artesanal no sistema econmico, adquirindo dimensin e presenza tanto econmica como empresarial e social. Esta presenza vese, en moitos casos, no apoio a actividades deportivas no mar, ben directamente ou a travs doutras entidades.
17 Cfr.: nota 2.
Esta integracin permite non s un aforro de custos na subministracin de bens e servizos, e/ ou a mellora das condicins de venda, senn unha diminucin de conflitos entres os asociados ao dispoerse de sistemas mis equitativos de acceso ao mercado ou aos equipamentos necesarios, o que facilita a sa cohesin.

A maiora das cooperativas do mar naceron por iniciativa propia dun grupo de socios e deuse nalgn caso a transformacin en cooperativa dunha asociacin anterior. Segundo os resultados da nosa enquisa, as cooperativas celebran unha media de 1,5 asembleas/ano, superior ao mnimo legal establecido, con asistencias que varan desde o 25 ao 75 por cento dos asociados. Algunhas destas asembleas teen carcter informativo. Nelas, o desenvolvemento conforme a unha orde do da previo permite a discusin dos puntos previstos e a presentacin de rogos e preguntas, con participacin dos socios. A informacin aos socios realzase a travs anuncios no taboleiro e de asembleas informativas. Comeza a ter presenza a informacin a travs dunha pxina web. As relacins sociais dentro da cooperativa son boas e os socios participan na vida cooperativa non s nas asembleas, sen que se xeren conflitos importantes. O Consello Reitor est formado por 11 membros de termo medio que se renovan, totalmente ou por partes, cada tres anos de media. A presenza da muller non significativa ags nas de marisqueo nas que chega a un 40%, que anda as est por baixo da sa presenza no sector. Os membros do Consello Reitor presentan un ndice de reeleccin do 77% e presentan unha idade media de 43 anos. O nivel de formacin maioritariamente o graduado escolar. O consello renese frecuentemente cun termo medio de 34 reunins anuais, cerca dunha vez por semana cunha grande implicacin na marcha da entidade. Semellan representativos e de consenso en tanto que habitualmente nas asembleas os acordos aprobados nacen das propostas do consello reitor Os presidentes, que no caso das cooperativas entrevistadas teen estudos primarios, adoitan pertencer ao grupo de socios fundadores, teen unha media de idade inferior aos corenta e cinco anos, a totalidade son homes, e son habitualmente reelixidos cun termo medio de anos no cargo superior aos dez. Manteen habitualmente, os libros de actas da Asemblea Xeral e do Consello Reitor, as como o libro rexistro de socios e o de actas do Comit de Recursos. Os cargos sociais estn inscritos no rexistro e esta inscricin mantense ao da.

As cooperativas do mar presentan unha boa estrutura empresarial, que acada maior complexidade naquelas pertencentes ao grupo de cooperativas de armadores, onde o seu nivel de prestacin de servizos as o demanda. A prctica totalidade conta cunha estrutura xerencial formada unicamente por un xerente nas mis pequenas que xestiona a marcha da cooperativa. Son maioritariamente homes, de idade inferior aos 40 anos, con estudos universitarios, e mis de dez anos no posto. A distribucin por reas de responsabilidade clara e corresponde xerencia aquelas derivadas da xestin ordinaria, administracin, compras, vendas e persoal. Comparte co presidente e o Consello Reitor a representacin cooperativa, a relacin cos socios e a planificacin cooperativa. As cooperativas de menor dimensin acoden a asesoras externas, para aquelas funcins que elas non poden afrontar, tanto de carcter xeral ou especializadas como o caso do asesoramento xurdico. Maioritariamente as polticas de calidade comezan a estar presentes de maneira incipiente, sen que existan implantados de forma xeneralizada sistemas de xestin da calidade. As novas tecnoloxas da informacin e da comunicacin teen unha boa implantacin e contan con equipos informticos dotados de conexin a internet. Existen algunhas cooperativas con paxinas web propias ou aloxadas en portais compartidos. Non se utiliza internet para o comercio electrnico pero si como va de informacin e consulta. A prevencin de riscos laborais est encargado a un servizo de prevencin alleo estrutura cooperativa. A maiora teen realizada a avaliacin de riscos e o correspondente plan de prevencin. O nmero de asalariados vara amplamente entre 1 e 51 asalariados en funcin do tamao e servizos prestados; teen unha media de 14 asalariados. As de maior nmero de asalariados son as cooperativas de armadores, onde superan os 20 asalariados. A carteira de clientes estbel e continua e as cooperativas prestan unha posicin boa en relacin os seus competidores. A formacin ten unha significativa presenza nas actividades das cooperativas do mar cara aos seus socios e asalariados, cunha participacin de nivel medio, fundamentalmente en aspectos sectoriais, cooperativos e nas novas tecnoloxas. Os socios enquisados consideran que a formacin existente na sa cooperativa bastante nun 10,3%, mentres que para un 24,1% pouca. Asisten con frecuencia formacin un 42,1%, mentres que un 31,6% asiste algunhas veces e un 21% pouco ou nunca asiste s actividades de formacin.
6.- Outros aspectos: A incidencia econmica das cooperativas do mar e o seu papel institucional
de destacar o papel que as cooperativas do mar que teen como finalidade a comercializacin dos produtos, xogan na mellora da xestin e da produtividade dos recursos, xa que permiten unha comercializacin mis racional, ao ser unha ferramenta para regular a oferta, pois fan chegar ao mercado o produto de maneira ordenada e clasificada, co que se evitan as flutuacins de prezos. Este papel especialmente relevante nas situacin de crise cando se desatan conflitos entre produtores para vender primeiro, impulsando os prezos baixa. Nesta situacin as cooperativas polo maior vnculo dos socios teen maior capacidade cs asociacins profesionais para canalizar a venda e minimizar a crise. A posibilidade de integrar verticalmente a oferta dos produtos, camio que algunha xa est iniciando, ofrece amplas posibilidades de futuro, para poder incorporar valor engadido e fidelizar os mercados. Outro aspecto relevante das cooperativas do mar, como xa se mencionou, o papel institucional que xogan de estruturacin do sector pesqueiro e representatividade diante da administracin. Este papel nace tanto da agrupacin de intereses mis coherentes e homoxneos que presentan as cooperativas fronte a outras entidades do sector como do seu maior dinamismo. Na actualidade as cooperativas de armadores representan no sur de Galicia a case totalidade da flota de litoral e altura, e o interlocutor bsico da administracin para os temas que afectan a este tipo de flotas.
B.- Cooperativas de explotacin en comn de terras 1.- Panormica xeral

As cooperativas de explotacin en comn da terra en Galicia (en adiante CEC) que implican a asociacin de titulares de dereitos de usos e aproveitamento de bens susceptbeis de explotacin agraria, usualmente terras, que poen en comn para constituir unha nica unidade de explotacin, confrmanse como unha formula primordial entre as medidas de reestruturacin agraria para resolver as dificultades estruturais derivadas do minifundismo e da pequena dimensin das explotacins agrarias. A agrupacin cooperativa de terras de varias explotacins para a producin en comn pode incorporar vantaxes econmicas, pois a agrupacin facilita o financiamento dos necesarios investimentos, moi custosas se se mantn a explotacin individual; permite racionalizar o traballo e aumentar a sa produtividade; beneficiarse do aforro de custos que implica traballar con terras e gando agrupados, etc...; en definitiva, acadar as economas de escala da grande explotacin, a que se equipara sen ter, pola contra, algn dos seus inconvenientes; e poden incorporar tamn vantaxes de orde social e cultural na medida en que o aforro de traballo que carrexan permite liberar deste a mulleres, vellos e nenos, ou na medida en que educa en prcticas democrticas, capacita para a aprendizaxe das novas tcnicas e fomenta a cohesin social e a solidariedade, entre outras. Mais a pesar da relevancia da figura para, en determinadas circunstancias, ser unha opcin atinada para vehiculizar parte das reformas estruturais que necesita o noso agro o movemento ten, dende a perspectiva da agricultura galega no seu conxunto, pouco peso cuantitativo: s 23 cooperativas activas, cunha distribucin territorial que non se corresponde co peso relativo das actividades agrarias en cada unha das provincias galegas. (CADRO 1).
CADRO 1: Cooperativas de explotacin en comn activas.

Provincias A Corua Lugo Ourense Pontevedra
Nmero de cooperativas 11 5 6 1
Na historia do movemento poden diferenciarse con claridade das etapas (CADRO 2). As CEC xorden en Galicia a partir da segunda metade dos anos sesenta, con mis intensidade nos primeiros setenta, calor dos intentos de reestruturacin agraria promovidos a raz, fundamentalmente, dos Planes de Desarrollo. Dous programas especficos teen incidencia decisiva. Son, en orde de importancia, a Ordenacin Rural e Accin Concertada. Entre os organismos actuantes, aln dos encargados dos programas anteditos, destaca o SEA, a travs das Axencias Comarcais en cuxo mbito se crearon CEC, que na sa
maior parte foron promovidas e tuteladas especialmente polos seus Axentes. Como consecuencia, esta primeira etapa, en termos cuantitativos a mis importante, remata en Galicia ao tempo que decae a atencin privilexiada dos organismos que as promoveron. A este dato non foi alleo a propia decadencia temporal dalgns dos organismos ata entn relacionados con elas (Jordan, M., 1998). Unha segunda etapa, de menos intensidade, comeza nos anos recentes.
CADRO 2: Orixe das cooperativas de explotacin comn da terra.

Datas Ata o 1977 1977-1986 1986-1997 1998-2003 Total
CEC constitudas 73 5 4 14 96
CEC activas 10 2 11 23
No que atinxe s sas actividades, unha gran maiora das activas cntrase na explotacin en comn de terras e gando leiteiro, subsidiariamente carne, se ben pdense contar experiencias illadas de explotacin en comn de gando ovino e caprino, de producin de hortalizas, e mesmo algunha que realiza en comn algunha actividade na esfera da producin pero que mantn o uso individual da terra nas explotacins de base, e na que, xa que logo, a actividade principal dos agricultores, a explotacin da terra, non est cooperativizada.

Como se ten adiantado, o movemento cooperativo de explotacin comunitaria ten pouco peso cuantitativo. O dato contrasta coas potencialidades da figura, tanto mis en canto que nos ltimos trinta anos tiveron lugar transformacins decisivas na nosa agricultura sen que as mesmas deran lugar a un grande nmero deste tipo de experiencias. Mais dende o punto de vista cualitativo este tipo de cooperativas presenta notbeis particularidades, en tanto que expresan un determinado modelo de integracin agraria: a) a dotacin de factores converten as cooperativas comunitarias, de acordo cos baremos ao uso, en explotacins transformadas. Mesmo pode dicirse que en termos relativos, son das que estn mis transformadas (as cooperativas includas na nosa mostra18 estn dotadas de completas e especializadas maquinaria e instalacins cortes, silos, e almacns de capacidade; salas de muxidura mecnica; tractores, motosegadoras,...; teen s gando selecto que garante unha alta produtividade; e unha distribucin de cultivos orientada en exclusiva a obtencin de producins forraxeiras).
18 Estudos baseados nunha mostra mis numerosa, de 58 CEC, referendan a mesma conclusin (Jordan, M., 1998)
b) en termos de dimensin son das meirandes de entre as explotacins galegas (as cooperativas entrevistadas superan as 100 Has e 200 UGM); ademais, o grao de parcelacin moi inferior ao termo medio (nas cooperativas entrevistadas a dimensin media da parcela e de mis de 5 Has.) o que, engadido a caracterstica anterior, configura ao grupo de cooperativas comunitarias como un sector de punta dentro do conxunto de explotacin agrarias galegas. c) ao tempo, a constitucin das cooperativas de explotacin comunitaria significa certas rupturas respecto da situacin preexistente en tanto que significan o paso dun sistema de explotacin familiar a outro no que a explotacin se separa formalmente da casa; tamn hai rotura en tanto que implica unha nova forma de organizacin na utilizacin dos factores de producin que agora se usan colectivamente. d) en consonancia co antedito, o grao de integracin no mercado, moi alto, tanto pola importancia da producin comercializada respecto da total como pola conta dos inputs que proveen de fra da explotacin fronte ao seu total de ingresos. En ltima instancia, a diferenza do que pode ocorrer noutras explotacins transformadas, todo o que se produce incardnase, no sistema de producin das cooperativas comunitarias, na estratexia nica da producin para o mercado.
3.- Os socios
O conxunto de socios fundadores integrados nas cooperativas activas alcanza a cifra de 353, sen que a evolucin posterior a teor das respostas nosa enquisa e dos resultados doutros estudos (Jordan, M.,1998) de lugar a unha variabilidade significativamente importante 19. Na distribucin por tamaos destacan, unha vez mis, as diferencias derivadas da orixe: son meirandes as cooperativas mis antigas, creadas nos sesenta e setenta a Lei entn vixente, requira un mnimo de 15 socios (Art. 4-d do Regulamento de Sociedades Cooperativas de 13 de agosto de 1971) mentres que a diminucin dos mnimos legais posibilitou a creacin de cooperativas mis pequenas nos anos recentes.
CADRO 3: Nmero de socios fundadores.

Nmero de socios fundadores <5 >=5<=10 >10<=25 >25 Ns-nc
Nota: Ns-nc: cooperativas que non saben non contestan. Fonte: Elaboracin propia
N de cooperativas 6 6 4 6 1
19 Do citado estudo referido a 58 CEC deprndese unha diminucin media do 14%. Ibid, pax. 474.
Na sa composicin social a frmula CEC adaptouse variedade existente entre os propietarios de terras non s labregos dunha Galicia rural sometida a un proceso de desartellamento/recomposicin sostido, o que d lugar a que recollan no seu interior unha gran diversidade de situacins. Distintas non s no tocante a situacin e caractersticas persoais, senn tamn en canto a posicin que teen fronte a cooperativa tanto os socios como as casas a que pertencen. Nesa perspectiva, a lexislacin actual concede unha moi ampla autonoma s cooperativas para que na sa constitucin conformen un pacto ad hoc, no que se definen as achegas de cada quen e o seu rxime; que determina o reparto de roles que se van xogar na cooperativa e, particularmente, asigna a carga de traballo da cooperativa Nesa medida na sa composicin social o movemento cooperativo comunitario en Galicia pode recoller e integrar unha gran variedade de situacins, unindo intereses tan diversos como os de socios absentistas e traballadores, xente de idade avanzada, ocupados noutros sectores, non residentes, arrendatarios, casas que deixan fra partes mis ou menos importantes da sa explotacin, casas divididas entre os herdeiros, casas que se integran en bloque, casas sen perspectivas de continuidade en canto tales etc..., en tanto que pode ser funcional, un medio en comn, para a consecucin de fins diferentes. A posibilidade de obter rendas ben polas terras achegadas, ben polo traballo realizado, facilita tal situacin. A frmula CEC no social pode adaptarse de feito a unha Galicia rural sometida a un proceso de cambio, desartellamento mantido ou, se se prefire, modernizacin, coas sas consecuencias de desaparicin de casas, abandono de terras, envellecemento da poboacin ou simbiose. Pode adaptarse a un medio en que polo mesmo a situacin persoal dos propietarios das terras dun lugar moi diversa (ocupados noutros sectores, vellos, labregos, etc.). Sen dbida a versatilidade da frmula para acubillar tan amplo abano de circunstancias sociais, porque permite desear diferentes vas de integracin para as diferentes situacins, explcase pola amplitude da sa definicin e configuracin legal. Por outra banda, conseguir unha base territorial homoxnea e concentrada esixe integrar os diferentes propietarios de terras do lugar no que a CEC se instale. Asumir a diversidade , por tanto, non s desexbel socialmente senn tamn, frecuentemente, imprescindbel economicamente. Adicionalmente, a dimensin territorial media no campo galego relativamente semellante para as diferentes explotacins ou, cando menos, non se dan diferencias tan importantes neste eido entre as eventuais explotacins que se van integrar, como para poder agardar que, a partir desa situacin se xeren dificultades.

No tocante democracia na xestin e no sistema de toma de decisin dse un nivel de participacin fomal elevado (nas cooperativas entrevistadas a frecuencia de celebracin de asembleas alta, a asistencia numerosa, e o seu desenvolvemento e fludo e sen problemas destacbeis; pola sa banda os seus consellos reitores son representativos, exercen un liderado activo e renvanse con periodicidade).
Ao tempo, como ocorre nas cooperativas de traballo asociado de similares dimensins, nas CEC de pequeno tamao, en que os socios traballadores representan a unha boa parte das casas integradas, son os propios traballadores quen deciden, cotin e continuamente, sobre todos os asuntos concernentes sa marcha. Nestes casos tanto o Consello Reitor como a Asemblea Xeral, que adoita estar integrada basicamente polos socios traballadores, teen un funcionamento de facto, con independencia das prescricins formais funcionais en canto garantes de dereitos en cooperativas mis grandes que se cumplimentan a posteriori. Noutro grupo de cooperativas, o protagonismo dos socios pequeno en relacin coa xestin cotin, en tanto que o traballo nelas recae fundamentalmente en asalariados non socios dirixidos por un xerente, tamn habitualmente non socio. Nelas, a pesar do elevado nivel de participacin formal, a delimitacin de competencias unida s especiais circunstancias de afastamento dos socios respecto dos asuntos ordinarios, prefigura o papel de Asembleas e Consellos Reitores como rganos de control e ratificacin de decisins tomadas noutras instancias e, no seu caso, como decisores naquelas cuestins estratxicas que a lexislacin reserva como competencia deles. Como frecuente no movemento cooperativo, a existencia entre os socios, en moitos casos de lderes de opinin, imponse pola maior preparacin ou dedicacin, sen que necesariamente implique conflitos, a teor das respostas das propias cooperativas. Por outra banda a participacin dos socios na xestin cotin, e, en xeral, na toma de decisins, cumple un papel educativo e formativo, mesmo naqueles casos en que a participacin formal.

O elemento constitutivo esencial das CEC e a achega de terras, cuxo rxime determina un primeiro aspecto organizativo central. Ao respecto a lei galega, Arts. 112-113, establece un marco mnimo que deixa aberta nas mans de cada cooperativa a posibilidade de regulacin estatutaria das condicins da achega. Nese marco a prctica real das cooperativas implica a cesin dos dereitos de uso e aproveitamento das terras, conservando obviamente a propiedade e, en razn de garantir a viabilidade da empresa comn, limitando algunhas facultades de dominio sobre as terras achegadas: a) estipulando un prazo mnimo de permanencia das terras na cooperativa, que non poder ser superior a dez anos b) establecendo, por imperativo legal a posibilidade de permuta das terras cedidas por outras de igual valor ou ben unha opcin de compra preferente en favor da cooperativa e no seu defecto, de calquera dos seus socios, en caso de baixa dun socio, ou de transmisin por parte daquel de todas ou parte das terras achegadas. c) concedendo facultades cooperativa para acordar o rxime de obras e melloras nas terras achegadas necesario para o bo fin da explotacin en comn
A autonoma normativa das cooperativas reflctese igualmente na posibilidade de regular, con poucos limites, os mdulos de participacin dos socios que achegan terras ou outros bens e dos socios que acheguen, tamn ou exclusivamente, traballo. En consecuencia fican abertas as solucins no tocante percepcin das rendas xeradas, que poden ser fixas ou varibeis para cada tipo de achega ou mesmo unha combinacin de mbas as das. No tocante organizacin do traballo nas CEC galegas, a concentracin de terras e a transformacin dos sistemas de explotacin implica un aforro de traballo respecto do empregado nas explotacins individuais. Un aforro que dimine a carga de traballo que a terra soporta, moi aprecibel en relacin coas cargas existentes, moi superiores, nas explotacins individuais (nas CEC entrevistadas a carga de traballo e de 0,13 tb/ HA.). Sen dbida o feito de que algunhas CEC agrupan a xente de idade avanzada, ou que, noutros casos, se constitua en contextos nos que previamente houbo abandono de explotacins, pola emigracin ou por estaren os titulares ocupados noutras actividades explica esta situacin. Por outra banda na prctica real das CEC son salientbeis algunhas das sas peculiaridades en comparacin coas condicins de traballo das explotacins familiares: a) O aforro de traballo que se produce como consecuencia da constitucin da CEC permite, na opinin de moitos autores, que se libere do traballo a mulleres, vellos e nenos (se ben dos datos obtidos nas nosas entrevistas desprndese que un 50% dos socios teen mis de 55 anos nas CEC e s o 29,6% dos traballadores son mulleres)20. b) O tempo de descanso dos traballadores pode variar en relacin co que tian nas explotacins familiares: os traballadores dunha cooperativa poden establecer quendas que permitan algn da de descanso semana, e mesmo vacacins nalgunha poca do ano; ademais a constitucin da cooperativa pode facilitar tamn a introducin da mecanizacin, o que mellora as condicins do traballo. En particular nas actividades gandeiras salientbel a liberacin que pode supoer a cooperativa respecto das esixencias da atencin do gando na explotacin familiar, que non coece de festivos nin de excepcins. c) A CEC implica a afiliacin dos traballadores Seguridade Social como traballadores por conta allea, que fronte ao sistema de afiliacin dos autnomos propio da explotacin familiar presenta vantaxes no tocante conta das cotizacins por conta dos traballadores, condicins das baixas e vacacins, etc... d) Por outra banda, como temos adiantado, o sistema de traballo nunha parte das CEC activas descansa en traballadores asalariados non socios.
20 Tal liberacin depender, por outra banda, da carga de traballo que se mantea nas actividades da casa.
No que atinxe xestin poden diferenciarse das situacins: Un pequeno grupo de cooperativas, entre as que se incle algunha das entrevistadas, teen xerente que dirixe e controla os traballadores directos; trtase en todos os casos dunha persoa cualificada, tcnico medio ou especialista agrario e, na maiora dos casos, non socio. Tal situacin non se d na maiora das cooperativas, polo que nelas cobra especial transcendencia a cualificacin dos socios traballadores: ao respecto os datos das entrevistas, e os que se poden obter de estudos previos, revelan certas carencias que se deben corrixir21, en tanto que a posibilidade de deficiencias de direccin e xestin, faise evidente. En calquera caso, nas cooperativas entrevistadas, a asistencia frecuente a cursos de formacin dun numero significativo de traballadores e socios, xunto coa pertenza a asociacins de intercooperacion que fornecen asesoramento e servizos, axuda a paliar, en certa medida, tal situacin.
6.- Resultados econmicos

A obtencin de bos resultados nas CEC, e a sa equiparacin aos dunha grande explotacin a que se igualan en tamao, e posbel a partir, en primeiro termo, dunha seleccin axustada dos factores de producin a utilizar. Deben evitar unha serie de deficiencias na estrutura produtiva, na combinacin de factores produtivos que utilizan, que son produto de erros na seleccin da opcin ms apropiada tecnicamente: a) A agrupacin de terras permite, en comparanza coa base territorial media das explotacins individuais, alcanzar unha dimensin bastante superior, mais a influencia da base territorial nos resultados econmicos da cooperativa determnase, calidade marxe, por como est distribuda; interesa non s unha superficie de dimensin axeitada senn tamn agrupada en poucas parcelas de gran tamao. Nese sentido pdese falar de complementariedade fronte substituibilidade entre a constitucin dunha CEC e a realizacin da Concentracin Parcelaria22. No caso particular das CEC gandeiras a racionalizacin na utilizacin da superficie permite incrementar o tamao medio do rabao e unhas cargas gandeiras mis axustadas. b) O aforro de traballo determina unhas marxes por unidade de traballo superiores. A CEC permite, ademais, aproveitarse dunha vantaxe, que obviamente non especfica das cooperativas: a cooperacin no traballo fronte ao sistema de traballo individual da explotacin familiar23.
21 No citado estudo referido a 58 CEC, apenas un 4% dos traballadores, 14 sobre 354, teen algn tipo de estudos mis al dos estudos primarios; concntranse unicamente en 13 cooperativas, e son, polo menos en 7 delas, traballadores non socios (Jordan, 1998). 22 As cooperativas constitudas durante ou antes da concentracin parcelaria teen menos parcelas, dado que se fai a concentracin en funcin da agrupacin das terras para a explotacin conxunta; as cooperativas sen concentracin ou constitudas con posterioridade concentracin resultarn en termo medio con mis parcelas. S no caso particular en que a cooperativa se crea como agrupacin dos terreos estremeiros de poucas explotacins, a cooperativa suple a concentracin. 23 A cooperacin no traballo posibilita a divisin do traballo que, sa vez, pode dar lugar a incrementos de produtividade derivados da especializacin dos traballadores, do aforro de tempos perdidos no cambio de actividade, da mellor atencin aos medios de producin.
Pero a condicin de que se evite a sobrecarga de traballo, un problema estrutural que expresa a contradicin entre os fins empresariais e a estrutura e obxectivos sociais. Aparece a sobrecarga, cando nas cooperativas non se poen obstculos para que traballen todos os socios que o desexen e se na mesma se integran como traballadores socios da maiora das casas e a superficie achegada por casa pequena. Nesas circunstancias a agrupacin de varias pequenas explotacins non vibeis non consegue unha cooperativa vibel; o valor engadido por traballador vai ser, en termo medio, moi baixo, o que incidir sen dbida nas posibilidades de supervivencia; e haber certa desproporcin entre o montante dos custos en man de obra e o valor acrecentado xerado pola cooperativa, coa posibilidade de que a conta dos salarios sexa responsbel da cativeza das rendas dos outros factores, nomeadamente dos s contribuntes con terras. c) Unha das vantaxes relativas das CEC o feito de facilitaren os investimentos en maquinaria e instalacins, na medida en que a travs da cooperacin a sa adquisicin faise mis doada e comparativamente mis barata que para o agricultor individual; por outra banda pode reducirse o grao de infrautilizacin da maquinaria que s veces se d nas explotacins individuais. A CEC permite pois un aforro nos investimentos a condicin de que se evite a sobrecapacidade e/ou, no seu caso, a infrautilizacin de instalacins e maquinaria, sobreinvestimentos que poderan incidir nos custos financeiros e, polo tanto, nos resultados econmicos. d) A CEC permite reducir custos, o que en contextos con producins limitadas, e por tanto coa imposibilidade de incrementar beneficios ampliando a cantidade, a nica opcin eficiente e maximizadora. Mais a condicin de evitar sistemas en exceso intensivos que redundan nuns custos en relacin coa producin moi elevados e que en consecuencia reducen o valor acrecentado. Os sistemas intensivos requiren ademais mis investimentos, coa conseguinte repercusin nos custos financeiros Por outra banda, na medida en que as CEC implican a posta en marcha dun sistema de producin novo, en certos aspectos diferente ao empregado ata o momento nas explotacins familiares, deben superar as dificultades adicionais de adaptacin a nova situacin, que poden determinar unha mingua nos resultados econmicos dos anos iniciais e esixir a introducin de axustes nese perodo. Noutra orde, as CEC poden gozar de certas economas de escala, na producin, no abastecemento de inputs e na comercializacin, en relacin coas explotacins individuais, o que incidira nuns mellores resultados econmicos. Mais debe terse en conta que nalgunhas actividades gandeiras un dos elementos determinantes dos resultados a produtividade dos animais, o que depende obviamente de factores biolxicos e de manexo, onde non hai economas de escala. En troques si pode haber aforros noutros aspectos produtivos nos cultivos, dada a racionalizacin da parcelacin que permiten; ou na utilizacin de maquinaria en tanto que se redce a infrautilizacin e, mis significativamente, no abastecemento de bens e servizos (pensos e concentrados; gastos en sementes e adubos e fitosanitarios; diversos gastos da maquinaria como carburantes, reparacins, ou seguros; os gastos en veterinario e medicinas, etc...).
7.- Outros aspectos

As CEC significan unha importante contribucin para a resolucin de problemas derivados da insuficiente dimensin na estrutura das explotacins. Adicionalmente, permiten aforrar traballo e mellorar a calidade de vida dos traballadores de moitas explotacins gandeiras. Mais son tamn experiencias pouco coecidas, o que quizais explique xunto coa imaxe negativa asociada a determinadas experiencias fracasadas en circunstancias ben distintas das actuais a pouca extensin da figura. obvio que os problemas das explotacins agrarias non se reducen s aos problemas derivados da insuficiente dimensin, e que mesmo para resolver esta poden empregarse diferentes alternativas, non unicamente CEC. As mesmo resulta improcedente presentalas como a solucin por excelencia para resolver os problemas derivados da insuficiente dimensin das explotacins, o que pode supoer definir un modelo, certamente pechado en si mesmo, que as colocara a salvo de calquera anlise que desvele a sa funcionalidade concreta. Pola contra interesa poer en primeiro plano a pescuda das solucins concretas organizativas, legais, sociais, tecnico-economicas... mis apropiadas para as CEC. Porque, por outra parte, non hai un nico modelo de CEC. A frmula apoia a sa maior virtude na flexibilidade: pode haber moi diferentes tipos de cooperativismos de explotacin comunitaria en funcin do contexto en que se apliquen e, particularmente, dos fins a que sirvan, da combinacin de factores produtivos que incorporen, e do modelo social que expresen. Tamn aqu e agora se abren moitas posbeis vas para as CEC como instrumento til.
C.- Cooperativas de consumidores e usuarios 1.- Panormica xeral

O cooperativismo de consumo, dirixido a satisfacer as necesidades de bens e servizos para o consumo dos socios e as sas familias, foi depositario dun gran potencial asociativo, cunhas premisas de partida atractivas que se presumen capaces de aglutinar esforzos en torno a un proxecto empresarial, que en teora, polo menos, debera ter importantes expectativas de xito. Aspectos como a unin dos consumidores para conseguir mellores relacins calidade/prezo nos bens de consumo, como a posibilidade de organizar servizos a medida para os potenciais usuarios al onde non chega o mercado, e outros semellantes, forman parte da filosofa dun modelo que parecera chamado ao xito. Non obstante esta perspectiva terica que ten os seus antecedentes na propia orixe do cooperativismo moderno, representado polos 28 pioneiros de Rochdale que en 1.844 impulsaron os principios que hoxe en da constiten o marco referencial do cooperativismo internacional, non se corresponde na prctica no caso de Galicia, ags puntuais excepcins. De feito a propia constitucin de cooperativas desta clase rexistra uns valores francamente reducidos: se exceptuamos o decenio comprendido entre 1971 e 1980 (nestes anos constituronse 48 cooperativas, o 59% do total), o ritmo de creacin non excedeu o valor de das anuais, cun importante nmero de anos nos que non se constituu ningunha. Obsrvase, non obstante, unha pasenia recuperacin relativa durante os ltimos sete anos (GRFICO 1).
GRFICO 1: N de cooperativas de Consumidores e Usuarios inscritas por ano. Total acumulado.

90 80 N cooperativas de CU inscritas 70 60 50 40 30 20 10 0 Sen data 2002 1945 1948 1960 1963 1966 1969 1984 1990 1993 1996 1999 1957 1987 1972 1978 1975 1981 1951
Ano
Na actualidade o cooperativismo de consumidores e usuarios en Galicia certamente escaso, as trece cooperativas identificadas como activas non teen unha especial significacin cuantitativa nin cualitativa como amosa tanto o propio nmero de entidades con respecto s activas, pouco mis do 1%, como o total de socios que estimamos en cinco mil. Para completar esta visin xeral, debemos fixarnos nalgunhas peculiaridades que distinguen a este grupo de cooperativas e que nos poden apuntar algunhas tendencias de futuro de interese. Puidera presumirse que, polas sas caractersticas, a presenza destas entidades fora unida a fortes ncleos urbanos, e de feito se analizamos as cooperativas constitudas si detectamos entre as cooperativas constitudas unha certa concentracin nas cidades que, ags Ourense e Lugo, contaron con catro ou mis cooperativas inscritas. Pola contra se observamos as actualmente activas, constatamos a tendencia inversa cunha importante dispersin xeogrfica, ningn concello ten mis dunha, ags Vigo que ten tres, e sete sitanse en concellos que non forman parte do grupo das sete cidades. Como apuntamento complementario debemos reflectir a presenza en Galicia de cooperativas de consumo con orixe noutras partes do Estado. Nomeadamente a actividade despregada por EROSKI, de Mondragn Corporacin Cooperativa, en distintas localidades da nosa comunidade autnoma, que ademais completa a sa implantacin con outras cadeas do sector da alimentacin nas que participa.
2.- Actividades econmicas e tendencias de futuro

En canto s actividades que desenvolven a tendencia tamn parece invertir a que presidiu a etapa de maior crecemento: detctanse ata 42 entidades clasificadas baixo do epgrafe 52.488 da CNAE (Outro comercio polo mido), das que actualmente s permanece activa unha, existindo pola contra unha clara tendencia cara a especializacin de actividades que na sa maior parte non estn asociadas ao gran consumo, senn mis ben a cubrir necesidades mis singularizadas.
CADRO 1: N de cooperativas de Consumidores e Usuarios por CNAE e reas.

Agrupadas por CNAE CNAE 22 51 52 63 64 92 Total Fonte: Elaboracin propia. N cooperativas 2 2 6 1 1 1 13 Agrupadas por reas REA Comercio en xeral Comercio con lias especializadas Cultura e Comunicacin Transporte Total n cooperativas 4 3 4 2 13
Vela un aspecto que quizais reflicta as perspectivas de desenvolvemento futuro, tendo en conta que en Galicia o cooperativismo orientado cara ao consumo xeneralista, fundamentalmente alimentacin, non foi quen de sobrevivir fronte aos fortes cambios operados neste sector cos procesos de concentracin da oferta. De agruparmos as iniciativas mis significativas, podemos identificar unha rea de actividade vinculada aos novos hbitos de consumo, como a comercializacin de produtos de orixe natural, ecolxico ou lias de consumo especializado que, se ben coas limitacins inherentes ao tamao do seu mercado, pode resultar unha actividade que acade un importante grao de consolidacin. Outra rea que ten visos de consolidarse a referida prestacin de servizos relacionados co acceso comunicacin e cultura desde unha perspectiva ampla. Ademais tamn se identifican cooperativas slidas e asentadas sobre a base de achegar solucins a grupos de socios cunha problemtica singular. Esta visin xeral debe completarse coa referencia a dous fenmenos que teen unha ntima relacin con outra clase de cooperativas como son as agrarias. No mbito rural galego, o consumo das familias est fortemente ligado obtencin de elementos precisos para o desenvolvemento da actividade agraria, non resulta estrao pois que ambas as actividades estiveran e estean en moitos casos fortemente unidas. Esta situacin foi recoecida expresamente na Lei galega de cooperativas prevendo a realizacin da actividade de consumo, incluso como seccin especifica, dada a sa importancia social como fornecedoras dun servizo de primeira orde. Na actualidade, esta actividade cooperativa de consumo acada cada vez maior importancia, e convrtese nun xeito de achegar os modernos sistemas de consumo a toda a comunidade rural, prestando servizos en lugares onde non chega a distribucin comercial normal. A travs dela, fomntase a racionalizacin do consumo dos seus socios e anda nos casos en que concorren co comercio, tradicional ou non, fano en sa competencia, en igualdade de condicins e baixo os mesmos controis nas vendas aos non socios, dicir aos consumidores en xeral, sen prexuzo das frmulas de participacin establecidas para os socios O segundo dos fenmenos a que nos referimos a tendencia conversin en cooperativas de consumidores e usuarios daquelas cooperativas agrarias que, pola progresiva desagrarizacin, vense privadas de realizar a sa actividade cooperativizada principal. Para estas cooperativas que contan con infraestruturas e unha base social que tende a reducir as sas necesidades cara o campo do consumo familiar, o cambio de clase pode ser unha boa oportunidade para non desperdiciar recursos xerados co esforzo colectivo. Neste senso, os exemplos de cambio de clase en curso poden converterse nunha referencia que abra camio, sobre todo se temos en conta a sa significada implantacin no contorno, a sa capacidade e a importancia dos seus recursos.
3.- Os socios
Os cinco mil socios das cooperativas de consumidores e usuarios resultan un valor francamente reducido para as caractersticas dos socios que conflen neste tipo de entidades, que destacan por un
dbil perfil de compromiso. Ata o punto de que, nunha gran parte, a sa nica participacin a travs da compra de determinados produtos ou utilizacin de puntuais servizos, sen unha autntica intervencin societaria. O tamao medio da mostra analizada sita en 342 o nmero de socios por entidade cunha homoxnea distribucin entre sexos, 55% de homes e 45% de mulleres. A consecucin de mis servizos a razn principal de que o socio se integrara nas cooperativas da mostra, as o reflicte o resultado da enquisa e, a xulgar pola resposta referida ao logro dos obxectivos iniciais, debemos deducir que os conseguiron plenamente dado que todos eles se consideran satisfeitos e ademais o 36,1% considranse moi satisfeitos. Se ben no relativo proxeccin cara ao futuro da sa relacin coa cooperativa os resultados son mis contidos, dado que a porcentaxe de socios que augura boas ou excelentes perspectivas do 67,4%, se ben certo que s un 9,6 as considera malas. A avaliacin dos aspectos que mis valora de pertencer cooperativa d en todos os casos valores superiores a 8 sobre 10, sen que existan importantes desviacins entre eles, polo que cabe deducir que o nivel de satisfaccin global. Malia isto, como aspectos a mellorar os socios citan os prezos e sobre todo a participacin.

A escasa participacin do socio garda seguramente relacin coa escasa convocatoria de asembleas xerais, que se limita practicamente ao mnimo legal, e coa escasa existencia de reunins ou asembleas informativas. A maior abundamento, a perspectiva dos socios consultados parece pechar o crculo, dado que unicamente o 21,7% afirma asistir sempre s asembleas e s o 14,4% considera que ten tomado parte nas decisins bastantes veces ou sempre; esta porcentaxe anda se matiza baixa e acada o 9,6% cando se pregunta pola participacin con propostas de mellora. A participacin social tampouco incrementa cando se trata das accins formativas onde un 75% di non asistir nunca, se ben certo que este dato debe poerse en relacin coa circunstancia de que o 59% perciben que nunca se celebran. Pola sa parte o Consello Reitor parece ter dinmicas distintas: por termo medio esta integrado por un numero de socios relativamente elevado 9 membros e hai unha alta frecuencia de reunins (18/ano). Se ben na enquisa a socios consttase que un 81,9% dos socios nunca participou neste rgano.

Ningunha das cooperativas da mostra ten xerente, anda que este dato debe analizarse con todas as cautelas derivadas do tamao da mostra. Por outra banda a dotacin de novas tecnoloxas informticas resulta deficiente se temos en conta a ausencia de conexin a internet e paxina web propia, de especial importancia para as comunicacins no sector a que estamos a referirnos. Non obstante, obsrvase unha
lobel preocupacin pola incorporacin de tcnicas respectuosas co medio ambiente e pola implantacin de sistemas de xestin e polticas de calidade. A pesar destas limitacins obxectivas, o seu nivel respecto aos competidores non percibido como malo, nin polas cooperativas, nin polos propios socios que nun 82% consideran que a sa cooperativa ten unha boa ou excelente imaxe a este respecto.
6.- A informacin, formacin e organizacin para o consumo

Para completar as tendencias indicadas anteriormente, debemos referirnos a un aspecto desta clase de cooperativas que as singulariza e que lle ofrece un valor engadido que non debemos ignorar. Aspectos como a informacin ao consumidor, o consumo responsabel, seguridade alimentaria e outros semellantes comezan a formar parte da nosa cultura cada vez con mis forza, o que xera novos hbitos de consumo e novas necesidades. Nas palabras de Ignasi Faura a maiora de estudos e enquisas coinciden ao sinalar que as principais preocupacin dos consumidores son a sade, a economa, o medio ambiente, a vivenda e o ocio, as como a informacin e os dereitos legais (Faura, I., 2002, px.53). Nestes eidos as cooperativas de consumidores e usuarios teen unha vantaxe sobresante con respecto s empresas mercants tradicionais. Vantaxes que, sen dubida, non deben pasar unicamente pola competencia en prezo, nin sequera preferentemente, senn por valorizar aqueles aspectos nos que a cooperativa parte cunha mellor posicin de partida e que se refiren fundamentalmente participacin do socio. As cooperativas de consumidores e usuarios poden desenvolver un papel dificilmente substitubel como organizacins que conxugan os aspectos mis tericos de informacin e defensa do consumidor, con aqueles que precisamente poen en prctica as premisas dun consumo seguro e responsbel. Eixes de actuacin como a puntual informacin sobre que e como se debe consumir, etiquetaxes, garanta de orixe, trazabilidade, axustamentos dos requirimentos de calidade e prezo entre a oferta e a demanda, formacin para o consumo, poden converterse en denominador comn dunha actuacin que est sometida ao decisivo control ltimo do socio. Vantaxe, esta a da participacin, que se converte en autntico elemento diferenciador capaz de xerar o valor engadido necesario para que estas cooperativas poidan cumprir o seu papel na mellora da calidade de vida e no desenvolvemento integral da persoa que, como reflicte o mencionado autor, son o eixe central de toda poltica de consumo nos nosos das. Debemos destacar, por ltimo, que este papel de defensa e promocin dos dereitos de consumidores e usuarios recoecido polas propias normas sectoriais e cooperativas. En consecuencia concorren co resto de asociacins desta finalidade ata o punto de participar en distintos foros permanentes, entre eles e no mbito europeo no Comit de Consumidores a travs da Organizacin de Cooperativas de Consumo Europeas (EUROCOOP).
D.- O crdito cooperativo en Galicia 1.- Introducin

Fronte escasa adhesin s formas societarias mercants, o asociacionismo cooperativo acadou en determinados sectores, particularmente no sector primario ao que o cooperativismo de crdito na sa versin caixas rurais est por tantos conceptos ligado, un extraordinario desenvolvemento. Ata o punto de que a el ha de atriburselle a superacin do arraigado individualismo tan acusado en comunidades como a nosa e moi especificamente no seu medio rural. Non se afondou bastante nas razns desta prevalencia nin o momento de verificalo. Mais acaso importa destacar como factores relevantes o feito de que en tanto na frmula societaria o individuo desaparece como suxeito para dilurse nun ente plural, distinto e fra do seu control, no sistema cooperativo o individuo permanece e a sa liberdade e capacidade de iniciativa mantense inclumes. E, mentres aquela persegue, unicamente, a obtencin dun lucro ou beneficio, a actividade cooperativa est encamiada dobre finalidade de potenciar e mellorar os privativos intereses dos seus asociados nos seus aspectos econmico e social. Postulados que conveen tanto ao contido como informan a actuacin das cooperativas de crdito, que xorden indefectibelmente, cun grande acento social, para solucionar as necesidades financeiras de determinados sectores produtivos ante a falta de especializacin das canles financeiras ao uso, pblicos e privados (Caixas de Aforro e Bancos Comerciais). Convertndose as institucin de crdito cooperativo en entidades participativas de base democrtica e amplo espectro representativo; o que certamente vn situalas non s en consonancia senn como precursoras das mis modernas aspiracins da rea mercantil e crediticia, que pugnan pola mis estreita participacin dos socios nos procesos de toma de decisin e direccin, a prol do seu maior control e transparencia. Conforme a isto cabe pois configurar as caixas rurais como institucins crediticias de base cooperativa, que desenvolven unha actividade de carcter solidario, comprometida co seu mbito xeogrfico de actuacin.
2.- Marco Legal

Durante moito tempo, a pesar da sa acentuada finalidade social, a sa funcin dinamizadora dos sectores implicados e a crecente importancia do seu desenvolvemento e implantacin, o cooperativismo de crdito foi o sector mis descoecido do sistema financeiro en Espaa. Como consecuencia o seu marco xurdico veu determinado por unha normativa xeral inespecfica e disposicins puntuais fragmentadas, ordinariamente de contido financeiro, sen que ata moi tardiamente se intentara unha regulacin propia.
A isto imponse engadir como factor de complexidade o carcter dual que corresponde s caixas rurais en funcin da sa natureza cooperativa, por un lado, e da actividade mercantil de intermediacin financeira que desenvolven, por outro; actividade que as sita no plano das institucins de carcter econmico e como tales directamente suxeitas s normas de disciplina e control inherentes a esta materia. E a concorrencia de dous mbitos competenciais e lexislativos, o do Estado tan significativo no que atinxe ao sector econmico financeiro e o das comunidades autnomas. O resultado a permanencia dunha situacin legal escasamente habilitante da actividade que as entidades destinatarias desenvolven. Actualmente esta normativa, por atender s a normas de carcter estrutural e prescindindo de numerosas e importantes leis, est constituda polas disposicins que a continuacin se enuncian seguindo unha orde descendente de atinencia. Lei 13/1989, de 26 de maio, de cooperativas de crdito; que ten a condicin de lei bsica na prctica xeneralidade do seu contido tal e como se recolle na sa Disposicin Final Segunda ao abeiro do establecido no artigo 149.1 da Constitucin, das facultades que corresponden ao Estado para a Ordenacin do Crdito e Bancos, e do carcter de entidades de crdito destas cooperativas. O Real decreto 84/1993, de 22 de xaneiro, polo que se aproba o Regulamento das cooperativas de crdito; as mesmo con rango legal por tratarse dun Real decreto lexislativo e declarado bsico en gran parte dos seus preceptos. Lei 26/1988, de 29 de xullo, de disciplina e intervencin de entidades de crdito. Como supletoria da lexislacin antecedente e en ausencia dunha lei especfica galega sobre cooperativas de crdito, a Lei 5/98, de 18 de decembro, de cooperativas de Galicia, como lei xeral sobre a materia, tal e como se recolle no seu artigo 127.2.
3.- Recensin histrica

En contraste co acontecido noutras zonas de Espaa, e a pesar da importancia do seu sector agrario e martimo pesqueiro, o cooperativismo de crdito tivo en Galicia unha dbil difusin comparativa. A sa implantacin recente. Prescindindo dalgunha constatacin antecedente, mis terica que real, e cingundonos data da sa cualificacin e inauguracin como tales, as caixas rurais que van xurdindo todas de carcter provincial e nica forma a que se circunscribe a banca cooperativa en Galicia teen o seu nacemento moi avanzado na dcada dos sesenta para prolongarse na dos setenta. As, Caja Rural Provincial de Lugo, antecedente da actual Caixa Rural Galega, inicia a sa actividade no ano 1966; Caja Rural Provincial de Orense en 1969; Caja Rural de Pontevedra en 1971; e Caja Rural Provincial de La Corua, a mis tarda, en 1977.
A sa traxectoria moi desigual. As Cajas Rurales de La Corua, con moi escasa implantacin, e de Pontevedra cunha non desprezbel rede de oficinas para a sa antigidade, non poden superar a crise financeira que afecta s entidades bancarias nos anos oitenta; desaparece a primeira en 1986, e a segunda en 1987 apenas dez anos despois de iniciada a sa andaina. Na desaparicin destas caixas cabera anotar unha certa despreocupacin da Administracin Pblica no exercicio de competencias entn s a estatal para a sa reflotacin. Pola sa parte, Caja Rural de Orense a de maior volume econmico naquelas datas por acordo dos seus rganos sociais, fusinase con Caja de Ahorros de Galicia en 1988. A partir desa data queda como nica representante do sector en Galicia a Caja Rural Provincial de Lugo. A actual Caixa Rural Galega, sociedade cooperativa de crdito limitada galega, ten a sa orixe en 1966, coa realizacin dos primeiros trmites legais e administrativos para, a partir da Caja Central de Ahorros y Prstamos, dar nacemento mediante adaptacin de estatutos, Caja Rural Provincial de Lugo. Aquela Caja Central fora creada polos Sindicatos Catlicos Agrarios, e tivera unha certa implantacin en Mondoedo e a sa comarca. A apertura da primeira oficina operativa da entidade ten lugar o da 21 de xuo de 1967, e a sa actual sede social inaugurada o 24 de marzo de 1979. Con data 14 de marzo de 1969 a entidade obtn o ttulo de Caja Calificada do Ministerio de Hacienda, que a habilita para a concesin de prstamos oficiais no sector agrario a travs de Convenios de Colaboracin. Desaparecida a ltima das tres caixas rurais anteditas, prodcese un baleiro do cooperativismo de crdito en gran parte da rea xeogrfica de Galicia; baleiro que o rgano Reitor de Caja Rural Provincial de Lugo estima preciso reconducir, en aras dos obxectivos estatutarios e no desexo de facilitar ao sector agrario galego, en concordancia co imperante noutros lugares, a oportunidade de facer uso dunha modalidade crediticia prxima e coecedora das sas peculiaridades; todo isto sen prexuzo da operativa universal que na actualidade caracteriza actividade e as caixas rurais. Esta decisin determina a apertura dun proceso de presenza selectiva e paulatina no territorio da comunidade, que se inicia coa ampliacin do seu mbito competencial da propia comunidade autnoma e a modificacin da sa denominacin pola de Caixa Rural de Lugo suprimindo o cualificativo Provincial por acordo en Xunta Xeral de 23 de novembro de 1991, e prosegue coa nova denominacin de Caixa Rural Galega en virtude, as ben, de acordo da sa Asemblea ou Xunta Xeral de 23 de xuo de 2001; as como a correlativa implantacin en determinadas localidades da Corua, Ourense e Pontevedra, entre as que cabe mencionar pola sa importancia ou significacin a Santiago de Compostela, e a adquisicin de seis oficinas a Caja Rural de Granada que sa vez llas adquirira ao Banco Zaragozano situadas nas localidades de Celanova, Xinzo de Limia, Carballio e Viana do Bolo na provincia de Ourense, e de Vilagarca de Arousa e Cambados na de Pontevedra, como complemento do plan de presenza en marcha. Paralelamente e noutra orde de cuestins, ante o fracaso do Grupo Asociado Banco de Crdito Agrcola Cajas Rurales, cunha experiencia que non resultou moi convincente para as caixas, a actual Caixa Rural Galega tomou parte moi activa na paulatina desvinculacin do banco e na creacin da Asociacin Espaola
de Cajas Rurales (AECR), coecida como Grupo Caja Rural, consciente da necesidade de dotarse dun medio de aglutinacin de sinerxas e superacin de limitacins como factor de igualdade competitiva ao mximo nivel no sector financeiro, as como na de varias entidades participadas, entre as que pola sa importancia cabe sinalar unha central informtica, Rural Servizos Informticos (RSI), unha central bancaria, Banco Cooperativo Espaol (BCE) e unha compaa de seguros, Rural Grupo Asegurador (RGA).
4.- Momento presente

Caixa Rural Galega configrase ao presente como o nico expoente activo do cooperativismo de crdito na comunidade galega. Trtase dunha cooperativa formada por uns 12.000 socios co obxecto da prestacin dunha ampla gamma de servizos financeiros dirixida a todos os sectores econmicos. Ten, por conseguinte universalidade no seu aspecto operativo tanto pola contemplacin dos produtos e servizos que ofrece como polo pblico ao que van dirixidos. Actualmente Caixa Rural Galega conta en Galicia cun total de 41 oficinas distribudas polas catro provincias, anda que a maiora se sitan no seu mbito territorial orixinario, a provincia de Lugo. O seu balance actual supera os 250 millns de euros e emprega un total de 110 persoas. Est en fase de implantacin progresiva por toda a rea territorial da comunidade autnoma. A entidade atpase, como se dixo, integrada no coecido como Grupo Caja Rural que, cuns activos totais duns 35.000 millns de euros e case 3.800 oficinas abertas ao pblico, configura un dos grupos financeiros mis importantes do Estado, o que d solidez e competitividade s entidades que o forman. Esta estrutura de banca asociada, prxima coecida como banca federada, permite obter a un tempo as vantaxes dunha forma de facer banca moi prxima ao cliente final e o aforro de custos derivados da xestin agregada das actividades mis intensivas en recursos. Deste xeito as caixas rurais asociadas manteen a sa total independencia ao mesmo tempo que comparten participacins en sociedades que lles proporcionan os servizos requiridos. A dinmica socioeconmica vivida na nosa comunidade nos ltimos anos con forte reorganizacin do sector agropecuario, fixo variar tamn as caractersticas bsicas de negocio da entidade. Por unha parte Caixa Rural Galega pasou de dirixir a sa actividade crediticia case en exclusividade ao sector agrario a abrir o abano de destinatarios das sas operacins crediticias a outros mbitos onde a sa presenza ata hai ben pouco era testemual. En tal sentido Caixa Rural Galega financia na actualidade promocins inmobiliarias, grandes empresas, pemes, corporacins locais, etc. Mais ao mesmo tempo soubo manter o carcter de entidade prxima, prxima e coecedora da problemtica do medio rural. Unhas explotacins agrarias suxeitas a unha forte reconversin, atoparon unha vocacional disposicin favorbel de apoio financeiro para levar a cabo os investimentos necesarios. Foi esta outra das actividades fundamentais da entidade: o servir de instrumento daquelas explotacins, singularmente do sector lcteo, necesitadas de ampliar a sa base territorial, cota, instalacins e medios de producin, para mellorar a sa competitividade ou acadar a viabilidade.
De tal modo que pode dicirse que o crdito cooperativo, a travs de Caixa Rural Galega, constite hoxe un apoio financeiro en especial sintona coas cooperativas agrarias e explotacins mis sobresantes que se sitan no seu mbito de actuacin. Por este motivo, e anda a pesar de non ter unha rede demasiado tupida no conxunto da comunidade autnoma, a entidade aparece ano tras ano nos primeiros lugares no referente formalizacin de prstamos acollidos a convenio co Ministerio de Agricultura para a mellora das infraestruturas agrarias e moi activa na concertacin con diferentes entidades de convenios para a adquisicin de cota lctea, maquinaria, etc. A evolucin do mercado hipotecario tamn ten unha importancia relevante no desenvolvemento da sa rea de negocio. O crdito para a adquisicin de vivenda supuxo nos ltimos anos unha das finalidades mis habituais na actividade da entidade o que incide nunha das transformacins que experimentou, a progresiva introducin de Caixa Rural no medio urbano. Desde un punto de vista mis macroeconmico Caixa Rural tivo que adaptarse a un contorno tremendamente cambiante. Presenciamos feitos de gran calado como a introducin do euro ou a profunda baixada nos tipos de xuros que a entidade soubo resolver sen demasiados problemas. Estes dous factores determinaron unha forte reducin dos marxes comerciais cos que actuaba a caixa, o que se viu compensado cun incremento moi importante dos volumes; baste dicir que o investimento crediticio (total de prstamos e crditos concedidos) pasou de pouco mis de 40 millns de euros a finais do ano 1997 a un total de 140 millns de euros na actualidade (agosto de 2003). Ao mesmo tempo, e para compensar esta cada de marxes no negocio mis tradicional, afondouse na comercializacin de produtos de desintermediacin como os seguros, os fondos de investimento ou os plans de pensins. Para os vindeiros anos Caixa Rural Galega espera poder consolidar a sa presenza selectiva por toda a comunidade autnoma a travs da apertura de novas oficinas abertas a todos os sectores econmicos. Non renuncia, non obstante, a continuar o seu apoio especfico e xenuno ao sector agropecuario, cooperativas, clases populares e pequena e mediana empresa, como expresin da sa finalidade, estatutaria e vocacional, de entidade orientada cara a un obxectivo social, na sa condicin de representante do cooperativismo de crdito en Galicia.
5.- Perspectivas de futuro

O cooperativismo de crdito atravesa neste momento un perodo de bonanza xeneralizado do que Galicia non unha excepcin. A sa condicin de banca minorista, prxima ao destinatario cada vez mis amplo e coecedora da problemtica na que este se move, a sa permeabilidade, comunicacin e trato persoal, configuran unha cultura empresarial especfica xeradora e garante de estabilidade na que xogan a igual nivel a sa natureza privada, o amplo espectro operativo, e o acento social das institucins que conforman o sector.
Sen prexuzo diso, nunha economa tendente globalizacin, a articulacin de medios instrumentais (sociedades participadas para a prestacin de servizos comns) resulta conveniente para a necesaria eficiencia e promocin empresarial. Isto as tanto en orde execucin dos propios servizos (eficacia na xestin e diminucin dos custos) e relacins cos socios como a contribucin ao desenvolvemento de actividades econmica do contorno territorial, sen menoscabo da identidade cooperativa que caracteriza a estas entidades, o respecto aos principios que inspiran a actuacin dos seus rganos de goberno e a soberana das sas decisins. Sen desbotar unha determinada concentracin sempre voluntaria entre entidades de igual natureza, tal concentracin non parece aconsellbel mis al de certo grao, polo perigo que entraa de desvirtuacin da sa identidade. O marco territorial autonmico parece en principio o mis axeitado para o ptimo aproveitamento das sas potencialidades sen risco da sa esencia. Hoxe por hoxe a necesidade mis palpbel que experimenta o cooperativismo de crdito a de afrontar unha modificacin lexislativa que racionalice, con criterio san e obxectivo o marco de actuacin das institucins do sector, facilitando o mellor desenvolvemento da finalidade econmico social que persegue a sa actividade.
E.- As cooperativas con seccin de crdito

A Lei 5/1998, do 18 de decembro, de cooperativas de Galicia aborda unha serie de cuestins moi relevantes para o funcionamento deste tipo de empresas de economa social na nosa comunidade autnoma, obrigando revisin de determinadas prcticas e esquemas de actuacin que eran de complexa interpretacin legal nas normativas precedentes sobre cooperativas. Neste eido, unha cuestin de interese a que fai referencia s seccins de crdito das cooperativas. A mencionada Lei, no seu art. 10, recoece a posibilidade de que calquera clase de cooperativa ags as de crdito poida contar cunha seccin de crdito para a realizacin de operacins financeiras cos seus socios. Esta posibilidade, xa recoecida en ordenamentos legais anteriores, est desenvolvida fundamentalmente en Galicia nalgunhas entidades da zona rural da comarca de Ferrol, onde as seccins de crdito de varias cooperativas contan cunha notbel implantacin e arraigo social e teen, ademais, unha cota relevante do mercado financeiro local. Dende a sa orixe, que data de comezos do sculo XX, coa creacin da seccin de crdito da cooperativa agraria de Meirs (no concello de Valdovio), ata datas recentes, estas seccins de crdito de cooperativas agrarias tian como finalidade a captacin de depsitos dos seus socios para a concesin de prstamos orientados ao desenvolvemento rural, centrados no impulso de actividades do sector primario. Non obstante, o cambio na estrutura sectorial do emprego e a modernizacin da estrutura econmica que se produciu nos ltimos vinte anos na zona rural da comarca ferrol fixo que pouco a pouco estas seccins de crdito abandonaran a sa inicial vocacin agraria para converterse en seccins orientadas ao servizo integral dos seus socios mediante a captacin e remuneracin de depsitos e a concesin de prstamos ao consumo e de prstamos con garanta hipotecaria. A creacin por parte destas cooperativas de seccins comerciais de diversos tipos fixo que se procedera transformacin dalgunhas destas cooperativas con seccin de crdito que de seren cooperativas agrarias pasaron a converterse nas actuais cooperativas de consumidores e usuarios, nun proceso non exento de certas complexidades e que anda se est a desenvolver formalmente nestes intres nalgunhas cooperativas. Na actualidade existen varias cooperativas con seccin de crdito na comarca de Ferrol, cun nmero de socios total prximo aos 14.000 e un volume de depsitos no seu pasivo de mis de 100 millns de euros. As actividades bsicas das seccins de crdito son similares s tradicionais dos intermediarios financeiros bancarios, centrndose a sa operativa na captacin e remuneracin de depsitos (a tipos de xuros moi competitivos) como operacin bsica de pasivo, e na concesin de prstamos ou lias de crdito aos seus socios como operacins bsicas de activo. A esta actividade de intermediacin financeira tradicional preciso engadir a realizacin doutras operacins de activo de baixo risco centradas, fundamentalmente, na colocacin dos seus excedentes de tesourera en dbeda pblica mediante compra directa ou mediante operacins repo de dbeda pblica contratadas con entidades financeiras. Ademais, algunhas destas seccins teen asinados convenios e acordos de colaboracin con entidades
aseguradoras en materia de comercializacin de seguros e fondos de pensins, e con entidades bancarias para a utilizacin de tarxetas de dbito e de crdito. A travs da sa operativa, a seccin contribe ao financiamento das operacins da cooperativa e das actividades dos socios, tanto as vinculados propia explotacin como as de carcter persoal, xestionando de forma conxunta as dispoibilidades lquidas dos socios e colaboradores. Actan como departamentos especializados na xestin da tesourera dentro da cooperativa e canalizan as relacins financeiras entre socios. Ademais de mellorar a xestin da tesourera, pdese optimizar a estructura financeira, transformando os recursos captados a curto prazo en recursos susceptibles de financiar inversins a longo prazo. O financiamento das operacins das cooperativas a travs das seccins de crdito constite unha canle de suma importancia despois dos recursos propios (achegas dos socios e beneficios non distribudos) moi por riba das achegas dos socios que non forman parte do capital, as participacins especiais, ttulos participativos ou emisin de obrigas. Mediante a seccin de crdito pdese incorporar a actividade financiera resto das desenvolvidas cooperativamente, para que os seus beneficios revertan nos propios socios, en lugar de desviarse cara axentes externos. Non obstante, debe terse en conta que a actividade destas seccins non pode nin debe constitur unha finalidade en si mesma, resulta preciso que, xunto con ela e con caracter principal, se desenvolvan aquelas conducentes realizacin do obxecto social da cooperativa.
Parte terceira
Integracin e asociacionismo
Captulo IX:
A concentracin e integracin empresarial
1.- Panormica xeral da concentracin e integracin empresarial

1.1.- Un principio cooperativo Un dos principios cooperativos sinala que para servir mellor os intereses dos socios das cooperativas e da comunidade en xeral, as cooperativas deben colaborar con outras cooperativas a nivel local, nacional e internacional, tendo como meta a realizacin da unidade de accin dos cooperadores con carcter universal. Este principio de colaboracin entre cooperativas, tamn chamado de intercooperacin, sinala que os argumentos que xustifican a asociacin entre persoas fsicas tamn xustifican o asociacionismo entre cooperativas. Trtase de convencer a todas as partes implicadas da necesidade mutua, mediante a creacin de servizos conxuntos e a difusin de produtos orixinais a menores prezos que pretenden mellorar os servizos aos consumidores tanto no seu pas como noutros pases. Este principio lgrase mediante diferentes alternativas: desde simples acordos de reciprocidade ata a creacin de servizos e instrumentos empresariais conxuntos. Finalmente, a intercooperacin non s afecta s entidades cooperativas do mesmo sector de actividade. Este principio afecta s cooperativas de diferentes sectores de actividade que poden as conformarse como formas eficaces e mobilizadoras transcendendo o papel de simples formas de resistencia aos cambios da economa e do mercado. 1.2.- Formas de concentracin e integracin empresarial no mbito cooperativo Hai multitude de frmulas xurdicas e organizativas para levar a cabo a colaboracin e a concentracin empresarial. De xeito resumido apuntamos as tradicionalmente mis usadas no mbito cooperativo:
Integracin e asociacionismo [319]
1.- A sinatura de convenios de colaboracin e outros documentos de compromiso a forma menos comprometida, e por tanto menos eficaz no mbito empresarial, pero pode ser til para iniciar os procesos de intercooperacin. 2.- As fusins ou absorcins realzanse maioritariamente con cooperativas da mesma clase anda que poden ser entre cooperativas de diferentes sectores de actividade. 3.- A creacin dunha cooperativa de segundo grao formada por das ou mis cooperativas de primeiro grao. 4.- As agrupacins de interese econmico feitas entre cooperativas para unha actividade concreta. 5.- As sociedades annimas de capital maioritario en propiedade de cooperativas. 6.- As sociedades de responsabilidade limitada con participacins maioritarias en propiedade de cooperativas. 7.- A sociedade cooperativa europea formada por cooperativas que pertencen a mis dun pas da Unin Europea. 1.3.- Unha tendencia do contorno e unha necesidade empresarial O crecemento dos medios propios ten un lmite. Todas as empresas, tamn as cooperativas, practican de forma progresiva o intercambio de saberes e de tcnicas en todas as actividades, de xeito que establecen cooperacins estreitas, mis definidas, con obxectivos mis precisos, dando lugar concentracin de cooperativas ou sociedades mercants propiedade de cooperativas. Na maiora dos casos pretndese dar resposta a unha preocupacin estratxica creando certo liderado, concentrando os medios dispobeis, evitando o crecemento constante de forma illada dos fondos propios, reducindo os custos, incrementando a capacidade e a flexibilidade nas xestins... A necesidade de innovar tamn empurra aos organismos e s empresas da economa social a agrupar as sas forzas. Pero a fusin, integracin e/ou concentracin empresarial son accins que teen unha especial actualidade no mundo empresarial, sexa cal sexa a sa frmula xurdica, e detctanse nos sectores mis dinmicos da economa (entidades financeiras, entidades de seguros, compaas enerxticas,...). A necesidade da concentracin empresarial das cooperativas, non tanto por cumprir cun principio, senn que est mis vinculado coa finalidade de lograr outros obxectivos bsicos para a supervivencia das entidades: 1.- En moitos casos a concentracin empresarial vai achegar a posibilidade dunha administracin e unha xestin profesional inalcanzbel individualmente.
2.- A concentracin, na maiora dos casos, posibilita uns maiores niveis de produtividade e maiores niveis de eficacia empresarial e profesional dos socios e das propias cooperativas individualmente. 3.- A concentracin vai posibilitar afrontar mercados mis competitivos e mis selectivos que individualmente non posbel acadar. 4.- A concentracin en xeral vai favorecer o funcionamento econmico da empresa, sen impedir o carcter persoal das entidades cooperativas. Na maiora dos sectores, especialmente no sector agrario, as cooperativas comparten uns obxectivos empresariais para acadar nos vindeiros anos: 1.- Incrementar a dimensin econmica e social para mellorar a sa capacidade de negociacin e rendibilizar os seus investimentos. 2.- Adaptar constantemente a sa oferta de produtos e servizos s novas demandas emerxentes do mercado. 3.- Racionalizar a producin e adaptar a normativa de calidade e de medioambiente. 4.- Diversificar os produtos e servizos e capturar valor engadido mediante unha maior calidade dos produtos e unha mellora dos procesos. A gran maiora das cooperativas pretenden incrementar a dimensin social ou econmica e neste obxectivo a intercooperacin fundamental. Neste camio pola dimensin, as cooperativas non deben ser competidoras, senn aliadas, evitando caer en localismos e personalismos prexudiciais para calquera desenvolvemento empresarial. fundamental que as cooperativas comprendan que entre elas poden existir alianzas e cooperacin mis facilmente que con outros competidores directos. En definitiva, o que non poden facer de xeito individual, poden facelo de xeito colectivo ou cooperativo, de forma que se unha cooperativa est especializada nunha actividade debe confiarse nela esa actividade e as outras cooperativas especializarse no mellor de cada unha. O mercado de calquera tipo de produto e servizo cada da mis competitivo, o que produce en moitos sectores alta reducin de operadores, cada da dun maior tamao. Por iso, os pequenos produtores e os traballadores autnomos teen que asociarse para gaar poder de negociacin fronte a provedores e clientes. Cada da que pasa necesario acometer investimentos que precisan economas de escala para poder ser vibeis, e necestase diferenciar as producins e garantir a calidade dos produtos e dos procesos produtivos cos que se obteen estes.
No mercado s quedarn aquelas empresas e cooperativas que sexan eficientes, as mis preparadas e as que conten coas mellores estruturas de producin, as que aproveiten axeitadamente todas as oportunidades de mercado e que saiban adaptarse a estes cambios. Se para calquera empresa o capital humano o mellor activo da empresa, para unha cooperativa, que unha sociedade baseada nas persoas, esta afirmacin moito mis contundente. Por iso, para iniciar calquera proceso de colaboracin entre cooperativas a formacin dos socios unha base imprescindbel. A formacin cooperativa para os distintos compoentes humanos da entidade e con distintos niveis de detalle bsica para iniciar nas cooperativas os procesos de colaboracin e intercooperacin con outras entidades semellantes.
2.- A intercooperacin en Galicia

No Rexistro de Cooperativas estn recollidos aqueles procesos de concentracin e intercooperacin que se basean na creacin de cooperativas de segundo grao. Polo tanto, das oito frmulas xurdicas para realizar a concentracin empresarial e a intercooperacin s dispoemos de datos da intercooperacin feita mediante a constitucin de cooperativas de segundo grao. (CADRO 1)
CADRO 1: Cooperativas de segundo grao

DENOMINACIN COOP. AGR. PROV. DA CORUA AGROP. DE LUGO INGACOOP CECONOR XUNCOGA COOPER. ORENSANAS SERVICIOS DE FRIO DE RIVEIRA HORTA DE GALICIA COOP LCTEAS DE GAL. ARTESNS GANDEIROS COOP. REUNIDAS DE S. CECOOP
Fonte: Elaboracin propia con datos do Rexistro.
POBOACIN ARTEIXO BALEIRA CURTIS FERROL LALIN OURENSE RIBEIRA SANTIAGO SANTIAGO SANTIAGO SARRIA SILLEDA
MB. AUT. AUT. AUT. AUT. AUT. AUT. AUT. AUT. AUT. AUT. PROV. AUT.
N SOC. 85 89 2 8 8 18 4 9 16 4 10 13
DATA C. 29/03/80 09/10/80 12/02/95 27/01/00 18/05/99 08/03/90 24/10/84 17/02/94 20/05/91 26/09/96 18/12/89 23/12/92
A Cooperativa Agraria Provincial da Corua, antiga UTECO da Corua foi a entidade que puxo en marcha a Central Leiteira LEYMA. A actividade actual considrase moi reducida, anda que pose un importante paquete de accins de EBRO-PULEVA pola venda do Grupo Lcteo Galego. Neste momento, das 85 cooperativas constituntes permanecen activas ao redor de 20.
A Agropecuaria de Lugo, antiga UTECO de Lugo, unha cooperativa que se desprendeu dos principais activos (fbrica de pensos) integrando estes ao Grupo COREN. No da de hoxe estmanse en cinco as sas cooperativas socias. Ingacoop unha cooperativa formada polas cooperativas Central de Frades e Cova de Vales, ambas as das da provincia da Corua. Foi constituda para a prestacin de servizos tcnicos e de asesoramento e xestin a ambas as das entidades. Ceconor unha cooperativa formada por pequenas cooperativas de Ferrolterra coa finalidade de racionalizar e centralizar as sas compras. Xuncoga unha cooperativa formada por sociedades da Comarca de Laln, e ten por finalidade a prestacin de servizos tcnicos aos gandeiros das cooperativas de primeiro grao e o abastecemento de materias primas para alimentacin animal. Cooperativas Orensanas (COREN), antiga UTECO de Ourense, est centrada en case todos os sectores gandeiros e de servizos aos mesmos, sobre todo nas producins gandeiras intensivas. Ten unha actividade econmica moi elevada, sendo o primeiro grupo agroalimentario galego, un dos mis importantes de Espaa e o primeiro grupo cooperativo agroalimentario do Estado. Horta de Galicia, formada por cooperativas de horta de toda Galicia, ten por finalidade a centralizacin da comercializacin dos produtos de horta. Est formada por pequenas cooperativas de horta da Corua, Ourense e Pontevedra. Cooperativas Lcteas de Galicia, constituda por cooperativas para comercializar leite conxuntamente, participaron coa Cooperativa Agraria Provincial da Corua no Grupo Lcteo de Galicia. Teen accins de EBRO-PULEVA pero, ao non lograrse os obxectivos empresariais, o nmero de socios iniciais foi reducndose. Dispoen dunha queixera e seguen a comercializar leite conxuntamente. Artesns Gandeiros, constituda por cooperativas dedicadas ao vacn, ten por finalidade a comercializacin de animais de vacn de carne, fundamentalmente xatos cebados e vacas de desvelle. A maiora das canais comercializadas estn acollidas Identificacin Xeogrfica Protexida Ternera Gallega. Cooperativas Reunidas de Sarria foi constituda por cooperativas desa comarca para centralizar as actividades comerciais de leite. unha entidade que favoreceu o proceso de concentracin en que estn inmersas as cooperativas da zona neste momento. Ten pouca actividade, xa que a cooperativa Agroganadera de Sarria, resultado da fusin das actividades lcteas de varias cooperativas, captou gran parte da sa actividade.
Cecoop foi constituda para centralizar as compras de cooperativas gandeiras de vacn. Ten unha traxectoria ascendente, xa que incrementou moito a base social nos ltimos anos. Probabelmente sexa en varias clases de input a maior central de compras en insumos para a gandera de vacn de leite de Espaa. 2.1.- Evolucin da intercooperacin en Galicia As cooperativas agrarias evolucionan na medida en que as necesidades e as experiencias dos agricultores e gandeiros avanzan con vivencias cooperativas. A intercooperacin e a concentracin cooperativa necesita primeiro que existan cooperativas no territorio con capacidade para avaliar as necesidades de crecemento e desenvolvemento. Neste senso, moitas cooperativas agrarias son entidades novas a media de idade das rexistradas de 12,50 anos e estn nun proceso de consolidacin como sociedade e como empresa. Os mesmos socios estn percibindo inicialmente os beneficios de seren socios da entidade e non se propoen, nalgns casos e polo momento, obxectivos de maior crecemento e maior dimensin. Non obstante, moitas cooperativas xa son conscientes da necesidade de concentrarse, de medrar e desenvolver mis as sas potencialidades conxuntamente con outras entidades con semellantes inquedanzas. A Lei de cooperativas de 1942 obrigaba s cooperativas agrarias a integrarse nun sistema oficial empresarial e representativo que eran as UTECOs. Eran provinciais e agrupaban todas as cooperativas agrarias para os efectos da sa representacin oficial e para algunhas actividades empresariais, sobre todo as vinculadas cos abastecementos e insumos dos agricultores. Durante esta etapa, as cooperativas apenas tian liberdade empresarial para a toma de decisins Coa apertura poltica e cos conseguintes cambios lexislativos, as UTECOs deixaron, pouco a pouco, de ter esa ascendencia sobre as cooperativas agrarias que tian vinculadas. O cambio normativo obrigounas a optar pola representacin das cooperativas ou pola actividade empresarial. Todas as UTECOs con sede en Galicia optaron por centrrense en impulsar a actividade empresarial. A obrigatoriedade de afiliacin e concentracin xerou opinins, sentimentos e obxectivos contrarios na maiora das pequenas cooperativas agrarias existentes en Galicia. As cooperativas creadas nos anos setenta desexaban atender o despegue da maiora das explotacins agrarias e gandeiras, e o seu crecemento e implantacin empresarial era a principal preocupacin e obxectivo dos directivos. No resto da clases de cooperativas, nestes anos aparecen os primeiros modelos de empresas que se van desenvolver nos anos posteriores. Por tanto, para os efectos de concentracin empresarial, estamos nos inicios das empresas cooperativas e resultaba impensbel para elas calquera outro obxectivo que non fose o de demostrar que podan funcionar e ser vibeis nunha economa aberta e competitiva. Foi unha dcada de gran creacin de cooperativas. Constituronse moitas cooperativas agrarias a partir da asociacin de gandeiros, ou incluso de simples iniciativas de persoas influntes: curas, mestres e os tcnicos do chamado Servicio de Extensin Agraria.
As cooperativas de traballo asociado do sector txtil espallbanse pola Comunidade Autnoma ao empuxe do crecemento das industrias txtiles de Galicia. A crise industrial favoreceu a aparicin de cooperativas de traballo asociado en sectores diversos. Por ltimo, as cooperativas do mar de Ribeira constiten Servicios de Fro de Riveira para complementar as actividades das catro cooperativas constituntes. Estamos ante unha dcada de constitucin de moitas cooperativas, das cales algunhas fracasaron. Foi a dcada explosiva no sector leiteiro con crecementos de producin moi importantes por moitas comarcas da Galicia interior. Nesta dcada apenas existen concentracins empresariais no mundo cooperativo, pero comeza a existir a necesidade de relacionarse entre as cooperativas, para coecerse, intercambiar informacin, ver de mellorar a xestin, e buscar vas de colaboracin e relacin. Os feitos que mellor indican estes pasos son os seguintes: 1.- Varias cooperativas gandeiras (do sector lcteo e da fabricacin de pensos) intersanse pola compra conxunta do gran matadoiro Mafriesa. Mantiveron multitude de reunins e contactos coa administracin que era propietaria das instalacins. Estas xestins non logran o obxectivo, pero permiten s cooperativas agrarias coecerse. 2.- Un grupo importante de cooperativas que fabrican penso para alimentacin animal comezan a reunirse regularmente para intercambiaren informacin de prezos, calidade e provedores. Posteriormente, a Cooperativa Agraria Provincial da Corua comeza a centralizar as compras; mis adiante a cooperativa Os Irmandios realiza esta tarefa durante moitos anos. 3.- Dado que moitas fbricas de pensos comezan a quedarse pequenas, xorde o proxecto de crear unha fbrica conxunta para un grupo grande de cooperativas. Existiu un anteproxecto, pero os diferentes niveis de amortizacin das fbricas e a falta de confianza non posibilitou que a concentracin chegase a bo fin. 4.- Cara a finais dos oitenta, moitas cooperativas desexan manter vnculos de relacin mis constantes, e xorden varias iniciativas de crear asociacins de cooperativas no mbito das agrarias. Nesa mesma poca, cranse varias asociacins nas agrarias e unha en traballo asociado. Estas asociacins fomentan as interrelacins entre as cooperativas de cada clase. 5.- A finais dos oitenta, e ante a crise dunha industria lctea, vlvese debater a posibilidade da compra desta industria por un grupo de cooperativas do sector lcteo. Nos anos noventa xa xorden multitude de iniciativas tendentes a fomentar a intercooperacin e a concentracin empresarial. Estas iniciativas xorden basicamente nas cooperativas agrarias e, a semellanza doutras comunidades autnomas, xrase un debate para a constitucin de cooperativas de
segundo grao de carcter sectorial. Impulsadas pola Unin de Cooperativas AGACA e as administracins xorden a maiora das novas cooperativas agrarias de segundo grao: Cooperativas Reunidas de Sarria, Ingacoop, Ceconor, Xuncoga, Horta de Galicia, Cooperativas Lcteas de Galicia, Cecoop e Artesns Gandeiros. Non s xurdiron estas cooperativas, senn que houbo outros proxectos que se levaron a cabo e outros que fracasaron en agrupacins con caractersticas menos integradoras e comprometidas. Os casos mis destacados foron: 1.- Abogasa: sociedade mercantil impulsada dende a Unin de Cooperativas AGACA que tia por finalidade abordar o abastecemento de fertilizantes para as cooperativas gandeiras. O proxecto tia por finalidade o investimento nunha Planta de Blending de fertilizantes, para a realizacin das mesturas mis apropiadas para os campos galegos. 2.- Blancos y Tintos de Galicia, A.I.E.: agrupacin de interese econmico formado por varias cooperativas de vio socias da Unin de Cooperativas AGACA cuxa finalidade era realizar fra de Galicia promocins en puntos de venda, restaurantes e tendas especializadas de vios de cooperativas galegas. Neste intre est inactiva, pero pode reactivarse. 3.- COCEGA: cooperativa de segundo grao formada por pequenas cooperativas do norte da provincia de Pontevedra. A falta de lderes convencidos e o reducido tamao das cooperativas provocou o fracaso do proxecto. 4.- O Grupo Lcteo Galego: foi unha sociedade mercantil creada por das cooperativas de segundo grao (Cooperativa Agraria Provincial da Corua e Cooperativas Lcteas de Galicia (Colaga). O Grupo representaba o gran salto das cooperativas do sector lcteo cara a unha maior presenza na transformacin e comercializacin do leite dos gandeiros socios de cooperativas. Non obstante a falta de capitalizacin da sociedade fixo invibel a dbeda xerada pola compra dunha grande industria lctea estatal, Lactaria Espaola, que estaba a xerar importantes perdas, e as cooperativas venderon a sa participacin a Puleva. Tras o fracaso do Grupo Lcteo Galego as pequenas e medianas cooperativas non volveron avaliar unha concentracin empresarial de tan amplo efecto como o pretendido polo referido proxecto. A tendencia recente a realizar concentracins empresariais mediante a fusin de entidades de primeiro grao. Nesta tendencia hai un recoecemento implcito da falta de capacidade das cooperativas de segundo grao para comprometeren s de primeiro que as conforman. 5.- Descovi: cooperativa txtil de segundo grao situada en Vigo que estaba constituda por DescorVigo e Cootevi, das cooperativas de dimensin semellante e de contrastada calidade na producin txtil. A experiencia de Descovi ten, por unha banda, o valor de ser pioneira no cooperativismo de traballo asociado txtil galego e pola outra o de ser o primeiro (e nico) intento de
escapar da dependencia das grandes empresas clientes a travs da producin de marca propia e produtos non estacionais (a estacionalidade era naquel intre un dos grandes inconvenientes aos que se enfrontaban as das cooperativas fundadoras). A escasa dimensin empresarial e a falta de compromiso das socias para manter unha estrutura comercial capaz de dar sada producin (a pesar diso, os poucos contactos realizados con clientes potenciais tiveron resultados moi satisfactorios), foron determinantes no fracaso da experiencia que, non obstante, amosa estratexias clave para o desenvolvemento do sector que outras cooperativas deberan valorar. Nos ltimos anos, as cooperativas ven reducir fortemente o nmero de socios activos polo grande abandono que se est a producir nalgunhas producins agrarias tpicas de Galicia coma o lcteo. Por outra banda, os socios incrementan fortemente o tamao das sas explotacins e os mis mozos queren participar en cooperativas competitivas. Xorden procesos de concentracin mediante fusins por absorcin de pequenas cooperativas con escasa actividade empresarial e en proceso de peche, que son absorbidas por outras moito mis grandes e dinmicas. Estes casos foron numerosos, xa que moitas cooperativas animronse polas axudas, fomento e promocin que realiza a Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural. Ao mesmo tempo, outros procesos de fusin estn precedidos pola constitucin dunha cooperativa de segundo grao, posteriormente a de segundo grao absorbe s de primeiro grao e termina convertndose en cooperativa de primeiro grao. Este foi o camio percorrido por Coreber, e que posteriormente seguiu Planmio. Con Icos procdese primeira fusin entre cooperativas con certo desenvolvemento empresarial e profesional e en condicins, das delas, moi parellas. Nestas mesmas condicins toma impulso Agris que o resultado da fusin de tres cooperativas luguesas moi parellas en relacin a medios, socios e capacidades. A finais de outubro de 2003, Agris xa ten corpo definitivo pois as asembleas xerais das tres cooperativas xa teen aprobado o proxecto de fusin. En condicins moi semellantes atpase en negociacin varios proxectos de fusin de mbito comarcal de cooperativas gandeiras. moi probbel que nos vindeiros anos os procesos de fusin sigan incrementndose, dando lugar a cooperativas de maior tamao empresarial.
3.- O grao de concentracin empresarial no movemento cooperativo en Galicia

