ntsh© brašKiwfŸ

(AGRICULTURAL PRACTICES)

fU¤Âaš
(THEORY)

bjhê‰fšé
nkšãiy - Kjyh« M©L

jäœehL muR
Ïytr¥ ghlüš tH§F«
£l¤Â‹Ñœ btëæl¥g£lJ
(é‰gid¡F m‹W)

Ô©lhik xU ght¢braš
Ô©lhik xU bgU§F‰w«
Ô©lhik kåj¤ j‹ika‰w braš

jäœeh£L¥
ghlüš fHf«
fšÿç¢ rhiy, br‹id - 600 006
© jäœehL muR
Kjš gÂ¥ò - 2010

FG¤jiyt®

Kidt®. r. nkhf‹,
nguhÁça® (ó¢Áæaš Jiw),
jäœehL ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf«,
nfha«ò¤ö® - 641 003.

üš MÁça®fŸ

Kidt® j. trªÂ,
nguhÁça® (k©âaš k‰W« ntsh© ntÂæaš Jiw),
jäœehL ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf«,
nfha«ò¤ö® - 641 003.

m. Mdªjfiy¢bršé, bg. ÂUkhšfhªÂ,

bjhê‰fšé MÁçia (ntsh©ik), bjhê‰fšé MÁça® (ntsh©ik),
muR M©fŸ nkšãiy¥gŸë, muR nkšãiy¥gŸë,
bjh©lhK¤ö® - 641 109. ò#§f}® - 641 113.

Ïuh. ky®éê, r. ïšlh,

bjhê‰fšé MÁçia (ntsh©ik), bjhê‰fšé MÁçia (ntsh©ik),
muR nkšãiy¥gŸë, muR M©fŸ nkšãiy¥gŸë,
fhukil - 641 104. gšyl« - 641 664.

ghl§fŸ jahç¥ò : jäœehL muR¡fhf¥

gŸë¡ fšé Ïa¡ff«, jäœehL

Ϫüš 60 í.v°.v«.jhëš m¢Ál¥g£LŸsJ

bt¥ M¥br£ Kiwæš m¢Á£nlh®

 ghl¤Â£l«

1. ϪÂa ntsh©ikæ‹ tuyhW k‰W« vG¢Á

f‰fhy« - òÂa f‰fhy« - cnyhf¡fhy« - ϪÂa tuyh‰¿š ntsh©ik -

RjªÂu ϪÂahéš ntsh© ts®¢Á - Iªjh©L¤ £l§fŸ - gRik¥òu£Á-
bt©ik¥òu£Á - Úy¥òu£Á - kŠrŸòu£Á - ϪÂa ntsh© MuhŒ¢Á ãWtd«
- rhjidfŸ.

2. jäœeh£o‹ j£gbt¥gãiy

thåiy - j£gbt¥gãiy - E©thåiy - j£gbt¥gãiyæ‹ K¡»a¤Jt«

- jäœeh£o‹ gUtfhy§fŸ - jäœeh£o‹ K¡»a gæ®fS¡nf‰w g£l§fŸ -
ntsh© j£gbt¥gãiy k©ly§fŸ k‰W« MuhŒ¢Á ãiya§fŸ - gæ®
c‰g¤Âia gh¡F« fhuâfŸ.

3. jäœeh£o‹ k©ts«

k©â‹ gâfŸ - k© c©lhjš - k©f©l mL¡FfŸ - jäœeh£o‹ k©

tiffS«, fhz¥gL« Ïl§fS« - k©â‹ g©òfŸ - k©â‹ C£l¤Âw‹
- k© FiwghL k‰W« ãt®¤Â - k© mçkhd« - k©â‰nf‰w gæ®fŸ.

4. jäœeh£o‹ K¡»a czÎ¥gæ®fŸ

jhåa¥gæ®fŸ - ÁWjhåa¥gæ®fŸ - FWjhåa¥ gæ®fŸ - gaWtif¥ gæ®fŸ

- v©bzŒ é¤J¥gæ®fŸ - eh®¥gæ®fŸ - r®¡fiu¥ gæ®fŸ - cu¥gæ®fŸ -
Ôtd¥gæ®fŸ.

5. jäœeh£o‹ K¡»a njh£l¡fiy¥ gæ®fŸ

njh£l¡fiy - fhŒf¿¥gæ®fŸ - gH¥gæ®fŸ - »H§Ftif¥ gæ®fŸ - eWkz¥

gæ®fŸ - ky®¥gæ®fŸ - kiy¤njh£l¥gæ®fŸ - _èif¥gæ®fŸ - Ïyh»ç¥
gæ®fŸ.

