Professional Documents
Culture Documents
Цоцев Камен,
30 1-2/2010
Л
окалитетот Цоцев Камен
кај мештаните познат
.
и како Пештера, е ло-
циран во срцето на Кратовско-
Злетовската област, на 25 км од
нешто повеКе
Кратово во месноста Шопско
Рударе. Самата карпа ги има
следните географски координати:
од само
N. 42o.05’. 024’’ и E. 021o. 59’ и
227’’, а се наоѓа на надморска ви-
сина од 481м. Неговата вредност
ја открил уште во 1971 година
обична
Душко Алексовски, професор
по француски јазик и основач на
Центарот за карпеста уметност
карпа!
во Кратово. Неговите изјави дека
Цоцев Камен е единствен лока-
литет во светот кој на едно место
обединува светилиште, жртвеник
и опсерваторија ќе предизвикаат
контроверзии во македонската
археологија, кои и денеска се
предмет на дебата.
Цоцев Камен нема историјат
на истражување во поглед на ар-
хеолошки ископувања. Во архео-
лошката литература овој локали-
тет се сретнува под името Трон-
Пешта, како населба од неолитско
и доцноантичко време. Во седум-
десеттите години кога е вршено
рекогносцирање на теренот, било
забележано дека на 1,5 км север-
но од маалото Цоцевци се издига
висока карпа што доминира над
околниот терен. На западната
страна, под карпата се протега
тераса со димензии од 70 х 60 м,
на која има фрагменти од неолит-
ски керамички садови со фина и
груба фактура, со сива и црвени-
кава боја. Наоди се среќаваат и во
1 Археолошка карта на Република Македонија подножјето на терасата, особено
(1996), Tом 2, Македонска Академија на во нивите, каде што се наоѓало
Науките и Уметностите, Скопје, 189. подградието. Биле откопани не-
колку питоси и римски монети1.
31
Големата пештера на Цоцев Камен
32 1-2/2010
хоризонтална поставеност се видливи вдлабнатини со големина на колец,
кои најверојатно и ја имале таа намена и функција. Од страната на карпата
која е најпристапна за искачување, преку почетните скалила се стигну-
ва прво до т.н. ‘Мала пештера’, а потоа и до ‘Големата Пештера’ која се
наоѓа над неа. И покрај именувањето од страна на мештаните како пеш-
тери, се работи за поткарпи со различна големина, хоризонтална поставе-
ност, полуовален свод и без седиментација на подот. Карактеристична по
својот облик е Големата Пештера на која се забележуваат интензивни за-
фати во камената структура. Овој дел е преуреден во поткарпа, при што е
откинат голем дел од сводот на некогашната пештера. Притоа е направена
платформа за потпирање што гледа кон соседниот рид, на кој се поставени
големи камени блокови налик на мегалити.
На едно од пониските платоа на Цоцев Камен, од страната каде се
лоцирани пештерите, се наоѓаат две испакнати ниши. Тие делуваат како
престоли, но можно е да имале и друга намена. Поставени се на исто ниво
еден наспроти друг, на раздалеченост од околу десеттина метри. Директно
се изделкани во самата карпа, со што е добиен нивниот облик, а ориенти-
рани се кон исправените камења на соседниот рид. Од нив, преку верти-
кални скалила се стигнува до уште една платформа, во која се издлабени
Еден од претпоставените ‘престоли’
базени. Двата базена собираат поголемо количество вода и веројатно биле
на Цоцев Камен
користени како резервоари.
33
налик на некои контроверзни интерпретаци, како случајот со цртежите од
ѕидовите на куќите пронајдени на археолошкиот локалитет Чатал Хјујук
во Турција8.
Според керамичкиот и камениот материјал, животот на популациите
кои ги насликале овие мотиви, најрано би можеле да го сместиме помеѓу
неолитот (младото камено доба) и бронзеното доба. Оваа временска рамка
ја поставува уметноста на Цоцев Камен во периодот од 6-от до 3-от миле-
ниум п.н.е. Секако, постои можност ова сликарство да е и од подоцнежни-
те периоди.