Na Unin Europea existen mis de corenta cooperativas cun volume de facturacin superior a mil millns de euros, e dentro deste grupo de cabeza non existe un s grupo cooperativo de Espaa: o grao de concentracin empresarial no movemento cooperativo de Espaa e Galicia moi baixo en compa-
ranza coas cooperativas do norte da Unin Europea, fundamentalmente Dinamarca, Pases Baixos, Alemaa, Irlanda, Francia e Finlandia. Non ocorre o mesmo no cooperativismo de traballo asociado, onde un dos grupos empresariais mis fortes e puxantes a Corporacin Cooperativa Mondragn que aglutina a pequenas e medianas cooperativas localizadas no Pas Vasco. En relacin s cooperativas de consumo, os maiores grupos empresariais estn localizados por tradicin en Francia, onde o cooperativismo de consumo tivo unha puxanza fra do normal. En Dinamarca e Irlanda teen moita presenza empresarial as cooperativas con actividade no sector pesqueiro. A maior cooperativa da Unin Europea por volume de facturacin Osuuskunta Metsliito de Finlandia dedicada ao sector forestal, cunha facturacin de preto de 6 mil millns de euros, unha cota de mercado do 33% do sector en Finlandia, con mis de 60.000 socios, e 21.400 empregados. Por ltimo, entre os maiores bancos da Unin Europea atpanse varias cooperativas de crdito, con grande implantacin en Francia, Pases Baixos e Alemaa. A ducia de cooperativas de segundo grao de Galicia teen unha facturacin estimada de 817 millns de euros, agrupan 117 cooperativas de primeiro grao e un nmero indeterminado de sociedades mercants, e contan con varios miles de socios agricultores e gandeiros1. O Grupo COREN a concentracin maior, seguida de lonxe por Cooperativas Lcteas de Galicia e Cecoop. habitual a utilizacin de sociedades mercants participadas por cooperativas para operar e incrementar o tamao do grupo empresarial. O caso mis salientbel represntao o Grupo COREN que dispn do seguinte conxunto de sociedades2: 1.- COREN: a cooperativa de segundo grao, matriz do Grupo. 2.- 14 cooperativas de primeiro grao con vinculacin plena. 3.- 9 sociedades mercants que operan no mbito comercial: COREN Grill, delegacins en cidades, delegacins no estranxeiro,... 4.- 3 sociedades mercants que operan no mbito industrial: Frigolouro, s.a. e Nova Frigsa, s.a. e Coren Agroindustrial, s.a. 5.- 2 sociedades mercants de servizos: Sumicor e Sergal.
1 AGACA, segundo datos facilitados polas propias cooperativas. 2 Datos subministrados por COREN.
moi destacbel a poltica de investimentos e de incremento de tamao desenvolvida por tres cooperativas de vio de Galicia. As das grandes adegas cooperativas da D.O. Ras Baixas, Salnesur e Martn Codax, realizaron gran parte dos investimentos iniciais na adega en colaboracin cunha sociedade de participacin, ou capital risco, pblica, chamada Sidega, con participacins ao 50%. Posteriormente Sidega retirouse do capital social das adegas e as cooperativas xa posen o 100% do capital das sociedades mercants propietarias delas, dispoendo de senllas sociedades annimas unipersonais. Por outra banda, a Vitivincola do Ribeiro creou Orvinsa coa finalidade de operar e distribur vio fra da Denominacin de Orixe Ribeiro. Por razns semellantes, Hortoflor Dos propietaria de Ouriflor coa finalidade de operar no mercado portugus, xa que como cooperativa non tia posibilidades. Ademais, varias cooperativas de medio tamao teen como socios a outras cooperativas s que subministran materias primas ou prestan servizos. Estas cooperativas de primeiro grao manteen un tratamento comercial especial para coas de primeiro grao que son socias. Entre outros casos destacados figuran: 1.- Os Irmandios: varias cooperativas de pequeno, e ata mediano, tamao da provincia de Lugo son socias de Os Irmandios que atende basicamente as sas necesidades relacionadas coa alimentacin animal, os fertilizantes, servizos de maquinaria, comercializacin de xatos, etc. Son cooperativas que non dispoen de fbrica de pensos. 2.- Feiraco: mantn como socios varias pequenas cooperativas da Corua e Pontevedra coa finalidade de atender as necesidades de pensos de alimentacin animal, fertilizantes ou merca de leite en determinados momentos. 3.- Icos, Xallas,... existen varias cooperativas que manteen convenios e acordos plasmados de diferentes xeitos con cooperativas que requiren os seus servizos. O proceso de fusin mis salientbel foi o da constitucin de Icos, co que se logrou unha empresa cunha facturacin superior aos trinta millos de euros e mis de 800 socios. Agris, en proceso de constitucin, supor unha facturacin estimada aos 18 millns de euros e preto de 400 socios. Pero existen numerosas fusins por absorcin de pequenas cooperativas, realizadas por cooperativas de maior tamao, entre as que destacan as de Lemos, Central de Frades, Coreber, Leiteira Pico Sacro,...
4.- Os resultados da concentracin empresarial

En relacin s cooperativas de segundo grao, a vinculacin e sentimento de grupo dos socios de base respecto da concentracin depender da poltica de compromisos de comunicacin existente entre as de primeiro e segundo grao. moi importante que as cooperativas de segundo grao tean o compromiso das de primeiro grao en relacin comunicacin cos socios. Incluso se o proceso de concentra-
cin elevado o ideal que a comunicacin cos socios de base se faga coordinadamente entrambas as das. Se non as o sentimento de grupo redcese ata dilurse na base social. En relacin s fusins de cooperativas, estas disfuncins non son posbeis xa que ser o novo rgano de administracin o encargado da comunicacin e da relacin social. Neste tipo de concentracin, os problemas sociais poden darse antes de comezar o proceso de fusin e fundamentalmente vinculadas coas diferentes achegas ao capital social; superada esa etapa o rgano de administracin debe evitar que xurdan. Finalmente, o novo rgano de administracin debe procurar evitar afastarse da base social dado o incremento do nmero de socios, polo que deber habilitar novos sistemas de relacin con eles. Novamente as cooperativas de segundo grao mostran mis problemas para abordar os problemas organizativos, dada a existencia de diferentes rganos de administracin que nalgn momento poden manter importantes diferenzas de criterio, salvo que existan elevados graos de compromiso entre as cooperativas de base e a de segundo grao. Nas concentracins por fusins, os resultados organizativos estn marcados fundamentalmente polos problemas de adecuacin de estilos de xestin e dos traballadores nova sociedade. probbel que sexa necesario realizar pactos cos traballadores tras o proceso de fusin para equiparar todos os recursos humanos que proceden das cooperativas fusionadas. En todo caso na primeira etapa da fusin dbese realizar un grande esforzo por superar todas as dificultades. Por calquera dos sistemas, os resultados econmicos da concentracin empresarial son claramente positivos e os beneficiarios son os propios socios que dispoen de mis e mellores servizos e a calidade e prezos mis competitivos. A operatividade comercial mellora significativamente e a evolucin empresarial convrtese en claramente positiva para a entidade resultante. Considrase que as economas de escala e o incremento da capacidade empresarial s poden xerar un beneficio para a entidade. Pese a todos estes aspectos positivos, s se pode falar de procesos de integracin no caso do cooperativismo agrario, posto que noutros mbitos anda non se albisca o fenmeno da concentracin empresarial. Neste senso, preocupa especialmente o reducido nmero de procesos de concentracin empresarial nas cooperativas de traballo asociado. As cooperativas son sociedades abertas cunha base social influenzbel dende o exterior da entidade. Os procesos de concentracin empresarial poden desatar localismos, partidismos e personalismos que trunquen a iniciativa pouco antes de nacer. Por tanto, desexbel que exista unha estratexia de todo o pas que apoie aos socios das cooperativas a unirse mis e a fortalecerse empresarialmente. Se os socios saben que os grupos sociais cos que se relacionan aproban esta estratexia de concentracin ser mis fcil alcanzar os consensos necesarios. Nese sentido sera desexbel que xurdira un ambiente favorbel a estes procesos nos concellos, nas organizacins empresariais, nos sindicatos de
clase, nas organizacins profesionais agrarias, en todas as administracins e en todos os centros de influenza. Por outra banda, para que un proceso de concentracin tea xito imprescindbel a presenza dun intermediario externo s cooperativas inmersas no proceso, que medie entre as partes, coeza os directivos das cooperativas en profundidade, coeza a lexislacin sobre cooperativas e os pasos dun proceso de concentracin empresarial. Algun debe xestionar todo o proceso e conducilo de xeito pactado entre todas as partes ao ritmo e na direccin axeitada, construndo e desenvolvendo a confianza mediante o dilogo e o pacto, fixando o calendario de traballo coas sas respectivas modificacins durante o proceso segundo o ritmo de compromisos acadados, coordinando a elaboracin da informacin pertinente destinada aos socios no momento oportuno e do xeito adecuado, colaborando para establecer os obxectivos reais e alcanzbeis, e apoiando ao novo consello reitor no perodo posterior ao proceso de concentracin. O primeiro que debe facer o intermediario externo identificar e cuantificar os beneficios dunha concentracin empresarial, ben mediante fusin, mediante cooperativas de segundo grao ou mediante calquera outro sistema, e que todos valoren a sa importancia. Chegar a establecer nun estudo quen van ser os beneficiarios da concentracin, e canto de realista son os beneficios e o propio proceso. Esta persoa debe traballar sen prsas, xestionando pactos entre as diferentes partes e perfilando todos os apartados do proxecto de concentracin. importante crear un comit de negociacin, coa xente axeitada e de suficiente autoridade, que se rena coa frecuencia necesaria e que reciba os consellos de asesores econmicos, legais e tcnicos externos. Tamn resulta importante a anlise e avaliacin doutras experiencias de concentracin. A experiencia sinala que os beneficios poden ser importantes. A proposta de concentracin debe explicar claramente o porqu da operacin, os beneficios que reportar, cal ser a estrutura organizativa, a xestin, os estatutos e regulamentos internos, as polticas a aplicar, o valor, as perspectivas de futuro, e outros detalles de interese. A continuacin apuntamos algns dos beneficios a avaliar nun proceso de concentracin: 1.- Reducin de custos. 2.- Eliminacin de duplicidades. 3.- Apertura de mercados maiores. 4.- Mellora efectiva dos recursos. 5.- Mellores perspectivas de futuro.
6.- Mellores nimos dos socios e da sa visin empresarial. As posbeis causas dos fracasos son mltiples e variadas. Situacins de alta dependencia comercial e operativa dunha empresa (un gran cliente ou un gran provedor que domina economicamente cooperativa) fai que o proceso de concentracin poida ser paralizado pola mesma. A falta de confianza entre as cooperativas, ou un tamao demasiado reducido da concentracin resultante tamn dificulta estes procesos. Finalmente, os mecanismos de apoio mediante axudas pblicas son necesarios e altamente incentivadores para a realizacin destes procesos de concentracin.
Captulo X:
O asociacionismo
1.- Panormica global do asociacionismo cooperativo

O principio de cooperacin entre cooperativas ou intercooperacin ten das facetas, tal e como foi definido na declaracin sobre Identidade Cooperativa da Alianza Cooperativa Internacional no seu Congreso de Manchester de 1995: as cooperativas serven aos seus socios o mis eficazmente posbel e fortalecen o movemento cooperativo traballando conxuntamente, mediante estruturas locais, nacionais, rexionais e internacionais. A primeira destas facetas ten que ver coa cooperacin empresarial e fxose referencia a ela no captulo anterior, mentres que a segunda ten que ver co asociacionismo cooperativo como medio de potenciar a representatividade das sociedades cooperativas a todos os niveis e para a defensa e promocin dos seus intereses. Nunha estrutura piramidal que comeza nas unins, contina nas federacins, e segue coas confederacins, ampla a base territorial dende o mbito local ao rexional, nacional, e internacional a travs do seu mximo rgano representativo: a Alianza Cooperativa Internacional. A Lei 5/1998 de cooperativas de Galicia regula os procesos de asociacionismo e fomento cooperativo no seu ttulo IV ao tempo que insta aos poderes pblicos da Comunidade Autnoma de Galicia a adoptar as medidas necesarias para fomentar o asociacionismo e as relacins de intercooperacin (art. 132. 3). Entre as actividades que lles corresponden s unins, federacins e confederacins de cooperativas estabelcense as seguintes: a) Representar os membros que asocien, de acordo co que establezan os seus estatutos. b) Organizar, facilitar e financiar servizos de asesoramento, de verificacin de contas e de asistencia xurdica e tcnica, as como aqueloutros servizos que sexan convenientes ou necesarios para os seus membros.
c) Fomentar a promocin e a formacin cooperativa d) Realizar mediacins e conciliacins e) Exercer calquera actividade de natureza anloga. Ademais destas funcins e a travs do Consello Galego de Cooperativas do que forman parte maioritariamente, teen tamn funcins de carcter consultivo, de arbitraxe en cuestins litixiosas cooperativas, nomeamento de liquidadores en determinados supostos e a planificacin e xestins dos fondos de formacin e promocin das cooperativas que os transfiran voluntariamente ou obrigatoriamente se non os xestionaron no prazo legalmente previsto. 1.1.- Evolucin histrica do movemento asociativo cooperativo Segundo os datos que obran no Rexistro de Cooperativas, o asociacionismo cooperativo galego recente (non ten mis de 18 anos). As primeiras asociacins de cooperativas rexistradas datan do ano 1985 no agro. A Unin Provincial de Cooperativas del Campo de Lugo, constituda en setembro do ano 1985 sera a primeira asociacin de cooperativas e a Unin de Cooperativas Agrarias UCA en novembro dese mesmo ano a segunda. O cooperativismo de traballo asociado consegue representacin en outubro do ano 1986 a travs da Unin de cooperativas de traballo asociado FECOPN. Presntanse a continuacin (CADRO 1) os datos bsicos das doce organizacins representativas do cooperativismo galego. Se ben catro aparecen dadas de alta no devandito rexistro, non se ten constancia de que presenten actividade, mesmo actividade rexistral (renovacins do consello reitor, adaptacin de estatutos, etc.), polo que se ten anotado a sa posbel non actividade. Nestes momentos hai oito entidades representativas activas en Galicia, anda que algunhas presentan nestes momentos baixos niveis de actividade. Tal e como se tira do cadro, s teen representacin catro clases de cooperativas: agrarias, traballo asociado, ensino (anda que tamn como cooperativas de traballo asociado) e vivenda. A Federacin de Empresas Cooperativas SINERXIA, pola sa banda, aglutina das unins (UCETAG e EIXO) e tamn cooperativas non asociadas a ningunha unin: cooperativas do mar e consumidores e usuarios. Non hai por tanto en Galicia representacin especfica para cooperativas de servizos, consumidores e usuarios, do mar, etc. Pode que o seu escaso nmero sexa un factor limitante, non obstante o seu elevado volume de facturacin e a sa importancia en determinados sectores engadiran forza ao movemento. Tal e como se pode apreciar no CADRO 2 non hai activas entidades asociativas anteriores ao ano 1986, de feito a mis antiga nestes momentos a Unin de Cooperativas Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias AGACA de setembro do ano 1988; case da mesma data a Unin de Cooperativas de Ensino de Traballo Asociado de Galicia (UCETAG). En canto ao nmero de cooperativas socias evoluciona favorabelmente (incremntase en 105 cooperativas en termos globais) en catro dos cinco perodos
considerados e desaparecen das entidades anteriores ao ano 1986 e das entidades mis no segundo perodo. Por ltimo, na suma dos socios actuais hai que ter en conta o dato xa comentado de que a Federacin de Empresas Cooperativas Sinerxia, aglutina os socios de das Unins (UCETAG e EIXO) mis coooperativas que non se atopan asociadas.
CADRO 1: Datos bsicos do movemento asociativo cooperativo en Galicia

DENOMINACIN UNIN PROVINCIAL DE COOPERATIVAS DEL CAMPO DE LUGO UNIN DE COOPERATIVAS AGRARIAS UCA UNIN DE COOPERATIVAS DE TRABAJO ASOCIADO FECOPON UNIN DE COOPERATIVAS DEL CAMPO DE GALICIA despois UNIN DE COOPERATIVAS AGRARIAS DE GALICIA UNIN DE COOPERATIVAS ASOCIACIN GALEGA DE COOPERATIVAS AGRARIAS AGACA UNIN DE COOPERATIVAS DE ENSINO DE TRABALLO ASOCIADO DE GALICIA (UCETAG) UNIN DE COOPERATIVAS AGRARIAS DE FERROL (UCAFE) FEDERACIN DE EMPRESAS COOPERATIVAS SINERXIA UNIN DE COOPERATIVAS DE TRABAJO ASOCIADO UGACOTA antes (ASOCIACIN UNIN GALLEGA DE COOPERATIVAS DE TRABAJO ASOCIADO) ASOCIACIN DE COOPERATIVAS AGRARIAS ACAP UNIN DE COOPERATIVAS UNIN DE COOPERATIVAS DE TRABALLO ASOCIADO EIXO UNIN DE COOPERATIVAS DE VIVIENDAS UGACOVI
Fonte: Elaboracin propia a partir dos datos do Rexistro
POBOACIN LUGO PONTEVEDRA VIGO SILLEDA
ACTIVA NON ACTIVA NON ACTIVA NON ACTIVA NON ACTIVA
N SOC. 34 14 7 3
DATA C. 11/09/85 27/11/85 14/10/86 29/01/87
SANTIAGO DE COMPOSTELA PONTEVEDRA
ACTIVA.
145
06/09/88
ACTIVA
25
13/09/88
FERROL PONTEVEDRA SANTIAGO DE COMPOSTELA
ACTIVA ACTIVA ACTIVA
15 9 23
18/12/89 21/11/94 08/05/96 como asociac. 1990
LALN
ACTIVA
19/02/99
PONTEVEDRA SANTIAGO DE COMPOSTELA
ACTIVA ACTIVA
11 15
09/04/01 26/09/02
CADRO 2: Asociacins de cooperativas: Data de constitucin, socios iniciais, actividade.

PERODO DE CONSTITUCIN 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2000-2003 TOTAL
N ENTIDADES 2 5 1 2 2 12
N SOCIOS INICIAIS 48 48 10 16 21 143
ACTIVAS ANO 2003 3 1 2 2 8
N SOCIOS ACTUAIS 185 9 28 26 248
Por outra banda nos GRFICOS 1 e 2 amsase a evolucin do n de entidades representativas e cooperativas socias nos perodos considerados: dende o perodo 1991-1995, mantense estbel o nmero de entidades representativas (en realidade dende o ano 1988); ademais nas entidades representativas constitudas no perodo 1986-1990 chama a atencin o elevado incremento de cooperativas asociadas (principalmente en AGACA e tamn en UCETAG), moito mis discreta nas entidades constitudas en perodos posteriores (SINERXIA, UGACOTA, EIXO, UGACOVI).
GRFICO 1: Evolucin das entidades asociativas.
6 5 4 3 2 A 1 0 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2000-2003 ENTIDADES CONSTITUDAS Fonte: Elaboracin propia. ACTIVAS ANO 2003
GRFICA 2: Evolucin das cooperativas socias.

200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1980-1985 1986-1990 N SOCIOS INICIAIS Fonte: Elaboracin propia a partir dos datos do Rexistro. 1991-1995 1996-2000 N SOCIOS ACTUAIS 2000-2003 A
1.2.- Situacin actual do movemento asociativo cooperativo en Galicia Presntanse a continuacin (CADRO 3) algns datos agregados do movemento asociativo cooperativo, en base aos cuestionarios do Proxecto Equal-Espadelada1. Pdese comprobar que o movemento asociativo cooperativo en Galicia, aglutina arredor das 241 cooperativas2, o que vn representar aproximadamente o 24% das cooperativas existentes (1.004 cooperativas activas). Por clases de cooperativas, o cooperativismo de traballo asociado atpase representado tan s nun 12,2% para un total de 484 C.T.A,s. inclundo as de ensino (que pola sa banda no seu sector de actividade acada cifras de representacin prximas ao 100% nas cooperativas de ensino regrado e do 47,2% no total). Polo que respecta ao cooperativismo de vivendas representara un 20,5% (para un total de 73 cooperativas activas) e o cooperativismo agrario aglutina ao 60,7% das cooperativas agrarias, (AGACA representa un 53,3%3). En canto ao nmero de socios e traballadores, o cooperativismo asociado suma un total de 32.334 socios e arredor de 4.209 traballadores (52,2% e 33,4% do total das cooperativas galegas respectivamente). Ademais, facturan (directamente as cooperativas asociadas sen contar coa facturacin das empresas participadas por estas) arredor de 1.123,2 millns de euros, dos cales un 96,8% corresponde
1 Faltan no cmputo total os datos correspondentes Asociacin de Cooperativas Agrarias ACAP Unin de Cooperativas. 2 Puideran ser 246 se ACAP segue a contar cos seus 5 socios fundadores e sen contar as unins integradas en SINERXIA. 3 Non obstante, neste cmputo entraran tamn as cooperativas de explotacin comn da terra e sociedades agrarias de transformacin tamn integradas en AGACA, polo que a porcentaxe real de cooperativas agrarias representada descendera ata o 56,3% inclundo as cooperativas de explotacin comn da terra e algo mis se contamos as SAT.
ao cooperativismo agrario. Pola sa banda, o cooperativismo de vivenda supn un investimento de arredor dos 81,14 millns de euros.
CADRO 3: Datos socio-econmicos das asociacins de cooperativas.

ENTIDADES SINERXIA EIXO UCETAG UGACOTA TOTAL T.A.[1] UGACOVI TOTAL VIV. UCAFE AGACA TOTAL AGR. TOTAL
son de traballo asociado (2) Datos referidos ao investimento en vivenda e non en facturacin. Fonte: Elaboracin propia a partir dos datos do Equal-Espadelada
COOP. SOCIAS 9 11 25 23 59 15 15 15 145 160 241
N SOCIOS 2.013 672 336 221 1.229 900 900 4.200 25.000 29.200 32.334
FACTURAC. (Millns ) 30 20 9,6 5,6 35,2 81,14 [2] 81,14 12 1.076 > 1.088 1.123,20
(1) O total procede de sumar os datos de EIXO, UCETAG E UGACOTA, xa que en SINERXIA se agrupan tamn cooperativas que non
2.- Actividades e resultados

2.1.- Obxectivos En canto aos obxectivos fundacionais aparecen tres de xeito recorrente: a defensa dos intereses das cooperativas asociadas, a representatividade diante de entidades pblicas e privadas, as como a promocin e fomento do sector cooperativo de cada clase. Xunto a estes obxectivos bsicos atopmonos con obxectivos vinculados promocin de melloras nas cooperativas asociadas, a travs da formacin, asesoramento, informacin, etc. Finalmente faise mencin tamn ao fomento da intercooperacin e colaboracin entre as propias cooperativas, entre entidades de economa social e con outros axentes sociais. 2.2.- Actiividades e servizos Polo que respecta ao tipo de actividades que levan a cabo as diferentes unins e asociacins (CADRO 4) destaca a de representacin, se ben condicionada ao nmero de entidades cooperativas afiliadas; a gran maiora conta con representacin no Consello Galego de Cooperativas, con excepcin de UGACOVI. As mesmo a gran maiora levan a cabo actividades formativas, entendidas estas como continuas ao
longo do tempo para socios das cooperativas e outros colectivos (coa excepcin UGACOVI e UCAFE): todas participan na organizacin e desenvolvemento de xornadas e seminarios. Finalmente todas prestan servizos de xestin s cooperativas asociadas, coa excepcin de UGACOVI e UCAFE, se ben no caso de SINERXIA e EIXO de xeito compartido. En canto aos recursos cos que contan, mantense tamn unha certa proporcionalidade en funcin do grao de representacin e volume econmico das cooperativas asociadas.
CADRO 4: Nivel de actividade das asociacins de cooperativas.

Entidades SINERXIA EIXO UCETAG UGACOTA UGACOVI UCAFE AGACA Represent. SI SI SI SI SI SI SI Formacin Cursos SI SI SI SI NON NON SI SI SI SI SI SI SI SI Xornadas Servizos Xestin SI SI SI SI NON NON SI 1 local 2 persoas Comparte local e persoal con SINERXIA 1 local 2 persoas 1 local 2,5 persoas 3 locais 17 persoas Recursos
Fonte: Elaboracin propia a partir dos datos do Equal-Espadelada
3.- Posibilidades de ampliacin do movemento asociativo cooperativo

3.1.- Problemtica O nivel de representacin do asociacionismo cooperativo galego en termos xerais escaso. Por clases de cooperativas coa excepcin do cooperativismo agrario e de ensino dista moito de ser o ideal. Mesmo no caso do cooperativismo agrario este nivel de representacin pode ser mellorado. Dado o nivel de representacin, a existencia de duplicidade de estruturas para a consecucin de obxectivos moi semellantes, no caso do cooperativismo de traballo asociado, un obstculo que debe ser solucionado. A ausencia de representacin para moitas clases de cooperativas, como no sector de servizos, transporte e consumo resta forza ao movemento cooperativo. Algunhas, pola sa dimensin e volume econmico, representan unha porcentaxe importante da actividade econmica en Galicia. Tanto a estrutura econmica como organizativa das entidades asociativas (coa excepcin feita de AGACA e acaso UCETAG) presenta carencias significativas que restan posibilidades de expansin e posta en marcha de novas actividades.
3.2.- Vantaxes As vantaxes do asociacionismo cooperativo non s se manifestan na representacin e defensa de intereses das cooperativas asociadas para cada clase. Fano tamn na prestacin de mltiples servizos e actividades que as cooperativas por separado teran difcil asumir (procesos formativos, asesoramento xurdico, organizacin de seminarios, xornadas e encontros, edicin de publicacins, estudos, manuais, asesoramento especializado, etc.). Dos anteriores, pdese facer especial mencin aos procesos formativos (nalgns casos as asociacins chegan a tramitar o 80% das accins formativas das cooperativas asociadas) e sen dbida as cooperativas non asociadas dispoen de moitas menos posibilidades de acceso a procesos formativos cs que si o estn. Outro factor que se debe destacar a capacidade de achegar criterios de planeamento estratxico e de informacin por parte das estruturas representativas. As unins e federacins atpanse mellor situadas para dispor de informacin sectorial, empresarial e lexislativa cs cooperativas socias mis preocupadas do da a da e facilitan esta transmisin de informacin. Do mesmo xeito, dispoen dunha visin estratxica multisectorial que fan chegar as sas asociadas. Neste mesmo aspecto, a asistencia a asembleas, xornadas, encontros e seminarios facilita o intercambio e fomenta o establecemento de alianzas empresariais entre cooperativas, ben sexan do mesmo ou diferente sector de actividade. A travs das asociacins de cooperativas os socios poden defender os seus intereses non s diante das administracins mis prximas (local ou rexional), senn tamn das mis afastadas (estatal, europea, internacional) a travs da integracin en estruturas asociativas superiores. Neste senso, tres entidades representativas do cooperativismo galego atpanse integradas en estruturas superiores a nivel estatal: AGACA pertence a CCAE, UCETAG a UECOE e UGACOTA a COCETA. Outras teen establecido convenios de colaboracin con entidades cooperativas doutros pases, tal o caso da Federacin SINERXIA coa Unio Cooperativa Polivalente da Regio Norte de Portugal (UNINORTE). 3.3.- Perspectivas de crecemento A posta en marcha e participacin no Consello Galego de Cooperativas ten aberto grandes posibilidades de ampliacin do coecemento mutuo e de colaboracin para o movemento cooperativo. A transversalidade resulta aqu fundamental, entendida esta como defensa da idea e da imaxe cooperativa mis al das clases. A razn que resulta relativamente fcil preocuparse polos problemas dunha cooperativa ou dunha clase de cooperativas en particular, pero non sempre fcil ver que hai un interese cooperativo xeral, baseado no valor da solidariedade e no principio da cooperacin entre cooperativas. As cooperativas dbense tamn decatar da necesidade de reforzar as sas organizacins representativas e actividades de apoio. Unha porcentaxe non desprezbel da mostra non coeca anda a existencia de asociacins de cooperativas e algunhas amosbanse interesadas en formar parte. Cmpre un
labor decidido de divulgacin das vantaxes do asociacionismo cooperativo por parte das entidades representativas entre as cooperativas non asociadas, cmpre o apoio das entidades con alta representacin s de menor representacin nesta tarefa, cmpre tamn o apoio e impulso decidido a estes procesos por parte da administracin.
Parte cuarta
Valores e potencialidades
Captulo XI:
A dimensin empresarial do cooperativismo galego
1.- Obxectivos e condicins de viabilidade do proxecto empresarial cooperativo

1.1.- O proxecto empresarial cooperativo e os proxectos empresariais dos socios. Especificidades e particularidades do proxecto empresarial cooperativo A anlise das cooperativas dende a perspectiva empresarial debe contextualizarse na medida en que existen particularidades no proxecto empresarial cooperativo respecto do comn dos proxectos empresariais mis usuais: A primeira particularidade deriva do carcter das cooperativas como empresas de economa social, cualificativo non gratuto que alude a dimensin social e societaria que as orixina e as alenta. As cooperativas, de acordo co coecido aforismo de Roe, son sociedades de persoas e non de capitais, o que implica que nelas a rendibilidade do capital que os socios poen na empresa, a diferenza do que ocorre nunha empresa convencional, non un fin en si mesmo. Por iso unha das lecturas do principio de porta aberta a cantidade de capital non adoita ser un elemento limitativo decisivo para que eses socios poidan acceder cooperativa. Por iso, como principio tamn esencial, ningun pode pertencer cooperativa exclusivamente en calidade de accionista que busca a participacin nos beneficios como retribucin sa achega como capitalista. Por iso nas cooperativas votan as persoas, non os capitais, e exclese o voto en proporcin ao capital achegado. Por iso, en definitiva, a achega esencial do socio o seu compromiso de participacin na actividade que a empresa desenvolva. A sociedade cooperativa o instrumento que os socios articulan en comn para conseguir os verdadeiros obxectivos. Os mbiles que orientan a actividade, a funcin obxectivo a maximizar, o que W. Sombart denomina esprito orientador dunha empresa capitalista convencional, a maximizacin do beneficio empresarial (Sombart, W., 1946). Pero as empresas cooperativas poden ter obxectivos adicionais e mesmo prioritarios: hai bastantes cooperativas onde a finalidade esencial non incompatbel coa anterior, e a maxi-
Valores e potencialidades [349]
mizacin do valor nos proxectos dos propios socios en canto tean de relacin coa cooperativa, o que, nos casos lmite, provoca a existencia de cooperativas que poden cumprir satisfactoriamente cos seus obxectivos mesmo sen obter un nivel de beneficios estimbel, sempre que acheguen mellores prezos ou niveis satisfactorios de calidade en produtos, abastecementos ou servizos aos socios. O socio en moitas cooperativas defnese con base sa participacin como provedor dela ou como demandante dos seus produtos ou servizos e en funcin da sa individual rendibilidade econmica como partcipe da empresa (Garca Gutirrez, 2000). Ademais, as aspiracins dos socios en relacin co proxecto cooperativo non son independentes do tipo de cooperativa a que nos refiramos. Por conseguinte os obxectivos societarios, empresariais, das actividades cooperativas poden diversos: as cooperativas agrarias confrmanse, en ltima instancia, como un soporte do mantemento, seguridade e mellora da actividade das explotacins agrarias individuais; as de servizos e transportes e moitas do mar como un instrumento para a realizacin en mellores condicins das actividades empresariais dos socios; as de vivenda como medio para acceder a ela en mellores condicins; as de consumo como medio para a obtencin de determinados bens en mellores circunstancias; outras, nas que mesmo expresamente cabe exclur o lucro como mbil, orintanse cara integracin social ou cara prestacin de servizos sociais. En suma, para unha boa parte das cooperativas, reiteramos, os autnticos obxectivos maximizadores poden diversificarse e mesmo diferenciarse e, en calquera caso, non se limitan maximizacin dos beneficios empresariais. Unicamente en determinadas clases de cooperativas, basicamente nas de traballo asociado, pode pensarse, a priori, na existencia de plena identidade entre a maximizacin dos rendementos beneficios empresariais e a maximizacin dos obxectivos dos socios, en tanto que, pola sa natureza, unifican actividade econmica dos socios e actividade econmica da empresa. Mais mesmo nestas, pdese definir con mis propiedade a funcin obxectivo a partir, non tanto da maximizacin do beneficio, ou da renda neta media dos socios, senn da consecucin e mantemento do emprego, da sa estabilidade e seguridade e da mellora nas condicins laborais, o que determina unha lxica no comportamento particular respecto da lxica de maximizacin do lucro (Jordan, M., 2002). As propias opinins dos socios da mostra corroboran as anteriores afirmacins: interrogados sobre as motivacins para a sa integracin nas cooperativas dous terzos dos entrevistados refiren mbiles de melloras na sa actividade individual ou mellora de prezos ou servizos entregados ou recibidos; pola sa banda os socios das cooperativas de traballo asociado identifcanse, basicamente, no case 20% das respostas que aluden mellora das condicins laborais como finalidade. En consecuencia debe terse en conta hora de explicar a dinmica empresarial das cooperativas a prevalencia, s veces, de lxicas racionalizadoras do seu comportamento, que anda sendo maximizadoras, poden non subsumirse e son dificilmente comprensbeis dende os estritos parmetros das anlises custo-beneficio mis acadas para empresas convencionais. Obviamente iso non excle a busca de rendibilidade propia no privativo proxecto empresarial que constite cada cooperativa, s marca o desafo da integracin e compatibilizacin de obxectivos: a rendibilidade autnoma e especfica da empresa comn xunta, e ao servizo, dos prevalentes obxectivos sociais e societarios.
GRFICO 1: Motivos de integracin na cooperativa. Opinin dos socios da mostra.

25% 19% 14,70% 14,70% 19,10% 17,40%
% sobre o total de respostas
20%
15%
10%
8,70% 5,20% 1,30%
5%
0% A B C D Motivo E F G Ns/nc
A: Mellora nas condicins laborais; B: Melloras para a sa explotacin ou actividade C: Mellores prezos de venda para os seus produtos ou servizos; D: Mellores prezos de compra de materias primas ou servizos; E: Mis servizos; F: Mis capacidade de negociacin e defensa dos seus intereses; G: Mis participacin Ns/nc: Non sabe non contesta. Fonte: Elaboracin propia.
Como corolario, e adicionalmente, a importancia econmica da sociedade cooperativa de cara ao proxecto, empresarial ou persoal, do socio, ser moi diferente en funcin da sa clase e actividade. Por conseguinte a repercusin dos resultados econmicos da cooperativa na vida e proxecto do socio tamn diferente: as, nos dous extremos, hai cooperativas traballo asociado que significan o medio de vida do socio e outras que apenas lle ofrecen a posibilidade de acceso a algn ben de consumo non esencial; no medio unha gran variedade de tipos e situacins ao respecto. 1.2.- A promocin e planificacin do proxecto empresarial cooperativo. Condicins de viabilidade na xestacin do proxecto cooperativo A sociedade cooperativa , con independencia doutras caractersticas derivadas das sas peculiaridades e potencialidades societarias, unha forma de organizacin da actividade empresarial. En canto forma, iso , identificada por unhas caractersticas modlicas, un molde que pode encherse de diferentes contidos. Depender das circunstancias especificas que concorran en cada proxecto. Por iso un lugar comn afirmar que no que atinxe dimensin empresarial non hai Cooperativismo, con maisculas e en singular, senn cooperativismos, en plural, tan diversos como diversos poden ser os proxectos empresariais de calquera empresa capitalista convencional. De a que presentar a idoneidade
das cooperativas en canto empresas semelle tan improcedente para con elas como sera, mutatis mutandis, formular en abstracto a idoneidade das sociedades annimas como empresas, ou de calquera outra frmula diferenciada. Por conseguinte, e de partida, a formula cooperativa pode ser tan vlida para as actividades empresariais como calquera outra das mis usuais. Na preparacin e posta en marcha de calquera proxecto empresarial decisiva a previsin e planificacin, a anlise prospectiva das condicins de viabilidade do mesmo. un proceso que, unha vez mis, nas empresas cooperativas presenta acusadas particularidades: En primeiro lugar porque a cooperativa ante todo unha sociedade de persoas e polo tanto, no inicio dun proxecto empresarial cooperativo deben considerarse as condicins de viabilidade sociolxica. aqu onde destacan, entre outros, algns aspectos importantes a ter en conta: a) Aspectos intanxbeis como a confianza entre os socios ou a motivacin de cada un dos integrantes co proxecto comn. As mesmo a identificacin dos liderados aglutinadores que renan e posibiliten os consensos. b) Na medida en que o elemento persoal un compoente constitutivo esencial da cooperativa, que non se discrimina en funcin do capital, e que o sistema de toma de decisins de base individual e democrtica, dse unha certa igualdade formal a priori que debe articularse coas diferenzas persoais entre os socios e na sa relacin e posicin fronte cooperativa: actitudes, compromiso, roles de cadaqun, posicin obxectiva da sa actividade en relacin coa actividade da cooperativa e consecuente implicacin. Por iso a consecucin na conformacin inicial da empresa de certas condicins de homoxeneidade social nestes aspectos pode facilitar a obtencin de consensos e, en suma, a sa dinmica posterior1. Articular o dinamismo empresarial coa diversidade dos socios pois un desafo que, por outra parte, se presenta con diferente intensidade en funcin de varibeis como a actividade e o tamao da cooperativa ou a importancia das sas actividades respecto vida do socio2 e que pode ter vas de solucin diferentes segundo os casos3. c) O nivel e necesidades formativas dos socios, tcnicas e de cultura empresarial, de organizacin, e participativa que contemplamos en detalle noutros captulos deste libro.
1 Niveis altos de heteroxeneidade na situacin econmica-social dos agrupados poden dar lugar a conflitos que repercutan na unidade ou no dinamismo. s veces a heteroxeneidade sobrevenida: na vida das cooperativas hai encrucilladas en que a consolidacin da cooperativa pasa por acelerar o proceso de intensificacin produtiva nas explotacins/empresas dos seus asociados. (Pouliquen, A., 1973). 2 diferente a situacin nas pequenas cooperativas de traballo asociado que esixen altos graos de unidade para sacar adiante a empresa comn, ou nas cooperativas agrarias de gran tamao e con socios que manteen explotacins de distinto tamao convivindo con socios que abandonaron a actividade agraria principal, ou nas cooperativas de consumo en que o compromiso social se reduce adquisicin dalgn produto, ou nas de vivenda en que a homoxeneidade vn imposta pola decisin previa de integrarse a partir dun consenso previo sobre prezos e calidades. 3 Hai cooperativas nas que se poden crear diferentes seccins con contabilidades separadas que permiten diferenciar os proxectos para os distintos grupos de socios, anda mantndose o conxunto dos socios no proxecto inicial.
d) Os pactos organizativos que cmpre que estean suficientemente debatidos, explcitos e cun alto grao de consenso sobre obxectivos, dereitos e deberes concretos, sistemas de xestin e de tomas de decisin, diferenzacin de competencias e responsabilidades, mecanismos de informacin e control, remuneracins e condicins econmicas, sistemas de sancins, etc4 e) Como corolario do anterior os ritmos, os tempos, na creacin sobre bases slidas de calquera proxecto cooperativo, deben ser necesariamente pausados: a busca das condicins sociais, grupais e organizacionais axeitadas, os consensos e os pactos, e o forte compoente formativo e educativo do proceso inicial as o requiren. En segundo lugar porque na busca, como en calquera empresa, da viabilidade econmica do proxecto empresarial da cooperativa, na planificacin da viabilidade tcnica, financeira, de mercado, etc., tamn se presentan particularidades: A planificacin estratxica e participativa da viabilidade require dunha boa definicin inicial do proxecto coa avaliacin correcta dos recursos dispobeis; require de informacin e debate sobre das posbeis fontes e alternativas de financiamento (viabilidade financeira); sobre da existencia dunha tecnoloxa apropiada (viabilidade tcnica); require tamn dun estudo da rendibilidade do proxecto coas correspondentes previsins de custos e ingresos (viabilidade econmica); e, obviamente, do estudo dos condicionantes do mercado, das condicins de oferta e demanda, e das posbeis alternativas neste eido. Ao respecto as condicins de partida de boa parte das cooperativas facilitan esa reflexin, en tanto que teen a sa orixe na transformacin dunha empresa preexistente ou xorden como nova frmula de agrupacin para canalizar a actividade econmica de socios con experiencia profesional previa na mesma ocupacin.5 Cmpre, na medida do posbel6, que a planificacin do proxecto empresarial sexa froito do propio esforzo dos socios, acudindo asesora externa cualificada para aqueles puntos concretos en que polas caractersticas da experiencia empresarial previa dos mesmos, ou por tratarse de asuntos mis distantes da sa propia actividade produtiva individual o proxecto necesite ser complementado. O prin-
4 A existencia constatada de Estatutos-Tipo que, con demasiada frecuencia, se adaptan con poucas modificacins, para os efectos do cumprimento dos requisitos legais e rexistrais, obvia e simplifica o proceso, s veces con consecuencias desfavorbeis na dinmica posterior. 5 A maiora das cooperativas de traballo asociado entrevistadas do sector do ensino, tamn as da construcin, e unha parte importante das do resto dos sectores, teen, como vimos nos captulos respectivos, esa orixe. Se ben as que xorden da crise dunha empresa preexistente deben herdar algunhas das sas condicins, polo que determinados aspectos tcnicos, de mercado, de dotacin de factores, e mesmo financeiros estn precondicionados. Mutatis mutandis, o mesmo pode ocorrer cando a cooperativa xorde a partir da externalizacin de actividades dunha empresa mis grande ou est orixinada na subcontratacin. Remitimos, ao respecto, aos datos contemplados nos captulos correspondentes. 6 En particular nalgunhas clases de cooperativas, vxase o exposto no captulo dedicado s cooperativas de vivenda, a delegacin de competencias en xestores externos, impulsores e autores do proxecto e responsbeis de boa parte das tarefas do seu desenvolvemento, limita a planificacin participada.
cipio de autonoma e independencia cooperativa, concretado neste eido aconsella que non se vexan condicionados por excesivas inxerencias externas7. Sen dbida o futuro empresarial vai estar fortemente condicionado pola correccin das previsins realizadas. Por tanto imponse como conclusin, xa o temos adiantado, a necesidade de dotar de apoios neste terreo s cooperativas que o requiran.
2.- Sociedades cooperativas e racionalizacin e eficiencia nas estruturas e procesos produtivos

A sociedade cooperativa unha empresa de participacin. unha empresa porque, independentemente dos matices que dende o punto de vista xurdico se lle queiran dar, configrase coma unha unidade econmica para o desenvolvemento dunha actividade empresarial. O cualificativo de participacin (GARCA-GUTIRREZ, 1988-1989, pxs. 83-121, px. 102) consecuencia da dobre condicin do socio, como tal e como provedor e/ou consumidor, xa sexa de produtos, servizos ou man de obra. As particularidades destas empresas son consecuencia directa da participacin do socio no proceso empresarial; e esta caracterstica a que provoca as vantaxes e as desvantaxes das sociedades cooperativas. Dado o seu obxectivo prioritario a satisfaccin das necesidades dos socios, no proceso seguido para acadalo incorpora, entre outros principios, os de xestin democrtica e interese pola comunidade, que conduce a ampliar o desenvolvemento econmico cara ao contorno no que est inmersa. En consecuencia, a contribucin destas empresas ao desenvolvemento econmico e social da Comunidade Autnoma de Galicia est directamente relacionada co seu nmero, o seu tamao e a actividade por elas desenvolta. 2.1.- O tamao empresarial e a actividade das cooperativas galegas preciso ter en conta que estamos ante un universo formado por empresas de todos os tipos e clases, un universo de empresas que abarcan todos os sectores de actividade posbel. Mesmo dentro de cada unha das clases establecidas na Lei, as empresas poden estar operando en sectores de actividade diferente. En consecuencia, a heteroxeneidade extremadamente ampla, o que conduce necesidade de tomar a informacin que a continuacin se expn coa debida cautela. A sa representatividade en canto a nmero de sociedades un feito, tal como xa se comentou previamente. En relacin co seu tamao, tomando como varibeis que o identifican as establecidas no
7 Unha opinin compartida por moitos dos axentes cualificados entrevistados e a crtica dalgunhas experiencias cooperativas particulares creadas sen proxecto ao estaren baseadas nas subvencins e na imitacin de proxectos doutras empresas.
Plan Xeral de Contabilidade8, e empregando a mesma mostra e informacin utilizada na realizacin da anlise econmica financeira, pdese afirmar que, en xeral, o movemento cooperativo en Galicia caracterzase pola coexistencia dun pequeno nmero de grandes empresas unicamente un 17,33% delas dispn dunha cifra de activos e de negocio9, que permitan definilas como tales e un importante nmero de pequenas e medianas empresas e microempresas. O volume do activo est totalmente relacionado coa actividade da empresa ao inclurse nesta cifra tanto as inmobilizacins como as partidas do circulante e, neste senso, cabe mencionar que, en determinadas sociedades cooperativas, o volume de inmobilizado preciso para levar a cabo o seu obxecto social non demasiado elevado. As, nas empresas dedicadas a prestar actividades de servizo aos socios, sen que nela se leve a cabo un labor de transformacin, o valor do inmobilizado far que se reduza moito o importe total do activo. O valor medio do activo total nas empresas analizadas acada os 1.969.679,12 (GRFICO 2) non obstante, cabera dicir que o 50% das empresas estudadas manteen un importe do activo total por debaixo de 544.402,37 (CADRO 1).
GRFICO 2: Valor do activo das cooperativas.

9.000.000,00 8.000.000,00 7.000.000,00 6.000.000,00 5.000.000,00 4.000.000,00 3.000.000,00 2.000.000,00 1.000.000,00 Media Total Agrarias Ensino Outras Traballo Asociado Vivendas
8 Para cualificar a unha pequena e mediana empresa deben concorrer polo menos das das tres circunstancias seguintes: a) Que o total das partidas do activo non supere os 373.997,81 ; b) Que o importe neto da sa cifra anual de negocios sexa inferior a 4.747.995,62 ; c) Que o nmero medio de traballadores non sexa superior aos 50. 9 O nmero de traballadores mnimo unicamente se acada nun reducido nmero de empresas que xa cumpren os outros dous requisitos. Ademais, tendo en conta as particularidades destas empresas no que se refire sa composicin social, resulta a varibel menos representativa. De utilizar informacin relativa aos aspectos sociais habera que combinar as cifras de traballadores e socios.
CADRO 1: Distribucin de magnitudes das cooperativas.

Total Percents Total Activo Imp.Neto Cifra Neg. Total traballadores Nmero Socios Agrarias Total Activo Imp.Neto Cifra Neg. Total traballadores Nmero Socios Ensino Total Activo Imp.Neto Cifra Neg. Total traballadores Nmero Socios Traballo Total Activo Imp.Neto Cifra Neg. Total traballadores Nmero Socios
0 5.586,70 3,00 116.722,67 153.288,61 5,00 53.188,93 33.063,12 12,00 10,00 5.586,70 8.099,39 3,00 3,00
0,25 131.877,77 160.159,29 5,00 7,00 429.277,46 1.311.382,34 4,25 82,75 199.383,13 72.728,23 20,00 13,00 45.021,84 90.191,74 7,25 5,00
0,5 544.402,37 492.856,13 9,00 15,00 1.385.564,31 3.437.453,03 9,00 244,00 626.534,55 342.196,19 27,00 15,00 127.048,63 179.438,06 9,00 7,00
0,75 1.507.535,77 3.654.900,39 13,50 202,50 2.887.420,31 5.972.738,35 50,00 390,00 883.651,71 425.270,75 35,00 15,00 308.567,68 417.585,47 11,75 9,75
1 36.439.324,64 167.700.900,74 127,00 1.423,00 15.395.285,66 30.674.549,97 78,00 1.423,00 1.596.837,10 474.631,54 40,00 30,00 1.011.319,95 1.161.583,67 37,00 31,00
Ademais, a cifra de activo totalmente diferente se temos en conta as distintas clases; as, as de traballo asociado teen un valor medio de 225.068,07 e o 50% delas teen menos de 127.048,63 de activo; as agrarias dispoen dun activo, por termo medio de 2.515.926,28 , este importe no 50% dos casos inferior a 1.385.564,31 , cifra que est por riba do valor mximo que, para esta mesma varibel acadan as empresas de traballo. O valor medio nas empresas de ensino de 671.919,08 e, o 50% destas sociedades, que o son tamn de traballo, teen unha cifra de activo por debaixo de 626.534,55 . No caso das sociedades cooperativas de vivenda10, o valor medio do activo de 6.202.087,25 . Polo tanto, tendo en canto o nmero de empresas de cada clase, salvo algn caso excepcional de sociedade cooperativa de servizos ou de vivenda, o maior activo corresponde s agrarias e o menor, con importante diferenza, s de traballo asociado.
10 As sociedades cooperativas de vivenda son un caso excepcional pois van aumentando o seu volume de activo a medida que transcorren os exercicios, e acadan o valor mximo cando finaliza a sa actividade.
De todos os xeitos, preciso ter en conta os diferentes obxectivos empresariais dun e outro tipo de empresas, pois mentres nas agrarias o crecemento do nmero de socios consecuencia directa do normal desenvolvemento dunha actividade relacionada con operacins de servizos os socios, as sociedades cooperativas de traballo asociado comprtanse como a canle para conectar procesos de emprendemento individual para, a travs dunha empresa, aproveitar as sinerxas do traballo en grupo. En consecuencia, non resulta tan transcendente o seu tamao, como a sa propia existencia, que permite facer realidade un proceso de autoemprego para o mantemento da actividade dos socios, requirindo para isto un investimento bastante reducido. A outra varibel que identifica o tamao o importe neto da cifra de negocios, que para as empresas estudadas acada un importe medio de 4.727.819,93 (CADRO 1). De todos os xeitos, tendo en conta os valores individuais de cada empresa, pdese dicir que un 75% delas teen valores inferiores a 3.654.900,39 , dicir, existen moitas empresas cun volume de actividade bastante reducido (tase en conta que o 50% facturan un importe inferior aos 492.856,13 ), mentres un pequeno grupo dispn dun importante volume de actividade (CADRO 1). En canto s diferenzas entre as distintas clases, os datos obtidos permiten facer os mesmos comentarios ca no caso do volume de activos, dicir, a excepcin dunha empresa de servizos, as sociedades cooperativas agrarias manteen unha cifra de negocio moi superior s restantes, mentres as de traballo son as que facturan por un menor importe. De todos os xeitos, estas empresas, de tamao moi reducido, cumpren un labor social importante ao permitiren o mantemento do posto de traballo dos seus socios e traballadores, un efecto que, a pesar das cativas dimensins individuais, e dado o seu nmero total, resulta considerbel. A relacin da cifra neta de negocio co nmero de traballadores, como xa se comentou, non unha varibel que permita cuantificar o tamao da empresa, tendo en conta o xa exposto e as diferenzas entre clases, dentro destas, entre actividades (GRFICO 3). Este feito est en relacin directa co tipo de actividade realizado por unhas e outras empresas pois, como xa se analizou no captulo segundo, as actividades de producin concntranse basicamente nas empresas de traballo asociado, mentres o resto (excepto vivenda) dedcanse comercializacin/abastecemento/servizos aos socios. Concretamente, prescindindo daquelas empresas que se dedican a unha actividade concreta e definida polo seu obxecto social e denominacin (educacin, vivenda, mar, explotacin comunitaria da terra), o resto das clases caracterzanse porque: As sociedades cooperativas agrarias estudiadas realizan actividades relativas ao sector primario nun 93% dos casos e no sector de servizos no 7% restantes.
GRFICO 3: Cifra de Negocios (euros).

6.000.000,00 5.000.000,00 4.000.000,00 3.000.000,00 2.000.000,00 1.000.000,00
Media Total
Agrarias
Ensino
Traballo Asociado
Vivenda
O 63% das empresas de traballo asociado dedcanse a actividades do sector industrial, o 33% realizan actividades de servizos e unicamente un 3% estaran dentro do sector primario.
GRFICO 4: Sector de Actividade (n de cooperativas).

30 25 20 15 10 5 5 0 0 AGRARIAS (30) TRABALLO ASOCIADO(30) OUTRAS(5) 2 1 0 0 19 PRIMARIO SECUNDARIO 28 10 TERCIARIO
As sociedades cooperativas includas no grupo de outras dedcanse na sa totalidade a realizacin de actividades de servizos. (GRFICO 4) As vantaxes do maior tamao da empresa son un feito, porn, o movemento cooperativo ten, por principio cooperativo e por principio empresarial, no seguimento dos procesos de intercooperacin, a posibilidade, cando as circunstancias o aconsellen, de trocar as estratexias de crecemento interno ou os procesos de fusin, por procesos de cooperacin para acadar as vantaxes do gran tamao, sen renunciar s que proporciona o menor tamao empresarial. 2.2.- O investimento e o financiamento nas sociedades cooperativas: estructura, compoentes e caractersticas Os recursos financeiros das sociedades cooperativas galegas destnanse maioritariamente aos activos propios do ciclo de explotacin ou actividade da empresa (75,57%), mentres o inmobilizado representa o 23,43%. En termos absolutos, o valor medio do investimento total de 1.969.679,11 , o que representa 13.353,15 por socio. Estes cantidades explcanse polo escaso tamao das empresas de traballo asociado e polas poucas necesidades de dispoer de activos materiais do resto de empresas que non se dedican a tarefas de producin. Esta configuracin da estrutura econmica non ten por que supor un punto dbil no conxunto de empresas, dado que vai depender da sa consolidacin no mercado e do punto do proceso de crecemento empresarial no que se atopen. Non obstante, obsrvanse determinadas situacins que, aparentemente, poderan estar xa nun estadio mis avanzado, en canto ao seu tamao e actividade. o caso de: Algunhas sociedades cooperativas agrarias e de servizos que se limitan a realizar unha tarefa de intermediario entre os socios e o seguinte elo na cadea de valor do produto, sen dar ningn paso na procura de incorporar fases adicionais desa cadea de valor en beneficio da empresa, e da captacin de maior parte de valor do produto final para os socios. dicir, estase a perder a posibilidade de acadar a parte mis importante de valor engadido do produto. Determinadas sociedades cooperativas, de traballo asociado, agrarias, de servizos, que estn a realizar de xeito individual a mesma actividade, cando por proximidade e por homoxeneidade da sa base social poderan realizala conxuntamente. En relacin co volume dos investimentos no ciclo de explotacin, a importancia do seu volume considerbel, ao representar o 75,52% de activo total que, tendo en conta os seus compoentes corresponderase cun 52,13% de debedores, un 33,14% de existencias, un 8,23% de tesourera e un 6,50% de
investimentos financeiros temporais. Porn a sa consideracin totalmente diferente en funcin da participacin do socio no proceso empresarial. As no caso daquelas sociedades cooperativas nas que os seus socios son ao tempo clientes da empresa, as cifras mis representativas seran as de debedores, mentres que cando se tratase de provedores11 habera que prestar atencin ao importe das cifras de acredores (cando sexan ambas as cousas o proceso complcase, ao afectar a relacin socioempresa as diferentes partidas do circulante a travs do fluxo financeiro e real entrambos os dous). Esta problemtica xeneralizada nas sociedades cooperativas, pois non poden ser tratadas como empresas capitalistas convencionais nas que os socios non participan da actividade empresarial. Neste senso, preciso dotar a estas empresas das ferramentas financeiro-contbeis que faciliten, tanto internamente como externamente, o seguimento da participacin do socio e a valoracin de tal participacin. De a que a solucin a diversos problemas, financeiros e de rendibilidade, pase pola elaboracin e presentacin de contas anuais nas que se detalle a actividade ordinaria, sendo o estado de tesourera fundamental neste senso, pois facilitara o seguimento da participacin do socio, o tempo que inducira ao desenvolvemento de estratexias de planificacin financeira nestas empresas. Na anlise efectuada para cada unha das clases, detctanse situacins extremas nas proporcins de tesourera, de existencias, ou de debedores, nembargantes preciso ter en conta, ademais da participacin dos socios, a elevada estacionalidade de determinadas actividades, as como o seu carcter de empresas intermediarias, que afecta non s s empresas agrarias, senn tamn a determinadas sociedades cooperativas de servizos ou traballo asociado, condicionando grandemente o importe das partidas do circulante. De todos os xeitos, a axeitada planificacin financeira evitara determinados problemas de perda de rendibilidade por falta de previsin de determinados acontecementos totalmente previsbeis en canto aos fluxos de fondos dentro da empresa. En relacin co financiamento das sociedade cooperativas galegas, cmpre ter presente algunhas particularidades que permiten entender a especial configuracin da estrutura de financiamento. O capital social destas empresas ten carcter variable, pois aumenta e dimine coa entrada e sada de socios. Para compensar a inestabilidade que provoca esta situacin, a maior parte das sas reservas teen caracter irrepartbel, co que se pretende reforzar o financiamento permanente como garanta fronte a terceiros acredores, as como a permanencia da empresa no futuro, independentemente do cambio xeracional que se produza na sa composicin social. A anlise xeral permite deducir das tendencias bsicas: Os recursos permanentes de que dispn a empresa son principalmente fondos propios (48,31% do financiamento total), entre os que o capital social representa o 41,71% e as reservas o 39,56%. Non obstante, o financiamento de acredores a longo prazo unicamente representa o 3,74% dos recursos totais. En consecuencia, son os socios os que financian maioritariamente a sa empresa, directamente
11 Asmese esta mesma consideracin para os provedores de traballo (traballadores) a efectos da anlise financeira.
no caso das achegas e, indirectamente, pola dotacin a reservas. En termos absolutos as achegas ao capital son de 881.086,11 por empresa e de 5.973,20 por socio. Comparando este ltima cifra coa de activo total por socio (13.353,15 ) obsrvase o efecto multiplicador da achega do socio na empresa. De todos os xeitos, necesario ter en conta que, a pesar de que nesta anlise global non se detectan as diferentes polticas de distribucin do excedente, a elevada porcentaxe das reservas permiten deducir certa inclinacin cara obtencin de excedentes positivos e a sa distribucin posterior va retorno cooperativo, o que implica un exceso de renda sobre a xa percibida polos socios va prezos ou salarios e/ou certa renuncia por parte dos mesmos as rendas presentes en aras da capitalizacin da empresa comn. No referente ao financiamento alleo a longo prazo, a escaseza de recursos deste tipo empregados polas sociedades cooperativas, pode ser explicado tanto pola reticencia dos socios a solicitalo, como pola reticencia das entidades financeiras a concedelo. Anda que non se pode descartar completamente a primeira das hipteses, a segunda si un feito, pois en xeral as entidades financeiras esixen o cumprimento de determinadas condicins que no caso destas empresas resultan difciles de acadar. Esta outra das consecuencias do carcter de empresa de participacin da sociedade cooperativas e da orientacin cara s empresas capitalistas convencionais do mercado financeiro en xeral, e das entidades financeiras en particular: as sociedades cooperativas, dende o punto de vista financeiro, operan nun mercado pouco prximo en canto sa cultura empresarial e filosofa de traballo. Con esta situacin resulta preciso, tanto dende o propio movemento cooperativo como dende a Administracin competente, artellar un sistema de instrumentos financeiro adaptados s particularidades destas empresas, pois a anlise de rendibilidade e risco empresarial non se debe realizar prescindido do seu carcter de empresas de participacin. Os recursos a curto prazo, recollidos na partida de acredores a curto prazo, representan o 47,95% do total de recursos financeiros. Esta cifra representa o financiamento alleo a curto prazo tanto de entidades financeiras e provedores externos, coma dos propios socios, na maior parte das empresas. Atpase, neste caso, a mesma dificultade de estudo que no xa comentado para os investimentos en circulante. Sera preciso, polo tanto, solicitar unha orientacin, dende o punto de vista de entrega de contas anuais que incluse a ampla desagregacin das partidas, sobre todo das relacionadas co ciclo de explotacin, tendo en conta de que nelas se recolle toda a operatoria e relacin socio/empresa. 2.3.- Ingresos, gastos e excedentes das sociedades cooperativas Os resultados das sociedades cooperativas teen unha especial connotacin dado o seu carcter de empresa de participacin. As, as normas legais diferencian claramente entre os resultados das operacins ordinarias cos socios, os resultados das operacins con terceiros e os resultados das operacins extraordinarias. Clasificacin que est acorde coa orixe da actividade que xera este excedente e que, finalmente, condiciona a sa posterior distribucin.
A pesar de todo isto, nestes intres a informacin oficial pblica dispoible, non se adapta a estas especificidades, mantendo a estrutura xeral abreviada recollida no plan xeral de contabilidade. A recente adaptacin, en todos os mbitos Lei de cooperativas de Galicia, e a non aprobacin anda dunha adaptacin do plan xeral de contabilidade s sociedades cooperativas, poden ser os motivos que conduzan a esta situacin. Por isto a anlise realizada conta con esta importante limitacin hora de proceder ao estudo das particularidades destas empresas. Partindo da cifra de ingresos de explotacin de exercicio (100%), o compoente mis representativo da conta de resultados das sociedades cooperativas analizadas son os gastos de explotacin (98,02%). Trasladando esta informacin ao seu valor medio en termos absolutos, obsrvase como os ingresos de explotacin acadan os 4.807.656,74 por empresa e 32.592,81 por socio, sendo os gastos de explotacin de 4.712.648,71 por empresa e 31.948,72 por socio. Nestes dous conceptos reflctese a participacin dos socios na obtencin da parte das rendas que percibe va prezos, pois no caso de ser cliente da cooperativa, a sa vantaxe en prezos estara reducindo a cifra de ingresos de explotacin, mentres que cando a relacin coa empresa sexa de provedor, o maior prezo vai incrementar a cifra de gastos de explotacin12. A reducin nun caso da cifra de ingresos de explotacin e o aumento no outro do importe dos gastos de explotacin fan que estas das cifras, nas sociedades cooperativas sexan sempre moi prximas e, en consecuencia, o resultado de explotacin moi reducido (1,98% respecto dos ingresos de explotacin). Isto non quere dicir que as sociedades cooperativas non sexan empresas rendbeis, unicamente significa que os socios xa percibiron va prezos parte da sa renda, polo que o retorno final por un importe residual13. En canto aos ingresos e gastos financeiros, a sa proporcin non moi elevada (0,65% e 0,39% dos ingresos de explotacin, respectivamente). Non obstante necesario ter presente que nestes conceptos, estn includos: A percepcin do socio, correspondente partida de gasto, do xuro polo capital achegado, anda que esta non sexa unha prctica habitual por parte destas empresas. A participacin da empresa en relacins de intercooperacin mediante o investimento en participacins de entidades de grao superior que, de pagar un xuro por estas achegas, significara un ingreso para a sociedade investidora. Os ingresos e gastos derivados do endebedamento e o investimento a travs de entidades financeiras.
12 Trtanse as sociedades cooperativas de traballo como provedoras. A diferenza atpase en que en lugar de estar includo este concepto nos consumos de explotacin estao nos gastos de persoal, sendo un e outro gastos de explotacin. 13 A argumentacin realizada pretende amosar a especificidade da conta de resultados destas empresas, pero tamn a escasa validez que neste caso tera unha anlise de rendibilidade efectuada seguindo as mesmas tcnicas que coas empresas capitalistas convencionais, pois os resultados a que se chegase non teran o mesmo significado.
Ademais da diversidade de conceptos includos baixo as partidas de ingresos e gastos financeiro xenricas, preciso facer tamn mencin de que estes valores medios son pouco representativos, pola grande heteroxeneidade de empresas. Porn si un feito a sa escasa proporcin en case todas elas. Toda esta informacin conduce existencia dun resultado medio das actividades ordinarias, tanto cos socios coma con terceiros, positivo que representa o 2,23% dos ingresos, o que unido a unha proporcin de resultados extraordinarios do 0,21%, supn un resultado do exercicio do 2,17%, feito que confirma a poltica mixta de distribucin da renda os socios, va prezos e va retorno cooperativo, marxe da posbel existencia da renda financeira polo capital achegado, pois ser considerada un xuro e non unha distribucin do excedente. A existencia destas das vas para a retribucin ao socio ten tamn consecuencias nos impostos pagados polas sociedades cooperativas. Esta frmula societaria goza de beneficios fiscais directos, consecuencia do seu fomento, expresado na Constitucin e recollido na Lei fiscal de cooperativas, que se aplican atendendo sa clasificacin en sociedade cooperativa protexida ou especialmente protexida, coa consecuente reducin do tipo impositivo que se vai aplicar. Esta resulta ser unha vantaxe para a creacin de sociedades baixo esta frmula xurdica, vantaxe que se acrecenta se se ten en conta que a retribucin ao socio va prezos reduce os excedentes do exercicio, importe sobre o que se aplican os impostos, dicir, o importe dos impostos que se vai pagar en cada exercicio depende da poltica de prezos seguida pola empresa, que se acorda na asemblea xeral de socios. En relacin co valor engadido por estas empresas, realizada a sa obtencin en virtude do establecido no plan xeral de contabilidade14, obtense un valor medio por empresa de 360.665,84 . Nembargantes, polo propio mtodo de clculo empregado (o nico posbel cos datos de que dispn) e pola mestura de empresas, esta informacin debe tomarse coa prudencia precisa. En realidade, a maior parte das empresas intermedian entre o socio e o mercado e, en consecuencia, o valor que engaden, que vai estar en consonancia coa maior transformacin que realizan, mnimo. De todos os xeitos, a importancia deste proceso atpase en que o socio quen mis valor achega ao produto, pero ese valor s pode materializarse mediante a venda do produto no mercado, sendo aqu onde a sociedade cooperativa intervn. Neste sentido, unha das preguntas que este tipo de anlise non permite contestar onde se atopan as barreiras polas que unha gran parte das sociedades cooperativas galegas non avanzan na cadea de valor do produto. No caso daquelas cooperativas que realicen actividades de transformacin, o valor incorporado ao produto estimbel: as, os datos obtidos nas distintas clases permiten afirmar que o valor engadido polas sociedades cooperativas de traballo asociado, dedicadas a actividades de industria e servizos, moi superior ao obtido polas empresas que unicamente intermedian nas operacins realizadas polos socios.
14 Ver apartado 3.6 (Captulo 3).
Ademais destas consideracins de tipo netamente econmico, preciso ter en conta que as sociedades cooperativas incorporan, na realizacin da sa actividade os valores adicionais relacionados coa participacion, o desenvolvemento, a estabilidade e o mantenemento do posto de traballo e da actividade nas explotacions e/ou empresas dos socios etc que se analizan polo mido noutros captulos.
3.- As sociedades cooperativas como vehculos de competencia en mercados abertos

As perspectivas empresariais das cooperativas pasan, nas actuais condicins de competencia acrecentada en escenarios cada vez mis globais, pola conquista e mantemento de slidas posicins de mercado, que dependen dun amplo conxunto de varibeis. Tratamos neste epgrafe unicamente dende a perspectiva econmico/empresarial a posicin das cooperativas en tanto que empresa no mercado. O papel, se cabe, mis decisivo das cooperativas como vehculo de integracin/acceso ao mercado para os socios, as como o seu rol na regulacin dos mercados, a defensa dos socios fronte s oscilacins cclicas trtanse no Cap.XVI 3.1.- Natureza e tamao das cooperativas e tamao dos mercados A natureza das sociedades cooperativas en canto empresas e as mesmo en relacin coa diversidade de actividades que realizan non determina de seu particularidades respecto da sa forma de insercin nos mercados. Nada impide, se a asociacin numerosa e estendida, unha consolidada e vasta presenza en mercados moi amplos. Igualmente non hai condicionantes a priori para realizaren actividades de todo tipo, sexan cales foran os seus mercados. Non obstante, e mis en concreto, o tamao empresarial condiciona a forma e as circunstancias de insercin. En xeral, se a cooperativa como frmula asociativa agrupa a poucos socios, ser mis comn un nivel de facturacin pequeno o que, segundo as actividades, implica pouco nivel de producin ou pouco volume de produtos e/ou servizos cos que intermediar. En consecuencia a sociedade cooperativa ver mis limitadas as sas posibilidades se os mercados de referencia nos que acte estn moi concentrados, e actuar, en calquera caso, en mercados reducidos o que, obviamente, non implica sempre, e necesariamente, dificultades. Os datos ao respecto das cooperativas galegas presentan certa diversidade de situacins: a) O 80% das cooperativas declaran actuar nun mercado local ou provincial; o 26% no mercado galego; o 20% no mercado estatal e o 9% saen ao mercado internacional (a mesma cooperativa pode actuar en mis dun mercado) (GRFICO 5). b) A variedade de situacins, mesmo dentro da mesma clase de cooperativas, evidencia que son as circunstancias especificas de cada empresa en particular as que poden explicar a maior ou menor
presenza, a mellor ou peor posicin: hai un nmero significativo de cooperativas agrarias, as que acometen actividades transformadoras, nos sectores do vio, lcteo e gandeiro, con presenza crecente nos mercados internacionais; as mesmo hai cooperativas con produtos ou servizos nos mercados internacionais entre as de traballo asociado ou transportes.
GRFICO 5: Mercados das cooperativas.

90% 80% 70%
% das cooperativas
60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% local galego estatal internacional
c) Consttase, e non s nestes ltimos casos, que a asociacin cooperativa permite o acceso dos socios a mercados que doutro xeito seran inaccesbeis. d) Se ben o dato non indicativo do tamao mercados reducidos en tamao non teen por qu circunscribirse a un mbito territorial semella que unha parte das cooperativas galegas teen as dificultades de integracin nos mercados propias de moitas pequenas empresas Por outra banda, as cooperativas teen a posibilidade de utilizacin de frmulas especficas de asociacin/cooperacin interempresarial acorde coa sa natureza: as entidades intercooperativas, cooperativas de segundo ou ulteriores graos. A integracin en cooperativas de segundo grao facilita mellores prezos no abastecemento e comercializacin porque se beneficia de economas de escala, permite acceder a mercados mis amplos, posibilita servizos tcnicos e de todo tipo comns, facilita a sa innovacin e o seu desenvolvemento, aumenta a sa capacidade competitiva en mercados s veces dominados por grandes grupos privados, e incrementa e fortalece polo tanto a sa posicin competitiva.
En Galicia, como temos examinado nos captulos correspondentes, est anda distante o pleno desenvolvemento das potencialidades da integracin e asociacin cooperativa, se ben nalgunhas clases ten alcanzado certo auxe15. Por ltimo, no relativo ao tamao, o impulso aos procesos de fusin de cooperativas semella, nalgns casos, necesario para evitar a existencia de cooperativas coa mesma natureza actuando nos mesmos mbitos. 3.2.- Cambios no mercado e flexibilidade na adaptacin das sociedades cooperativas As oscilacins cclicas forman parte habitual da dinmica das economas de mercado. Os mercados son, pola sa natureza, dinmicos e cambiantes, e a capacidade de adaptacin das cooperativas a tales cambios marca a sa dinmica empresarial e, moitas veces, as posibilidades de supervivencia do proxecto. A empresa cooperativa en canto instrumento ao servizo dos proxectos dos socios, e animada por mbiles que non se reducen simple maximizacin do beneficio empresarial, pode desenvolver unha particular capacidade de adaptacin s variacins da situacin econmica e dos mercados e, s veces, unha maior resistencia diante de conxunturas negativas c empresa tradicional. A flexibilidade das cooperativas manifstase en varios aspectos: a) As especificidades xenunas dun tipo de empresas en que moitos dos clientes son, ao tempo, os seus propietarios, que as crearon como instrumento de sostemento das sas propias actividades individuais, o que implica mis compromiso e fidelidade coas mesmas en comparanza con outro tipo de empresas en que a separacin cliente/propietarios habitual e mis propensin a facilitar a adaptacin a circunstancias conxunturais a prol dos comns intereses a medio e longo prazo. b) No caso concreto das cooperativas en que os socios son ademais traballadores manifstanse as vantaxes especificas da autoxestin: a desaparicin do antagonismo patrn-obreiro, que en calquera caso xera custos de control, substitudo pola cooperacin e o estmulo mutuo entre iguais, a existencia dun ambiente menos conflitivo e un maior interese por progresar e mellorar a empresa ademais unha va de realizacin e dignificacin persoal confire mis flexibilidade e maiores marxes de manobra c) A flexibilidade en circunstancias de mercado difciles apiase na capacidade dos socios para aceptaren determinadas renuncias en aras da defensa do posto de traballo ou da continuidade da empresa que se contempla como garante e sostn da sa actividade empresarial individual. Igualmente, e polos mesmos motivos, a cooperativa ten xil capacidade de reaccin en conxunturas que esixen mis dedicacin dos
15 Como temos visto nos Caps. IX e X o cooperativismo de segundo grao esta apreciabelmente desenvolvido entre as cooperativas agrarias e o 30% das cooperativas entrevistadas pertencen a algunha asociacin cooperativa das existentes.
socios. Obviamente a capacidade de resistencia e reaccin diversa, dependendo dunha ampla casustica de varibeis como a implicacin dos socios no proxecto, a importancia das actividades da cooperativa en relacin coas actividades do socio, a taxa de desconto do futuro que aplique cada socio (que depende da rendibilidade agardada no futuro polos sacrificios presentes ou da idade), ou mesmo do peso doutras fontes de renda no contorno da economa familiar do socio, etc. d) As mesmo as cooperativas presentan particularidades hora de se adaptaren aos procesos de axuste, cando sexan necesarios en circunstancias de crise. Algunhas, polo seu papel de complemento das actividades dos socios, teen que adaptarse aos cambios de circunstancias que lles afecten e, nese sentido, teen pouca capacidade de anticipacin aos cambios. E s veces as cooperativas operan basicamente cos seus socios, con todos os seus socios e con todo o que acheguen os socios actividade cooperativizada. Mais iso non lles impide totalmente acomodar a sa oferta ou demanda a contextos de recesin, de feito unha boa parte delas estn a adaptarse decote s baixas de socios de avanzada idade ou ao abandono da actividade doutros. Nestes casos, e sen provocar conflitos, ou sen xerar unha heteroxeneidade perigosa como a que se producira de prescindir de realizar actividades cos socios ou cun grupo de socios, habitual nas empresas capitalistas convencionais teen ao seu dispor, a posibilidade de diferenciar as actividades por seccins. Por outra banda, nesas circunstancias, o mantemento das operacins co conxunto dos socios evidencia que as cooperativas internalizan, reparten mis, os custos das crises. Non obstante, nalgunhas ocasins as limitacins nas operacins con terceiros non socios ou os lmites a incorporacin de traballadores non socios, comprensbeis en tanto que motivadas para evitar a desnaturalizacin, poden obrigar a busca de formas especificas de adaptacin s oscilacins conxunturais. Por outra parte, s veces a empresa cooperativa non se ve correspondida cunha actitude recproca por parte de determinados socios con baixo nivel de implicacin e compromiso: entregan mis ou menos cantidade de produto ou utilizan mis ou menos a cooperativa como fonte de abastecementos ou servizos en funcin das alternativas existentes no mercado nese momento, o que ten levado a formular a necesidade, en determinadas circunstancias, de regular a exclusividade, tamn como obriga do socio fronte empresa comn, o que xa se ten realizado con xito en certas cooperativas. Obviamente a capacidade de adaptacin da empresa ao mercado est tamn condicionada polo tipo de clientes/provedores cos que se relacione. Nese senso hai situacins particulares, pero relativamente estendidas no mundo cooperativo e en particular entre as cooperativas galegas, de dependencia dun nico cliente16. Tal situacin, en tanto que se resolva en subordinacin e falta de autonoma empresarial, expn en exceso a dinmica e a vida da cooperativa evolucin de circunstancias sobre as que apenas ten capacidade de influenza.
16 Estn nesta situacin un terzo das Cooperativas de traballo asociado (entre outras todas as do sector txtil); tamn en situacin similar, anda salvando todas as distancias, estn as pequenas cooperativas do sector leiteiro que concentran a oferta de leite para venderlla industria privada transformadora; ou mesmo s cooperativas de servizos sociais que xorden da externalizacin e contratacin de determinados servizos cunha administracin pblica.
Con todo, e de acordo coas respostas das cooperativas entrevistadas, a estabilidade na carteira de clientes comn entre as cooperativas galegas: dous terzos delas consideran que a sa carteira de clientes continua e non presenta variacins significativas, e s unha parte moi pequena das restantes admite a perda ocasional dalgn. Por ltimo, no que se refire a variacins estacionais do mercado, recocense nun 58% dos casos. 3.3.- Calidade e innovacin de produtos e servizos na sociedade cooperativa A presenza no mercado consoldase e faciltase cando as cooperativas ofrecen produtos e servizos diferenciados, singulares, e de calidade. Ao respecto determinante o feito de poderen dispoer de marcas propias de calidade acreditada, as como a facilidade para coecer e seguir de preto as tendencias da demanda e a flexibilidade para acometer as adaptacins, de produtos e de procesos, que as circunstancias requiran. Respecto da diferenciacin e calidade dos produtos os datos dispobeis nas cooperativas galegas evidencian, doutra volta, a variedade existente e marcan os camios para seguir: a) Conforme as respostas a nosa enquisa cerca do 50% das cooperativas desean polticas de calidade para os seus produtos, se ben s o 13% teen iniciado o camio para conseguir certificacins de calidade, mentres que outro 17% expresa a sa intencin de inicialo proximamente. En conxunto o 60% manifesta o seu interese pola implantacin de sistemas de xestin da calidade. b) A experiencia dun nmero significativo de cooperativas alenta sobre das vas posbeis: constiten, particularmente no sector agroalimentario como temos visto no captulo correspondente, parte decisiva nas actividades dalgunhas das Denominacins de Orixe galegas mis acreditadas. c) Pola contra un numero significativo de empresas, entre as que se atopan boa parte das anteriormente descritas con posicins subordinadas demanda dun s cliente, non teen no mercado marcas ou produtos propios diferenciados. A busca dunha posicin mis consolidada require, onde sexa posbel, unha estratexia de diferenciacin. Por outra banda as tendencias actuais da demanda orintanse, de forma crecente, cara a produtos que acrediten a seguridade no seu consumo e a sustentabilidade medioambiental nos seus procesos de producin. Poder garantir o control da seguridade e sustentabilidade en todos os procesos que levan o produto ata o mercado, en suma a trazabilidade dos produtos, semella cada vez mis determinante. Ao respecto, e con independencia do tratamento mis matizado que se realiza noutro captulo17, pdese adiantar que moitas cooperativas, pola sa situacin en estreita conexin cos procesos produtivos dende a sa orixe particularmente no sector primario, pero tamn dende as cooperativas de consumo
17 Cfr.:Cap. XV.
especializado teen unha posicin con aprecibeis vantaxes comparativas, que pode acrecentarse na medida en que amplen o seu papel como entidades certificadoras. Tamn o seu papel na consecucin de homoxeneizacin e tipificacin de produtos, destacado no caso dalgns sectores agrarios18, confrelles un destacado protagonismo neste mbito. Nestes temas temos constatado ademais, unha sensibilidade crecente nas propias cooperativas: o 73% das entrevistadas fomenta a utilizacin de tcnicas respectuosas co medio ambiente e o 60% manifesta o seu interese na implantacin de sistemas de xestin ambientais19. Neste terreo, entre os produtos diferenciados con demanda crecente atpanse determinadas producins tradicionais de carcter local, de oferta diseminada entre pequenos produtores ou artesns, con boas perspectivas de demanda entre uns consumidores fieis por hbitos e gustos culturais aos produtos rexionais, e con crecente poder adquisitivo. Son produtos dunha elevada elasticidade renda na sa demanda, tenden a consumirse mis a medida que aumenta a renda, e as cooperativas, en canto frmula asociativa que facilita a concentracin da oferta, poden permitir, xa o estn a facer nalgns mbitos, o acceso a mercados mis amplos e a obtencin de mellores prezos de venda. A utilizacin das novas tecnoloxas da comunicacin, como vimos presentes en boa parte das cooperativas, pode facilitar mis o proceso, sen excesivos custos adicionais. Na estratexia de diferenciacin de produtos cmpre destacar que determinadas cooperativas de servizos no sector comercial estn a permitir aos seus socios, porque gozan de economas de escala, ofrecer mis produtos en catlogo aos seus clientes facilitando, xa que logo, a supervivencia en mercados con altos ndices de concentracin empresarial. Poden, nestes casos, converterse nunha frmula flexbel que permita conciliar as avantaxes do comercio de proximidade coa diversificacin e amplitude da oferta, ao tempo que facilitan a xestin por parte do socio do seu negocio individual o que lle permite dedicar mis recursos, e tempo, innovacin. Por ltimo os datos das enquisas reflicten a variedade das cooperativas galegas hora de acometer innovacins de produtos: hai un relativo dinamismo nun grupo de cooperativas, que teen diversificado as seccins respecto das orixinais (son maioritariamente cooperativas agrarias), ou que teen cambiado o seu produto conforme evolucin da demanda dos clientes (mis de dous terzos das cooperativas de traballo asociado); pero tamn hai continuidade, nos servizos e nos produtos ofrecidos, noutro grupo importante, s veces limitadas polas servidumes dunha demanda nica, s veces condicionadas pola imposibilidade, que se analiza noutra parte, de acometer procesos de transformacin; adicionalmente, hai determinadas cooperativas en que, dada a sa natureza, non procede tal disxuntiva20.
18 Entre outros, cfr.Cap 3, Horta e flor, vio, fabricacin de pensos, e gandera de leite e de carne 19 Se ben anda s un cativo 2% teen iniciado o proceso de obtencin de certificacin ambiental e o 15% teen a intencin de inicialo en breve. 20 Entre outras nas cooperativas de vivenda.
3.4.- As cooperativas fronte competencia No mercado a competencia obriga e as cooperativas non estn marxe, polo que procede interrogarse sobre as sas condicins de competitividade. E a resposta non pode, non debe, ser inmediata: as cooperativas son unha frmula empresarial mis e, en canto tales, a variedade a norma. En calquera frmula empresarial, tamn nas cooperativas, a competitividade depender de variedade de circunstancias, da empresa e do sector en que acten, e interesa, xa que logo, identificar as situacins e condicins concretas que determinan as posibilidades, o marco, de competencia real. Tanto mis en canto que unha perspectiva atinada debe estar animada por intencins normativas: nas circunstancias concretas qu deben facer as cooperativas para mellorar a sa posicin. Nalgns dos epgrafes anteriores, e mis amplamente nas anlises de cada clase de cooperativas realizadas en diferentes captulos do presente Libro Branco, fronse desgranando os mis importantes factores que condicionan a competitividade das experiencias cooperativas. Sen nimo reiterativo, unicamente realizaremos ao respecto algunhas consideracins adicionais doutra orde: Nos mercados, obvio que a concentracin e o dominio de grandes grupos empresariais marcan as pautas e os limites da competencia, e moitas cooperativas afrontan a competencia en condicins difciles, en sectores cun alto grao de concentracin da actividade nas mans de grandes grupos empresariais, moitas veces detentadores de posicins comerciais de privilexio, que lles permiten impoer gravosas condicins. A capacidade de influencia real da cooperativa nos mercados, a sa competitividade, depende en gran medida do grao de oligopolio dos mercados e do tamao da empresa. As cooperativas de determinadas clases poden, mediante a agrupacin, conseguir eventualmente suprimir/competir cunha gama de intermediarios, dende pequenos comerciantes ou intermediarios locais que operan no seu mesmo mbito ata, no caso extremo, industrias privadas de relativo tamao. Xa que logo, a sa eficacia, mesmo a sa supervivencia, vai depender da capacidade de resistir sa competencia (unha competencia que pode inclur prcticas de dumping difciles de soportar por pequenas cooperativas). Obviamente o tamao da empresa, a extensin e concentracin cooperativa, a fidelidade e compromiso dos socios, a dotacin de factores con que conte e a eficiencia na utilizacin dos mesmos, pode axudar, anda que non garanta por si soa, a viabilidade do proxecto. Remitmonos, neste aspecto, ao exposto noutras partes deste captulo. Por outra banda nalgunhas circunstancias pode haber nichos nos que se instalar as cooperativas. Semella certamente arriscado sen entrar nunha casustica en exceso minuciosa establecer regras xerais sobre os nichos de mercado ou caractersticas xerais dos posbeis nichos, sempre haber importantes excepcins e, por outra parte, dedicamos un capitulo ao tratamento das oportunidades emerxentes concretas nalgns sectores especficos, ademais do comentado nas anlises de cada clase. Con todo, e sen pretensins de exhaustividade, pdense enumerar algunhas caractersticas das actividades en que, dada a sa natureza concreta e tipo de socios mis habitual, as cooperativas poden ter vantaxes comparativas:
a) En zonas, produtos, sectores, segmentos, nos que non hai unha oferta/demanda concentrada. Particularmente en actividades locais ligadas, pola sa natureza ou por tradicin, a un territorio e onde hai oferta/demanda atomizada. b) En situacins en que hai complementariedade, e non competencia, entre pequenas empresas e grupos industriais/comerciais transformadores/comercializadores aos que abastecen e para os que pode significar unha racionalizacin dos seus propios procesos: auxiliares na industria e construcin, cooperativas que xorden da externalizacin e deslocalizacin de procesos antes centralizados, cooperativas que racionalizan o abastecemento e concentran a oferta para a industria ou o comercio, etc c) En mercados de pouco tamao nos que a grande empresa non pode beneficiarse de economas de escala. d) En actividades con deseconomas de escala onde, por tanto, non entra a gran empresa. e) En sectores intensivos en traballo. f) En servizos cun forte compoente persoal g) Na provisin dalgns bens pblico/sociais onde a lxica de maximizacin do beneficio perde relevancia en aras de obxectivos de integracin e benestar social.
GRFICO 6: Opinin comparada da cooperativa en relacin con outras empresas do sector. Opinin dos socios da mostra.
70% 60% 50%
% dos socios
40% 30% 20% 10% 0% Psima Mala Regular Boa Excelente Ns/Nc
h) Obviamente cando xorden coa oferta/demanda garantida pola agrupacin dos socios que desexan frmulas de integracin mercantil alternativas s existentes. Noutra orde, a opinin dos socios da mostra no tocante competitividade das sas empresas reflicte unha situacin relativamente satisfactoria: unha moi ampla maiora dos entrevistados ten unha imaxe boa ou excelente da sa cooperativa en comparanza coas empresas do sector que utilizan outra frmula societaria. 3.5.- Imaxe, mrketing e estratexias de mercado O fortalecemento da posicin no mercado con produtos e servizos diferenciados e singularizados fronte aos da competencia require da identificacin destes por parte dos demandantes. Neste camio ten especial relevo a obtencin dunha imaxe propia e positiva da oferta cooperativa. No mesmo marco, a elaboracin dun Plan Estratxico para o cooperativismo, en que se incardina a obtencin de informacin para este Libro Branco, tense realizado unha enquisa de opinin a cidadana galega, que tenta pescudar a percepcin sobre das cooperativas asentada no imaxinario colectivo. Ao respecto dispoemos dun avance dos datos entre os que destacan o pouco coecemento por parte do gran publico, con excepcins, do carcter cooperativo de empresas, marcas, produtos e servizos exitosos no mercado. Por conseguinte fica evidente un dos grandes retos neste terreo: a consolidacin dunha imaxe de marca cooperativa, s veces oculta pola prevalencia da imaxe das marcas especificas sobre a imaxe da empresa, que pode apoiarse en moitos elementos favorbeis, entre outros: a) na asociacin da experiencia cooperativa cos recentes procesos de obtencin de calidade en determinados sectores e particularmente no alimentario. b) na identificacin das cooperativas, polo mesmo motivo, co desenvolvemento de procedementos de tipificacin, homoxeneizacin e control, que aseguran a trazabilidade dos produtos e identifican, xa que logo, cooperativas con obtencin de seguridade. c) na percepcin do contido social da frmula que determina que os seus beneficios se distriban con mis amplitude. A marca cooperativa vendbel. d) tanto mis en canto se evidencie que parte dos resultados cooperativos se utilizan en beneficio da colectividade na que se asenta. Para isto deberase superar certa identificacin, herdanza do pasado en vas de superacin, das cooperativas como frmulas de resistencia de colectivos, ou sectores, desfavorecidos ou en crise e, por tanto, con dificultades para ofrecer servizos ou produtos coa calidade e a profesionalidade que o mercado require; ou o peso do fracaso de sonadas experiencias cooperativas no pasado, s veces ampliadas polo eco dunha competencia interesada.
Na identificacin e singularizacin do produto o recurso autopromocin, isto , utilizacin de estratexias de mrketing e nomeadamente da publicidade ten unha importancia cada vez mis decisiva. Conforme aos nosos datos anda un recurso pouco utilizado no movemento cooperativo galego, onde son excepcin as empresas con axentes comerciais ou que utilicen de forma habitual os medios de comunicacin para promocionrense e publicitrense. Sen dbida varibeis como o tamao, ou teren a demanda centrada nun nico cliente, ou mesmo a propia natureza dalgunhas cooperativas que operan en exclusiva cos seus socios explican en boa medida a situacin. Non obstante, tamn neste terreo, o recurso a frmulas de intercooperacin que permiten abaratar custos, en publicidade e sistemas de comercializacin e prospeccin de mercados pode mellorar as posibilidades.
4.- O valor das cooperativas como empresas de participacin