6. cHéaš KiwfŸ

g©iz - rhFgo - rhFgo tiffŸ - rhFgo Kiwæ‹ Áw¥g«r§fŸ - gæ®

rhFgo KiwfŸ - cHÎ - g©gL¤Jjš - cHé‹ F¿¡nfhŸ - cHé‹ tiffŸ
- eh‰w§fhš - eh‰w§fhè‹ tiffŸ - cHΡfUéfŸ - Kj‹ik
cHΡfUéfŸ - Ïu©lh« ãiy cHΡfUéfŸ - CLHΡfUéfŸ - Áw¥ò
tif¡ fUéfŸ.

iii
7. éij k‰W« éij¥ò

éij - jhåa« - jukhd éijæ‹ Fz§fŸ - éij cw¡f« - éij ne®¤Â

- éij ne®¤Âæ‹ tiffŸ - éij¥ò KiwfŸ

8. Ú® ã®thf«

Ú®¥ghrd« - Úç‹ K¡»a¤Jt« - Ú® Mjhu§fŸ - ghrd Úç‹ j‹ik - Ú®ghrd

KiwfŸ - Ú® guhkç¥ò.

9. cu« k‰W« cu nk«ghL

cu« - ng%£l¢r¤J¡fŸ - E©û£l¢r¤J¡fŸ - cutif¥ghL - cuäL«

KiwfŸ - C£l¢r¤J g‰wh¡Fiw - xU§»izªj C£l¢r¤J nkyh©ik.

10. fis nkyh©ik

fis - fisfë‹ ÏašòfŸ - fisfë‹ tif¥ghL - fisfshš V‰gL«

e‹ikfŸ - fisfshš V‰gL« ghÂ¥òfŸ - fisfŸ guΫ KiwfŸ -
fisfis¡ f£L¥gL¤J« KiwfŸ - xU§»izªj fis¡ f£L¥ghL.

11. gæ®fis¤ jh¡F« ó¢ÁfS«, nehŒfS«

ó¢Á - ó¢Áæ‹ m§f milahs§fŸ - ó¢Áæ‹ thœ¡if¢ RH‰Á - ó¢Áfë‹

bghUshjhu tif¥ghL - ó¢Áfë‹ nrj¤ij¥ bghW¤j tif¥ghL - ó¢ÁfŸ
mÂfséš njh‹w¡ fhuz§fŸ - ó¢ÁfŸ mšyhj Ô§FæçfŸ - gæ® nehŒfŸ
- bghUshjhu K¡»a¤Jt« - e‹ik jU« E©QæçfŸ - Ô§F éisé¡F«
E©QæçfŸ - nehŒfë‹ bghJthd m¿F¿fŸ.

12. gæ® ghJfh¥ò

gæ® ghJfh¥ò - gæ® ghJfh¥Ã‹ mo¥gil¡ bfhŸiffŸ - gæ® ghJfh¥ò

KiwfŸ - v®¥ò¥ gæ® tiffŸ - éij ne®¤Â - ó¢Á nehŒ f©fhâ¥ò -
Ïa‰Ãaš Kiw - ÏaªÂu Kiw - cHéaš Kiw - r£l Kiw - cæçaš Kiw -
jhtu¥ ó¢Á¡ bfhšèfŸ - Ïurhad Kiw - xU§»izªj gæ® ghJfh¥ò -
bfhšèfis ga‹gL¤J« KiwfŸ

13. mWtil k‰W« mWtil Ë ne®¤Â

mWtil - mWtil Ë ne®¤Â - mWtil KiwfŸ- éij¥ Ãç¤bjL¤jš -

éijfis ö‰¿, R¤j« brŒJ, ju« Ãç¤jš - cy®¤Jjš - gj¥gL¤Jjš -
Á¥gälš - nrä¥ò - nrä¥ò¡»l§F guhkhç¥ò.
iv
14. gæ®fë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt«

jhåa¥gæ®fŸ - gaW tif¥ gæ®fŸ - v©bzŒ é¤J¥gæ®fŸ - eh®¥gæ®fŸ

- r®¡fiu¥ gæ®fŸ - eWkz¥gæ®fŸ - yh»ç¥gæ®fŸ - fhŒf¿¥ gæ®fŸ -
gH¥gæ®fŸ - kiy¤njh£l¥ gæ®fŸ - my§fhu¤ jhtu§fŸ- td¥gæ®fŸ.