Познати се бројни примери на пештерска, т.е. карпеста уметност на
Балканот и пошироко, кои хронолошки се поклопуваат со археолошките
Мотив од уметноста на Цоцев Камен (горе) и локалитети во најблискиот ареал на Цоцев Камен. Во Бугарија, тоа се
мотив од традиционален македонски ќилим во пештерата Магура (неолит, бронзено, железно доба), локалитетот Ца-
Кратово (долу) ревец, Мездренско (енеолит, среден век), како и Горталово, Плевенско
(енеолит, среден век) кој е локалитет на отворено. Регионалните рамки
кои ја покриваат уметноста насликана врз површината од карпите на Бал-
канот, ја посочуваат Италија како најблиска релација за споредба на црте-
жите од Цоцев Камен. Покрај веќе познатите локалитети Монте Бего и
Волкамоника (Monte Bego, Valcamonica), би ја посочиле пештерата Грота
деи Черви (Grotta dei Cervi) во научниот свет позната како Порто Бадиско.
Цртежите на ѕидовите во оваа пештера датираат од неолитот/енеолитот, и
визуелно, но не и концепциски, покажуваат многу сличности со наслика-
ните мотиви на Цоцев Камен9.
Мегалитскиот карактер
на Цоцев Камен
Околу Цоцев Камен, на блискиот рид, се забе-
Цртежи со црвена боја на ѕидовите од карпите: мотиви од Порто Бадиско, Италија лежуваат огромни исправени камења кои би можеле
(горе) и од Цоцев Камен, Кратово (долу)
да се толкуваат како мегалити, доколку геолозите го
дадат своето стручно мислење дека се тие делкани и
поместени од својата првобитна местоположба за да
формираат одредена архитектонска целина. Пред да
се осврнеме на архитектонскиот карактер на локали-
тетот, со оглед на тоа што во литературата се прават
грешки (види подолу), мора да излеземе од темава и
да ги објасниме основните елементи кои ја толкуваат
една конструкција како мегалитска.
Терминот мегалит е сложенка од грчките
зборoви мегалос (голем) и литос (камен). Кога ќе се
каже дека е нешто мегалитско (гроб, опсерваторија
и др.) се подразбира дека е направено од огромни
камења кои се поместени од својата изворна позиција
и употребени како основа за некаква структура или
34 1-2/2010
споменик. Мегалитите ги има несекаде во светот и тие имаат свои состав-
ни елементи како што се:
- менхир, бретонски израз за исправен камен – монолит, вертикално
вкопан во земја,
- трилит, структура составена од три огромни камени блока. Два од
нив се вкопани во земја, а третиот е поставен хоризонтално како ар-
хитрав.
Менхирите и трилитите се основата на многу праисториски мегалит-
ски споменици и може да бидат распоредени линиски (како на пр. оние
во Карнак) или кружни (кромле). Кромлесите имаат претежно сакрална
функција и често се поврзани со конструкции од типот на хенџ. Хенџ е
кружна или овална конструкција од култен карактер, со преку 20 м во
дијаметар и ров околу него. Пристапот на хенџовите е ограничен само од
неколку страни, но најчесто од онаа која гледа кон Сонцето кога изгрева
на денот на летната долгодневица или зимската краткодневица. Тие може
да бидат составени од компоненти кои вклучуваат – камени седишта, каме- Поглед од Цоцев Камен кон исправените
ни кругови, менхири, трилити, кромлиња, некрополи итн… камења на соседниот рид
35
материјал, или евентуално од јадрата
за добивање на алатки, кои се веќе
истрошени. Тие се доказ дека на ис-
тата локација на која се пронајдени,
или постоела работилница, или
делкањето се одвивало во рамките
на самата населба. Хронолошкиот
дијапазон на кремениот материјал
е помеѓу неолитот и бронзеното
доба, со оглед на тоа што овој тип
артефакти, без други движни наоди
како што е керамиката, не може со
апсолутна точност да посведочи за
временскиот период. Во околината
на Цоцев Камен се пронајдени и ар-
тефакти од мазнет камен – мелници
и авани. Камениот материјал се чува
во Општинскиот центар за карпеста
уметност во Кратово15.