O cooperativismo implica o acceso propiedade da empresa baixo dun rxime caracterizado pola participacin do socios nas sas decisins e nas sas actividades. A participacin un dos valores identificativos do cooperativismo ten consecuencias na dinmica empresarial. Os seus efectos teen sido avaliados e recoecidos como positivos dende todos os puntos de vista. Os paradigmas de motivacin, de relacins industriais e empresariais confirman, baixo determinadas condicins, terica e empiricamente, tal afirmacin. E a onde o cooperativismo como frmula organizativa se ten adiantado as correntes actuais que defenden a participacin como estratexia empresarial de calquera organizacin, como unha forma de aumentar a eficacia da estrutura. A nivel emprico os efectos dunha maior participacin na eficacia ten sido obxecto de numerosas investigacins, entre as que, a ttulo de resumo, destaca a realizada, en 1973, polo Departamento de Sade Educacin e Benestar de Estados Unidos, cuxas conclusins apuntan que en ningn dos casos analizados o esforzo por incrementar a participacin ten producido un descenso, a longo prazo, da produtividade (United States Department of Helth, Education and Welfare, 1973) A participacin opera en tres niveis diferentes: o da participacin no senso poltico, que se refire participacin social na toma de decisins; o da participacin nun senso mis profundo, no que carrexa de implicacin e compromiso dos socios cos obxectivos da sociedade, e incle participacin econmica e nos resultados, pero tamn que as decisins da cooperativa estn vinculados cos intereses dos socios e viceversa; e, por ltimo, nalgunhas cooperativas en particular, o nivel da participacin laboral, que diferenza aquelas cooperativas en que participan os socios en canto traballadores non en canto socios-clientes e implica capacidade para tomar decisins sobre o propio traballo. No presente epgrafe cingumonos a anlise dos dous primeiros, tratando este ultimo, pola sa especificidade, no captulo correspondente s cooperativas de traballo asociado. 4.1.- Participacin no goberno da organizacin: a xestin empresarial A participacin, referida toma de decisins na cooperativa, pode presentar das variantes:
a) Modelo participativo: os socios e traballadores toman as decisins sobre organizacin do traballo, producin, investimentos, etc. Todas as resolucins sobre a xestin e o control da empresa son asumidas directamente polo conxunto dos socios, que non delegan o seu poder en ningn rgano nin persoa, marxe do cumprimento das prescricins formais. frecuente, como temos visto, nas empresas de moi pequeno tamao21. b) Modelo representativo: as decisins son competencia dos directivos, os socios achegan os seus produtos, a sa demanda e/ou o seu traballo e piden contas e controlan a xestin. Dentro deste modelo poden darse varias posibilidades: a direccin efectiva recae ben nas mans dun xerente contratado, ben nas mans dun socio ou dun grupo de socios o Consello Reitor ou ben compartida entre aquel e este(s). Anda noutros casos existen servizos de profesionais externos cooperativa que realizan o traballo administrativo, fiscal e contbel e, s veces, de asesora, e teen influenza na toma de decisins, en moitas materias nucleares da xestin. A participacin na xestin require cultura e formacin tcnico-empresarial. Por conseguinte o nivel formativo e de preparacin dos socios determina un primeiro marco de posibilidades de alcanzar unha xestin empresarial axeitada. Ao respecto nas cooperativas galegas, os datos dispobeis procedentes da enquisa de opinin realizada entre unha mostra significativa de socios, por clases reflicte a formacin dos mesmos atendendo ao seu nivel de estudos regrados: cerca dun 60% deles non excede os estudos primarios e menos do 10% ten cursado estudos universitarios nos diferentes niveis, e anda as diferenzas segundo as clases de cooperativas son notorias22. neste terreo onde o esforzo realizado e a prctica real das cooperativas tenas convertido en escolas de formacin empresarial para moitos socios23. Porque diante da necesidade de articular mecanismos de formacin axeitados para cubrir as necesidades, tanto mis en materias distantes das actividades cotins de boa parte dos socios financiamento, organizacin da producin, direccin e xestin, cultura organizativa, funcionamento e estratexias nos mercados etc e para as que non teen un background previo, teen realizado achegas substantivas. Nese sentido o esforzo realizado polas cooperativas galegas debe ter continuidade con, se cabe, mis impulso: de acordo cos datos dispobeis hai anda un grupo de cooperativas, prximo ao 25%, que non teen celebrado cursos de formacin e no 30% do total a participacin dos socios nos cursos baixa24. Adicionalmente o esforzo debe dirixirse non s ao incremento da participacin senn tamn diversificacin dos contidos formativos: en mis do 50% das cooperativas entrevistadas non se teen tratado materias decisivas como a organizacin cooperativa, a problemtica empresarial do sector ou as novas tecnoloxas.
21 Particularmente nas cooperativas de traballo asociado.Cfr.:Cap.4 22 Obviamente unha boa parte dos socios con estudos universitarios concntranse nas cooperativas de ensino. 23 de xustiza remarcar, neste sentido, o papel das asociacins de cooperativas, as como o das organizacins sindicais e empresariais, promotoras de gran parte dos cursos. 24 No 42% media e no 18% alta.
Un segundo nivel de responsabilidade, s veces alternativo, na xestin, correspndelle ao Consello Reitor (no seu caso ao seu presidente). E tamn aqu a pesar de que as carencias de formacin regrada son comns un 46,3% dos membros non exceden os estudos primarios (un 36,2% no caso dos presidentes) e s un 17% con estudos universitarios (un 20% dos presidentes)25 a motivacin e as actitudes de moitos directivos teen transformado as sas aptitudes, convertendo a necesidade en virtude. A terceira posibilidade para a xestin a utilizacin dun xerente profesional. Dispoen dun o 47% das cooperativas entrevistadas e adoitan ser persoas novas a idade media non excede os 41 anos con estudos universitarios no 52% dos casos e certa experiencia acumulada na xestin (cunha media de permanencia no cargo de mis de 7 anos). Sen dbida o tamao da empresa cooperativa dificulta/imposibilita as posibilidades de contratacin de persoal capacitado, nas condicins de mercado, para esa boa parte das empresas mis limitadas hora de levar unha xestin profesional. Tamn aqu a colaboracin das asociacins cooperativas ou a utilizacin de entidades de intercooperacin na prestacin de servizos tcnicos diversos, e mesmo asesora xerencial, tenta paliar, na medida das posibilidades tal limitacin. Por outra parte e como temos adiantado, no modelo de xestin participativa que temos denominado representativo, pode darse a confluencia na xestin de rganos e persoas diferentes xerente, Consello Reitor e presidente que deben articular un sistema competencial de asignacin de reas de decisin que pode ter influenza na dinmica empresarial. Neste eido a divisin de responsabilidades directivas guase por determinadas pautas no comn das cooperativas galegas: as actividades de representacin da cooperativa e de relacin cos socios maioritariamente levada a cabo polo presidente, da planificacin encrgase maioritariamente o Consello Reitor, e a xestin administrativa est en xeral compartida entre o xerente e un organismo externo (asesora), as como as reas de compras, vendas e persoal. Non obstante os datos revelan, en certas cooperativas, unha asignacin de roles compartidos entre xerente e os rganos representativos en materias de xestin ordinaria: administrativa, compras, vendas e persoal.
CADRO 1: Reparto das reas de decisin.

reas de decisin Representacin Relacin cos socios Planificacin Xestin administrativa Xestin de compras Xestin de vendas Xestin de persoal
Presidente N cooperativas 59 43 19 13 16 11 19
Xerente N cooperativas 16 29 23 29 26 23 26
Consello Reitor N cooperativas 7 22 38 8 8 9 16
25 E sublibel unha idade media relativamente baixa, 40,1 anos, entre os membros dos Consellos Reitores.
No terreo da xestin o especial reparto da propiedade e o carcter participativo peculiar da frmula cooperativa poden introducir particularidades. As cooperativas estn a utilizar, e deben proseguir, instrumentos que permiten articular participacin e eficiencia. a onde o denominador comn de moitas empresas exitosas pode achegar elementos de reflexin sobre os cdigos de conduta a seguir: debate e establecemento de valores compartidos que sirvan de referencia; fixacin das reunins grupais nos distintos mbitos; exemplaridade na direccin, que debe contemplar a participacin como un valor e compromiso permanente e debe impulsar unha atmosfera que a favoreza; establecemento do grao de compromiso na organizacin, con mecanismos de reparto da informacin e tamn da autoridade; compromisos en materia de formacin, e, por ltimo, definicin do nivel de obrigatoriedade ou voluntariedade do sistema (Morales Gutirrez, A., 2002). As mesmo o modelo cooperativo ofrece a posibilidade de establecer mecanismos xerrquicos claros e unha distribucin competencial expresa e consensuada, que evita rixideces e falta de dinamismo na toma de decisins, e impide situacins singulares de colisin de xerarquas cando as decisins da xestin empresarial ordinaria se refiren as operacins da empresa cos seus propietarios. En calquera caso, a separacin entre quen formalmente propietario da empresa e quen decide na prctica cotin da mesma, imponse en calquera tipo de empresa a partir de certo tamao. Neste sentido os axentes cualificados consultados afirman que en procesos de producin complexos, cando a cooperativa avance na integracin vertical e estenda as sas operacins de transformacin e comercializacin, a xerarqua necesaria e a participacin na xestin dimine. Tanto mis na medida en que os socios sern mis propensos a opinar dos asuntos que estean mis prximos actividade produtiva das sas empresas, e menos na medida que os asuntos traten de actividades mis separadas daquela. Quizais por iso, como se ten analizado noutros captulos, a participacin tende a decaer en determinadas cooperativas consolidadas e con xito empresarial. Nesas circunstancias e clave a posicin duns directivos que deben estar estimulados para a supervisin eficiente e a innovacin. As cooperativas estn a utilizar sistemas flexbeis de incentivacin, que permiten evitar a oposicin entre xestores e socios, ao tempo que axudan a resolver un dos problemas tpicos analizados pola Teora da Axencia: as diferenzas de obxectivos entre os directivos da empresa nomeadamente o xerente26 e os obxectivos dos socios (Lejarriaga,G. 2002), son un problema comn que poden darse en calquera sociedade annima en que o xerente ou o staff directivo non son accionistas. Ademais unha boa parte das actividades das cooperativas concntranse en sectores maduros, nos que o groso da producin do sector non son produtos novos para os que a innovacin de procesos e o monopolio tecnolxico vaian ser claves na competitividade e na obtencin de renda. Nesa medida e nese terreo, de existiren dificultades para a innovacin de procesos nalgunhas cooperativas, non tera consecuencias especialmente graves. Eventualmente onde o dinamismo pode repercutir mis no eido da xestin financeira e, sobre todo, no eido comercial nunha dobre direccin, na diversificacin de produtos
26 Pode darse o problema nalgns casos especiais co Presidente e algn membro do Consello Reitor
comercializados e na capacidade para ampliar ou cambiar de mercados. Vela, como veremos noutras partes, algns dos camios das alternativas. Por ltimo o nivel de implicacin dos socios na xestin e direccin vara en funcin da clase e actividade da cooperativa, en tanto que pola sa natureza, ou pola importancia das actividades da cooperativa en relacin coas actividades do socio, en moitas non son previsbeis altos graos de inxerencia na xestin. 4.2.- Participacin, compromiso e dinmica empresarial A participacin do socio cooperativista na empresa ten, como temos adiantado, unha segunda dimensin: participacin entendida como implicacin e compromiso cos obxectivos da sociedade, inclundo a participacin econmica nos beneficios; tamn implica que as decisins da cooperativa estn vinculadas cos intereses dos socios e viceversa. Por conseguinte a dinmica empresarial vai depender, as mesmo, das prcticas e situacins concretas relativas a estes aspectos27. Con carcter xeral a cooperativa unha asociacin de persoas con intereses econmicosociais comns. A sa forza e o seu valor como frmula radica na adscricin voluntaria, na comunidade de intereses e na unidade entre os socios que se explicita coa constitucin da sociedade. Por conseguinte, o nivel de compromiso coa empresa , a priori, forte en comparacin con outro tipo de sociedades. Sen dbida o nivel de compromiso depende, como xa temos comentado, de variedade de factores: do nivel de formacin dos socios, dunha axeitada planificacin da viabilidade sociolxica e econmica da empresa na fase constitunte, da existencia dunha direccin participativa e da existencia de pactos organizativos claros e ben definidos, etc En suma son todos eles elementos que contriben identificacin simblica e de valores dos socios con respecto empresa cooperativa como proxecto. E son o mellor garante do compromiso en tanto que redundaran en mis satisfaccin, menos conflito, e mis adaptacin dos intereses individuais aos colectivos. Neste eido tamn o modelo cooperativo ofrece solucins. As, hai ocasins en que a consecucin dos obxectivos empresariais pode requirir da utilizacin de sistemas de incentivos que discriminen aos socios en funcin dos distintos graos de compromiso. Poden ser incentivos de variada natureza, en funcin das actividades e das clases de cooperativas: en prezos, primas, contratos e estmulos para diferenciar as compras ou vendas dos socios, en salarios e condicins laborais, etc Mesmo s veces, particularmente cando leva aparellado a capitalizacin da empresa en detrimento dos retornos, dos prezos aplicados aos socios, ou solicitando novas achegas non lineares, poden levar creacin de seccins con autonoma de xestin.
27 Sobre o valor da participacin na sa dimensin social Cfr.:Cap.XIII
Tamn a consecucin dos obxectivos empresariais pode determinar o establecemento de sistemas de coercin, disciplinares e mesmo de sancins, para evitar aquelas condutas con consecuencias negativas e, ademais, perturbadoras da cohesin. Nestas circunstancias os resultados finais do proceso dependern, entre outros, dos ritmos do mesmo, do consenso alcanzado, da claridade do sistema a aplicar, do grao de equidade na aplicacin de incentivos e sancins e, en suma, da axeitada implementacin entre os diferentes grupos que compoen a organizacin. Mais tamn aqu, reiteramos, o modelo cooperativo evidencia dispoer de instrumentos que permiten reforzar o compromiso cando a cooperativa, en dinmica, d resposta aos intereses dos socios, mesmo aos heteroxneos28, evitando que estes acten como factor limitante dos cambios29 ou como factor de xeracin de agravios comparativos desencadeante de conflitos. Por ultimo, xa o temos adiantado, o modelo ofrece alternativas que garanten a solucin positiva do problema da exclusividade, relacionado coa fidelidade de determinados socios na entrega ou compra de produtos ou servizos a cooperativa que alternan, en funcin das circunstancias do mercado, con operacins con axentes externos (Mozas Moral, A., 2000).
28 Uns intereses que poden acontencer na vida de calquera empresa, por factores moi diversos: expectativas, idades, etc. 29 Como ocorre en moitas empresas obrigadas, en aras do mantemento da unidade, a limitarse nas sas actividades e actuacins ao mnimo denominador comn aceptado por todos os socios.
Captulo XII:
As sociedades cooperativas e o emprego
Aspectos como a crise industrial, a revolucin informtica, a terciarizacin do sistema produtivo, a flexibilizacin produtiva e do mercado de traballo, a mundializacin do sistema econmico e a reorientacin da intervencin pblica, conforman un novo sistema de relacins e mecanismos produtivos da sociedade, susceptbeis de xeraren novos espacios para o cooperativismo (Gracia Arellano, A., 2001). As polticas macroeconmicas teen dificultades para realizar os axustes necesarios para corrixiren a destrucin de emprego e mellorar os niveis de produtividade e competitividade. Algunhas das iniciativas dirixidas a introduciren cambios no sistema produtivo estn orientadas a fomentar a capacidade emprendedora; aumentar a calidade dos recursos humanos; combinar adecuadamente tecnoloxa e factor traballo; impulsar iniciativas que, a nivel local, acheguen solucins e flexibilicen o sistema produtivo; dimensionar adecuadamente os proxectos; e, por ltimo, facilitar a relacin entre as distintas empresas. En termos de modelo organizativo os cambios apuntan claramente cara a un relevante papel das micro, pequenas e medianas empresas; cara a modelos de organizacin menos rxidos e mis participativos, e cara a iniciativas empresariais que potencien a responsabilidade colectiva para acadar a estabilidade no emprego. En suma, o sentido dos cambios no modelo existente revelan unha clara aproximacin ao modelo cooperativo.
1.- O emprego nas cooperativas galegas

1.1.- O emprego A preocupacin pola creacin de emprego unha caracterstica comn s sociedades do noso contorno socioeconmico e ocupa lugares privilexiados en todas as axendas polticas. En poucos anos,
os esforzos pblicos e privados destinados a paliar os efectos do desemprego tense multiplicado ata o punto de se converter nunha das reas mis sensbeis da planificacin e actuacins dos gobernos e dos axentes sociais. Unha das ltimas mostras desta preocupacin a decisin do Consello da Unin Europea de 22 de xullo de 2003, relativa s directrices para as polticas de emprego dos estados membros que recollen como obxectivos xerais o pleno emprego, a calidade e produtividade do traballo e a cohesin e a inclusin sociais. A esta mesma teima responden os plans de actuacins nesta materia que podemos atopar no mbito estatal (Plan de accin para el empleo del Reino de Espaa) ou galego (Programa de incentivos a contratacin, Labora, Emega e outros) e local (Programas municipais de emprego). En Galicia, a dinmica de emprego caracterzase, entre outros aspectos, pola perda de poboacin ocupada no sector primario, singularmente nas actividades agrogandeiras e o incremento no sector secundario e nos servizos, as como polo incremento do diferencial entre taxa de desemprego feminina e masculina e unha forte concentracin da taxa de paro nos tramos comprendidos entre os 20 e 34 anos. Mencin parte merece o dato referido estabilidade no emprego que evidencia a alta taxa de temporalidade, situada no 35,29% da poboacin asalariada galega no ano 2002 (CADROS 1 e 2, GRFICOS 1 e 2).
CADRO 1. Variacin do emprego. Por sectores econmicos. Galicia. 1997-2002.

1996-97 Agricultura Pesca Subtotal sector agropesqueiro Industria Construcin Servizos Subtotal sector non primarios Total -28,1 -2,7 -30,8 5,8 4,1 27,1 37 6,2 1997-98 -6,1 -1,6 -7,7 15,4 -2,8 13,9 26,5 18,8 1998-99 -16,6 8 -8,6 0,6 12,3 24,1 37 28,4 1999-00 6 -1,3 4,7 12,4 6 11,5 29,9 34,6 2000-01 -24,5 -6,8 -31,3 11,5 9,9 7,7 29,1 -2,2 2001-02 -1,8 -5,4 -7,2 8,4 -7,9 24,5 25 17,8 1996-01 -69,4 -4,4 -73,8 45,7 29,5 84,3 159,5 85,7
Fonte: Informe sobre a situacin sociolaboral 2002-Consello Galego de Relacins Laborais.
O nmero total de parados nas oficinas de emprego galegas era de 141.544 persoas, no mes de xuo de 2003, o que representa unha taxa de paro sobre a poboacin activa do 11,27%. Por sexo a taxa de paro nos homes sitase no 7,68% e nas mulleres no 16,09% (Informe do paro rexistrado Xunta de Galicia Xuo 2003)1.
1 Na EPA do II trimestre de 2003, figura como poboacin parada 148.700, o que representara unha taxa de paro do 11,9% (7,8 de paro masculino e 17,2 feminino).
GRFICO 1. Evolucin das taxas de desemprego global. Galicia/Espaa. 1993-2002.

30 25
Taxa de paro %
20 15 10 5 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Ano
2002 Galicia Espaa
Fonte: Informe sobre a situacin sociolaboral 2002-Consello Galego de Relacins Laborais
GRFICO 2: Evolucin da taxa de desemprego por sexos en Galicia.

30 25 20 Taxa de paro % 15 10 5 0 1993 1994 1995 1996 1997 Ano Fonte: Informe sobre a situacin sociolaboral 2002-Consello Galego de Relacins Laborais 1998 1999 2000 2001 2002
Homes Mulleres
CADRO 2. Evolucin das taxas de desemprego por grupos de idade.

2001 de 16 a 19 anos de 20 a 24 anos de 25 a 29 anos de 30 a 34 anos de 35 a 39 anos de 40 a 44 anos de 45 a 49 anos de 50 a 54 anos de 55 a 59 anos de 60 a 64 anos 30,8 21,3 15,9 10,6 8,8 9 5,4 7,1 4,2 5 2002 21,2 25,1 17,6 13,4 9,4 9,7 7,6 7,8 6,8 3,5
Fonte: Informe sobre a situacin sociolaboral 2002-Consello Galego de Relacins Laborais.
1.2.- A incidencia do emprego cooperativo Para valorar o peso do cooperativismo no emprego en Galicia desde un punto de vista cuantitativo, debemos ter en conta, como temos adiantado no Cap. 2, que as ocupacins directas xeradas por estas empresas ascende a 10.714, o que representa o 0,96% da poboacin ocupada2, ao que debemos engadir o emprego indirecto o xerado e mantido en empresas auxiliares ou dependentes da demanda e oferta cooperativa (transportistas, empresas de servizos, profesionais dos servizos, talleres mecnicos, etc...) que segundo estimacins moi cautelosas, abranguen a 2.143 persoas que representan un 0,19% mis da poboacin ocupada total. Se ademais realizamos un intento de cuantificacin daquelas ocupacins que dependen en gran medida da existencia da cooperativa para o seu desenvolvemento, isto , dos empregos xerados/mantidos nas actividades e empresas que para a sa supervivencia teen unha gran dependencia funcional das actividades e servizos cooperativos (explotacins agrarias, empresas de transportes, pequeno comercio, etc...), obtemos, nunha aproximacin baixa, 9.576 socios3 cuxo emprego ficara seriamente ameazado en ausencia da sa cooperativa, o que significa unha porcentaxe do 0,86% de poboacin ocupada, que se ben non poden contabilizarse como xeracin de emprego cooperativo, si poden pasar a formar parte do que denominaremos efecto cooperativo no emprego. En conxunto, e por conseguinte, podemos estimar o efecto cooperativo no emprego en 22.433 persoas, que equivale suma do nmero de desempregados rexistrados en tres dos principais concellos galegos: A Corua, Lugo e Pontevedra, e representa o 2,02% dos ocupados galegos.
2 EPA-II trimestre 2003. Poboacin ocupada en Galicia: 1.106.200. 3 Estimacins propias mediante procedemento de ponderacin, que tivo en conta o vnculo do socio coas actividades cooperativizadas.
Con todo, para avaliar a autentica incidencia do emprego cooperativo, temos que situarnos nun enfoque cualitativo e poer en referencia o nmero de ocupacins efectivas coa sa calidade. En primeiro lugar, naqueles aspectos que gardan relacin co seu carcter estbel, a sa vinculacin a determinados sectores produtivos e a sa localizacin xeogrfica4. A taxa de emprego temporal acada en Galicia valores superiores ao terzo do total, dicir mis de 1 de cada 3 traballadores por conta allea ten un contrato de carcter temporal, o que concita un amplo consenso sobre a necesidade de reducila a niveis socialmente mis tolerbeis. Nas cooperativas de traballo asociado que achegan o 44,20% do emprego cooperativo, o vnculo temporal unicamente supn un 10,69% do total, dicir, 9 de cada 10 empregos xerados por estas cooperativas estbel. Nas cooperativas agrarias, que achegan o 38,26% de creacin de emprego directo, a porcentaxe media de contratacins eventuais ascenda ao 26,83% no ano 20005, dicir unha porcentaxe de emprego estbel do 73,17% que, posto en relacin co anterior, dnos unha porcentaxe global de emprego estbel do 81,82%, para o 82,46% das cooperativas. A taxa de temporalidade nestas cooperativas (18,18%), resulta significativamente inferior taxa global de emprego temporal no conxunto de empresas de Galicia, pois redcese practicamente metade. No relativo aos sectores econmicos e localizacin territorial cmpre salientar o seu forte impacto na agricultura, onde se localiza a maior parte do efecto cooperativo no emprego e que representa o 1,24% da poboacin ocupada. Esta incidencia no mbito rural vese reforzada pola localizacin de cooperativas de traballo asociado neste mbito, onde cmpre destacar especialmente s vinculadas ao sector txtil dada a sa contribucin incorporacin da muller ao traballo. 1.3.- Tendencias Desde un punto de vista cualitativo, as cooperativas crean emprego de calidade al onde quizais mis se necesita e contriben efizcamente satisfaccin das necesidades dos seus socios, tal e como manifestan 8 de cada 10 socios de cooperativas de traballo asociado consultados sobre este ltimo particular. Esta mesma consulta revlanos que unicamente o 12% considera que existen malas perspectivas para o seu futuro ou o da cooperativa. Evidnciase deste xeito que os socios confan no futuro da sa cooperativa, onde 7 de cada 10 levan traballando mis de cinco anos; que ademais consideran ben posicionada no mercado de xeito maioritario, outorgndolle niveis medios notbeis (7,24 e 7,40 sobre 10, respectivamente) en aspectos clave para a valoracin da calidade do seu propio emprego, tales como as condicins de traballo e a estabilidade no emprego.
4 Aqueloutros aspectos de carcter cualitativo que precisan un tratamento mis especifico son abordados en distintas partes deste captulo e do propio libro. 5 VI Informe sobre a xestin e o estado econmico do cooperativismo agrario galego. Agaca.
Cara ao futuro, as cooperativas poden converterse nunha ferramenta de primeira orde para a creacin de emprego de calidade, especialmente as de traballo asociado. As o considran os expertos consultados que, nunha porcentaxe superior ao 90%, manifestan opinins nesta lia, tales como que crean e manteen emprego, que o emprego mis estbel, que son de autoemprego e para defensa de sectores en crise, que melloran as condicins laborais e outras semellantes. Nas xornadas para a posta en comn destas opinins, ademais de corroborarse esta tendencia, tamn se apuntou que deben evitarse os perigos que puideran derivarse dunha utilizacin estandarizada como fmula remedio contra o desemprego.
2.- O autoemprego
2.1.- A busca do primeiro emprego Mis que afondar na anlise sobre a incidencia do emprego cooperativo no colectivo de demandantes de primeiro emprego, cuestin obvia se temos en conta a media de idade nas cooperativas de traballo asociado, trataremos de centrar estas reflexins sobre algns aspectos cruciais ou determinantes da problemtica con que se atopan as persoas nestas circunstancias e sobre as potencialidades de solucin que lle ofrece a frmula cooperativa. Ben entendido que estas solucins deben aplicarse en marcos especficos, sen que resulte posbel unha xeneralizacin do autoemprego cooperativo como blsamo de aplicacin universal. O sistema formativo, coas sas virtudes e carencias, quen de facilitar aos mozos e mozas galegos unha serie de coecementos e habilidades para o seu desenvolvemento como persoas e cidadns. Este conxunto de ferramentas resultan necesarias para a sa plena integracin na sociedade e para o acceso ao mundo laboral, anda que non suficientes. Non resulta factbel en lias xerais, ags en determinados ciclos formativos, que nas aulas se poidan abordar procesos de aprendizaxe coa especificidade e intensidade que require o desenvolvemento prctico dunha determinada actividade profesional. Esta circunstancia xera o coecido crculo vicioso que dificulta maiormente a incorporacin dos mozos actividade laboral: a falta de experiencia percibida como un aspecto negativo polos empregadores que esixen con carcter xeral persoas formadas e con experiencia acreditada no sector de actividade ou na profesin e, ao tempo, esta falta de oportunidades para adquirir a experiencia precisa, aboca aos demandantes de primeiro emprego a ampliar o seu espectro de sadas profesionais e rebaixar as sas condicins de entrada, o que produce un pernicioso dobre efecto. Por unha banda, a inestabilidade nas condicins laborais que impiden un desenvolvemento harmnico das potencialidades profesionais do mozo/moza, pola outra e quizais mis importante, unha minoracin dos obxectivos profesionais e mesmo vitais ao encamiarse por uns camios profesionais non desexados, que ademais poden minimizar de feito o conxunto de coecementos e habilidades apren-
didas no sistema educativo, co que se corre o risco de volvelos baldos e obsoletos, en razn da sa escasa ou nula utilizacin. Esta problemtica, non por coecida resulta menos preocupante; os mecanismos de correccin e as solucins tradicionais non son quen de resolver aspectos clave como o custo empresarial da aprendizaxe. Non obxecto do presente traballo abordar a solucin global desta situacin, pero si o salientar aqueles aspectos do cooperativismo que permiten un tratamento desde unha ptica distinta, que antepoa o proxecto vital e profesional rendibilidade a curto prazo e que este baseada na primaca da persoa e o traballo. A aposta pola formacin integral dun traballador a custa de sacrificar a rendibilidade e produtividade dunha empresa mercantil tradicional, dicir sacrificando parcialmente a sa competitividade, resulta dificilmente asumbel, polo menos nos niveis necesarios para incorporar aos demandantes de emprego nesta situacin e sobre todo nas actividades que precisan un alto nivel formativo ou de especializacin. Non obstante esta resposta si resulta asumbel desde a ptica dun proxecto cooperativo, caracterizado por situar as sas rendibilidades no mesmo cerne da cuestin que nos ocupa, dicir na obtencin e mantemento do traballo persoal dos seus socios, coa singular peculiaridade de dotalo dun notbel grao de estabilidade. precisamente a estabilidade e vocacin de permanencia do vnculo entre o socio traballador e a cooperativa, o que permite rendibilizar a formacin desde a perspectiva empresarial propiciando unha maior motivacin que nas empresas ordinarias. Nestas ltimas, a rendibilidade da formacin a medio prazo resulta condicionada pola mobilidade laboral e a maior debilidade do vnculo entre traballador e empresa. Desde esta perspectiva a ferramenta cooperativa permite levar prctica o proxecto vital do socio, aproveitando os seus coecementos e habilidades, dado que supedita as rendibilidades econmicas inmediatas viabilidade futura do proxecto empresarial. Obviamente este proxecto debe resultar competitivo, para o que a cooperativa conta con mecanismos de primeira orde, xa comentados: a flexibilidade e adaptabilidade, a capacidade de adecuar os niveis salariais e diferir as rendibilidades e, sobre todo, a vantaxe engadida que proporciona a participacin dos socios traballadores e o seu control ltimo sobre a empresa. Mencin parte merece a satisfaccin das necesidades formativas que un proxecto xestionado en rxime cooperativo pode proporcionar persoa que busca o seu primeiro emprego, e que non se refiren unicamente aos aspectos do exercicio profesional, senn que se proxectan cara planificacin e xestin empresarial, outorgando unha visin de conxunto favorecedora dun desenvolvemento integral e que se enmarca nos mis recentes obxectivos explicitados polo Consello da Unin Europea, na sa decisin de 22 de xullo de 2003, referidos calidade e produtividade do traballo.
Aspectos como a aprendizaxe permanente, o desenvolvemento da carreira profesional, a flexibilidade e seguridade, o equilibrio entre a vida profesional e a organizacin do traballo e a participacin dos traballadores, forman parte da calidade do traballo como concepto, predicado polas directrices de emprego contidas na referida decisin, e atopan nas cooperativas unha canle adecuada para a sa plasmacin prctica. Non obstante, para que estes presupostos poidan levarse a cabo con xito, dbese contar cun elemento engadido. Nos primeiros anos, no espazo que vai desde a concepcin da idea do proxecto polos emprendedores ata a sa consolidacin, a comunidade debe estender o seu compromiso educativo e formativo coas mozas e mozos mediante mecanismos de acompaamento, pblicos ou privados, que garantan no posbel a consolidacin da empresa desde estratexias participativas, de formacin para a cooperacin e sen interferencias nos mbitos societarios internos de xestin e goberno. Aproveitar o caudal de formacin e informacin da mocidade, as sas habilidades innatas e adquiridas, a sa capacidade de innovacin e transformacin, orientando o seu esforzo cara a proxectos empresariais en rxime cooperativo, constite unha boa formula non s para crear emprego, senn para aproveitar cabalmente os recursos xerando riqueza e benestar social, posibilitando unha inmediata aplicacin prctica das sas potencialidades. A cooperativa, sen tratarse de ningunha panacea nin da nica solucin, senn mis ben dunha ferramenta, pode e debe achegar s novas xeracins os valores chave que singularmente envolven este modelo empresarial. Noutra orde de cousas, dbese significar a achega das cooperativas agrarias xeracin e mantemento da actividade no mbito rural, introducindo novas prcticas e servizos que permiten a obtencin de rendas e a compatibilizacin dos tempos de traballo e lecer, o que facilita, en definitiva, o relevo xeracional no mundo agrario. 2.2.- A mellora do emprego Outro aspecto, relacionado en gran medida co anterior, o referido proxeccin profesional e mellora das condicins de traballo, en definitiva mellora do emprego. O marco laboral actual caracterizado por un elevado ndice de rotacin e temporalidade, xera bolsas onde permanecen atrapados aqueles colectivos ou persoas que contan con dificultades para acceder formacin e capacitacin e, en consecuencia, con escasas posibilidades de desenvolveren a sa carreira profesional. Esta posicin diante do mercado de traballo ten difcil solucin no marco do emprego convencional, dado que as razns que impiden desenvolver a carreira tenden a complicarse a medida que transcorre o tempo. A difcil compatibilidade entre a vida persoal e a vida profesional, acostuma a dificultar, cando non a impedir, a sada desta situacin no marco da empresa convencional e das polticas de persoal rexidas por rendibilidades a cada vez mis curto prazo.
O papel das nosas cooperativas neste mbito, o de constiturense en ferramenta idnea para a proxeccin profesional do traballador. Se na empresa convencional as marxes de flexibilidade acostuman a descansar en gran parte sobre a temporalidade e o deterioro das condicins de traballo, sen que o traballador poida obter ningn beneficio engadido para o desenvolvemento do seu currculo persoal, no traballo asociado a flexibilidade e adaptabilidade resulta consubstancial ao propio modelo. A esixencia dun maior esforzo atopa unha clara contraprestacin non s na seguridade ou estabilidade, senn tamn nunha ordenacin do tempo e do traballo que permite compatibilizar a vida laboral e a vida persoal ou familiar; as como no acceso a unha formacin integral do socio traballador que lle permite a sa mellora profesional tanto na propia cooperativa como fra dela. Esta posibilidade de mellorar a posicin profesional por medio da frmula cooperativa, non se limita a aquelas situacins presididas pola inestabilidade, senn que tamn resulta unha va adecuada para dar o salto cualitativo desde a prestacin do traballo en estruturas alleas, ao desenvolvemento dun proxecto propio xestionado en comn. As sas peculiares caractersticas participativas, a sa imbricacin no contorno territorial, a sa capacidade de adaptacin e resposta, xunto coa sa vocacin de permanencia, converten a estas empresas en marcos adecuados para desenvolver as capacidades dos seus socios traballadores, especialmente naqueles sectores nos que o capital humano e a sa eficiente formacin e xestin son claves para unha actuacin competitiva. Como valor engadido, cmpre anotar o reforzamento da autoestima e da valoracin social do socio traballador desde a perspectiva profesional, que se converten en autntico estmulo da formacin e mellora continua, o que alimenta o progreso individual e colectivo mediante a concrecin de novos retos. Este salto cualitativo, como case todos, implica riscos e se ben a sa asuncin en comn reforza a solidariedade entre o grupo e a capacidade para facerlle fronte, non se deben minimizar senn valoralos nos seus xustos termos, polo que o asesoramento inicial, o acompaamento destes proxectos e a formacin cooperativa, especialmente na sa vertente empresarial, son aspectos que merecen singular atencin. 2.3.- A reestruturacin empresarial A literatura cooperativa reflicte como tpico a creacin de cooperativas de traballo asociado como solucin a procesos de reestruturacin ou peche empresarial, onde os traballadores deciden continuar coa actividade da empresa o que a converte nunha sorte de salvavidas, ou mellor dito salvaempregos. Este papel coprotagonizado coas sociedades laborais, annimas primeiro e limitadas despois, non est exento de matices e se ben certo que en moitos casos responsbel do mantemento de gran nmero de postos de traballo, non resulta menos certa a existencia de experiencias que naceron tan
lastradas e condicionadas pola realidade de partida, que non foron quen de sobreviviren a pesar dos esforzos dos seus socios. As pois, e anda que o balanzo singular amose distintos resultados, as grandes cifras descrbennos unha tendencia que non podemos ignorar. Nos tempos de recesin econmica, nos tempos de crise e reestruturacins empresariais, a tendencia das cooperativas xustamente a contraria e rexstranse significativas cifras porcentuais de crecemento do emprego cooperativo. A importancia deste fenmeno desde un punto de vista social resulta clave e non debemos minusvaloralo, dado que infle decisivamente na superacin destes procesos incidindo no mantemento do emprego non s reflotando aquelas empresas abandonadas sa sorte, al onde os esforzos dos socios e unha adecuada xestin o fan posible, senn promovendo a diversificacin de actividades e a iniciativa empresarial no contorno afectado. Agora ben, onde as cooperativas amosan as sas mellores armas na sa capacidade de resistencia crise. A sa capacidade autoorganizativa e de resposta ao cambio basase na filosofa participativa que a sustenta e na sa predisposicin para antepoer a pervivencia da propia empresa e dos postos de traballo, cuestin de relevancia social e obxectivo primordial do traballo en comn, a outras consideracins de rendibilidades estritamente econmicas. Con estas premisas, non resulta estraa a tendencia a consolidacin e incremento do emprego cooperativo en tempos de crise. Tendencia constatada en diversos traballos que poen de manifesto o comportamento anticclico das cooperativas, e o seu carcter defensivo fronte s crises econmicas. Con todo, as rbores deben permitirnos ver o bosque: non debemos esquecer que unicamente un 30% de cooperativas de traballo asociado galegas teen a sa orixe en procesos de reflotamento de empresas en crise, tal e como se indica no captulo IV deste libro, polo que cmpre relativizar a incidencia deste fenmeno na sa creacin e destacar a sa vocacin de permanencia e contribucin creacin e mantemento do emprego. 2.4.- A madurez laboral No mercado de traballo pdese identificar unha franxa de idade cara que os empregadores dirixen prioritariamente as sas ofertas, e que se corresponde con aquela etapa da vida da persoa que se presume como mis produtiva. Franxa que, tendo en conta os grupos de idade onde se concentra a discriminacin positiva das polticas pblicas de promocin do emprego vinculadas coa idade, podemos situar entre os 30 e 45 anos. Se a este fenmeno o poemos en relacin cos ndices de temporalidade existente, atopmonos cun colectivo de persoas que acadan a madurez profesional en situacins de falta de seguridade laboral e cun importante risco de seren expulsadas do mercado de traballo.
Para estas persoas a problemtica da perda do posto de traballo adquire unha dimensin especial, pola dificultade de reincorporarse actividade laboral, que se ve incrementada polo transcurso do tempo que est a xogar na sa contra e pola perda de posicin no contorno vital, escaso en expectativas e referentes para quen carece de emprego. As polticas pblicas de fomento de contratacin das persoas includas neste colectivo, de maiores de 45 anos, atopan limitacins polas reticencias dos empregadores para darlle ocupacin. Non obstante, a plenitude laboral do individuo non depende das estatsticas, senn mis ben de distintos factores nos que a idade xoga s un peso relativo, os impulsos vitais das persoas, a sa capacidade de traballo, de innovacin e de adaptacin aos cambios, vara en funcin da sa formacin, cultura, actividade profesional e das sas propias habilidades e da capacidade para proxectar o seu futuro, entre outras circunstancias. O mercado de traballo ordinario, guiado por pautas e prcticas que tenden a xeneralizacin, busca os individuos que teoricamente estn na sa plenitude laboral e tende a rexeitar aqueles que superan unha determinada barreira de idade. En definitiva, este mercado non resulta eficiente desde o punto de vista das persoas nesta ltima situacin, dado que non aproveita suficientemente as sas potencialidades. Neste contexto e sen menoscabo doutras frmulas tradicionais como o traballo autnomo ou a nova solucin achegada polas sociedades laborais de reducida dimensin, as cooperativas de traballo asociado ofrecen un marco que debe tomarse en consideracin. Estas cooperativas son sobre todo asociacins de persoas, desta caracterstica derivan as sas principais virtudes e defectos, polo que resultan o marco idneo para que as persoas sexan tratadas de xeito individualizado tendo en conta as sas potencialidades dun xeito singular e canalizndoas participativamente no proxecto comn. Non debemos esquecer que se o ser humano adoita a caracterizarse pola sa resistencia ao cambio, este factor afecta en maior medida s persoas cando chegan a etapas de madurez. Esta circunstancia non resulta obstculo para a sa plena integracin en procesos de adaptacin laboral, simplemente pode precisar un maior esforzo formativo e de adecuacin ao novo contorno. Neste punto, as cooperativas teen vantaxes evidentes derivadas da sa preocupacin e implicacin nos aspectos formativos de toda ndole, as como, e non menos importante, da solidariedade que preside a prestacin do traballo en comn nunha empresa de propiedade conxunta. A interaccin e participacin caracterstica deste tipo de entidades, quen de promover a autoestima e incentivar as capacidades persoais dos socios, o que fai que se beneficie dun importante valor engadido como a experiencia acumulada de todos e cada un deles.
A cooperativa pode resultar, pois, unha boa oportunidade de autoemprego colectivo para aquelas persoas que acadaron unha determinada madurez laboral e resultan excludos do mercado ordinario de traballo en razn da sa idade. A integracin en cooperativas e, sobre todo, a creacin de cooperativas por persoas nestas circunstancias pode contribur decisivamente superacin de situacins persoais de alto custo persoal e social, o que contribe de xeito eficaz ao aproveitamento integral dun estratxico caudal de coecementos.
3.- Caractersticas singulares da prestacin de traballo en rxime cooperativo

Sen dbida a caracterstica diferenciadora da prestacin do traballo nunha cooperativa o dobre papel que teen que asumir as persoas que a integran. No mercado de traballo xeral, as persoas, son empregados ou empregadores, pero nunha cooperativa de traballo asociado, os socios asumen ambas as das tarefas, de a a sa definicin como autoempregadores que, a diferenza da frmula de autoemprego mis xeneralizada que son os traballadores autnomos, serano de xeito colectivo. Desta situacin, desprndense xa algunhas das caractersticas propias do cooperativismo de traballo6: os socios son os promotores da empresa, polo tanto son os empresarios, dicir, asumen os riscos do proxecto e responsabilzanse do seu funcionamento. as decisins tmanse de xeito participativo e igualitario, polo que se est a favorecer a valoracin dos individuos como persoas que pensan, opinan, e son capaces de escoitar e considerar as opinins doutros nun clima de respecto. Isto fai do traballo en equipo a metodoloxa cooperativa por excelencia. o proxecto conxunto o prioritario por encima de intereses individuais: unha xestin empresarial capaz de sacar o proxecto adiante e que garanta o seu futuro, mediante unhas condicin de traballo dignas. acadar este obxectivo e a dobre condicin de socio e traballador a base da autoxestin, como capacidade de tomar acordos nos que todos estn implicados tanto hora de adoptalos como de asumilos. a capacidade de autoxestionarse da cooperativa e o compromiso que os socios asumen ao formaren parte dela, son os piares da flexibilidade ou capacidade para adaptarse s condicins cambiantes.
6 Outras especificidades referidas participacin e democracia laboral foron tratadas no captulo referido a cooperativas de traballo asociado.
as persoas que deciden son as mesmas que se vern afectadas polas decisins adoptadas e o obxectivo comn o mantemento da empresa nas mellores condicins posbeis, de xeito que se garanta o seu traballo, de a o alto nivel de adaptabilidade que caracteriza s cooperativas. as situacins das persoas que compoen a cooperativa de igualdade de dereitos e deberes, polo tanto as nicas diferenzas posbeis virn dadas pola distribucin de tarefas e responsabilidades, imposta por unha correcta xestin. na medida en que o proxecto empresarial creado para ter un posto de traballo de todos os socios, todos eles loitarn por permaneceren, nas mellores condicins posbeis no mercado de traballo, o que garante un alto nivel de estabilidade laboral. o desexo de estar no mercado de traballo nas mellores condicin posbeis e a necesidade de xestionar a empresa esixe a formacin e informacin continua e integral, dos socios. Todas estas caractersticas son consecuencia do desenvolvemento conxunto dun proxecto empresarial vibel e rendbel mediante o traballo en comn e a aposta por: a implicacin no traballo; a creatividade e polivalencia; a automotivacin e a continua aprendizaxe que carrexan o compromiso cos obxectivos da empresa. Esta a clave do xito: saber conxeniar os valores de participacin, responsabilidade e solidariedade cos de rendibilidade e eficacia empresarial. E a realidade constata a vala e a valoracin de todo isto, cando os propios socios das cooperativas de traballo asociado sitan por riba dos sete puntos, nunha escala dun a dez, a participacin, a estabilidade no emprego, as condicins de traballo e a formacin/informacin, como os aspectos que mis valoran do feito de ser socio.
4.- Asalariados
Os asalariados nas cooperativas son aquelas persoas que teen a condicin de empregados por conta allea. Como tales tern os mesmos dereitos e obrigas ca en calquera empresa e a cooperativa poder acollerse s mesmas tipoloxas de contratacin, bonificacin ou axudas existentes na regulacin laboral vixente en cada momento. Nas cooperativas agrarias, de servizos e consumo, entre outras, a necesidade de traballadores que desempeen as tarefas ordinarias da actividade cooperativa, esixirn a existencia de socios de traballo ou asalariados, opcin esta a mis frecuente. No caso particular das cooperativas de traballo asociado, o traballo desempano os socios traballadores e, en menor medida, os asalariados. O status do socio traballador ou do socio de traballo claramente diferente do dun traballador por conta allea, xa que se o concepto que define a situacin laboral dos socios traballadores a autoxestin, sen dbida a dos socios de traballo a coxestin, en calquera caso non se trata da relacin laboral habitual baseada nun contrato de traballo. Pola contra, nos asalariados reprodcense todas aquelas
situacin propias do traballo dependente, anda que conforme aos datos xa expostos no Captulo 4, polo xeral, a sa situacin mellor ca noutras empresas en canto a clima de traballo e obsrvase unha clara tendencia equiparacin retributiva entre socios e asalariados. No caso das cooperativas de traballo asociado, as necesidades temporais da cooperativa ou a dificultade de incorporar socios, levan existencia de asalariados. Dada a natureza das sociedades cooperativas debe entenderse esta prctica como excepcional, motivada pola necesidade de evitar rixideces excesivas que poan en perigo a capacidade de supervivencia empresarial en determinadas circunstancias. Mais a cooperativa non pode actuar como unha entidade pechada que tenda a perpetuar ou estender os vnculos asalariados no seu interior (Paz Canalejo, N., 1996, px. 144). De a os condicionantes legais existencia de asalariados: o lmite legal do 30% na sa contratacin e a obriga de convrtelos en socios cando acaden unha antigidade de dous anos, se as o desexan e cumpren os requisitos. Cara ao futuro, os esforzos deben orientarse incorporacin do maior nmero posbel de asalariados condicin de socios, como xeito de fortalecer a participacin na propia cooperativa e garantir o seu desenvolvemento. Tampouco debemos esquecer que a lexislacin cooperativa recoece a sa participacin na distribucin de beneficios da cooperativa, recibindo, como mnimo, o 25% do retorno que lle corresponde ao socio dela con equivalente categora profesional, sempre que non exista complemento de beneficios no convenio de aplicacin ou este sexa inferior a aquel, o que garante a sa participacin nos resultados da cooperativa.
5.- Mulleres e cooperativismo

Cando a Alianza Cooperativa Internacional (ACI) define a cooperativa como unha agrupacin de persoas que se unen para satisfacer as sas necesidades e aspiracins en comn, estanos a dicir que a cooperativa promove a participacin de homes e mulleres en condicins de igualdade, e cando se establece un compromiso igualitario de dereitos e deberes entre socios e socias estase a pr en prctica ese principio de igualdade: de igualdade na xestin da empresa e no traballo, de igualdade na participacin e na toma de decisins. Un dos aspectos que xera mis dependencia de xnero o econmico, as que atoparse cun modelo de empresa no que a persoa vale por si mesma e na que o dieiro non fonte de diferenzas de status algo novo e atractivo para moitas mulleres que se sitan socialmente en inferioridade pola sa dependencia econmica. Esa dependencia dificilmente superbel en moitos casos, pero sen dbida ser mis fcil facelo mediante un proxecto conxunto, con outras persoas coas que compartir riscos: aproveitar as potencialidades que xera a unin o nico camio para superar barreiras individuais e individualistas. Sen dbida unha alternativa laboral que permita un certo grao de autonoma, ou a independencia econmica necesaria para propoerse un cambio, a aspiracin para moitas mulleres que viven situacins de dependencia, de maltrato, de ilegalidade ou de explotacin
Na medida en que os colectivos de mulleres, nas situacins de dificultade apuntadas, se sintan capacitadas para tomaren decisins, autorrecoeceranse aptas para elixiren e defenderen os seus intereses e non s no eido da empresa, de a a importancia que a cooperativa ten como incentivadora e canalizadora de estima e respecto para aquelas persoas que, por un motivo ou outro, se senten infravaloradas e incluso menosprezadas. Ter un espacio propio e compartilo con outras mulleres necesario para o desenvolvemento persoal, para poder compartir inquedanzas, problemas e aspiracins. Relacionarse cos demais necesario e enriquecedor para calquera persoa, pero ser vital para quen se sente oprimida ou illada, sobre todo porque unhas relacins levan a outras e, sen darnos conta, o campo de actuacin maior e aberto a experiencias, coecementos e posibilidades. Para a maiora das persoas o traballo a actividade da xornada laboral que mis tempo se lle dedica, de a a sa importancia como elemento socializador: proporciona acceso a contextos diferentes ao contorno domstico; proporciona amizades e oportunidades de participar en actividades compartidas con outras persoas; estrutura as nosas actividades cotins; e, a mido, proporciona medios para adquirir e exercitar coecementos e capacidades (Giddens, A., 2001). A participacin laboral das mulleres un elemento determinante para avanzar cara a unha redistribucin mis equitativa das actividades remuneradas e non remuneradas e a progresiva incorporacin das mulleres ao mercado de traballo pon en cuestin a organizacin familiar tradicional, na que a muller se dedica, de xeito exclusivo, ao traballo domstico. A pesar dos cambios producidos ao longo dos ltimos anos, o traballo domstico contina recaendo maioritariamente nas mulleres e anda que o tempo dedicado vara segundo a sa situacin de actividade, o reparto desigual deste traballo afecta a todas as mulleres, o que supn a consolidacin da dobre xornada para todas as mulleres incorporadas ao mercado laboral. Por outra banda, a incorporacin das mulleres ao mercado laboral vai da man da expansin dun emprego que non se caracteriza pola sa calidade, especialmente no sector servizos; de feito o incremento do emprego temporal, a tempo parcial, a domicilio, etc. cun importante crecemento nos ltimos anos, un aspecto relevante da feminizacin do mercado de traballo e consecuencia, en gran medida, da situacin de desigualdade exposta anteriormente. Neste contexto, a achega do cooperativismo resulta significativa se temos en conta, centrndonos nos datos mis reveladores, que nas cooperativas de traballo asociado as mulleres son o 60% do total de socios, e destas, o 66% localzanse nas actividades de confeccin txtil, montaxes electrnicas e servizos persoa, que nas cooperativas agrarias representan o 43,94% dos socios e que nas cooperativas de ensino representan o 52%. Por outra banda, a porcentaxe de asalariadas nesta clase de cooperativas acada o 46,5% do total de emprego por conta allea.
Unha cuestin que sen dbida facilita a incorporacin de socias s cooperativas, na medida en que axuda conciliacin da vida laboral e familiar, o recoecemento da cotizacin a tempo parcial dende xullo do ano dous mil (R.D. 1278/2000). A posibilidade de cotizar Seguridade Social a tempo parcial propicia, entre outras, a creacin de novas cooperativas, o acceso das asalariadas ao status de socia nas xa existentes, a introducin de flexibilidade nos horarios e o acceso a actividades que carrexan unha xornada varibel. Ao tempo, a realidade amosa que a presenza de mulleres nas cooperativas e, sobre todo a posicin de igualdade que detentan, contribe ao recoecemento de conciliar a vida laboral e familiar, pois dse a posibilidade, en maior medida ca noutro tipo de empresas, de adaptar horarios, conceder permisos ou facer uso da figura da socio excedente, que a propia lexislacin regula. Recollendo as palabras das propias socias traballadoras, o movemento cooperativo achega s mulleres canles vibeis para proxectar e realizar os seus obxectivos, para visualizar as sas achegas, para desenvolver as sas potencialidades e instrumentar as sas alternativas (Galindo Martin, C., 2000).
6.- Desenvolvemento das capacidades laborais e empresariais

6.1.- Formacin laboral/profesional continua Non descubrimos nada novo se afirmamos que a formacin no mundo do emprego un elemento estratxico de primeira orde. As se recoece nos mbitos pblicos e privados, e as o considera a Unin Europea que, ademais doutras referencias a este aspecto, dedica unha directriz especifica a esta transcendental cuestin, de entre as aprobadas por decisin do Consello de 22-07-03 para as polticas de emprego dos seus estados membros. A directriz aprobada7 baixo o epgrafe Promover o desenvolvemento do capital humano e a aprendizaxe permanente, fixa entre os seus obxectivos para o ano 2010 que o nivel medio de participacin na formacin continua na Unin Europea debe acadar polo menos o 12,5% da poboacin laboral adulta con idades entre os 25 e 64 anos. Indica ademais que as polticas tern o obxectivo particular de lograr un aumento do investimento nos recursos humanos, concretando este esforzo nun aumento significativo do investimento das empresas destinadas formacin dos adultos co obxecto de promover a produtividade, a competitividade e a prolongacin da vida activa. Este marco orientador das polticas pblicas de emprego vn ratificar un aspecto fundamental do modelo empresarial cooperativo, caracterizado por importantes potencialidades e realidades. Tradicionalmente a cooperativa recolle como principio inspirador da sa filosofa a educacin, formacin e informacin dos seus socios, ata o punto de que se incorpora como tal na normativa reguladora destas sociedades.
7 Diario oficial da Unin Europea de 5.8.2003, L-197/19.
No caso da Lei galega, esta incorporacin vese especialmente reforzada polo tratamento singular dos fondos de formacin e promocin, que obrigatoriamente deben constitur as cooperativas cun mnimo do 5% dos seus beneficios e outros ingresos complementarios. Acutanse as as sas finalidades e cntranse naquelas actividades formativas dirixidas a socios e traballadores nas sas distintas vertentes, profesional, empresarial e cooperativa, as como na promocin das relacins intercooperativas e do cooperativismo en xeral. Resulta polo tanto consubstancial ao modelo cooperativo a preocupacin pola formacin dos seus socios, polo que a sa posicin de partida neste aspecto clave para o mantemento do emprego resulta excepcional. Sobre todo se temos en conta o carcter participativo destas entidades. A formacin como ferramenta estrutural non est exenta de perigos, os atractivos financeiros, a falta de criterio e outros aspectos, convrtena s veces en estril, desaproveitando deste xeito recursos e esforzos que debern ter un mellor destino. As pois, se ben o obxectivo declarado consiste en achegar a formacin ao maior nmero de persoas en idade laboral, co obxecto de promover a produtividade, a competitividade e a prolongacin da vida activa, non debemos esquecer que esta formacin debe realizarse con criterio para que dea os froitos agardados. Precisamente aqu atopmonos cunha importante incgnita a criterio de quen? De quen xestiona os fondos. De quen imparte a formacin. Dos que a reciben. Das necesidades da empresa derivadas das actividades profesionais realizadas. De organismos pblicos ou privados. Cada unha das distintas posibilidades apuntadas ten os seus pros e contras, e seguramente a solucin pasar por combinar adecuadamente as distintas respostas, mediante mecanismos de integracin de visins complementarias. Neste senso as estruturas cooperativas teen moito camio andado. A sa dinmica participativa e integradora ofrece a visin de conxunto necesaria. A proximidade entre a formacin e a prctica profesional. A autoorganizacin e flexibilidade. En definitiva, a sa capacidade para incidir na planificacin, seguimento e control da formacin, achega ao sistema elementos de racionalidade que non debemos obviar. A maior afondamento, a cooperativa realiza o que poderiamos denominar como terapia formativa preventiva, dicir, forma socios e traballadores de xeito que poidan enfrontarse aos seus retos profesionais dentro ou fra da cooperativa, dicir mellora a sa posicin obxectiva para o mercado de traballo. Mencin parte merece o labor realizado neste senso polas cooperativas que integran a socios que xestionan con carcter independente a sa propia actividade (Agrarias, Mar, Servizos e Transportistas), e que lle achegan unha capacitacin de carcter profesional que acompaa o seu propio desenvolvemento independente, convertndose nun factor de competitividade que el mesmo pode planificar e controlar mediante a sa participacin activa. En definitiva as cooperativas realizan un significado labor no mbito da formacin e capacitacin profesional cun nivel de participacin superior media, tal e como se recolle en diferentes captulos
deste libro, contando cunha prctica consolidada que pode converterse en referente e que ofrece s polticas de emprego elementos estruturais que contriben a sa eficacia. 6.2.- Formacin empresarial integral A formacin empresarial do capital humano no noso contorno social tense convertido en factor estratxico de desenvolvemento e creacin de emprego. Seguindo coas referencias s directivas da Unin Europea en materia de emprego, debemos salientar a que xira baixo o ttulo Creacin de postos de traballo e esprito de empresa, que encomenda aos estados membros, entre outros aspectos, o fomento do esprito de empresa, indicando que as polticas, a este respecto, deben centrarse en facilitar a obtencin de competencias en materia de direccin e xestin de empresas no marco do sistema educativo e de formacin, promovendo, especialmente mediante a formacin, a posibilidade de emprender unha carreira empresarial. Esta tendencia complemntase cunha realidade cada vez mis presente que lle concede prioridade empregabilidade dunha persoa, sobre a sa propia capacitacin para un posto de traballo determinado. Dito doutra forma, non resulta abondo coa competencia profesional para desempear un posto, cada vez son mis necesarias unha serie de calidades e aptitudes que sitan a persoa nunha posicin ptima para acceder ao emprego. Independentemente de que este acceso se realice como traballador por conta allea ou baixo frmulas de autoemprego. Aspectos clave como a flexibilidade, negociacin, predisposicin ao cambio, xestin do conflito, involucracin, participacin, colaboracin, liderado, solidariedade, asuncin de riscos, esprito anovador, creatividade, habilidades organizativas e de comunicacin, entre outras, conforman un como sentir e como facer que neste contorno cambiante, local e globalizado ao mesmo tempo, complementan o cada vez mis indispensbel saber facer. Isto multiplica exponencialmente as potencialidades de desenvolvemento profesional e humano da persoa. Nestes aspectos clave, o sistema educativo e formativo en xeral pode e debe achegar unha base terica fundamental e importantes graos de desenvolvemento prctico das habilidades e coecementos directamente relacionados con eles. Non obstante calquera sistema ten as sas limitacins e debe ser, e de feito , complementado. O papel do cooperativismo e as sas potencialidades neste eido deben destacarse. Evitando a repeticin de argumentacins xa recollidas en distintos apartados deste traballo, cmpre reflectir que o coecemento emprico que ofrece a participacin nestas entidades, sobre todos e cada un dos aspectos citados, conforma un acervo cultural comn aos socios, que os sita nunha excelente posicin persoal para afrontar os retos empresariais. As cooperativas funcionan como autnticas escolas de empresarios a nivel popular, complementando a escasa formacin que nestes aspectos existe no noso contorno. Dnselle aos socios novas oportunidades para a sa proxeccin persoal, o que mellora notoriamente a sa empregabilidade, especial-
mente naqueles casos en que desempean funcins de goberno, xestin e representacin, que no caso das microempresas son a maiora dos socios: 5.461 persoas forman parte de rganos de administracin das cooperativas, e delas o 47,24% conta con niveis educativos bsicos.
7.- A creacin de emprego no contorno local

As estratexias para enfrontar a problemtica do desemprego, que nun principio se centraron no aspecto fundamentalmente cuantitativo, desprzanse actualmente cara a enfoques de carcter mis plurais e diversos onde cobra mis forza todo aquilo que relacionamos coa calidade do emprego. E as pdese comprobar na secuencia de respostas que o Plano Estratxico para o desenvolvemento de Galicia-PEDEGA propn para as dez cuestins estratxicas para o futuro de Galicia: na primeira, e pregunta de como elevar o nivel de vida da poboacin, sinlase en primeiro lugar o impulso creacin de mis emprego e de maior calidade. Na segunda e ante a obvia pregunta de como facer o anterior, o PEDEGA propn, entre outras posibilidades, o apoio s novas formas de organizacin produtiva que vinculan aos traballadores co proxecto empresarial (economa social, autoemprego de calidade) e afrontando o cambio estrutural (demogrfico, territorial e econmico) actualmente en curso en Galicia. A secuencia contina e ante a pregunta de como afrontar o cambio estrutural, atopamos como ltimo inciso, e non por iso menos importante, a recomendacin de xerar oportunidades econmicas e de emprego nas reas interiores e rurais de Galicia. Este un dos grandes retos que ten que afrontar Galicia, e este un dos aspectos nos que o cooperativismo mis pode ofrecer. E, de feito, ofrece. Seguindo co criterio de non repetir datos e observacins xa expostos noutras partes deste libro, non podemos evitar referrmonos a que as cooperativas situadas no medio rural achegan un nivel de emprego mis que sobresante en termos relativos, o que as converte nalgns deles na primeira fonte de emprego directo. Sen abundar pois no tratado noutros captulos, debemos reflectir que as nosas cooperativas estn fortemente enraizadas no contorno local, especialmente rural, e cuns intereses que as vinculan extraordinariamente ao territorio. Caracterstica que comparten, en lias xerais, co conxunto de entidades que forman a chamada economa social. Por isto a dcima das repetidas directrices da Unin Europea fai unha referencia expresa a ela, no marco da referencia ao enfrontamento das disparidades rexionais, cando recomenda o apoio ao potencial da creacin de emprego a nivel local, includa a economa social. En definitiva a cooperativa achega un factor esencial calidade no emprego, como a sa localizacin no contorno mis inmediato da persoa, o que contribe de xeito transcendente sa integracin e desenvolvemento harmnico, e evita, xa que logo, a perda de referentes e desenraizamento.
8.- Colectivos con dificultades de acceso ao mercado de traballo

Con independencia das causas que xeran a exclusin social (desemprego, ruptura familiar, pertenza a minoras tnicas, discapacidades, dependencias, etc.) necesario mobilizar sociedade en xeral e administracin en particular, para establecer unha estratexia global orientada a corrixir os factores estruturais que orixinan a exclusin e a paliar os efectos que esta situacin xera. E nesta mobilizacin xeral, a economa social debe asumir un papel protagonista e dinamizador das demandas da sociedade, e aproveitar as potencialidades do cooperativismo na creacin de emprego estbel. Nesta situacin, o autoemprego unha alternativa real reticencia e prexuzos dos empregadores, de a a importancia da frmula para determinados colectivos como mulleres, persoas maiores, desempregados, persoas con discapacidade, emigrantes, minoras tnicas ou colectivos socialmente excludos. Non casual que en etapas de crise econmica e de emprego se incremente a creacin de cooperativas; a resposta social, mediante a posta en marcha doutras alternativas. O cooperativismo acolle, a mido, colectivos con menos probabilidades de colocacin e manifesta unha especial idoneidade para aproveitar as posibilidades que presentan os novos xacementos de emprego (ecoloxa e xestin ambiental, comunicacin e novas tecnoloxas, servizos persoa, lecer e tempo libre, e outros) e para axudar a fixar a poboacin en zonas con verdadeiros problemas de despoboamento, integrando social e economicamente algns colectivos. Todos estes colectivos comparten unha alternativa posbel: o autoemprego i e todos ou case todos comparten varios problema para levalo a cabo: a falta de iniciativa empresarial, unha baixa autoestima, a falta de formacin empresarial e laboral e sobre todo a ausencia de financiamento. Sen dbida, o nivel de risco que ten que asumir cada persoa importante para comprometerse co proxecto e para contar co apoio do seu contorno, polo que a opcin da cooperativa pode, neste eido, contribur cunha importante achega: permite compartir o risco. Adicionalmente, cada persoa ten unhas capacidades e habilidades, as que a diversidade facilitaranos un reparto de tarefas no que cadaqun atope o seu sitio, o que permite mellorar o nivel de satisfaccin e autoestima. S a concienciacin e participacin dos individuos e as comunidades, organizando os seus propios circutos de autoproducin poden enfrontar eficazmente os problemas da insercin social e do desenvolvemento do potencial endxeno dos territorios. posbel unha nova forma de producin baseada na persoa, a tica social e a solidariedade, capaz de satisfacer as necesidades dos mis desfavorecidos.(Yarritu Diaz, F., 1995). E o cooperativismo integra as das lias de actuacin: unha alternativa ao sistema e procura a integracin socioeconmica das persoas.
9.- A regularizacin da economa informal

O traballo non declarado non aparece nas estatsticas oficiais, non entende de normas ISO nin de sade laboral, ningun sabe o seu rateo de liquidez e de solvencia, e non cotiza en bolsa. Non obstante
non podemos ignoralo. Esta a, anda que non o vexamos, da tras da xerando unha serie de consecuencias negativas que todos coecemos, aspectos como condicins laborais penosas, competencia desleal, inseguridade xurdica, desproteccin social, convrtense en punta dun iceberg capaz de afundir importantes perspectivas sociais e econmicas. A propia Unin Europea na novena das devanditas directivas, referida regularizacin do traballo non declarado, indica que se deberan levar a cabo os esforzos necesarios para medir o alcance do problema e os progresos logrados. En definitiva non se coece o seu alcance real, non obstante isto non debe ser bice para enfrontar esta cuestin. As vas son diversas, na directiva contmplanse varias medidas e accins: simplificacin do contorno empresarial, supresin de factores disuasorios, oferta de incentivos, mellora da execucin da lexislacin e aplicacin de sancins. Todas elas dirixidas a erradicar o traballo non declarado. Seguramente existen mis medidas e seguramente o xito non dependera dunha en exclusiva, senn da acertada conxugacin de todas elas. Desde as distintas posicins desde as que se pode abordar este problema, existe unha especialmente dolorosa: a do traballador non declarado. As consecuencias para el van desde a carencia da proteccin do sistema de seguridade social, ata os baixos salarios, pasando por condicins laborais abusivas. Calquera delas por si soa xa resulta denigrante, moito mis cando, segundo intumos, na maior parte dos casos conflen vez. Pola propia natureza da situacin non doado saber se as cooperativas teen contribudo eficazmente regularizacin de parte destas situacins, pero, en todo caso as sas potencialidades neste eido son aprecibeis. Mesmo a supervivencia dalgunhas cooperativas no mbito do traballo asociado, puidera deberse ao interese dos socios en solventar satisfactoriamente todas ou algunha das consecuencias descritas. Obviamente a cooperativa non a solucin universal, pero en determinados supostos si se pode converter nun factor clave para a superacin dos nocivos efectos da economa informal, comezando polo afloramento destas situacins e continuando por xestionalas de xeito que redunden en beneficio da mellora das condicins de vida e traballo das persoas nesta situacin. Evidentemente o reto non fcil pero si factibel, sobre todo contando co decidido concurso das administracins pblicas, primeiras interesadas en regularizar estas situacins integrando aos traballadores no sistema de proteccin social. En que circunstancias poden resultar factbeis estes procesos? Sen aventurar pola nosa parte ningunha resposta conclunte podemos formular algunha hiptese. Non sera desatinado opinar que naqueles sectores da economa informal que basean a sa operatividade no aforro de custos de persoal, a cooperativa puidera xerar interesantes expectativas na medida en que pode xestionar os recursos humanos en comn de xeito eficiente, mellorando a organizacin do traballo, a produtividade, e xerando
os recursos necesarios para o mantemento da actividade en condicins dignas, tendo en conta que o valor engadido revertera nos traballadores socios. Do mesmo xeito naqueles sectores nos que a calidade do servizo persoal prestado pesa decisivamente na avaliacin previa sa contratacin, a frmula cooperativa quen de competir por segmentos de mercado coa economa informal. Se ben nestes casos, sobre todo naqueles que se relacionan con actividades de carcter asistencial, o papel das polticas pblicas pode determinar decisivamente o seu xito ou fracaso. Ben entendido que estamos a falar dun proceso, que pode resultar lento, que pode enquistarse e que pode resultar mis vulnerbel e reversbel, canto menos se apoie desde mbitos externos. Pola contra, co necesario apoio, pode proxectarse como autoemprego colectivo de calidade e converterse nun importante revulsivo para regularizar o traballo non declarado.
10.- Novos depsitos de emprego

Como novos xacementos de emprego identifcanse unha serie de mbitos, agrupados en torno a catro grandes apartados, servizos da vida diaria, servizos de mellora de calidade de vida, servizos de cultura e ocio e servizos de medio ambiente. Teen en comn que son unha relacin aberta de novas necesidades da sociedade, sobre as que se pode articular desenvolvemento econmico capaz de xerar emprego. Se ben a identificacin das novas oportunidades de emprego require unha anlise a nivel local, no marco da elaboracin deste libro branco realizouse unha consulta aos expertos co obxecto de aproximrmonos s tendencias de futuro no mbito cooperativo e de constatar en que medida resultan coincidentes cos definidos como novos xacementos de emprego (GRFICO 3). Os sectores onde se albiscan mis oportunidades de futuro para o cooperativismo son o forestal e os servizos sociais, seguidos de cerca polas actividades que teen relacin co turismo, cultura, lecer e artesana. Nun segundo nivel de importancia pero destacados sobre o resto figuran as actividades relacionadas co mar (marisqueo, acuicultura e pesca) e coa diversificacin de actividades no mbito rural. Tamn resulta salientbel o grao de consenso sobre a importancia futura do eido medioambiental e das actividades agrogandeiras, nas sas distintas facetas, e da maquinaria e os servizos relacionados con ela. Un ltimo segmento de relevancia podmolo identificar nas actividades relacionadas cos servizos de carcter persoal (ensino e servizos a particulares e empresas). No relativo coincidencia cos identificados con carcter xeral como novos depsitos de emprego, atpanse claras coincidencias no sector dos servizos da vida diaria, na sa vertente de servizos sociais; no sector dos servizos de cultura e ocio; e nos servizos de medio ambiente. En consecuencia e se ben parcialmente se detecta certos espacios en comn, parece que as tendencias de futuro do cooperativismo apuntan cara a actividades e sectores que ben puideran converterse en novos depsitos para o
GRFICO 3: Novos xacementos cooperativos.
Vivenda 3% Insercin social 2% Servizos Sociais 10%
Pequeno comercio 1%
Lecer 10% Medioambiental 6%
Novos xacementos de emprego.
Agricultura en xeral Agricultura ecolxica 6% 5% Horta e fror 5% 4% Vio 4% 3% 5% Gandera Maquinaria para a agricultura Servizos s explotacins agrarias
33% Ver distribucin especfica
Consumo
2% 4% 4% 7% 7% 11%
Ensino
Servizos a particulares e empresas Diversificacin actividades mbito rural
Forestal Marisqueo, acuicultura e pesca
emprego cooperativo galego, a pesar de non estar cualificados como tales ata o momento. Cmpre por ltimo indicar que algunhas das tendencias reveladas pola consulta a expertos, concordan coas actividades que rexistraron un relativo crecemento de cooperativas de traballo asociado constitudas nos ltimos dez anos (21-03-93 a 20-03-03), en concreto poden sinalarse aquelas referidas ao mbito dos servizos sociais (CNAE 85), de actividades recreativo culturais (CNAE 92), de servizos persoais (CNAE 93) e dos servizos relacionados coa agricultura (CNAE 01) (CADRO 3).
CADRO 3. Cooperativas constitudas nos ltimos dez anos por CNAE.