15. fhšeil ts®¥ò k‰W« guhkç¥ò

fhšeil c‰g¤Âia mÂfç¥gj‰fhd têKiwfŸ - fhšeilfë‹ K¡»a

Ïd§fŸ - ghš g‰¿a m¿éaš - K£il g‰¿a m¿éaš - fhšeil guhkç¥ò -
Ôtd« - ÏdéU¤Â - fisbaL¤jš - Û‹ ts®¥ò

v
 bghUsl¡f«

bghUŸ g¡f v©

1. ϪÂa ntsh©ikæ‹ tuyhW k‰W« vG¢Á 1

2. jäœeh£o‹ j£gbt¥gãiy 9

3. jäœeh£o‹ k©ts« 19

4. jäœeh£o‹ K¡»a czÎ¥gæ®fŸ 36

5. jäœeh£o‹ K¡»a njh£l¡fiy¥ gæ®fŸ 41

6. cHéaš KiwfŸ 50

7. éij k‰W« éij¥ò 71

8. Ú® ã®thf« 79

9. cu« k‰W« cu nk«ghL 93

10. fis nkyh©ik 107

11. gæ®fis¤ jh¡F« ó¢ÁfS«, nehŒfS« 124

12. gæ® ghJfh¥ò 155

13. mWtil k‰W« mWtil Ë ne®¤Â 183

14. gæ®fë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt« 197

15. fhšeil ts®¥ò k‰W« guhkç¥ò 204

vi
 1. ϪÂa ntsh©ikæ‹ tuyhW k‰W« vG¢Á
(History of Indian Agriculture and Revolution)

cztë¡F« cHΤbjhêš ca®Î brŒÍ« bjh©lhf bjh‹Wbjh£nl

v©z¥gL« fU¤jhF«. ehL cŒtJ«, ca®tJ«, bghUshjhu« ãiy¥bg‰W
cWÂ¥gLtJ« ntsh©ikæ‹ ts®¢Áia¥ bghU¤jnjahF«. ntsh©ik v‹gij
xU fiy, m¿éaš k‰W« éahghu« v‹W t®â¡fyh«. cy»‹ ehfßf njh‰w«
ntsh©ikæš ÏUªnj bjhl§»aJ. nkY« ntsh© m¿éany Ï‹iwa eÅdfhy
m¿éaè‹ jhŒ vd t®â¡f¥gL»wJ. cy»š cŸs nfho¡fz¡fhd jhtu
Ïd§fëèUªJ, kåj‹ k‰W« kåjid¢ rh®ªj éy§FfS¡fhf F¿¥Ã£l Áy jhtu
Ïd§fis¤ nj®ªbjL¤J rhFgo brŒÍ« bjhêY¡F ntsh©ik mšyJ étrha«
v‹W bga®.

kåj‹ njh‹¿a fhy¤ÂèUªnj czÎ, cil, ÏU¥Ãl« ngh‹w mo¥gil

njitfS¡fhf nghuh£l« el¤j nt©oa mtÁa« V‰g£lJ. Ï¡fhy f£l¤ij¤
bjhšbghUŸ MuhŒ¢Áahs®fŸ _‹W ÃçÎfshf¥ Ãç¤JŸsd®.

1.1 f‰fhy« (Stone Age) : f‰fhy¤Âš kåj‹ fhLfŸ k‰W« Fiffëš thœªJ,
äUf§fë‹ Ïiw¢Á k‰W« jhtu ghf§fis c©L ehnlho thœ¡if thœªJ tªjh‹.
Ï¡fhyf£l¤Âš kåj‹ fuLKulhd f‰fis MÍjkhf¥ ga‹gL¤Âdh‹. nkY«
Ôia¡ f©LÃo¤J mjid¥ ga‹gL¤jΫ f‰W¡bfh©lh‹.

1.2 òÂa f‰fhy« (New Stone Age) : Ï¡fhyf£l¤ij ntsh©ikæ‹ bjhl¡f

fhy« vd¡ Twyh«. Ï¡fhy kåj‹ fh£L uf beš, nfhJik, gh®è ngh‹w gæ®fis
gæç£L«, ML, khL, nfhê, g‹¿ ngh‹w éy§Ffis cl‹ ts®¡fΫ Mu«Ã¤jh‹.
nkY« Ï¡fhy f£l¤Âš Ïl« é£L Ïl« bgaU« ehnlho thœ¡if k‰W« czÎ
nrä¤jiy ãW¤Â, jd¡F¤ njitahd czit¤ jhnd jahç¤jJl‹, ntsh©ik
rh®ªj ãuªju FoæU¥ò¡fisÍ« V‰gL¤Â¡ bfh©lh‹. òÂa f‰fhy¤ÂY« kåj‹
bjhl®ªJ f‰fshš Md MÍj§fisna ga‹gL¤Â tªjh‹. våD«, mt‰¿‹
mik¥ò, tot«, T®ik k‰W« bkUF M»at‰¿š F¿¥Ãl¤j¡f K‹nd‰w§fis
V‰gL¤ÂæUªjh‹. Ï¡fhyf£l¤Âš kåj‹ r¡fu§fis¡ f©LÃo¤jh‹. mJ,
kåj‹ k‰W« mtid¢ rh®ªj bghU£fë‹ ngh¡Ftu¤Â‰F têtif brŒjJ.
r¡fu§fŸ f©LÃo¥ò kåjFy tuyh‰¿‹ K¡»a ‘ikšfš’ Mf fUj¥gL»wJ. òÂa
f‰fhy kåj‹ jdJ czÎ¥ gH¡ftH¡f¤ij kh‰¿¡bfh©lJl‹ gU¤Â, gŠR k‰W«
f«gëahyhd Milfis cL¤jΫ m¿ªÂUªjh‹.