Јадра од калцедон за изработка на делкани
камени орудија
Во овој простор сместен во центарот на Кратовско-Злетовската
област, позната како регион со вулкански карпи, праисторските жи-
тели на Цоцев Камен имале пристап кон изобилство суровини ко-
ишто им биле потребни за изработка на нивните камени орудија16.
Истражувањата на биолозите покажале дека уште на почетокот од
холоценот доминирала умерената медитеранска клима со флора чии
реликити во регионот на Кратовско се задржале од праисторијата до
денес17. Добрите климатско-географски услови, достапноста на суро-
вини за камени артефакти и присуството на праисториски локалитети
во оваа област18, упатува дека можеби тука треба да ги бараме и кул-
турните периоди кои се постари од неолитот. Недостигот на палео-
литски, мезолитски и ранонеолитски локалитети на територијата на
Република Македонија засега ја исклучува можноста за разгледување
на прашањата поврзани со еволутивните текови на артефактите, пред
сè оние од делкан камен. Но овој дисконтинуитет е вештачки и се
15 Донев С. (2007), Општински центар за карпеста
уметност во Кратово, [Online] Достапно должи, пред сè, на неистраженоста на овие периоди, па со самото тоа
на: http://rock-art.mk/, [пристaпено на не може се потврди или негира постоењето на овој тип праисториски
10.10.2010]. наоѓалишта во поширокиот регион на Кратово.
16 Рудникот ‘Силекс’ се наоѓа на 5 км воздушна
линија од локалитетот Цоцев Камен. Терминот
силекс или silex во француската археолошка
литература е општо именување за сировини * * *
кои се употребувале за добивање на делкани
камени алатки. Фактите покажуваат дека Цоцев Камен е регион околу кој се
17 Куштеревска Р. (2008), Фитоценолошки живеело од праисторијата, па веројатно сè до средниот век, за што све-
истражувања на вегетацијата на брдските
пасишта во околината на Кратово, Скопје
дочат камените артефакти и фрагментите на керамика. Во подножјето
2008, УКИМ ПМФ, институт за Биологија на карпата има еден или повеќе археолошки локалитети на кои се ре-
(непубликуван магистерски труд). гистирани наоди од неолит/енеолит/бронзено доба, римскиот период и
18 Археолошка карта на Република Македонија средниот век. Не секогаш натповршинската состојба на теренот ги реф-
(1996), Tом 2, Македонска Академија на лектира потповршинските наоди. Така, без дополнителни археолошки
Науките и Уметностите, Скопје, 183-189.
19 http://www.library.uq.edu.au/training/citation/
ископувања проследени со мултидисциплинарни истражувања, ќе оста-
harvard_5.pdf нат спорни целите за кои бил користен Цоцев Камен, како и староста
36 1-2/2010
Библиографија:
Ingravallo E. (2007), The Grotta dei Cervi (Otranto- Lecce),
Documenta Praehistorica XXXIV (2007), 215-219.
Mallett М. (1990), “A Weaver’s View of the Çatal Hüyük
Controversy,” Oriental Rug Review, Vol. 10, No.6
(August/September 1990), 32-43. Исто така достапно
и на: Marla Mallett (2009), A Weaver’s View of the
Çatal Hüyük Controversy, [Online] достапно на: http://
www.marlamallett.com/ch.htm, [пристaпено на
12.09.2010].
Masson E. (2007), Le site pré/protohistorique de Cocev
kamen (Macédoine): ses analogies avec des sites
européens, ЗБОРНИК МАТИЦЕ СРПСКЕ ЗА КЛАСИЧНЕ
СТУДИЈЕ 9, Нови Сад, 7-13.