C.N.A.E. Denominacin 01 02 05 10 12 14 15 17 18 20 22 24 26 28 31 32 35 36 37 45 50 51 52 55 60 63 64 70 71 72 73 74 80 85 90 91 92 93 95 Agricultura, gandera, caza e actividades dos servizos relacionados con elas Silvicultura, explotacin forestal e actividades dos servizos relacionados con elas Pesca acuicultura e actividades dos servizos relacionados con elas Extraccion e aglomeracion de antracita, hulla, lignito e turba Extraccion de minerais de uranio e torio Extraccion de minerais non metalicos nin enerxeticos Industria de produtos alimenticios e bebidas Industria txtil Industria da confeccion e da peleteria Industria da madeira e da cortiza, agas mobles; cestera e espartera Edicin, artes grficas e reproducin de soportes gravados Industria qumica Fabricacion doutros produtos minerais non metlicos Fabricacion de produtos metalicos, ags maquinaria e equipo Fabricacin de maquinaria e material elctrico Fabricacin de material electrnico Fabricacin doutro material de transporte Fabricacin de mobles; outras industrias manufactureiras Reciclaxe Construcin Venda, mantemento e reparacin de vehculos de motor Comercio por xunto e intermediarios do comercio, ags de vehculos de motor e motocicletas Comercio polo mido, ags o comercio de vehculos de motor, motocicletas e ciclomotores; reparacin de efectos persoais Hostalera Transporte terrestre; transporte por tubos Actividades anexas s transportes: actividades de axencias de viaxes Intermediacin financeira, ags seguros e plans de pensins Actividades inmobiliarias Alugueiro de maquinaria e equipo sen operario, de efectos personais e utensilios domsticos Actividades informticas Investigacin e desenvolvemento Outras actividades empresariais Educacin Actividades sanitarias e veterinarias, servizos sociais Actividades de saneamento pblico Actividades asociativas Actividades recreativas, culturais e deportivas Actividades diversas de servizos persoais Fogares que empregan persoal domstico 5 2 42 27 51 1 4 19 18 2 2 2 39 23 45 1 2 18 17 2 16 19 12 2 20 1 16 7 7 1 2 1 31 25 N Total coop. 141 9 9 2 1 2 14 13 78 4 10 1 6 10 15 1 6 13 1 119 21 40 N CTA 15 8 5 1 1 2 4 13 77 3 7 1 6 10 15 1 6 13 1 65 21 24
Clave: CTA: Cooperativas de Traballo Asociado. Fonte: Rexistro de Cooperativas de Galicia.
Captulo XIII:
A vertente mis social do cooperativismo
1.- Os valores cooperativos

Neste momento, cando as empresas espaolas parecen decatarse da importancia crecente da responsabilidade social e ten lugar a masiva publicacin de memorias de actividades relacionadas con esta e cando algunhas compaas empezan timidamente a reformularse o seu papel na sociedade e a reformular os seus obxectivos, incorporando principios como o progreso colectivo, o traballo compartido, a preocupacin polo medio ambiente e o benestar social, semella oportuno reflexionar sobre o papel que dende hai tempo veen prestando as cooperativas en relacin con estes aspectos. Neste senso, a Comisin Europea presentou xa en xullo do ano 2001 o libro verde Promover un marco europeo para a responsabilidade social das empresas, no que se fai fincap en que os comportamentos empresariais deben encamiarse a acadar non s beneficios empresariais, senn tamn resultados sociais e medioambientais, de xeito que se asegure o benestar dos cidadns. As cooperativas, pola sa natureza persoal, asociativa e democrtica, estn a aplicar principios de distribucin equitativa de resultados, de democracia organizada, de primaca das persoas sobre os capitais, de transparencia na xestin, solidariedade e cohesin social, polo que innegbel a sa experiencia en prcticas empresariais de responsabilidade social. As normas, valores e crenzas dunha organizacin son as que configuran a sa cultura e a dos grupos de persoas que a forman. A cultura orienta o comportamento dos seus membros, o modo en que se perciben os acontecementos, as dificultades, os conflitos e as relacins formais e informais. A cultura polo tanto un marco de referencia da vida no seo da cooperativa. E se as normas do grupo son as regras de xogo que axudan a identificar e a describir o comportamento e desempeo de tarefas aceptbel en cada situacin, os valores son os principios de funciona-
mento que a rexen mis al das normas, son o signos de identidade que as configuran e constiten a sa esencia. Na sa longa traxectoria histrica o cooperativismo identifcase con determinados valores: Autoaxuda: Na frmula cooperativa non s crece a empresa, senn tamn a persoa, da que se espera o seu pleno desenvolvemento individual e social, en base a sa interaccin cos demais, a travs da accin conxunta e a responsabilidade mutua. Autorresponsabilidade: A propiedade conxunta da cooperativa esixe un esforzo de responsabilidade no seu mantemento e extensin. Igualdade: Na informacin, na participacin, na toma de decisins e no dereito a ser escoitados. A unidade bsica da cooperativa o socio e esta fundamentacin na persoa unha das sas principais caractersticas. Equidade: As cooperativas basanse nunha distribucin de ganancias que toma como referencia a contribucin de cadaqun actividade e non nas achegas ao capital. Solidariedade: Entre os membros da propia cooperativa, en relacin coas rendas xeradas e no traballo. Un apoio mutuo que procura o beneficio do grupo e do seu contorno. Transparencia: unha organizacin onde o dereito de informacin dos socios est especialmente regulado e protexido por lei, por ser un dos piares da correcta participacin. Vocacin social: Achega recursos humanos s comunidades das que forman parte e teen un carcter de permanencia e territorialidade ao tempo que fomentan a intercooperacin. Os principios cooperativos son, pola sa banda, as pautas mediante as que as cooperativas poen en prctica os valores. A Lei 5/1998 de cooperativas de Galicia, fai mencin expresa aos principios no seu artigo primeiro punto cuarto: A sociedade cooperativa axustarase na sa estrutura e no seu funcionamento aos principios establecidos pola Alianza Cooperativa Internacional aplicados no marco desta lei.. Ao respecto o Congreso desta organizacin, celebrado en Manchester en 1995, estableceu: A adhesin voluntaria e aberta: as cooperativas son organizacins voluntarias e abertas a todas as persoas capaces de utilizaren os seus servizos e dispostas a aceptare as responsabilidades de seren socios, sen discriminacin de sexo, social, racial, poltica ou relixiosa. A xestin democrtica: as cooperativas son organizacins xestionadas democraticamente polos socios, que participan activamente na fixacin das polticas e na toma de decisins. A participacin econmica dos socios: estes contriben equitativamente ao capital das sas cooperativas e xestinano de xeito democrtico, por ser ese capital propiedade comn da cooperativa. Os
socios participan en base ao seu compromiso coa actividade cooperativizada, nos resultados positivos ou negativos da cooperativa. A autonoma e independencia: as cooperativas son organizacins autnomas de autoaxuda, xestionadas polos seus socios. Se asinan acordos con outras organizacins ou se conseguen capital de fontes externas, deben facelo de tal xeito que aseguren o control democrtico por parte dos seus socios e o mantemento da sa autonoma. A educacin, formacin e informacin: as cooperativas proporcionan educacin e formacin aos seus socios e empregados para que poidan contribur de xeito eficaz ao desenvolvemento da sociedade comn. Deben constitur fondos especficos con parte dos seus excedentes para levaren a cabo esa funcin. A cooperacin entre cooperativas: as cooperativas serven aos seus socios o mis eficazmente posbel e fortalecen o movemento cooperativo traballando conxuntamente a nivel local, rexional, nacional e internacional. E, por ltimo, o interese pola comunidade: as cooperativas traballan moi en contacto co seu contorno e tratan de conseguir o desenvolvemento sostbel das comunidades das que forman parte, mediante actuacins aprobadas polos seus socios. Nin os valores nin os principios se insiren automaticamente na cultura da cooperativa polo simple feito de ser cooperativa, senn que se poen en prctica, en maior ou menor medida, ao longo da sa vida e a travs de diferentes situacins: altas e baixas de socios, grao de participacin nos rganos sociais, sistema de toma de decisins, desenvolvemento de actividades formativas, etc. Ao contrario dos resultados econmicos, que contan con mltiples e depuradas ferramentas para a sa planificacin, avaliacin e control e teen o seu reflexo nos libros e documentacin contbel, os resultados sociais da cooperativa non teen sido obxecto de especial atencin ata hai ben poucos anos, cando as cooperativas comezaron a se decatar de que o feito diferencial cooperativo engada valor aos seus produtos e servizos e melloraba a sa imaxe fronte a consumidores e clientes. Na actualidade colle corpo o recoecemento da importancia de que empresas e outro tipo de organizacins, acheguen informacin sobre as consecuencias sociais da sa accin a travs dos denominados Balances Sociais (Mugarra, A, 1998) O Balance Social unha ferramenta de informacin sistemtica dos esforzos sociais emprendidos pola cooperativa, do seu planeamento estratxico e o seu control. A cooperativa pode atopar nel a oportunidade de reflectir a contribucin social que realizan a favor dos seus socios, empregados, outras cooperativas, e da comunidade na que se insiren. Se ben se recoece o esforzo adicional que implica para a cooperativa emitir informacin de tipo social en forma sistemtica e normalizada, semella que o emprego deste instrumento ofrece vantaxes que superan con creces os inconvenientes que podera ocasionar a sa implementacin. A elaboracin
do Balance Social resulta de grande utilidade porque permite brindar informacin sobre a responsabilidade social asumida e exercida pola cooperativa, favorece o planeamento, orzamento e control social e permite difundir os beneficios da cooperacin. O obxectivo establecer unha metodoloxa e sistemas de medicin do Balance Social, entendendo por tal todos aqueles beneficios adicionais aos puramente econmicos que a cooperativa transfire aos seus grupos de influencia: os socios, os traballadores e a comunidade en conxunto. O que se busca a travs desta avaliacin interna, dispoer dunha ferramenta para a realizacin do planeamento, execucin, control e avaliacin social. Se ben o emprego desta ferramenta non nada habitual nas cooperativas da nosa comunidade, a informacin de partida coa que se contaba para a elaboracin deste Libro Branco permite avanzar algns apuntamentos para configurar o balance social do cooperativismo galego, a travs da anlise de diferentes indicadores cos que se poden identificar os principios: participacin nas asembleas, grao de implicacin, incorporacin de socios, participacin en actividades formativas, etc. De calquera xeito, a heteroxeneidade e disparidade de obxectivos e fins econmicos das diferentes clases de cooperativas, dificulta a integracin de resultados. Unha anlise mis polo mido destes factores para cada clase de cooperativa, pdese atopar no seu captulo correspondente. 1.1.- Asociacin voluntaria e aberta Se ben as cooperativas galegas, como regra xeral, facilitan a entrada de socios e estn dispostas incorporar novas persoas aos seus proxectos, neste aspecto onde acaso nos atopemos de xeito mis claro con diferenzas fundamentais en funcin de cada clase. Non resulta posbel comparar a facilidade de entrada dos socios das cooperativas de crdito (1 cooperativa: 12.000 socios) ou de consumidores e usuarios (13 cooperativas: 5.000 socios), mesmo de servizos (50 cooperativas: 3.620 socios) ou agrarias (272 cooperativas: 45.050 socios), onde o incremento de persoas socias tradcese de xeito inmediato nun aforro de custos de aprovisionamento, ou nunha suma das actividades econmicas individuais que redundan nun maior volume econmico global da cooperativa, con outras clases como traballo asociado, onde as propias limitacins do proxecto empresarial ou econmico dificultan a incorporacin de novas persoas ao proxecto1. Neste senso dbense apuntar dous datos significativos: o nmero de socios actuais en relacin co nmero de socios iniciais ou fundadores positivo para todas as clases de cooperativas da mostra, cunha porcentaxe media de incremento do 126,4%, coa excepcin das cooperativas de traballo asociado. nesta clase onde tamn se d a circunstancia de que, se ben a maiora das cooperativas entrevistadas estaban dispostas a admitir novos socios (52,17%), esta porcentaxe resulta pequena se a comparamos co 100% nas de Servizos ou Consumidores e o 86% das agrarias.
1 As limitacins entrada de novos socios impense obviamente nas cooperativas de vivendas, dada a sa especial natureza, unha vez acordado o proxecto que se vai promover.
E isto a pesar de ter a obriga legal de incorporar como socios aos traballadores asalariados que leven mis de dous anos na cooperativa e as o soliciten. A explicacin deste feito, que xa se apuntaba no captulo correspondente, ten moito que ver co establecemento de pactos organizativos difciles de conseguir e no medo a perdelos (Santos Castroviejo, 1995) e tamn na dificultade de atopar persoas que asuman a responsabilidade e o compromiso que supn ser socio, mesmo entre os propios asalariados. Outro aspecto de certo interese ten que ver coa prctica inexistencia de socios a proba nas clases de cooperativas nos que estn permitidos (todas coa excepcin das de vivendas, crdito e seguros). Esta figura, que pode facilitar o coecemento mutuo entre cooperativa e socio, no que se refire organizacin social e empresarial por unha banda e actitudes e aptitudes do socio pola outra, atpase na prctica con algunhas dificultades para o seu desenvolvemento. De feito, nas cooperativas de traballo asociado que parecen ser as mis propicias para a incorporacin desta figura, ptase pola contratacin de asalariados, que cumpren a mesma funcin e poden con posterioridade converterse en socios de pleno dereito. ben certo tamn que dos socios cooperativistas esprase un maior compromiso, unha maior responsabilidade, mis participacin e certas habilidades para o traballo en equipo, o respecto as opinins e ideas dos demais e a asuncin das decisins colectivas fronte aos intereses individuais. En calquera caso, atopmonos cunha ampla maiora de cooperativas galegas dispostas a incorporaren aos seus proxectos novas iniciativas persoais ou empresariais que en definitiva farn que a cooperativa medre e se desenvolva. 1.2.- A dimensin participativa A xestin democrtica das cooperativas e a participacin econmica dos socios nela, tradcese na sa participacin directa nas asembleas, rganos de goberno, toma de decisins e tamn nas achegas ao capital e participacin nos beneficios ou perdas que xere a cooperativa segundo o compromiso coa actividade cooperativizada. Se hai un trazo diferencial por excelencia que pode distinguir as cooperativas doutras frmulas empresariais este. Os socios cooperativistas distnguense por ser partcipes na actividade da sa organizacin as o recolle claramente a Lei 5/1998 de cooperativas de Galicia, Art.1.1, cando as define ...mediante a participacin activa deles (dos socios), distribundo os resultados en funcin da actividade cooperativizada. fronte outro tipo de socios (nomeadamente das sociedades capitalistas) que se caracterizan por teren ou posuren accins ou participacins da sociedade sen ningunha obriga de participacin na actividade. O maior ou menor grao de participacin est directamente relacionado co grao de compromiso dos socios coa cooperativa e nisto existen tamn diferenzas salientbeis entre as diferentes clases de cooperativas, como mis adiante se ver. Non pode ser o mesmo compromiso o que se espera dun socio
de traballo asociado onde a cooperativa representa o seu medio de vida c dun socio consumidor ou usuario que de xeito puntual goza dos produtos ou servizos que lle proporciona a cooperativa. Tamn, dentro dunha mesma cooperativa as expectativas e os compromisos dos socios son en ocasins diferentes e dependen en gran medida da heteroxeneidade da masa social. Neste senso, a enquisa directa aos socios da mostra recolle a opinin desta masa social de xeito directo, e permtenos establecer tres indicadores claros da dimensin participativa: asistencia s asembleas; participacin na toma de decisins e achega de propostas de mellora. No tratamento de resultados, recollemos unicamente as respostas que amosan un grao de participacin elevado (bastantes veces mis sempre) por ser indicativos da intensidade do compromiso, deixando fra intencionadamente outros intervalos (poucas e algunhas veces) que indican un grao de participacin mellorbel. No Grfico 1 mstranse os resultados de asistencia a asembleas para cada clase de cooperativa. Tal e como se pode apreciar, con excepcin das cooperativas de servizos e de consumidores e usuarios, todas as clases de cooperativas teen graos de participacin elevados nas asembleas (cuantitativa e cualitativamente). Os socios participan bastantes veces ou sempre en porcentaxes superiores ao 60%. Destacan as cooperativas de ensino e de explotacin en comn de terras co 100%, seguidas das de vivendas, transportistas e traballo asociado. Se temos en conta que as cooperativas de ensino e de explotacin comn de terras non deixan de ser frmulas de traballo asociado, obteriamos que neste tipo de cooperativas, onde os socios teen que autoorganizarse e onde a sa actividade econmica non independente da cooperativa, a asistencia s asembleas resulta primordial.
GRFICO 1: Asistencia s Asembleas.

120%
Bastantes Veces + Sempre
100% 80% 60% 40% 60,3% 20% 0% Coop. Agrarias Coop. de Ensino Coop. do Mar Coop. de Traballo Asociado Coop. de Servizos Coop. Explotacin Comn. Coop. de Vivendas Coop. de Transportistas Coop. Consumidores e Usua. 28,6% 86,9% 92,3% 100% 93,4% 65,5% 39,8% 100%
Fonte: Elaboracin propia a partir dos datos da enquisa a socios.
No caso contrario, as clases de cooperativas onde o que se busca mellora de servizos, prezos, etc., reflicten graos de participacin inferiores ao 50% (28,6% nas de servizos), resulta significativa a excepcin que se manifesta nas cooperativas de transportistas, anda que xustificada, en tanto en canto estas teen a dobre vertente de central de compras e servizos e organizacin do traballo dos socios. Outro aspecto directamente relacionado coa implicacin do socio na xestin da cooperativa a sa participacin na toma de decisins (GRFICO 2). Aprciase como a tendencia apuntada na asistencia s asembleas faise anda mis manifesta. As nas cooperativas de ensino, explotacin comn de terras, vivendas e traballo asociado acdanse valores arredor ou superiores ao 80%. dicir os socios participan de xeito moi activo na toma de decisins porque realmente se xogan moito no proxecto (o seu posto de traballo, a sa casa,...).
GRFICO 2: Participacin na toma de decisins.

100%
80% 60% 92,4% 40% 20% 0% Coop. Agrarias Coop. de Ensino Coop. do Mar Coop. de Traballo Asociado Coop. de Servizos Coop. Explotacin Comn. Coop. de Vivendas Coop. de Transportistas Coop. Consumidores e Usua. 79,3% 80,2% 60% 31,3% 9,1% 31% 14,4% 87,5%
Fonte: Elaboracin propia a partir dos datos da enquisa a socios
Noutra banda, atpanse as cooperativas agrarias e do mar a porcentaxe de participacin coincide, 31%, en das clases de cooperativas que practicamente realizan a mesma funcin pero en mbitos diferentes e moito mis lonxe as cooperativas de servizos e consumidores e usuarios, onde os socios non se implican de xeito moi activo na toma de decisins. Nunha posicin intermedia, acorde coa sa funcin, atpanse as de transportistas (60%). Comprbase tamn un menor grao de participacin nas cooperativas con maior nmero de socios. Outro aspecto de interese e moi indicativo do grao de iniciativa e compromiso dos socios ten que ver coa achega de propostas de mellora (GRFICO 3). Son as cooperativas de explotacin en comn de
terras, ensino e traballo asociado, que acadan cifras superiores ao 60%, onde os socios se implican moito mis activamente na achega de propostas de mellora.
GRFICO 3: Fai propostas de mellora.

100%
80% 60% 40% 64,0% 20% 17,1% 0% Coop. Agrarias Coop. de Ensino Coop. do Mar Coop. de Traballo Asociado Coop. de Servizos Coop. Explotacin Comn. Coop. de Vivendas Coop. de Transportistas Coop. Consumidores e Usua. 28,6% 10,4% 87,5% 71,2% 33,3% 20,6% 9,6%
Fonte: Elaboracin propia a partir dos datos da enquisa a socios
Nunha situacin intermedia atopamos as cooperativas de transportistas e vivendas (arredor do 30%) e con porcentaxes inferiores ao 20% o resto de cooperativas. Coincide tamn o feito de que o grao de achega de propostas de mellora dimine en cooperativas onde a estrutura empresarial e xerencial est moi definida (agrarias, servizos, mar e consumidores e usuarios). moi probbel que os socios carguen en exceso a responsabilidade de xestin nas estruturas xerenciais e se desentendan desta. Tendo en conta que os procesos de mellora continua tendentes consecucin de maiores niveis de calidade, basanse na implicacin e achegas de todas as persoas que forman parte da cooperativa, as achegas dos socios resultan fundamentais, polo que se debe facilitar e promover dende as estruturas xerenciais a devandita achega de propostas. Finalmente, presntase a participacin como aspecto a mellorar como ndice que matiza as anteriores conclusins e que ten que ver coas carencias sentidas polos socios neste aspecto. O Grfico 4 recolle cunha escala de 1 a 10 ascendente a medida que se aprecia mis necesidade o sentir sobre a mellora da participacin. Consttase que son as cooperativas agrarias, as cooperativas de transportistas e as de consumidores e usuarios as que mis senten a necesidade de mellorar nos aspectos participativos, o que confrontado cos seus respectivos niveis participativos que, coa excepcin das cooperativas de trans-
portistas, non alcanzaba cifras demasiado elevadas semella indicar que os socios son conscientes desta carencia e amosan boa disposicin para solucionalo.
GRFICO 4: A participacin como aspecto a mellorar.

7 6 5
Escala de 1 a 10
4 3 2 1 0 Coop. Agrarias Coop. de Ensino Coop. do Mar Coop. de Traballo Asociado Coop. de Servizos Coop. Explotacin Comn. Coop. de Vivendas Coop. de Transportistas Coop. Consumidores e Usua. 6,47 4,81 5,29 4,20 4,81 3,88 3,57 5,87 5,55
A seguir teriamos as cooperativas de ensino, servizos e traballo asociado, das das cales especialmente ensino, pero tamn traballo asociado amosaban cifras elevadas de participacin. Finalmente, vivendas, mar e explotacin en comn de terras non amosan necesidade de mellorar nos aspectos de participacin. Por conseguinte aparecen dous aspectos de signo contrario: cooperativas que amosan bos niveis de participacin pero senten a necesidade de melloralo (ensino, traballo asociado, transportistas) e cooperativas con menores niveis de participacin que non senten a necesidade de melloralo (servizos, mar). A explicacin no primeiro caso pdese relacionar co recoecemento da importancia da participacin e ao desexo de que sexa anda mellor ou a probabilidade de entender como tal outros aspectos como a asuncin de cargos (factor este que algunhas cooperativas manifestaban como problemtico: ensino, consumo, transportistas). O segundo caso amosa unha certa debilidade en canto ao grao de implicacin e iniciativa das persoas ou entidades que forman parte da cooperativa e que teen outras expectativas (mellores prezos, servizos, etc.).
Adicionalmente cmpre insistir polo tanto, na influencia das caractersticas propias de cada clase, nas diferenzas de participacin e o que iso representa. Son unhas diferenzas que se establecen tamn en funcin do tamao: as cooperativas pequenas especialmente en traballo asociado viven unha situacin de participacin continua e nalgns casos de asemblea permanente co que iso supn de vantaxes e inconvenientes. Cmpre salientar tamn que a participacin atpase relacionada moi directamente co grao de formacin dos socios, en tanto en canto a disposicin a participar e opinar incremntase naqueles asuntos que son coecidos e sobre os que se est en condicins de facer achegas. A insercin na cultura organizativa da conciencia de que todas as achegas e opinins dos socios son enriquecedoras e xeradoras de valor, pasa por acadar un axeitado grao de formacin en materia cooperativa. Finalmente, dbense apuntar algns aspectos relativos ao grao de participacin e compromiso dos socios. A heteroxeneidade da masa social en relacin cos diferentes obxectivos, motivacins e diferenzas persoais como xa se vn facendo constar neste e noutros captulos deste Libro Branco un factor determinante en non poucos casos, para conseguir a viabilidade organizativa da cooperativa. Acadar graos de homoxeneidade social en actitudes, compromisos, achegas de traballo e actividades ou establecer mecanismos ou modelos onde as diferentes achegas sexan tidas en conta e convenientemente valoradas poden ser solucins vlidas. Tamn a existencia de liderados que sexan quen de conciliar obxectivos e motivacins heteroxneas arredor dun obxectivo comn. Asemade cmpre a posta en marcha de procesos formativos superadores dos diferentes niveis de coecemento que permitan incrementar a implicacin dos socios. Por outra banda as cooperativas deben contar con pactos organizativos (formalizados en regulamentos de rxime interior, normas de campaa, etc.) onde se artellen as diferentes funcins, responsabilidades, mecanismos de informacin e control, remuneracins, prezos, etc. Outro dos factores directamente relacionados coa participacin na xestin ten que ver coa toma de decisins, onde os rganos de goberno, en especial os consellos reitores e tamn as presidencias xogan un papel fundamental. Neste caso, dbense apuntar algns datos de interese: A asuncin dos cargos do Consello Reitor desigual en funcin de cada clase e presenta certas contradicins. As, nun 67% de casos (como termo medio), as cooperativas expresan dificultades para que os socios asuman os cargos (transporte, consumo e vivendas especialmente). Nas que expresan menores dificultades para asumiren estas responsabilidades (mar, servizos e traballo asociado) as porcentaxes sitanse arredor do 50%, o que significa que nun primeiro momento case a metade dos socios presentan certas renuencias a formar parte dos rganos de goberno. Non obstante, as porcentaxes de reeleccin de conselleiros non presentan en cambio cifras demasiado elevadas (coa excepcin das cooperativas de vivendas e mar onde se acadan o 84% e o 77%
respectivamente). dicir, as cooperativas de xeito maioritario renovan os cargos dos seus rganos de goberno, en maior medida dos conselleiros e en menor medida dos presidentes. O tempo medio de renovacin dos consellos reitores establcese en 3,7 anos, anda que existen variacins significativas entre unhas e outras (dende os 5,8 das cooperativas de ensino ata os 1,5 das de consumidores e usuarios). Neste senso, interesante reflectir a ratio que relaciona tempo medio de renovacin dos consellos reitores con vida media da cooperativa e que se sita en 0,21. Isto significa que os consellos reitores renvanse, por termo medio, antes de transcorrido un cuarto de vida da cooperativa. No referente a idade media dos membros dos consellos establcese en 42,4 anos, sendo as de servizos, ensino e traballo asociado as cooperativas con conselleiros mis novos e consumo, explotacin en comn da terra e agrarias as que contan con conselleiros de mis idade, se ben en ningunha cooperativa a media acada a cifra dos 50 anos. En canto o nivel de estudos, a metade dos membros dos consellos reitores presentan estudos primarios (graduado escolar); un 17,2% teen estudos de formacin profesional ou bacharelato; e ata un 31% teen estudos universitarios. Destacan neste senso as cooperativas de ensino e servizos cun 100% e 86,6% de universitarios e as de mar, transportes e traballo asociado co 100%, 100% e 75,9% respectivamente de graduados escolares entre os conselleiros. Por ltimo, e con carcter xeral, as cooperativas optan por que a renovacin de cargos sexa parcial o que vn explicado pola necesidade de dar continuidade a socios con experiencia xunto s novas incorporacins. Polo que se refire s persoas que ostentan a presidencia das cooperativas, identifcase en moitas ocasins coa imaxe da cooperativa cara ao exterior e leva aparellada un liderado interno que dificulta en ocasins a busca de substitutos. As neste caso, a media de permanencia no cargo elvase ata 7,1 anos e a media de idade sitase nos 47,9 anos, superando a cifra dos 50 as cooperativas de servizos, consumo e agrarias. Polo que respecta ratio que relaciona tempo na presidencia e vida media da cooperativa, este ndice se incrementa ata o 0,37 para o total de cooperativas, e superior ao 0,5 en traballo asociado e ensino, o que supn que as presidencias permanecen nestas cooperativas ata mis al da metade da sa vida media. En canto o nivel de estudos, un 55,4% posen estudos de formacin profesional-bacharelato ou universitarios (25,5% e 29,9% respectivamente) e un 34,9% estudos de graduado escolar. Por clases de cooperativas, son as de ensino, vivendas e servizos as que contan con presidencias con mis altos niveis de estudos.
En relacin con todo o exposto parece oportuno facer algunhas reflexins: as persoas que ocupan cargos nos consellos reitores deben contar coas aptitudes e actitudes necesarias, xa que estn chamadas a xogar un papel clave en aspectos como o liderado, a planificacin, a informacin, o control e a xestin da cooperativa. Atopar socios dispostos a asumir este papel resulta pois de suma importancia para as cooperativas. Non todo o mundo pode, nin sabe nin quere, pero unha gran parte dos cooperativistas deben estar en condicins de asumir nalgn momento este papel. A renovacin dos cargos supn asumir responsabilidades, evitar posbeis dependencias persoais e desgaste dos membros actuais e iso pasa por formar e capacitar as persoas para que poidan asumir con garantas estes cargos. 1.3.- Igualdade de xnero Na cooperativa os socios e as socias son iguais en dereitos e obrigas. A primaca da persoa non fai distincins de sexo. Non obstante na prctica e no da a da esa igualdade, do mesmo xeito que na sociedade en xeral, anda non se ten conseguido plenamente. Hai actividades onde perviven anda claras diferenzas de xnero: na viticultura, transportes e construcin os homes son maiora, mentres que en horticultura, confeccin, servizos sociais ou montaxe a maiora son mulleres, reproducindo a situacin do mercado de traballo xeral e os prexuzos culturais que determinan a diferenciacin de sexo. Nas cooperativas a presenza relativa da muller entre os socios, e particularmente entre os socios traballadores superior media no conxunto da sociedade. Na representacin nos rganos de goberno (CADRO 1) obsrvase que a pesar de as mulleres seren maiora entre os socios nas cooperativas de traballo asociado, ensino e outras cooperativas, non obstante a sa representacin nos consellos reitores, coa excepcin das cooperativas de traballo asociado polo gran nmero de cooperativas constitudas s por mulleres, non acadan cifras de igualdade. Do mesmo xeito, e de novo coa excepcin das cooperativas de traballo asociado, a existencia de presidentas, por tanto, con cometidos de imaxe e representacin das cooperativas escasa. As pois constite un reto para as cooperativas galegas incorporar de xeito pleno todas as potencialidades das sas socias, tamn nos rganos de goberno e representacin.
CADRO 1: Participacin da muller nos Consellos Reitores.

% Socias Coop. Agrarias Coop. de Traballo Asociado Coop. de Vivendas Coop. de Ensino Coop. Explot. Comn Outras cooperativas
% Nos C.R.,s. 14,5% 66,7% 17,0% 42,9% 0,0% 16,5%
Presidentas 6,7% 43,8% 14,3% 60,0% 0,0% 0,0%
43,9% 60,0% 39,6% 68,1% 26,9% 52,5%
2.- Educacin e formacin integral

O principal activo das cooperativas son as persoas que a constiten e isto implica a necesidade de investir neste capital humano a travs da sa educacin e formacin integral, porque este o piar fundamental sobre o que descansa o xito do proxecto cooperativo. Formacin non s profesional ou laboral, senn tamn en xestin empresarial, cooperativa, organizativa, e por suposto en habilidades sociais, porque a iniciativa, a participacin, o compromiso e o respecto s ideas dos demais, entre outras, son caractersticas que se requiren dos socios cooperativistas e que tamn se aprenden. A asuncin e posta en prctica do resto de principios e valores descansa en gran medida na axeitada formacin dos socios. Sen formacin e informacin non pode haber participacin ou esta ser escasa e de mala calidade. Se ben se fixo unha primeira aproximacin a estes aspectos no captulo de cada clase, analizamos a continuacin a opinin dos socios en relacin con este fundamental aspecto a travs de tres indicadores: existencia de accins formativas na cooperativa, participacin nesas accins e valoracin da formacin. Do mesmo xeito que no apartado anterior recollemos agora unicamente a frecuencia das respostas que reflicten un grao de participacin elevado (habitualmente, bastantes veces, sempre) Canto celebracin de accins formativas nun grao alto (GRFICO 5), destacan as cooperativas de ensino e servizos, seguidas das agrarias e explotacin en comn de terras xa en menor grao. Nas primeiras a elevada especializacin e a necesidade de posta ao da do profesorado xustifica claramente esta necesidade. Chama a atencin non obstante o alto grao de celebracin de actividades formativas nas cooperativas de servizos, anda que como veremos o grao de participacin nelas xa non acada os mesmos niveis. Destaca tamn, polo signo contrario, a escasa intensidade de actividades formativas nas cooperativas de traballo asociado, feito este que xa se constataba na anlise por clases (un 44,7% non fan formacin). Acaso o escaso nivel de asociacin s estruturas representativas como facilitadoras destes procesos tea algo que ver con isto. O resto de clases amosan niveis de celebracin de actividades formativas baixos o que fai que en conxunto estes procesos resulten a todas luces escasos e insuficientes, tendo en conta a sa importancia fundamental e a existencia de fondos de reserva especficos para acometer estas actividades. En relacin coa formacin que se imparte nas cooperativas analizadas, prima a sectorial e produtiva sobre a formacin cooperativa e de xestin, o que indicativo da maior preocupacin dos socios polos aspectos directamente relacionados coa sa actividade ou posto de traballo en detrimento da formacin societaria e de xestin. Non obstante, tan importante como un socio capacitado un socio comprometido e concienciado respecto do proxecto societario. As actitudes son aqu tan importantes como as aptitudes, polo que as actividades formativas relacionadas con estes aspectos presntanse como unha das mellores vas para acadar mellores niveis de participacin e implicacin.
GRFICO 5: Existencia de accins formativas.

80%
60%
40%
72,7% 39%
75,4%
20%
6,7% 14% 0% Coop. Agrarias Coop. de Ensino Coop. do Mar Coop. de Traballo Asociado Coop. de Servizos Coop. Explotacin Comn. 3%
10,3%
37,5% 4,8%
Coop. de Vivendas Coop. de Transportistas Coop. Consumidores e Usua.
O grao de participacin nas actividades formativas o seguinte ndice que se analiza (GRFICO 6). Non serve de moito que existan actividades se os socios non participan nelas. Ao respecto, os socios das cooperativas de ensino e traballo asociado son os que mis participan, seguidas das cooperativas de vivendas e transportistas. No caso das cooperativas agrarias (como xa se constatou no captulo desta clase) e nas de explotacin en comn de terras o grao de participacin non alto, se ben no caso das ltimas se incrementa nos niveis medios (un 75% asegura participar algunhas veces). O grao de participacin nas cooperativas de consumidores e usuarios baixa (un 75% nunca participa). En conxunto pdese considerar como moi positivo porque se obtn un alto grao de participacin tanto mis se o comparamos co nivel de participacin doutros colectivos na formacin, o que non obsta para constatar a necesidade de mellorar este aspecto nalgunha das clases. Finalmente analzase a valoracin por parte dos socios da formacin e a informacin (GRFICO 7). Semella paradoxal que os socios de todas as clases consideran relevante (mis de sete nunha escala dun a dez) estes aspectos e non obstante, como temos visto nalgns casos, tanto a celebracin de actividades formativas como o grao de participacin delas non acada s veces os niveis ptimos. Acaso se valore aqu mis que estes aspectos, a bondade da formacin recibida e/ou o acceso informacin no seo da cooperativa. De non ser as, constatarase un feito de maior gravidade, como a falta de necesidade de formacin, ou dito doutro xeito, non estar a formacin entre as carencias sentidas. Malia isto, os resultados da mostra de cooperativas estudiada, amosan que unha das carencias e demandas mis frecuentes e compartidas a da formacin integral dos socios, especialmente para algunhas clases. O baixo nivel de asistencia en relacin coa importancia que ten a formacin ten a sa
orixe, en moitos casos, na dificultade de compatibilizar o horario de traballo e outras responsabilidades sociais, familiares das persoas implicadas, que dificultan asumir o esforzo que esixe a formacin, tanto de asistencia como de aprendizaxe. De calquera xeito, os rganos de goberno e os propios socios deben asumir decididamente o reto da formacin se queren desenvolver plenamente, tanto o proxecto cooperativo como o seu propio proxecto persoal.
GRFICO 6: Participacin en accins formativas.

80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Coop. Agrarias Coop. de Ensino Coop. do Mar Coop. de Traballo Asociado Coop. de Servizos Coop. Explotacin Comn. Coop. de Vivendas Coop. de Transportistas Coop. Consumidores e Usua. 18,2% 62% 50% 67,7% 44,3% 50% 42,1% 25% 0%
Para rematar, apntanse algns aspectos de carcter cualitativo relacionados cos procesos educativos nas cooperativas: Pola sa propia natureza asociativa e democrtica as cooperativas contriben a poer en prctica a coto actitudes de tolerancia, escoita activa, respecto mutuo, traballo en equipo, harmonizacin de intereses, etc. polo que se converten de seu en autnticas escolas de democracia participativa. Os cidadns que a travs dunha cooperativa acceden a diferentes bens e servizos ou incrementan o seu poder de negociacin ou crean ou manteen o seu posto de traballo, estn a pr en prctica tamn as actitudes e os valores propios do cooperativismo e a cooperativa transfrmase deste xeito nunha escola de participacin cidadn. A autoridade moral, o liderado interno, a capacidade de convencer e animar os socios na cooperativa un referente, moito mis c simple autoridade executiva ou nominal. Neste senso as cooperativas son tamn autnticas escolas de liderado.
GRFICO 7: Valoracin da formacin e informacin.

9 8 7 Escala de 1 a 10 6 5 4 3 2 1 0 Coop. Agrarias Coop. de Ensino Coop. do Mar Coop. de Traballo Asociado Coop. de Servizos Coop. Explotacin Comn. Coop. de Vivendas Coop. de Transportistas Coop. Consumidores e Usua. 7,63 7,12 7,95 7,66 8,54 7,22 7,00 8,13 8,45
Os movementos asociativos teen na cooperativa un modelo prximo no mbito econmico e empresarial e moitas cooperativas teen nas asociacins e na cultura asociativa o seu xerme. Moitos socios cooperativistas proveen do movemento asociativo co que o cooperativismo mantn relacins fludas e co que comparte principios de funcionamento e xestin. As cooperativas contriben decididamente formacin da cultura asociativa e viceversa. Nese sentido implican unha achega significativa vertebracin de redes e, en suma, a conformacin de capital social. A cooperativa basase na persoa, na que radica o seu piar fundamental e a persoa ten na cooperativa unha maior oportunidade de autorrealizacin, de autoestima, de recoecemento social. En definitiva de formacin integral e de crecemento como ser humano.
3.- Cooperativas e benestar social

Nun contexto de crise do estado de benestar, onde unha porcentaxe considerbel da poboacin ten notbeis carencias sociais, as cooperativas xogan un papel de primeira orde no acceso a bens e servizos bsicos (emprego, vivenda, proteccin social, seguridade alimentaria, etc.) e colaboran dun xeito importante a manter o grao de equilibrio e cohesin social. Os valores e principios cooperativos encaixan ben con fins non puramente lucrativos ou de xeracin de beneficios exclusivamente. Novos desafos se presentan na sociedade (inmigracin, avellentamento da poboacin, incremento das diferenzas ruralurbano) aos que as cooperativas poden e deben facer fronte.
Na conceptualizacin que da sociedade cooperativa galega fai a Lei 5/1998, existe un inciso que chama sobremaneira a atencin ...e en interese pola comunidade,..., a frase non fai mis que reflectir a moderna formulacin dos principios cooperativos, en concreto o stimo que afirma: As cooperativas traballan para conseguir o desenvolvemento sostbel das sas comunidades mediante polticas aprobadas polos seus socios. No informe da ACI sobre este principio atopamos algunhas claves desta actuacin As cooperativas son organizacins que existen principalmente para o beneficio dos seus socios. A causa desta forte unin cos socios, a mido nun espacio xeogrfico especfico, as cooperativas frecuentemente tamn estn estreitamente ligadas s sas comunidades. Teen unha responsabilidade especial para asegurar que se sostea o desenvolvemento das sas comunidades, econmica, social e culturalmente. Teen unha responsabilidade de traballar a ritmo constante para a proteccin medioambiental desas comunidades. Non obstante, os socios teen que decidir en que profundidade e de que forma especfica unha cooperativa debe facer as sas achegas sa comunidade. Non , non obstante, un conxunto de responsabilidades que os socios poden obviar. Esta vocacin social da cooperativa manifstase desde os pioneiros de Rochdale, ata os nosos das, se ben os anos non transcorreron en balde. A plasmacin desta vocacin no noso contorno histrico e cultural mis inmediato puxo nfase e acentuou a perspectiva social da cooperativa, ata xerar unha imaxe de entidades altrustas, unha especie de figura precursora das actuais ONGs. Aspecto este, que dalgn xeito lastrou e lastra as posibilidades de desenvolvemento do modelo desde un punto de vista empresarial. A concepcin actual, a que as cooperativas veen forxando no da a da, flanos non obstante de autenticas empresas capaces de participar no mercado, sen que iso implique renunciar sa dimensin social, senn mis ben compatibilizndoa co necesario desenvolvemento econmico e tratando de incorporala como un activo mis da sa estratexia competitiva. O escenario da nosa sociedade complexa e cambiante caracterzase polo xogo dos distintos axentes que a conforman e estruturan socialmente. Neste contexto o papel das asociacins, dos sindicatos, das agrupacins empresariais, dos clubs deportivos e das distintas manifestacins organizativas que toman forma ao noso arredor, resulta transcendente e ofrece comunidade un sistema relacional capaz de cohesionala. As sociedades cooperativas, igual ca outras estruturas asociativas e empresariais, contriben a formar sociedade, a xerar riqueza e a propiciar o benestar social. Non obstante cando a Conferencia Xeral da Organizacin Internacional do Traballo (OIT,03-06-02) recoece que as cooperativas promoven a mis completa participacin de toda a poboacin no desenvolvemento econmico e social e que a mundializacin creou presin, problemas, retos e oportunidades novas e diferentes para as cooperativas; e que se precisan formas mis enrxicas de solidariedade humana no plano nacional e internacional para facilitar unha distribucin mis equitativa dos beneficios da globalizacin, recomen-
dando, entre outras, a adopcin de medidas para promover o potencial das cooperativas en todos os pases, independentemente do seu nivel de desenvolvemento, con fin de axudalas a elas e aos seus socios a f) mellorar o benestar social e econmico, tomando en conta a necesidade de eliminar todas as formas de discriminacin; g) contribur ao desenvolvemento humano durbel e h) establecer e expandir un sector social distintivo da economa, vibel e dinmico, que comprenda as cooperativas e responda as necesidades sociais e econmicas da comunidade, est falando de algo mis. Ese algo mis un dos signos distintivos do cooperativismo que o vn caracterizando pola importancia da sa intervencin no conxunto social. Mais, que aspectos singulares ofrecen socialmente as cooperativas nosa comunidade? Cmpre sinalar entre as mltiples respostas: 1.- Desde o punto de vista do excedente econmico xerado, a cooperativa realiza un importante funcin de redistribucin de rendas, dado que o beneficio obtido se distribe en funcin da participacin na actividade, en lugar de retribur exclusivamente o capital. Mellrase deste xeito a capacidade adquisitiva dun maior nmero de persoas, que ademais estn situados nun contorno local, polo que este aumento da capacidade de gasto activa a economa da comunidade onde estean situados cos conseguintes beneficios sociais. 2.O equilibrio social dunha comunidade, require a integracin activa dos seus membros, non s a travs do emprego, senn tamn en estruturas de base asociativa capaces de responder integralmente s necesidades de proxeccin social do individuo. Neste aspecto, a cooperativa resulta unha frmula idnea para a integracin social de colectivos desfavorecidos.
3.- As fortes races que unen a cooperativa co seu contorno, son as responsbeis en grande parte da sa dimensin social. Esta proximidade, xunto coa personalizacin do servizo, a capacidade autoorganizativa e a integracin no medio, convrtense en factores definidores de calidade na prestacin dos servizos sociais. 4.- A frmula cooperativa na medida en que permite un adecuado trnsito das etapas da formacin profesional regrada posta en prctica da aprendizaxe, achega un valor engadido sociedade optimizando os recursos educativos. A travs da formacin e da prctica cooperativa, ofrcense sociedade unha serie de valores como a participacin democrtica, o traballo en equipo, a tolerancia e a asuncin de dinmicas emprendedoras, que contriben a apuntalar a convivencia e desenvolvemento das comunidades. 5.- O compromiso das cooperativas resulta especialmente significativo naquelas situacins en que as necesidades sociais se fan patentes, resultando capaces de articular por si mesmas mecanismos para a sa satisfaccin. As zonas rurais onde a cooperativa funciona como centro de abastecemento para o consumo do conxunto da comunidade, a pesar de non ser a sa actividade principal, nin obter beneficio engadido ningn, son un bo exemplo disto.
6.- A seguridade agroalimentaria, a trazabilidade, a calidade desde a orixe e outros conceptos semellantes forman parte da preocupacin comn das cooperativas de comercializacin por ofrecer ao consumidor un maior benestar social. Consumidor que sa vez pode atopar nas cooperativas un xeito de organizacin para canalizar as sas inquietudes e a defensa dos seus dereitos, as como para acceder a bens de consumo e servizos de xeito favorbel para os seus intereses. 7.- A vocacin de permanencia das cooperativas, xunto co principio de portas abertas, garntelle comunidade unha estabilidade na proxeccin do desenvolvemento econmico que permite a vinculacin social do individuo co seu contorno e a planificacin e cabal aproveitamento das infraestruturas locais. 8.- A autoorganizacin dos socios e a sa capacidade de resposta s crises, permtelles compatibilizar en mellores condicins a vida profesional e familiar e planificar e levar a cabo o seu proxecto vital, en colaboracin con outros pero con profundo respecto persoa. Aspectos que, en definitiva redundan no benestar social do individuo e do conxunto, as como na capacidade autoorganizativa da propia sociedade. 9.- Desde un punto de vista social, a pertenza ao grupo reforza a autoestima e posiciona ao individuo, ofrecndolle unha referencia local e a integracin na comunidade a travs da estrutura cooperativa, que fai chegar a sa voz, xunto coa dos demais socios en p de igualdade, aos mbitos que doutro xeito non accedera. Canle que, no senso contrario, transmtelle a informacin que precisa para a sa situacin nun mundo cada vez mis globalizado. 10.- A posta en valor do patrimonio cultural, a revitalizacin de tradicins usos e costumes, un beneficio engadido orixinado polos fortes vnculos da cooperativa co territorio e coa necesidade de diferenciarse salientando os trazos da propia identidade. Beneficio que redunda no incremento do acervo cultural da comunidade, proxectndose nos mbitos econmicos e sociais. Desde estes e outros puntos de vista, o potencial das nosas sociedades cooperativas para contribur a estruturacin social das galegas e galegos convertese nunha ferramenta que non estamos en disposicin de infrautilizar, fronte os retos actuais da nosa sociedade, especialmente no mbito rural. Na prctica consttase esta realidade: Como temos visto en captulos anteriores, un feito a aparicin de novas cooperativas de servizos sociais e de integracin social que prestan especial atencin a colectivos desfavorecidos. As cooperativas de traballo asociado son notbeis xeradoras de emprego feminino e novo.
As cooperativas agrarias as como as de explotacin en comn de terras, xogan un papel de primeira orde no mantemento das actividades econmicas no mbito rural e das rendas dos produtores. Tamn as cooperativas do mar axudan a manter os prezos e contriben estruturacin e representatividade do sector pesqueiro. As cooperativas de vivendas facilitan o acceso a estas a prezos mis alcanzbeis. As cooperativas de servizos e transportistas melloran as condicins das explotacins econmicas dos seus socios o que redunda en mellores condicins para clientes e usuarios. As cooperativas de consumidores melloran prezos e acceso a produtos (mesmo relacionados coas novas tecnoloxas) e xorden a travs delas iniciativas relacionadas co bioconsumo e co consumo responsbel, como o comercio xusto. Xunto a estes aspectos, outros non menos importantes teen relacin directa coas cooperativas galegas e foron desenvolvidos xa nos captulos correspondentes: seguridade e trazabilidade de produtos alimentarios, defensa do consumidor e usuario, mantemento de rendas e ingresos, estabilidade no postos de traballo, mantemento do patrimonio cultural e local, en definitiva redistribucin de riqueza no seu contorno.
GRFICO 8: Grao de satisfaccin dos socios.

120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% Coop. Agrarias Coop. de Ensino Coop. do Mar Coop. de Traballo Asociado Coop. de Servizos Coop. Explotacin Comn Coop. de Vivendas Coop. de Transportistas Coop. Consumidores e Usuarios 92,0% 82,5% 85,8% 98,4% 91,0% 93,4% 99,9% 100,0% 100,0%
Non doado establecer un ndice que permita medir esta influencia no benestar social do seu contorno, non obstante podemos ofrecer o ndice de benestar social ou satisfaccin dos propios socios cooperativistas (agrpanse as respostas: satisfeito, bastante satisfeito e moi satisfeito), en tanto en canto a cooperativa desenvolve actividades para satisfacer necesidades e aspiracins dos seus socios, das que sen dbida, se beneficia tamn o seu contorno inmediato. O alto nivel de satisfaccin para todas as clases de cooperativas que semella dabondo significativo.
Captulo XIV:
Novos eidos e oportunidades
Nunha sociedade aberta e con mercados dinmicos e competitivos xorden, da tras da, novas actividades que responden a novas necesidades. O cooperativismo, como movemento econmico xerador de riqueza, benestar e calidade de vida, unha frmula xurdica capaz de aproveitar as potencialidades que ofrecen estas actividades emerxentes.
A. Novos eidos para o cooperativismo forestal 1- O monte galego

O monte galego estratxico na economa e na sociedade galega, e todo Galicia debe apostar polo seu desenvolvemento. Facer propostas para o seu desenvolvemento investir no futuro de todos os galegos. Todos os implicados (propietarios, administracins, sociedade galega en xeral) deben ser conscientes de que a sa achega no desenvolvemento do monte fundamental. A frmula xurdica das cooperativas (tanto das cooperativas de traballo asociado no eido forestal, como as cooperativas de explotacin comn da terra forestal, como outras clases de cooperativas) pode complementar e potenciar o actual movemento empresarial e asociativo forestal existente en Galicia. De feito, as o recoece a recente Lei 43/ 2003 de montes (BOE de 22 de novembro) que recolle no seu Art. 60 que As Administracins pblicas promovern activamente as fundacins, asociacins e cooperativas de iniciativa social, existentes ou de nova creacin, que teen por obxecto as materias que se tratan nesta lei.... O monte galego ocupa unha superficie territorial de 1.952.945 hectreas, o que supn o 66% da superficie total do territorio galego (Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural, 2003). En Galicia, por tanto, ten unha presenza superior media de Espaa, onde alcanza o 51,93%, e mesmo superior media existente no conxunto dos pases membros da Unin Europea (Ministerio de
Agricultura, Pesca y Alimentacin, 2002). Por conseguinte, a esa gran presenza fsica debe corresponderlle unha maior presenza no tecido econmico e social. O monte arborado galego abarca a cifra de 1.370.878 hectreas, que supn s o 46% da superficie total de Galicia e o 70% do monte galego. En consecuencia, o 30% do noso monte est desarborado e dedicado a mato e/ou a mato pasteiro, e non ten neste intre un aproveitamento no mbito forestal. (Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural, 2003). Por outra banda, mesmo nas superficies arboradas a densidade e o grao de ordenacin para unha explotacin forestal eficiente e sustentbel, distan de ser enteiramente satisfactorios, o que reduce os seus rendementos produtivos. Neste intre, na Unin Europea tan s Suecia e Finlandia superan a porcentaxe de superficie arborada de Galicia. Segundo datos comparativos entre o II e o III Inventario Forestal Nacional, Galicia incrementou a superficie arborada nun 36% entre os anos 1987 e 1998. O pieiro galego e o eucalipto confrmanse como as principais especies forestais de Galicia, xa que supoen o 55% dos ps maiores e o 64% do volume existente en Galicia (Bermdez Alvite, 2003). Aproximadamente o 68% (preto dos 2/3 da totalidade) da propiedade forestal de Galicia est en mans privadas individuais, o 30% (1/3 da extensin total das terras a monte) en mans privadas das Comunidades de Montes Veciais en Man Comn (MVMC) e o 2% en mans de administracins pblicas (Varios, 2001). Cmpre salientar que existen aproximadamente 2.835 MVMC e que a sa superficie media moito mis elevada (unhas cen veces superior) en comparacin cos montes privados individuais, e a proporcin de superficie arborada moito mis baixa (aproximadamente a metade) en relacins con aqueles1. O monte que est en mans privadas individuais ten un carcter maioritariamente minifundista, xa que a parcela media vn ser de 0,2 hectreas. A concentracin parcelaria est a mellorar este ndice de tamao da parcela pero, anda as, o propietario segue sendo minifundista. A producin final agraria de Galicia no ano 2002 elvase cifra de 1.822.600.000 , da que 306.900.000 corresponden ao sector forestal, que supn o 20,25% da producin final agraria galega, e 1.515.700.000 aos sectores agrario e gandeiros, que supn o 79.75% restante (CIEF. Fundacin Caixa Galicia, 2003). A extensin e a produtividade do monte galego fai que Galicia sexa a Comunidade Autnoma lder na producin forestal con preto do 40% do total de Espaa de madeira de serra, as como o 60% dos taboleiros derivados da madeira. O volume anual de 6.500.000 m3 que se est cortando actualmente en Galicia ten un valor, despois da primeira transformacin, que, segundo estimacins, supera os 900.000.000 . Ao que se poden
1 Os MVMC son unha frmula asociativa procedente do concepto xermnico da propiedade vecial. As comunidades de montes teen unha gran tradicin en Galicia e atpanse con problemas vinculados coa sa personalidade xurdica para desenvolveren todas as potencialidades e recursos de que dispoen. As comunidades de montes son unha frmula asociativa democrtica e participativa, de carcter colectivo e con algunhas semellanzas figura xurdica das cooperativas. Neste Libro Branco non se contemplan modificacins, adaptacins ou reformas ao actual estatus das comunidades de montes.
engadir ata mis de 400.000.000 adicionais en transformacins posteriores. E anda este derradeiro importe pode ser incrementado fortemente cunha industria transformadora de alto valor. Historicamente, a producin forestal foi considerada unha actividade residual: o monte actuou como unha caixa de aforros, de xeito que se corta para satisfacer necesidades puntuais sen ningunha caste de planeamento de carcter silvcola. O incremento do nivel de vida da poboacin galega permite que o monte poida comezar a ser percibido polos propietarios como fonte de investimento, con posibilidades de aumentar as quendas de corta e de orientar a sa xestin para a producin de madeira de calidade. A comercializacin da madeira procedente dos minifundios privados realzase maioritariamente a travs de fragueiros (tamn chamados rematantes) que actan como intermediarios comerciais. A maiora da madeira segue vendndose maioritariamente por peso (toneladas) en vez de por volume. un xeito de superar a desconfianza ancestral dos propietarios e fragueiros, e que prima a cantidade sobre a calidade da producin. Isto xera que Galicia tea dficit de madeira de calidade e un escaso peso das industrias de segunda transformacin (carpintera e mobiliario) que non acadan o 10% do total de Espaa. Actualmente a industria de serra galega consome o 46,5% da materia prima, a industria dos taboleiros e chapas o 36,5%, e o restante 17% utilizado para a fabricacin de pasta de celulosa. A industria necesita importar grandes cantidades de madeira de calidade, mentres que est suficientemente abastecida de madeira de menor calidade (Bermdez Alvite, 2003). Ademais, na actualidade os cambios obrigan a contemplar novas sadas para o monte: os cambios na agricultura son moi fortes, os herdeiros non saben onde estn as propiedades, a presenza de tcnicos forestais crecente en Galicia, o propietario adquire interese polo monte independentemente da sa idade e a importancia da producin forestal para os efectos ambientais acada cada da mis relevancia. 1.1.- Diversificacin de usos do monte en Galicia Como xa temos adiantado, a producin de madeira configrase como a principal fonte de ingresos monetarios para os propietarios colectivos e individuais do noso monte na actualidade (en torno ao 90%2), polo que se pode dicir que os outros recursos estn apenas explotados. Como dixemos, Galicia a primeira Comunidade Autnoma de Espaa en producin de madeira, e o seu peso relativo tende a incrementarse. Outros usos importantes do monte na actualidade son a caza, en convenio coas sociedades de caza, e o aproveitamento da biomasa de gran proxeccin coas polticas de enerxas alternativas e totalmente
2 Segundo datos proporcionados por expertos do sector.
complementaria coa producin madeireira. Neste ltimos anos os montes galegos acadaron unha grande importancia para o aproveitamento elico mediante a instalacin dos parques elicos. Hai tamn utilizacins que estn a xerar cada vez mis ingresos econmicos: son os relacionados co aproveitamento de cogomelos e outros froitos do monte, principalmente os aproveitamentos dos soutos de castieiros para a producin de castaa de xeito totalmente natural. Por outra banda, segue a empregarse o monte, fundamentalmente os MVMC, para o aproveitamento do gando. Nalgns dos casos non levado a cabo por gandeiros que sexan propietarios do monte, o que est a xerar problemas entrambos os grupos. Os nosos montes estn a acadar novos valores de grande importancia para a sociedade galega en xeral. Estmonos a referir aos valores naturais do monte vinculados co turismo rural e o ocio. O monte ten unha funcin social e ecolxica fundamental que debe favorecer o desenvolvemento do turismo rural e outras actividades de lecer. A funcin social do monte galego est en crecemento constante, moito mis dende a perspectiva medioambiental de eliminacin do CO2. de agardar que, en comparacin co uso dos montes da Unin Europea, o monte galego siga crecendo nesa vertente que se plasmar de moi diferentes maneiras e actividades, a maiora das cales vinculadas co lecer dos cidadns de Galicia. Sen lugar a dbidas, un dos grandes retos do monte galego lograr un maior compromiso dos propietarios do monte coa sa ordenacin e explotacin eficiente que articule e compatibilice os diversos usos conforme a criterios de rendibilidade, complementariedade e sustentabilidade. Neste senso, tal vez sexa o pastoreo e a caza os usos do monte que estn a xerar mis confrontacin de intereses coa producin de madeira, que segue sendo a principal renda xerada no monte de Galicia. Finalmente, cmpre salientar o importante papel do monte galego para usos dotacionais e para infraestruturas. de agardar que nos vindeiros anos se sigan incrementando estes dous tipos de usos. 1.2.- Algns retos do monte galego A propiedade forestal en mans individuais e privadas moi minifundista en Galicia: como xa temos adiantado a parcela media non excede as 0,2 Has. Cmpre crear, por tanto, explotacins forestais mis dimensionadas, dunha extensin mnima entre 25 e 100 hectreas, dependendo dos rendementos do solo. Con este tamao de explotacin posbel xerar unha dimensin empresarial coa finalidade de optimizar os resultados das producins da explotacin. Por outra banda, cada da que pasa falta mis man de obra forestal, e para que unha mquina acuda a traballar a unha explotacin ten que existir unha mnima dimensin de parcela e de explotacin. Noutros pases os custos de transformacin (plantacin, mantemento, corta e posta en fbrica) son moito mis baixos ca en Galicia. Se non se reducen os custos a madeira do noso monte non ser competitiva nin xerar ingresos aos propietarios forestais.
O monte galego pode acadar unha enorme importancia econmica no intre en que se aborde e acade a forestacin das preto de 600.000 hectreas de monte que na actualidade estn desarboradas, e se mellore a ordenacin e planificacin do resto das superficies que figuran como arboradas. As potencialidades produtivas do monte galego, particularmente para as conferas e frondosas de calidade, son elevadas: segundo datos do III Inventario Forestal Nacional, en Galicia o volume madeirbel medio de 95 m3/ha, equiparbel ao dos pases nrdicos da Unin Europea. Para facer efectivas esas potencialidades precsase abordar a ordenacin e planificacin das masas e dos aproveitamentos forestais, aumentando as quendas de corta e orientando a producin cara obtencin de madeira de mis calidade. Neste senso, necesario que as administracins acten mediante axudas forestacin nos montes onde non hai capital-voo para os efectos de ordenalos e poelos en producin. Procede igualmente realizar unha ordenacin de aproveitamentos que abra camio, al onde as aptitudes do monte o permitan e onde as circunstancias o posibiliten, diversificacin de usos, potenciando as alternativas explotacin forestal acadas en cada caso. O monte galego est intimamente ligado s persoas. Segundo diferentes estimacins, mis de 600.000 habitantes de Galicia son propietarios forestais. Dada a gran cantidade de parcelas por propietario, a reducida extensin das propiedades e a sa situacin econmico-social, de non mediar alternativas de concentracin e ordenacin, pode estenderse a situacin de abandono3. Esta situacin, que est a producirse en miles de hectreas na vecia Portugal, pode frear a necesaria modernizacin. preciso mobilizar aos propietarios minifundistas de montes abandonados ou en fase de abandono, coa finalidade de proceder a unha ordenacin do monte e a un mellor aproveitamento forestal. Para iso, bsico recuperar a confianza dos propietarios nunha actuacin colectiva e coordinada, onde pasen a formar parte democraticamente da xestin da mesma. En definitiva, necesario abordar a transformacin de montes abandonados en unidades ben estruturadas baixo criterios de sustentabilidade. Tamn importante continuar o esforzo na mellora dos tratamentos silvcolas: rozas, cortas, clareos, podas, fertilizacin,... Para recuperar o interese dos propietarios polo seu monte necesario proceder a integrar todos os usos do monte baixo as directrices e a planificacin deles, de xeito que fagan unha correcta planificacin dos usos e das producins. necesario vincular e rendibilizar todos os usos do monte, anda que os usos supoan pequenos ingresos, e baixo criterios de xestin planificada. A orientacin produtiva do monte galego cara producin de madeiras de calidade a base de crecemento dun sector industrial que permita optimizar o seu aproveitamento. Unha industria forestal
3 Producndose situacins onde os propietarios mesmo descoezan onde estn os seus predios.
competitiva apoiada nunha silvicultura tamn competitiva implica a transformacin das materias primas en produtos de demanda crecente, e con mis valor engadido. Un incentivo claro para lograr unha maior coordinacin que beneficie a todo o sector est relacionado coa necesidade dunha maior comunicacin e transparencia do mercado entre o propietario e a industria. En resumo, os retos do monte galego son: o incremento da rendibilidade, reconvertendo a actitude recolectora actual dos propietarios forestais; unha maior ordenacin das plantacins, introducindo tcnicas modernas de cultivo; e a mellora, en xeral, da sustentabilidade do modelo actual. s dificultades estruturais axntanse os problemas dos lindes, a necesidade de facer investimentos a longo prazo e o feito de que nos atopamos ante unha renda descontinua para os propietarios e a medio prazo.
2- As alternativas cooperativas no eido forestal

En xeral, as cooperativas, tanto na producin forestal como noutro tipo de producins, poden facer importantes achegas ao monte en varios terreos: 1.- Poden colaborar na introducin dunha lxica medioambiental e de sustentabilidade na explotacin do monte, mediante o uso axeitado das tcnicas silvcolas: unha axeitada aplicacin das quendas de corta, evitar as cortas depredadoras de masas forestais, etc. 2.- Poden facilitar que se reduza o abandono do monte, sobre todo dos pequenos propietarios e dos emigrantes, o que ten as mesmo importantes consecuencias medioambientais. Sen esquecer o importante papel que poden levar a cabo na construcin de infraestruturas forestais e doutro tipo, que permitan combater o lume de xeito mis eficaz. 3.- Poden facilitar unha mis axeitada identificacin e rexistro das masas forestais privadas que estn abandonadas ou en proceso de abandono. 4.- Poden, en suma, colaborar na aplicacin da planificacin na ordenacin forestal e na obtencin de rendibilidades acordes coa utilizacin de tcnicas silvcolas mis modernas. 5.- Poden, por ltimo, ser un instrumento acado para viabilizar a diversificacin de aproveitamentos complementarios dos forestais. 2.1.- As cooperativas de producin Unha das ferramentas mis coecidas para a ordenacin produtiva do monte privado a que realiza a administracin mediante a concentracin parcelaria das masas forestais. Esta pode ser abordada por iniciativa da administracin ou por iniciativa privada dos propietarios. Neste senso, xa existe unha ampla
experiencia de concentracins parcelarias levadas a cabo por asociacins e grupos de propietarios, e mesmo de realizacin das plantacins nas superficies que foron obxecto de concentracin. Os avances na ordenacin forestal levados a cabo polos propietarios privados poden ser un xermolo para a creacin de cooperativas de explotacin comunitaria da terra e/ou cooperativas agrarias. As, o compromiso dos socios no eido forestal pode ser unha boa base para empezar a andar, sobre todo naqueles que non s abordan a ordenacin privada dos montes mediante a concentracin parcelaria, senn que pensan en ampliar o campo de actuacin mediante criterios de xestin silvcola aos traballos de mantemento e, inclusive, comercializacin da madeira. As cooperativas de explotacin en comn neste terreo complementan e dan coherencia e continuidade s actuacins de concentracin, en tanto que significan un paso mis na consecucin dos obxectivos de mellora das estruturas produtivas que animaron agrupacin de parcelas. Con este tipo de ordenamento dos montes posbel a creacin de zonas de proteccin para evitar os incendios forestais, principal inimigo e risco desta producin. Con actuacins cooperativas os riscos de incendios forestais poden ser reducidos no monte mediante os cortalumes planificados e aproveitando os camios forestais. Inclusive, os propios pasos de lias de electricidade poden ver paliados os seus efectos mediante unha xestin colectiva da masa forestal. En definitiva, na medida en que os cambios dos propietarios forestais galegos vaian encamiados cara a procura da conservacin e mellora dos seus montes, reducindo os custos e incrementando os rendementos, a necesidade de agruparse en cooperativas xurdir como inevitbel. Entre as vantaxes que proporciona a constitucin de cooperativas de explotacin comunitaria da terra e as cooperativas de producin pdense destacar o aforro de traballo, a reducin de investimentos (mquinas, infraestruturas), o abaratamento de custos coa eliminacin dos lindes e coa obtencin de economas de escala, a maior racionalidade na explotacin, que permite a elaboracin de plans de explotacin mis baratos, e a consecucin de mellores servizos. Por outro lado, tamn se conseguen resultados positivos tanto na comercializacin como no abastecemento de servizos e materias primas (adubos, plantas,...). A confianza dos propietarios nesta solucin colectiva est altamente condicionada a unha xestin continua e a unha informacin constante aos socios. Para iso, recomendbel que a masa forestal dos socios acade un tamao suficiente para facilitala ou, no seu defecto, a asociacin de propietarios, ata acadar o tamao necesario para xerar un sistema de xestin e comunicacin continua. Sen lugar a dbidas, este segundo suposto de xestin colectiva mis difcil de acadar. Para poer en marcha este tipo de accins colectivas a travs de cooperativas necesario, antes da sa constitucin, dispoer dun Plan de Explotacin dos futuros predios cooperativizados e duns bos modelos de regulamentos de rxime interno para o debate e aprobacin, que contemplen todas as casusticas e aspectos fundamentais dunha correcta xestin econmica e tcnica (silvcola) do monte. O Plan de Explotacin debe recoller todos os atrancos e beneficios que xera a actuacin colectiva, partindo
sempre de que a suma dos beneficios e a resta dos custos e prexuzos debe ser claramente positiva para todos os propietarios forestais que participen no proxecto colectivo. pouco coecida a flexibilidade empresarial e xurdica da frmula cooperativa para adaptarse producin forestal. A cooperativa ofrece, a diferenza doutras frmulas, a posibilidade de dispoer dunha sociedade que posibilite a participacin democrtica igualitaria, ou ponderada, dos propietarios, ao mesmo tempo que se pode adaptar a xestin econmica a calquera eido produtivo sempre que poida ser xestionado con criterios racionais transparentes. En todo caso, necesario que a cesin da terra cooperativa que fagan os propietarios individuais quede recollida en contratos, convenios ou compromisos, de xeito que garantan un proxecto de xestin con anos suficientes para que os rendementos do Plan de Explotacin sexan claros e medbeis. Igualmente bsico lograr, mediante criterios de valoracin tcnicos, unha xusta ponderacin da contribucin de cada propietario actividade da cooperativa. Este tipo de contratos, convenios ou compromisos xa se estn a realizar noutros sectores agrarios de xeito habitual (vxase os contratos feitos por cooperativas de vio para explotacin vitivincola de montes comunais). Como punto forte a ter en conta est a posibilidade dunha xestin econmica e tcnica racional para o monte, e a mesma pode ser posta en coecemento xeral dos propietarios do monte. Ademais, na medida en que cada vez mis os propietarios actuais non poidan atender o mantemento do monte e se esperte o interese en recuperar e conservar este patrimonio, a posibilidade de actuacins colectivas sern mis inminentes. Sen lugar a dbidas, o principal atranco est no elevadsimo minifundio entre os propietarios do monte, xa que moi difcil poer de acordo a moita xente nunha empresa da que apenas existen experiencias e anda moi descoecida no seu funcionamento. parte da reordenacin e repoboacin, outros aspectos que se poden abordar mediante unha actuacin cooperativa na xestin do monte son os relacionados co mellor aproveitamento econmico dos servizos de mantemento, a comercializacin conxunta, etc. Servizos que poden ser contratados de xeito externo cooperativa. No intre en que se logren explotacins forestais ben dimensionadas, o xeito de xestionar o mantemento menos importante. Non hai moitas frmulas xurdicas que minoren os custos da silvicultura para os pequenos propietarios e que impliquen a sa participacin democrtica e persoal. A capacidade de xestin destas cooperativas de producin e de explotacin en comn outro dos aspectos clave para o bo xito da colectivizacin do monte. A xerencia destas cooperativas pode ser compartida con outras de semellantes caractersticas. Neste senso, as asociacins forestais existentes na actualidade en Galicia poden prestar este servizo. Na medida en que no da de hoxe existen en Galicia sociedades que prestan servizos forestais de todo tipo, a xestin, xunto co resto de labores que necesita a cooperativa, poden contratarse a empresas galegas. Finalmente, a comercializacin da madeira necesita de grandes volumes para xerar valor engadido, dimensin e adecuacin da oferta demanda da industria transformadora. Neste senso a cooperativa
ligada producin que comentamos, probabelmente necesitara dunha dimensin social grande. Por iso, consideramos axeitado que as cooperativas ligadas producin que neste punto expoemos, deberan formar parte das cooperativas de comercializacin ata acadar os volumes suficientes para unha xestin eficaz e rendbel. Por outra banda as posibilidades organizativas son mltiples e diversas. Cabe pensar nunha explotacin conxunta do monte, onde os cobros non se diferencien por parcelas ou propietarios pero que sexan proporcionais capacidade produtiva achegada individualmente por cada socio. Neste caso as vendas de madeira repercuten en todos os socios que conforman a cooperativa, independentemente de cales sexan os predios da cooperativa onde se realicen as cortas. Tamn caben opcins intermedias: cooperativas que exploten todo en comn pero nas que cada socio perciba o importe da madeira da sa pertenza. A flexibilidade da frmula neste terreo permite que xurdan varias opcins organizativas dentro do marco cooperativo dando posibilidades de acomodo maiora dos intereses dos colectivos que se conformen. Por outra banda, necesaria unha maior interrelacin e integracin entre as axudas de forestacin de terras agrarias e as axudas de mantemento cun compromiso de continuidade futura dos propietarios das terras forestadas, de xeito que se evite novamente o seu abandono. 2.2.- As cooperativas de comercializacin de madeira Percbese entre os propietarios de montes de madeira un baleiro de falta de contacto e de relacin coa industria. A oferta da madeira industria faise a travs de intermediarios que manteen un sistema de valoracin da madeira con escasa presenza de criterios racionais. O descoecementos de moitos propietarios de madeira dos criterios de valoracin para o seu pago, fai que se xere un desinterese sobre estas actividades entre os pequenos propietarios. necesario crear cooperativas de comercializacin de madeira coa finalidade de acadar varios obxectivos: orientar as producins ao mercado, facer que o mercado sexa mis transparente, que as transaccins econmicas sexan continuas no tempo e non descontinuas como na actualidade, e promover a aplicacin de criterios de valoracin da madeira racionais e non persoais e faltos de transparencia. Estas cooperativas deben dispoer dunha estrutura mnima de xestin con persoal propio, anda que o resto dos traballos, funcins e actividades sexan contratados a outras empresas. A finalidade do equipo de xestin debe ser asegurar unha mellor valoracin da producin de madeira, reagrupando e ordenando a oferta a medio e longo prazo segundo variedades, clasificacins e calidades. Neste senso, fundamental que se acade un acordo tcito co sector industrial en canto necesidade de homologar a calidade e o sistema de pagamento desta.
As vantaxes destas cooperativas para os propietarios de montes son moi destacbeis: vantaxes de transparencia e incremento de volume madeirbel negocibel, dende o intre en que estas cooperativas poden acadar un volume madeirbel negocibel superior maiora dos fragueiros. 2.3.- As cooperativas forestais de traballo asociado As cooperativas forestais de traballo asociado e/ou medio ambientais son as entidades mis coecidas e implantadas dentro do sector forestal de Galicia. Estanse a converter nunha alternativa dos habitantes mis novos ante o abandono da producin agraria e do medio rural que se est a producir. Trtase pois dun nicho de oferta de traballo axeitada para fillos de agricultores e gandeiros habituados aos traballos no campo, facilmente adaptbel a labores silvcolas e medio ambientais. Serven para reter aos habitantes en localidades desfavorecidas e para implicar en corpo e alma ao traballador no seu traballo, ao ser o seu propio xefe. Estas cooperativas requiren dun investimento inicial en materiais de limpeza, na maiora dos casos abordbel polos cooperativistas. O seu traballo ofrceno para propietarios de monte de tamao mediano ou grande. Nalgns casos, estas cooperativas actan como contratas de empresas de maior dimensin. Como principal dificultade para o crecemento estn os fortes investimentos en maquinaria pesada, anda que mis factbel investir colectivamente que individualmente sempre que se acade o nivel de confianza necesario no proxecto cooperativo. Ben certo, que varias cooperativas de traballo asociado xa superaron esta etapa de desconfianza diversificando os servizos e abordando importantes investimentos na sociedade. Para esta clase de sociedades cooperativas, a colaboracin da administracin forestal pode ser decisiva no intre de contratar os traballos de mantemento dos montes propios e os conveniados e contratados. Neste senso, a priorizacin das cooperativas de traballo asociado na realizacin dos labores de mantemento do monte xestionado pola administracin debe ter en conta os importantsimos beneficios que repercuten na sociedade rural: en primeiro lugar, favorecen a vinculacin da poboacin rural aos montes do contorno facilitando unha xestin integral sostbel, e a xeracin de rendas estbeis e alternativas para unha poboacin rural situada normalmente en zonas desfavorecidas; en segundo lugar, dinamizan socialmente o medio rural ao introduciren nel innovacin e criterios de xestin empresarial; en terceiro, facilitan a profesionalizacin do traballo forestal ao mellorar o rxime de cotizacin seguridade social pasando do rxime especial agrario ao rxime de autnomos na maiora dos casos ou no rxime xeral no resto, e, por ltimo, os beneficios destas empresas de economa social quedan no medio rural axudando ao equilibrio demogrfico da poboacin galega. Sen lugar a dbidas, as explotacins colectivas ben dimensionadas e ordenadas deber ser o principal cliente deste tipo de empresas de servizos, de xeito que os apoios pblicos ao mantemento dos montes sexan menos condicionantes para a viabilidade destas cooperativas.
As cooperativas de traballo asociado son empresas que van facilitar unha silvicultura racional e facilitan que moitos propietarios forestais poidan acceder s axudas de mantemento dos montes ao dispor de entidades que realicen o traballo efectivo. Ademais, estas cooperativas teen moitas mis posibilidades de creacin nos montes veciais en man comn, co que se poden lograr importantes sinerxas entre as das entidades. Finalmente, en relacin xestin, este tipo de cooperativas pode beneficiarse da experiencia e o asesoramento tcnico xa consolidado e utilizado nos procesos de mellora do conxunto das cooperativas de traballo asociado.
3- Diversificacin de actividades no monte galego e contribucin das cooperativas

Ademais da producin de madeira dos montes obtense outros bens e servizos que poden ser organizados e xestionados dente entidades colectivas como as cooperativas. Mis al dos bens que non teen prezo de mercado, vinculados coas funcins medio ambientais e de esparexemento social, o monte galego produce outros bens e servizos comercializbeis nos que cabe a posbel intervencin da frmula cooperativa. O monte galego produtor dunha gran variedade de froitos. Case todos -salvo as castaas e os froitos arbustivos- son froitos xurdidos de xeito natural, sen ningn tipo de cultivo. Os mis salientbeis: castaas, cogomelos, biomasa, e froitos arbustivos (framboesa, amoras, arandos e grosella). En Galicia a castaa foi un alimento de grande importancia da poboacin. Hai anos, existan grandes cantidades de soutos de castaas espalladas por case todo o territorio e era un dos froitos mis prezados. No da de hoxe, este froito perdeu o seu carcter de alimento bsico da poboacin rural que gozou noutras pocas do noso pasado. Actualmente, a castaa un produto estacional, vinculado coas tradicins, mais tamn con procesos de transformacin que a converten nun manxar altamente valorado. A explotacin econmica en rxime cooperativo da castaa conta xa na actualidade con acreditadas experiencias4. Estas cooperativas comercializan a castaa dos socios sen transformar aos grandes maioristas compradores. Salvo unha cooperativa5 que dispn de mquinas clasificadoras, manipuladoras e envasadoras de castaas (clasifican cinco calibres, limpan, cintas de seleccin,...), non se realiza ningunha transformacin que xere valor engadido a un produto susceptbel de acadar a categora de manxar co chamado marrn glac. As previsins a medio prazo son que as cooperativas incrementen a sa presenza neste sector. Os atrancos mis fortes desta actividade son o avellentamento dos propietarios dos soutos e o minifundio que fai difcil o seu mantemento (podas, enxertas, rozas, colleita, mellora xentica, tratamentos fitosanitarios,...). A escasa dimensin das parcelas (que imposibilita a utilizacin de maquinaria) e o volume comercial reducido fan difcil empresarializar esta actividade de xeito independente doutras actividades e producins agrcolas. Para realizar o mantemento cabe a posi-
4 Son Veiga de Cascall, en Rubi, e Icos, en Chantada. 5 Veiga de Cascall.
bilidade de que se desenvolvan cooperativas de traballo asociado con persoas coecedoras das tcnicas de producin da castaa. Apenas existe en Galicia tradicin culinaria dos cogomelos, de a o escaso valor que tradicionalmente dan os propietarios a este produto. Neste intre, xa existen empresas privadas que, de xeito intermitente, mercan en Galicia. Para incrementar a rendibilidade da producin os propietarios deben facer xestin e procurar un incremento dos rendementos mediante tcnicas de inoculacin. Tamn preciso a formacin de bos recolledores, de xeito que o produto poida chegar aos mercados nas mellores condicins para o consumo. Probabelmente, a comercializacin precise de mis organizacin, de xeito que se aborde unha correcta clasificacin e tipificacin dos cogomelos, tentando que os produtos se acheguen aos mercados que mis os demandan. Neste senso, e na medida en que os mercados requiran dunha oferta moito mis ordenada, cremos que existe un campo apropiado para a intervencin das cooperativas. Consideramos que a explotacin dos cogomelos (organizacin, nicho de mercado, importancia na actuacin organizativa dunha cooperativa,...) pode ter semellanzas coa comercializacin dos caracois6. Existen outros froitos do monte dos que, salvo experiencias puntuais, apenas se ten realizado un aproveitamento en Galicia. Refermonos aos cultivos e comercializacin de framboesa, amoras, arandos e grosellas. Consideramos que nalgns matos do monte de Galicia, este tipo froitos arbustivos poden ser explotados e rendibilizados. Neste senso, o aproveitamento de grandes matos que renan as condicins para unha axeitada producin pode ser abordada mediante cooperativas de explotacin comunitaria da terra ou, caso de existiren varias explotacins, mediante cooperativas agrarias que aborden a subministracin, o asesoramento a producin das explotacins individuais, e a comercializacin. Non estimamos conveniente que esta potencialidade produtiva sexa desprezada para algunhas zonas do noso monte. Neste senso, existen exemplos de explotacins de froitos arbustivos en montes do suroeste da provincia de Lugo que poden orientar aos emprendedores interesados. Finalmente, consideramos de interese comentar o potencial que garda a biomasa que se produce nos montes de Galicia. O primeiro aspecto a destacar o feito de que esta biomasa se via aproveitando polos agricultores e gandeiros nas explotacins tradicionais, pero a sa modernizacin fixo que este aproveitamento fose abandonado. O aproveitamento ten tres aspectos de grande interese: a sa gran complementariedade con outras producins forestais, o efecto de mantemento e prevencin de incendios que ten sobre o monte, e o seu interese e aproveitamento agronmico e enerxtico. Neste senso, hai xa algunha cooperativa7 que est a realizar estudos e probas coa finalidade de adaptar maquinaria agrcola para ser utilizada na explotacin da biomasa dos nosos montes. No intre en que tecnicamente se poida realizar unha recoleccin da biomasa por medios mecnicos e a baixo custo, a sa explotacin para usos enerxticos e agrcolas vai incrementarse de xeito importante, o que vai xerar un importante campo de oportunidades para as cooperativas de traballo asociado e para as cooperativas agrarias coordinadas entre si.
6 Onde a cooperativa Cogaproca supuxo un revulsivo total para a mellor producin e axeitada comercializacin dun produto galego que est a acadar un gran prestixio nos mercados do leste e norte de Espaa. 7 A cooperativa Hortoflor.
Algns montes galegos tamn poden ser aproveitados para desenvolveren unha gandera controlada, racional e compatbel coa explotacin forestal. Ao tradicional uso de montes para pastoreo de gando vacn de carne, ovino, caprino e gando cabalar debe complementarse coa producin de madeira e outros tipos de froitos do monte sen que se produzan danos nos rendementos e enfrontamentos entre os explotadores. As cooperativas poden axudar a unha explotacin gandeira racional e controlada dos montes, e xa existen exemplos disto8. No intre en que a explotacin gandeira do monte se faga baixo a supervisin dos propietarios e con criterios de rendibilidade, racionalidade e control, contmplarase a posibilidade de que xurda a necesidade da creacin de cooperativas que colaboren nesta tarefa. O pastoreo asenta a poboacin no medio rural, pero os propietarios do monte deben decidir o seu uso facendo que sexa compatbel coas axudas agroambientais e de extensificacin que puxo en marcha a poltica agraria comn. Se non existe este interese de rendibilidade e racionalidade entre os gandeiros que exploten o monte respectando os outros usos, non posbel unha cooperativa para mellorar os rendementos. Por outra banda, para os medianos e grandes propietarios forestais, entre os que debemos contemplar os MVMC, poden ser de enorme interese as cooperativas de utilizacin de maquinaria en comn, tamn chamadas CUMAs, que estn a ter unha grande implantacin no medio agrario en Galicia. As CUMAs, avaliadas no Captulo III, poden ofrecer unha boa rendibilidade aos propietarios medianos e grandes e aos MVMC, xa que melloran os rendementos e reducen a man de obra no cultivo e na recoleccin forestal. Por ltimo as cooperativas poden contribur ao desenvolvemento dos novos xacementos de emprego e das novas actividades relacionadas co espacio rural e co monte. Refermonos s actividades de ocio, deportes, agroturismo, turismo rural e/ou natural e outras actividades ao aire libre. Moitos montes de Galicia, tanto de comunidades de vecios como de propietarios individuais, son susceptbeis de desenvolver actividades como as anteriormente sinaladas. As, deportes como os de aventura, explotacin de deportes ecuestres, ou actividades ao aire libre como o sendeirismo poden ser acometidos por emprendedores galegos, e xa existen experiencias significativas9. E a onde as cooperativas de traballo asociado, e mesmo o cooperativismo de usuarios e servizos en conexin con elas, poden ter no monte galego un recurso moi importante.
4- As comunidades de montes e as cooperativas

Os MVMC son entidades de enorme arraigo en Galicia, contan cunha lei propia, a Lei 13/1989 de montes veciais de Galicia, e as sas normas complementarias, as como recoecida experiencia e prctica operativa nos montes da sa propiedade. Poden xogar un papel dinamizador fundamental no movemento asociativo e de carcter cooperativo en Galicia.
8 As, a cooperativa Aceveda, de Vilario de Conso, exemplo de cooperativa agraria que explota un gran rabao de ovellas e cabras, que xera todos os anos importantes ingresos para unha poboacin rural que habita nunha zona claramente desfavorecida. 9 A xeito de exemplo apuntamos iniciativas como a da cooperativa de traballo asociado Equal que aproveita este tipo de recursos naturais preto da cidade de Ourense.
Os MVMC poden ser dinamizadores bsicos do desenvolvemento rural onde estn localizados, as como impulsores decididos dun monte galego xestionado utilizando todas as tcnicas empresariais e profesionais coecidas, nun mbito de toma de decisins democrticas, transparentes, equitativas e de compromiso social. Neste senso, consideramos que deben comezar a avaliar e realizar propostas do que poden facer conxuntamente polo monte galego no seu conxunto. Dende o mbito de desenvolvemento econmico, os MVMC, no exercicio da ampla autonoma e capacidade que a Lei lles recoece para acometer actos de disposicin e aproveitamentos diversos, poden utilizar a figura xurdica da cooperativa para diversidade de actividades. Neste senso, deben emprender actividades nos seus montes que sa vez impulsen o desenvolvemento de todos os montes galegos. Entendemos que xuridicamente os que estean debidamente rexistrados non teen problemas de ningn tipo para seren socios dunha cooperativa. En primeiro lugar, estimamos que os MVMC poden ser promotores, facilitadores e dinamizadores de moitas alternativas non forestais no eido cooperativo xa comentadas no apartado anterior 14.1.5. Cada un debe avaliar que tipo de actividades alternativas pode desenvolver na sa propiedade en funcin dos seus recursos, que figura empresarial a mis axeitada para esas alternativas e que tipo de convenios, condicins e acordos deben realizar con cada unha. Debe posibilitar que este tipo de actividades se desenvolvan preservando o resto dos recursos do monte e compatibilizando a rendibilidade econmica coa finalidade de fixar poboacin no medio rural. A explotacin destas actividades alternativas ha de ser sostbel econmica, ecolxica e socialmente. En segundo lugar, estimamos condicin importante para o bo desenvolvemento dun cooperativismo comercial da madeira, avaliado no punto 14.1.4.2 deste Libro Branco, que poderan ser os MVMC con capacidade de autoxestin neste aspecto as primeiras entidades en tomar a decisin para a creacin dunha comercializacin conxunta e colectiva da madeira. O carcter asociativo e democrtico deles fai que sexan as entidades promotoras mis interesadas en poer en marcha un sistema de comercializacin da madeira que respecte ese sistema democrtico, transparente, profesional, empresarial, equitativo e colectivo que poden acadar mediante esta figura xurdica. Mis anda, nos estatutos da cooperativa poderan reflectir unha representatividade, tanto na toma de decisins como no acceso aos retornos, ponderada en funcin da importancia comercial dos seus montes. Por outra banda, entendemos que esta cooperativa para a comercializacin de madeira pode ofrecer unha nova perspectiva para a anlise da fiscalidade aplicbel aos MVMC. Finalmente, os propietarios privados e outro tipo de sociedades, como as Sociedades Agrarias de Transformacin existentes ou as propias cooperativas de explotacin comunitaria da terra que se creen no eido forestal, poderan constitur outra cooperativa de comercializacin que se asocie creada por MVMC coa finalidade de acadar os niveis de comercializacin que os mercados da madeira requiren. Neste senso, Galicia podera chegar a acadar os mesmos niveis de profesionalidade e potencialidade forestal que a produtividade dos seus montes posibilitan, coa necesaria ordenacin e organizacin empresarial que existen noutros pases como Francia, Finlandia, etc.
5.- A cooperacin na transformacin