1
1.3 cnyhf fhy« (Metal Age) : ÏJ jhäu«, br«ò k‰W« ÏU«ò ngh‹w
cnyhf§fis¥ ga‹gL¤Â ntsh© fUéfisÍ«, MÍj§fisÍ« jah® brŒJ
kåj‹ ga‹gL¤Âa fhy« MF«. Ï¡fhyf£l¤Âš cHÎ brŒjš, éij C‹Wjš, k©
g‰¿a m¿Î ngh‹wit ntsh©ikæš V‰g£l K‹nd‰w§fshF«. nkY«, kåjå‹
g©ghL k‰W« ehfßf« bgU« ts®¢Áia v£oaJ.

1.4 ϪÂa tuyh‰¿š ntsh©ik (Agriculture in Indian History) : òÂa

f‰fhy¤Âš bjhl§»a ntsh© bjhêš, ϪÂahit¥ bghU¤jk£oš xU bjhêyhf
mšyhkš kåjå‹ thœ¡if Kiwahfnt fUj¥g£lJ, ϪÂahéš ntsh©
bjhêY¡F më¡f¥g£L tªj K¡»a¤Jt¤Âid bfsošaç‹ m®¤jrh°Âu«,
g©ila jäœ üšfshd bjhšfh¥Ãa«, ÂU¡FwŸ k‰W« fªjòuhz« ngh‹wt‰¿‹
_ykhfΫ m¿aKo»wJ.

m®¤jrh°Âu¤Âš F¿¥Ãl¥g£LŸs jukhd éij, ÏLbghU£fŸ éãnahf«,

Ú®¥ghrd trÂbrŒjš, thåiy K‹d¿é¥ò, é‰gid E£g§fŸ, nrä¥ò KiwfŸ
k‰W« cæçaš Kiw gæ®ghJfh¥ò ngh‹wit j‰fhy ntsh©ik¡F«
bghUªJtjhfnt cŸsJ.

c.«. 1. nfhJikæš njh‹W« fUªJU (SMUT) nehia¤ j鮡f VG ÏuÎfŸ

éijfis gåæš it¤J ne®¤Â brŒjš
2. ó¢Á k‰W« órz¤ jh¡Fjiy¤ j鮡f, fU«Ã‹ bt£l¥g£l ghf§fëš beŒ
k‰W« nj‹ fyªj fyitæid¥ óRjš.

F¿ŠÁ, Kšiy, kUj«, beŒjš k‰W« ghiy vd g©ila jäHf¤Â‹

ãytif¥gh£ilÍ«, tUl¤Â‹ MW gUt§fisÍ«, m¡fhy¤Âš gæçl¥g£l
gæ®fisÍ« bjhšfh¥Ãa« vD« üš és¡F»wJ. fªjòuhz¤Âš, jhåa taY¡F
gwit éu£l br‹w k‹d‹ kfŸ tŸëia KUf¡flΟ kzªj fijæY«
ntsh©ik g‰¿a F¿¥ò cŸsJ. jäHf¤Âš nrhH® M£Á¡fhy¤Âš ghrd
nk«gh£o‰fhf fhéçæ‹ fiufis fçfhšnrhH‹ vD« k‹d‹ ca®¤ÂaJl‹, fhéç
M‰¿‹ FW¡nf fšyizia¡ f£o ntsh© bjhêY¡F K¡»a¤Jt« më¤jh‹.

“RH‹W«V®¥ ËdJ cyf« mjdhš

cHªJ« cHnt jiy’’
“cGJ©L thœthnu thœth®k‰ bwšyh«
bjhGJ©L Ëbrš gt®’’

v‹w Fw£gh¡fëš cHΤbjhêè‹ Áw¥igÍ«, mtÁa¤ijÍ« bjŒt¥òyt®

ÂUtŸSt® mG¤jkhf¡ F¿¥Ã£LŸsh®.
2
1.5 RjªÂu ϪÂahéš ntsh© ts®¢Á (Agricultural Development in
Independent India) : ϪÂah RjªÂu« milªjÎl‹ ntsh© bjhêè‹
ts®¢Á¡fhfΫ, mJ j‹åiwÎ ãiyia v£lΫ Ñœ¡fhQ« £l§fis V‰gL¤j
elto¡if nk‰bfhŸs¥g£lJ.