STOYTCHEV T. (2001), Rock Art and Compositions: An
Attempt for General Classification, Annuary of the In-
stitute of Archaeology with Museum, BAS, 1, 129-153.
Алексовски Д. 2006, Локалитетот Цоцев Камен –
единствен во светот, на едно место соединува:
Фрагменти од неолитска керамика од околината на селото Шопско Рударе, Кратовско место за жртвување, светилиште, сликана карпеста
уметност, праисториска опсерваторија, Општински
центар за карпеста уметност во Кратово, Кратово.
на археолошките слоеви во неговата близина, кои не се научно Археолошка карта на Република Македонија (1996),
документирани и истражени. Tом 2, Македонска академија на науките и
Во отсуство на стручни анализи и споредби не може уметностите, Скопје, 189.
да се потврди дали Цоцев Камен бил светилиште, но сека- Ѓорѓевиќ Н. 2003, Геолошко рекогносцирање терена на
археолошком локалитетима у околини Куманова
ко дека на самата локација постојат многу елементи кои током 2002 године, Пирајхме 2, Народен музеј –
овој локалитет би можеле да го сместат во категоријата на Куманово, Куманово 2003, 263-280.
опсерваторија. Тоа ги вклучува, пред сè, огромните камени Куштеревска Р. (2008), Фитоценолошки истражувања
блокови на блискиот рид кон кои се свртени Малата, Големата на вегетацијата на брдските пасисшта во околината
пештера и ‘престолите’ кои би требало да претставуваат осно- на Кратово, Скопје 2008, УКИМ ПМФ, институт за
Биологија (непубликуван магистерски труд).
ва за некои идни архео-астрономски истражувања. Станковски Ј. (2003) Три мегалитни споменици во
На самиот Цоцев Камен има видливи интервенции на кумановскиот регион, Пирајхме 2, Народен музеј -
карпите со доволно патина која сведочи за нивната старост, Куманово, Куманово 2003, 229-262.
како и сликана уметност на ѕидовите од поткарпите со прет- Стоев А., Стоева П. (2003), Археоастрономическа
поставена (за сега непотврдена) праисториска датација. Сли- интерпретација на скално-изсеченија паметник
‘Татичев камен’, крај село Кокино, обштина Старо
карството врз површината од карпите како и на ѕидовите на Нагоричане, Македонија, Пирајхме 2, Народен
пештерите и поткарпите, во себе обединува природно и кул- музеј - Куманово, Куманово 2003, 329-339.
турно наследство од една територија. Оваа уметност досега не Стойчев, Т. (2000), Скално изкуство - опит за обща
била предмет на подетална научна опсервација и би требало класификация, Годишник на Департамент
да ѝ се обрне поголемо внимание, бидејќи е изоставена од ин- Археология, НБУ/АИМ, 4-5, 2000, София, 30-54.
Стойчев Т. (2005), Скално изкуство - обща
тересот и истражувањата на археолозите и заинтересираните класификация,София: Агато.
специјалисти од сите комплементарни науки. Чаусидис Н. (2005), Космолошки слики, Том 1 (текст),
Цоцев Камен, и како карпа и како географски ареал е Симболизација и митологизација на космосот во
комплесен простор составен од археолошки и архитектонски ликовниот медиум, Скопје, 133-143.
остатоци чие понатамошно истражување несомнено ќе го при- Чаусидис Н. (2005), Космолошки слики, Том
2 (илустрации, каталог), Симболизација и
влече вниманието на стручната и медиумската јавност. Во таа митологизација на космосот во ликовниот медиум,
смисла треба да се разбере и овој напис. Скопје, Т Б4: 12,13,14,15.
Донев С. (2007), Општински центар за карпеста
уметност во Кратово, [Online] Достапно на: http://
Авторот е археолог. rock-art.mk/, [пристaпено на 10.10.2010].
Библиографијата е според Harvard Reference Style.19
e-mail: info@arheo.com.mk
web site: http://arheo.com.mk
37