A ordenacin da producin forestal achega importantes vantaxes industria transformadora, tanto de taboleiros como de serra. moi importante para o sector industrial dispoer da producin de madeira axeitada s sas necesidades, tanto en calidade coma en cantidade, e cunhas condicins de explotacin de xeito que os custos de corta, clasificacin e transporte sexan os mis reducidos posbeis. Neste sentido, a contribucin do cooperativismo racionalizacin produtiva, xa sinalada, repercute de seu nunha mellora das posibilidades de transformacin. Mais, por outra banda, o cooperativismo pode desenvolver potencialidades na transformacin da madeira. Mis al da potencialidade e das posibilidades das cooperativas de traballo asociado como frmula para organizar as empresas transformadoras da madeira, fundamentalmente a industria do moble e a ebanistera10, existe un claro nicho para o cooperativismo no mbito industrial do moble e da ebanistera e con posibilidades no mbito da industria da serra. Estmonos a referir s cooperativas de abastecementos e servizos. As industrias da madeira deben avaliar a posibilidade de abastecerse de madeira mediante a creacin de cooperativas de abastecemento e servizos, de xeito que a merca da madeira que necesiten para o proceso de transformacin sexa a adecuada, fixando os criterios de compra individualmente segundo calidade, prezo, seguridade do abastecemento, regulacin de stocks, seguridade, e outros que estimen axeitados. Este tipo de cooperativas, moi comns en pases desenvolvidos, apenas son incipientes en Galicia. Estas cooperativas de industrias transformadoras facilitaran a necesaria comunicacin entre os produtores de madeira de Galicia e os transformadores, acadando sinerxas para beneficio de toda a cadea do sector.
6.- Propostas de dinamizacin cooperativa

A mellor maneira de incentivar aos propietarios individuais de cara a unha actuacin colectiva mediante un claro apoio da administracin. Neste senso, as concentracins parcelarias privadas nos montes deben estar acompaadas con axudas para a forestacin de terras agrarias e de mantemento. A posta en marcha da concentracin parcelaria supn evitar a perda da propiedade para algns propietarios e fai posbel unha actuacin cooperativa. Dentro desta prioridade, procede apoiar preferentemente a todas as explotacins colectivas con compromisos de duracin no tempo superiores a trinta e cinco anos, idade mnima do ciclo para especies de crecemento medio. Coa coordinacin das Conselleras de Medioambiente e de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais, debe crearse un grupo de traballo que elabore varios modelos de regulamentos de rxime
10 Entendemos que as virtudes, vantaxes, defectos e inconvenientes das cooperativas de traballo asociado suficientemente avaliado noutros captulos deste Libro Branco, e as empresas do moble e da ebanistera debern adoptar a figura xurdica para desenvolver a sa actividade que mellor se adapte s caractersticas dos seus recursos de traballo e de capital.
interno de cooperativas coa finalidade de plasmar documentalmente os aspectos tcnicos produtivos, os repartos dos rendementos, os sistemas de xestin, os sistemas de control, os financiamentos, a formacin e informacin mnima, etc. Cando a rendibilidade dos montes diferente, os regulamentos deben ser diferentes e adaptados a cada realidade. Consideramos que necesario experimentar con estes regulamentos durante un perodo de proba a estimar para coecer as vivencias (positivas e negativas), as como os resultados das cooperativas que se creen. Os modelos non deben nin poden ser fixos, de xeito que posibiliten a iniciativa e a innovacin dos particulares. Posteriormente, despois de avaliados os resultados pode considerarse facer cambios neles. As mesmo, mediante desenvolvemento regulamentario posbel crear unha clase especfica de cooperativas que se adapten s necesidades dos propietarios dos montes, sen necesidade de modificar a Lei 5/1998 de cooperativas de Galicia. Ou inclusive propoer unha adaptacin da mesma nos aspectos que as cooperativas que traballen no eido forestal estimen de interese e necesarios. Hai que recordar, que a sociedade cooperativa unha das poucas sociedades que lexislada dende o propio Parlamento de Galicia sen dependencias estatais. A estas medidas dbese chegar no intre en que se coezan as necesidades organizativas e as limitacins xurdicas actuais, caso de existiren. Consideramos que os principais axentes animadores e promotores deste tipo de sociedades deben ser as administracins, as asociacins de propietarios forestais, as asociacins de montes veciais en man comn de Galicia, e as cooperativas de traballo asociado do eido forestal, entre outras entidades privadas e cooperativas. Para isto, deben coecer todas as posibilidades organizativas das cooperativas. Finalmente, estes mesmos axentes dinamizadores poden ser os principais xestores tcnicos das cooperativas que se creen. As asociacins poden prestar o servizo de xestin aos colectivos que o demanden, sendo este contrato importante para os efectos de dar prioridade s axudas antes mencionadas. Ben certo que a xestin nunca pode supoer que as cooperativas non tean liberdade de contratacin, liberdade de decisin, liberdade de xestin,... Finalmente, concentrando a xestin dos montes en rxime cooperativo poder acadarse un alto nivel de continuidade da xestin tcnica, algo sempre desexbel, evitando os prexuzos que supn unha producin con longo perodo de madurecemento.
B. Novos eidos para o cooperativismo no mar 1.- O contorno econmico e social da pesca cara ao cooperativismo
O sector pesqueiro galego comprende unha ampla diversidade de actividades que van desde as extractivas s de comercializacin, pasando polas de transformacin, conserva e servizos s actividades pesqueiras, as como a acuicultura, que presentan dentro de cada unha delas graos de desenvolvemento diferentes que van desde o tipicamente artesanal a aquelas mis industrializadas. Todo isto conforma un amplo abano de subsectores produtivos con caractersticas moi diferentes. Dentro da pesca extractiva, poderase agrupar polo menos os seguintes sectores: pesca de baixura (tamn citada habitualmente como artesanal), pesca de litoral, pesca de altura, pesca de grande altura e marisqueo. (Garca Negro, C., 2000) Este ltimo atpase a cabalo da pesca extractiva e a acuicultura, sector este que ten no cultivo do mexilln o seu maior desenvolvemento, xunto coa acuicultura de peixes (especialmente rodaballo do que Galicia primeiro produtor europeo). Por outra banda, a comercializacin dos produtos extrados (exportadores, depuradoras e outras) e os servizos a actividade pesqueira (desde estaleiros fabricacin de redes) conforman, xunto co sector de transformacin e conserva, as outras grandes familias de actividade. A presenza en cada un destes sectores de niveis de desenvolvemento diferentes, fai que poidamos encontrarnos sectores onde predominan as sociedades mercants como frmula organizativa da unidade de explotacin -a pesca de altura ou grande altura, a acuicultura de peixes ou a transformacin e conserva- e cun gran nivel de integracin econmica e no mercado, convivindo con sectores puramente artesanais, onde a maiora das unidades son traballadores autnomos -a pesca de baixura e o marisqueo- ou con sectores como o mexilloeiro que presenta un marcado carcter familiar, e que se organiza a travs de asociacins de tipo profesional. Dados os desafos que cara ao futuro teen que afrontar, neste segundo grupo onde o cooperativismo pode ser unha ferramenta axeitada para a busca de solucins ao reto de facilitar a integracin empresarial e no mercado. 1.1.- O sector pesqueiro A flota galega est formada por 7.754 embarcacins (Consello Econmico e Social de Galicia, 2002. px.. 19), das que 6.687 conforman a flota de pesca artesanal e o resto os outros tres sectores. Estes ltimos estn formados por empresas de variada dimensin, habitualmente con frmulas de sociedade limitada ou annima, cunha concepcin empresarial da actividade e unha integracin no mercado moi clara. No caso da baixura non as.
A pesca de baixura utiliza embarcacins de pequeno porte: conta con 5.216 unidades menores de 2,5 TRB (o 67,2% das totais) e 1.471 entre 2,5 e 12 TRB (o 18,9%), que pertencen na sa case totalidade a armadores que sa vez son tripulantes da embarcacin e que exercen a actividade baixo a frmula de traballadores autnomos. Esta flota utiliza unha ampla variedade de artes de pesca que frecuentemente alternan ao longo do ano, consonte a temporada, e as sas capturas son moi variadas. A venda do produto realzase mediante subhasta baixa na lonxa. Esta pequena dimensin os hbitos de traballo existentes, impdenlle acometer aquelas accins que lle permitiran mellorar a sa rendibilidade econmica e afrontar as condicins do mercado. O marisqueo a p un sector extractivo maioritariamente feminino, de produtoras individuais que habitualmente realizan a sa actividade dentro de agrupacins de mariscadoras formadas nas confraras de pescadores, que determinan mediante o Plan de explotacin presentado a Consellera, as condicins do exercicio da actividade: das de extraccin, horarios, topes de captura, controis e outros. Nos ltimos anos deu un grande avance cara sa conversin en cultivadores incorporando sa actividade traballos de limpeza, rareos, sementeiras, vixilancia, e outros. A comercializacin do produto realzase por poxa baixa na lonxa, habitualmente en lotes de cada produtor, cunha clasificacin sinxela realizada manualmente. Hoxe en da o nmero de mariscadoras/es a p de 5.253 (Consellera de Pesca e Asuntos Martimos. Servizo de Marisqueo, 2003). Dentro das actividades de servizos pesca atopamos o caso das redeiras, habitualmente mulleres das familias pescadoras, que arman ou reparan as redes que se utilizan nos barcos da familia e coecidos, e/ou realizan traballos por encarga para empresas de redes. Non teen recoecemento profesional (o ISM ponlles moitas dificultades para a sa alta, neste rxime especial) o que fai que na sa maiora traballen de forma mergullada. Nos ltimos tempos iniciaron un movemento asociativo tendente a regularizar e mellorar a sa situacin profesional e econmica. O volume de persoas ocupadas nesta actividade estmase nunhas 1.200 persoas. O sector mexilloeiro en Galicia est formado por 3.386 bateas correspondentes a 2.350 mexilloeiros titulares das concesins administrativas (Consello Regulador do Mexilln de Galicia, 2001 px. 63), cunha producin que vara arredor das 220.000 tm e un valor de arredor dos 110 millns de euros. Este sector basase nunha estrutura produtiva de pequena dimensin, cunha media de 1,44 bateas por concesionario, de marcado carcter familiar, agrupando os diversos titulares das concesins de bateas da familia para a sa explotacin en conxunto. A agrupacin vn obrigada non s para rendibilizar os equipamentos de traballo (especialmente o barco das bateas), senn pola necesidade de organizar a producin, distribundo as diferentes fases do cultivo nas bateas en funcin da sa posicin no mar. As condicins das concesins, que dificultan a transferencia ags mortis causa, fai que na realidade a agrupacin se realice baixo a frmula de comunidades de bens ou sociedades civs de difcil encaixe, o que imposibilita a integracin para acadar empresas de maior dimensin, que poidan integrar verticalmente a producin
1.2.- O contorno institucional da pesca en relacin co cooperativismo A pesca unha actividade amplamente regulamentada en todos os seus aspectos. O feito de ser unha actividade de explotacin comercial de bens de dominio pblico como son os recursos marios (a Lei de costas no seu artigo 3 incle os recursos do mar suxeitos a explotacin comercial como bens de dominio pblico), determina que a actividade pesqueira s poida exercerse a travs dun ttulo habilitante para esta actividade. A Lei 6/1993, de pesca de Galicia, que regula o exercicio da actividade pesqueira en todos os seus aspectos, establece no seu artigo 4 a necesidade dunha autorizacin para toda actividade de explotacin dos recursos marios. No seu artigo 10 a lei establece que o exercicio por toda persoa fsica, ou xurdica das actividades de pesca, marisqueo ou cultivos marios require un ttulo administrativo habilitante previo, e define as seguintes modalidades: concesin, autorizacin, permiso de actividade e permiso de explotacin. A necesidade de contar con algn dos ttulos habilitantes para o exercicio da actividade pesqueira, supn unha seria limitacin hora de constitur unha cooperativa, pois necesario que os socios ou a cooperativa como tal dispoan dalgn dos ttulos citados para poder exercer a actividade pesqueira correspondente. Esta situacin agrvase se se ten en conta que na prctica non se conceden novos ttulos habilitantes debido situacin dos recursos, polo que se fai practicamente imposbel a constitucin de cooperativas se estas teen que optar a conseguir ex novo os ttulos. Tal situacin reduce na prctica a unha disposicin sen aplicabilidade ao disposto no artigo 49.4 que manifesta que as autorizacins outorgranselle preferentemente s entidades de interese colectivo, o que consonte disposicin adicional da lei que as define incle entre outras entidades as cooperativas. O mesmo sucede co disposto no artigo 54 en referencia s concesins, cando expresa que sern outorgadas preferentemente: (...) b) s cooperativas formadas por mariscadores profesionais. A lei de cooperativas de Galicia ofrece unha sada a esta situacin de imposibilidade de feito, ao contemplar no seu artigo 118 as cooperativas de explotacin dos recursos acucolas, que permite que posuidores de ttulos administrativos habilitantes os acheguen cooperativa para a sa constitucin, sen que esta achega supoa un cambio na titularidade. A pesar da dificultade que poida presentar o feito de que algns dos ttulos habilitantes son outorgados en precario e/ou da duracin limitada deles, brese un camio anda non explorado na constitucin de cooperativas para a explotacin pesqueira, marisqueira ou da acuicultura. O arranque desta frmula vai ter mis que ver coa posicin das administracins en relacin con este tipo de cooperativa, tanto no que se refire a unha lectura con talante aberto do disposto no citado artigo da lei galega de cooperativas, como dunha actitude activa a favor da creacin destas entidades nas que a propia administracin podera ser socio, se o quixer.
No que se refire s outras clases de cooperativas onde a actividade non extractiva, non existen maiores problemas para a sa constitucin cs que poidan existir noutros sectores de actividade. As confraras de pescadores manteen unha posicin ambivalente sobre as cooperativas, e se ben non se manifestan en contra, na prctica a sa posicin fai invibel na maiora dos casos os proxectos cooperativos. De feito, a imaxe que se ten est condicionada pola existencia das fortes cooperativas de armadores, co que se vincula a imaxe da frmula cooperativa a intereses contrapostos cos das confraras (hai que recordar que os armadores asociados s cooperativas de armadores raramente estn asociados s confraras, e que estes pertencen flota de altura e grande altura, con intereses moi diferentes, cando non contrapostos s confraras, que representan o sector mis artesanal). Esta imaxe transferida aos pescadores o que, xunto coas experiencias negativas existentes no sector, conforman a visin que a cooperativa ten de cara s confraras, que as ven mis como competidoras ca como ferramentas de integracin e organizacin empresarial compatbeis, cando non complementarias, da propia confrara. Neste senso, cmpre constatar tamn a idea preconcibida ou visin que existe da cooperativa dende algns colectivos do sector, como frmulas empresariais que privatizan o mar. Isto quizais debido ao gran descoecemento da figura e dos seus principios de funcionamento (libre adhesin, xestin democrtica, etc.) e da propia regulamentacin da actividade pesqueira (en ltimo caso son os ttulos habilitantes os que limitan ou discriminan o acceso ao recurso). Cmpre aqu tamn un decidido impulso s actividades de divulgacin e formacin.
2.- Os desafos sectoriais cara ao futuro

O sector pesqueiro, sobre todo o artesanal, enfrntase a un proceso de adaptacin das sas estruturas e formas de traballo s novas condicins sociais e de mercado. un proceso necesario para garantir o seu futuro tanto no que supn de viabilidade social como econmica. Hoxe en da a continuidade da explotacin est mis condicionada pola falta de renovacin xeracional na pesca que pola existencia de recursos, dndose un proceso acentuado de envellecemento na flota que necesario inverter. Esta volta do proceso de abandono e envellecemento s pode darse coa incorporacin de novos activos, para o que necesario trocar a imaxe de actividade dura e mal remunerada da actividade pesqueira. Necesariamente preciso mellorar as condicins de traballo e as rendas obtidas. Nas condicins de mercado nas que hoxe se move a pesca artesanal preciso desear novas estratexias de actuacin que implican unha maior integracin empresarial e no mercado dos marieiros 2.1.- A integracin dos produtores no mercado A actividade extractiva artesanal, tal e como hoxe se realiza, finaliza coa 1 venda do produto nas lonxas mediante subhasta baixa. Isto significa que o pescador non recibe como retorno do proceso de posta do produto no mercado, informacin sobre as demandas e preferencias do consumidor. A sa
producin unha producin s cegas, polo que est en mans dos comercializadores intermedios e o valor dos seus produtos fixado por estes mis ca polo xogo do mercado. Incrementar as rendas do pescador, nun proceso de pesca sustentbel, pasa por valorizar os produtos mediante a optimizacin en cada momento da producin e do seu valor, o que precisa dunha maior integracin dos pescadores no mercado. As recibira a informacin que este enva sobre as demandas do consumidor e adaptara, en consecuencia, a sa actividade a estas 2.2.- A calidade como elemento diferencial Dentro deste proceso de integracin no mercado, a pesca artesanal enfrntase a un mercado globalizado onde entran produtos pesqueiros de todas as partes do mundo, que utilizando o transporte areo sitan os seus produtos nos mercados en prazos de tempo competitivos cos de Galicia, con prezos mis baixos que tiran baixa os dos produtos galegos. A nica va de defensa diante desta situacin a calidade dos produtos, e se ben Galicia ten unha posicin acreditada no mercado, preciso establecer frmulas que permitan mantela e obter todo o valor econmico que esa calidade ten. A calidade dos produtos da pesca artesanal de Galicia est definida non s polas calidades organolpticas do produto en si, senn polo manexo do produto posterior pesca; e tamn pola frescura que se pode garantir ao chegar aos mercados produtos con tempos desde a extraccin venda ao consumidor inferiores as 24 horas. O problema principal que o actual sistema de comercializacin, ags novidosas experiencias dalgunhas confraras e da DOP Mexilln de Galicia, non permite ao consumidor identificar este produto e diferencialo doutro, ags informacin do vendedor que, por outra banda, obtn a sa informacin do intermediario que lle subministra. Valorizar o produto e gaar o sobrevalor que lle d a calidade, supn buscar frmulas de identificacin do produto e integracin no mercado que permitan ao consumidor conocer a trazabilidade do produto acreditando o cumprimento dos requisitos de calidade que ten a producin artesanal. 2.3.- A mellora das condicins de traballo e a racionalizacin dos custos A valorizacin dos produtos pesqueiros artesanais nun mercado aberto e competitivo necesita racionalizar os procesos de producin, reducindo os custos e empregando esta reducin en actividades de promocin ou gaando competitividade. Dadas as caractersticas da pesca artesanal, non posbel se non se crean frmulas de cooperacin para a realizacin das actividades de comercializacin, optimizando recursos e gaando dimensin para o acceder ao mercado. Paralelamente a este proceso a mellora das rendas obtidas vai permitir a mellora das condicins de traballo, tanto en terra como a bordo: o incremento das rendas permitir reducir horarios de traballo, reducir as sadas ao mar en das con condicins de risco, e mesmo facilitar o reinvestimento en melloras das condicins de seguridade e habitabilidade das embarcacins.
2.4.- O mantemento da actividade pesqueira As circunstancias que se vieron expoendo fan que un dos grandes desafos do futuro para a pesca artesanal sexa o mantemento do nivel de actividade pesqueira, compatibilizndoo coa recuperacin de recursos que conduza a unha situacin de estabilidade mediante a posta en prctica de sistemas de pesca sustentbel. A falta de renovacin xeracional nunha actividade maioritariamente familiar e a presin derivada do mercado de embarcacins para achegar como baixas, fan que en caso de non continuidade da empresa familiar, sexa moi atractivo vender a embarcacin con esta finalidade ou despezar a embarcacin, co que se perciben uns ingresos hoxe en da elevados. Estes factores xunto coas dificultades actuais existentes nalgns recursos, condicionan o mantemento da actividade pesqueira en moitos dos pequenos portos de pesca. Tendo en conta que os portos destas pequenas comunidades de pescadores son o motor da dinmica social e da sa economa, comprndese a importancia que para Galicia ten o mantemento da actividade nestes portos nun nivel necesario para garantir o funcionamento do corazn da comunidade pesqueira.
3.- As cooperativas, unha ferramenta til

A resposta aos desafos expostos pasa na maiora dos casos por atopar mecanismos para acadar unha dimensin empresarial axustada s tarefas que hai que acometer. neste papel onde as cooperativas son unha ferramenta til para, desde unha actuacin empresarial, complementar as accins que desde outras entidades do sector poidan acometerse. A estrutura cooperativa permite unha racionalizacin de custos, non s polos efectos das economas de escala, senn polo seu propio labor mesmo na organizacin da producin, optimizando o uso dos medios e permitindo acometer proxectos de integracin vertical mis amplos. Esta capacidade nace da maior vinculacin dos socios cooperativistas cun proxecto ao que non s se adhiren voluntariamente senn que achegan capital. A actividade vlvese mis doada ao ser planificada e acordada conxuntamente, como a frmula cooperativa permite. Por isto en sectores como o marisqueiro, a cooperativa facilita un papel mis activo na extensin das tcnicas de cultivo aos bancos marisqueiros, ao posibilitar a distribucin do esforzo de realizacin destas actividades e/ou a sa remuneracin, de xeito que acta como incentivo e permite acelerar o paso da simple recoleccin ao cultivo. Na comercializacin dos produtos, a va cooperativa permite aos produtores realizar o proceso mis al da 1 venda, o que garante unha mellor calidade, a identificacin do produto (sexa a travs de distintivos de orixe ou de comercializacin marquista) e a posta en marcha de polticas de calidade, co obxectivo de incrementar o valor dos produtos.
A utilidade das cooperativas como frmula para a solucin de problemas dos subsectores pesqueiros, ser maior en canto as confraras, como entidades representativas de intereses, comprendan que as cooperativas de pescadores son unha frmula complementaria da propia confrara, (que en moitos casos e conforme Lei galega de cooperativas, podera estar presente como tal entidade na cooperativa como socio colaborador cos dereitos e obrigas que este ten). Unha frmula que lles permite superar algunhas das sas propias limitacins e realizar actividades econmicas sen facer correr riscos confrara en canto entidade socialmente representativa dos pescadores. A isto habera que unir a posibilidade que a propia lei de cooperativas da para que estas formen parte doutras frmulas de colaboracin econmica, que poderan establecerse entre cooperativas e confraras para asuntos de interese comn.
4.- Algunhas vantaxes das cooperativas no sector pesqueiro

As cooperativas presentan para o sector pesqueiro artesanal a vantaxe de funcionaren polo principio de igualdade dos socios (un socio, un voto), dun xeito similar ao que as confraras manteen, sen diferenciar por mbito de actividade ou categoras, o que as fai mis prximas aos pescadores. A frmula organizativa das cooperativas permite establecer un rxime sancionador, interno e sinxelo, para aqueles socios que non cumpran as sas obrigas. Isto permite superar os problemas que existen nalgns casos en agrupacins de mariscadoras e nas propias confraras, limitadas polo procedemento sancionador lento e carente da eficacia que outorga a inmediatez- que lles de aplicacin dada a sa consideracin de corporacins de dereito pblico. Nun sector tan necesitado de visin de empresa nas sas actuacins, a cooperativa ten a vantaxe de facer presente a visin empresarial e de integracin econmica aos pescadores, sen necesidade de grandes cambios na actuacin das empresas e ou as persoas.
5.- Os novos eidos no mar

5.1.- As cooperativas prestadoras de servizos Se ben existe unha certa presenza de cooperativas do mar prestadoras de servizos, tanto no que se refire subministracin de bens para a flota, como na comercializacin da producin, esta limtase a dous sectores concretos: os armadores da flota mis industrial e os mexilloeiros. , non obstante, nesta rea da prestacin de servizos onde maior pode ser o papel das cooperativas do mar: no desenvolvemento da actividade pesqueira mis artesanal co obxectivo de facer fronte aos desafos expostos. Tanto na pesca artesanal como no marisqueo e no sector mexilloeiro estas cooperativas teen expectativas de crecemento.
A creacin de cooperativas para a comercializacin dos produtos en comn, posibilita a mellora dos prezos de venda, ao reducir marxes de intermediacin e marcar a tendencia dos prezos nas lonxas. Permite a consecucin de acordos de subministracin, con entidades de distribucin ou cooperativas de peixeiros, cos que obxectivamente poden chegar a pactos beneficiosos para ambas as das partes, non s polo reparto da marxe de intermediacin senn por poder evitar desprazamentos s lonxas para a compra, como agora fan moitos dos peixeiros que compran directamente, e tamn por facilitar as operacins loxsticas. Pero quizais a contribucin mis positiva sexa o facer posbel a incorporacin de valor engadido mediante un primeiro procesado, o aplicar polticas de calidade do produto e, sobre todo, identificar o produto e garantir a trazabilidade deste, marcando polticas comerciais dirixidas a crear unha imaxe de marca do produto fresco da pesca artesanal. A crecente iniciativa dos pescadores a travs das confraras de comezar procesos deste tipo atopa nestas cooperativas a frmula mis axeitada para levalas a cabo, o que limita os riscos que desta xestin no mercado poidan derivarse. A posta en funcionamento de pequenas plantas de escachado e extraccin da gonada de ourizo, de mini depuradoras para a comercializacin directa de moluscos, ou de minicriadeiros para a producin de semente son actividades xa en fase de iniciacin que poden acollerse a esta frmula. No sector pesqueiro os servizos comprenden tamn un amplo abano de actividades de mantemento tanto das embarcacins como das instalacins. nas primeiras onde as cooperativas de servizos ou, no seu caso, de traballo asociado estn en condicins inmellorbeis de acometeren esta prestacin de servizos nos pequenos portos, tanto no que se refire a instalacins de varado das embarcacins como das reparacins necesarias no casco ou nas mquinas, que para poder ser vibeis deben compatibilizar coa prestacin dos mesmos servizos s embarcacins de lecer. Hoxe xa moitas confraras estn solicitando a instalacin de locais axeitados para talleres de mantemento coa finalidade de atraer a empresas que realicen no porto estas actividades. 5.2.- As cooperativas para a producin Se ben era posbel a constitucin de cooperativas do mar coa finalidade de participar na producin, e hai experiencias dalgunha armadora de buques de pesca e outra dedicada producin marisqueira ou mexilloeira, non era doada a sa creacin polos obstculos existentes para conseguir permisos de explotacin ou calquera outro ttulo habilitante ou achegalos cooperativa. A Lei de cooperativas de Galicia, coa creacin da cooperativa de explotacin de recursos acucolas e a regulacin que fai dela, elimina en gran maneira estes, e abre un camio, que se ben non foi utilizado ata o momento, parece mis debido ao descoecemento c outro factor. A va que a lei abre para que ao constiturse a cooperativa, se poidan achegar a ela os ttulos administrativos habilitantes, sen perder a titularidade, e a posbel integracin como socios das confraras de pescadores e da administracin ou entes pblicos, crea un sector de gran potencial para a creacin de cooperativas.
A combinacin desta potencialidade coa necesidade cada vez maior de integrar de maneira empresarial a explotacin dos recursos dimensiona a posibilidade de creacin de cooperativas no mbito da producin. Tamn posbel a creacin de cooperativas deste tipo na producin pesqueira, onde poden ser unha frmula de manter a actividade pesqueira artesanal diante do envellecemento dos armadores e o problema do relevo xeracional. Poden servir para manteren en activo estas embarcacins unha vez xubilado o armador, que recibira as unha compensacin econmica complementara da sa pensin. Mais no campo do marisqueo e da producin mexilloeira onde parece mis doada a aparicin destas cooperativas. A cooperativa de explotacin de recursos acucolas axitase perfectamente, para favorecer a integracin empresarial e para lograr unha maior dimensin de empresa, nas compaas familiares de bateeiros, xa que permite integrar nela as bateas, sen perda das concesins, percibir unha compensacin econmica por esta achega, e manter unha frmula xurdica clara e definida, cun tratamento fiscal beneficioso. Esta frmula permite unha optimizacin dos recursos e unha mellor ordenacin da producin, ao poder utilizar as distintas bateas da explotacin para distintas fases de cultivo. A producin marisqueira a p a outra rea de gran potencial da cooperativa de explotacin dos recursos acucolas. Anda que neste caso o factor mis limitante o de poder dispoer de zonas de producin, a maiora delas en autorizacins de titularidade das confraras. A cada vez maior actividade de cultivo nos bancos marisqueiros fai necesario unha xestin mis complexa. Cmpren unidades de producin de semente e de depuracin para posibilitar a comercializacin directa, e urxe a busca de frmulas de xestin que incorporando as confraras como titulares das autorizacins posibiliten unha xestin eficaz. neste punto onde as cooperativas ofrecen unha alternativa axeitada situacin actual do sector, ao poder compatibilizar todos os condicionantes existentes integrando a todos os intervenientes na explotacin marisqueira. Cecais son as cooperativas de explotacin dos recursos acucolas onde o potencial de creacin e crecemento do cooperativismo no mar mis alto. Cmpre que pola administracin pesqueira se aplique o disposto na Lei galega de cooperativas de maneira xenerosa conforme o seu esprito e se poan en marcha polticas de apoio ao seu desenvolvemento. 5.3.- As cooperativas para o traballo asociado A variedade de servizos que precisa a actividade pesqueira ten xerado a existencia de moitas formas de prestacin destes servizos, que no caso da pesca mis artesanal se cubren con traballo familiar ou por xubilados, situacin que d lugar existencia de amplas reas de traballo en economa mergullada. O caso tpico o das redeiras/atadeiras, habitualmente familiares dos armadores ou persoas ligadas ao contorno familiar (maioritariamente mulleres), que realizan os labores de montaxe e/ou reparacin das artes e aparellos de pesca, a cambio dunha retribucin econmica, maioritariamente sen estar lega-
lizadas como traballadoras. Este tipo de traballo realzase nas mesmas condicins para empresas elaboradoras de redes, que pagan a prezo por peza. A evolucin social, a evolucin econmica e a maior integracin no mercado, fan cada vez mis necesario regularizar estas actividades, por unha parte para os traballadores, de maneira que poidan xerar os dereitos sociais que lles corresponden (afiliacin seguridade social, baixas, pensins,...) e, por outra, para as empresas, para que poidan xustificar como gastos e cargas todas as actividades que realizan. En moitos dos casos a externalizacin de servizos vai ser a va que se escolla para logralo. neste proceso, onde se abre unha rea potencial para as cooperativas de traballo asociado, que atenderan as demandas do sector pesqueiro, sobre todo o artesanal que, pola sa localizacin xeogrfica dispersa e pola carencia de entidades prestadoras dos mesmos, ten mis necesidade destes servizos11. Os servizos de mantemento s embarcacins e aos equipos, das instalacins, a reparacin e montaxe de redes, os informticos, o traballo en zonas vinculadas ao lecer e ao turismo e a primeira transformacin e procesado dos produtos pesqueiros, son campos onde as cooperativas de traballo asociado teen mis posibilidades de crecer.
11 Recrdese que a flota mis industrial conta coas cooperativas de armadores ou as sociedades de xestin como Portos de Celeiro, S.A. ou ABSA e est localizada en reas mis urbanas con mellores infraestruturas de servizos.
C. As cooperativas de servizos sociais e integracin social 1. Os servizos sociais

A concepcin do sistema pblico de servizos sociais de Galicia vn marcada pola Constitucin e o Estatuto de Autonoma, como nova alternativa proteccin e promocin social, tanto a iniciativa dos poderes pblicos como da sociedade civil. Os servizos sociais configranse como un sistema integrado de proteccin social, orientado prestacin programada de atencins e servizos que posibiliten a mellora da calidade de vida e a participacin das persoas ou grupos. Atende especialmente a aqueles que sofren algn tipo de carencia, marxinacin ou desatencin selectiva, as como a prevencin e eliminacin das causas que estn na orixe daquelas situacins. Existen dous niveis de actuacin, tendo en conta a territorialidade ou a complexidade e o especfico da prestacin. De atencin primaria, que d lugar aos servizos sociais de atencin primaria e de atencin especializada, que d lugar aos servizos sociais especializados. As reas de actuacin, definidas en funcin dos sectores de poboacin e das problemticas diferenciadas que se aborden en cada unha delas, son as seguintes: comunidade; familia, infancia e xuventude; minusvalas; vellez; muller; drogodependencias e alcoholismo; minoras tnicas; delincuencia e reinsercin de ex-internos e outras problemticas de marxinacin social. Para conseguir maiores niveis de benestar e favorecer a cohesin social estanse creando medidas que promovan unha sociedade non exclunte e solidaria. Os obxectivos cntranse na insercin sociolaboral e nas necesidades das persoas maiores dependentes e con discapacidade. Os servizos de atencin primaria constiten o nivel mis prximo ao usuario e ao seu ambiente familiar e social, desenvolven programas e prestan axudas que favorecen a participacin, integracin das persoas ou grupos dentro dun contorno comunitario, especialmente daqueles que estn, ou corren o risco de estar, en situacin de carencia ou marxinacin. Estes servizos constitense como o elemento bsico do sistema no que se refire a prevencin, deteccin, anlise de necesidades, programacin do traballo social e prestacin de servizos adecuados. Dos obxectivos xerais de servizos sociais de atencin primaria cabe destacar os seguintes: A deteccin e anlise de necesidades e carencias sociais. A prevencin no mbito da comunidade.
A mellora da autonoma persoal as como a integracin e permanencia no medio familiar e social. A insercin social dos membros marxinados e excludos da comunidade. A animacin e desenvolvemento comunitario. A mellora da cooperacin e solidariedade expresada nun voluntariado social. A prestacin de cantos servizos concretos sexan precisos para o cumprimento da finalidade expresada. Para o cumprimento dos obxectivos enumerados, os servizos sociais de atencin primaria organizan a sa actividade mediante o deseo, execucin e avaliacin de proxectos de traballo social, cunha tipoloxa que se pode clasificar nos seguintes servizos: Informacin, orientacin e valoracin. Apoio unidade convivencial e axuda a domicilio. Aloxamento alternativo. Prevencin e insercin. Fomento da solidariedade. Os servizos sociais de atencin especializada son aqueles que van dirixidos a sectores de poboacin con problemticas definidas, que ao precisaren unha prestacin especfica ou un tratamento tecnicamente completo, non se poden resolver desde os servizos sociais de atencin primaria. Neste grupo inclense os servizos especializados de atencin infancia (como acollemento, atencin dirna en centros, garderas, atencin dentro e fra do fogar,...); de atencin terceira idade (como residencias de vlidos ou asistidos, centros de da, axuda a domicilio, vivendas tuteladas,...); de atencin a minusvlidos (como valoracin e diagnstico de minusvalas, eliminacin de barreiras arquitectnicas, centros de da, atencin dentro e fra do fogar, insercin socio-laboral,...); de atencin muller (como CIMM, casas de acollida, coidado dos menores dentro e fra do fogar, normalizacin sociolaboral,...); de atencin a minoras tnicas (como insercin sociolaboral, escolarizacin, convivencia,...) e outros.
2. Situacin actual e perspectivas

As profundas transformacins sociais que se produciron en Europa e particularmente en Espaa nos ltimos 20 anos estn tendo unha gran repercusin no sistema produtivo. Algunhas desas transformacins provocan novas necesidades, individuais ou colectivas. Noutros casos, as sociedades toman conciencia dos seus problemas e buscan solucins. As xurdiron as novas necesidades que neste momento sern base para novos desafos no mercado laboral. Os cambios mis relevantes que provocaron o xurdimento destas novas necesidades son os seguintes: A inversin das pirmides de poboacin, consecuencia do alongamento da esperanza de vida e da cada da natalidade. A extensin dos sistemas educativos, o que leva a novas demandas culturais, non s no sistema educativo, senn unha vez finalizado este. A incorporacin da muller ao mercado de traballo, con ou sen cualificacin suficiente, e a transformacin das estruturas familiares. O desenvolvemento das novas tecnoloxas da informacin, comunicacin e medios audiovisuais. Os cambios nas pautas de consumo e do uso do tempo libre. O crecente convencemento da insostibilidade dun modelo de desenvolvemento que afecta negativamente ao medio ambiente, ao deterioro dos espacios urbanos e dos espacios naturais e rurais. En Espaa non se conseguiu un total desenvolvemento do Estado de Benestar Social e anda se presentan notbeis carencias sociais. Os problemas bsicos do noso Sistema de Proteccin Social basanse en das realidades estruturais: os niveis elevados de paro e a relativamente baixa poboacin activa xunto coa prolongacin das expectativas de vida. Nos pases desenvolvidos non se pode concibir o desenvolvemento sen a existencia duns servizos sociais mnimos que garantan a cohesin social e a seguridade dos traballadores e as sas familias, con independencia das carencias locais que anda poden existir nalgns lugares. Os organismos pblicos, debern garantir que toda a poboacin tea a oportunidade de acceder aos servizos sociais bsicos. O sector de servizos sociais pdese converter nun xerador de emprego e riqueza para as rexins. No noso pas, a prestacin de servizos sociais est orientada descentralizacin dos mesmos, desde o traspaso de competencias nesta materia s Comunidades Autnomas. A partir da Lei de bases reguladora de rxime local, establcese a autorizacin aos municipios para promoveren toda clase de acti-
vidades e prestar cantos servizos pblicos contriban a satisfacer as necesidades e aspiracins da comunidade. Para iso asgnanselles competencias en materia de prestacin dos servizos sociais e de promocin e reinsercin social. Hai que sinalar que a cohesin social provoca a necesidade de desenvolver no mbito local uns servizos de proteccin social que dean pulo ao desenvolvemento local. As polticas locais demandan unha actuacin conxunta en tres reas: polticas de promocin econmica, polticas de benestar social e polticas urbanas e de territorio. E a estratexia de desenvolvemento rexional persegue o benestar dos seus cidadns mediante a participacin produtiva. Os servizos sociais, como instrumento de apoio s estratexias de desenvolvemento local, requiren unha formulacin social e econmica. Para isto pode ser necesario adecuar as estruturas do Estado de Benestar para conseguir maiores cotas de eficacia e eficiencia nos investimentos e no gasto pblico e privado en materia de servizos sociais. A nova estratexia de servizos sociais contempla a integracin da diversidade de axentes participantes, inclundo aos propios grupos de usuarios dos servizos, incluso na definicin das polticas e servizos que lles afectan e das organizacins que os representan. O obxectivo fundamental corrixir situacins de necesidade, que poden ser: proteccin, dependencia e exclusin. Por todo o exposto anteriormente, obsrvase que, por un lado, existe unha poboacin que necesita recursos adecuados s sas necesidades sociais e, por outro, existe unha poboacin potencial que pode prestar servizos. Isto definira a figura do prestador/receptor de servizos.
3. As cooperativas na prestacin dos servizos sociais

A prestacin de servizos sociais un campo de futuro para o cooperativismo, principalmente neste momento en que a administracin promove a prestacin deles, en convenio coas entidades privadas. A presenza do sector privado no mbito da prestacin de servizos sociais particularmente demandado en determinadas zonas con escaseza de servizos dirixidos terceira idade, minusvlidos, muller, infancia, xuventude, toxicmanos, minoras e outros. Este mbito demostra con creces a sa capacidade xeradora de emprego e as sas potencialidades na prestacin de servizos persoais de calidade. Particularmente o ltimo decenio caracterzase pola crecente participacin do sector privado no campo da atencin s persoas maiores As Cooperativas de Servizos Sociais presentan peculiaridades que as singularizan. Habitualmente estn formadas por profesionais dos servizos sociais, funcionan como cooperativas de traballo asociado e teen como obxectivo a prestacin de todo tipo de actividades e servizos cualificados para a mellora da vida diaria, a mellora da calidade de vida, a cultura e o lecer, e a formacin continua interprofesional.
Conforme os datos da CNAE, na actualidade hai rexistradas 25 cooperativas que poden cualificarse de servizos sociais. Nos ltimos anos creceron as iniciativas de cooperativas deste tipo, o que veu motivado en gran medida polo apoio da administracin pblica. Xa se atopan subministrando autoemprego a traballadores-propietarios en diversas reas entre as que destaca a axuda a domicilio. Este desprazamento da xestin a travs das cooperativas non est explcito de forma clara, anda que un proceso con forte desenvolvemento nos ltimos anos e con perspectivas de aumento. As cooperativas seguen xerando emprego a travs da figura do cheque asistencial e a cesin da xestin e mantemento de centros pblicos que lles abriron as portas para a sa colaboracin coa Administracin Pblica na provisin de servizos. Podemos cualificar as cooperativas de servizos sociais como xeradoras de benestar social, partindo de das vertentes. No intre en que unha cooperativa ofrece unha sada laboral, est mellorando a calidade de vida dos seus membros; que sa vez teen que ter un sentido de solidariedade cara a si mesmos e cara poboacin asistida. As cooperativas foron e son, pola sa propia dinmica, creadoras de riqueza no contexto da economa dun pas. As de servizos sociais, polas sas propias caractersticas, atpanse prximas s necesidades dos usuarios e poden ser unha va de incardinacin e obtencin de sinerxas entre individuo e sociedade. As sas actividades admiten unha ampla diversificacin, apoiada na alta cualificacin dos especialistas en servizos sociais. Esta capactaos para desenvolver profesionalmente variedade de actividades no eido dos servizos persoais de atencin na vida diaria de determinados colectivos, de determinados servizos sanitarios e de servizos culturais e de ocio, entre outros. Na medida en que contan para a sa direccin e xestin con persoal profesionalmente cualificado, coecen os medios necesarios para estudar a realidade social da zona onde realizan o seu traballo e deben ser efectivos hora de axustar a oferta s demandas sociais existentes. A partir do coecemento da realidade sociolaboral, poden converterse en xeradores de emprego para grupos de insercin, valorando e avaliando as caractersticas das diferentes persoas que constiten estes grupos de insercin; pdense paliar as lagoas existentes mediante formacin que eles mesmos poden impartir. Ao mesmo tempo teen capacidade para executaren sistemas de control de calidade sobre os servizos que ofrecen, para coecer se o funcionamento da sa cooperativa, tanto dos cooperativistas como do persoal dependente, favorbel e adecuado. Isto permite realizar os cambios oportunos no momento preciso e manter un axuste continuado da oferta en resposta s necesidades da demanda.
4. O mercado de traballo e a integracin social

A estrutura do mercado de traballo en Galicia ten un claro perfil dunha sociedade de servizos en crecente proceso de diversificacin e especializacin. O investidor atopa, sen lugar a dbidas, a man de obra cualificada para calquera tipo de actividade empresarial. Ademais existe unha ampla porcentaxe de universitarios e profesionais que fai que se equilibre entrambos os sexos a balanza, anda que hoxe a muller a que ten maior ndice de paro, pero tamn maior interese e impulso hora de formularse iniciativas empresariais ou de formar cooperativas. Os servizos sociais, o ocio e o turismo son sectores emerxentes en que teen forte presenza as novas cooperativas. Consguese as, non s a incorporacin ao mercado de traballo en localidades con escasas posibilidades de emprego, senn que tamn se crean medios asistenciais e actividades que favorecen a calidade de vida e garanten o equilibrio da poboacin, tanto no medio rural coma no urbano. Non obstante, a falta de subvencins especficas frea o avance das persoas con esprito emprendedor, que se arriscan na creacin de cooperativas. Un dos obxectivos da Administracin a promocin de emprego en igualdade de condicins, polo que ten o deber de apoiar tanto aos profesionais que inician a sa andadura laboral, como aquelas persoas con dificultades de acceso a un emprego normalizado. Mentres que os primeiros teen capacidade e formacin suficiente para accederen prestacin de servizos e a sa problemtica principal o desemprego, os segundos, carecen de formacin e aptitudes, vez que presentan problemticas engadidas, tendo serias dificultades para o acceso a un emprego normalizado e sendo necesario dotalos das habilidades tanto formativas como sociais para encamialos no mundo laboral. Isto obriga Administracin a dedicarlles mis tempo e recursos. Nese sentido cabe diferenciar, en funcin das dificultades de acceso ao mundo do traballo, catro grupos: Grupo 1.- Composto polas persoas que teen formacin e capacidade suficiente para un acceso rpido a un emprego. Grupo 2.- Persoas con problemas especficos principalmente na formacin, que provocan lixeiras dificultades para acceder ao emprego. Grupo 3.- Persoas que sempre realizan traballos marxinais con baixa produtividade e non se integran no mercado laboral establecido. Grupo 4.- Persoas con problemas especficos de insercin (alcoholismo, racismo, prostitucin, exreclusos,...)
5. As cooperativas de integracin social

A lexislacin nacional e autonmica promove tanto en materia de servizos sociais como en materia cooperativa e de Rxime Local as sociedades cooperativas de iniciativa social. Isto permite que a mesma entidade preste servizos diferentes para determinados colectivos, vez que proporciona emprego estbel aos propios beneficiarios. Estn encamiadas a inserir persoas con dificultades para accederen ao mundo laboral, porque carecen de cualificacin especfica e, en moitos casos, presentan problemticas asociadas. Facilitan especialmente a incorporacin ao mercado de traballo de colectivos en situacin de exclusin (exreclusos, exdrogaditos, colectivos en situacin de marxinacin, persoas con minusvalas e outros). Desde a rede dos servizos sociais, e sobre todo desde o implante dos plans europeos en Galicia para loitar contra a exclusin social, defnese un marco onde se impulsa a creacin destas cooperativas. Ten o obxecto da integracin en rxime de igualdade de oportunidades daquelas persoas que acceden ao emprego a travs dos servizos sociais para superar as barreiras sociais que ata o de agora se lles opuan. O emprego a clave da insercin social e a va mis eficaz para a integracin. Isto pdese lograr mediante o compromiso de todos os responsbeis, combinando a economa social e os poderes pblicos. Deberase ter en conta que entre os grupos de risco de exclusin existe unha diversidade de tipoloxas que requiren tamn solucins diversas e especficas, e pasa pola capacidade dos propios destinatarios da integracin para definir a sa propia promocin e buscando o cambio nas actitudes sociais. As cooperativas de integracin social soen centrarse nun nico mbito de actuacin, pois a formacin acadmica dos seus integrantes limtaos para executaren diferentes traballos, convertndose en especialistas dun produto ou servizo concreto. Entre as actividades en que teen mis cabida destacan aquelas que requiren a realizacin de operacins pouco complexas, niveis de cualificacin basicos, perodos de formacin curtos e, en xeral,certa extensividade no emprego de man de obra12. Adicionalmente, poden converterse en autoprestadoras de servizos teraputicos, residenciais e asistenciais, coa finalidade de satisfacer adecuadamente as necesidades dos socios e mellorar de xeito integral todas as sas capacidades. Dende o momento que unha persoa en situacin de exclusin social pode acceder en igualdade de condicins a un emprego normalizado, estase a colaborar na mellora do seu benestar social e do seu contorno. A razn que se reforza a sa autoestima e se promove o seu desenvolvemento integral e a sa realizacin persoal.
12 Algns traballos con forte compoente manual ou algunhas actividades artesanais son exemplos tpicos.
No plano interno, as cooperativas de integracin social debern estar compostas por persoas con caractersticas comns e/ou complementarias, que tean un obxectivo compartido que os una. Cada membro deber implicarse ao 100% segundo as sas aptitudes persoais e debe contarse con mtodos de dinamizacin para favorecer a implicacin de todos e para evitar o estancamento. Cada traballador debe desenvolver aquelas actividades que mellor se adapten sa capacitacin persoal e profesional. A planificacin debe facerse de forma conxunta. Debe ser unha decisin de todos. Se todos participan, a dinamizacin de todos os seus membros ter xito. fundamental a comunicacin e o consenso. necesario traballar en equipo. O xito da cooperativa depende en gran medida dunha boa direccin. Os seus membros deberan declinar todo protagonismo en beneficio daquel que ocupe a direccin, sendo este o que rena mis aptitudes. Deberan ter, con relacin a el, unha actitude de respecto, apoio e solidariedade, xa que a sa dedicacin debe ser exclusiva. Dbese establecer unha rede de relacins externas que garantan a sa continuidade como tal, incidindo en tres frontes: fontes de financiamento, consecucin de focos de emprego e vas de asesoramento. Tamn resulta fundamental a inclusin dun profesional especializado en Servizos Sociais para a direccin e/ou asesoramento. Nos grupos de insercin, obvia a falta de formacin, o descoecemento dos recursos asociados e da realidade social. Por iso importante que un profesional acte como dinamizador do grupo e facilite a informacin e a formacin necesaria para desenvolver de forma positiva o seu traballo dentro da cooperativa. Un profesional que, ao tempo, axuda a afrontar todas aquelas situacins problemticas que poidan xurdir no mbito laboral e contribe toma de conciencia do rol dos socios como cooperativistas e traballadores activos dentro da Cooperativa. Cmpre ter en conta, en suma, que nalgns deste grupos, faise indispensbel a tutela para que se poidan desenvolver nun mercado competitivo. A intervencin nestes casos debe estar orientada a garantir a estabilizacin do grupo e a obtencin de rendas salariais aceptbeis para os seus compoentes. A Administracin debe ser axente de emprego para estas cooperativas e, ademais do seu asesoramento e acompaamento nos momentos iniciais, debe prestarlles o seu apoio econmico ata a sa integracin definitiva no mercado laboral, dada a habitual falta de solvencia econmica dos seus membros. Isto permitiralles certa independencia econmica e de toma de decisins. Tamn necesario que a Administracin, en todos os casos nos que lle sexa posbel, se converta en promotor de emprego contratando, ela mesma, con algunha destas cooperativas.
6. O papel das administracins pblicas

Na actualidade o desenvolvemento social demanda un numero cada vez maior de servizos e a atencin particular ao incremento da cohesin social. Neste mbito as potencialidades das cooperativas de servizos sociais e de integracin social, en estreita conexin coas diferentes administracins, especialmente coa local, poden xogar un importante papel. A concertacin entre administracins e cooperativas nestes terreos pode xerar importantes vantaxes, e xustifcase pola compatibilidade de obxectivos que se deriva da natureza esencial das cooperativas nestes mbitos e das responsabilidades das administracins na obtencin de maiores niveis de benestar social. Da cooperacin entrambas as das xranse sinerxas importantes, entre as que destacan a obtencin dun valor engadido social. Ademais, determinadas cooperativas de servizos e insercin social mesmo poden ser organizacins sen nimo de lucro, o que acrecenta as sas posibilidades de concertacin coas administracins nestes eidos. Por outra parte, a xeracin de emprego no mbito territorial dos propios concellos favorece a fixacin da poboacin e a distribucin de riqueza no contorno mis inmediato e incide na calidade dos servizos prestados por estas cooperativas. Permite administracin local ter unha resposta mis inmediata, cunha maior implicacin humana, sen que en ningn momento se perda a profesionalidade. Tendo en conta estes aspectos, sera importante introducir criterios de avaliacin social nos pregos de condicins que rexen nos concursos pblicos, co obxecto de que se tean en conta as vantaxes que ofrecen este tipo de cooperativas hora da avaliacin de ofertas. Por ltimo, non se debe esquecer que a legalidade permite que os organismos pblicos participen coma socios de pleno dereito en cooperativas con finalidades coincidentes. Por conseguinte, pode haber unha base slida para defender que as administracins, e particularmente a administracin local en razn da sa proximidade para detectar e resolver con maior rapidez as necesidades, poidan ser a base de impulso para o desenvolvemento cooperativo nestes mbitos. De xeito que, salvando a igualdade de condicins sempre esixbel nas actuacins pblicas, as cooperativas poidan consolidar unha situacin de prevalencia en determinadas actuacins e mesmo ser discriminadas positivamente nalgns casos. As funcins das cooperativas nestes novos eidos son recoecidas no Plan de Empleo-2001 do Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales e abarcan actividades que podemos agrupar en catro grandes categoras: a) os servizos da vida diaria e servizos a domicilio baseados na satisfaccin de determinadas necesidades da poboacin e na mellora da sa calidade de vida: asistencia sanitaria a domicilio; atencin domiciliaria terceira idade; servizos de axuda maternidade e paternidade; atencin a
persoas con discapacidade fsica e/ou psquica; gardera e atencin domiciliaria infancia; comedores e centros de da, etc b) actividades de mellora do marco de vida, entre os que destacan as relacionadas coa mellora da vivenda, renovacin de inmbeis e mantemento de vivendas c) servizos de desenvolvemento cultural. Servizos de ocio, culturais e deportivos. Tamn de formacin e introducin das novas tecnoloxas da informacin e da comunicacin, inclundo a promocin de actividades de teletraballo. d) e, por ltimo, actividades de integracin social que poden contemplarse en das dimensins: un servizo que poden prestar as cooperativas a persoas con problemas de insercin; ou pode articularse a asociacin cooperativa entre esas mesmas persoas. Asemade a achega das cooperativas pode ser significativa no terreo da prevencin atendendo a persoas en situacin de risco mediante o desenvolvemento de infraestruturas e proxectos no mbito da formacin, da ocupacin e do ocio.
Captulo XV:
Sociedades cooperativas e desenvolvemento
Referirse ao desenvolvemento nun sentido amplo obriga a integrar dimensins cuantitativas e cualitativas: non s vinculadas ao crecemento econmico senn tamn mellora da calidade de vida e o benestar social. Nunha versin actualizada o desenvolvemento tamn incorpora vertebracin, mobilizacin de recursos, redes, etc. Por conseguinte, moitos temas xa tocados nos diferentes captulos atinxen ao desenvolvemento. Tratamos nesta parte cuestins adicionais relativas ao tema non contempladas nos anteriores por motivos de homoxeneidade e non dispersin. En Galicia, como temos sinalado no Captulo 2, o cooperativismo estivo sempre ligado a iniciativas de desenvolvemento. Anda sen caer na tentacin de sobreestimar as posibilidades reais que o cooperativismo ten nestes procesos, non a pedra filosofal nin outra caste de sortilexio que cure os males s polo feito de ser invocado, cremos na sa utilidade como ferramenta vlida, flexbel e verstil, para articularse con outras frmulas empresariais na persecucin de obxectivos comns nun proceso que integral, complexo, e que non pode ser obra dun s instrumento.
1.- Cooperativas e organizacin, estruturacin e integracin dos sectores produtivos nos procesos de cambio
1.1.- Cooperativas e reordenacin e integracin de sectores clave Nunha perspectiva sectorial, o desenvolvemento implica vertebracin, equilibrio, acompasamento na incorporacin de todos os sectores mesma dinmica, non exclusin, non retardo dalgns nos procesos de cambio histrico. Mis al da importancia cuantitativa que teen nos sectores onde estn presentes, as cooperativas exercen tamn unha influencia cualitativa en canto integracin e reordenacin, no sentido sinalado, de sectores clave. Esta influencia pode ter varias dimensins:
a) Poden ser, estn a ser, axentes impulsores de cambio de mentalidade, de cambio de actitudes. b) Favorecen e garanten, pola agrupacin empresarial, unha maior integracin mercantil das empresas e actividades individuais dos socios e polo tanto permiten que ese conxunto de empresas e actividades que conforman determinados sectores se incorporen, cunha proxeccin externa aceptbel, a un contorno de competencia mundial, de internacionalizacin dos mercados e de globalizacin. En particular, e nesa perspectiva cualitativa, a achega do cooperativismo pode ser fundamental na prevencin da exclusin, para integrar no desenvolvemento algns sectores clave da economa e sociedade galega: No sector agrogandeiro o cooperativismo est a permitir unha xestin mis eficiente dos recursos, favorecendo as condicins de supervivencia de moitas explotacins do sector que dificilmente teran continuidade de vrense obrigadas a utilizar unicamente os seus recursos individuais. Por conseguinte facilitan a articulacin do sector No sector pesqueiro e no marisqueiro o cooperativismo pode permitir un aproveitamento racional dos recursos, aproveitamento que ten especial importancia por seren recursos pblicos e limitados. Ademais, son sectores que experimentaron, e estn a experimentar, procesos de cambio importantes, que poen en cuestin vellas formas de actividade moi arraigadas, simplemente recolectoras, e pouco sustentbeis no medio prazo. Como temos visto, o cooperativismo permite integrar as actividades dos traballadores do sector nunha lxica mis mercantil e de medio prazo, evitando comportamentos depredadores e facilitando a introducin dunha maior racionalizacin nos procesos produtivos. Posibilita a reordenacin para adaptarse aos novos rumbos. No sector forestal, en certos aspectos e salvando as distancias cunha situacin semellante ao anterior, o cooperativismo podera axudar a unha mellora na xestin sustentbel dos recursos forestais e a ampliar e poer en valor as producins que proveen dunha estrutura produtiva de minifundio. o trnsito cara a novas formas de entender a actividade. Igualmente pode ser, est a ser, un instrumento til para preservar, dar perspectivas de crecemento, integrar e posibilitar o acceso a mercados mis amplos e en mellores condicins a unha gran variedade de actividades artesanais e producins de calidade de carcter local. A reconversin de actividades mercants simples para dar o salto a mercados e sistemas do sculo XXI.
1.2.- Cooperativas como vehculo de modernizacin, de introducin de prcticas produtivas novas A formacin dos recursos humanos, o desenvolvemento tecnolxico e a innovacin, a difusin da informacin sobre produtos e mercados e o incremento da capacidade emprendedora son cuestins decisivas no desenvolvemento sectorial. Neste terreo as cooperativas estn a ser un vehculo de modernizacin dos sectores produtivos, de modernizacin dos axentes e de introducin de prcticas produtivas novas en diferentes eidos: a) na difusin de coecementos tcnicos. As, na agricultura, son un vehculo de difusin e introducin de melloras tcnicas de cultivo, fertilizacin, loitas contra pragas, etc.; ademais permiten, ampliando actividades, dar servizos de asesoramento en materias diversas (de sanidade animal, de introducin de novas razas ou gando selecto nas explotacins, ou de introducin de novas variedades no sector vitivincola e nos subsectores da horta e flor). No sector do marisqueo hai exemplos de experiencias cooperativas pioneiras na introducin de sistemas innovadores e racionais que xuntan cultivo e recolleita con altos rendementos, posibilitando o paso do marisqueo tradicional acuicultura moderna. No sector forestal, as cooperativas facilitan a introducin de tcnicas sustentbeis de producin no monte -de repoboacin, de conservacin e limpeza dos montes- que implica un menor abandono deles, etc; b) na formacin onde, como temos visto noutro captulo, xogan un importante papel ao significar unha va de mellora dos actores e xestores directamente implicados nos procesos produtivos; c) na difusin da informacin. As innovacins nos sectores produtivos estn ligadas s condicins cambiantes do contorno e as cooperativas confrmanse como un observatorio mis potente e de mis alcance cs individuais, e cunha capacidade certa de transmisin/reemisin xil e de ampla cobertura; d) na implementacin e desenvolvemento de novas aplicacins e novas tecnoloxas. As cooperativas xeran sinerxas que facilitan a introducin, mis barata ou compartida, de novas tecnoloxas. Permiten axuntar esforzos para facilitar a introducin de maquinaria ou a contratacin de tcnicos; e) na irradiacin das melloras. As cooperativas teen, como temos visto, un peso importante nas actividades de calidade en determinados sectores, o que as converte en referente de boas prcticas para moitos axentes econmicos da sa area de influenza. Xeran, e inducen, un efecto seguimento entre os non socios; f) na adaptacin e aplicacin das novas polticas econmicas en sectores sometidos a forte regulacin. Como temos visto hai, no marco da Unin Europea, polticas econmicas estratxicas deci-
sivas para o futuro de moitos sectores. O cooperativismo, pola sa localizacin estratxica como vnculo organizado de conexin entre a producin de base e as estruturas organizadas doutros mbitos, xoga un papel activo na sa difusin, discusin e instrumentalizacin concreta; g) mesmo, nalgns casos, na reforma de estruturas. Hai determinados clases de cooperativas, as de explotacin en comn da terra ou algunhas forestais de traballo asociado, entre outras, que ademais de facilitar a integracin mercantil, destacan polo papel que desempean no intento de resolucin, dende a raz, de problemas estruturais de base, como a insuficiente dimensin das explotacins individuais. 1.3.- Cooperativas e regulacin dos mercados. Cooperativas, defensa, seguridade e estabilidade nas oscilacins cclicas A dinmica da competencia nos mercados pode provocar a exclusin das actividades cunha posicin mis dbil. aqu onde o cooperativismo pode converterse nun dos poderes compensadores a que se refera Galbraith (Galbraith, J.K., 1968). Porque pode xogar un importante papel na regulacin dos mercados, aumentando as posibilidades de incorporar ao desenvolvemento a persoas e sectores que, individualmente, teen menos capacidade de integracin. Xa que logo, pode ser un instrumento para que o crecemento inexorbel impulsado polo mercado puro se converta en crecemento integrador e con equilibrio. Neste sentido os camios do cooperativismo actan en varios campos. O primeiro o dos prezos: a) poden influr na sa mellora. As cooperativas inciden positivamente nos prezos pagados e percibidos polos socios, na medida en que teen maior poder de negociacin colectiva comparado coa capacidade de negociacin que poidan ter os socios individualmente. Tanto mis, como temos visto, en canto que como empresas intermediarias non precisan da obtencin de elevadas marxes para subsistir; b) poden influr na sa estabilidade, en tanto que por dimensin teen mis capacidade para negociar acordos contractuais de mis alcance e de medio prazo cs axentes individuais. Polo mesmo, teen mis capacidade para atenuar as sas oscilacins estacionais; c) tamn na sa uniformidade, en tanto que negocian acordos de aplicacin colectiva, evitando a discriminacin habitual cando as negociacins son individuais; d) e, por ltimo, poden colaborar en mis transparencia nos seus mecanismos de formacin, en tanto que empresas pertencentes aos seus socios, aos que teen que dar conta, e en tanto que, por tamao, moitas delas poden estar presentes nos foros de decisin en que se definen e negocian os prezos aplicbeis a determinados sectores.
O impacto nestes terreos resulta particularmente importante en determinadas actividades onde, cada vez mis, excludos os aumentos de producin, as posibilidades de incrementar a renda das explotacins van depender, unicamente, do abaratamento dos custos ou da mellora dos prezos de venda. Debe terse en conta, ademais, que as xa sinaladas actuacins das cooperativas en materia de calidade, homoxeneizacin e estandarizacin de produtos e de introducin de prcticas produtivas novas, tamn redunda, en ltima instancia, na mellora dos prezos. En suma, as sas potencialidades dependen do grao en que alcancen economas de escala, por tanto do tamao da empresa, e do grao de concentracin empresarial dos mbitos no que acten. A cooperativa pode -eventualmente-, xa o temos adiantado, xogar un importante papel nos mercados fronte a unha ampla gama de intermediarios, dende pequenos comerciantes locais que operan no seu mesmo mbito ata, no caso extremo, industrias privadas de relativo tamao. Xa que logo, a sa eficacia vai depender da capacidade de resistir a competencia dos mesmos (unha competencia que pode inclur practicas de dumping difciles de soportar por pequenas cooperativas). Obviamente ademais do tamao da empresa, a concentracin cooperativa, a intercooperacion poden axudar. Por outra banda, na medida en que incorporen actividades de comercializacin e transformacin, evitan dependencia ao acometeren por conta propia mis fases do proceso, conseguen maiores graos de autonoma e transfiren maior valor aos prezos percibidos e, por tanto, o seu impacto ser mis apreciable. Mais, xa o temos visto, mentres que a extensin horizontal das actividades cooperativizadas relativamente pouco custosa, a extensin vertical require investimentos proporcionalmente moito mis grandes o que dificulta a sa posibilidade. E anda nestes casos o grao de concentracin actual en moitos sectores da distribucin de produtos de consumo introduce problemas adicionais. Adicionalmente, polo carcter exemplarizante e o eco das actividades das cooperativas no seu contorno, a sa influencia nos prezos pode estenderse, va seguimento, no contorno que as rodea, beneficiando por tanto mesmo aos non socios. Por ltimo, e quizais o mis importante neste punto, as cooperativas xogan un importante papel regulador en momentos en que as oscilacins cclicas levan aos mercados a situacins de estancamento, recesin ou mesmo crise. Xa temos examinado a sa capacidade de resistencia empresarial nestes momentos, mais dbese subliar, complementariamente, a seguridade e estabilidade que ofrecen aos seus socios neste tipo de circunstancias. Porque as cooperativas garanten, pola sa natureza, a compra/abastecemento dos produtos/servizos a todos os seus socios, sen exclusin, e igualmente, noutros casos os socios sacrifcanse solidariamente en perodos de crise evitando os despedimentos. Reparten, habitualmente, entre todos os seus socios os custos das crises, internalizan as crises, socialzanas, o que conforma unha prctica diferenciadora do seu comportamento en relacin co comn das empresas privadas que, en idnticas circunstancias realizan procesos de axuste mis traumticos, prescindindo de abastecedores ou procedendo a regulacins de cadro de persoal. Quizais por iso, entre os valores achegados polas cooperativas que destacan a maiora dos socios e axentes cualificados entrevistados estn a confianza, a proteccin e a seguridade.
2.- Cooperativas e desenvolvemento local1

A atencin aos problemas do desenvolvemento local, como unha nova forma de abordar o desenvolvemento econmico, acadou unha maior importancia nas ltimas dcadas a partir da crise econmica da dcada dos 70, toda vez que o modelo de crecemento baseado na concentracin econmica dende un punto de vista xeogrfico, fundamentado na existencia de polos de desenvolvemento, entraba tamn en crise; o desenvolvemento local contmplase como complemento e, s veces como alternativa, a ese modelo. O concepto de desenvolvemento local fai nfase nas potencialidades propias e peculiaridades dunha zona determinada e nas estratexias que permitan o avance econmico en base a esas potencialidades. Articlase en torno a unha idea bsica: o territorio que transcende o espazo fsico para inclur aspectos mercants, sociais, culturais, tentando integrar vantaxes estratxicas adaptadas s necesidades de cada situacin particular. Debe articular tanto procesos endxenos -o conxunto de actividades para desenvolver as potencialidades locais co obxectivo de competir no mercado- como procesos esxenos, entendidos como a formacin de redes entre empresas para dar resposta aos sinais procedentes do exterior. O desenvolvemento local basase, como varibel estratxica fundamental no territorio -nel articlanse as relacins entre empresas e por iso se producen externalidades- e incorpora, como varibeis tamn decisivas, o factor humano e a participacin cidadn, as potencialidades econmicas, naturais e sociais autctonas, e a identidade cultural. En 1995 a Alianza Cooperativa Internacional recoece o carcter das cooperativas como axentes de desenvolvemento sostbel a nivel local: teen unha responsabilidade especial para asegurar que se sostea o desenvolvemento das sas comunidades econmica, social e culturalmente os socios decidirn en que profundidade e de que xeito especfico unha cooperativa debe de facer as achegas sa comunidade. (Alianza Cooperativa Internacional, 1996, px. 96). 2.1.- A natureza e realidade das cooperativas e a natureza do desenvolvemento local As cooperativas pola sa natureza e pola sa prctica poden constiturse en ferramenta til nos procesos de desenvolvemento local: a) estn identificadas e pertencen ao tecido local: son empresas, con fins sociais, xurdidas a partir da iniciativa de emprendedores de cada zona;
O concepto de desenvolvemento local introduce unha dimensin especfica que non se esgota no concepto de desenvolvemento rural, polo que merece un tratamento diferenciado daquel, que se trata a continuacin. Ademais tamn preciso sinalar que o desenvolvemento local non implica localismo, pode ter o grao de varianza territorial que se queira.
b) dinamizan socialmente o medio no que actan. A incidencia social das cooperativas inherente sa frmula e o desenvolvemento local en territorios desfavorecidos implica creacin de redes sociais; c) son un exemplo e un estmulo da cultura asociativa, ferramenta bsica para o desenvolvemento. Agrupan e axudan a dar organicidade e vertebracin s demandas da xente (son, neste sentido, complementarias das actuacins doutros axentes cvico/sociais); d) a coordinacin econmica, proporcionada por un tecido asociativo en rede permite a individuos e empresas realizar transaccins sobre a base de accins de apoio mutuo, achegando as vantaxes da complementariedade e de maior tamao: iso est na base dos procesos de desenvolvemento local e tamn un eixe cardinal das cooperativas (Garca Alonso, V.,1999); e) no desenvolvemento dun territorio bsico o capital social que son non s persoas senn normas, redes sociais, asociacins que contriben xeracin de accins colectivas en beneficio da comunidade, e as cooperativas son capital social e contriben a acrecentalo (Morales Gutirrez, 2002); f) as cooperativas hoxe existentes son, en moitos casos, un referente socioeconmico no desenvolvemento dunha rea xeogrfica determinada. Con especial relevo nalgunhas reas economicamente febles, onde conforman o pouco tecido asociativo/empresarial existente; g) nas estratexias de desenvolvemento local primordial o deseo de actuacins de formacin dos recursos humanos, de desenvolvemento tecnolxico e innovacin, de difusin da informacin sobre produtos e mercados e o incremento da capacidade emprendedora: as cooperativas, como vimos no epgrafe 1 do captulo, teen un amplo camio percorrido neste mbito; h) como temos visto as cooperativas xeran, directa ou indirectamente, servizos para o contorno social e empresarial inmediato; i) a creacin de emprego e de autoemprego que provocan as cooperativas constiten per se incidencia social; l) algunhas cooperativas fixeron emerxer liderados que poden ser aproveitbeis para o desenvolvemento local; m) as cooperativas teen unha vocacin de incidencia no contorno pola utilizacin do fondo de formacin e promocin, pero ademais da obriga legal, as cooperativas son frmulas empresariais que garanten maiores taxas de reinvestimento no territorio dos beneficios, porque se distribe unha maior proporcin de beneficios. Adicionalmente a imposibilidade de distribur unha parte das reservas cooperativas fixa os activos na zona de onde proceden.
2.2.- Administracins pblicas e cooperativas na promocin do desenvolvemento local: Complementariedades As administracins pblicas, e especialmente a municipal e a comarcal (concellos, mancomunidades de concellos e fundacins comarcais), teen unha influenza decisiva na promocin do desenvolvemento. Cmprelles desenvolver actividades de diversa ndole: o estmulo da participacin asociativa entre os diversos axentes sociais e econmicos; a elaboracin de estudos de coecemento econmico local e de desenvolvemento estratxico; a achega de infraestruturas e servizos bsicos; a concertacin e contribucin de recursos financeiros; o apoio a creacin de redes baseadas na proximidade, na complementariedade e en compartir servizos intanxbeis; a formacin de recursos humanos, a informacin; e a promocin da concertacin e de acordos entre axentes (Coque Martnez,J., 1999). Neste labor as cooperativas poden xogar un importante papel de colaboracin en diversos terreos: a) Son un exemplo de acordos entre axentes, poden integrarse nos grupos de desenvolvemento e achegar o seu background na concertacin. b) Con pouco esforzo, teen externalidades positivas para o contorno na prestacin de servizos intanxbeis, e poden ampliar eses servizos con pouco uso de recursos. c) Moitas xa teen creado infraestruturas econmicas que son aproveitbeis. d) A sa experiencia semella particularmente relevante no eido da formacin. Ademais, a lei de cooperativas permite crear seccins delas, con autonoma de xestin, e contabilidade diferenciada, o que pode ser unha base para estender as actividades das cooperativas xa existentes cara a novos obxectivos integrados no proceso de desenvolvemento local, aproveitando vantaxes de todo tipo xa existentes. 2.3.- Mobilizacin de recursos endxenos e cooperativas O factor fundamental que vincula as cooperativas co desenvolvemento local a capacidade para a mobilizacin de recursos locais: creacin de emprego, demanda a empresas locais e uso de recursos naturais locais. A esencia e a concorrencia das cooperativas basanse na explotacin de recursos especficos que, moitas veces, non se poden mover, estn fixados a un territorio: son por tanto recursos endxenos radicados no territorio a que pertencen os socios (Coque Martnez, J., 1999). As cooperativas xorden de iniciativas locais e sobre a base de capital humano, financeiro e material, basicamente procedente da zona.
Implican nun proxecto empresarial aos seus socios o que significa transformar a visin dos mesmos e o seu papel como protagonistas activos do seu propio desenvolvemento (a realidade de moitas cooperativas xa de desenvolvemento de recursos endxenos). Teen como recurso intanxbel o ter chegado a acordos e a experiencia do traballo en grupo, que un recurso local que se debe potenciar. Xa teen creado redes, teen fortalecido vnculos, relacins no contorno: por iso poden ser unha das plataformas da mobilizacin. Poden ter unha grande influencia na promocin e distribucin de bens especficos, de calidade, produtos locais tradicionais, recursos potenciais que polo momento estn pouco explotados: artesana, produtos alimenticios de calidade etc Na medida en que as cooperativas fixan poboacin e manteen a algunha xente na actividade implican unha posta en valor de recursos endxenos, xa que evitan a fuga deses recursos endxenos dun territorio cara a outras zonas, especialmente da poboacin nova. As cooperativas estn arraigadas na contorna, teen capacidade para vincularse nela (pola dimensin participativa) que un valor clave para mobilizar recursos endxenos. En canto instrumento de formacin, xa o temos visto, tamn poden xogar un papel na valorizacin dos recursos humanos. O desenvolvemento implica formacin, cualificacin e preparacin do capital humano e viceversa: a cualificacin das persoas leva a un incremento da produtividade do traballo, a un incremento da creacin de empresas etc. As cooperativas poden xogar un papel mis activo e complementario dos esforzos que se realizan dende outras instancias para a mellora da formacin. Neste sentido dbense de considerar as sinerxas que achegan as cooperativas: proximidade cos destinatarios, coecemento in situ das necesidades concretas, das carencias; confianza nos tcnicos das cooperativas en determinados medios, etc. Teen acreditado a sa capacidade de desenvolvemento en sectores intensivos en man de obra, o que permite adaptalas para a promocin de experiencias empresariais a pequena escala e en sectores que requiran un nivel de capital baixo, obxectivo comn en moitas accins de desenvolvemento. O desenvolvemento local desenvolvemento empresarial e as cooperativas achegan a capacidade para ser empresarios a xente que doutro xeito tera mis dificultades. Adicionalmente, xa o temos comentado, son unha frmula de traballo que serve para desenvolver o esprito empresarial. As mesmo teen experiencia no aproveitamento integral dos recursos a travs do asesoramento e plans de viabilidade tcnica. Na sa practica fomentan a creacin de infraestruturas conxuntas. E, por ltimo, son unha va de asociacin entre os colectivos que por calquera razn estn excludos do sistema produtivo.
2.4.-Cooperativas e financiamento do desenvolvemento local Un dos problemas das reas relativamente subdesenvolvidas a incapacidade que teen os potenciais investimentos para seren levados a cabo por mor da insuficiencia de financiamento. Se os investidores teen dificultades para obteren financiamento das entidades financeiras; se ademais se constata que o volume de aforro acumulado nesas reas nas entidades financeiras , s veces, maior c volume de financiamento executado nas mesmas, pdese conclur que as cooperativas de crdito poderan ter un papel moi importante na retencin de aforro e reversin do mesmo como investimento no tecido produtivo local. Esta influencia positiva foi recoecida pola Secretara Xeral das Nacins Unidas, recoecendo s cooperativas de crdito como boas frmulas para promover a actividade empresarial no mbito local en tanto que reinvisten o aforro xerado nese mbito. Por outra banda o desenvolvemento local implica unha posta en comn de recursos pblicos e os privados: o sector pblico busca protagonistas e partenaires para o desenvolvemento e canaliza cara a eles recursos, que moitas veces van a axentes individuais con proxectos vibeis. Dende o punto de vista da utilizacin de recursos pblicos para o desenvolvemento, facer partcipes deles s cooperativas incrementa a escala, ampla o numero de beneficiarios dos recursos, favorece o mellor financiamento dos procesos e a realizacin de pactos de mis alcance. Ademais, a posibilidade de participacin de entidades publicas como socios das cooperativas permiten conformar frmulas de capital-risco, ata o momento pouco exploradas. 2.5.- Os servizos locais de proximidade. A prestacin de servizos comunidade Na actualidade existe un numero cada vez maior de servizos que se prestan a escala local e de demanda crecente por parte da cidadana. Unha demanda que se d nunha situacin de limitacins financeiras das administracins locais, condicionadas por un importante endebedamento. Nesa situacin conflen ademais outras varibeis como un claro proceso de descentralizacin das polticas sociais cara a entes que estn mis preto dos usuarios, unha maior corresponsabilidade dos usuarios na cobertura do custo de determinados servizos e, noutro sentido, as dificultades da administracin para garantir a prestacin en reas de insuficiente demanda e en ncleos de poboacin pequenos e/ou dispersos. A opcin pasa, para moitas administracins pola externalizacion dos servizos concertando/contratando con empresas privadas. a onde as cooperativas poden xogar un papel. Mesmo, en igualdade de condicins coas empresas privadas, dispoen dunha vantaxe comparativa: conseguen a obtencin dun valor engadido social porque xeran maior cohesin social que de outorgarllo a unha empresa privada (Gachet, 1998). Quizais por iso a concertacin de servizos no mbito dos servizos pblicos tende a favorecer a organizacins, como as cooperativas, de xestin democrtica (non son as nicas, pero si unha formula mis). Adicionalmente determinadas cooperativas de servizos e insercin social mesmo poden
ser organizacins sen nimo de lucro, o que acrecenta as sas posibilidades de concertacin coas administracins nestes eidos (Garca Alonso, V., 1999). Por conseguinte pode haber unha base slida para defender que no exercicio da capacidade de contratacin dalgunhas administracins, particularmente da esfera local, e para determinados servizos, as cooperativas, salvando a igualdade de condicins sempre esixbel, poidan consolidar unha situacin de prevalencia e mesmo ser discriminadas positivamente nalgns casos. Ademais a lexislacin cooperativa permite a participacin das administracins coma socios integrantes de pleno dereito, o que permite que os organismos pblicos participen coma socios de pleno dereito en cooperativas con finalidades coincidentes. Tamn a relacin pode darse por achega de subvencins (en metlico ou en especie, cesin de locais, etc.); pode ser delegacin dun servizo mediante contrato con diferentes variantes contractuais ou pode ser unha mestura das das situacins anteriores. Por outra parte a posibilidade, xa comentada, de que neste mbito as cooperativas exclan o lucro permite pensar na reconversin como cooperativas de moitas entidades, fundacins e asociacins que estn a operar nestes terreos ou na creacin de cooperativas novas a partir de tales entidades. En calquera caso o cooperativismo pode ter unha funcin moi relevante na prestacin de servizos a escala local en, polo menos, catro mbitos: servizos de carcter xeneralista, intersectoriais, profesionais, de asesora de certa cualificacin, ausentes e necesarios en moitos mbitos locais, e para os que as cooperativas, xa o temos visto, poden ter externalidades positivas. Tamn pode pensarse na creacin de cooperativas multiprofesionais para servizos comns tiles para todos os axentes dun territorio. Mxime en actividades insuficientemente atendidas pola iniciativa privada por deseconomas de escala, onde un maior tamao da empresa provoca maiores custos ou menores rendibilidades. Asemade, como temos visto, na distribucin de bens especficos, como algns escasos e de calidade. Tamn noutros servizos locais de proximidade como o transporte colectivo. En particular onde as cooperativas teen un importante campo de actuacin na prestacin de servizos de asistencia social, podendo xogar un importante papel en mbitos como o da sade, educacin, vivenda social, servizos sociais etc. As funcins das cooperativas neste eido son recoecidas no Plan de Empleo-2.001 do Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales e abarcan actividades como a asistencia sanitaria a domicilio; a atencin domiciliaria a terceira idade; servizos de axuda maternidade e paternidade; a atencin a persoas con discapacidade fsica e/ou psquica; a atencin a persoas con dificultades de integracin social; gardera e atencin domiciliaria infancia; comedores e centros de da, etc Tamn na prestacin de servizos de ocio, culturais e deportivos, onde houbo nos ltimos tempos un aumento moi importante da oferta.
Outra faceta importante das cooperativas o labor de integracin social que realizan a escala local. Un labor con das dimensins: o servizo que poden prestar as cooperativas a persoas con problemas de insercin; e mesmo a asociacin cooperativa entre esas mesmas persoas que teen problemas de insercin. A integracin de persoas excludas, ademais dun servizo social indispensbel para evitar a exclusin, contribe diminucin da actividade delituosa e permite o cambio de imaxe e a dignificacin de certos territorios.
3.- Sociedades cooperativas e desenvolvemento rural