1. cu« k‰W« ó¢Á¡bfhšè kUªJ¤ bjhê‰rhiyfŸ mik¤jš.

2. ghrd« k‰W« ä‹rhu c‰g¤Â rh®ªj gšneh¡F¤ £l§fŸ.
3. rKjha K‹nd‰w« k‰W« njÁa éçth¡f«.
4. ntsh© gšfiy¡fHf§fŸ k‰W« MuhŒ¢Á ãiya§fis ehL KGtJ«
mik¤jš.

våD« bgU»tU« k¡f£bjhif¡F czÎ c‰g¤Â nghJkhdjhf Ïšiy.

mjdhš czÎ c‰g¤Âia mÂfç¡f nt©oa Nœãiyæš czÎ¥bghUŸ, ghš k‰W«
Û‹ts« ngh‹wt‰¿š mÂf ftd« brY¤j nt©oajhæ‰W. Ïjid fU¤Âš
bfh©L e« eh£oš Iªjh©L¤ £l§fŸ totik¡f¥g£ld.

1.6 Iªjh©L¤Â£l§fŸ (Five Year Plans) : ϪÂa¥ bghUshjhu«, £l¡FGthš

cUth¡f¥g£L, brašgL¤Â, f©fhâ¡f¥gL« Iªjh©L¤ £l§fis¥ bghW¤nj
mik»wJ. 1951 - 56š eilKiw¥gL¤j¥g£l Kjš Iªjh©L¤ £l¤Â‹ neh¡f«
tWikia¥ ngh¡Ftnj MF«. nkY« Kjš Iªjh©L¤ £l¤Âš étrha¤Â‰F«,
mizfŸ k‰W« Ú®¥ghrd trÂfS¡fhd KjÄ£o‰F« K¡»a¤Jt« më¡f¥g£lJ.
1961-66 tiuæyhd _‹whtJ Iªjh©L¤ £l¤Âš beš c‰g¤Âia¥ bgU¡fΫ,
étrha¤Â‰F« K‹Dçik më¡f¥g£lJ. eh‹fhtJ Iªjh©L¤ £l¤Âš (1969-74)
gÂdh‹F ϪÂa t§»fŸ njÁakakh¡f¥g£ld. nkY« étrha K‹nd‰w¤Â‰fhd
gRik¥òu£ÁÍ« Ï¡fhy f£l¤Âšjh‹ V‰gL¤j¥g£lJ. 2002 - 07 M« M©oš
V‰gL¤j¥g£l gÂndhuh« Iªjh©L¤ £l¤Âš cŸeh£L bkh¤j c‰g¤Â (GDP) eh‹F
rj« mÂfç¡f Ka‰ÁfŸ nk‰bfhŸs¥g£ld.

1.7 gRik¥òu£Á (Green Revolution) (1967 - 1978) : czÎ¥ bghU£fë‹

c‰g¤Âia mÂf¥gL¤j V‰gL¤j¥g£l £l« gRik¥ òu£Á
òu£ÁahF«. 1943-M« tUl¤Âš
t§fhs¤Âš V‰g£l czÎ¥ gŠr« gRik¥ òu£Á V‰gl fhuzkhŒ mikªjJ.
nk«gL¤j¥g£l ntsh© bjhêšE£g§fŸ, ca® éis¢rš jU« Ïuf§fŸ, òÂa Åça
x£L Ïuf§fë‹ f©LÃo¥ò M»at‰¿‹ _ykhf k¡fë‹ czΤ njitia ó®¤Â
brŒJ j‹åiwÎ miltnj gRik¥ òu£Áæ‹ neh¡fkhF«. Ïjdhš F¿¥ghf beš
k‰W« nfhJikæ‹ c‰g¤Â g‹kl§F ca®¤j¥g£lJ. ntsh© éisãy§fis
mÂfç¤jš, Ôéu rhFgo¤ £l«, ntsh©ik k‰W« »uhk¥òw ts®¢Á t§» ngh‹wit

3
 Á.R¥Ãukâa« k‰W« lh¡l®.kh.R.
gRik¥ òu£Áæ‹ bt‰¿¡F¤ Jiz òçªjd. lh¡l®.Á.R¥Ãukâa« kh.R.
Rthäehj‹ ngh‹wt®fŸ gRik¥òu£Á¡F monfhèat®fŸ Mt®. lh¡l®. kh. R.
Rthäehj‹ gRik¥òu£Áæ‹ jªij vd miH¡f¥gL»‹wh®. gRik¥ òu£Áæ‹
éisthf czÎ¥ bghUŸ c‰g¤Â eh‹F kl§F tiu mÂfç¤jJ.