As polticas de desenvolvemento rural teen, nestes intres, unha clara orientacin cara a modelos de desenvolvemento endxeno e sostbel. O carcter de endxeno supn que as caractersticas que o definen son (Slee, 1994, px. 184): a realizacin local dos procesos; o control local e a retencin dos beneficios xerados na localidade. Pola sa parte, o carcter de sostbel un concepto dinmico que abrangue o crecemento e desenvolvemento econmico, o benestar social e a preservacin do medio natural (OCDE, 1994, px. 325). un feito a necesidade de que para que o desenvolvemento se produza necesaria a realizacin dunha actividade econmica que o sustente. Isto non ten por que entrar en contradicin coa incorporacin do resto de matices que o convertan nun proceso realizado por e para os axentes implicados, de xeito que se mantean e potencien as vantaxes do medio natural no que se desenvolve a actividade. Neste senso, as sociedades cooperativas, empresas con mis dun sculo de experiencia na realizacin de actividades relacionadas co campo, incorporan, ademais, unha serie de valores e principios que estn en consonancia coas actuais tendencias en materia de desenvolvemento rural. 3.1. Cooperativas e desenvolvemento dos recursos do espazo rural O modelo Raiffeisen para a creacin de sociedades cooperativas agrarias e caixas rurais foi introducido en Espaa, a travs das obras de Diaz de Rbago (Sanz Jarque, 1994, px. 266), nos ltimos anos do S.XIX (Daz de Rbago, 1884; 1894). Dende ese momento, a sociedade cooperativa foi empregada de xeito habitual polas comunidades rurais do territorio galego. Estamos, por tanto, ante unha frmula empresarial coecida e empregada nas reas rurais, tal como o amosa o feito de que, na actualidade, estean situadas nesas poboacins unha boa parte das sociedades cooperativas galegas2. En consecuencia, estas empresas estn a canalizar un proceso empresarial a travs da sa realizacin polos axentes locais. Dado o seu carcter de empresa de participacin, o control de tal proceso
2 Ver Captulo 2.
realzase polos mesmos axentes e os seus resultados reverten sa poboacin. dicir, o carcter endxeno do proceso de desenvolvemento vai parello ao emprego desta frmula. O principal problema que afecta s zonas rurais galegas e o seu despoboamento, cos conseguintes procesos de emigracin cara s principais cidades galegas e ao exterior, na procura dunha orientacin laboral ligada a actividades industriais e de servizos. O resultado deste proceso unha poboacin rural con das caractersticas bsicas: envellecida e feminina3 (GARCA SANZ, 1996). En moitos casos a emigracin levou ao despoboamento total, co que se converteu en algo relativamente fcil atopar aldeas completamente abandonadas. A poboacin rural manterase no seu territorio sempre e cando tea cubertas a sas necesidades econmicas e sociais. Neste senso, a existencia dunha unidade econmica como as cooperativas na que conflan, non s aspectos relativos realizacin de actividades econmicas, senn tamn aspectos de tipo social que preocupan poboacin, pode resultar clave, tanto para o mantemento como o incremento da poboacin nestas reas. As particularidades que fan da sociedade cooperativa a frmula mis axeitada para o mantemento da poboacin son (CABALEIRO, 2000; BEL, CABALEIRO, 2001): A sa capacidade para acometer procesos produtivos que de xeito illado non se poderan levar a cabo. A agrupacin dos socios nunha cooperativa o primeiro e bsico elo dunha cadea de procesos, que agrupa a poboacin en torno a un proxecto comn, en cuxa traxectoria se atopa a posibilidade de desenvolver actividades produtivas mais al da extraccin ou producin inicial propias das relacionadas co sector primario. Isto conduce, por unha parte, ao incremento de postos de traballo, e de socios, na localidade da cooperativa e, por outra, maior satisfaccin das necesidades da poboacin mediante a proporcin daqueles produtos/servizos que son o seu obxecto social. A sa adaptacin s peculiaridades das comunidades rurais. Unha comunidade rural caracterzase por incorporar determinados matices nas sas relacins: un forte arraigamento no territorio, certa autonoma respecto do resto da sociedade, certa autarqua -parte da producin destnase ao autoconsumo-, un particular coecemento e relacin de pertenza comunidade e illamento respecto doutras (MENDRAS, 1976, px.12). A implantacin de empresas que teen os seus centros de decisins illados destas zonas, chocan moi a mido nas relacins sociais, debido falta de entendemento das relacins existentes entre a poboacin local. Pola contra, unha sociedade cooperativa est composta por persoas da propia comunidade rural, os seus socios, de xeito que directamente se incorpora a empresa sa cultura, s sas relacins e ao seu especial xeito de entender a vida, o que facilita a sa implantacin e o carcter endxeno do desenvolvemento.
3 A emigracin feminina s cidades para dedicarse a traballos no servizo domstico un fenmeno que se repite nas reas rurais de toda Espaa, a excepcin de Galicia, onde a emigracin foi, na sa maiora masculina, polo que quedaron as mulleres ao coidado das explotacins familiares.
A sa aptitude para xerar ou adaptarse aos cambio tecnolxicos. A permanencia da empresa require da sa constante adaptacin aos cambios do contorno. Neste senso, a necesidade de incorporar os avances, ou tamn participar neles, resulta mis fcil se a poboacin rural dedicada a unha actividade o fai de xeito conxunto. A realizacin de procesos de investigacin e desenvolvemento son a clave para anticiparse aos cambios e incorporalos captando a vantaxe competitiva que este tipo de operacins xera. Non obstante, a investigacin moi custosa e imposbel de realizar illadamente, pero ao traballar mediante unha sociedade cooperativa estes fondos poden obterse, en aplicacin do seu quinto principio, por unha parte, polo destino dunha proporcin dos seus excedentes a estes fins, e por outra, por ser a informacin unha das claves para acceder s fontes de financiamento pblicas dirixidas a estas actividades. A sa iniciativa para informarse e informar de asuntos que afecten sa actividade. A sensacin de illamento da poboacin rural non soamente nas relacins sociais, senn que tamn afectan propia actividade econmica que nelas se leva a cabo. En moitas ocasins, a falta de informacin un dos motivos de que a produtividade das explotacin non sexa adecuada, sexa polo xeito en que se est a levar a cabo, por descoecer as demandas do mercado, por descoecemento das normas legais, etc. Todo isto, unido sensacin de que non existe futuro para o que se est a facer, leva orientacin das novas xeracins cara a outras actividades e territorios, e incluso ao abandono das persoas que estn a levalo a cabo nese momento. A existencia dunha sociedade cooperativa que agrupe a persoas que estn a desenvolver unha actividade no campo, ademais das vantaxes xa comentadas, permite o intercambio de experiencias e coecementos, o compartimento de fracasos e expectativas e a canalizacin de informacin relevante que, dende o exterior, vai afectar actividade que se est a desenvolver no presente e, en moitos casos, permitir anticiparse a problemas futuros. Por todo iso, as caractersticas destas empresas fanas especialmente adaptadas non s para o mantemento da poboacin rural, senn tamn para atraeren cara a estas comunidades a parte da poboacin urbana que non est conforme co seu estilo de vida, e mira s reas rurais como unha boa posibilidade para o futuro. Ao mesmo tempo, os socios son, por unha banda, integrantes da poboacin da rea rural na que opera a cooperativa e, por outra, participan na toma de decisins da sa empresa de xeito democrtico, en aplicacin do principio de participacin econmica. En consecuencia, a realizacin e control local do proceso est garantido, as como a reversin dos recursos xerados poboacin rural, dado que a distribucin dos excedentes se realiza en funcin da actividade cooperativizada. 3.2.- Cooperativas e sustentabilidade dos procesos de desenvolvemento rural Unha definicin xeralmente aceptada do que se entende por desenvolvemento sostbel a proporcionada pola Comisin Mundial do Medio Ambiente e do Desenvolvemento (1992, px. 67): O desenvolvemento sostbel o que satisfai as necesidades da xeracin presente sen comprometer a capacidade das xeracins futuras.
un feito que as necesidades bsicas de alimentacin nos pases desenvolvidos est cuberta. Para chegar a esta situacin, as polticas en materia agrcola estaban orientadas cara produtividade. Unha produtividade que, en moitos casos, tivo e segue tendo importantes contradicins coa seguridade alimentaria e o mantemento do medio ambiente. De a que na actualidade, dende todos os mbitos socio-econmicos, exista unha gran preocupacin por facer compatbel a produtividade coa seguridade na producin e a manipulacin dos produtos de consumo. Non obstante, os produtores locais atpanse con importantes dificultades para adaptarse a esta nova situacin, tales como (VZQUEZ BARQUERO, 1993, px. 286): A falta de cultura empresarial da poboacin e axentes locais. As empresas situadas nas zonas rurais son, sobre todo, de carcter familiar e pequena dimensin, dedicadas a unha nica actividade, que sobreviven polo esforzo persoal dos donos, que son ao tempo os seus xerentes. Por iso, a adaptacin da poboacin rural require dun proceso de informacin e formacin que lles permita sobrevivir e desenvolverse. O temor a un cambio na sa ocupacin total ou parcialmente. A dedicacin a unha nica actividade relacionada basicamente cos recursos naturais locais foi tradicionalmente o xeito de supervivencia das zonas rurais. Problemas como os cambios na demanda de produtos agrcolas, a sobreproducin, etc., son feitos que condicionan o mantemento deste tipo de actividade. A adecuada formacin, especfica para cada zona concreta, en funcin das sas necesidades e posibilidades, pode axudar adaptacin que debe producirse, na procura dunha axeitada diversificacin de actividades. Dende o movemento cooperativo, trasldanse estas preocupacin aos seus principios ou normas bsicas de funcionamento: as cooperativas traballan para conseguir un desenvolvemento sostbel das sas comunidades mediante polticas aprobadas polos seus socios (stimo principio). Vela un principio en cuxa aplicacin as empresas deben ter en conta, por unha banda, a necesidade de obteren a axeitada calidade dos produtos e, por outra, o mantemento do seu medio natural. Non obstante, estes procesos precisan de importantes esforzos, tanto humanos como financeiros. Trtase de trocar, en moitos casos, os hbitos de producin e comercializacin cara produtos de calidade, pois son estes os que a poboacin est a demandar. As sociedades cooperativas das reas rurais, sobre todo as agrarias, anda que non exclusivamente, teen a posibilidade, por tratarse dun centro de agrupacin de produtores individuais, de transmitir toda a informacin e formacin para a concienciacin en relacin con estas cuestins. En relacin con este mesmo asunto, anda que dende a perspectiva do medio natural no caso das sociedades cooperativas rurais, ademais de por principio, deben coidar da sa preservacin por necesidade. A razn que os recursos que empregan proveen basicamente del, de xeito que o seu deterioro trasladarase s empresas en cada unha das fases do proceso produtivo, entrando nun crculo que
acabara por romper o equilibrio necesario do medio natural que asegure a supervivencia futura da empresa. 3.3.- Cooperativas e diversificacion de actividades no medio rural As zonas rurais do territorio galego caracterzanse por dispor de moitos e moi variados recursos naturais que na actualidade non estn sendo utilizados, pois a poboacin concntrase no eixo atlntico, onde se sitan as poboacins de maior importancia econmica. En consecuencia, existen anda sen explotar unha gran cantidade de posibilidades para a realizacin de mltiples actividades relacionadas, directa ou indirectamente, cos recursos naturais. As sociedades cooperativas con actividade nas zonas rurais, tendo en conta a sa cantidade e o importante nmero de socios que agrupan, convrtense na canle axeitada para a diversificacin de actividades, necesaria para a adaptacin da economa rural situacin actual. Esta diversificacin pode ser canalizada tanto a travs dos agricultores con dispoibilidade de tempo para isto (aproveitando as pocas en que non se dedican sa actividade principal; agricultura a tempo parcial; etc.), como a travs daqueloutros habitantes que sen ser agricultores desexen levar a cabo unha actividade nestas zonas. Isto pode aplicarse (CABALEIRO, M.J., 2000): Incorporando aquelas actividades relacionadas coa cadea de valor do produto que explota, por tanto intentando captar o maior valor engadido posbel dos seus produtos. Levando a cabo aqueloutras tarefas que poden ser compatbeis coa actividade principal como pode ser a artesana tradicional, a agricultura ecolxica, etc. Desenvolvendo actividades relacionadas co lecer nos espazos naturais como o caso do turismo rural e agroturismo. Achegando os servizos necesarios para a realizacin das anteriores e a satisfaccin, en xeral, das necesidades da poboacin (formacin, financeiros, xestin e asesoramento, comerciais, etc.). Ademais, un dos problemas cos que na actualidade se atopan as pequenas explotacins rurais teen que ver coa falta de conexin dos servizos que ofrecen. A sa integracin a travs dunha sociedade cooperativa de provedores, para agrupar a oferta de produtos e servizos que na actualidade estn sendo demandados, outra das formas de diversificacin por integracin de negocios xa existentes. O desenvolvemento rural endxeno e sostbel posbel se, entre outras premisas bsicas, a poboacin se mantn no territorio, e para isto necesario que tea cubertas as sas necesidades. Por iso preciso a extensin da frmula cooperativa para involucrar a sociedades cooperativas de diferentes
clases, creando redes de empresas para consolidar o proceso de crecemento endxeno xa iniciado, nalgns casos, polas sociedades cooperativas agrarias.
4.- Cooperativas e sustentabilidade. Cooperativas e seguridade alimentaria

4.1.- Cooperativas e sustentabilidade Dende a perspectiva dos defensores do desenvolvemento sustentbel, existe unha visin do desenvolvemento que consiste basicamente no apoio vida e o recoecemento do poder local da comunidade, dos seus talentos e recursos, sempre evitando o desgaste ecolxico e a degradacin do medio ambiente. As cooperativas desenvlvense segundo a sa filosofa baseada nos valores e nos sete principios adoptados pola Alianza Cooperativa Internacional (ACI). Xa en 1995 foi adoptado o stimo principio de compromiso coa comunidade local e o medio ambiente: a cooperativa traballa para o desenvolvemento sustentbel da sa comunidade por medio de polticas aceptadas polos seus membros (A.C.I., Manchester, setembro 1995). Por outra banda, a chamada declaracin Ro Cooperativo manifesta, que a ACI asume o compromiso de obter o respaldo de millns de membros das cooperativas para a Carta de Ro, polo logro da paz, a solidariedade, a equidade, a xustiza, a igualdade, a proteccin ambiental e o desenvolvemento humano. Por isto a actuacin das cooperativas orintase en funcin de diferentes obxectivos: 1.- A posta en marcha do chamado balance social como concrecin da sa responsabilidade social, cultural, cvica e ambiental. 2.- A realizacin dunha actividade en equilibrio cos ecosistemas, mediante programas de desenvolvemento comunitario que se desenvolvan individualmente ou conxuntamente entre as cooperativas. 3.- A capacitacin e formacin dos seus socios en conceptos e prcticas produtivas sustentbeis. 4.- O apoio ao reforzamento da cultura e das tradicins locais e o apoio ao contorno local. 5.- O fomento da igualdade de oportunidade entre homes e mulleres no seu propio seo e, particularmente, nos seus rganos de administracin. As cooperativas reactivan os lazos de solidariedade e colaboracin entre os socios, baixo un sentimento de traballo colectivo e con responsabilidade de homes e mulleres na toma de decisins. Distribese as de maneira equitativa, segundo o esforzo individual, os produtos ou resultados obtidos.
En relacin producin de alimentos, os socios das cooperativas deben ser conscientes que posbel incorporar alternativas tecnolxicas e baixo custo, sen facer grandes cambios e sen transformar radicalmente os sistemas de producin de alimentos. A producin sustentbel con relacin ao medio ambiente un obxectivo alcanzbel para as cooperativas agrarias, o que reduce o impacto negativo do proceso de producin e transformacin. 4.2.- Cooperativas e multifuncionalidade O Consello Europeo de Luxemburgo de 1997 pronunciouse a favor dunha agricultura europea multifuncional e que cubra o conxunto do territorio da Unin. Na Axenda 2000, a multifuncionalidade da agricultura foi recollida coma un obxectivo diferenciador para empregar nas mesas de negociacin dentro da Organizacin Mundial do Comercio (OMC) como estratexia fronte aos argumentos e prcticas produtivistas dos socios comerciais internacionais partidarios do liberalismo completo e inmediato dos mercados agrarios. Na Reforma da Poltica Agraria Comn (PAC), aprobada o presente ano, este concepto de multifuncionalidade foi relegado a un segundo plano. Pero, mis al dos vaivns da PAC, e como consecuencia das novas tendencias de opinin da sociedade europea, a multifuncionalidade est chamada a ser un piar do apoio institucional actividade agraria e o instrumento elemental para acadar o desenvolvemento sustentbel do medio rural. O cidadn europeo mostra cada vez mis preocupacin polo medio ambiente e a natureza e o benestar animal, reclamando da agricultura calidade e seguridade dos alimentos, conservacin do medio natural e das paisaxes, conservacin do patrimonio histrico e cultural, e o equilibrio social e econmico. 4.3.- Cooperativas e medio ambiente As cooperativas agrarias estn intimamente relacionadas co medio ambiente, xa que a agricultura est directamente en relacin con aspectos medio ambientais. Existe unha problemtica medio ambiental na que a producin agraria e gandeira est inmersa: contaminacin de augas, explotacin excesiva de recursos, dano a ecosistemas, dano a hbitats, biodiversidade, benestar animal, etc. O problema est mis centrado na aplicacin e control do cumprimento das regras ca no deseo de novas polticas. Pero, fundamentalmente, as polticas son moito mis eficaces cando se poen en prctica nunha superficie continua e extensa, que non en superficies individuais (unha parcela si e outra do lado non). A cooperativa agraria pode xogar un papel importante coordinando levando prctica a xestin colectiva de certas medidas, en especial as medidas agroambientais, o que propiciara poder gaar en eficacia e poder aforrar en custos de aplicacin. En Galicia, xa dispoemos de cooperativas agrarias que estn a poer en marcha as medidas agroambientais para os seus socios. Pero o reparto das funcins en materia de cumprimentos de normativa medio ambiental entre as administracins e as cooperativas desequilibrado. As cooperativas estn asumindo espontaneamente e tacitamente unha serie de funcins que anteriormente desempeaban as administracins, a travs, fundamentalmente, dos Servizos de Extensin Agraria (divulgacin, asistencia
tcnica). Isto acontece sen apenas compensacin ningunha e co agravante de que moitos controis administrativos focalzanse nelas. De maneira espontnea, altrusta, e mesmo desordenada, as cooperativas agrarias estn funcionando como pontes entre as administracins e os socios en materia de regulamentacin medio ambiental. Por outra banda, as cooperativas estn realizando unha incipiente coordinacin dos tcnicos de Agrupacins de Tratamentos Integrais (ATRIAS), Agrupacins de Defensa Vexetal (ADV) e Agrupacins de Defensa Sanitaria Gandeira (ADSG) con gran beneficio para a implantacin real das polticas medio ambientais. Por iso, necesario que as administracins conten mis coas cooperativas na elaboracins dos programas e normas medio ambientais, e sera conveniente que se clarificase e coordinase definitivamente toda a normativa para poer en marcha efectivamente a producin integrada en Galicia para as producins agrarias e para as producins gandeiras. Por outra banda, existen recentes iniciativas de cooperativas de traballo asociado encamiadas a unha proteccin e complementariedade do home coa natureza4. Neste senso, agrdase que nos vindeiros anos haber unha forte presenza destas iniciativas do eido cooperativo. A vinculacin coa natureza dar amplos campos de traballo s cooperativas xa que estas conxugan e complementan como ningunha outra sociedade a parte social (coas persoas) coa sa parte econmica. Neste senso, as cooperativas de consumo poden ser son un claro exemplo de racionalizacin do gasto coa correspondente reducin enerxtica. 4.4.- Cooperativas agrarias e calidade A sociedade demanda produtos agroalimentarios que, mis al de satisfacer as necesidades nutricionais, proporcionen seguridade sanitaria no seu consumo, e outras calidades vinculadas ao aspecto, sabor, comodidade no manexo, etc. Ademais deben obterse con tcnicas respectuosas co medio ambiente e co benestar dos animais, e respectuosas tamn con aspectos de forte arraigo social ligados tradicin e a orixe dos alimentos. O concepto de calidade est abarcando cada vez mis parmetros. O que comezou como unha iniciativa que permite destacar as mellores caractersticas organolpticas dos produtos, converteuse na actualidade nun requisito imprescindbel para acceder a determinados mercados. Un requisito que aglutina aspectos cualitativos, sanitarios, medio ambientais e sociais. Destaca como caracterstica mis notbel do comportamento do consumidor a sa preocupacin pola sade e a seguridade alimentaria motivado polas diferentes crises alimentarias. Por iso, nos ltimos tempos proliferan as regulamentacins sobre calidade especficas: sistemas de calidade, sistemas de xestin medio ambiental, anlise de perigos e puntos de control crtico, producin integrada, agricultura ecolxica, Eurep ou, o mis recente, Global Food Safety.
4 A cooperativa Equal e outras iniciativas educativas e para nenos.
Comeza a espallarse nas cooperativas agrarias de Galicia a idea de implantar sistemas de calidade coa sa correspondente certificacin. Certos sectores estn moi habituados s certificacins emitidas polos consellos reguladores e valoran a posibilidade de engadir valor con outras certificacins. En xeral, considrase que as cooperativas de Galicia ofrecen suficiente calidade, ao que non allea a situacin dalgunhas cooperativas con gran presenza no mercado de produtos de alto valor engadido, como son as cooperativas de vio galegas. E mesmo as cooperativas de leite teen o nome recoecido no Laboratorio Interprofesional Galego de Anlise do Leite (LIGAL), por estar situadas entre os postos destacados dos primeiros compradores por calidade. De todos os xeitos, para seguir mellorando a calidade necesario que as cooperativas sigan crecendo en dimensin empresarial e conten con mis tcnicos e medios. 4.5.- Cooperativas e seguridade alimentaria Como xa se comentou, a seguridade alimentaria converteuse nun dos principais valores da calidade esixida. A principal ferramenta para garantir unha seguridade alimentaria a trazabilidade, dicir, o control e seguimento dos produtos agroalimentarios dende o campo ata a mesa do consumidor, identificando orixe, procesos e produtos ou ingredientes que entran na composicin do alimento. As cooperativas atpanse nunha posicin privilexiada para implantaren procesos de trazabilidade, pola sa localizacin entre a producin e o mercado. Moitas cooperativas, ademais de comercializar a producin dos socios, subminstranlle os inputs necesarios para a producin e teen, ou poden telo, un coecemento preciso das explotacins dos socios. Estas caractersticas constiten unha vantaxe fronte a outros operadores que compran a materia prima no mercado, en funcin da oferta e a demanda, e que estn moito mis afastados do coecemento da producin. Para implantar un sistema de trazabilidade necesario dispoer de servizos de campo que asesoren e fagan un seguimento actividade produtiva dos socios, a subministracin de inputs controlados, especialmente no caso da alimentacin animal, os fertilizantes, os fitosanitarios e zoosanitarios, a organizacin dos procesos internos das cooperativas, os sistemas de identificacin de lotes, a xestin da expedicin dos produtos, etc.. Neste senso, e tal como se pode comprobar no Captulo III, as cooperativas gandeiras estn encamiadas a prestar un servizo integral aos gandeiros socios baseados na: 1.- Xestin de subministracin de inputs: pensos, zoosanitarios, carburantes, servizos de maquinaria, asistencia tcnica, asesora e xestin financeira, controis de producin, xestin de libros,... 2.- Prestacin de servizos: xestin da sanidade veterinaria, servizos para o cumprimento en comn da normativa (xestin de envases perigosos, servizos xestin tcnico econmica de explotacins, servizo de prevencin de riscos laborais), actividades agropecuarias de aprovisionamento (servizos de substitucin), e planificacin e desenvolvemento de actividades formativas.
Por todo iso, sera conveniente e desexbel que dende as administracins e en coordinacin coas cooperativas se promova unha racionalizacin completa dos servizos s explotacins gandeiras a travs das cooperativas, e se eviten interferencias e lagoas que impidan acadar o obxectivo da trazabilidade que urxe acadar para que os produtos gandeiros de Galicia cheguen ao mercado coa seguridade alimentaria totalmente certificada.
5.- Cooperativas e utilizacin integral dos recursos

Dende o punto de vista colectivo as cooperativas poden contribur maximizacin na utilizacin dos recursos sociais. Porque xogan un papel aprecibel na posta en valor de recursos ociosos -permiten a valorizacin de recursos que doutro xeito non seran utilizados- e no aproveitamento integral dos recursos, xa que son un medio para solucionar certas situacins de infrautilizacin. En canto a recursos humanos a cooperativa pode proporcionar ocupacin a colectivos excludos que doutro xeito estaran desempregados. Como xa mencionamos existen colectivos que por diversas circunstancias teen serias dificultades para incorporarse ao mercado de traballo por conta allea, para os que a solucin cooperativa pode proporcionar un emprego, mesmo estbel e de calidade, porque esta alternativa para os colectivos con difcil integracin en moitos casos un exemplo de adaptacin realidade produtiva cunha organizacin eficiente e competitiva que d lugar a bos resultados econmicos. Tamn a nivel de recursos humanos, as cooperativas poden contribur fixacin de poboacin e ao retorno de emigrantes. Neste aspecto cabe sinalar que a frmula cooperativa obriga permanencia do socio no lugar de traballo, toda vez que a sa achega ao proxecto empresarial non se limita a unha participacin no capital. Esta circunstancia ten especial significacin en todas as zonas rurais despoboadas e mis anda en zonas illadas de montaa onde un problema esencial e xa secular a emigracin de poboacin nova. As cooperativas evitan, neste caso, a perda de recursos. Por ltimo neste campo as cooperativas poden axudar a solucionar, xa o temos visto, problemas que afectan sobre todo poboacin feminina e mocidade, afectadas por baixas taxas de ocupacin, elevadas taxas de desemprego e temporalidade laboral. Neste contexto a constitucin de cooperativas pode constitur unha alternativa para nalgunha medida facilitar o acceso ao emprego e mitigar as situacins da precariedade laboral, en tanto que os socios cooperativistas poidan acadar calidade e estabilidade no seu traballo. Nesta lia os servizos de substitucin postos en marcha por algunhas cooperativas agrarias constiten unha prctica tan exemplar, por necesaria, como novidosa. Respecto aos recursos materiais o cooperativismo pode xogar un papel limitante da infrautilizacin dos mesmos. Son destacbeis varias situacins: O papel que determinadas clases de cooperativas no mundo agrario, nomeadamente as cooperativas de explotacin en comn da terra, poden xogar na utilizacin das crecentes superficies abandonadas.
O papel das cooperativas na prolongacin da vida media de maquinaria que, empregada noutros contextos empresariais esta sometida a unha mais rpida obsolescencia. O papel dalgunhas cooperativas na reciclaxe e na reutilizacin de maquinaria e mercancas procedentes de existencias non comercializbeis polas empresas produtoras. Outras veces, como vimos no epgrafe 1 deste captulo, o cooperativismo permite a integracin, articulacin, reordenacin e trnsito cara s novas formas de actividade en sectores pouco desenvolvidos o que, na perspectiva que agora nos ocupa, implica certamente un aproveitamento mis integral deles.
Captulo XVI:
Poderes pblicos e cooperativismo
1.- O marco xurdico do cooperativismo en Galicia

1.1.- Recensin histrica As cooperativas estiveron carentes de regulacin especfica ata a primeira Lei espaola de cooperativas, co que se atopaban ata entn amparadas baixo a Lei de asociacins de 1887. A primeira Lei de cooperativas que houbo en Espaa data de hai 72 anos, foi promulgada na II Repblica, o 9 de setembro de 1931; en outubro ditouse o seu Regulamento. Esta poca caracterizouse polo seu talante procooperativista. O apoio institucional caracterizouse por desear potentes medidas de apoio ao cooperativismo: recoecanse beneficios fiscais; amplibase o marco de clases de cooperativas, permitanse as unins de cooperativas (prohibidas na Ditadura); establecanse mecanismos institucionalizados para o fomento, difusin e ensino do cooperativismo; e fomentbanse as cooperativas escolares, autnticas asociacins estudiants creadas co fin de inculcar entre os escolares a idea cooperativa. Despois aprobouse a Lei de cooperativas nacional de 1938 para ser substituda, pouco despois, pola Lei de 1942, que tera unha longa duracin. Esta lei, se ben mantivo os beneficios fiscais anteriores, supuxo un claro retroceso: desapareceron varias clases de cooperativas; regulronse todas (ags as do Campo e as de Mar), dentro dunhas marxes mis estreitas; truncouse a democracia no seo da cooperativa, prohibiuse o libre asociacionismo cooperativo e desapareceron as cooperativas de segundo grao (Narciso Paz Canalejo,N., 1990). A Lei de 1974 constite unha norma de transicin entre o fomento cooperativo e a tutela intromisiva a travs da Organizacin Sindical, que sera desenvolvida polo seu Regulamento de 1978, claro precedente da Lei de 1987. Esta tamn acadou unha longa duracin e caracterizouse, entre outras notas, por ser unha norma excesivamente extensa e moi regulamentista, polo mantemento do Rexistro de Coope-
rativas (coas notas de especialidade e gratuidade), e pola diferenciacin entre o rxime xurdico das sociedades cooperativas e o aplicbel s asociacins intercooperativas. 1.2.- Marco normativo actual A Constitucin Espaola (CE) establece, de xeito xenrico, un apoio existencia das cooperativas, a travs dos seus artigos 38, que contn o principio de liberdade de empresa; 9.2, que establece a promocin da igualdade entre os grupos humanos e a participacin na vida social e econmica; e do 35.1, que establece o dereito ao traballo e o dereito de promocin a travs do traballo. Con carcter especfico, a delimitacin do marco xurdico do cooperativismo debe partir do seu artigo 129.2: os poderes pblicos promovern eficazmente as diversas formas de participacin na empresa e fomentarn, mediante unha lexislacin adecuada, as sociedades cooperativas. Tamn establecern os medios que faciliten o acceso dos traballadores propiedade dos medios de producin. Dende a entrada en vigor da CE e da configuracin do Estado das Autonomas, as distintas comunidades autnomas comezaron a asumir nos seus estatutos de autonoma competencias en materia de cooperativas, de forma que actualmente todas as comunidades autnomas teen competencia exclusiva en materia de cooperativas. Son de competencia estatal aquelas cooperativas que desenvolven a sa actividade no territorio de varias comunidades autnomas e nas cidades de Ceuta e Melilla. sa vez, cando se trata de cooperativas que desenvolven determinadas actividades ou por tratarse de disposicins de carcter fiscal ou de seguridade social, a competencia lexislativa queda tamn reservada ao lexislador estatal. O Estatuto de Autonoma de Galicia, aprobado mediante Lei orgnica 1/1981, do 6 de abril, no seu artigo 28.7 establece que competencia da Comunidade Autnoma galega o desenvolvemento lexislativo e a execucin da lexislacin do Estado, nos termos que a mesma estableza, das seguintes materias:... (...) ...entidades cooperativas. As mesmo, no seu artigo 55.3 recoece a potestade da Comunidade Autnoma para facer uso das facultades previstas no apartado 1 do artigo 130 da Constitucin, atendendo modernizacin e ao desenvolvemento de todos os sectores econmicos, sobre todo os que poden dinamizarse mediante o fomento das sociedades cooperativas, a travs da sa propia lexislacin. Por conseguinte, nun primeiro momento, Galicia s tia potestade de desenvolvemento da lexislacin estatal sobre cooperativas. A transferencia de competencias en materia de cooperativas Comunidade Autnoma galega levouse a cabo mediante o Real decreto 2412/1982, do 24 de xullo, sobre traspaso de funcins e servizos da Administracin do Estado Comunidade Autnoma de Galicia no mbito de traballo (BOE 28.09.82; DOG 19.10.82).
Non obstante, a pesar da declaracin estatutaria, actualmente Galicia ten competencia exclusiva en relacin coas cooperativas en virtude da transferencia feita pola Lei orgnica 16/1995, do 27 de decembro (BOE 28.12.95), que ampliou a recollida no artigo 28.7 do Estatuto de Autonoma. Unha vez que a Comunidade Autnoma de Galicia dispuxo de competencia exclusiva, con data 30.12.1998, publicouse no DOG a Lei 5/1998, do 18 de decembro, de cooperativas de Galicia, que desde a sa entrada en vigor, o primeiro de marzo de 1999, regula as sociedades cooperativas galegas. A razn fundamental da asuncin de competencias e de aprobar unha lei propia foi que a adecuacin da lexislacin cooperativa s peculiaridades da nosa Comunidade resultaba unha necesidade cada vez mis amplamente sentida nos distintos mbitos da realidade cooperativa galega. Os aspectos mis significativos desta Lei son a adaptacin do nmero mnimo de socios realidade galega, co obxecto de facilitar o acceso a esta frmula empresarial; a regulacin de novas tipoloxas de socios (socios a proba, excedentes e socios colaboradores); o establecemento de ata quince clases de cooperativas, coa posibilidade de que se poidan crear novas clases cando resulte necesario para o desenvolvemento do cooperativismo; o tratamento dos fondos de reserva e de formacin e promocin cooperativa, concedndolle primaca autonoma da vontade cooperativa; a creacin do Consello Galego de Cooperativas e a potenciacin da funcin rexistral mediante a creacin do Rexistro de Cooperativas de Galicia. Esta Lei aplicselle a todas as entidades cooperativas con domicilio social na Comunidade Autnoma de Galicia que realicen a sa actividade cooperativizada dentro do seu mbito territorial. Tendo en conta que as comunidades autnomas teen a sa propia normativa reguladora das cooperativas, a actual Lei de cooperativas estatal, a Lei 27/1999, do 16 de xullo, (BOE do 17 de xullo), case non ten campo de actuacin, xa que, conforme se determina no seu artigo 2, s se aplicar a aquelas que desenvolvan a sa actividade cooperativizada no territorio de mis dunha comunidade autnoma, ags cando nunha delas realice a sa actividade cooperativizada con carcter principal, e nas cidades de Ceuta e Melilla. Deste xeito, o mbito de aplicacin da Lei estatal quedou considerabelmente reducido, sendo en gran medida utilizado como texto supletorio, en aplicacin do artigo 149.3 da Constitucin. O marco normativo debe completarse coas disposicins que con carcter xeral dite o Estado no mbito mercantil, penal, laboral, de seguridade social, tributaria, etc., as como con aquelas normas comunitarias que sexan de obrigado cumprimento. as que a lexislacin cooperativa debe completarse coa legislacin de fomento del cooperativismo- en expresin do profesor Francisco Vicent Chuli - na que cmpre citar o rxime fiscal, materia que non foi obxecto de transferencia, e que est contida fundamentalmente na Lei 20/1990, do 19 de
decembro (BOE 20.12.90). Esta Lei que foi obxecto de modificacins posteriores, recoece un dobre nivel de proteccin diferenciando entre as cooperativas protexidas e as especialmente protexidas. As primeiras son aquelas regularmente constitudas e que acomodan o seu funcionamento a determinados requisitos esixidos legalmente ao tipo cooperativo. O segundo nivel de proteccin reservouse a determinadas cooperativas, de traballo asociado, agrarias, de explotacin comunitaria da terra, do mar e de consumidores e usuarios, caracterizadas por pertencer a determinados sectores, por ser menor a capacidade econmica dos seus socios ou polo seu acercamento ao principio mutualista. Teen tamn un rxime fiscal especial as cooperativas de crdito, cualificadas como protexidas pero cun tipo impositivo superior. Polo que atinxe lexislacin de seguridade social, de destacar a normativa sobre sade laboral e de prevencin de riscos laborais e demais normativa laboral aplicbel, tal como o Real decreto lexislativo 1/1994, do 20 de xuo, texto refundido da Lei da Seguridade Social, Real decreto lei 1044/1985, polo que se regula o aboamento da prestacin por desemprego, na sa modalidade de pagamento nico, modificado pola Lei 45/2002, do 12 de decembro, de medidas urxentes para a reforma do sistema de proteccin por desemprego e mellora da ocupabilidade. Tampouco debemos esquecer que ao Estado lle corresponde ditar disposicins sectoriais que afectan a determinadas clases de cooperativas. Entre estas disposicins cabe citar: Lei 13/1989, do 26 de maio, reguladora das cooperativas de crdito, e o Real decreto 84/1993, do 23 de xaneiro, que aproba o seu Regulamento. Lei 30/1995, do 8 de novembro, de ordenacin e supervisin dos seguros privados e o seu Regulamento, aprobado polo Real decreto 2486/1998, do 20 de novembro, que regula as cooperativas de seguros. As cooperativas de vivendas tamn teen normas estatais aplicbeis coa finalidade de establecer determinadas garantas a favor dos socios, aos que cualifica como promotores da sa propia vivenda en rxime cooperativo, entre estas normas merece destacarse o Real decreto 2028/1995, do 22 de decembro, (BOE do 16 de xaneiro). Por este establcense as condicins de acceso ao financiamento cualificado estatal de vivendas de proteccin oficial promovidas por cooperativas de vivendas e comunidades de propietarios ao abeiro dos plans estatais de vivenda, e a Lei 38/1999, do 5 de novembro, de ordenacin da edificacin. Lei 16/1987, do 30 de xullo, de ordenacin dos transportes terrestres, e Real decreto 1211/1990, do 28 de setembro (modificado polo Real decreto 927/1998, do 14 de maio e polo Real decreto 1830/1999, do 3 de decembro), aplicbel s cooperativas de transportistas, etc.
As mesmo, a Comunidade Autnoma de Galicia na rbita do desenvolvemento normativo contempla a elaboracin de normas que completen aqueles aspectos da Lei galega de cooperativas, que debido s sas caractersticas o lexislador reservou para un posterior tratamento regulamentario. o caso da organizacin e funcionamento do mximo rgano consultivo en materia de cooperativismo, o Consello Galego de Cooperativas, da materia rexistral e a organizacin e funcionamento do Rexistro de Cooperativas de Galicia, das seccins de crdito, as como dos procedementos de conciliacin e arbitraxe cooperativa. Dado que o Consello Galego de Cooperativas o mximo rgano consultivo por razn da materia, foi o primeiro dos regulamentos en desenvolverse, para que o resto das propostas normativas puideran ser informadas por el. as que, con data do 8 de febreiro de 2001, entrou en vigor o Decreto 25/2001, do 18 de xaneiro, (DOG do 7 de febreiro), polo que se regula a organizacin e funcionamento do Consello Galego de Cooperativas. O segundo dos regulamentos necesarios para cumprir co mandato legal foi o referido ao Rexistro de Cooperativas de Galicia, aprobado mediante o Decreto 430/2001, do 18 de decembro, (DOG do 12 de febreiro de 2002). Este Decreto contou cun longo proceso de elaboracin e caracterzase por ser un norma altamente participativa na sa elaboracin e consensuada coas entidades representativas das cooperativas, as como informada favorabelmente polo Consello Galego de Cooperativas. Continuando co labor de desenvolvemento regulamentario atpase en fase de elaboracin o Regulamento de arbitraxe e conciliacin cooperativa. Polo momento non se considera oportuno abordar un Regulamento de cooperativas con seccins de crdito, sen saber previamente o peso que estas seccins teen na nosa Comunidade Autnoma (estmanse nun nmero entre oito e catorce). Prevese coecer o nmero exacto a medio prazo, a travs do depsito das contas anuais que se realiza no Rexistro de Cooperativas, proceso que non est culminado. Anda que se considera que a Lei 5/1998, de cooperativas de Galicia, establece cautelas e garantas que poderan resultar suficientes no caso de que se fagan efectivos os controis nela previstos, non se descarta acometer este desenvolvemento regulamentario, sempre que se considere oportuno e existan garantas e solvencia suficientes para cumprir coas previsins da Lei de cooperativas. Para completar o marco normativo, no mbito internacional necesario citar as recomendacins da Alianza Cooperativa Internacional, o Estatuto da Sociedade Cooperativa Europea e a Recomendacin da OIT sobre promocin das cooperativas, pola sa influencia no mundo cooperativo. 1.3.- Situacin competencial actual Nos comezos de 2003 tivo lugar na Xunta de Galicia unha reestruturacin administrativa por mor de adaptala s necesidades que o momento actual aconsella acometer, tendo en conta os criterios de eficacia e economa que deben inspirar a actuacin e organizacin administrativa (Decreto 8/2003, do 18 de xaneiro, polo que se modifica a estrutura orgnica da Xunta de Galicia).
Como resultas desta reestruturacin creouse a Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais, que aglutina competencias que estaban atribudas s antigas Consellera de Familia, de Promocin do Emprego, Muller e Xuventude, e de Xustiza, Interior e Relacins Laborais. Entre as competencias asumidas estn as relativas s cooperativas e outras empresas de economa social, sen prexuzo das competencias sectoriais que en materia de cooperativas tean atribudas outras conselleras, como por exemplo, a Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural con respecto s cooperativas agrarias e s cooperativas de explotacin comunitaria da terra. Esta asignacin competencial atpase en consonancia coa Lei 5/1998, do 18 de decembro, de cooperativas de Galicia, que establece que ser a consellera competente no mbito do traballo a titular das competencias en materia de promocin e desenvolvemento das sociedades cooperativas e das sas estruturas de integracin econmica e representativa, sen prexuzo das competencias doutras conselleras en funcin da actividade empresarial que desenvolvan as cooperativas. Dentro da estrutura orgnica da Consellera encdranse as Direccins Xerais de Relacins Laborais e de Promocin de Emprego. primeira correspndenlle, entre outras, as funcins de direccin, coordinacin, control e execucins das competencias da Comunidade Autnoma en materia de cooperativas e outras empresas de economa social. Pola sa parte, segunda correspndenlle as funcins relativas promocin do emprego nestas entidades. Na estrutura da Direccin Xeral de Relacins Laborais incardnase a Subdireccin Xeral de Cooperativas e Economa Social. O mundo cooperativo galego conta dende hai case dous anos cunha unidade especfica, con rango de Subdireccin Xeral, dedicada en exclusiva ao cooperativismo e economa social. Dselle resposta a unha vella reivindicacin do movemento cooperativo, as como necesidade de atender con eficacia o incremento de funcins que supuxo a entrada en vigor da Lei de cooperativas, e posteriormente a posta en marcha do Consello Galego de Cooperativas e tamn a aprobacin do Regulamento do Rexistro de Cooperativas de Galicia. A esta Subdireccin Xeral correspndelle a promocin, coordinacin, desenvolvemento, control e execucin das competencias da Comunidade Autnoma en relacin coas cooperativas e outras empresas de economa social, as como as relacins coas sas entidades representativas. Para o desenvolvemento das sas funcins conta cun Servizo de Cooperativas e Economa Social, que, entre outras, correspndenlle as funcins de cualificacin, inscricin e certificacin dos actos que deben acceder ao rexistro de cooperativas central, e os depsitos relativos s asociacins de cooperativas, a coordinacin dos rexistros provinciais e a execucin dos programas de promocin e divulgacin do cooperativismo. Incardinado no Servizo, e baixo a sa dependencia, atpase o Rexistro Central de Cooperativas.
Polo que respecta ao mbito provincial, en cada unha das catro Delegacins Provinciais da Consellera cntase cun Servizo de Relacins Laborais que, entre outras, desenvolver as funcins propias da Direccin Xeral de Relacins Laborais en materia de cooperativas e economa social. Baixo a dependencia destes Servizos estn os Rexistros Provinciais de Cooperativas. Consonte ao anterior, a competencia xeral en materia de cooperativas na nosa Comunidade Autnoma ostntaa a Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais. Os seus mbitos competenciais non s son os normativos, senn tamn as funcins rexistrais, as de inspeccin e supervisin (encomendada Inspeccin de Traballo e Seguridade Social), e as sancionadoras. Polo que atinxe aos demais departamentos ou Conselleras correspndelles exercer as mesmas funcins (de control, normativas, supervisoras, etc.), que realicen sobre outro tipo de empresas privadas que actan no mesmo sector. Teen a salvidade das cooperativas de seguros e de crdito, que estn suxeitas a un rxime normativo e supervisor peculiar e mis intenso c que se lle aplica s demais clases de cooperativas. citada Consellera adscrbese, como rgano colexiado, o Consello Galego de Cooperativas, organismo mximo de promocin e difusin do cooperativismo na Comunidade Autnoma de Galicia e rgano consultivo e asesor das administracins pblicas galegas naqueles temas que afecten ao cooperativismo. A presidenta do Consello a conselleira de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais.
2.- Polticas pblicas e cooperativismo

2.1.- Marco xeral. Niveis de actuacin O asociacionismo ten as sas orixes na propia necesidade de evolucin da humanidade ao longo da historia. As cooperativas, como empresas de finalidade socioeconmica, son unha frmula eficaz para canalizar e dar solucins aos proxectos de carcter asociativo. Neste marco tan amplo, no mbito supranacional, son de gran vala os principios cooperativos ditados pola Alianza Cooperativa Internacional, que foron revisados recentemente con motivo do seu centenario. A propia administracin autonmica, na redaccin da Lei de cooperativas de Galicia, asumiu as recomendacins establecidas pola Alianza Cooperativa Internacional, tal como se recolle expresamente no seu prembulo e no artigo primeiro. No mbito europeo, hai que citar o Estatuto da Sociedade Cooperativa Europea, as como a Recomendacin da OIT sobre promocin de cooperativas, que se acordou en Xenebra, no ano 2002. No marco da Unin Europea, as competencias sobre o cooperativismo residen principalmente na Comisara Europea da Empresa e da Sociedade da Informacin, na Direccin Xeral da Empresa e da Sociedade da Informacin, e na Unidade do Artesanado, Pequenas Empresas, Cooperativas e Mutuali-
dades. As mesmo, necesario mencionar o Fondo Social Europeo, como instrumento de apoio para o fomento do emprego e o desenvolvemento da economa social. No mbito de Espaa, pdense diferenciar no sector cooperativo competencias de actuacin de carcter transversal e sectorial. As competencias transversais correspndenlle ao Ministerio de Traballo e Seguridade Social, e dentro deste Secretara Xeral de Emprego e Direccin Xeral de Fomento da Economa Social e FSE. As competencias sectoriais correspndenlle aos diferentes ministerios e departamentos, de acordo coas materias que tean atribudas, como por exemplo o Ministerio de Agricultura, Pesca e Alimentacin, no caso das cooperativas agrarias. A Constitucin Espaola, no seu artigo 129.2, impn a todos os poderes pblicos a obriga de fomentar, mediante unha lexislacin axeitada, as sociedades cooperativas. En relacin con este precepto constitucional de fomento e promocin, o certo que a CE non concreta as medidas que se deben desenvolver, pero en cambio encomenda a funcin de promocin aos poderes pblicos. No termo poderes pblicos debemos inclur o poder lexislativo (estatal ou autonmico, segundo corresponda), e o poder executivo, no exercicio da sa potestade regulamentaria. Polo tanto, a amplitude con que debe interpretarse a actuacin pblica de fomento e promocin das sociedades cooperativas, refrese necesidade dun apoio xeral a estas entidades, tanto econmico como tcnico, formativo e/ou xurdico. As mesmo, a CE non limita o obxecto social ou a finalidade cooperativa que se deba promover, polo que se concle que de interese xeral a actividade de fomento das sociedades cooperativas por si mesma, sexa cal sexa o seu obxecto social: cooperativas de traballo asociado, agrarias, de crdito, de servizos, de consumidores e usuarios, do mar, de vivendas, de servizos sociais, de seguros, etc. En termos similares, o artigo 137 da Lei 5/1998, do 18 de decembro, de cooperativas de Galicia, integrado dentro do captulo V Da administracin pblica e as cooperativas, establece que: 1.- A Xunta de Galicia recoece de interese social a promocin e o desenvolvemento das sociedades cooperativas e das sas estruturas de integracin econmica e representativa, garantndose a sa liberdade e autonoma. Neste marco, realizar unha poltica de fomento do movemento cooperativo e adoptar as medidas necesarias para promover a constitucin e o desenvolvemento de cooperativas, de forma que poidan cumprir os seus obxectivos econmicos e sociais, de acordo cos principios cooperativos informadores desta Lei. 2.- A correspondente actuacin levarase a cabo a travs da consellera competente en materia de traballo, que se dotar de recursos e servizos necesarios para o cumprimento das sas funcins, sen prexuzo das competencias doutras conselleras en funcin da actividade empresarial que desenvolvan as cooperativas para o cumprimento do seu obxecto social.
3.- A Administracin local, no mbito das sas competencias, procurar considerar dentro dos seus plans ou programas de actuacin a promocin e o desenvolvemento das sociedades cooperativas. En definitiva, de acordo cos artigos 129.2 da Constitucin Espaola e 137 da Lei de cooperativas de Galicia, pdese conclur que necesario realizar unha promocin integral das cooperativas, a travs tanto da lexislacin estatal como da autonmica galega, de forma que se implique todos os poderes pblicos interesados. No mbito da Comunidade Autnoma de Galicia, as competencias transversais en materia de cooperativismo correspndenlle Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais, como xa se detallou anteriormente. As competencias sectoriais correspndenlle s diferentes conselleras e organismos da Administracin autonmica, de acordo coas materias que tean atribudas. Finalmente, a Administracin local, dentro do seu mbito de competencias, tamn desenvolve actuacins que directa ou indirectamente fomentan, promocionan e serven de apoio s cooperativas. Actuacins tales como a defensa dos consumidores e usuarios, a xestin de vivendas, a prestacin de servizos sociais, etc., poden organizarse en rxime cooperativo. De a o labor da Administracin local fomentando a constitucin de cooperativas de integracin e a prestacin de servizos a travs de cooperativas (mediante concertos), as como a promocin de actividades socioeconmicas cooperativizadas. A nivel local tamn son de destacar as funcins que estn a realizar as deputacins, concellos e demais entidades, que a prol de fomentar o emprego realizan actuacins de asesoramento, apoio tcnico e formacin. Fano ben directamente ou en colaboracin con outras administracins pblicas ou coas asociacins de cooperativas, como por exemplo: cursos de formacin ocupacional, asesoramento s cooperativas, apoio tcnico para a creacin de empresas con forma de cooperativa (a travs das Unidades de Promocin do Emprego e organismos ou unidades similares), informacin e tramitacin de axudas que proceden doutras Administracins Pblicas ou da Unin Europea, etc. En conclusin, o desenvolvemento e a expansin do cooperativismo en Galicia, de igual xeito que ocorre no resto de Espaa e tamn no contorno europeo, depender moi directamente da actitude que cara a el tean os poderes pblicos e os demais axentes que interveen no deseo e na execucin das polticas pblicas, cada un no marco competencial e nivel de actuacins que lle corresponda. 2.2.- Medidas de apoio ao cooperativismo As polticas pblicas que se levan a cabo na Unin Europea, en Espaa e na nosa Comunidade Autnoma, que son susceptbeis de incidir sobre as cooperativas, poden clasificarse segundo os seus contidos e o seu carcter transversal (polticas dirixidas ao cooperativismo, a sa promocin e fomento), ou sectorial (polticas dirixidas a incidir sobre unha realidade econmica determinada, por exemplo: poltica agraria, de emprego, de vivenda, poltica social, poltica educativa, etc.).
Polo tanto, de maneira distinta s polticas transversais, que son aquelas postas en marcha polos poderes pblicos para axudar en toda a sa amplitude s empresas cooperativas, as polticas sectoriais estn dirixidas a incidir nunha vertente determinada da actividade socioeconmica. Seguindo ao profesor Rafael Chaves vila no informe La Economa Social en el ao 2000 (CIRIEC, 2002), se o dinamismo do sector e da propia sociedade civil son factores determinantes na expansin do cooperativismo, non menos influente foi e est a ser o papel das polticas pblicas. Cmpre distinguir entre: 2.2.1.- Medidas institucionais Este tipo de medidas van dirixidas a institucionalizar no sistema econmico unhas formas organizativas especficas, como o caso das cooperativas, en igualdade de condicins en relacin con outras formas organizativas. Esta visin transversal implica: Recoecer a identidade distinta das cooperativas e a sa capacidade para actuar en calquera sector de actividade econmica, (por exemplo con leis de cooperativas). Eliminar ou compensar as dificultades de operar cun estatuto diferenciado, polo que se sitan en posicin de inferioridade de oportunidades, posicin corrixbel por exemplo cunha fiscalidade favorbel. Recoecer a sa condicin de interlocutor no proceso de elaboracin e aplicacin das distintas polticas pblicas. Na Comunidade Autnoma de Galicia, entre as medidas institucionais adoptadas, destaca principalmente a promulgacin da Lei de cooperativas de Galicia, para lograr o recoecemento da sa identidade diferencial e a adecuacin da lexislacin que lles afecta s peculiaridades propias das cooperativas na nosa comunidade. Posteriormente, esta medida complementouse coa constitucin do Consello Galego de Cooperativas e do Rexistro de Cooperativas de Galicia. No que se refire capacidade das sociedades cooperativas para actuaren nos diferentes sectores da actividade econmica, anda persisten certas barreiras, como por exemplo no caso dos hidrocarburos, da enerxa elctrica, etc. 2.2.2.- Medidas de fomento e promocin A Lei galega caracterzase, en cumprimento do mandato constitucional, por regular as cooperativas non de maneira asptica, senn por fortalecer e dinamizar esta frmula empresarial, recoecendo o seu papel como motor de desenvolvemento econmico, xeracin de emprego, redistribucin de recursos e
prestacin de servizos de natureza social. Como consecuencia disto, en todo o seu articulado a filosofa inspiradora orintase promocin, fomento e apoio especfico do cooperativismo. Polo tanto, a administracin autonmica galega, consciente de que o fomento do cooperativismo ten un importante papel como poltica de desenvolvemento econmico e de benestar social, sen deixar de lado os sectores xa consolidados, est afondando nas posibilidades desta frmula en actividades ou sectores identificados como emerxentes. o caso dos servizos sociais, a integracin social, a explotacin de recursos acucolas ou a silvicultura. As consultas feitas a travs das enquisas practicadas para esculcar a opinin do sector, coinciden en expresar que se deben continuar e ampliar por parte da Administracin as actividades de promocin e fomento, regulando se cabe novos tipos de axudas como son as vinculadas aos resultados. Lograrase as mis implicacin dos axentes de desenvolvemento local e das sociedades de desenvolvemento comarcal, as como unha maior implicacin dos concellos galegos nestas actividades. Tamn se demanda a creacin de institutos de formacin cooperativa e de oficinas pblicas de asesoramento cooperativo. 2.2.3.- Medidas financeiras As cooperativas, ao igual ca outras entidades englobadas baixo o concepto de economa social, presentan problemas de ndole financeira, que se deben s sas regras estatutarias especficas de funcionamento interno, as como s sas dificultades para acceder aos mercados financeiros privados. Este factor pode atenuarse con medidas financeiras pblicas. Na nosa comunidade estas medidas poderan consistir, e hai fundamento para iso, no reforzamento dos fondos propios das cooperativas e flexibilizando as regras internas a travs da admisin de socios colaboradores (artigo 29 da Lei galega). Tamn mediante a promocin de estruturas de apoio financeiro, neste sentido no artigo 142 da Lei galega mencinase unha va de financiamento a travs das caixas de aforro, que teran que destinar unha parte dos seus investimentos obrigatorios ao sector cooperativo. Do resultado da enquisa que se lle fixo aos axentes do sector, transe diversas opinins coincidentes en que se deberan apoiar e fomentar acordos coas entidades financeiras, e as mesmo valorar a posibilidade de axudar financeiramente s cooperativas mediante a creacin de sociedades de garanta recproca. 2.3.- Axudas pblicas As axudas pblicas tamn son unha medida de apoio ao cooperativismo, que polo seu elevado nmero, transcendencia e importancia na actualidade merecen un tratamento especfico, sen esquecernos que vez teen unha repercusin favorbel na promocin e fomento das iniciativas e proxectos cooperativos.
Os programas de axudas que a Xunta de Galicia convoca e publica oficialmente todos os anos para apoiar o cooperativismo teen como finalidades principais lograr o seu desenvolvemento, consolidacin e competitividade no mercado, creando emprego nestas entidades e mellorando a sa xestin. No financiamento das axudas pblicas estn implicadas as administracins autonmica, estatal e europea, cada unha co esforzo orzamentario que lle corresponda. Dunha forma esquemtica e resumida, as axudas pblicas ao cooperativismo pdense clasificar polo seu carcter en transversais e sectoriais, e dentro de cada un destes bloques en xerais e especficas, segundo sexan o seu alcance e os conceptos que se auxilian. Facer unha recompilacin descritiva de todas as lias de axuda relacionadas co cooperativismo, tanto a nivel estatal como autonmico, sera unha tarefa inxente, que dende logo non o obxecto deste Libro Branco. Neste captulo, o que se pretende citar aquelas axudas mis significativas, xa sexa polo volume de investimentos ou polo nmero de entidades beneficiarias, e sobre todo describir os programas de axuda especficos para as cooperativas. 2.3.1.- Programas de carcter xeral As sociedades cooperativas, como calquera outra empresa, teen acceso ao rxime de axudas, subvencins, bonificacins e calquera outra medida de apoio econmico establecida polas administracins pblicas. Pode ser en libre concorrencia con outras posbeis entidades beneficiarias ou con determinadas vantaxes reguladas nas propias ordes de convocatoria. No mbito de Galicia, hai varias conselleras e organismos pblicos que teen programas de axudas de carcter xeral, que poden ser de utilidade e acordes coas necesidades das cooperativas. A diversidade de actividades das cooperativas e a sa presenza en moi diversas manifestacins da vida econmico-social de Galicia fanas destinatarias potenciais dunha gran variedade de axudas pblicas de carcter xeral, que resultara prolixo e, inevitabelmente, incompleto enumerar. A xeito de resumo e clasificadas polo rgano que as convoca, ctanse algunhas das de maior repercusin:
Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais
Axudas s entidades de iniciativa social.

Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural
Axudas para os investimentos en transformacin e comercializacin de produtos agrarios. Teen como obxectivos a creacin, ampliacin e modernizacin das industrias agrarias galegas (moitas delas baixo titularidade cooperativa).
Axudas para a promocin, comercializacin e mellora da calidade dos produtos agrarios e agroalimentarios. Axudas para programas agrarios de mellora tcnica e desenvolvemento sustentbel dos procesos produtivos agrcolas. Mellora e modernizacin das estruturas de producin das explotacins agrarias. Axudas para a utilizacin de mtodos de producin agraria compatbeis co ambiente. Axudas ao financiamento de accins de asesoramento para a mellora da calidade do leite producido e recollido nas explotacins. Calquera outra axuda que lles poida corresponder s cooperativas cando sexan titulares de explotacins agrarias, dentro do marco das axudas da Poltica Agraria Comunitaria (PAC).
Consellera de Innovacin, Industria e Comercio:
Axudas para o sector artesanal galego. Axudas para actuacins en materia de calidade.
Consellera de Medio Ambiente:
Axudas para a mellora da calidade na comercializacin de produtos silvcolas. Fomento da silvicultura e da ordenacin de montes arborizados.
Instituto Galego de Promocin Econmica (IGAPE):
Apoio financeiro a investimentos. Apoio financeiro a PEMES. Lia de financiamento de microcrditos e avais. Axudas para o programa de emprendedores. Axudas para proxectos de mellora competitiva.
2.3.2.- Programas de carcter especfico As administracins pblicas establecen programas de axudas que estn orientados especfica e exclusivamente s sociedades cooperativas. En Espaa, o principal programa ao respecto o de Desenvolvemento da Economa Social, Programa Presupostario 322-C, baixo a competencia do Ministerio de Traballo, para o fomento das cooperativas e sociedades laborais. De acordo cos datos publicados polo Ministerio, Galicia foi no ano 2000 a quinta Comunidade Autnoma en canto ao importe dos fondos transferidos. Estes son executados posteriormente pola Administracin autonmica, en concreto pola Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais. Unha das medidas de apoio ao fomento do emprego, a travs de cooperativas de traballo asociado, reguladas no mbito estatal consiste na posibilidade de que os desempregados perceptores da prestacin contributiva por desemprego perciban dunha soa vez o importe total do valor da prestacin, sempre que se incorporen a unha cooperativa de traballo asociado e coa finalidade de destinar a cantidade percibida capitalizacin necesaria para a realizacin da actividade. Ademais en Galicia, pdense diferenciar programas de axudas especficos de carcter transversal, que se encadran na Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais, e programas de axudas especficos de carcter sectorial, que actualmente existen a travs da Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural. Seguidamente faise unha descricin detallada dos devanditos programas de axudas, para cada unha das conselleras citadas.
Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais.
Comunidade Autnoma de Galicia correspndelle a xestin dos programas de axudas para a creacin e o mantemento do emprego, estas competencias tenas atribudas a Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais. As mesmo, esta consellera convoca anualmente as axudas para a promocin e divulgacin do cooperativismo, con cargo aos fondos propios da Comunidade Autnoma de Galicia. Na Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais, os programas de axudas existentes estn encadrados en das direccins xerais: a) Na Direccin Xeral de Relacins Laborais xestinase a orde de axudas para a promocin e a divulgacin do cooperativismo, que contn os seguintes programas:
Impulso de proxectos empresariais cooperativos:
A finalidade deste programa a de fomentar e promover o cooperativismo, de xeito que se conceden axudas econmicas que faciliten a posta en marcha dos proxectos empresariais que se articulen baixo a frmula cooperativa. Son destinatarios tanto aqueles que sexan de nova creacin como aqueloutros xerados polas entidades existentes, procurando facilitar a incorporacin como socios traballadores dos afectados por procesos de crise empresarial. As actividades que se subvencionan son aquelas realizadas antes do inicio da actividade empresarial. o caso de asistencias tcnicas para a orientacin e acompaamento do proxecto empresarial e accins formativas e informativas dos promotores; asistencias tcnicas consistentes na elaboracin de estudos de viabilidade, de organizacin, de comercializacin, auditoras e outros informes econmicos; as como asistencias tcnicas para a elaboracin do plan empresarial. de destacar que este programa foi incorporado ex novo no ano 2003, e que pretende financiar os gastos derivados da realizacin das actividades relacionadas incluso previas constitucin formal da cooperativa.
Financiamento dos gastos derivados da constitucin de cooperativas e da modificacin ou adap-
tacin dos seus estatutos sociais: A finalidade deste programa o apoio creacin, ao desenvolvemento e adaptacin legal das cooperativas, de xeito que se conceden axudas para financiar os gastos derivados da sa constitucin ou da adaptacin dos seus estatutos sociais.
Fomento e consolidacin do asociacionismo:
A finalidade destas axudas apoiar o fomento e a consolidacin do asociacionismo, co que se subvenciona parcialmente os gastos normais de funcionamento das asociacins de cooperativas. Atender os gastos de funcionamento das entidades representativas das cooperativas vn dar resposta positiva a unha demanda das asociacins de cooperativas de Galicia. A travs da concesin destas axudas recocese o labor que as asociacins levan a cabo na defensa dos intereses das cooperativas que agrupan, cun carcter de entes insubstitubeis na procura da promocin e difusin das caractersticas do cooperativismo. Esta lia foi introducida na orde de subvencins hai dous anos.
Actividades de promocin do cooperativismo e adaptacin s novas tecnoloxas:
Con esta axuda trtase de apoiar o desenvolvemento das actividades para o fomento do cooperativismo, actividades que poden consistir na organizacin de cursos, xornadas, conferencias, elaboracin e publicacin de estudos, traballos de investigacin, etc., as como actividades de adaptacin s novas tecnoloxas. Poden ser obxecto de subvencin a elaboracin da pxina web, a sa incorporacin a redes informticas, implantacin de sistemas telemticos, etc..
Promocin do cooperativismo mediante o fomento do acceso condicin de socio traballador:
O obxecto deste programa fomentar o acceso dos asalariados das cooperativas condicin de socio, de xeito que se financia parcialmente a achega ao capital social que deba desembolsar o traballador. O montante destas axudas nos anos 2002 e 2003 chegan a preto de 445.000 e resultaron beneficiadas 172 cooperativas. Tamn con cargo aos fondos propios, a esta Direccin Xeral asgnanselle partidas para a celebracin de convenios de colaboracin coas universidades, medios informativos, concellos e outras entidades, coa finalidade de realizar actividades de promocin, fomento e difusin do cooperativismo. No ano 2003, figuran nos presupostos desta Direccin Xeral case 920.000 para a realizacin de todas estas actividades. b) Na Direccin Xeral de Fomento do Emprego xestinase a orde de axudas para o fomento do emprego en cooperativas e sociedades laborais. O obxecto desta orde promover accins e outorgar axudas e subvencins que contriban creacin e mantemento de postos de traballo en cooperativas e sociedades laborais que sexan vibeis tcnica, econmica e financeiramente. Os beneficiarios sern cooperativas e sociedades laborais, as como os socios traballadores de cooperativas de traballo asociado ou de sociedades laborais que no momento de adquiriren a devandita condicin estean desempregados, inscritos como demandantes de emprego no Servizo Pblico de Emprego, non percibisen este tipo de axuda nos catro anos anteriores, e nos que concorra algunha das circunstancias establecidas pola orde reguladora destas axudas. Esta orde contn os seguintes programas: Axudas destinadas aos socios traballadores de cooperativas de traballo asociado ou de sociedades laborais, mediante a concesin da axuda para a adquisicin da condicin de socio traballador.
Axudas destinadas s cooperativas e sociedades laborais, nas modalidades de axudas pola incorporacin de socios traballadores ou de traballo, e axudas para a contratacin de directores ou xerentes. Subvencin financeira. O obxecto deste programa ten por finalidade a reducin de xuros dos prstamos para financiar investimentos en inmobilizado material e inmaterial. Axuda excepcional. O obxecto conceder unha axuda (ata 3.000 euros no ano 2003), destinada ao investimento en activo fixo, para as cooperativas de traballo asociado e as sociedades laborais de nova creacin, constitudas por socios desempregados inscritos no Servizo Pblico de Emprego e que pertenzan a algn dos colectivos beneficiarios da axuda para a adquisicin da condicin de socio traballador. Tamn se pode conceder s cooperativas de traballo asociado e s sociedades laborais que incorporen como socios traballadores a desempregados inscritos como demandantes de emprego no Servizo de Emprego, sempre que o investimento en activo fixo se realice para a introducin de novas tecnoloxas da informacin e as comunicacins. No ano 2002, beneficironse 8.062 traballadores das axudas ao autoemprego e economa social, dos que 2.643 foron dentro dos programas de promocin do emprego en cooperativas e sociedades laborais. (Informe Laboral, 2002, Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais). Comparativamente co ano 2001, incrementouse nun 20% o nmero de beneficiarios deste programa.
Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural.
A Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural o rgano da Administracin autonmica encargado de propoer e executar as directrices xerais do goberno sobre a poltica agroalimentaria. Polo tanto ten entre as sas competencias o fomento, potenciacin e desenvolvemento a nivel sectorial do asociacionismo agrario, nas sas mltiples posibilidades e figuras xurdicas: cooperativas agrarias, cooperativas de explotacin comunitaria da terra, sociedades agrarias de transformacin, agrupacins de produtores agrarios, organizacins profesionais agrarias, asociacins de defensa sanitaria, asociacins para tratamentos integrados na agricultura, asociacins de xestin de explotacins agrarias, comunidades de regantes, comunidades de pastos, agrupacins de montaa, etc. De acordo co Decreto 50/2002, do 14 de febreiro, polo que se establece a estrutura orgnica da devandita Consellera, correspndelle Direccin Xeral de Industrias e Promocin Agroalimentaria a formacin, promocin e fomento do asociacionismo agrario. Nesta Direccin Xeral est encadrada a Subdireccin Xeral de Industrias Agroalimentarias, e dependendo dela o Servizo de Fomento Asociativo, que se encarga do fomento e desenvolvemento do cooperativismo agrario, da tramitacin e rexistro
das sociedades agrarias de transformacin, da xestin dos programas de formacin e da promocin das asociacins e agrupacins agrarias. Entre as actividades de fomento estn o asesoramento tcnico e as accins divulgativas e formativas que se realizan entre os agricultores e gandeiros galegos. Apiase a constitucin de entidades asociativas, sobre todo naquelas comarcas e sectores produtivos onde apenas existen. Asemade, trabllase no redimensionamento empresarial no medio rural, mediante procesos de integracin e fusin das entidades asociativas xa existentes ou tamn a xuntanza e fusin de explotacins agrarias. Isto supn unha clara aposta da Administracin autonmica e do sector polo aforro de custos, racionalizacin do uso dos medios de producin, diversificacin, transformacin e comercializacin das producins agrarias e mellora da calidade de vida no medio rural galego. As actividades de fomento complemntanse coas actuacins de apoio s entidades asociativas agrarias, baseadas nos diferentes programas e lias de axuda que regula e desenvolve a Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural, todas elas de carcter sectorial. Malia isto, pdense diferenciar as axudas orientadas especfica e exclusivamente s entidades asociativas agrarias, principalmente s cooperativas, e as axudas de alcance xeral, (algunhas das mis significativas xa se citaron anteriormente, no apartado 2.3.1 deste captulo). Seguidamente, descrbense con detalle os programas de axudas especficos para apoiar as cooperativas agrarias:
Fomento do asociacionismo agrario e do redimensionamento empresarial das entidades asocia-
tivas agrarias en Galicia. Este programa contempla axudas para a elaboracin de estudos de viabilidade previos e para sufragar os gastos de constitucin, para a realizacin de investimentos derivados das achegas ao capital social que fagan os novos socios e para apoiar os procesos de integracin, absorcin e fusin de cooperativas, as como para os gastos de funcionamento das entidades resultantes. Os obxectivos do programa son: O fomento do asociacionismo e a constitucin de novas cooperativas, no caso daquelas comarcas ou sectores nos que a sa presenza sexa escasa ou nula. A incorporacin de novos socios s cooperativas agrarias e SAT, para incrementar a sa dimensin e capacidade, potenciando vez o esprito asociativo dos agricultores e gandeiros galegos.
A integracin cooperativa, mediante a constitucin de cooperativas de segundo grao e, sobre todo, mediante procesos de fusin e absorcin cooperativa, fundamentais para lograr o redimensionamento e a reordenacin do sector cooperativo agrario en Galicia. Os seus resultados nos ltimos anos resmense a continuacin: Nmero de axudas concedidas: 230 Importe das axudas concedidas: 2,6 millns de Nmero de agricultores que se integraron como socios: 1.280 Nmero de cooperativas fusionadas e integradas: 36 Nmero de entidades asociativas comunitarias constitudas: 42 As posibilidades e perspectivas deste programa son enormes, tanto para dinamizar e apoiar os procesos de redimensionamento e fusin das cooperativas, como tamn para lograr a xuntanza das explotacins agrarias, constitundo cooperativas de explotacin comunitaria da terra ou sociedades agrarias de transformacin de carcter comunitario, que permitan o aforro de custos, a fixacin da poboacin no medio rural e a mellora da calidade de vida dos agricultores galegos.
Mellora da formacin, xestin e consolidacin do asociacionismo agrario en Galicia.
Este programa contempla axudas para: Realizacin de actividades formativas (asistencia e organizacin de cursos, seminarios e xornadas tcnicas, e, ata hai pouco, viaxes de interese agrario). Realizacin de auditoras, anlises de xestin, estudos de viabilidade e estudos de mercado. Informatizacin das cooperativas (adquisicin de equipos e programas informticos, software para internet e fotocopiadoras). Contratacin de persoal (xerentes, tcnicos, axentes de substitucin, administrativos e demais persoal cualificado). Actuacins relacionadas coa calidade (implantacin de sistemas de xestin da calidade e de xestin ambiental, includa a sa certificacin).
Os obxectivos do programa son favorecer o proceso investidor necesario para adaptar as entidades asociativas de carcter agropecuario realidade actual, de xeito que se fagan mis competitivas e dotndoas dunha maior viabilidade e estabilidade econmica. A formacin cooperativa dos agricultores e gandeiros socios, as como a mellora da xestin e dos servizos prestados, xunto co coecemento real da cooperativa e coa dotacin de recursos tcnicos e humanos, son fundamentais para a consolidacin dos proxectos cooperativos e para potenciar e incrementar as sas posibilidades de futuro. No caso deste programa, pdense salientar os seguintes resultados: Mis de 8.600 persoas, agricultores e gandeiros, participaron en actividades de formacin (cursos, xornadas e viaxes agrarias). Na actualidade, aproximadamente 80 cooperativas agrarias fan a auditora regularmente. Subvencionronse 44 estudos de viabilidade e de mercado. Informatizouse e modernizouse a xestin en cerca de 230 entidades. Creronse e subvencionronse mis de 300 postos de traballo, co que se xerou creacin neta de emprego no sector cooperativo agrario. Implantronse e certificronse normas de xestin da calidade e de xestin ambiental en 16 entidades asociativas. Este programa de axudas est en constante evolucin, en funcin da demanda do sector, das necesidades das cooperativas e da propia normativa reguladora das axudas. Por exemplo, lias de axuda como a de informatizacin, que tivo nos anos 1999 e 2000 o seu apoxeo como consecuencia do euro e do efecto 2000, est dando paso a outras iniciativas como a de implantacin de normas de calidade e a contratacin de axentes de substitucin. As mesmo, tamn se incrementou a contratacin de persoal de xerencia e tcnicos, e mis recentemente os tractoristas e os pens de maquinaria, como consecuencia da implantacin do servizo de maquinaria e a creacin das CUMAS. Polo tanto, as perspectivas son de continuidade da orde, coas pertinentes reformas e modificacins para adaptala s necesidades do sector.
Fomento do asociacionismo na utilizacin de maquinaria agrcola en Galicia.
Este programa regula as axudas para: Adquisicin de maquinaria agrcola por primeira vez. Adquisicin de maquinaria agrcola para reposicin.
Construcin de almacns para maquinaria e equipamento destes. Os obxectivos do programa son fomentar o asociacionismo na utilizacin da maquinaria agrcola para poder aforrar custos nas explotacins agrarias e acceder a mquinas e equipos de maiores prestacins, seguridade e tecnoloxa avanzada. Ademais, nesta orde de axudas faise especial fincap no apoio s cooperativas de utilizacin de maquinaria agrcola (CUMAS). Como resultados deste programa, cmpre destacar: Nmero de CUMAS constitudas e apoiadas: 45 Nmero de cooperativas e SAT con servizo de maquinaria: 51 Importe das axudas concedidas: 5,6 millns de Importe dos investimentos realizados: 16,9 millns de O programa de fomento do asociacionismo na utilizacin de maquinaria agrcola en Galicia mantn unha tendencia crecente. Simplemente chega con recordar que no ano 2000 existan en Galicia 28 entidades asociativas con servizo de maquinaria, mentres que no ano 2003 xa son 96. Este crecemento o mellor sntoma da aceptacin que ten este programa, e polo tanto das sas garantas de continuidade.
Apoio s agrupacins de produtores agrarios recoecidas en Galicia (APAS).
Este programa de axudas afecta s agrupacins de produtores agrarios que se constituron e foron recoecidas ata o 31 de decembro de 1999. Inicialmente subvencionronse os gastos de constitucin das APAS, e na actualidade mantense a axuda para os seus gastos de funcionamento administrativo, unha axuda que teen dereito as APAS durante un perodo de cinco anos. A sa finalidade a concentracin da oferta e a mellora da comercializacin das producins agrarias. O financiamento do programa de axudas faise maioritariamente con fondos da Unin Europea. Todas as APAS recoecidas en Galicia xuridicamente son cooperativas, e predominan polo seu nmero as do subsector leiteiro. En Galicia chegronse a recoecer 38 APAS, das cales estn recibindo subvencins actualmente 22, anda que este nmero dimine anualmente segundo vai rematando o perodo de cinco anos de axudas. Nos ltimos exercicios, o importe das axudas concedidas sumou un total de 13,6 millns de . Este programa de axudas vai camio de extinguirse, unha vez que as APAS recoecidas esgoten o perodo de tempo subvencionado. De cara ao futuro cabe a posibilidade de que se establezan, por parte
da Administracin autonmica e con fondos propios, programas similares cunha regulamentacin especfica. Tamn necesario recordar que nos sectores de froitas e hortalizas e de plantas ornamentais, a normativa comunitaria e estatal relativa constitucin de agrupacins de produtores est en vigor. Polo tanto, as entidades asociativas agrarias con actividade nestes sectores, en colaboracin coa administracin, deben valorar seriamente a posibilidade de acollerse a estes programas. Por outra parte no ano 2003, publicouse por primeira vez a orde de axudas pola que se regula o recoecemento das agrupacins de produtores de patacas de consumo. As mesmo, esta orde contempla axudas para gastos de constitucin e funcionamento administrativo, e para mellora das estruturas produtivas e de comercializacin. O programa ten como obxectivo apoiar as APAS de patacas de consumo, non destinadas industria feculeira, para mellorar as sas estruturas produtivas e de comercializacin, facilitando incluso a creacin dun fondo de rotacin que amorteza as flutuacins de prezos que se producen ciclicamente. 2.4.- Outras actuacins pblicas Existen determinadas actuacins pblicas que se dirixen especificamente promocin do cooperativismo, tales como as denominadas medidas institucionais onde se observa a necesidade de potenciar a presenza das cooperativas como interlocutores na concertacin social para a elaboracin e aplicacin das polticas pblicas. Isto concluir no pulo da sa presenza institucional en rganos como o Consello Econmico e Social, as como nos pactos rexionais para o emprego, anda que esta situacin estase corrixindo coa creacin de rganos de concertacin, tanto a nivel nacional (caso do Consello para o Fomento da Economa Social), como a nivel autonmico (caso do Consello Galego de Cooperativas). Tamn se est apostando pola formacin cooperativa, mediante a imparticin de cursos, seminarios ou xornadas, ben directamente ou en colaboracin con diversas entidades, como o caso das universidades e dos concellos. Os destinatarios destas actividades formativas non s son os cooperativistas, senn que tamn van dirixidas aos alumnos universitarios e de formacin profesional, ao persoal das administracins e a outros colectivos, todos eles futuros emprendedores. No eido laboral, unha medida de apoio pblico pdese considerar a modificacin da regulacin dos traballadores das cooperativas ligada s dbedas co Fondo de Garanta Salarial (FOGASA), as como tamn a medida de fomento consistente na capitalizacin do desemprego por parte de traballadores que decidan constiturse en cooperativas. As mesmo, estn as polticas de demanda, xa que as administracins pblicas constiten o principal cliente nas economas desenvolvidas. Neste contexto da contratacin pblica, a Administracin
pode xogar un papel fundamental; dicir, que, cumpridas as esixencias de calidade e prezo, teranse que primar aquelas modalidades organizativas que mis funcionalidade presenten en relacin coa satisfaccin do interese social e coa xeracin de valor social engadido (como emprego, equidade distributiva, cohesin social, etc.). Tamn, determinante o nivel de coecemento da frmula empresarial e do sector cooperativo, tanto dende un plano poltico como social, para a definicin e o despegue das polticas pblicas e para a activacin de iniciativas empresariais, respectivamente. Polo tanto, as medidas deben ir encamiadas a lograr o aumento deste nivel cognitivo-cultural. Entre estas medidas cabe destacar: a creacin dun clima de opinin pblica coecedor e receptivo cara a esta realidade; a insercin do cooperativismo nos programas formativos do sistema educativo regrado e non regrado, nos seus diferentes niveis (secundario, universitario, formacin profesional); a inscricin do cooperativismo nos programas de investigacin; e a ampliacin da cobertura divulgativa a travs dos medios de comunicacin, xa sexan de carcter xeral, con seccins especficas ou especializados (revistas, publicacins monogrficas, programas de TV e radio, prensa). Tampouco podemos esquecernos de diversas medidas que adopta a Administracin transversalmente, e sobre todo sectorial, que representan vantaxes competitivas para o mundo cooperativo, como por exemplo: o acceso cota leiteira, o reparto de dereitos de axudas da PAC, etc., no caso das cooperativas agrarias; ou o acceso adquisicin preferente de terreos de xestin pblica, por parte das cooperativas de vivendas. 2.5.- Control e inspeccin Para levar a cabo un mellor exercicio dos cometidos de control e inspeccin das cooperativas por parte da Administracin competente, unha das ferramentas principais constitea o Rexistro de Cooperativas de Galicia, a travs das distintas funcins que lle corresponden, presidido na sa actuacin polos principios de publicidade material e formal, legalidade, lexitimacin, prioridade e tracto sucesivo. En outubro de 2003 figuraban inscritas nos rexistros de cooperativas, central e provinciais, un total de 3.399 cooperativas de todas as clases. Entre elas as mis numerosas son as de traballo asociado e as agrarias, anda que esta cifra non nos debe confundir co cooperativismo realmente activo en Galicia, que de acordo co xa manifestado anteriormente, a 20 de marzo de 2003, chega a 1.004 cooperativas activas en Galicia. A razn desta diverxencia radica na existencia dun elevado nmero de cooperativas que ademais de non teren actividade, non realizaron os preceptivos trmites de disolucin e liquidacin, polo que figuran con folla aberta nos correspondentes rexistros. Non obstante, esta situacin de discordancia estase reconducindo a travs do mecanismo de adaptacin de estatutos.
A entrada en vigor, o 21 de marzo de 2002, do Regulamento do Rexistro de Cooperativas de Galicia, (Decreto 430/2001, do 18 de decembro), supuxo un avance importante para depurar os rexistros de cooperativas. A disposicin transitoria primeira contn un calendario de adaptacin de estatutos Lei de cooperativas de Galicia, rematando o ltimo perodo o 31 de decembro de 2004. Establece que as cooperativas que non solicitasen do rexistro de cooperativas competente, a inscricin da adaptacin dos seus estatutos sociais nos prazos indicados, quedarn disoltas de pleno dereito e entrarn en perodo de liquidacin. Polo que respecta actividade de rexistro nos ltimos dez anos, o cooperativismo experimentou un crecemento sostido ao que non foi alleo a actividade de fomento da Xunta de Galicia, fundamentalmente a travs do desenvolvemento do marco normativo e das accins divulgativas promovidas. parte do control na evolucin das cooperativas, en canto sa constitucin e disolucin, que se exerce a travs dos rexistros, existe a posibilidade de que as cooperativas sexan inspeccionadas, e no seu caso, sancionadas por incumprimentos da sa normativa, tal como se contempla nas distintas leis de cooperativas e tamn na lei galega. A exposicin de motivos da Lei galega establece que a potestade da funcin inspectora, en relacin co cumprimento desta Lei, correspndelle consellera competente en materia de traballo, sen prexuzo das funcins inspectoras que poidan corresponderlle a outras conselleras. En termos similares exprsase o artigo 138, establecendo que: A funcin inspectora sobre o cumprimento da lexislacin cooperativa exerceraa a dita consellera a travs da Inspeccin de Traballo e Seguridade Social..., e segue dicindo: Esta funcin realizarase preferentemente con carcter preventivo, para contribur ao mellor cumprimento da lexislacin cooperativa... Polo tanto, trtase de que as cooperativas sexan inspeccionadas conforme a esta Lei, e sern sancionadas se houbo infraccin dela, ou tamn como di o artigo 139, dos seus estatutos. Se as que resultan infrinxidas son outras normativas, tales como a lexislacin laboral ou de seguridade social, sern inspeccionadas e sancionadas conforme a normativa especfica de que se trate As infraccins clasifcanse en tres grupos (leves, graves e moi graves). O conselleiro/a competente en materia de traballo, actualmente a conselleira de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais, incluso poder acordar a descualificacin da cooperativa, o que provocara a sa disolucin. A Administracin non s pode exercer funcins de inspeccin nas cooperativas, senn que ademais pode intervir a cooperativa nos supostos e coas facultades e procedemento que lle atribe o artigo 140 da Lei. De acordarse a intervencin administrativa, calquera acordo que adopten os rganos da cooperativa debe contar coa aprobacin dos funcionarios nomeados polo poder pblico. No proceso de obtencin de datos para a elaboracin do Libro Branco tense recabado a opinin do sector a este respecto, identificando visins coincidentes na necesidade, en materia de inspeccin e
control, de incrementar os controis sobre as actividades e actuacins das cooperativas, as como sobre as axudas que se conceden ao sector. Tamn hai opinins coincidentes sobre a conveniencia dun maior control do crdito cooperativo e de abordar a disolucin daquelas cooperativas que non se axusten normativa vixente e ao establecido nos seus estatutos.
3.- As Cooperativas na interlocucin e na articulacin de consensos sociais