1.8 bt©ik¥ òu£Á ((White Revolution) (1970 - 1996) : ghš k‰W«

ghšbghU£fë‹ c‰g¤Âia mÂfç¡f Ϥ£l« V‰gL¤j¥g£lJ. ca® c‰g¤Â jU«
fwit Ïd§fshd nAhš°o‹ ¥ßr‹, b#®Á ngh‹wit Ïw¡Fk brŒa¥g£L ghš
c‰g¤Â mÂfç¡f¥g£lJ. lh¡l® t®Ñ° Fça‹ mt®fŸ bt©ik òu£Á¡F
é¤Â£ltuhth®. Ïjdhš ghš k‰W« ghš bghU£fë‹ c‰g¤Â eh‹F kl§F tiu
mÂfç¤jJ.

1.9 Úy¥òu£Á (Blue Revolution) (1973-2002) : flšthœ czÎ¥bghU£fë‹

c‰g¤Âia mÂfç¡f V‰gL¤j¥g£l £lnk Úy¥òu£Á
Úy¥òu£ÁahF«. Ïj‹ éisthf Rkh®
VG kl§F tiu Û‹ c‰g¤Â mÂfç¡f¥g£lJ.

1.10 kŠrŸ òu£Á (Yellow Revolution) (1986 - 1990) : v©bzŒ é¤J¥ gæ®fë‹
c‰g¤Âia mÂfç¡f¢ brŒjny Ϥ£l¤Â‹ neh¡f« MF«. Åça x£L Ïuf éijfŸ
k‰W« ÂUªÂa rhFgo KiwfŸ _ykhf v©bzŒ é¤J¥ gæ®fë‹ rhFgo IªJ
kl§F tiu mÂfç¡f¥g£lJ.

nkY« fhŒf¿ k‰W« gH§fë‹ c‰g¤Âia mÂfç¡f j§f¥ òu£Á (Golden

Revolution) v‹w £l« tF¡f¥g£lJ. ϪÂa ntsh© k‰W« MuhŒ¢Á ãWtd«
(ICAR) gÁ, tWik k‰W« C£l¢r¤J Fiwgh£oid mf‰¿, R‰W¢NHš ghJfh¥ig
nk«gL¤j thdéš òu£Á (Rainbow Revolution) v‹w bjhiyneh¡F¤Â£l¤ij
m¿Kf¥gL¤ÂaJ. Ϥ£l¤Â‹ K¡»a neh¡f« e«ehL czÎ c‰g¤Âæš j‹åiwÎ
miltJl‹, njit¡F mÂf msÎ c‰g¤Â brŒJ V‰Wk¡F« têtif brŒtjhF«.

1.11 ϪÂa ntsh© MuhŒ¢Á ãWtd« (Indian Council of Agricultural

Research) (ICAR) : ϪÂa ntsh© MuhŒ¢Á ãWtd« 16.07.1929 m‹W V‰gL¤j¥g£L
òJošèia jiyik Ïlkhf¡ bfh©L Ïa§» tU»wJ. ϪãWtd« ehbl§»Y« 45
gšfiy¡fHf§fŸ k‰W« 97 fšé ãWtd§fSl‹ njh£l¡fiy, fhšeil m¿éaš,
Û‹ ts®¥ò cŸë£l ntsh© m¿éaè‹ fšé k‰W« MuhŒ¢Áia xU§»iz¤J,
tê el¤Â, f£L¥gL¤J« jiyik¥ bghW¥ig t»¡»wJ. ϪãWtd« cy»š äf¥bgça
mik¥ghF«. ϪÂa ntsh© MuhŒ¢Á ãWtd¤Â‹ MuhŒ¢Á k‰W« bjhêšE£g
ts®¢Á eh£o‹ czÎ¥ bghUŸ c‰g¤Â¡F têtF¤jJ. mjdhš 1950 - 51¡F ÃwF
czÎ¥ bghUŸ c‰g¤Â eh‹F kl§F«, njh£l¡fiy¥ gæ® c‰g¤Â MW kl§F«, Û‹

4
c‰g¤Â x‹gJ kl§F«, ghš k‰W ghš bghU£fë‹ c‰g¤Â MWkl§F« k‰W« K£il
c‰g¤Â 14 kl§F« mÂfç¤JŸsJ.

1.12 rhjidfŸ (Achievements) :

1. ca® éis¢rš ju¡Toa beš, nfhJik rhFgoahš ehL RjªÂu« milªjnghJ
50 äšèa‹ l‹fshf ÏUªj czÎ c‰g¤Â gRik¥ òu£Áæ‹ _y« 1968«
M©L 198 äšèa‹ l‹fshf ca®ªjJ. nkY« 2007 - 08« M©oš äf mÂf
msthf 227.32 äšèa‹ l‹fŸ c‰g¤Âia v£o czÎ jhåa c‰g¤Âæš
ϪÂah rhjid (All Time Record) gil¤jJ.
2. bt©ik¥ òu£Áahš ehL RjªÂu« milªj jUz¤Âš 17 äšèa‹ l‹fshf
ÏUªj ghš k‰W« ghš bghU£fë‹ c‰g¤Â 1992 - 93 M« tUl¤Âš 69 äšèa‹
l‹fshfΫ, 2001 - 02 M« tUl¤Âš 88 äšèa‹ l‹fshfΫ ca®¤j¥g£lJ.
3. Úy¥òu£Á 1951 M« tUl¤Âš 0.75 äšèa‹ l‹fshf ÏUªj Û‹ c‰g¤Âia 1997
M« M©L 5.4 äšèa‹ l‹fshf cau¢ brŒjJ. Ïjdhš cy»‹ e‹Ü® Û‹
c‰g¤Âæš ÏªÂah Ïu©lh« Ïl¤ij milªjJ.
4. RjªÂu¤Â‹ bghGJ IªJ äšèa‹ l‹fshf ÏUªj v©bzŒ é¤J¡fŸ
c‰g¤Â 25 äšèa‹ l‹fshf kŠrŸ òu£Áæ‹ _y« mÂfç¡f¥g£lJ.
5. ntsh©ik k‰W« ntsh© rh®ªj bghU£fis bghU¤jtiuæš ÏªÂah cyf
mséš Ïu©lhtJ bgU« c‰g¤Âahsuhf cŸsJ. nkY« cŸeh£L bkh¤j
c‰g¤Âæš (GDP) 2008 - 09 M« M©oš 18rj« g§fë¥ig¡ bfhL¤JŸsJ.
6. KªÂç, nj§fhŒ, njæiy, ÏŠÁ, kŠrŸ k‰W« FWäsF c‰g¤Âæš ÏªÂah
cyfséš Kjèl« t»¡»wJ.
7. nfhJik, beš, fU«ò, ãy¡fliy k‰W« Û‹ c‰g¤Âæš cyf mséš Ïu©lh«
Ïl¤ij bg‰W ϪÂah rhjid gil¤JŸsJ.
8. cyf mséš cŸs fhšeilfë‹ v©â¡ifæš ÏªÂah Kjèl« t»¡»wJ
(281 äšèa‹). nkY« ghš k‰W« ghšbghU£fŸ c‰g¤ÂæY« Kjèl« t»¡»wJ.
9. ϪÂahéš V‰g£l gRik¥ òu£Áæ‹ éisthf ãy¤Â‹ c‰g¤ÂÂw‹ Rkh® 30
rj¤Â‰F nkš mÂfç¥ò brŒa¥g£lJ. Ïjdhš vëš j‹åiwÎ ãiy
v£l¥g£lJ.
10. ca® éis¢rš Ïuf§fë‹ ga‹ghL 7 rj¤ÂèUªJ ruhrçahf 22 rjkhf
ca®¤j¥g£lJ. ÏJ nfhJik, beš k‰W« jhåa¥ gæ®fë‹ c‰g¤Âæš bgça
kh‰w¤ij V‰gL¤ÂaJ.
11. eh£oš V‰gL¤j¥g£l gšfiy¡fHf§fŸ (Agricultural Universities), ϪÂa
ntsh© MuhŒ¢Á ãWtd« (ICAR) k‰W« ntsh© m¿éaš ãiya§fë‹
MuhŒ¢Á k‰W« fšéæ‹ _ykhf ntsh© bjhêš ts®¢Á, éisbghUŸ

5
 c‰g¤Â mÂfç¤jJ. nkY« Ϫãiya§fŸ bfhL¡F« V‰Wk F¿¤j
jftšfshš ehL K‹nd‰w¥ ghijæš brštJl‹ czÎ gj¥gL¤Jjš, ca®
éis¢rš Ïuf§fis cUth¡Fjš ngh‹w gšntW JiwfëY«
ntiythŒ¥Ãid më¤J jåkåj tUkhd¤ij ca®¤ÂÍŸsJ.

ekJ K‹ndh®fŸ mDgt m¿it¥ ga‹gL¤Â gæ® rhFgo nk‰bfh©ld®.