Pola posicin que ocupan na economa de Galicia, pola dimensin social que alcanzan, pola sa propia natureza, e pola proxeccin que poden e deben ter para maximizar a sa contribucin ao desenvolvemento e ao benestar social, cmpre unha seria reflexin sobre a situacin e o rol que lles atinxe s cooperativas no dilogo econmico-social e, en suma, na consecucin dos consensos necesarios. Nese sentido cmpren avances en varios eidos. 3.1.- A vertebracin das Institucins cooperativas Segundo as pautas establecidas polo propio marco constitucional, o asociacionismo cooperativo, como instrumento de representacin e defensa dos seus propios intereses, foise recollendo en todos os procesos normativos, apoiando e promocionando a integracin, a asociacin e as institucins representativas do mbito cooperativo. indiscutbel na actualidade, o papel principal que a prol da representatividade do mundo cooperativo supoen as unins, federacins e confederacins de cooperativas como entidades agrupadoras das inquedanzas xerais destas sociedades, as como o papel de apoio e interlocucin coas diferentes administracins pblicas. Xunto cos organismos e entidades pblicas de apoio s cooperativas, existe un amplo abano de estruturas asociativas e federativas, que ademais de representaren e defenderen os intereses das empresas e entidades afiliadas, ofrecen a estas diversos servizos de consultora e apoio tcnico. As entidades representativas das cooperativas son instrumentos necesarios para a permanente comunicacin que debe existir hora de manifestar as sas necesidades e defender os seus intereses comns ante as administracins pblicas, axentes econmicos e axentes sociais, coas organizacins similares doutras comunidades autnomas e incluso en foros de carcter e dimensin internacional. Resulta substancial, recordando o marco cooperativista galego co que nos atopabamos hai non demasiados anos e recoecendo publicamente o que se avanzou neste terreo, continuar evitando a dispersin do fenmeno cooperativo e propiciar o asociacionismo dende a propia Administracin. Sen discutir o papel que a administracin pblica debe representar nas asociacins de cooperativas, e estas naquela, resulta evidente que a sa intervencin non pode ser doutro xeito que non sexa a de fomentar a integracin cooperativa.
Seguindo as pautas marcadas polas diferentes leis cooperativas e tamn pola Lei galega, as unins, federacins e confederacins deben impulsar e exercer as sas funcins de representacin, as como o exercicio da conciliacin no mundo cooperativo, tanto entre cooperativas, como entre estas e os seus socios. Tamn deben incrementar a posibilidade de organizacin, con capacidade financeira suficiente, de servizo e de asesoramento, tanto como sexa conveniente para os intereses dos seus socios. As mesmo, participarn, xunto coa administracin pblica e as institucins e organismos desta, a prol do perfeccionamento da lexislacin e como institucin de ordenamento socioeconmico, xa que resulta un interlocutor necesario para logralo. Finalmente, fomentarn a promocin e a formacin cooperativa. importante que as diferentes conselleras, con competencias na materia de cooperativismo, unifiquen criterios de actuacin neste campo, para os efectos de lograren unha maior coordinacin e complementariedade. En definitiva, as entidades representativas das cooperativas pdense considerar un mecanismo complementario da administracin pblica na sa funcin de promocin do movemento cooperativo, e como tal est implcito na Lei galega, no seu Ttulo IV Das asociacins e representacin cooperativa, tanto cando se regula o asociacionismo e o fomento cooperativo como pola sa participacin no Consello Galego de Cooperativas. Actualmente, como xa temos visto no captulo correspondente, estn inscritas no Rexistro Central de Cooperativas sete entidades representativas das cooperativas galegas: AGACA (Unin de Cooperativas Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias), UGACOTA (Unin de Cooperativas de Traballo Asociado Ugacota), SINERXIA (Federacin de Empresas Cooperativas Sinerxia), UCETAG (Unin de Cooperativas de Ensino de Traballo Asociado de Galicia), EIXO (Unin de Cooperativas de Traballo Asociado Eixo), UCAFE (Unin de Cooperativas Agrarias de Ferrol), ACAP (Asociacin de Cooperativas Agrarias de Pontevedra) e UGACOVI (Unin de Cooperativas de Vivendas). Cada unha delas ten distinta representatividade, pero no seu conxunto xogan un papel fundamental, xa que a travs do asociacionismo cooperativo, atpanse frmulas de encontro e de solucin para as sas necesidades e intereses comns. Polo que respecta s confederacins sectoriais existentes en Espaa, agrpanse nunha nica organizacin empresarial de estrutura confederativa e de mbito estatal, de carcter intersectorial, que constite a mxima institucin representativa da Economa Social en Espaa, denominada CEPES (Confederacin Empresarial Espaola da Economa Social). Na CEPES estn integradas sete confederacins e/ou federacins estatais de cooperativas, entre elas CCAE, COCETA e UECOE, seis grupos empresariais de economa social, catro confederacins e/ou federacins autonmicas de cooperativas e de economa social, a Confederacin Nacional de Previsin
Social (CNEPS), a Confederacin Empresarial de Sociedades Laborais (CONFESAL), das organizacins nacionais de discapacidade, unha Federacin representante das Empresas de Insercin (FEEDEI) e unha Confederacin representante das Fundacins (CEF). Como perfecto complemento, pola Lei galega de cooperativas, creouse o Consello Galego de Cooperativas, como un mecanismo de encontro entre a administracin autonmica e as organizacins de cooperativas mis significativas dentro do mbito xeogrfico da nosa comunidade. Constitese deste xeito un marco para o establecemento de relacins e fomentando que estas sexan permanentes e fludas e que estean perfectamente reguladas. Como rgano de interlocucin de carcter institucional, a nivel estatal, existe o Consello para o Fomento da Economa Social. Cmpre, por conseguinte, un maior esforzo de vertebracin das propias cooperativas arredor das sas organizacins representativas. 3.2- As cooperativas e a interlocucin coas administracins Desde o punto de vista da implementacin e viabilizacin das polticas activas, as distintas frmulas cooperativas foron, e estan a ser, vehculos fundamentais para o seu desenvolvemento: No sector agrario onde a sa importancia estratxica maior en Galicia. debido ao minifundismo, dispersin da poboacin e das explotacins no rural, as como escasa capacidade para afrontar individualmente proxectos e investimentos que permitan a transformacin e a comercializacin das producins. Nestas circunstancias as cooperativas estn a ser elementos imprescindbeis na diversificacin, na aposta pola calidade agroalimentaria, pola conservacin do medio ambiente, polo cumprimento de normas de benestar animal e polo mantemento da poboacin no medio rural. Tamn as cooperativas de traballo asociado, de ensino, de servizos ou de transportistas, actan como motores da xeracin de emprego na nosa comunidade e da redistribucin dos recursos. Mis recentemente as cooperativas de servizos sociais ou de integracin social, estn adquirindo protagonismo pola importancia dos servizos que prestan sociedade, e polo seu interese hora de viabilizar polticas activas das administracins que afectan calidade de vida dos cidadns, etc... En suma o cooperativismo favorece a activacin e o desenvolvemento das iniciativas de emprego que a Administracin ten que levar a cabo nunha sociedade de benestar e a prestacin de servizos sociais que respondan s necesidades asistenciais da poboacin en Galicia. Deste xeito convrtense nun instrumento dinamizador e regulador do mercado de traballo, as como unha solucin para poder desenvolver polticas de apoio terceira idade ou a colectivos desfavorecidos.
Non cabe a menor dbida que o cooperativismo en xeral, e o agrario ou o de traballo asociado en particular, tiveron e teen unha influencia aprecibel na evolucin que se est a producir na sociedade galega nos ltimos anos. Pero no futuro o seu protagonismo debe acentuarse para poder dar resposta s demandas do sector, tanto no mbito da cooperativa como empresa que est nun mercado cada vez mis esixente e competitivo, como a nivel da prestacin de servizos aos seus socios, que permitan o aforro de custos, a mellora da sa calidade de vida e a xeracin de emprego, nunha sociedade que aposta polo estado do benestar. Polo tanto, o apoio das Administracins Pblicas ao cooperativismo convrtese nun elemento fundamental na busca do cambio, mellora e consolidacin das estruturas produtivas e do redimensionamento sectorial na sociedade galega. Pero sa vez as cooperativas teen que colaborar activamente cos organismos pblicos para poder lograr un mellor cumprimento dos seus fins. Semella imprescindbel o recoecemento das mutuas capacidades e o establecemento de canles axeitadas de interlocucin sectorial, desenvolvendo o establecido no Consello Galego de Cooperativas, e respectando a debida autonoma de actuacin de cada parte. 3.3.- As cooperativas e a interlocucin cos axentes econmicos e sociais As cooperativas, no desenvolvemento das sas funcins, actan como crisol no que se funden actividades economicamente relevantes e de moita importancia en determinados sectores e, ao tempo, defensa e articulacin de intereses dun colectivo social moi numeroso, que tamn, ao mesmo tempo, cuantitativamente importante dentro de determinados grupos sociais. Por conseguinte, e pola sa representatividade, deben seguir esforzndose por conseguir un lugar nos diferentes foros de representacin dos axentes e sectores econmicos que deben aceptalos como interlocutores. As mesmo, anda sendo entidades de natureza diferente, polos mesmos motivos deben establecer marcos de dilogo e espazos de encontro cos axentes sociais dende o respecto dos papeis de cadaqun. O proceso de interlocucin co conxunto de institucins e axentes referidos debe facilitar avances na confluencia comn de cara ao consenso sobre o rol e as estratexias do cooperativismo no desenvolvemento de Galicia.
4.- O Consello Galego de Cooperativas

A Administracin Autonmica galega valora moi favorabelmente a interlocucin para levar a cabo a viabilidade das polticas activas e o desenvolvemento do sector cooperativo. Xa que logo, pon o mximo esforzo en recoecer como unha ferramenta de primeira orde o Consello Galego de Cooperativas e dotalo progresivamente cos medios e recursos necesarios. Consecuentemente, no mes de marzo de 2001 celebrouse o acto de constitucin do Consello Galego de Cooperativas. A Lei de cooperativas de Galicia, no seu artigo 135, crea e define o Consello como o
rgano mximo de difusin e promocin do cooperativismo na nosa comunidade. Posteriormente, polo Decreto 25/2001, reglase a sa organizacin e funcionamento. A finalidade da Lei hora de crear este rgano non foi outra que a de establecer un foro onde se involucren todas as administracins (conselleras, universidades, concellos), xunto coas entidades representativas das cooperativas, coa predisposicin e actitude decidida de apoiar o cooperativismo. O Consello Galego de Cooperativas adscrbese Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais, quen lle asigna o persoal funcionario e os recursos econmicos necesarios para o seu funcionamento. Entre as sas principais funcins estn as de facilitar e colaborar na investigacin, planificacin e execucin dos programas de desenvolvemento e fomento do cooperativismo; promover a educacin e formacin cooperativa; elaborar propostas, ditames e informes en relacin coas cuestins que afecten ao cooperativismo; emitir informes, con carcter preceptivo, sobre os proxectos de disposicins legais e regulamentarias e demais normas que afecten ao cooperativismo. Outras das sas funcins que se deben destacar son a de conciliar e exercer a arbitraxe nas cuestins litixiosas que se produzan entre cooperativas, entre estas e os seus socios ou entre os propios socios, sempre cando ambas as partes o soliciten ou vea recollido nos estatutos da cooperativa pertinente. Ademais, percibe e xestiona os fondos irrepartbeis e o remanente do haber lquido social das cooperativas. En canto ao seu funcionamento, o Consello pode actuar en pleno, que est integrado por todos os membros deste rgano e polo secretario, ou en comisin permanente, que est formada polo presidente, vicepresidente, secretario, tres representantes das cooperativas e outros tres do resto dos membros do Consello. A comisin permanente, ademais de executar os acordos do pleno, ten que resolver as cuestins de trmite e de xestin ordinaria, coordinar as comisins de traballo e preparar as reunins, a convocatoria e a orde do da do pleno. As comisins de traballo que se crearon e estn en funcionamento son a de ditames, informes e propostas, a de conciliacin e arbitraxe cooperativa e a de xestin e planificacin dos fondos do Consello. Os membros do Consello, ags a conselleira e o director xeral de relacins laborais, que o sern pola razn do seu cargo, e os suplentes, sern nomeados e cesados pola conselleira de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais. peticin do Consello Galego de Cooperativas, e a travs da comisin de arbitraxe e conciliacin cooperativa, estase a elaborar o Regulamento de Arbitraxe e Conciliacin Cooperativa. O Consello tamn est promovendo a educacin e a formacin cooperativa, mediante a convocatoria de premios escolares, as como o fomento e a difusin do cooperativismo, mediante a concesin dos premios cooperacin.
Tamn foi iniciativa do Consello a elaboracin deste Libro Branco do Cooperativismo, ademais de canalizar o proceso da sa elaboracin, proceso que despois da realizacin do III Congreso Galego de Cooperativas en Decembro do 2003 onde se debaten, vai culminar coa sa publicacin, e que enlazar coas proxeccins necesarias para a elaboracin dun Plan Estratxico para o desenvolvemento do cooperativismo en Galicia.
5.- Ferramentas de futuro

A evolucin do movemento cooperativo nun contorno definido polos criterios propios da economa de mercado e da sociedade do benestar, vai estar condicionada en boa medida polas polticas de fomento, promocin e apoio que desenvolvan as administracins pblicas. Os resultados obtidos demostran que a frmula cooperativa vlida para liderar proxectos empresariais ambiciosos, tanto desde o punto de vista econmico como social, pero a sa consolidacin e potenciacin de cara ao futuro pasa polo aproveitamento racional dos medios ao seu alcance, pola concertacin e o consenso e pola interlocucin coas institucins, axentes econmicos e axentes sociais, sen esquecernos da formacin da sa base social. No mbito galego, un movemento cooperativo moderno e correctamente dimensionado fundamental para o desenvolvemento socioeconmico da comunidade. De a o esforzo en desear polticas de viabilidade, estratexias de carcter promocional e ferramentas de futuro, que no seu conxunto sirvan para o fomento e o apoio do cooperativismo. A propia redaccin do Libro Branco, onde participan representantes e tcnicos da administracin autonmica, dos concellos, da universidade e das asociacins de cooperativas, unha mostra do carcter integrador e da vontade de recoller unha pluralidade de opinins, que fagan deste Libro Branco unha ferramenta de futuro til para o mundo cooperativo galego. As mesmo, a aprobacin e publicacin da Lei de cooperativas de Galicia, xunto coa constitucin do Consello Galego de Cooperativas e a regulacin do funcionamento do Rexistro de Cooperativas de Galicia, est dotando s cooperativas galegas dun marco normativo amplo, que recolle as sas inquedanzas e as peculiaridades propias do sector cooperativo en Galicia. Este marco normativo debe completarse coa publicacin do Regulamento de arbitraxe e conciliacin cooperativa. Unha lexislacin baseada na realidade do sector e adaptada s sas necesidades, ampla, e sobre todo xil e dinmica, unha ferramenta fundamental para o futuro para canalizar e regular o movemento cooperativo. Non podemos esquecernos da necesidade de establecer un marco de concertacin e de consenso, fomentando a interlocucin e a existencia dunha relacin fluda entre as administracins pblicas, as
organizacins representativas das cooperativas e os axentes econmicos e sociais, para poder levar a cabo a viabilidade das polticas activas no sector. Neste campo destaca o labor que realiza o Consello Galego de Cooperativas como foro de encontro entre a administracin e o mundo cooperativo. Polo tanto, fundamental a sa dotacin progresiva, cos medios e recursos necesarios, para que poida desenvolver as sas funcins ao mximo nivel e coa maior amplitude, xa sexa a nivel de pleno, da comisin permanente ou das comisins de traballo. Outra ferramenta de futuro, intanxbel a curto prazo pero definitiva para a consolidacin do movemento cooperativo na sociedade, son as actividades de formacin, orientadas tanto aos socios cooperativistas como poboacin en idade escolar, formacin profesional e universitarios. O ideal sera que o cooperativismo formase parte dos programas educativos. Mentres tanto, a realizacin de xornadas tcnicas, seminarios ou cursos, son instrumentos que permiten transmitir os principios cooperativos a todos os interesados. As mesmo, estas actividades formativas deben complementarse coa informacin a travs dos medios de comunicacin. Para que a sociedade valore o movemento cooperativo, na sa xusta medida, debe coecelo. Non cabe a menor dbida que unha campaa de comunicacin dos valores cooperativos, xunto con programas e seccins especficas con informacin sobre o sector, son instrumentos de grande interese para a difusin do cooperativismo. Entre as ferramentas de futuro, hai que considerar todas as medidas de apoio ao cooperativismo e, principalmente, as axudas pblicas, pola importancia estratxica que teen na promocin, fomento, divulgacin e potenciacin das sociedades cooperativas. O lxico, dotar de continuidade aos procesos e proxectos iniciados, aproveitando todas as accins e lias de axuda en que os seus resultados estean sendo positivos para o sector. Os programas de axuda existentes para o fomento do redimensionamento cooperativo, para a industrializacin e comercializacin agroalimentaria, para a creacin de emprego, para a mellora da formacin, para fomentar a innovacin tecnolxica e para mellorar o benestar e a calidade de vida dos socios das cooperativas, hai que consideralos prioritarios. En todo caso, as actuacins e os programas de axudas que se establezan de cara ao futuro deben: Ter un carcter dinamizador da poboacin e do propio funcionamento das cooperativas. Fomentar a utilizacin conxunta dos medios de producin, constitundo entidades asociativas de carcter comunitario. Permitir o aproveitamento das posibilidades e dos recursos endxenos, de xeito que se facilite a permanencia da poboacin no seu contorno.
Fomentar o mantemento dos postos de traballo e, sobre todo, a creacin neta de emprego no sector. Ser acordes coa demanda e necesidades do sector, todo iso dentro dun marco obxectivo de adxudicacin. Finalmente, cmpre dicir que o Libro Branco debe tomarse como base para elaborar o Plan Estratxico para o Desenvolvemento do Cooperativismo en Galicia. Esta debe ser a ferramenta de maior transcendencia e importancia para o sector. O seu contido, en canto a programas e lias de actuacin, vai ser nos prximos anos o marco de referencia para o movemento cooperativo en Galicia.
Conclusins e recomendacins
A.- Conclusins e recomendacins globais Conclusins

As mis diversas correntes do pensamento social, econmico e poltico consideran o cooperativismo como instrumento importante na solucin dos problemas econmico-sociais. En Galicia as propostas cooperativas, arraigadas na tradicin do pensamento galeguista dende o Sculo XIX, integran unha parte nuclear nas visins das correntes que deixaron mis pegada na conformacin do sentir actual. Ao tempo as realidades cooperativas dende comezos do sculo XX ata a actualidade actuaron de xeito destacado para achegar as sas respostas diante de necesidades cambiantes da economa e da sociedade galegas. Estiveron sempre presentes de par das necesidades e iniciativas de desenvolvemento de Galicia. A presenza do cooperativismo en Galicia certamente significativa. Ten unha compensada distribucin en todo o territorio, espallado no mundo rural e no mundo urbano, e con presenza na maiora dos concellos da comunidade. Dende a Reforma Poltica e o novo marco de liberdade asociativa a creacin de cooperativas experimenta unha tendencia de crecemento sostido, que se mantn e consolida nos ltimos anos. En conxunto o movemento cooperativo combina o anovamento, que produto do peso aprecibel das experiencias creadas na ltima dcada, coa madurez da parte do movemento que representan as experiencias xa consolidadas que se conforman como referentes, mesmo no conxunto da vida econmico-social. Na sa distribucin por clases destaca o peso importante das cooperativas agrarias por volume de socios e peso das sas actividades. Son tamn numerosas as experiencias de traballo asociado, de importancia na xeracin de emprego. Aprciase o pulo recente nas cooperativas de
Conclusins e recomendacins [527]
vivenda e hai unha parca presenza, con independencia de singularidades importantes e do seu relevo cualitativo, nas cooperativas das outras clases, o que marca un dos primeiros desafos para a extensin do movemento. A influencia social do cooperativismo existente reflctese, en primeira instancia, na importancia do corpo social agrupado: mis de 83.000 socios, o que significa a existencia de cooperativistas nun de cada once fogares galegos; cunha dinmica de evolucin fortemente crecente, e cunha importancia apreciabelmente maior en determinados colectivos: agricultores, mozos e mulleres. Na economa distribense, en termos de nmero de sociedades, de forma relativamente homoxnea, con mis presenza relativa no sector agrario e menos, comparativamente nos servizos. A distribucin estase a compensar polas recentes tendencias na creacin de cooperativas de servizos e nalgns dos novos depsitos de emprego. As cooperativas concentran parte importante das sas actividades en cinco grandes grupos: agricultura e gandera, industria txtil, construcin, comercio e ensino. Entre as caractersticas mis sobresantes da actividade cooperativa destacan a intermediacin nos mercados (cerne constitutivo non s das cooperativas agrarias senn dunha parte das do sector servizos); a concentracin en actividades intensivas en traballo -caracterstica comn na construcin e en moitos servizos persoais- que, s veces, requiren de particular cualificacin da man de obra (ensino, servizos sociais); e, consecuentemente, a concentracin en actividades, salvo excepcins, pouco intensivas en capital fsico, con baixos investimentos e, no seu caso, con tecnoloxas maduras ou fortemente estandarizadas (txtil, empresas en crise no sector de transformados metlicos). A incidencia do efecto cooperativo no emprego, estimado en 22.433 persoas, o 2,02% dos ocupados galegos, destaca fundamentalmente pola sa contribucin cualitativa, dado que incide naqueles aspectos onde o mercado de traballo resulta menos eficiente, tales como a temporalidade, a igualdade de xnero e as actividades vinculadas cos sectores primarios. Achgase un maior nivel de estabilidade, de oportunidades para as mulleres, e favorcese a consolidacin e incremento dos servizos directamente relacionados co sector primario. No tocante dimensin, a media de traballadores sita a xeneralidade das cooperativas entre as pequenas e medianas empresas galegas, pero cunha dimensin media superior a do conxunto galego. A achega en termos de valor do movemento cooperativo ao conxunto da economa debe computar o papel esencial destas sociedades na creacin e mantemento do valor das actividades econmicas individuais dos seus socios, obxectivo constitutivo esencial das mesmas, prevalente anda que non incompatbel co obxectivo de maximizacin do valor xerado na propia empresa. Cinguindo as estimacins do valor medicin da sa estrita actividade empresarial, o volume de facturacin total do cooperativismo galego achgase ao 2.300 millns de euros e o valor engadido bruto total aos 362,1 millns de euros, o que significa o 1,1% do VEB galego.
Por outra parte, hora de explicar a dinmica empresarial das cooperativas debe terse en conta a prevalencia, s veces, de lxicas racionalizadoras do seu comportamento, que anda sendo maximizadoras, poden non subsumirse e son dificilmente comprensbeis dende os estritos parmetros das anlises custo-beneficio mis acadas para empresas convencionais. Obviamente iso non excle a busca de rendibilidade propia no privativo proxecto empresarial que constite cada cooperativa, s marca o desafo da integracin e compatibilizacin de obxectivos: a rendibilidade autnoma e especfica da empresa comn aunada, e ao servizo, dos prevalentes obxectivos sociais e societarios. A frmula cooperativa pode ser tan valida para as actividades empresariais como calquera outra das mis usuais. Igualmente non hai condicionantes a priori para realizar actividades de todo tipo, sexan cales foran os seus mercados. A anlise econmica e financeira efectuada sobre os estados contbeis das sociedades cooperativas galegas mostra que, con independencia da sa clase, cumpren co seu obxectivo de satisfacer as necesidades econmicas dos seus socios. Conforman un tecido empresarial no que coexisten un reducido nmero de grandes e medianas empresas cun importante nmero de pequenas e microempresas. Nelas hai unha maior importancia cuantitativa dos investimentos no activo vinculado explotacin, fronte ao inmobilizado, debido maior proporcin de empresas dedicadas a actividades de servizos. Teen un considerbel importe de financiamento permanente procedente dos propios socios, unido a un escaso financiamento alleo a longo prazo, o que pode ser debido s reticencias das entidades financeiras para conceder recursos as sociedades cooperativas. Seguen unha poltica mixta de retribucin aos socios, que perciben parte da sa renda a travs da mellora nos prezos/salarios e outra parte va retorno cooperativo, coa distribucin duns excedentes que son positivos na maiora dos casos estudados. As mesmo teen unha estrutura econmico financeira fortemente marcada pola estacionalidade das actividades desenvolvidas por unha gran parte das empresas. Non obstante o tamao empresarial condiciona a forma e as circunstancias de insercin no mercado. Ao respecto, anda dentro da sa variedade, as cooperativas galegas actan basicamente en mercados reducidos, se ben notbel a presenza de destacadas experiencias exportadoras. As cooperativas facilitan unha mellor integracin no mercado de actividades que doutro xeito atoparan dificultades.
As cooperativas teen, pola sa natureza solidaria e participativa e/ou polo carcter de autoxestin dalgunhas, unha notbel flexibilidade na sa capacidade de adaptacin s circunstancias cambiantes dos mercados. Cumpren asemade un papel importante na trazabilidade dos produtos e na seguridade para o consumidor. Tamn teen comezado prometedores procesos de control de calidade. En determinadas actividades, dadas as sas caractersticas, dada a natureza concreta das cooperativas e o tipo de socios mis habitual, as cooperativas poden ter vantaxes comparativas. Xogan a favor das cooperativas os efectos positivos da participacin que foron avaliados e recoecidos dende todos os puntos de vista. Os paradigmas de motivacin, de relacins industriais e empresariais confirman, baixo determinadas condicins, terica e empiricamente, tal afirmacin. As cooperativas realizan un significado labor no mbito da formacin e capacitacin profesional e empresarial, ao converterse en autnticas escolas de traballadores e de empresarios, que complementan eficientemente os coecementos e habilidades adquiridos no sistema educativo e formativo xeral. A forza e o valor como frmula das cooperativas radica na adscricin voluntaria, na comunidade de intereses e na unidade entre os socios que se explcita coa constitucin da sociedade. Por conseguinte, o nivel de compromiso coa empresa , a priori, forte en comparacin con outro tipo de sociedades. As cooperativas utilizan modelos de incentivacin que lles permiten integrar, sen conflito, a diversidade nas situacins e posicins dos socios. O autoemprego cooperativo quen de achegar solucins para desenvolver os proxectos profesionais e vitais das persoas, eliminando barreiras xeradas polas dinmicas do mercado de traballo. A supeditacin das rendibilidades econmicas inmediatas viabilidade futura do proxecto empresarial, xunto coas vantaxes derivadas da participacin e control ltimo sobre a empresa, permiten aproveitar eficientemente os coecementos e habilidades dos socios co que se potencia a sa autoestima e proxeccin profesional. O cooperativismo acredita unha importante capacidade de resistencia s crises, que permite falar de comportamentos anticclicos e de mantemento do emprego en circunstancias adversas. A cooperativa, defendendo a igualdade e valorando as diferenzas, fomenta a conciliacin entre a vida laboral e a vida persoal e familiar dos seus socios e socias. Este e outros aspectos supoen un estmulo de primeira orde para a incorporacin de mulleres ao mundo do traballo e un camio para facer efectivo os seus proxectos e potencialidades.
A responsabilidade social do cooperativismo galego un feito que transcende propia cooperativa e aos seus socios para influr no seu contorno, a travs de factores como o mantemento de rendas e emprego, o desenvolvemento local, a permanencia dos proxectos, a formacin e a educacin e o benestar social. A dimensin participativa, a facilidade para incorporacin de socios, o seu papel no mantemento de rendas e emprego presentan trazos moi favorbeis, onde as cooperativas xogan un papel destacado. Noutros aspectos, en cambio, dbese anda mellorar, como na formacin dos socios e na incorporacin da muller aos rganos de goberno. Os principios e valores que definen o movemento cooperativo son en si mesmos un valor engadido para socios e clientes que ata o momento as cooperativas galegas non teen suficientemente valorado. Os procedementos e ferramentas que miden o grao de cumprimento das cooperativas en relacin coa sa responsabilidade social, particularmente o Balance Social, son insuficientemente empregados. Estes principios de funcionamento favorecen unha maior participacin, unha maior implicacin, a existencia de procesos formativos e informativos e en definitiva procuran a achega de todas as capacidades de socios ao ben comn. Son polo tanto principios de eficiencia empresarial e de mellora continua. As cooperativas fan unha importante contribucin ao mantemento do benestar e a cohesin social. As cooperativas xogan un importante papel na organizacin, estruturacin e integracin dos sectores produtivos nos procesos de cambio. Facilitan a reordenacin de sectores clave e a reconversin e o transito cara a actividades mercants e cara a novas formas de entender a actividade, particularmente en sectores con actividades moi arraigadas, simplemente recolectoras, e pouco sustentbeis no medio prazo Son un vehculo de modernizacin, de introducin de prcticas produtivas novas. Con contribucins importantes na formacin dos recursos humanos; na difusin de coecementos tcnicos e, por tanto, no desenvolvemento tecnolxico e na innovacin; na difusin da informacin sobre produtos e mercados; no incremento da capacidade emprendedora; na irradiacin das melloras e na adaptacin e aplicacin das novas polticas econmicas en sectores sometidos a forte regulacin Actan na regulacin dos mercados. Son un mecanismo de defensa, seguridade e estabilidade nas oscilacins cclicas. Colaboran na mellora de prezos, na sa estabilidade, na sa uniformidade e homoxeneidade, e dan mis transparencia aos seus mecanismos de formacin. As mesmo actan como reguladoras en momentos en que as oscilacins cclicas levan aos mercados a situacins de estancamento, recesin ou mesmo crise. Complementariamente,
achegan aos seus socios seguridade,estabilidade, confianza e proteccin neste tipo de circunstancias. A natureza e realidade das cooperativas adecase natureza do desenvolvemento local: pertencen ao tecido local, dinamizan socialmente o medio, son capital social, e son un referente socioeconmico no desenvolvemento dunha rea Achegan importantes complementariedades s Administracins pblicas na promocin do desenvolvemento local. Pola sa capacidade para a mobilizacin de recursos locais -creacin de emprego, demanda a empresas locais e uso de recursos naturais locais- estn estreitamente vinculadas ao proceso de valorizacin de recursos endxenos. Ademais basanse na explotacin de recursos especficos que, moitas veces, non se poden mover; teen creado redes no territorio; teen experiencia na promocin e distribucin de bens especficos; e contriben a fixar poboacin no territorio e o mantemento de actividades, co que se evita a fuga de recursos Dende o punto de vista da utilizacin de recursos pblicos para o desenvolvemento, facer partcipes deles s cooperativas incrementa a escala, ampla o numero de beneficiarios dos recursos, favorece o mellor financiamento dos procesos e a realizacin de pactos de mis alcance. Xogan un papel aprecibel na prestacin de servizos locais de proximidade: servizos a escala local; servizos de carcter xeneralista, intersectoriais, profesionais; servizos sociais e de asistencia; e en mbitos como o da sade, educacin, vivenda social, ocio, cultura e deportes. As mesmo destacbel o seu labor no campo da integracin social Son unha das canles axeitadas para a diversificacin de actividades no espazo rural, obxectivo necesario para a adaptacin da economa rural situacin actual. Estn a ser axentes destacados na posta en prctica de sistemas de producin sustentbeis do punto de vista medioambiental. Teen un papel aprecibel na posta en valor de recursos ociosos -permiten a valorizacin de recursos que doutro xeito non seran utilizados- e no aproveitamento integral dos recursos: recursos humanos, en tanto que fixan poboacin; e recursos materiais en tanto que permiten un pleno aproveitamento dos mesmos, limitando a infrautilizacin. As cooperativas cumpren funcins importantes como xestoras do medio e no mantemento e consolidacin da actividade en zonas rurais como va de desenvolvemento integral.
O cooperativismo experimentou un crecemento sostido ao longo dos dez ltimos anos, ao que non foron alleas as actividades de promocin e fomento da Xunta de Galicia. As mesmo, este crecemento confirma que as cooperativas seguen sendo unha frmula eficaz para canalizar e dar resposta aos proxectos de carcter asociativo. A administracin autonmica e a Lei de cooperativas de Galicia, recoecen o papel do cooperativismo como motor de desenvolvemento econmico, xeracin de emprego, redistribucin de recursos, prestacin de servizos de natureza social, as como necesidade de apoiar aos sectores cooperativos identificados como emerxentes. A aprobacin da Lei de cooperativas de Galicia, xunto cos Decretos reguladores do Consello Galego de Cooperativas e do Rexistro de Cooperativas de Galicia, dotou ao sector cooperativo galego dunha lexislacin acorde coas peculiaridades da nosa comunidade. O Consello Galego converteuse nun instrumento primordial para lograr unha comunicacin permanente e fluda entre a administracin autonmica e as organizacins representativas das cooperativas. As sociedades cooperativas, como calquera outra empresa, teen acceso aos diferentes programas de axudas que ten a Xunta de Galicia. Destacan os programas de axudas especficos de carcter transversal, que se encadran na Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais; e os de carcter sectorial, que actualmente existen a travs da Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural. O nivel de coecemento da frmula empresarial e do sector cooperativo, tanto dende un plano poltico como socioeconmico, determinante para a definicin e a viabilidade das polticas pblicas e para a activacin das iniciativas empresariais. Pola posicin que ocupan na economa de Galicia, pola dimensin social que alcanzan e pola sa propia natureza as cooperativas confrmanse como interlocutoras destacadas para a diversidade de axentes polticos econmicos e sociais de Galicia.
Recomendacins
A anlise prospectiva das condicins de viabilidade -sociolxica e econmica- do proxecto societario da cooperativa presenta particularidades que demandan a dotacin de apoios neste terreo s cooperativas que o requiran. Debe ter continuidade e debe potenciarse a promocin de apoios financeiros, con lias especficas orientadas a facilitar o financiamento de novos proxectos empresariais en rxime cooperativo. En particular dbese reflexionar sobre a implementacin de novos instrumentos especficos que atendan s particularidades da situacin financeira das cooperativas. Especialmente en aspectos
relacionados cos sistemas de garantas e as frmulas de capital-risco, as como os relacionados coa concertacin con entidades financeiras e de promocin, tanto pblicas como privadas. As mesmo dbese estudar, dende o movemento cooperativo e a administracin, a posibilidade de estruturar un mercado de ttulos de dbeda de sociedades cooperativas -obrigacins, bonos,..que faciliten a negociacin nos mercados secundarios. necesaria unha maior preocupacin por xestionar adecuadamente a tesourera, as existencias e os debedores da empresa, pois non se pode esquecer que a xestin do da a da o que vai condicionar o resultado do exercicio econmico. Neste senso cabe formularse como posibilidade a solicitude de inclusin dun maior detalle nas contas para entregar no rexistro. O comentado en relacin co circulante, unido estacionalidade de moitas actividades, require dunha planificacin financeira a curto e longo prazo que facilite o seguimento da actividade, co que se evitan excesos e defectos en determinadas partidas que van condicionar o rendemento empresarial. Os recursos que proveen das entidades financeiras son basicamente a curto prazo. Neste senso, cabera artellar un sistema de informacin contbel que permita, realmente, cuantificar tanto a rendibilidade como o risco empresarial das sociedades cooperativas, de xeito que lles resulte mis doado acceder aos produtos das entidades financeiras. necesaria a continuidade do esforzo por implementar polticas de calidade nas cooperativas, de xeito que se potencien os procesos conducentes obtencin das correspondentes certificacins. As cooperativas deben reforzar e impulsar os seus propios programas especficos de Investigacin e Desenvolvemento, para o que contarn co apoio das Administracins neste terreo. As cooperativas deben potenciar e aumentar a presenza nos mercados con marcas propias, de xeito que poidan avanzar na consecucin de maior autonoma de actuacin e aproveitar e difundir a marca cooperativa como distintivo de calidade. Debe reflexionarse sobre a posibilidade de establecer lias especificas de apoio s cooperativas para a aplicacin de polticas de calidade e identificacin dos produtos. O proceso de incorporacin e de diversificacin na utilizacin das novas tecnoloxas da informacin e da comunicacin das cooperativas debe proseguir ao tempo que se reforzan as polticas concretas de fomento. Igualmente deben avanzar no seu compromiso e no seu protagonismo na identificacin da trazabilidade dos produtos, na garanta de seguridade alimentaria e na implementacin de practicas medioambientais sustentbeis.
Na promocin da imaxe de marca cooperativa e na consolidacin das cooperativas entre os organismos acreditadores da calidade, deben contar co apoio decidido das administracins. Para a extensin do papel das cooperativas no terreo da seguridade alimentaria e na mellora medioambiental, dbese recoecer o seu labor nestas funcins e responsabilidades, que realizan en coordinacin e complementareidade coas administracins. Por iso deben contar tamn con polticas de apoio. As cooperativas estn a utilizar, e deben proseguir, instrumentos que permiten articular participacin e eficiencia empresarial. Neste terreo o camio debe continuar coa identificacin e formulacin de cdigos de conduta e acordos de boas prcticas: deben desenvolver modelos en materias de participacin, delimitacin de competencias e xerarquas na toma de decisins. Igualmente deben continuar os esforzos en materia de formacin, na incentivacin das direccins e xerencias, mesmo no seu caso na utilizacin de xerencias ou asesoras compartidas. O apoio e mesmo asesora das administracin nestes eidos semella tamn pertinente. Son necesarios modelos de referencia para que as cooperativas poidan aproveitar todas as potencialidades de ser estruturas organizativas flexbeis e de participacin, minimizando os riscos que iso poida carrexar. As entidades representativas debern ofrecer experiencias, ferramentas e modelos de mellora da xestin integral da cooperativa, para conxugar participacin e eficiencia. As cooperativas deben avanzar no deseo de sistemas que permitan incentivar suficientemente e ofrecer solucins diversas variedade social e de intereses que integran, ao tempo que afianzan o compromiso e a exclusividade dos seus socios nas sas relacins con elas. Xunto s actividades formativas xa existentes para a capacitacin de cadros xerenciais nas cooperativas, os apoios contratacin de xerencias e tcnicos e s medidas establecidas para o acompaamento de novos proxectos empresariais cooperativos, dbense buscar frmulas que faciliten a profesionalizacin dos consellos reitores e a incorporacin efectiva de cadros xerencias internos ou externos. conveniente que as cooperativas dispoan dos medios necesarios para que as mulleres opten en igualdade a ocupar os postos de xestin e decisin das sociedades nas que participan como socias, e nas que moitas veces son maiora. Cmpre impulsar o cooperativismo como ferramenta de creacin de emprego, especialmente no mbito do traballo asociado, e afondar naqueles aspectos que o conforman e singularizan, como xeito de satisfacer as necesidades sociais. Achgase as seguridade e proxeccin de futuro, procrase o acceso ao emprego en condicins de igualdade e xranse oportunidades nas reas interiores e rurais. Este impulso pode achegar emprego de calidade, en sintona coas mis actuais directrices europeas, incidindo especialmente en aspectos como a aprendizaxe permanente, o
desenvolvemento da carreira profesional, a flexibilidade e seguridade, o equilibrio entre a vida profesional e a organizacin do traballo e a participacin dos traballadores, entre outros. A aposta polo autoemprego cooperativo pode beneficiar a un importante nmero de persoas en distintas situacins, desde o primeiro emprego, ata a mellora da situacin profesional, ou a madurez laboral. Malia isto, para garantir o seu xito, dbese contar con mecanismos de acompaamento desde as primeiras etapas ata a consolidacin do proxecto, de xeito que se promova o desenvolvemento da empresa deste estratexias participativas, de formacin para a cooperacin e con respecto aos mbitos internos de xestin e goberno, potenciando a existencia de instrumentos de asesoramento, titora, financiamento e formacin permanente. Dado o valor do cooperativismo como instrumento de resistencia en situacins de crises econmicas, que pode manter e crear emprego nesas circunstancias, debe fomentarse a capacidade autoorganizativa e de resposta ao cambio baseada na filosofa participativa. Debe ser valorada a capacidade e oportunidade desta frmula no fomento da igualdade entre homes e mulleres, na superacin de situacins de dependencia ou discriminacin por razn de xnero e no reforzamento da autoafirmacin e autoestima nos procesos de integracin laboral e social das vctimas de malos tratos. Cmpre fomentar o esprito emprendedor e potenciar a divulgacin e coecemento da empresa cooperativa como alternativa para a posta en marcha de novas e/ou novidosas actividades xeradoras de emprego, especialmente naqueles sectores onde se identifican os novos depsitos de emprego cooperativo. Neste contexto convn aplicar indicadores de avaliacin de polticas territoriais, hora de validar a creacin de empresas e emprego e fomentar e apoiar a participacin dos representantes do cooperativismo no dialogo econmico e social. As entidades representativas poden achegar modelos de referencia e ferramentas para a anlise da responsabilidade social das cooperativas. Pola sa parte as cooperativas deben tentar avanzar na implementacin e utilizacin paulatina e progresiva do Balance Social, unha ferramenta que lles permite avaliar o seu grao de funcionamento cooperativo, a satisfaccin de socios e contorno no que acte e que pode sentar as bases dunha certificacin de calidade social cooperativa. As medidas de apoio e promocin deben contemplar as necesidades das cooperativas en materias de asesora en aspectos organizativo-sociais e, en xeral, en materias de busca de modelos e prcticas acadas neste terreo. As cooperativas deben potenciar e activar mis o seu papel complementario dos esforzos que se realizan dende outras instancias na promocin do desenvolvemento local. Estmulando a participacin asociativa entre os diversos axentes sociais e econmicos; a elaboracin de estudos de coecemento econmico local e de desenvolvemento estratxico; continuando no seu labor de
achegamento de infraestruturas e servizos bsicos; facilitando a concertacin e achegamento de recursos financeiros; fomentando a creacin de redes baseadas na proximidade, na complementariedade e en compartir servizos intanxbeis; e seguindo coa formacin de recursos humanos e coa difusin da informacin. Deben contar co apoio das administracins neses labores. As administracins deben tomar en consideracin que, dende o punto de vista da utilizacin de recursos pblicos para o desenvolvemento, facer partcipes deles s cooperativas incrementa a escala, ampla o numero de beneficiarios dos recursos, favorece o mellor financiamento dos procesos e a realizacin de pactos de mis alcance. Neste aspecto dbese tender a incrementar as cooperativas beneficiarias nos programas de diversificacin e de desenvolvemento rural. As mesmo deben considerar a posibilidade de participacin de entidades publicas, e particularmente as locais, como socios das cooperativas, o que permite conformar frmulas de capitalrisco, ata o momento pouco exploradas. fundamental lograr unha maior participacin das cooperativas e das sas organizacins en programas de desenvolvemento rural. De xeito que se permita poer en valor todos os servizos que o socio presta ou pode prestar sociedade, e fomentar nas cooperativas a multifuncionalidade e actividades alternativas e complementarias s actuais. O marco normativo que lles afecta s cooperativas galegas est en fase de complementacin, xa que se est elaborando na actualidade o Regulamento de Arbitraxe e Conciliacin Cooperativa. Sera recomendbel que en materias de competencia estatal tales como mercantil, laboral, o rxime fiscal, etc. se contemplase e favorecese a especificidade do fenmeno cooperativo coa finalidade de facer efectivo o mandato constitucional. As mesmo, recomendbel a supresin de certas barreiras que limitan a actuacin das cooperativas en determinados sectores da actividade econmica. importante que as diferentes administracins, e, sobre todo, as diferentes conselleras que teen competencias na materia de cooperativismo, unifiquen criterios de actuacin neste campo, para os efectos de lograr unha maior claridade e transparencia e unha maior coordinacin. As mesmo importante promover a participacin dos concellos e outras institucins pblicas no fomento do cooperativismo. A promocin e a divulgacin do cooperativismo deben facerse dunha forma conxunta e integral, implicando a todos os axentes, poderes pblicos e institucins interesados. As mesmo, a promocin debe combinarse coa formacin da poboacin en todolos niveis do sistema educativo, mentres que a divulgacin hai que combinala coa difusin meditica transmitindo os valores cooperativos e a sa repercusin na sociedade. Dbense establecer lias de formacin especfica na formacin ocupacional e para persoal das administracins pblicas e axentes de promocin de actividades socio-econmicas.
Cmpre a divulgacin especfica do modelo cooperativo entre as organizacins profesionais, asociacins e outros colectivos. Compre asmesmo a divulgacin dirixida ao persoal das administracins pblicas. recomendbel activar a presenza pblica das cooperativas nos foros de carcter xeral e especializado. Cmpre relanzar medidas de apoio investigacin en materia cooperativa. Dbese incrementar, potenciar e/ou desear programas de axudas que doten de maior competitividade no mercado s sociedades cooperativas, que aumenten o nivel de renda e que melloren a calidade de vida dos socios, fomentando a creacin de entidades asociativas de carcter comunitario e a creacin neta de emprego. Cmpre a coordinacin dos recursos humanos de carcter pblico (axentes de emprego, de desenvolvemento local etc.) que desenvolvan actividades nos programas que tean relacin coa promocin do cooperativismo e do desenvolvemento socioeconmico en xeral. esencial impulsar a operatividade do Consello Galego de cooperativas, como mximo rgano promotor e difusor do cooperativismo e como elemento dinamizador dun futuro Plan estratxico do cooperativismo galego. Recomndase dotar de medios -de carcter tcnico, formativo, organizativo e informtico- para a posta en marcha da nova organizacin e funcionamento dos Rexistros de cooperativas para un axeitado funcionamento e coordinacin rexistral. Dadas as potencialidades do modelo cooperativo para activar polticas transversais, en temas como o emprego, revitalizacin demogrfica, fomento do asociacionismo empresarial, regulacin de mercados, eficiencia e participacin na empresa, despoboamento do medio rural, desequilibrios territoriais, integracin social e outros, cmpre desear programas especficos capaces de rendibilizalas. As cooperativas deben avanzar na identificacin e articulacin do seu papel como interlocutoras dos diversos axentes polticos econmicos e sociais. Nese sentido cmpren avances no eido da vertebracin de mecanismos de coordinacin e representacin interna do movemento e no do afondamento, recoecemento e desenvolvemento de sistemas de interlocucin, mesmo sectoriais, coas Administracins e co resto de axentes.
B.- Conclusins e recomendacins para as distintas clases de Cooperativas Conclusins

A forma de organizacin cooperativa continuar estando intimamente unida agricultura no futuro. As cooperativas nacen como resposta s necesidades econmicas de viabilidade e de benestar dos agricultores e gandeiros. Na medida en que as razns para que existan as cooperativas se basean en caractersticas estruturais da producin agraria e o estilo de vida, as cooperativas agrarias seguirn xogando no futuro, como estn a xogar no presente, un papel importante non soamente para a poboacin agraria senn tamn para o bo funcionamento dos mercados no sector agroalimentario. As cooperativas agrarias contriben estabilidade, regularidade e homoxeneidade dos mercados agrarios. A presenza da cooperativa no mercado achega un equilibrio do que se benefician todos os produtores, socios e non socios das cooperativas, as como os provedores, clientes e consumidores. As cooperativas agrarias son fundamentais para lograr o cumprimento colectivo das normas, o asesoramento e a difusin da normativa sobre seguridade alimentaria, proteccin do medio ambiente, benestar animal, prevencin de riscos, etc. En definitiva, son o camio mis curto e de menor custo para poer en marcha estas normas coa mxima eficacia na consecucin dos obxectivos. Xestionar a aplicacin de medidas agroambientais por parte das cooperativas agrarias permite reducir custos e mellorar a efectividade no alcance dos obxectivos das mesmas. Uns obxectivos que, ademais, dependen en gran parte da continuidade na aplicacin das prcticas promovidas. As SATs son sociedades civs de finalidade econmico-social, que teen como actividade principal a producin e comercializacin de produtos agrarios. unha figura xurdica especfica do sector agrario, moi interesante para fomentar o asociacionismo e a xuntanza das explotacins, garantindo a continuidade, solucionando as necesidades de man de obra, aforrando custos de explotacin e mellorando a calidade de vida dos agricultores e gandeiros galegos. As cooperativas de explotacin en comn da terra confrmanse como unha frmula primordial entre as medidas de reestruturacin agraria para resolver as dificultade estruturais derivadas do minifundio e da pequena dimensin das explotacins agrarias. Incorporan vantaxes econmicas: no financiamento dos investimentos, na racionalizacin do traballo e no aforro de custos; e poden incorporar tamn vantaxes de orde social e cultural na medida en que o aforro de traballo que carrexan permite liberar del a mulleres, xente de idade avanzada e nenos, ou na medida en que educa en prcticas democrticas, capacita para a aprendizaxe das novas tcnicas e fomenta a cohesin social e a solidariedade, entre outras.
A pesar do seu pouco peso cuantitativo as cooperativas de explotacin en comn existentes destacan cualitativamente por estaren entre as explotacins mis transformadas e entre as meirandes das explotacins gandeiras galegas. Nas sas posibilidades prcticas as cooperativas de explotacin en comn ofrecen un modelo aberto e verstil. Aberto nas solucins organizativas que admiten variedade de frmulas de regulacin das achegas e das sas condicins. Flexbel e capaz para recoller e integrar unha gran variedade de situacins sociais, aunando intereses diversos e permitindo a harmonizacin da diversidade de propietarios de terras que caracteriza a Galicia rural da actualidade. E operativo na amplitude de opcins tcnico econmicas que pode adoptar Para abordar o desenvolvemento forestal mediante a iniciativa privada bsico consolidar sociedades que posibiliten a relacin dun gran nmero de propietarios coas tcnicas silvcolas modernas na procura do maior beneficio econmico. As cooperativas semellan ser as figuras xurdicas que renen as mellores condicins para abordar este reto de compaxinar o carcter persoal da propiedade e as tcnicas modernas de silvicultura baixo unha xestin econmica eficaz e profesional. Existen na actualidade varias posibilidades e diversidade de frmulas de cooperativas que poden e deben ter incidencia na xeracin de riqueza no monte galego. As mis salientbeis son as cooperativas de explotacin comunitaria da terra, as cooperativas de utilizacin de maquinaria en comn, as cooperativas de traballo asociado, as cooperativas agrarias adaptadas actividade forestal, e outras. As cooperativas de traballo asociado poden e deben xogar un papel transcendental nas actividades relacionados co monte, fundamentalmente como dinamizadoras de todos os recursos do monte de Galicia e como prestadoras de servizos aos propietarios dos predios coa finalidade de activar todos os recursos e potenciais que estos teen. O abandono no que poden caer moitos dos montes galegos privados altamente parcelados e de carcter minifundista, xunto coa perda de referencia dos propietarios sobre a delimitacin e localizacin exacta dos seus predios, supn un elevado risco que os propietarios e as administracins deben afrontar mediante actuacins concertadas de ordenacin baixo o criterio de actuacins colectivas. A pesar da representatividade e importancia dalgunhas das cooperativas do mar, o cooperativismo apenas est presente no sector pesqueiro, anda que as cooperativas existentes teen un nivel de relevancia social e econmica maior do que poda esperarse en relacin a seu nmero. Quizais por esta escasa presenza as cooperativas do mar son grandes descoecidas, tanto no seu papel de vertebracin organizativa, como no de organizacin da producin e da actividade econmica.
Non existen no sector pesqueiro obstculos estruturais que poidan impedir o desenvolvemento de cooperativas, mis ben existe un posicionamento de rexeitamento a elas baseado en tpicos e ideas preconcibidas e intencionalidades supostas. Existe un importante potencial para o desenvolvemento cooperativo na pesca artesanal, no marisqueo, nalgunhas reas da acuicultura e nos servizos as actividades pesqueiras. As cooperativas, tanto nas clases especificas do mar (do mar e de explotacin acucola) como noutras clases como as de traballo asociado, son unha ferramenta axeitada para afrontar moitos dos desafos que o sector pesqueiro (sobre todo o artesanal) ten de cara ao futuro. A presenza de cooperativas no sector pesqueiro artesanal pode ser un elemento dinamizador esencial para a estabilidade da pesca e das comunidades pesqueiras, ao introducir pautas de explotacin sustentbel co que se xera valor engadido e frea o abandono da actividade pesqueira. As cooperativas de traballo asociado xorden da capacidade de emprender das persoas e da necesidade de obteren ou manteren o seu emprego. As dificultades existentes no mercado laboral e a busca de formas alternativas que primen a autoxestin e a igualdade, favorece a posta en marcha de proxectos personalistas e colectivos, aproveitadores de sinerxas. A prestacin de traballo en rxime cooperativo unha frmula eficiente tanto para a integracin de colectivos con dificultades de acceso ao mercado de traballo, independentemente da causa que xere a sa exclusin, como para a regularizacin da economa informal. A presenza de cooperativas de traballo asociado en diversos contextos e espazos demostra a sa capacidade de adaptacin e a sa validez empresarial como alternativa de emprego, de a a sa heteroxeneidade, xa que se atopan representadas en mltiples sectores e actividades, con diferente tamao e posicin no mercado. As cooperativas de traballo asociado galegas fan achegas de relevancia ao emprego, tanto cuantitativa como cualitativamente, en especial no que se refire ao emprego de mulleres e mozos e sa estabilidade, ao tempo que contriben xeracin de valor engadido. No que se refire organizacin societaria, as cooperativas de traballo asociado presentan trazos moi positivos: alto grao de participacin na toma de decisins, de implicacin dos seus socios nos distintos eidos de actuacin dos que son responsbeis e de identificacin coa empresa, orixe da alta achega de propostas de mellora. Aprciase certa vulnerabilidade das cooperativas de traballo asociado durante os primeiros anos da sa vida, o que determina, nalgunhas cooperativas, altas taxas de mortalidade nese perodo.
Igualmente aprcianse dificultades especificas nas cooperativas de traballo asociado hora de captar financiamento alleo A estabilidade no emprego, a flexibilidade organizativa, os menores ndices de absentismo laboral e en definitiva o maior compromiso dos socios traballadores coa sa cooperativa, son elementos moi favorbeis, tanto para sortear as posbeis crises como para fortalecer a estrutura empresarial da cooperativa. Tanto o grao de satisfaccin coa frmula como as expectativas de futuro presntanse como aspectos moi favorbeis para unha gran maiora de cooperativas e socios. Neste senso as cooperativas de traballo asociado galegas contan coa autoestima e confianza suficientes para afrontar ese futuro con optimismo. As Cooperativas de vivendas en Galicia resultan unha frmula acada para moitas persoas que pretenden a adquisicin da sa vivenda, xa que facilitan unha mellor relacin prezo/calidade, e permtelles a participacin nas decisins estratxicas que inciden na promocin inmobiliaria. Obsrvase un movemento crecente de desenvolvemento de promocins inmobiliarias cooperativas fundamentalmente nas grandes concentracins urbanas da nosa comunidade, e mis concretamente en Vigo e en Santiago de Compostela. Promocins cooperativas tanto netamente privadas, sen unha especial proteccin ou axuda por parte das administracins pblicas, como promocins de vivendas en rxime de proteccin ou axuda oficial. As cooperativas de vivenda son un medio conveniente, de natureza instrumental e duracin determinada, como alternativa ao mercado inmobiliario convencional, para persoas e familias con ingresos modestos, as como para a cidadana en xeral. As cooperativas de vivenda deben superar dificultades hora de adquisicin do solo: por condicins de prezo, tamao e idoneidade urbanstica; polas singularidades do rxime de concursos e poxas para acceder a solo pblico; as como polo fenmeno inmobiliario actual. Son dificultades que inciden especialmente nos momentos iniciais: a falta de solo xunto co descoecemento de todas as sas caractersticas, retrae a eventual asociacin de persoas. A complexidade do propio proceso promotor inmobiliario, que carrexa en mltiples ocasins a contratacin de xestores profesionais externos, desvirta, en certa medida, os obxectivos de xestin directa contemplados na norma reguladora como factor principal e definitorio, e medio principal de xestin, deste tipo de actividades desenvolvidas en rxime cooperativo. Nalgunhas cidades a actuacin das cooperativas ten repercutido positivamente no desenvolvemento urbano e no mercado inmobiliario.
As cooperativas de ensino de Galicia conforman un conglomerado sectorial de importancia dentro do traballo asociado; destacan, entre outras, na actividade de formacin regrada. Contan cunha taxa de supervivencia elevada e cun nivel de asociacionismo cooperativo especialmente alto. As cooperativas de ensino enfrntanse a unha serie de problemas interrelacionados: os primeiros os econmicos, que se relacionan coa elevado investimento que teen que realizar as cooperativas, tanto para o mantemento dos bens inmbeis (colexios, instalacins deportivas, parques infants) dos que son titulares, como para adquirir novas ferramentas que teen que ser empregadas dentro do seu proxecto educativo (fundamentalmente no eido das novas tecnoloxas); ou para adquiriren aqueloutras que lle veen impostas pola normativa vixente, ou pola necesidade de acadar un posto no mercado educativo, que vn marcado polos gustos dunha sociedade propensa a esixir un nivel de equipamentos, que en moitos casos parece excesivo. As mesmo, a existencia do concerto educativo, ao tempo que garante unha estabilidade econmica cooperativa, establece unha limitacin en canto s posibilidades de autofinanciamento, co que quedan estas reducidas a un maior aproveitamento das instalacins e dos servizos cara comunidade, recursos adicionais que son bsicos en canto que os fondos obtidos por convenio non chegan na maiora dos casos para acadar unha paridade ingresos-gastos. Os desafos para o profesorado relacinanse nalgns casos coa sa reciclaxe e coa necesidade de profesorado especializado. Os desafos en relacin co alumnado relacinanse co descenso de natalidade e a sa influencia hora de manter os mnimos esixidos para os concertos educativos, coa diminucin do nmero de alumnos derivada da non subvencin dos primeiros anos da educacin preescolar, e en ocasins, co baixo nivel cultural e econmico do alumnado e das sas familias, o que dificulta o desenvolvemento do labor pedagxico. No relativo organizacin interna, aprciase certa confusin na delimitacin prctica das competencias entre o consello escolar, no que en virtude do concerto o titular dispn de maiora de votos, e os rganos de decisin propios das cooperativas, o que provoca que con frecuencia os conflitos internos da empresa se trasladen ao consello escolar, e viceversa. Por outra banda, as relacins internas socios-traballadores nas cooperativas de ensino, pdense cualificar como altamente satisfactorias, froito en parte dunha situacin laboral de paridade, que se conxuga cunha clara diferenciacin hora da xestin societaria que impide que se produzan interferencias entre os dous campos. As cooperativas de servizos e transportistas constiten excelentes frmulas de integracin empresarial para autnomos, microempresas e pequenas e medianas empresas en xeral, proporcionando ferramentas de competitividade e supoendo un apoio de primeira orde para as iniciativas emprendedoras, tanto para a posta en marcha de novas actividades, como para a ampliacin das existentes.
As cooperativas de servizos permiten unha racionalizacin de custos, unha mellor compatibilizacin da vida profesional e familiar, a potenciacin da formacin dos seus socios, o acceso a mecanismos de informacin e a presenza nos foros de decisin sectorial que lles afectan. A travs da vertebracin econmica de reas de actividade, estas entidades faciltanlle aos seus socios unha aposta pola diferenciacin e o desenvolvemento de servizos avanzados, o que permite o deseo de estratexias empresariais conxuntas. As cooperativas de servizos e transportistas teen amosado a sa capacidade e eficiencia na satisfaccin das necesidades dos seus socios, a travs, entre outras, da obtencin de subministracins en mellores condicins e da propia organizacin do servizo de transporte prestado polos socios. A escasa implantacin das cooperativas de consumidores e usuarios en Galicia non debe ocultar as reais posibilidades de desenvolvemento desta figura, especialmente nas actividades relacionadas co consumo especializado e novos hbitos de consumo, as como no acceso comunicacin e a cultura. A actividade de consumo nas cooperativas agrarias permite achegar os modernos sistemas de consumo a comunidade rural, fomentando a sa racionalizacin. O fenmeno da desagrarizacin propicia a conversin dalgunhas cooperativas agrarias en cooperativas de consumidores e usuarios co obxecto de aproveitar as infraestruturas e base social enfocando a sa actividade cara satisfaccin das necesidades persoais dos seus socios, tanto no mbito do consumo, como na prestacin de servizos sociais, culturais e outros semellantes. As cooperativas de consumo poden asumir un papel dificilmente substitubel como organizacins que conxugan os aspectos mis tericos da informacin e defensa do consumidor, con aqueles que poen en prctica as premisas dun consumo seguro e responsbel. O cooperativismo de crdito atravesa neste momento un perodo de bonanza xeneralizado do que Galicia non unha excepcin. A sa condicin de banca polo mido, prxima ao destinatario cada vez mis amplo e coecedora da problemtica na que este se move, a sa permeabilidade, comunicacin e trato persoal, configuran unha cultura empresarial especfica xeradora e garante de estabilidade na que xogan a igual nivel a sa natureza privada, o amplo espectro operativo, e o acento social das institucins que conforman o sector. Na actualidade o desenvolvemento social demanda un nmero crecente de servizos sociais e a atencin particular ao incremento da cohesin social. Neste mbito as potencialidades das cooperativas de servizos sociais e de integracin social, en estreita conexin coas diferentes administracins, e particularmente coa Administracin Local, poden xogar un importante papel.
O desenvolvemento recente de experiencias cooperativas no eido dos servizos sociais ofrece un camio de articulacin das iniciativas dos axentes e traballadores cualificados que desenvolven o seu labor nesta rea, ao tempo que facilita a identificacin da problemtica concreta e dos modelos prcticos mis acados. Igualmente o desenvolvemento recente de cooperativas de integracin social pode servir como referente no seu mbito. A concertacin entre administracins que teen ao seu cargo a prestacin dos servizos sociais e cooperativas pode xerar importantes vantaxes, dada a compatibilidade de obxectivos, a especial vocacin social destas entidades e a sa flexibilidade organizativa que permite concordar importantes mecanismos de control, tanto no ambito interno coma no externo. No mbito da integracin social e, entre outros aspectos, da confluencia dos diversos axentes participantes no proceso dentro dun mesmo marco relacional, a versatilidade do modelo que permite a dobre condicin de traballador e usuario, e a participacin dos protagonistas na toma de decisins e control do proxecto, avalan as potencialidades da cooperativa como ferramenta de insercin.
Recomendacins
necesario que o cooperativismo agrario mellore a dimensin econmica e social das cooperativas para dispoer de maior viabilidade no actual contorno, mediante a ampliacin da base social das cooperativas, a intensificacin da intercooperacin e integracin cooperativa, inclusive ata a xestin e apoio explotacin da terra dos socios. Esta mellora debe ser constante e a forte ritmo, coa finalidade de gaar competitividade nos mercados agroalimentarios. Como calquera outra sociedade con actividade comercial, as cooperativas teen que adaptarse s condicins cambiantes do seu contorno se desexan seguir tendo xito e seren vibeis. O cooperativismo agrario enfrntase, non obstante, a retos singulares durante os prximos anos, basicamente identificados coa resposta social necesidade organizativa do sector e coa resposta empresarial xestin dun sistema eficaz de producin e de comercializacin. necesario que nos principais subsectores agrarios (sobre todo no leiteiro e vacn de carne) as cooperativas dispoan dunha maior presenza na industrializacin e na comercializacin coa finalidade de capturaren valor engadido xerado ao longo da cadea agroalimentaria. Cmpre que as cooperativas melloren a capacidade de negociacin fronte a clientes e provedores. Para isto cmpre que se adapte a producin s necesidades do mercado mediante un maior apoio actividade produtiva dos socios a travs dos inputs e da prestacin de servizos colectivos de ndole cooperativo.
As cooperativas agrarias deben continuar e acentuar o seu papel promotor da homoxeneizacin e tipificacin das producins agroalimentarias. Igualmente deben reforzar o seu rol na estabilizacin e regularizacin dos mercados agrarios. Isto contribuir, en suma, a maximizar a sa contribucin para a mellor adaptacin das explotacins dos socios as circunstancias duns mercados e duns marcos normativos complexos e cambiantes. importante que as polticas activas das administracins tean en conta e favorezan o desenvolvemento empresarial das cooperativas agrarias. Neste senso, especialmente debe recoecerse s cooperativas como empresas con capacidade de operaren e xestionaren axeitadamente servizos en beneficio dos agricultores e gandeiros socios. Para facilitar a competitividade das cooperativas nos mercados agroalimentarios procede combater todo tipo de competencia desleal por calquera dos operadores do mercado, xa que desincentiva o asociacionismo. Por outra banda, dado o carcter transparente das cooperativas agrarias e o feito de que concentran informacin sobre un elevado nmero de socios, sofren maiores niveis de controis administrativos, a diferenza doutros operadores que dispoen de mis marxe no cumprimento das normas. Cmpre que as cooperativas agrarias aclaren a confusin das competencias dos distintos rganos, cargos sociais e equipos tcnicos (asemblea, consello reitor, xerencia e tcnicos). Neste senso, as cooperativas deben seguir a profesionalizar as tarefas tcnicas da entidade mediante a disposicin de persoal formado en cooperativismo e na especialidade requirida. bsico que todos os elementos humanos das cooperativas melloren a formacin cooperativa. Para lograr estes obxectivos pode ser axeitado que as cooperativas se autoavalen nos procesos de toma de decisins e formacin. Debe potenciarse a utilizacin da figura do socio excedente nas cooperativas agrarias. Tanto mis na medida en que semella preocupante o escaso uso feito ata o momento desta figura, que contrasta coa existencia de numerosos socios que apenas realizan actividade econmica na cooperativa. A posbel perda da proteccin fiscal das cooperativas agrarias, motivada pola evolucin empresarial dos socios e do contorno, est a ser unha fonte de desconcerto e inquedanza nas cooperativas afectadas, polo que deben abordarse solucins clarificadoras de tal situacin. Ante o actual proceso de abandono da actividade agraria e a falta de man de obra no medio rural, recomendbel que as cooperativas se ocupen, cada vez mis, de apoiar directamente a actividade agraria e gandeira do socio mediante a creacin dos parques de maquinaria, o fomento das CUMAs, a creacin dos servizos de substitucin, fomento das cooperativas de traballo asociado para podas, vendimas, ensilas,..., e fomento das cooperativas de explotacin comunitaria da terra.
As cooperativas agrarias non deben esquecer a vinculacin co medio rural onde se asentan. Para isto, a producin e transformacin de produtos artesns, tradicionais ou especficos dunha comarca ou rexin determinada deben estar dentro dos seus cometidos. No mesmo senso, importante que presten atencin diversificacin da producin e de actividades dos socios, coa finalidade de apoiar o asentamento da poboacin no medio rural, ou tamn s posibilidades do agroturismo. preciso contar coas cooperativas e dotalas de medios e recursos suficientes para a aplicacin e o control do cumprimento da normativa de seguridade alimentaria, respecto ao medio ambiente e benestar animal. necesario actualizar o Rexistro de SAT de Galicia, para poder coecer con exactitude o nmero de entidades con actividade e a sa situacin actual. Esta actuacin de carcter normativo e rexistral debe complementarse co deseo e aprobacin de polticas de fomento, particularmente das orientadas ao apoio das SATs de tipo comunitario. Cmpre facer esforzos na potenciacin da frmula cooperativa de explotacin en comn da terra, como estmulo dos procesos de reestruturacin agraria e, en particular como complemento da concentracin parcelaria. necesario un esforzo de divulgacin, extensin e difusin das vantaxes de tal figura que , na actualidade, pouco coecida. Diante da versatilidade e diversidade de solucins organizativas, sociais e tcnico-econmicas que as CEC poden integrar cmpre un esforzo na investigacin e no debate que permita avanzar na identificacin dos modelos mis acados para cada circunstancia. A poltica de promocin de cara a esta figura debe implicarse tanto na superacin dos atrancos tcnicos como na colaboracin financeira que faciliten a posta en marcha dos proxectos. As asociacins forestais, as administracins, as comunidades de montes e os demais operadores do sector deben ser os principais impulsores da nova configuracin do monte a travs das cooperativas. Para isto, o esforzo inicial de promocin debe basearse no estudo de regulamentos especficos, ata incluso a creacin se necesario dunha clase especfica de cooperativas de monte, de xeito que se recollan e adapten todos os intereses dos propietarios forestais. Non se debe esquecer que Galicia conta con competencias para desenvolver a sociedade cooperativa coa finalidade de que se adapte plenamente s necesidades econmicas e sociais do seu contorno. A modernizacin, a ordenacin e a posta en producin do monte galego require dunha intervencin conxunta de entidades pblicas e privadas, onde a figura cooperativa ten cabida como aglutinadora dos intereses econmicos sobre os predios de moitos propietarios, necesitando do apoio
das asociacins forestais e demais entidades para poder desenvolver axeitadamente a sa funcin. necesario que as cooperativas de traballo asociado no eido forestal acaden implantacin no sector, xa que son o mellor xeito para vincular a poboacin rural aos montes facilitando a sa xestin integral sostbel, a xeracin de rendas estbeis e alternativas, a dinamizacin social o medio rural e a introducin de innovacin empresarial mediante a profesionalizacin do traballo forestal. Hai que promover as cooperativas de traballo asociado, especialmente nas comunidades veciais e nos montes onde se realicen investimentos e ordenacins. As comunidades de montes veciais en man comn, no seu camio de potenciacin do desenvolvemento dos montes, deben considerar as complementariedades e as potencialidades que nese campo pode achegar o cooperativismo. Particularmente as cooperativas de traballo asociado forestal, as de comercializacin da madeira, ou as que posibilitan a diversificacin de aproveitamentos e actividades relacionadas co monte. Dbense realizar estudos especficos sobre o cooperativismo no sector pesqueiro, para situar na sa xusta medida a contribucin realizada por este nos casos de xito e coecer as causas do fracaso das moitas cooperativas frustradas. Deste xeito posibilitarase o aproveitamento da experiencia derivada destes casos. Recomndase establecer lias de fomento do cooperativismo no mar baseadas nas potencialidades existentes, facilitando administrativamente os trmites necesarios para a sa constitucin, por todas as administracins implicadas. Igualmente preciso establecer plans de informacin e formacin en materia cooperativa destinados a todos os axentes intervenientes no proceso de creacin dunha cooperativa, desde persoal da administracin pesqueira e de entidades do sector ata os pescadores. A administracin xunto coas entidades representativas deben promover estudos sectoriais que permitan establecer unha tipoloxa do cooperativismo de traballo asociado. Esta clasificacin permitir abordar estratexias de actuacin diferenciadas e adaptadas a unha realidade mltiple e diversa. A formacin un valor e un requisito imprescindbel do bo funcionamento da cooperativa, particularmente nas de traballo asociado. A formacin ten que ser integral: empresarial, laboral e societaria. Tan necesaria no momento previo, para a informacin e seleccin do socio, como durante a sa permanencia na cooperativa, para unha correcta participacin e asuncin de responsabilidades. O reto que as cooperativas de traballo asociado deben asumir para medrar pasa tanto por facilitar e promover a incorporacin dos asalariados s responsabilidades sociais, como por impulsar estratexias de intercooperacin e integracin cooperativa.
Xunto s medidas xa existentes para facilitar o acceso de persoas asalariadas condicin de socio, necesario pr en marcha mecanismos que permitan s cooperativas de traballo asociado poder contar con novos socios cooperativistas, as como espazos de encontro entre posbeis socios promotores de novas cooperativas, tendo en conta que non doado atopar persoas coas actitudes e aptitudes necesarias para seren cooperativistas. O nivel de calidade acadado polas cooperativas de traballo asociado, o grao de satisfaccin de clientes, as como o nivel en relacin cos competidores sitanas nunha excelente posicin de partida, non obstante este interese pola calidade dbese concretar na posta en marcha de sistemas formais de xestin e certificacin da calidade. Debe reflexionarse sobre a flexibilizacin dos lmites legais na contratacin de asalariados nas cooperativas de traballo asociado. A posta en marcha e a loita pola supervivencia dunha cooperativa de traballo require dun triplo esforzo: o empresarial, o laboral e o societario. Deste xeito debe entenderse hora de promovelas e nestes tres niveis deben valorarse as sas potencialidades. A flexibilidade e adaptabilidade da cooperativa deben ser produto da identificacin cos socios e non da precariedade do proxecto empresarial. O fomento e a calidade das cooperativas de traballo pasa por tres eixes de actuacin: medidas de apoio que leven implcitas a formacin en valores e metodoloxas cooperativas; a potenciacin do asociacionismo como canle de organizacin, defensa de intereses e garanta de calidade cooperativa; e o apoio identidade cooperativa, cara a autoestima do movemento cooperativo e o seu coecemento e valoracin, por parte da sociedade en xeral. Debe reflexionarse sobre a pertinencia de instrumentalizar, durante os primeiros anos de vida das cooperativas de traballo asociado, e unha vez analizadas as garantas de viabilidade, medidas de tutela, asesora e acompaamento, sen inxerencias, na diversidade de materias que conforman o proxecto cooperativo. Para aqueles sectores da poboacin de rendas modestas, resultara conveniente un maior fomento das polticas pblicas de vivendas en rxime cooperativo como mtodo de acceso vivenda destes colectivos, pola sa evidente finalidade social e polo seu carcter equilibrador do mercado inmobiliario. Seria importante incorporar s polticas pblicas de vivendas o acceso ao solo pblico das cooperativas desta natureza, posibilitando a sa creacin e desenvolvemento. Existen na actualidade mecanismos suficientes para incidir ou beneficiar anda mis as promocins de vivenda en rxime cooperativo a travs da potenciacin dos diferentes sistemas de
proteccin pblica, que deberan ir acompaadas de medidas de control, que carrexen unha maior transparencia e credibilidade desta figura. Considrase que se ben na actualidade non ten unha presenza significativa, deberan instrumentarse polticas de promocin de cooperativas de vivendas en rxime de aluguer, fundamentalmente dirixidas a colectivos de mozos ou con menores recursos. Nas cooperativas de ensino resulta bsico o incremento de ingresos provenientes doutras fontes distintas da educacin. A este nivel preciso mencionar as iniciativas levadas a cabo por algunhas cooperativas, mediante o uso extraescolar das instalacins e outros bens propios, a venda de material escolar e bibliogrfico, as como a imparticin de formacin non regrada. No mbito pedagxico, a necesidade de establecer elementos propios, baseados en parmetros de xestin de calidade, constite un dos obxectivos bsicos que se debe desenvolver polas cooperativas de ensino para poder presentar diante do mercado unha oferta diferenciadora no eido da educacin. Para isto resulta preciso empregar unha metodoloxa activa que fomente a participacin do alumno, o traballo en equipo dos profesores, a relacin do centro co contorno social e cos pais. Estamos a falar, por tanto, dunha educacin pluralista, investigadora e crtica, non marxinadora e coeducadora. A realizacin de actuacins especificas de fomento cooperativo no mbito do pequeno comercio, do transporte, do turismo e, en xeral, nos sectores caracterizados por un importante nmero de actores de reducida dimensin, pode incentivar a creacin de estruturas competitivas en lia coas demandas dos mercados. Cmpre impulsar por medio das cooperativas de servizos a mellora na xestin empresarial, a obtencin de vantaxes derivadas do saber facer, o deseo de polticas de calidade, o investimento conxunta en I+D+i e o acceso s novas tecnoloxas. A extensin desta frmula a novas actividades empresariais pode resultar clave nos procesos de desenvolvemento de amplos sectores de actividade, especialmente naqueles onde o respecto individualidade e singularidade resulte determinante para o bo fin da integracin. Os novos requirimentos aconsellan unha ampliacin das actividades realizadas tradicionalmente polas cooperativas de servizos e transportistas, incorporando aquelas que tendan a unha atencin integral das necesidades dos socios e sa proxeccin empresarial nun mercado cambiante e competitivo, evitando a fragmentacin e procurando acadar dimensins ptimas. A actividade de divulgacin especifica e a colaboracin entre o cooperativismo de producin ou comercializacin e o de consumo, xunto coa aposta polos novos hbitos de consumo e as novas tecnoloxas poden contribur a desenvolver as potencialidades deste ltimo.
O apoio realizacin da actividade de consumo nas cooperativas agrarias resulta necesario se temos en conta que prestan servizos nos lugares onde habitualmente non chega a distribucin comercial. Resulta igualmente recomendbel evitar que, debido aos abandonos da actividade, se desperdicien os recursos xerados co esforzo colectivo, procurando o seu aproveitamento e optimizacin a travs do cambio de clase da cooperativa e a realizacin de actividades demandadas polo conxunto social. O desenvolvemento do papel de defensa e promocin dos dereitos de consumidores e usuarios recoecido pola lei a estas cooperativas, pode achegar elementos de ordenacin, racionalizacin e eficiencia dos mercados, entre eles unha maior adecuacin das caractersticas da oferta aos requisitos da demanda. Nunha economa tendente globalizacin, a articulacin de medios instrumentais (sociedades participadas para a prestacin de servizos comns) resultan convenientes para a necesaria eficiencia e promocin empresarial no cooperativismo de crdito. Tanto en orde execucin dos propios servizos (eficacia na xestin e diminucin dos custos) e relacins cos socios como a contribucin ao desenvolvemento de actividades econmica do contorno territorial, en menoscabo da identidade cooperativa que caracteriza a estas entidades, o respecto aos principios que inspiran a actuacin dos seus rganos de goberno e soberana das sas decisins. Debe reflexionarse sobre a racionalizacin, con criterios sans e obxectivos do marco legal de actuacin das institucins do sector de crdito, eliminando espazos de inseguridade ou baleiro e facilitando o mellor desenvolvemento da finalidade econmico social que persegue a sa actividade. Dbese propiciar a utilizacin de frmulas cooperativas para a organizacin e prestacin de servizos sociais, mediante a estimulacin de mecanismos de colaboracin e concertacin entre as administracins ou entidades pblicas e outros axentes colaboradores, cos destinatarios ou usuarios e coas propias cooperativas. hora da concertacin de servizos no mbito dos servizos pblicos deben considerarse os argumentos que defenden, no marco da igualdade de trato sempre esixbel, o recoecemento do valor adicional que engaden as cooperativas. Cmpre desear estratexias de apoio e lias de promocin especificas para a prestacin de traballo asociado en cooperativas de servizos sociais, que contemplen a sa singularidade e a dimensin social da sa actividade. Dbese instar aos responsbeis dos programas de servizos sociais para que tean en conta as diversas potencialidades do cooperativismo, as sas utilidades, o seu valor engadido social, as como a sa positiva influenza nas polticas de desenvolvemento e de emprego, hora de planificar e xestionar as sas actuacins.
Resulta necesario un labor de divulgacin especifica das potencialidades do cooperativas de integracin social, especialmente entre os axentes que promoven procesos de insercin, e a definicin de protocolos de actuacin e modelos organizativos que favorezan a sa implantacin, as como a promocin de canles de apoio econmico ata a sa madurez empresarial. As cooperativas de integracin social deben continuar co seu esforzo para facilitar a formacin dos socios cooperativistas, de sorte que se poida avanzar na sa implicacin, sen exclusins, na planificacin do proxecto comn. Deben articularse medidas para publicitar, dar a coecer e dar pulo ao desenvolvemento de cooperativas das clases que ata hoxe teen pouca presenza, o que marca un dos primeiros desafos para a extensin do movemento.
C.- Conclusins e recomendacins para a integracin e o asociacionismo cooperativo Conclusins

Salvo algunhas e destacadas excepcins na clase das agrarias, as cooperativas galegas apenas gozan dos importantes beneficios econmicos da concentracin empresarial. Existen factores contrarios concentracin empresarial que anda resulta difcil vencer en Galicia: personalismos, localismos, dependencias de clientes ou provedores, e descoecemento dos cooperativistas son os obstculos mis frecuentes. Dado o alto proceso de abandono da actividade agraria e gandeira, as cooperativas agrarias estn a afondar actualmente en procesos de fusin de cooperativas. Nos vindeiros anos probbel que esta tendencia contine, anda que as outras vas para a concentracin empresarial non deben ser esquecidas. O proceso de concentracin empresarial un proceso libre, por convencemento dos beneficios que xera para os socios das cooperativas, e onde as imposicins e presins, xunto cos fracasos de procesos anteriores actan como freo na mente dos socios. As entidades representativas do movemento cooperativo en Galicia, coa excepcin do cooperativismo agrario e mis sectorialmente no cooperativismo de ensino, non acadaron ata o momento un nivel de representacin ptimo. No caso do cooperativismo de traballo asociado, a existencia de ata tres diferentes estruturas asociativas con obxectivos e actividades semellantes, para un moi escaso nivel de representacin, non permite optimizar recursos e dispersa esforzos. A inexistencia de estruturas representativas para moitas das clases de cooperativas (mar, servizos, consumo) resta forza e imaxe ao movemento cooperativo no seu conxunto. O crecente protagonismo do Consello Galego de Cooperativas debe permitir un incremento das relacins entre as diferentes clases de cooperativas, con posibilidades de apoio mutuo e defensa de intereses comns anda pouco exploradas.
Recomendacins
As cooperativas son sociedades de persoas, polo que a concentracin empresarial no eido cooperativo require dunha ampla intervencin da sociedade e das administracins coa finalidade de que a cooperacin entre cooperativas sexa un feito mis frecuente en Galicia.
Tamn se propn o agrupamento empresarial e o fomento da intercooperacin, desenvolvendo iniciativas como centrais de compra, negociacins conxuntas con provedores, proxectos comns en materia de xestin interna, etc. Neste sentido resulta imprescindbel a figura das unins como elemento aglutinador e potenciador deste tipo de iniciativas. necesario fortalecer as cooperativas de segundo grao constitudas que poden servir de exemplo para posteriores procesos de concentracin. As axudas pblicas de apoio aos procesos de concentracin empresarial manifestronse como incentivadoras e motivadoras deles. Neste senso, toda mellora e mantemento desta lia de axuda pblica de apoio a estes procesos ter un reflexo directo na concentracin empresarial. Pode ser de interese que conxuntamente s cooperativas, as sas asociacins e as administracins abran un debate mis amplo por clases e sectores de actividade coa finalidade de xerar unha avaliacin tcnica e social dos beneficios da concentracin empresarial, chegando, a ser posbel, a elaborar plans de concentracin empresarial que seran apoiados con medidas de discriminacin positivas por parte das administracins. Faise necesario que exista unha experiencia triunfante dun proceso de concentracin empresarial no eido das cooperativas de traballo asociado, coa finalidade de que acte como facho e modelo para o resto das cooperativas desta clase. A disposicin de intermediarios externos que xestionen a concentracin empresarial no eido cooperativo son esenciais para o bo fin destes procesos, dada a especial caracterstica destas sociedades, onde participan e son igualmente de importantes, os elementos econmicos e os persoais. As asociacins deberan dispoer de tcnicos capacitados nesta tarefa. Nalgns sectores de actividade, e para finalidades concretas, as concentracins empresariais das cooperativas galegas deben superar as fronteiras da Comunidade Autnoma, ou mesmo do Estado. Este feito non debe ser un impedimento para que se avalen os posbeis beneficios dos mesmos. As organizacins representativas do cooperativismo poden ser unha ferramenta axeitada para contribur ao coecemento mutuo das cooperativas entre si, para favorecer os contactos, intercambios e as colaboracins entre cooperativas, e como animadoras e fomentadoras destes procesos de concentracin empresarial. Dbese promover e apoiar con medidas especficas a incorporacin de cooperativas s entidades representativas naquelas clases onde exista subrepresentacin. As entidades representativas deben facer un esforzo por evitar a duplicidade de estruturas e pr en marcha estratexias de intercooperacin para obxectivos comns.
Dbese continuar coas actividades de apoio as entidades representativas cos recursos necesarios para que estas leven a cabo as sas actividades de divulgacin, asesoramento e informacin, facilitando e axilizando os procedementos administrativos das distintas axudas. En definitiva, o conxunto de recomendacins expostas requiren dun proceso de confluencia e debate de todos os implicados que debe servir para articular o mis amplo consenso ao redor dun futuro Plan Estratxico para o Desenvolvemento do Cooperativismo en Galicia que as integre, xerarquice e ordene, xunto coas demais que aparezan no proceso. O seu contido, en canto a programas e lias de actuacin, debe ser nos prximos anos o marco de referencia para o movemento cooperativo en Galicia.
Bibliografa
Bibliografa
ALCHIAN, A.; DEMSETZ, H. (1972): Production, information costs and economic organization. American Economic Review, 62, n 5. ALIANZA COOPERATIVA INTERNACIONAL (1996): La Declaracion de la Alianza Cooperativa Internacional sobre la Identidad cooperativa: un informe. Anuario de Estudios Cooperativos 1995. Bilbao.Universidad de Deusto. LVAREZ FERNNDEZ, J.C., GARCA ERQUIAGA, E. e OUTROS (1996): Informe Estratgico de la Empresa Gallega. Escuela de Negocios Caixavigo y Consorcio de la Zona Franca de Vigo. LVAREZ GONZLEZ, L.I.; COQUE MARTNEZ, J. e FERNNDEZ, E. (2003): El Libro Blanco de la Economa Social en el Principado de Asturias. Fundacin para el Fomento de la Economa Social. Espaa. ASOCIACIN GALEGA DE COOPERATIVAS AGRARIAS-AGACA (2003): VI Informe sobre a Xestin e o Estado Econmico do Cooperativismo Agrario. Santiago de Compostela: AGACA. ASOCIACIN GALEGA DE COOPERATIVAS AGRARIAS-AGACA; (2002): V Informe sobre a Xestin e o Estado Econmico do Cooperativismo Agrario. Santiago de Compostela: AGACA. AUSN GMEZ, J.M. e RINCN BRAVO, J.M. (dir.) (2002): Libro Blanco de las Sociedades Cooperativas y Laborales de Extremadura. Consejera de Trabajo de Extremadura. Espaa. BAREA TEIJEIRO, J. e MONZN CAMPOS, J.L. (2002): La Economa social en Espaa en el ao 2000. CIRIEC-Espaa. Valencia.
Bibliografa [559]
BAREA TEIJEIRO, J. e MONZN CAMPOS, J.L. (1992): Libro Blanco de la Economa Social en Espaa. Centro de Publicaciones del Ministerio de Trabajo y Auntos Sociales. Madrid. BEL DURN, P.; CABALEIRO CASAL, M. J. (2002): La sociedad cooperativa: Frmula empresarial idnea para el desarrollo rural endgeno y sostenible. Revista Espaola de Estudios Agrosociales y Pesqueros, n 94. BEL, P.; BUENDIA, I e RODRIGO, M. (2000): Las cooperativas y su relacin con los Fondos Estructurales de la Unin Europea: un estudio de la poltica de desarrollo rural. CIRIEC-Espaa, n 35. BENIGNO RODRGUEZ, S. (1921): Diccionario de Artes de Pesca de Espaa y sus posesiones. Madrid. BERMDEZ ALVITE, J.D. et al. (2003): Las cifras del tercer inventario Forestal en Galicia y su incidencia en la industria de la transformacin de la madera. Revista CIS-Madera, n 4. BERTRAND, J.P. e POULIQUEN, A. (1973): La grande cooperative, lagriculture familiale et le developpement global. Economies et Societs, n 11. BONIN, J.P.; PUTTERMAN, L. (1985): Economics of cooperation and the labour-managed economy. Fundamentals of pure and applied economics. Harwood academic publishers. London. CABALEIRO CASAL, M. J. (2000): La intercooperacin entre sociedades cooperativas: su aplicacin en el desarrollo rural integral de la Comunidad Autnoma de Galicia. Tesis Doctoral, Departamento de Economa Financiera y Contabilidad, Universidad de Vigo. CACHON RODRIGUEZ, L.; COLLADO CURIEL, J.C.; MARTINEZ MARTIN, M.I. (1998): Nuevos yacimientos de empleo en Espaa. Potencial de crecimiento y desarrollo futuro. Madrid: Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales. CIRIEC-ESPAA (1999): Memoria de la Economa Social CEPES-CIRIEC. Valencia. CIRIEC-INTERNACIONAL (2000): Economa social y empleo en la Unin Europea. CIRIEC-Espaa edMinisterio de Trabajo y Asuntos Sociales. Valencia. COHEN, G.A. (1993): Son compatibles la libertad y la igualdad?; en J. Elster y K. Ove (comps.) Alternativas al capitalismo. Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales. Madrid. COLE, G.D.H. (1974): Historia del pensamiento socialista. Mxico: Fondo de Cultura Econmica. COMISIN EUROPEA (2001): Libro verde: promover un marco europeo para a responsabilidade social das empresas. Bruselas.
COMISIN MUNDIAL DEL MEDIO AMBIENTE Y DEL DESARROLLO (1992): Nuestro futuro comn. Alianza Editorial, Madrid. CONFEDERACIN DE COOPERATIVAS AGRARIAS DE ESPAA (1993): Ponencias y documentos de trabajo. I congreso de cooperativismo agrario. Madrid. CONFEDERACIN DE COOPERATIVAS AGRARIAS DE ESPAA (2003): Libro Blanco del Cooperativismo Agrario. Sntesis de las conclusiones. Madrid. CONFEDERACIN DE COOPERATIVAS AGRARIAS DE ESPAA (2003, b): Ponencias y documentos de trabajo. IV congreso de cooperativismo agrario. Madrid. CONFEDERACIN EMPRESARIAL ESPAOLA DE LA ECONOMA SOCIAL (CEPES) (2002): La Economa Social en Espaa. Solidaridad desde la actuacin econmica. CEPES. Madrid. CONFEDERACIN ESPAOLA DE COOPERATIVAS DE TRABAJO ASOCIADO (COCETA) (1999): Observatorio sobre la incidencia de la formacin continua en las cooperativas de trabajo asociado. Confederacin Espaola de Cooperativas de Trabajo Asociado-COCETA. Madrid. CONSELLERA DE AGRICULTURA, GANDERA E MONTES (1995): I Congreso de Cooperativismo Agrario Galego. Santiago de Compostela. CONSELLERA DE AGRICULTURA, GANDERA E MONTES (1997): II Congreso de Cooperativismo Agrario Galego. Santiago de Compostela. CONSELLERIA DE ECONOMIA E FACENDA (2000): Plan Estratexico de Desenvolvemento Econmico de Galicia-PEDEGA 2000-2006. Santiago de Compostela. CONSELLERA DE PESCA E ASUNTOS MARTIMOS. Servicio de Informacin Pesqueira (2001): Datos de produccin do ano 2001. Santiago de Compostela. CONSELLERA DE PESCA E ASUNTOS MARTIMOS. Servicio de Marisqueo e Servicio de Pesca (2003): Datos de Permisos de Explotacin do ano 2003. Santiago de Compostela. CONSELLERA DE POLTICA AGROALIMENTARIA E DESENVOLVEMENTO RURAL (2002): O sector da alimentacin animal en Galicia. Santiago de Compostela. CONSELLERA DE POLTICA AGROALIMENTARIA E DESENVOLVEMENTO RURAL (2003): Anuario de Estatstica Agraria 2000. Santiago de Compostela.
Bibliografa [561]
CONSELLERA DE XUSTIZA, INTERIOR E RELACINS LABORAIS (2000): Seminario Novos Eidos para o Cooperativismo. Santiago de Compostela. CONSELLERA DE XUSTIZA, INTERIOR E RELACINS LABORAIS (2003): Directorio de sociedades cooperativas Anexo de actualizacin de Galicia 2000-2002. Xunta de Galicia. P.G.E. 2002/IGE/2.6.17. CONSELLERA DE XUSTIZA, INTERIOR E RELACINS LABORAIS. Direccin Xeral de Relacins Laborais (2001): Directorio de Sociedades cooperativas- Galicia 2000. Xunta de Galicia. P.G. E. 2000/IGE/n 47 CONSELLO ECONMICO E SOCIAL (2001): O sector Pesqueiro en Galicia. Informe. Santiago de Compostela. CONSELLO ECONMICO E SOCIAL DE GALICIA. www.ces-galicia.org CONSELLO REGULADOR DO MEXILLN DE GALICIA (2001): La contribucin de la actividad mejillonera al desarrollo local de Galicia. COQUE MARTINEZ, J. (1999): Industrializacin en el entorno local a travs de (sociedades) cooperativas. REVESCO, Revista de Estudios Cooperativos, n 68. COQUE MARTINEZ, J. (2002): La innovacin tecnolgica en las sociedades cooperativas y otras organizaciones de participacin. REVESCO, Revista de estudios Cooperativos, n 78. COSTA CABANILLAS, M.; LPEZ MNDEZ, E., (1997): Los secretos de la direccin. Manual prctico para dirigir organizaciones y equipos. Pirmide. Madrid. CHAVES VILA, R. (2002): Polticas pblicas y estructuras de apoyo a la economa social en Espaa, en J. Barea Teijeiro y J. L. Monzn (dir.): La Economa social en Espaa en el ao 2000. CIRIECEspaa. Valencia. DEFOURNY, J.; FAVREAU, L. e LAVILLE, J. (1998) Insercin y nueva economa social. Un balance internacional. Madrid. Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales. DIAZ DE RBAGO, J. (1899-1901): Obras completas de D. Joaqun Daz de Rbago. Santiago de Compostela: Sociedad Econmica de Amigos del Pas de Santiago. EQUIPO DE INVESTIGACINS POLTICAS E SOCIOLXICAS (2002): Informe e-Barmetro 2002. Facultade de Ciencias Polticas e Sociais, Universidade de Santiago de Compostela. FAURA, I. (2002): Consumidores activos: experiencias cooperativas para el siglo XXI. Barcelona: Icaria.
FAURA, I.; JULI, J.F. e MONZN, J.L. (dir) (1999): Informe-memoria de la economa social. Valencia. CIRIEC-Espaa. FERNNDEZ FERNNDEZ, I. e SIEIRO CONSTENLA, M. (2002): La incidencia de la Lei de Cooperativas de Galicia en el Rgimen Fiscal Especial de estas entidades. Universidade de Santiago de Compostela. FERNNDEZ MARTNEZ, G. (1975): Galicia y las Cooperativas Orensanas. Madrid: Ed. Dagur. FERNNDEZ PRIETO, L. (1992): Labregos con ciencia: Estado, sociedade e innovacin tecnolxica na agricultura galega, 1850-1939. Vigo: Edicins Xerais de Galicia. FORCEM (2000): Memoria de Actividades 2000. FUROBOTN, E.G. e PEJOVICH, S.(1981): Los derechos de propiedad y la teora econmica: examen de la bibliografa reciente. Hacienda Pblica Espaola, n 68. GACHET, B. (1998): Asociaciones de carcter local y municipal: El ejemplo francs. CIRIEC-Espaa, n 28. GALBRAITH, J. K. (1968): Capitalismo americano: el concepto del poder compensador. Barcelona: Ariel. GARCIA ALONSO, J. V. (1999): Las sociedades cooperativas de iniciativa social como potenciales agentes de desenvolvemento en el mbito local. REVESCO: Revista de estudios cooperativos, n 68. GARCA SANZ, B. (1996): La sociedad rural ante el siglo XXI. Ministerio de Agricultura Pesca y Alimentacin. Madrid. GARCA-GUTIRREZ FERNNDEZ, C. (1999): Economa financiera de las sociedades cooperativas (y de las organizaciones de participacin). En J.A. Prieto Surez (coord.) Sociedades cooperativas: rgimen jurdico y gestin econmica. Madrid: Ibidem ediciones. GARCA-GUTIRREZ FERNNDEZ, C. (1988-1989): El problema de la doble condicin de los sociostrabajadores (socios-proveedores y socios-consumidores) ante la gerencia de la empresa cooperativa. REVESCO: Revista de Estudios Cooperativo, n 56 y 57. GENERALITAT DE CATALUNYA (2001): Libre blanc de leconomia social a Catalunya. Departament de Treball. Barcelona. GIDDENS, A. (2002): Sociologa. Alianza Editorial. Madrid.
Bibliografa [563]
GONZLEZ BERAMENDI, X. (1987): El nacionalismo gallego en el primer tercio del siglo XX. Universidade de Santiago de Compostela, Facultade de Xeografa e Historia. GONZALO ANGULO, J.A.; PREZ GARCA, J. e SERRANO GARCA, R. (2000): Contabilidad Superior. Anlisis econmico-financiero y patrimonial. Instituto de Auditores-Censores Jurados de Cuentas de Espaa. Madrid. GRUPO DE TRABAJO DEL GOBIERNO DE NORUEGA (1994): Las posibilidades de un uso ms sostenible de la tierra y de los recursos rurales en relacin con el empleo. En OCDE: Empresas y creacin de empleo en las zonas rurales: Ministerio de Trabajo y Seguridad Social, Madrid. INSTITUTO DE CONTABILIDADE E AUDITORA DE CONTAS: www.icac.mineco.es. INSTITUTO DE LA PEQUEA Y MEDIANA EMPRESA: www.ipyme.org INSTITUTO GALEGO DE ESTATSTICA (2002): Directorio de empresas e unidades locais de Galicia 2001. Santiago de Compostela. INSTITUTO GALEGO DE ESTATSTICA (2002): Enquisa das condicins de vida das familias. Santiago de Compostela. INSTITUTO NACIONAL DE ESTADSTICA (2003): Censo de Poblacin 2001. Madrid. INSTITUTO NACIONAL DE ESTADSTICA (2003): Encuesta de Poblacin Activa 2003. Madrid. JEANTET, T. (2000): La Economa Social Europea o la tentacin de la democracia en todas las cosas. CIRIEC-Espaa. Valencia. JORDN RODRGUEZ, M. (1998): Cooperativas de explotacin en comn de terras e gando leiteiro en Galicia. Servicio de Publicacins, Universidade de Santiago de Compostela. JORDN RODRGUEZ, M. (2002): Particularidades de las condiciones laborales en las empresas de traballo asociado. CIRIEC-Espaa, n 42. JORDN RODRGUEZ, M. (1995): Algunhas cuestins sobre das cooperativas de abastecemento e transformacin no sector leiteiro. FEIRACO e o Val da Barcala, Santiago de Compostela. LEJARRIAGA, G. (2002): Participacin financiera de los trabajadores y creacin de valor: una propuesta operativa de comportamiento con relacin a los objectivos empresariales. CIRIEC-Espaa, n 40.
MEIXIDE VECINO, A. e OUTROS (2003): A economa galega. Informe 2002. Centro de Investigacin Econmica y Financiera. Fundacin Caixa Galicia. Santiago de Compostela. MENDRAS, H. (1976): Socites paysannes. Armand Colin, Pars. MINISTERIO DE AGRICULTURA, PESCA Y ALIMENTACIN (2002): Hechos y cifras del sector agroalimentario y del medio rural espaol. Madrid. MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE (2003): III Inventario Forestal Nacional. Madrid. MINISTERIO DE TRABAJO Y ASUNTOS SOCIALES (2003): Base de datos de la Economa Social. Sociedades Cooperativas y Laborales en situacin de alta de la Seguridad Social a 30 de Junio de 2003. Madrid: Subdireccin General de Fomento y Desarrollo Empresarial y Registro de Entidades. MINISTERIO DE TRABAJO Y ASUNTOS SOCIALES (MTAS). Direccin General de Fomento de la Economa Social y del Fondo Social Europeo. www.mtas.es/empleo/economa-soc MINISTERIO DE TRABAJO Y ASUNTOS SOCIALES (MTAS) (Abril 2001): Plan de Empleo-2.001. MONTERO GARCIA, A. (1996); El cooperativismo agroalimentario y formas de integracin. Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentacin. Santiago de Compostela. MORALES GUTIRREZ, A.C. (2002). Las cooperativas de trabajo asociado en J. B. Teijeiro y J. L. Monzn (dir.) La Economa social en Espaa en el ao 2000. CIRIEC-Espaa. Valencia. MORALES GUTIRREZ, A.C. (2002): El imaginario social de la participacin y el modelo cooperativo como arquetipo empresarial Tipo 0. CIRIEC-Espaa, n 40. MORALES GUTIRREZ, A.C. (2002): La construccin de capital social a travs de la economa social: El caso Andaluz. REVESCO, Revista de Estudios Cooperativos, n 78. MORILLA JARRILLO, M.J.; FELIU REI, M.I. (2002): Curso de cooperativas. Tecnos (Grupo Anaya, SA). MOZAS MORAL, (2002): La fidelidad del socio como indicador de la eficiencia empresaria en la sociedad cooperativa. CIRIEC-Espaa, n 34 MUGARRA, A (1998): Proyecto de Balance de Identidad Cooperativa. Anuario de Estudios Cooperativos. PARTIDO GALEGUISTA (1932): Principios programticos. A Nosa Terra, n1.
Bibliografa [565]
PAZ CANALEJO, N. (1990): Comentarios al cdigo de comercio y legislacin mercantil especial. Revista de Derecho Privado. Editoriales de derecho reunidas. PAZ CANALEJO, N. (2002): La sociedad cooperativa ante el reto de los mercados actuales. Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales. Madrid. PEREIRA VILLAVERDE, L. (1997): Cooperativismo y competitividad. Algunas claves. Florida Centro de Formacin y Publicaciones. REVISTA DE ECONOMIA DE GALICIA (1961): Galicia y el ejemplo dans. Vigo: Galaxia. N 21-22. REY, J.M., (dir), (2003): Estudio Autnomos y formacin: necesidades, demandas y resutados. CEPYME. SANTOS CASTROVIEJO, I. (dir), (1998). Liamentos para unha poltica de fomento da economa social en Galicia. Cooperativismo e Economa Social, n 15. SANTOS CASTROVIEJO, I. (1995). As empresas de democracia laboral en Galicia. Cooperativismo e Economa Social, n 12. SANTOS CASTROVIEJO, I. (2000): Bosquexo para unha historia dos psitos. Memorias da mia Vida societaria. Santiagode Compostela. SANZ DOMNGUEZ, C. (2001): Consideraciones en torno al fomento de las sociedades cooperativas en el ordenamiento jurdico espaol. Universidad de Sevilla. www.uhu.es/aeurla/revista/art4.doc SLEE, B. (1994): Theoretical Aspects of the Study of Endogenous Development. En PLOG, Jan Douwe Van der and Long, Ann: Born From Within: Practice and Perspectives of Rural Development.Van Gorcum, Assen. Netherlands. SOMBART, W. (1946): El Apogeo del capitalismo. Mxico: Fondo de Cultura Econmica. SORALUCE BLOND, J.R. (1999): Gua de arquitectura galega: linguaxes e mensaxes. Vigo: Galaxia. TOMAS CARPI, J.A e MONZN, J.L (dir) (1998): Libro Blanco de la Economa Social en la Comunidad valenciana. CIRIEC-Espaa. Valencia. UNIN DE COOPERATIVAS DE TRABALLO ASOCIADO (UGACOTA) (1999): Manual para cooperativas de traballo asociado. UGACOTA. Santiago de Compostela. VARIOS (1999): V Congreso Estatal de intervencin Social. Tomo I. Madrid. Ministerio de Trabajo y Asuntos Sociales.
VARIOS (2001): Os montes veciais en man comn na actualidade: tipos de montes e relacin co seu contexto socieconmico. IDEGA. Santiago de Compostela. VARIOS (2003): Diagnstico empresarial de P.I.C. Espadelada. Santiago de Compostela: AGACA. VAZQUEZ BARQUERO, A. (1993): Poltica econmica local. Pirmide, Madrid. VIDAL GARCIA ALONSO, J. (1999): Las sociedades cooperativas de Iniciativa Social como potenciales agentes de desarrollo en el mbito local. REVESCO, Revista de Estudios Cooperativos, n 68
Bibliografa [567]
Anexos
Anexo 1
Listaxe dos axentes cualificados entrevistados
Listaxe dos axentes cualificados entrevistados

Axente cualificado
Afonso Lpez, Ignacio (Presidente Montelnor) Airas Besteiro, Antonio (Xefe de seccin do Rexistro de cooperativas de Ourense) Arias Villegas, M Jos (I Plan de Inclusin. Concello de Ourense) Baamonde Noche, Eduardo (Director Xeral Confederacin de Coop. Agrarias de Espaa) Barros, Jorge (Representante do COGACO, Subdirector Xeral de Promocin do Emprego) Bello Costas, Antonio (Cooperativa Os Hrbedos- Director Tcnico) Bermdez Rodrguez, Dolores (Presidenta da Asociacin galega de agrupacins de mariscadoras Areal e presidenta da Asociacin de mariscadoras de Camarias). Bermdez, Jos (Presidente da cooperativa Mercado de Abastos de Santiago) Botana Agra, Manuel (Presidente CECOOP) Calo Faraldo, Jos M (Presidente Coop. Agrarias Provincial de A Corua) Campos Beiro, Antonio (Enxeeiro Tcnico Agrcola) Carbn Sueiro, Roco (Asistente Social- Concello Vila de Cruces) Carro Cabaleiro, Concepcin (Cooperativa Fascas) Casais Boo, Mara Jos (Xerente da Cooperativa de Armadores de Ribeira) Castro Lpez, Carlos (Xerente de CECOOP) Cervio, Lus Daniel (IGAPE) Corts, ngeles (Servicio Galego de Colocacin - Ourense) Crespo, Ignacio (I Plan de Inclusin. Concello da Corua)
Clase/Sector
Traballo Asociado Traballo Asociado Servizos Sociais e Integracin Social Agrarias Traballo Asociado Forestal Pesca, Marisqueo e cultivos marios Servizos Universidade Agrarias Agrarias Servizos Sociais e Integracin Social Servizos Sociais e Integracin Social Pesca, Marisqueo e cultivos marios Agrarias Traballo Asociado Traballo Asociado Servizos Sociais e Integracin Social
Anexos [573]
Axente cualificado
Dns, Francisco (Director da Asociacin Forestal de Galicia) De Ana Magn, Francisco (Centro de Investigacin Ambiental e Forestal de Lourenz) De Maria, Antonio (SILVANUS- Secretario Xeral) Dobarro, Cipriano (Escola Relacins Laborais Ferrol) Domnguez Rodrguez, Manuel (Representante do Cogaco-UCAFE) Dopico Castro, Jess ngel (Universidade de A Corua) Dosil Cubelo, Domingo (Presidente de COGAMI) Enrquez, Victorino (Asociacin de Vecios-Vigo) Fernndez Alemparte, Carlos (VITRA) Fernndez Oca, Antonio (Consellera de Agricultura) Fernndez Puentes, Ana (REAS) Fernndez, Jos Toms (Director xeral de Montes) Filgueira Tourio, Miguel A. (Representante do Cogaco, Presidente UCETAG) Gago Moldes, Elisa (Axente de Extensin Pesqueira da Delegacin Territorial de Pesca) Garca Allut, Antonio (Universidade de A Corua) Garca Calvo, Jesus (Presidente de FEIRACO) Garca Corral, Natalio (Presidente COGAL) Garca Gonzlez, Roberto (UU.AA.: Secretario Xeral) Garca Montero, Manuel (Representante do COGACO. Alcalde Concello de Cenlle) Garca Negro, Carme (Universidade de Santiago de Compostela) Golpe, Manuel (UGT) Gmez Dez, Manuel Carlos (Representante do COGACO. Presidente Hortoflor) Gonzalez Sineiro, Benito (Patrn Maior da Confrara de Pescadores de Cambados) Gonzlez, Jos (Cooperativa Forancer) Grobas Mosquera, Secundino (Director Xeral de Industrias Agroalimentarias) Hernndez Lafuente, Beln (Directora de AGADER) Iglesias Criado, Mar (Fundacin Paulino Tilve) Labarta, Uxo (Instituto de Investigacins Pesqueiras. CSIC. Vigo) Lago Valle, Evangelina (Presidenta da agrupacin de mariscadores de Vilanova de Arousa) Lamas, Aurora (Presidenta de Organizacins de Consumidores e Usuarios) Lamazares Vence, Xos Lois (Axente Desenvolvemento Local Concello Pontevedra) Lpez Golpe, Xaime (CCOO) Lpez Gromaz, Natividade (CIG)
Clase/Sector
Forestal Forestal Forestal Traballo Asociado Agrarias Servizos Servizos Sociais e Integracin Social Vivendas Vivendas Agrarias Traballo Asociado Forestal Traballo Asociado Pesca, Marisqueo e cultivos marios Pesca, Marisqueo e cultivos marios Agrarias Agrarias Agrarias Agrarias Pesca, Marisqueo e cultivos marios Traballo Asociado Agrarias Pesca, Marisqueo e cultivos marios Forestal Agrarias Agrarias Traballo Asociado Pesca, Marisqueo e cultivos marios Pesca, Marisqueo e cultivos marios Servizos Traballo Asociado Traballo Asociado Traballo Asociado
Axente cualificado
Lorenzo Vila, Ana Rosa (CidadanaAsociacins/Ex-presidenta da Asociacin para a Ec.Social) Louro Lamela, Emilio (Secretario da Confrara de Pescadores de Lira) Miguez, Eduardo (Xerente do Porto de Celeiro, S.A). Milln Calenti, Rafael (Secretario da CECOOP) Moldes Garca, Celia (Veiga de Cascall) Montes, Jos (Representacin de Critas Dicesana /Santiago) Mougn Bouzn, Higinio (Director-Xerente AGACA) Nimo, Juan Jos (AGALLEL) Oliveros Yez, Antonio (Axente de Extensin Agraria-Meira) Padn, Angel (Presidente Cooperativa AMEGROVE) Paz Prieto, Recaredo (Cooperativa Aixia) Pedreira Dono, Jos Ramn (Axente de Extensin Agraria- Arza) Pereira Rodrguez, Maximina (Xedega, S. Coop) Pereira, Alfredo (Presidente da Federacin Galega de Montes Veciais -Vigo) Prez Bello, Francisco Javier (Federacin de autnomos de Galicia) Prez Fernndez, Jos (Presidente da coop. VILAXUSTE) Prez Gonzlez, Jos Antonio (Representante do COGACO, vipresidente SINERXIA) Prez Mars, Mar (representante do COGACO, D.X Formacin Profesional) Prez Miramontes, Juan (XX.AA.: Secretario Xeral) Pieiro, Jos Manuel (FEGAMP- Secretario Xeral) Porto Aguilar, Ramn (Presidente de As Ras, soc. coop.) Pousa Antelo, Avelino (Presidente da Fundacin Castelao) Ribeiro Dieste, Joaquin (Ex xerente do Consello regulador Mexilln de Galicia e de Amegrove Soc. Coop) Ribeiro Dieste, Juan Jos (Presidente da Coop. de mariscadores Ra de Arousa de Abanqueiro) Pesca, Marisqueo e cultivos marios Rivera Iglesias, Manuel (AES Briante) Rodrguez Iglesias, Jos (Representantes entidades coop.: Acap.) Rodrguez Padn, Ramn C. (Xerente Sinerxia) Ruano, Lus (Presidente UGACOVI) Snchez Rocha, Jess (Escola Politcnica Superior de Lugo) Sancosme Iglesias, Jose (Presidente Irmandios) Santos Arenas (Escola Politcnica Superior de Lugo) Santos Castroviejo, Iago (Universidade de Vigo) Senra Rodrguez. M Lidia (S.L.G.-G.L.: Secretaria Xeral)
Clase/Sector
Traballo Asociado Pesca, Marisqueo e cultivos marios Pesca, Marisqueo e cultivos marios Universidade Forestal Servizos Sociais e Integracin Social Agrarias Traballo Asociado Agrarias Pesca, Marisqueo e cultivos marios Servizos Sociais e Integracin Social Agrarias Traballo Asociado Forestal Servizos Agrarias Traballo Asociado Traballo Asociado Agrarias FEGAMP Servizos Agrarias Pesca, Marisqueo e cultivos marios Traballo Asociado Agrarias Traballo Asociado Vivendas Forestal Agrarias Forestal Traballo Asociado Agrarias
Anexos [575]
Axente cualificado
Sieira Almallo, Alejandro (Representante do COGACO, presidente UGACOTA) Sineiro Garca, Francisco (Escola Politcnica Superior de Lugo) Taboada Rodrguez, Javier (Presidente da coop. ICOS) Tato Plaza, Anxo (Universidade de Vigo) Toms, M Jos (Traballadora social. Concello de Vigo) Varela, David (Xerente cooperativa transportes de Lugo) Veiga Fernndez, Fernando (Xerente da coop. A Carqueixa) Viao Garca, Maximino (Repoboacin en rxime asociativo) Vidal Vila, Lus (Presidente de A.D.S. de Silleda) Villapol Valea, Daniel (Presidente da cooperativa Villapol) Villar Garca, Pablo (Xerente da Confrara de Pescadores de Cangas)
Clase/Sector
Traballo Asociado Agrarias Agrarias Universidade Servizos Sociais e Integracin Social Transportistas Agrarias Forestal Agrarias Forestal Pesca, Marisqueo e cultivos marios
Anexo 2
Enquisas para as cooperativas
CUESTIONARIO COMN PARA TODAS AS CLASES DE COOPERATIVAS

DATOS XERAIS DA COOPERATIVA
DATA DE REALIZACIN DA ENTREVISTA ____________________________________________________ DATOS XERAIS DA COOPERATIVA: Nome da Cooperativa ________________________________________________________________ Enderezo completo __________________________________________________________________ Concello ________________________________ C.P______________________________________ Telfono/s ______________________________ Fax ____________________________________ Correo-e ________________________________ Pxina web________________________________ N rexistral ______________________________ CIF______________________________________ Nome do/a xerente __________________________________________________________________ Nome do/a presidente/a ______________________________________________________________
Anexos [579]
DATOS HISTRICOS DA COOPERATIVA

En que ano se fundou a cooperativa? __________________________________________________ Con cantos socios se fundou a cooperativa? ____________; Homes: __________ Mulleres: ________ A creacin da cooperativa foi idea de: Un socio Un grupo de socios Promotores externos (Administracin, Xestoras ou outros) Por que elixiron a frmula cooperativa fronte a outros posbeis tipos de sociedades? Por iniciativa propia Por consello dalgn organismo da Administracin: ____________________________________ Por consello doutros: __________________________________________________________
INTEGRACIN E ASOCIACIONISMO
Coecen a existencia dalgunha asociacin de cooperativas? Si Indique cal ou cales __________________________________________________________ Non Gustaralles coecela? Moito Podera interesarnos Non Pertence a algunha asociacin ou unin de cooperativas? Si Cal? ________________________________________________________________ Non E con outras cooperativas, teen algn tipo de alianza ou colaboracin? Si Cal? Non Teen algn tipo de alianza ou colaboracin estbel con algunha empresa? Si Cal? ____________________________________________________________________ Non Servizos prestados por algunha entidade coa que teen relacin de carcter estbel. ____________________________________________________________________
Tipo de servizo
Comercializacin/vendas Abastecementos/compras Xestin empresarial/coop. Outros
Cooperativa
Outro tipo de empresa
Asociacin
Grao de satisfaccin da cooperativa por esas relacins: Alta Media Baixa
DATOS SOCIAIS DA COOPERATIVA A.- Estrutura social da cooperativa:
NMERO DE SOCIOS/AS
Persoas fsicas Tipo de Socio Socio/a Socio/a a proba Socio/a excedente Socio/a colaborador/a Total Distribucin por idades dos socios da cooperativa (cantidade ou porcentaxe, especificar). Homes Mulleres Persoas xurdicas Total
SOCIOS/AS
< 25 anos Home Muller Home 25 39 anos Muller Home 40 55 anos Muller Home > 55 anos Muller
B.- Estrutura laboral da cooperativa:

Asalariados Fixos Temporais
Socios Home Mulleres
Ademais do persoal propio, temos contratados servizos profesionais externos? Autnomos: Empresa: Transporte Transporte Asesora Asesora Outros__________________________ Outros__________________________
N de traballadores segundo reas de traballo:
Anexos [581]
Administracin Socios Home Mulleres Asalariados Fixos Temporais Socios
Producin Asalariados Fixos Temporais Socios
Comercial Asalariados Fixos Temporais
Participacin
I.- Asemblea Xeral
N de Asembleas celebradas ao longo do ano: ____________________________________________ ________________________ %
Porcentaxe de socios que asistiron ltima Asemblea Xeral Ordinaria: Nas asembleas: Sguese a Orde do da proposta: Fanse rogos e preguntas: Disctense os temas propostos: Si Si Si
Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non Non
Nas reunins respectamos as quendas de palabra de cada socio .................................. Si Gozamos dun clima de confianza e camaradera .............................................................. Si Os socios participan activamente na toma de decisins .................................................. Si Os socios solicitan a mido informacin sobre a marcha da cooperativa ........................ Si Sempre que haxa que tomar unha decisin reunmonos en asemblea ............................ Si Estamos dispostos a admitir novos socios ........................................................................ Si Respctanse as decisins do Consello Reitor .................................................................... Si difcil que os socios queiran asumir cargos .................................................................... Si As reunins duran demasiado tempo ................................................................................ Si Nas reunins difcil chegar a un acordo .......................................................................... Si Algunhas reunins rematan sen chegar a acordo ............................................................ Si Na devolucin de capital danse desacordos ...................................................................... Si Son frecuentes as baixas voluntarias de socios ................................................................ Si Tivemos conflitos xudiciais por mor de baixas societarias................................................ Si O proceso de baixa societaria faise por escrito ................................................................ Si o Consello Reitor quen decide sobre baixas e entradas de socios ................................ Si A cooperativa ten Regulamento de Rxime Interno .......................................................... Si Danse con frecuencia malos entendidos e tensin entre os socios/as ............................ Si
Existen conflitos: Falta de informacin Situacins persoais
Si
Non (salta seguinte) Desconfianza Intransixencia Desinterese ______________________ Outros__________________________
Cando existen conflitos, cales son os motivos? (todos os posbeis)
Existe algn sistema de sancin das faltas cometidas polos socios? Si Non Levntase acta das reunins que se celebran? Si s veces Nunca (salta seguinte) Interna (algn dos socios, xerente) Externa (xestora, asesor, etc.) Mecanismos de informacin aos socios que se empregan na cooperativa: Reunins de traballo: Asembleas xerais: Anuncios no taboleiro: Reunins informais: Asembleas informativas: II.- rgano de xestin: N de reunins do Consello Reitor ao ano: ________________________________________________ N de membros do Consello Reitor:__________; Homes: __________ Mulleres: Sistema de renovacin do Consello Reitor: Renovacin total Renovacin parcial ________________________________ Cantos membros actuais do Consello Reitor foron reelixidos? ______________ Cada canto tempo se renova o Consello Reitor? ____________________________________________ Si Si Si Si Si Non Non Non Non Non A realizacin das actas tarefa: Faise uso del? Si Non
Idade media dos membros do Consello Reitor (ags o presidente): ______________________________ Nivel de estudos dos membros do Consello Reitor (ags o presidente): Universitarios: ________ F.P. Bacharelato:________ Graduado Escolar:________ Outros: ________ N de presidentes desde a fundacin da cooperativa: ________________________________________ O/A presidente/a actual: Idade ______________ anos Sexo: Antigidade no cargo: ______________________anos N de veces que foi reelixido/a: __________________ Nivel de estudos: Universitarios F.P. Bacharelato Graduado Escolar Outros Home Muller N de xerentes desde a fundacin da cooperativa __________________________________________ O/A xerente actual: Idade: __________________anos Sexo: Antigidade no cargo: ______ anos Nivel de estudos: Universitarios Outros Asignacin de reas de decisin ou actuacin (indicar quen asume as reas que se relacionan): F.P. Bacharelato Graduado Escolar Home Muller
Anexos [583]
REAS
Representacin da cooperativa Relacin cos socios Planificacin xeral da cooperativa Xestin administrativa Xestin de compras Xestin de vendas Xestin de persoal
PRESIDENTE
XERENTE
CONSELLO REITOR
OUTROS (Especificar)
Formacin
Participamos en cursos de formacin: Si: Temas: Non: Cooperativa Por descoecemento Sectorial Falta de interese Novas tecnoloxas Falta de tempo Outros
En caso de ter recibido formacin como se xestionou a sa imparticin? Xestin propia Do concello Empresarial Si Non Alta Media Baixa Entidade mancomunada ou comarcal Sindical Outra ____________________________________________ Algunha asociacin: Cooperativa
Faciltase a asistencia dos socios e asalariados a actividades formativas. Participacin dos socios nas actividades formativas: (marcar cunha cruz)
Relacins coa administracin

I.- Subvencins solicitadas pola cooperativa
Solicitan ou solicitaron axudas das Administracins? O Si O Non (salta seguinte) Tipo de subvencins solicitadas: Instalacins Auditora Equipos informticos Formacin Contratacin persoal Maquinaria Trmites societarios Programas de calidade FEOGA Incorporacin de socios
Subvencin financeira
Outras:__________________________________________________________________________________
II- Relacin con entidades: Inexistente

Concello Deputacin Xunta Conselleras Goberno Central-Ministerios Partidos polticos Sindicatos
Boa
Regular
Mala
III.- Obrigas e trmites rexistrais: Estn inscritos os cargos sociais no Rexistro de Cooperativas: Si Non
Data da ltima actualizacin dos rganos sociais da cooperativa: ______________________________ Cantos Libros Sociais ten a cooperativa? ______________ Cales? (marcar o que proceda): ________
Ten libro?
Actas do Consello Reitor Actas da Asemblea Xeral Rexistro de Socios Achegas ao Capital Social Actas do Comit de Recursos Informes do/s Interventores Actas das Xuntas Preparatorias Si Si Si Si Si Si Si Non Non Non Non Non Non Non
Utilzase?
Si Si Si Si Si Si Si Non Non Non Non Non Non Non
Est ao da?
Si Si Si Si Si Si Si Non Non Non Non Non Non Non
Fixemos o depsito das Contas Anuais no Rexistro de Cooperativas? Coecemos a existencia da Lei 5/1998 de cooperativas de Galicia? Coecemos a existencia do Regulamento do rexistro de cooperativas?
Si Si Si
Non Non Non
Anexos [585]
Novas tecnoloxas da informacin e as comunicacins

Material (Hardware) de que dispn a cooperativa (indicar a cantidade): PC Porttil Mdem Escner Impresora branco e negro Impresora de cor Lector CD-Rom Lector DVD Gravadora CD-Rom Dispositivo de almacenamento (IOMEGA ou similar) Outros
Ten na cooperativa conexin a Internet: Utilzase a conexin a Internet para: Informacin Consultas Comercio electrnico Promocins Correo electrnico
Si
Non (salta seguinte)
Outros usos: ______________________________________________________________ Ten a cooperativa pxina/sitio WEB Si A sa URL (enderezo): ______________________________________________________ Non Pensa tela nun futuro ______________________________________________
Control de calidade, seguridafe e hixiene (se procede)

Est a cooperativa a desear polticas de calidade? Si Si Si nado coa: Non Non Non A nosa cooperativa pon en prctica e fomenta o uso de tcnicas respectuosas co medio ambiente Estamos interesados na implantacin de sistemas de xestin da calidade e/ou de xestin medio ambiental Iniciou ou vai iniciar a cooperativa algn proceso de certificacin (implantacin Normas UNE-EN-ISO) relacio-
1.-Xestin da calidade: 2.-Xestin Medio Ambiental:
Iniciou Iniciou
Vai iniciar Vai iniciar
Que modalidade de organizacin da prevencin se atopan implantadas na cooperativa: Asuncin polo propio empresario Designacin dun ou varios traballadores Servizo de prevencin propio. Nmero de traballadores designados: ______________________ Servizio de prevencin alleo Non existe unha organizacin propiamente dita Actividades de prevencin realizadas ate o momento: Avaliacin Inicial de riscos Laborais. Data do documento (se existe) ou da ltima revisin: ____________ Plan de Prevencin. Data do documento (se existe) ou da ltima revisin: ________________________ Medicins hixinicas (rudo, po, etc...). Data do documento (se existe) ou da ultima revisin:____________ Plan de emerxencia (loita contra incendios e evacuacin). Data do documento (se existe) ou da ltima revisin: ________________________________________________________________ Subministracin de equipos de proteccin individual ou do posto de traballo. Data do documento (se existe) ou da ltima revisin: ________________________________________________________ Normas de seguridade para cada posto de traballo. Data do documento (se existe) ou da ltima revisin: ________________________________________________________________ Resultados de controis da vixilancia da sade dos traballadores. Data do documento (se existe) ou da ltima revisin: ________________________________________________________
Opinin
Que o que funciona mellor na cooperativa?: _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ Que carencias son as mis importantes? (formativas: cooperativa, laboral, empresarial; xestin empresarial: organizacin, comercializacin, etc.; societarias: participacin, cargos, etc.): _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ Que xera mis conflito na cooperativa? (cuestins de carcter societario: baixas, toma de decisins, respectar as maioras ou cuestins laborais: reparto de tarefas, desigual rendemento, poltica empresarial, etc).: _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________
Anexos [587]
Avaliacin do nivel de implicacin e motivacin dos socios: _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ Nivel de satisfaccin sobre a marcha da cooperativa e perspectivas de futuro: _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ En que aspectos estara disposta a cooperativa a implicarse en propostas de cambio? (xestin da empresa, organizacin produtiva, formacin profesional, funcionamento societario): _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ Satisfaccin coa frmula cooperativa: vantaxes e inconvenientes: _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________
Obtencin da informacin financeira

Tarefa complementaria A) Obxectivo: obtencin da seguinte informacin:
Capital social da cooperativa ________________________________________________________ Cal foi a achega INICIAL ao capital social de cada socio? ____________________________________ Cal a achega actual para ser socio? __________________________________________________ Cando realizamos investimentos (compra de maquinaria, ampliacin ou mellora de instalacins, etc.), que medios de financiamento utilizamos?: Achegas de capital obrigatorio Achegas de capital voluntario Fondos de Reserva Busca de socios colaboradores Prstamos bancarios Leasing Subvencins Si Si Si Si Si Si Si Non Non Non Non Non Non Non Algunha vez Algunha vez Algunha vez Algunha vez Algunha vez Algunha vez Algunha vez
Facturacin dos ltimos cinco anos

1997 1998 1999 2000 2001
Nivel de endebedamento:
Prstamos ______________________________ Plizas de crdito __________________________
Principais partidas de gasto.
Concepto
Cantidade
Nivel de endebedamento cos socios (dbeda actual) ________________________ Resultado econmico dos ltimos tres anos:
Partidas
Excedente do exercicio Dotacin ao Fondo de Reserva Dotacin ao Fondo de Formacin Retorno cobrado polos socios Retorno incorporado ao capital social Perdas do exercicio
1999
2000
2001
Anexos [589]
Cuestionario especfico para as cooperativas de traballo asociado

Actividades da cooperativa Produccin
Actividade da cooperativa ____________________________________________________________ Desde o inicio da cooperativa, traballamos sempre co mesmo produto: Si Non Formulmonos un cambio de produto ou nunha maior diversificacin da oferta: Si, necesario para mantrmonos no mercado. Non, non o consideramos necesario (sempre existir demanda) Non, seguiremos mentres dure (dificultade para adaptarse aos cambios) O noso produto vn determinado pola demanda do cliente? Si, adaptmonos ao que o cliente quere. Non, facemos propostas e o cliente elixe. Faise control de calidade antes de que o produto saia ra? Si: O Dentro da cooperativa Como? ________________________________________________ Por parte do cliente Ambos Non O nivel produtivo da cooperativa consideramos que : Baixo Correcto Bo Moi bo Excelente A nosa actividade caracterzase pola estacionalidade Si, a carga de traballo desigual ao longo do ano. Non, mis ou menos constante. Invisten en tecnoloxa? Si Non: Razns econmicas Descoecemento Dificultade de adaptacin Renovamos ou cambiamos a maquinaria: Cando vai vella Para mellorar a produtividade Para adaptarse demanda Para evitar ou reducir man de obra
Est a cooperativa a desear polticas de calidade? Si Non A nosa cooperativa pon en prctica e fomenta o uso de tcnicas respectuosas co medio ambiente Si Si nado coa: 1.-Xestin da calidade: 2.-Xestin Medio Ambiental: Iniciou Iniciou Vai iniciar Vai iniciar Non Non Estamos interesados na implantacin de sistemas de xestin da calidade e/ou de xestin medio ambiental Iniciou ou vai iniciar a cooperativa algn proceso de certificacin (implantacin Normas UNE-EN-ISO) relacio-
Condicins laborais
Cal o horario de traballo da cooperativa? (se existen quendas, especificalo) _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ Cal o nivel salarial da cooperativa? (sinalar as situacins certas) O mnimo legal (SMI) Aplcase convenio sectorial Hai diferenzas: Superamos o mnimo Melloramos o convenio sectorial a favor dos asalariados
Entre asalariados e socios: Non hai diferencias a favor dos socios Entre os socios hai distintos niveis de anticipo En base a ______________________________ As vacacins (marcar as opcins reais) Fxanse pola cooperativa, previamente: Pchase a cooperativa Estn condicionadas carga de traballo existente. Temos en perspectiva incrementar o cadro de persoal. Si: Non No ltimo ano, cantas baixas mdicas tiveron lugar? Socios IT ____________________AT/EP __________________ Asalariados IT ________________AT/EP __________________ Na cooperativa, temos un regulamento de permisos e sancins por absentismo laboral? Si Si: Non Maior nas mulleres Maior nos homes Se a cooperativa mixta, poderiamos estabelecer distintos niveis de absentismo, en base ao xnero? Non se producen diferencias significativas. A cooperativa pon disposicin dos seus traballadores algn servizo que mellore a compatibilidade da vida laboral e familiar? Comedor de empresa Gardera Flexibilidade de horario Outros ________________________ Existe un reparto formal de funcins e responsabilidades dos traballadores (socios e asalariados), estabelecido mediante Si: Regulamento de Rxime Interno Asembleas Xerais Reunins de traballo Non Temos reunins de traballo para planificar o traballo? Si, o que se fai cada da responde a unha programacin previa. Non, vaise facendo o traballo segundo vai chegando. Realizamos control de produtividade: O Si O Non Infrmase de xeito permanente sobre o rendemento da cooperativa? Si, para coecer o nivel de obxectivos acadado en cada momento Non, contrlase o ritmo de traballo da cadro de persoal. Con socios Asalariados Ambos os dous Establcense quendas
Anexos [591]
Que modalidade de organizacin da prevencin se atopan implantadas na cooperativa: Asuncin polo propio empresario Designacin dun ou varios traballadores Servizo de prevencin propio. Nmero de traballadores designados: ____________________________ Servizo de prevencin alleo Non existe unha organizacin propiamente dita Actividades de prevencin realizadas ata o momento: Avaliacin Inicial de riscos Laborais. Data do documento (se existe) ou da ultima revisin: ____________ Plan de Prevencin. Data do documento (se existe) ou da ultima revisin: ________________________ Medicins hixinicas (rudo, po,etc...). Data do documento (se existe) ou da ultima revisin: __________ Plan de emerxencia (loita contra incendios e evacuacin). Data do documento (se existe) ou da ltima revisin: ________________________________________________________________ Subministracin de equipos de proteccin individual ou do posto de traballo. Data do documento (se existe) ou da ultima revisin: ________________________________________________________ Normas de seguridade para cada posto de traballo. Data do documento (se existe) ou da ultima revisin: ________________________________________________________________ Resultados de controis da vixilancia da sade dos traballadores. Data do documento (se existe) ou da ltima revisin: ________________________________________________________________
Mercado
Movmonos nun mercado: Local Europeo Si: Comerciais: Non Facemos prospeccin de mercado ou anlise de tendencias: O Si O Non O grao de satisfaccin dos clientes coidamos que Baixo Aceptbel Bo Enquisa Moi bo Moi Bo Excelente Outros Excelente Como o mide ou avala? Conversa informal Baixo Correcto Bo Os propios clientes Provincial Internacional Publicidade Cal? ____________________________________________ Propios Intermediarios Autonmico Estatal
A cooperativa utiliza algn mecanismo de promocin e/ou captacin de clientes?
En relacin cos seus competidores cal pensa que o nivel da cooperativa ? A nosa carteira de clientes caracterzase: Pola continuidade Incremento constante Si: Non Perspectivas de futuro: ______________________________________________________________ Clientes Por ser espordicos Diminucins ocasionais Provedores Ambos Perda de clientes
Caracterizmonos pola dependencia dun s ou poucos clientes/provedores
Cuestionario especfico para cooperativas de vivenda

Actividades da cooperativa
Como se xestiona a cooperativa? Directamente A travs de xestores alleos sociedade Como entende vostede que valora mis o socio a sa posicin na cooperativa? Como socio Como comprador de vivenda Como foi o proceso da adquisicin do predio por parte da cooperativa? Directamente Intervencin de terceiros Intervencin dalgn axente pblico Tipo de promocin: Privada Proteccin oficial en calquera dos seus sistemas Nmero de vivendas que constite a promocin:____________________________________________________________________ Pensouse que a cooperativa retivese a propiedade, dicir, que se ocupase por parte dos socios cooperativistas en rxime de alugueiro? Si NON Ten a cooperativa locais comerciais? Si NON Se a cooperativa ten locais comerciais Planificronse estes como elementos financeiros das vivendas para os socios? Si NON Cre que a eleccin da frmula cooperativa supn un aforro de custos na adquisicin da vivenda ou melloras na calidade delas? Si NON Valore de 0 a 5 as partidas das cales existiu un aforro de custos ou melloras na calidade da vivenda, en comparacin con promocins non cooperativizadas: Financiamento: __________________________________________________________________ Solo: __________________________________________________________________________ Materiais: ______________________________________________________________________ Calidades: ______________________________________________________________________ Modificacins do proxecto: __________________________________________________________ Construcin: ____________________________________________________________________ Outras (indique cal): ______________________________________________________________ Mantivronse as expectativas de prezo e calidade estabelecidas no momento de constiturse a cooperativa? En canto a prezo: Si Non: Incrementos inferiores ao 10%
Anexos [593]
Incrementos entre o 10 e o 20% Incrementos entre o 20 e o 30% Incrementos entre o 30 e o 50% Incrementos superiores o 50% En canto a calidade: Si, con melloras Si, con leves diferenzas Non, con diferenzas aceptbeis Non, con diferenzas graves Non con diferenzas moi graves Cumprronse os prazos de construcin contratados ou establecidos? Si Non: Demora inferior a un mes Demora entre un e tres meses Demora entre tres e seis meses Demora entre seis e doce meses Demora superior a doce meses
Que criterio de orde se seguiu ou vaise seguir para a seleccin e adxudicacin das vivendas aos socios?: _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ Que porcentaxe aproximada desembolsa o socio do prezo final estimado da vivenda antes da subrogacin en crditos hipotecarios, e en que calendarios?: _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ Que porcentaxe aproximada dos socios actuais existan no momento de constitucin da cooperativa?: _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ Existe libro de socios expectantes? Si Si NON NON
Se existe este libro ou lista de socios expectantes Grdase a orde de solicitude? Que dificultades se atopan na xestin da promocin?:
Cuestionario para outras clases de cooperativas (transportes, servizos, consumo, mar)

Actividades da cooperativa Venda de produtos aos socios
A cooperativa vende produtos aos socios? Si Non Tipo de produtos que vende: ____________________________________________________________ Volume aproximado de produtos vendidos aos socios:__________________________________________ Vende algns deses mesmos produtos a non socios? Si Non Tipo de produto que vende a non socios: __________________________________________________ % que representa a venda a non socios en relacin coa venda aos socios: __________________________ Os produtos que a cooperativa vende a socios e/ou non socios proceden de: Fabricacin/Transformacin propia por parte da cooperativa:__________________________________ Da compra por parte da cooperativa a outros intermediarios ou fabricantes Abastcese a cooperativa cun nico provedor?: Si Non Nmero de provedores: ________________________________________________ Abastcese nun mercado: Local.% compras nese mercado: ______________________________________________________ Galego.% compras nese mercado:______________________________________________________ Espaol.% compras nese mercado: ____________________________________________________ Internacional.% compras nese mercado: ________________________________________________ O socio utiliza o produto que compra na cooperativa: Como bens para o seu consumo individual ou familiar Para comercializalo sa vez na sa actividade econmica individual ou empresarial (Neste caso). % aproximado que representan nas sas vendas os produtos que compra na cooperativa: ____________________________________________________________________ Para transformalo mis na sa actividade econmica individual ou empresarial (Neste caso). % aproximado que representan nos seus custos os produtos que compra na cooperativa: ____________________________________________________________________ Os prezos que pagan os socios polos produtos que compran na cooperativa son: Similares aos do mercado Inferiores. En que conta?: ______________________________________________________ Superiores. En que conta?: ______________________________________________________ En relacin cos seus competidores cal pensa que o nivel da cooperativa ? Moi Baixo Baixo Similar Bo Moi alto
Anexos [595]
Comercializacin conxunta de produtos ou servizos dos socios

Os socios venden por medio da cooperativa algn dos seus produtos ou servizos? Si Non Tipo de produtos ou servizos que venden: ______________________________________________ Volume aproximado de produtos ou servizos vendidos dos socios: ______________________________ Os produtos ou servizos que os socios venden por medio da cooperativa son, normalmente, o nico ou principal produto/servizo da actividade econmica dos socios? Si. Non. % aproximado que representan na actividade econmica dos socios: ________________ A cooperativa transforma/manufactura algo o produto que lle entregan aos socios?: Si. Non. Tipo de transformacin:__________________________________________________ % aproximado de valor que lle engade ao produto a cooperativa: ______________________________ Vende algns deses mesmos produtos ou servizos procedentes de non socios? Si. Non. Tipo de produto/servizo que vende de non socios: ________________________________________ % que representa a venda de produtos de non socios en relacin coa venda de produtos dos socios: ____________________________________________________________ A cooperativa vende nun mercado: Local.% vendas nese mercado: ____________________________________________________ Galego.% vendas nese mercado:____________________________________________________ Espaol.% vendas nese mercado: __________________________________________________ Internacional.% vendas nese mercado: ______________________________________________ Sistema de venda. A cooperativa vende os produtos/servizos dos seus socios: Directamente ou por medio de axentes propios ou comisionistas ao pblico. % vendas por ese mtodo: __________________________________________________________ A outras empresas intermediarias que transforman ou comercializan. % vendas por ese mtodo: __________________________________________________________ A carteira de clientes da cooperativa: Est concentrada en moi poucos/un nico cliente: ______________________________________ Est diversificada: Nmero aproximado de clientes: ______________________________________ A carteira de clientes da cooperativa: E estbel Tende a aumentar Tende a diminur A cooperativa consegue para os produtos/servizos dos seus socios uns prezos: Similares aos que conseguiran de forma individual Superiores: En que conta?: ______________________________________________________ Inferiores. En que conta?: ______________________________________________________ En relacin cos seus competidores cal pensa que o nivel da cooperativa ? Moi Baixo Baixo Similar Bo Moi alto
Outros servizos que a cooperativa presta aos seus socios

Presta a cooperativa algn(s) outro(s) servizos aos seus socios Si Non Tipo de servizos que lles presta: ______________________________________________________ Volume aproximado de servizos prestados aos socios: ______________________________________ Estes servizos son utilizados polos socios para: Satisfacer directamente necesidades individuais ou familiares Satisfacer necesidades da sa actividade econmica individual ou empresarial (Neste caso). % aproximado que representan nos seus custos os servizos que recibe da cooperativa: ____________________________________________________________ Vende algns deses mesmos servizos a non socios? Si Non Tipo de servizo que vende a non socios: ________________________________________________ % que representa a venda a non socios en relacin coa venda aos socios: ________________________ Os prezos que pagan os socios polos servizos que reciben da cooperativa son: Similares aos do mercado Inferiores. En que conta?: ______________________________________________________ Superiores. En que conta?: ______________________________________________________ En relacin cos seus competidores cal pensa que o nivel da cooperativa ? Moi Baixo Baixo Similar Bo Moi alto
Evolucin das actividades da cooperativa

Dende a creacin da cooperativa ata a actualidade Seguen co mesmo tipo de actividade Ampliaron con novas actividades Cales: ________________________________________________________________? Nmero de socios afectados polas novas actividades: ________________________________ Abandonaron algunhas das actividades Cales: ________________________________________________________________? Nmero de socios afectados polas actividades abandonadas __________________________
Anexos [597]
Cuestionario especfico para cooperativas de explotacin en comn da terra

Actividades da cooperativa
A cooperativa produce?: Leite Carne de vacn Outros produtos animais: ________________________________________________________ Outros: ______________________________________________________________________ Superficie total explotada pola cooperativa (En Hectreas): ____________________________________ Superficie propiedade da cooperativa:____________________________________________________ Superficie achegada polos socios: ______________________________________________________ Superficie arrendada directamente pola cooperativa: ________________________________________ Outras superficies explotadas pola cooperativa e que non son achegadas polos socios: ______________________________________________________________________ Esta feita a concentracin parcelaria nas terras da cooperativa Si Non A cooperativa constituuse: Antes da concentracin parcelaria Durante a concentracin parcelaria Despois da concentracin parcelaria Numero de parcelas achegadas polos socios: ______________________________________________ Numero de parcelas explotadas hoxe pola cooperativa: ______________________________________ Houbo eliminacin de lindes para facilitar a explotacin conxunta? Si Non Admite a cooperativa socios que non acheguen terras? Si Numero de socios que non achegan terras: __________________________________________ Non As achegas de terras Cobran unha renda fixa con independencia dos resultados? Si Non Os resultados reprtense: En proporcin ao valor das terras achegadas En proporcin ao traballo achegado Mixto (En proporcin ao traballo e as terras achegadas) En partes iguais entre as casas que integran a cooperativa En partes iguais entre os socios Outros: ______________________________________________________________________ Numero de vacas en producin na cooperativa: ____________________________________________ Numero de tenreiros: Numero de xatos Numero doutros animais: __________________________ Clase: ____________________________ Instalacins da cooperativa Cortes:
Sistema de estabulacin: Libre Semilibre Fixo Numero de prazas do corte: ____________________________________________________________ Outras instalacins Instalacins para outros animais: ______________________Numero de prazas:____________________ Silos: __________________________________________Capacidade: ________________________ Almacn: ________________________________________Capacidade: ________________________ Almacn de feno: __________________________________Capacidade: ________________________ Fosa de xurro: ____________________________________Capacidade: ________________________ Sala de muxidura:__________________________________Capacidade: ________________________ Outras: ________________________________________Capacidade: ________________________ Maquinaria Tractores: ______________________________________Potencia: __________________________ Outra autopropulsada: ______________________________Potencia: __________________________ Outra maquinaria: ________________________________ Os produtos que a cooperativa compra proceden de: Fabricacin/Transformacin propia por parte da cooperativa:__________________________________ Da compra por parte da cooperativa a outros intermediarios ou fabricantes Abastcese a cooperativa cun nico provedor?: Si Non Nmero de provedores: ______________________________________________________ Abastcese nun mercado: Local.% compras nese mercado: ____________________________________________________ Galego.% compras nese mercado: __________________________________________________ Espaol.% compras nese mercado: __________________________________________________ Internacional.% compras nese mercado: ______________________________________________ Os prezos que pagan a cooperativa polos produtos que compra son: Similares aos do mercado Inferiores. En que conta?: ______________________________________________________ Superiores. En que conta?: ______________________________________________________ Os produtos ou servizos que vende a cooperativa son, normalmente, o nico ou principal produto/servizo da actividade econmica dos socios? Si. Non. % aproximado que representan na actividade econmica dos socios: ________________ A cooperativa transforma/manufactura algo o produto?: Si Non.Tipo de transformacin: __________________________________________________ % aproximado de valor que lle engade ao produto a cooperativa: ______________________________ A cooperativa vende nun mercado: Local.% vendas nese mercado: ____________________________________________________ Galego.% vendas nese mercado:____________________________________________________ Espaol.% vendas nese mercado: __________________________________________________ Internacional.% vendas nese mercado: ______________________________________________ Sistema de venda. A cooperativa vende os produtos: Directamente ou por medio de axentes propios ou comisionistas ao pblico.
Anexos [599]
% vendas por ese mtodo: __________________________________________________________ A outras empresas intermediarias que transforman ou comercializan. % vendas por ese mtodo: __________________________________________________________ A carteira de clientes da cooperativa: Est concentrada en moi poucos/un nico cliente: ______________________________________ Est diversificada: Numero aproximado de clientes: ______________________________________ A carteira de clientes da cooperativa: E estbel Tende a aumentar Tende a diminur A cooperativa consegue para os seus produtos uns prezos: Similares aos que conseguiran de forma individual Superiores: En que conta?: ______________________________________________________ Inferiores. En que conta?: ______________________________________________________ En relacin cos seus competidores cal pensa que o nivel da cooperativa ? Moi Baixo Baixo Similar Bo Moi alto
Evolucin das actividades da cooperativa

Dende a creacin da cooperativa ata a actualidade Seguen co mesmo tipo de actividade Ampliaron con novas actividades Cales: ________________________________________________________________? Nmero de socios afectados polas novas actividades: ________________________________ Abandonaron algunhas das actividades Cales: ________________________________________________________________? Nmero de socios afectados polas actividades abandonadas __________________________
Cuestionario especfico para cooperativas agrarias

especfico para cooperativas agrarias
1-Nome dos concellos nos que ten socios a cooperativa e N de socios por concello:
Concello n socios concello n socios 2.-Actividades e servizos da cooperativa: Actividades ou servizos prestados pola cooperativa: (Marcar cunha cruz). Leite Carne Fbrica de. Penso Tenda agraria Servizos tcnicos Vio Horta Flor Secc. de crdito Outras 3.-Formacin Social na cooperativa: A.- En caso de ter recibido formacin, cal a fonte? (marcar cunha cruz) Xestin propia Algunha asociacin: Dende o Concello Cooperativa Entidade mancomunada ou comarcal Sindical Empresarial
B.-N de horas empregadas en formacin a travs de cursos: ________________________________________ C.-N de socios que participaron nos cursos: ____________________________________________________ D.-N horas empregadas en formacin a travs de charlas, conferencias, viaxes,..: F.-Participacin dos socios nas actividades formativas: (marcar cunha cruz) Alta Media Baixa 4.- Xestin de centros de maquinaria en comn: a.-Presta a cooperativa algn servizo de maquinaria en comn aos seus socios? SI CUMAS SI SI NON Seccins de maquinaria NON NON Crculos de maquinaria b.-Cal o mellor xeito de organizar o servizo de maquinaria en comn? c.-Dispn a cooperativa dun parque de maquinaria propio? d.-Estn os socios a demandar a prestacin dun servizo de maquinaria en comn pola cooperativa? e.-Cal o volume actual de investimento no parque de maquinaria da cooperativa? ______________________ f.-Cal a porcentaxe de socios que utilizan o servizo de maquinaria da cooperativa? ______________________% g.-Ten a cooperativa persoal contratado para a seccin de maquinaria? Cantos? SI SI SI SI NON NON NON NON h.- Est a cooperativa a levar algn Libro de Rexistro de Maquinaria?: i.- Est a cooperativa a levar algn Programa de Xestin de Maquinaria?: l.- Ten a cooperativa algunha CUMA como socio?: ________________________ ________________________ E.-N de socios que participaron en charlas, conferencias, viaxes,..: ____________________________________
Anexos [601]
Anexo 3
Cuestionario para as entrevistas aos axentes cualificados
CUESTIONARIO XERAL
1. As cooperativas actan, como calquera frmula de empresa, nun mercado competitivo. Cal a sa valoracin sobre a posicin das cooperativas galegas no contorno econmico que actan e que perspectivas de futuro lles ve? En que sectores de actividade poden ter mis xito nos prximos anos? 2. Mis en particular, considera que as cooperativas galegas xogan un papel importante hora de xerar Valor Engadido, Renda, Emprego ou de incidir no Prezo, Estabilidade e Regulacin dos Mercados? Cales son as perspectivas futuras en relacin a estes aspectos? 3. Para vostede, que aspectos organizativos, tanto positivos como negativos, teen maior incidencia sobre a actividade e xestin empresarial das cooperativas? 4. Unha das caractersticas das cooperativas o seu aspecto social. Na sa opinin, como valora a incidencia e importancia do cooperativismo galego neste mbito? En que sectores de actividade, colectivos, territorio e de que xeito? En que outros podera ter proxeccin? 5. As cooperativas son unha frmula organizativa baseada nos valores de participacin, solidariedade, compromiso e democracia. Considera vostede que estes valores se reflicten no funcionamento actual das cooperativas? Cales deles destacara e cal lle parece que ser a sa evolucin nos vindeiros anos? 6. En que medida a proxeccin social das cooperativas pode influr na sa xestin empresarial, e viceversa? Cal lle parece que ser a tendencia desta interrelacin no futuro? 7. Que poderan facer as propias cooperativas para melloraren a sa posicin econmica e social, e como deberan ser as polticas de promocin pblicas e privadas? 8. Que outros aspectos considera relevantes en relacin coa situacin das cooperativas de Galicia?
Anexos [605]
CUESTIONARIO PARA COOPERATIVAS AGRARIAS

1. As cooperativas agrarias estn concibidas como instrumentos ao servizo das explotacins dos seus socios para prestando servizos, actuando no abastecemento de materias primas, na comercializacin e/ou transformacin dos produtos- facilitar a participacin colectiva dos agricultores nos beneficios dos mercados. Cal a sa valoracin sobre a posicin das cooperativas agrarias galegas no mercado e que perspectivas de futuro lles ve? En que subsectores da actividade agrogandeira e/ou nichos do gran mercado agroalimentario (transformacin, comercializacin, abastecementos, servizos,...) poden ter mis xito nos vindeiros anos? 2. Valrenos cal , na sa opinin, a incidencia real das cooperativas agrarias galegas no Valor Engadido dos agricultores e gandeiros e en que medida son importantes, ou non, econmica e/ou socialmente as cooperativas para estes? Como valora a sa capacidade para incidir nos prezos percibidos e/ou pagados polos agricultores, e as repercusins na renda deles ? Cales son as perspectivas e tendencias nestes mbitos? 3. Para vostede, cales son as caractersticas propias da organizacin das cooperativas agrarias galegas que mis inciden actualmente na sa situacin econmica e como inciden? Cales podern ser no futuro prximo? 4. As cooperativas agrarias poden ser unha ferramenta til para a mellora das condicins e da calidade de vida dos agricultores. Na sa opinin cal est a ser a importancia real do cooperativismo agrario galego neste aspecto? En que tipo de subsector produtivo agrario incide mis, e a causa de que? Para que outros subsectores ten unha clara proxeccin? 5. As cooperativas son unha frmula organizativa baseada nos valores, de participacin, solidariedade, compromiso e democracia. Considera vostede que estes valores se reflicten no funcionamento actual das cooperativas agrarias? Cales deles destacara e cal lle parece que ser a sa evolucin nos vindeiros anos? Hai homoxeneidade entre os socios, hai solidariedade e participacin? 6. En que medida a proxeccin social das cooperativas agrarias pode influr na sa xestin empresarial, e viceversa? Cal lle parece que ser a tendencia desta interrelacin social no futuro? 7. Que poderan facer as propias cooperativas para mellorar a sa posicin econmica e social, e como deberan ser as polticas de promocin pblicas e privadas? 8. Que outros aspectos considera relevantes en relacin coa situacin das cooperativas agrarias de Galicia? 9. Que elementos clave considera vostede que se deben ter en conta especialmente hora de desenvolver proxectos cooperativos no sector agrario?
CUESTIONARIO PARA COOPERATIVAS DE TRABALLO ASOCIADO

1. As cooperativas de traballo asociado actan nun mercado competitivo. Cal a sa valoracin sobre a posicin das cooperativas de traballo asociado galegas para competir nese mercado e que perspectivas de futuro lles ve? En que actividades poden ter mis xito nos vindeiros anos 2. Ao seu xuzo cal o valor das cooperativas de traballo asociado galegas como xeradoras de Emprego, Renda, ou Valor Engadido? Cales son as perspectivas futuras en relacin a estes aspectos? 3. En particular, en que sectores e colectivos son, ou poden ser, unha ferramenta til para a obtencin de emprego ou a mellora das sas condicins? 4. Cal a sa opinin sobre a prestacin de traballo en rxime cooperativo? Que aspectos destacara? 5. As cooperativas de traballo asociado son unha frmula organizativa baseada nos valores de participacin, solidariedade, compromiso e democracia. Considera vostede que estes valores se reflicten no funcionamento actual destas cooperativas en Galicia? Cales deles destacara e cal lle parece que ser a sa evolucin nos vindeiros anos? 6. Que poderan facer as cooperativas de traballo asociado para melloraren a sa posicin econmica e social e como deberan ser as polticas de promocin pblicas e privadas? 7. No contorno no que vostede est, que ofrece ou pode ofrecer o cooperativismo? Con que vantaxes e inconvenientes? 8. Que outros aspectos considera relevantes en relacin coa situacin das cooperativas de traballo asociado de Galicia? 9. Que elementos clave considera vostede que se deben ter en conta especialmente hora de desenvolver proxectos cooperativos de traballo asociado?
CUESTIONARIO PARA COOPERATIVAS DE VIVENDA

1. Considera vostede que a frmula cooperativa un bo sistema para o acceso a un financiamento mis accesbel dunha promocin de vivendas? Cre que o control directo polo adquirente da vivenda beneficioso en relacin coa mellora no prezo final da vivenda e na mellora da calidade dos materiais e da propia edificacin? 2. As cooperativas de vivendas actan nun mercado competitivo. Cal a sa valoracin sobre a posicin das promocins de vivendas en rxime cooperativo para competir nese mercado e que perspectivas de futuro lles ve? Que
Anexos [607]
opina vostede sobre a posibilidade de que as cooperativas retean a propiedade da vivenda, dicir que se ocupasen por parte dos socios en rxime de alugueiro? 3. As cooperativas de vivenda son unha frmula organizativa baseada nos valores de participacin, solidariedade, compromiso e democracia. Considera vostede que estes valores se reflicten no funcionamento actual destas cooperativas en Galicia? Cales deles destacara e cal lle parece que ser a sa evolucin nos vindeiros anos? En que aspectos considera que hai participacin: A eleccin do primeiro Consello Reitor; a eleccin, de ser o caso, dos xestores externos; a eleccin dos arquitectos e da direccin facultativa da obra; a aprobacin do proxecto de obra e construcin; a eleccin da empresa construtora; a eleccin da entidade financeira e dos instrumentos financeiros para a execucin da promocin. 4. Cales son ao seu criterio as vantaxes e inconvenientes de promover unha edificacin de vivendas en rxime cooperativo? 5. Cal , segundo o seu criterio, o mellor sistema de xestin dunha promocin cooperativa: directamente ou a travs de xestores externos? 6. Considera vostede que existen promocins de vivendas en rxime cooperativo, inducidas por persoas que non precisan acceder vivenda? Cal considera vostede que poden ser as motivacins? 7. Que poderan facer as propias cooperativas de vivendas para melloraren a sa posicin econmica e social e como deberan ser as polticas de promocin pblicas e privadas? 8. Que elementos clave considera vostede que se deben ter en conta especialmente hora de desenvolver proxectos cooperativos neste sector? 9. Que outros aspectos considera relevantes en relacin coa situacin do cooperativismo de vivendas en Galicia?
CUESTIONARIO PARA COOPERATIVAS DE SERVIZOS E TRANSPORTES

1. As cooperativas da rea dos servizos estn concibidas como instrumentos ao servizo dos titulares de actividades industriais ou de servizos (empresarios, autnomos, comerciantes, transportistas,etc...), as como de profesionais e artistas, para prestar servizos e facilitar abastecementos, ou calquera tipo de servizos demandados polos socios, co obxecto de posibilitar unha intervencin competitiva no mercado e atender as necesidades comns. Cal a sa valoracin sobre a agrupacins empresariais en rxime cooperativo e a sa posicin no mercado e que perspectivas de futuro lles ve? E sobre as agrupacins de profesionais? En que sectores de actividade, e/ou colectivos poden ter mis xito nos vindeiros anos?
2. Valrenos cal , na sa opinin, a incidencia real destas cooperativas no proxecto empresarial dos seus socios e en que medida son importantes, ou non, para estes e en que aspectos? Como valora a sa capacidade para incidir na viabilidade e posibilidade de desenvolvemento empresarial e nos beneficios dos socios? Cales son as perspectivas e tendencias nestes mbitos? 3. As cooperativas son unha frmula organizativa baseada nos valores, de participacin, solidariedade, compromiso e democracia. Considera vostede que estes valores se reflicten no funcionamento actual das cooperativas de servizos? Cales deles destacara e cal lle parece que ser a sa evolucin nos vindeiros anos? Hai homoxeneidade entre os socios, hai solidariedade e participacin? 4. No contorno no que vostede est, que ofrece ou pode ofrecer o cooperativismo? Con que vantaxes e inconvenientes? 5. Que poderan facer as propias cooperativas para melloraren a sa posicin econmica e social, e como deberan ser as polticas de promocin pblicas e privadas? 6. Que elementos clave considera vostede que se deben ter en conta especialmente hora de desenvolver proxectos cooperativos de servizos? 7. Que outros aspectos considera relevantes en relacin coa situacin das cooperativas de servizos en Galicia?
CUESTIONARIO PARA COOPERATIVAS DO MAR

1. Na sa opinin cales son as causas polas que as cooperativas teen tan escasa presenza no mundo do mar. Como cre que poderan removerse estas. Cal a imaxe das cooperativas no sector? Positivo ou negativo? 2. Que opinin lle merecen as cooperativas como unha ferramenta til para resolver algn dos problemas existentes no sector pesqueiro? Cales? Econmicos? De organizacin das pesqueiras? Que papel poderan xogar? Como poderan relacionarse coas confraras? 3. En que subsectores pesqueiros cre que hai mis posibilidades dun desenvolvemento cooperativo? Por que? 4. Que clase de actuacins da administracin lle parecen mis necesarias para apoiar un desenvolvemento cooperativo no mundo do mar? 5. Que valoracin fai das cooperativas como frmula empresarial? Que vantaxes ou desvantaxes lle ve no mundo do mar? Cre que son coecidas entre a xente do mar?
Anexos [609]
6. Como considera que a tradicin organizativa (confraras e asociacins,...) e normativa do sector pesqueiro (permex, licencias,...) Afecta ao desenvolvemento cooperativo no sector pesqueiro. Que dificulta? Que favorece? 7. Que elementos clave considera vostede que se deben ter en conta especialmente hora de desenvolver proxectos cooperativos neste sector? 8. Que outros aspectos considera relevantes en relacin coa situacin do cooperativismo no mundo do mar en Galicia?
CUESTIONARIO PARA COOPERATIVAS DO SECTOR FORESTAL

1. En numerosos pases da Unin Europea, e incluso nalgunhas Comunidades Autnomas de Espaa, habitual a presenza das cooperativas como xeito de organizar os produtores forestais, nalgn caso de xeito maioritario. Cales son as razns de calquera ndole para que en Galicia non suceda o mesmo? Por que? 2. Non obstante, Galicia a primeira Comunidade Autnoma en producin forestal de Espaa con altos ndices produtivos. Como se estn a resolver os problemas produtivos e de comercializacin xerados pola alta presenza de propietarios forestais en Galicia, e de alta parcelacin da propiedade? Neste senso, cales son os perigos aos que se enfrontan os propietarios de montes forestais de Galicia? E as vantaxes? 3. As cooperativas de propietarios forestais son un xeito de organizar a producin, servizos de mantemento, comercializacin,... Que aspectos positivos e/ou negativos poderan ofrecer as cooperativas aos propietarios forestais de Galicia? 4. As Comunidades de Montes son un xeito especial de tenencia, producin e comercializacin forestal con altsima presenza en Galicia. Cales son os problemas de carcter econmicos e sociais aos que teen que facer fronte este tipo de organizacin? 5. Producin forestal sostbel, rendibilidade econmica do bosque, xestin e valoracin econmica do bosque, certificacin forestal, mantemento dos bosques, uso social dos bosques, loita contra o lume, comercializacin da madeira en bruto, asesoramento tcnico, repoboacin forestal, concentracin parcelaria do monte,... Destes e outros retos do sector forestal, cales cre vostede que se poden abordar de xeito cooperativo entre os propietarios privados do bosque galego, e cales son imposbeis ou improbbeis de abordar? 6. Para as tarefas de mantemento do bosque, repoboacin forestal, servizo de apoio aos propietarios forestais, etc. teen futuro as cooperativas de traballo asociado dedicadas a prestar estes servizos? Cales son as sas vantaxes e os seus inconvenientes?
7. Moitos propietarios de montes tamn son agricultores e algns agricultores teen experiencias cooperativas. Poden as cooperativas agrarias mediante a creacin dunha seccin forestal cubrir as necesidades dos propietarios forestais? Vantaxes e inconvenientes que tera este xeito de organizarse. 8. Como deberan ser as polticas de promocin do cooperativismo no sector, tanto pblicas como privadas? que elementos clave considera vostede que se deben ter en conta especialmente hora de desenvolver proxectos cooperativos neste sector? 9. Que outros aspectos considera relevantes en relacin coa situacin das cooperativas no sector forestal en Galicia?
CUESTIONARIO PARA COOPERATIVAS DE SERVIZOS SOCIAIS E INTEGRACIN SOCIAL

1. As cooperativas de integracin social estn constitudas, maioritariamente, por persoas pertencentes a colectivos con dificultades de integracin e precisamente co obxecto de promover esta; facilitndolle aos seus socios todo tipo de servizos e a organizacin do seu traballo persoal en rxime cooperativo, comercializando os seus produtos e servizos. Cal a sa opinin sobre o futuro deste tipo de cooperativas? Que mercado de traballo se adapta mellor a estas cooperativas? 2. Que diferenza, non de lei, considera vostede que existe entre as cooperativas de integracin social e as que non o son? Por que se promociona o cooperativismo cos grupos de insercin? 3. Que dificultades podemos atopar hora de crear unha cooperativa de integracin social cos cooperativistas? Ata que punto se debe tutelar a unha cooperativa destas caracteristicas? Que perfil o mis axeitado para crear unha cooperativa de insercin? 4. Considera vostede que se debe potenciar o intercooperativismo nas cooperativas de integracin? Como podera enfocarse o control da calidade nestas cooperativas? 5. As cooperativas de servizos sociais prestan todo tipo de actividades e servizos deste carcter, tanto pblicos como privados, mediante a organizacin do traballo en rxime cooperativo Cal a sa valoracin sobre a prestacin de servizos sociais por medio de empresas cooperativas de traballo asociado e que perspectivas de futuro lles ve? En que actividades, sectores ou colectivos poden ter mis xito nos vindeiros anos? 6. Que poderan facer as cooperativas de servizos sociais para mellorar a sa posicin econmica e social e como deberan ser as polticas de promocin pblicas e privadas? 7. Con carcter xeral que achega ou pode achegar o cooperativismo aos servizos sociais? E a integracin social? Con que vantaxes e inconvenientes?
Anexos [611]
8. Que outros aspectos considera relevantes en relacin coas cooperativas de servizos sociais e de integracin social en Galicia? 9. Que elementos clave considera vostede que se deben ter en conta especialmente hora de desenvolver proxectos cooperativos nesta rea?
Anexo 4
Enquisas a socios cooperativistas
Anexos [615]
I SBN 84- 453- 3768- 8
9 788445 337684

Libro Branco Do Cooperativismo en Galicia

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Libro Branco Do Cooperativismo en Galicia

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Libro Branco do cooperativismo en Galicia

Libro Branco do cooperativismo en Galicia

Libro Branco do cooperativismo en Galicia

Consellera de Asuntos Sociais, Emprego e Relacins Laborais Consello Galego de Cooperativas

157 166 169 174 178 191 202

211 218 220 223 224 226 230

235 237 239 241 245 247 256

261 264 267 270 271 274 277

319 322 327 329

335 340 341

349 354 364 373

381 386 392 393 394

396 399 400 400 402

407 419 422

469 474 480

493 499 517 520 522 527 559

573 579 605 615

Parte primeira Introducin

Presenza global do cooperativismo en Galicia

A presenza global do cooperativismo en Galicia [21]

[22] Libro Branco do cooperativismo en Galicia

A presenza global do cooperativismo en Galicia [23]

[24] Libro Branco do cooperativismo en Galicia

A presenza global do cooperativismo en Galicia [25]

CADRO 1: Ficha resumo do MAPA de Cooperativas Activas en Galicia.

[26] Libro Branco do cooperativismo en Galicia

CADRO 2: Mostra de cooperativas empregada.

A presenza global do cooperativismo en Galicia [27]

CADRO 3: Ficha Tcnica resumo. Mostra de cooperativas.

[28] Libro Branco do cooperativismo en Galicia

Universo 9.063 418 2.614 12.095

Mostra 309 294 297 900

e= % 5,6 3,2 5,5 3,2

A presenza global do cooperativismo en Galicia [29]

CADRO 5: Mostra de socios. Ficha tcnica resumo

Metodo recollida de informacion Enquisa telefnica asistida por ordenador.

[30] Libro Branco do cooperativismo en Galicia

A presenza global do cooperativismo en Galicia [31]

[32] Libro Branco do cooperativismo en Galicia

A presenza global do cooperativismo en Galicia [33]

A presenza global do cooperativismo en Galicia

1.- Races, visins e fitos na evolucin do movemento cooperativo en Galicia

A presenza global do cooperativismo en Galicia [37]

[38] Libro Branco do cooperativismo en Galicia

2.- Macromagnitudes do cooperativismo galego. A dinmica recente

3 Sobre o procedemento de depuracin rexistral cfr.: Captulo 1.

A presenza global do cooperativismo en Galicia [39]

CADRO 1:Cooperativas Activas en Galicia.

[40] Libro Branco do cooperativismo en Galicia

CADRO 2: Distribucin territorial das cooperativas galegas por provincias.

Fonte: Instituto Nacional de Estatstica (INE) e MAPA de cooperativas de Galicia.

A presenza global do cooperativismo en Galicia [41]

CADRO 3: Distribucin territorial das cooperativas galegas. Medio urbano e rural.

Fonte: Instituto Nacional de Estadstica (INE), MAPA de cooperativas de Galicia.

[42] Libro Branco do cooperativismo en Galicia

MAPA 1: Distribucin territorial das cooperativas activas por concello.

C EDE IR A OR TIG UE IR A VALDOVI O CER DIDO SAN S ADUR NI O NAR ON

XOV E VIV E IR O OUR O L

FOZ ALFO Z R IBADE O BAR R E IR OS TR ABADA

PAS TO R IZA (A)

CER C EDA CUR TIS TOR DOIA OR DE S ME S IA VILAS ANT AR SO BR ADO

R ABADE OUTE IR O DE R E I FR IOL LU GO COR GO (O) PALAS DE R E I

FIS TE R R A COR CUBION