Mdhš ts®ªJ tU« k¡f£bjhif¥ bgU¡f¤Â‰F mDgt m¿Î k£L« nghjhJ;
éŠPhd bjhêš E£g§fisÍ« nr®¤J gæ® c‰g¤Âæš <Lgl nt©oa NHš
V‰g£LŸsJ. Ϫãiyæš,

“go¥gt‹ cH nt©L«
cGgt‹ go¡f nt©L«’’

v‹w ngu¿P® m©zh mt®fë‹ T‰W¥go cHΤbjhêèš <Lg£L tU« midtU«

òÂa ntsh© bjhêš E£g§fis m¿ªJ ga‹gL¤Â eh£L K‹nd‰w¤Âš g§Fbgw
nt©L«.

ntsh©ikæ‹ tuyhW
7500 - 6500 BC giHa f‰fhy«
òÂa f‰fhy« f‰fhy« gæ® rhFgo brŒjš
6500 - 4000 BC jhäu fhy« ntsh© fUéfŸ
4000 - 2000 BC br«ò fhy« cnyhffhy« jahç¤jš
2000 - 1500 BC ÏU«ò fhy«
1947 ϪÂah RjªÂu« miljš
1951 - 1956 Kjš Iªjh©L¤ £l« mizfŸ k‰W«
Ú®¥ghrd trÂ
1961 - 1966 _‹wh« Iªjh©L¤ £l« beš c‰g¤Â mÂfç¥ò
1969 - 1974 eh‹fh« Iªjh©L¤ £l« t§»fŸ njÁakakhjš
2002 - 2007 gÂbdh‹wh« Iªjh©L¤ GDP 4 rj« mÂfç¡f
£l« Ka‰Á
1967 - 1978 gRik¥ òu£Á czÎ jhåa
c‰g¤Â mÂfç¥ò
1970 - 1996 bt©ik¥ òu£Á ghš k‰W«
ghšbghUŸfë‹
c‰g¤Â mÂfç¥ò

6
1973 - 2002 Úy¥òu£Á flš thœ
czÎ¥bghUŸfë‹
c‰g¤Â mÂfç¥ò
1986 - 1990 kŠrŸ òu£Á v©bzŒ é¤Jfë‹
c‰g¤Â mÂfç¥ò
kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. kåj‹ Ôia¡ f©LÃo¤J ga‹gL¤j f‰W¡ bfh©l fhy« ........................
m. òÂa f‰fhy« M. giHa f‰fhy« Ï. jhäufhy« <. cnyhffhy«
2. ........................ gæçš V‰gL« fUªJU nehia¡ f£L¥gL¤j gåæš it¤J ne®¤Â
brŒayh«.
m. beš M. nfhJik Ï. gU¤Â <. Jtiu
3. ........................ c‰g¤Âia mÂfç¡f V‰gL¤j¥g£l £l« gRik¥òu£Á.
m. Û‹ M. ghš Ï. v©bzŒ é¤J <. czÎ¥bghUŸ
4. ........................ Iªjh©L¤Â£l¤Âš cŸeh£L bkh¤j c‰g¤Â eh‹F rj« mÂfç¡f
Ka‰ÁfŸ nk‰bfhŸs¥g£ld.
m. x‹gjhtJ M. Ïu©lhtJ Ï. _‹whtJ <. gÂndhuhtJ
5. ϪÂa ntsh© k‰W« MuhŒ¢Á ãWtd¤jhš V‰gL¤j¥g£l bjhiyneh¡F¤
£l« ........................
m. kŠrŸ òu£Á M. thdéš òu£Á Ï. j§f¥òu£Á
<. bt©ik¥òu£Á

II. XçU th®¤ijæš éilaë

6. ntsh© bjhêè‹ Áw¥ò k‰W« mtÁa¤ij bjŒt¥òyt® ÂUtŸSt®
v¡Fwë‹ _y« F¿¥Ã£LŸsh®? xU Fwis vGJ.
7. gRik¥òu£Á¡F monfhèat®fŸ aht®?
8. j§f¥òu£Á g‰¿ Ú m¿tJ v‹d?
9. flšthœ czÎ¥bghU£fë‹ c‰g¤Âia mÂfç¡f cUth¡f¥g£l £l¤Â‹
bga® v‹d?
10. ϪÂa ntsh© MuhŒ¢Á ãWtd« v§FŸsJ?

III. eh‹F tçfëš éilaë

11. tiuaW - ntsh©ik mšyJ étrha«.
12. f‰fhy« g‰¿ ÁW F¿¥bgGJ.

7
13. cnyhf fhy¤Âš étrha ts®¢Á g‰¿ vGJ.
14. bjhšfh¥Ãa« k‰W« fªjòuhz¤Âš étrha¤ij¥ g‰¿ cŸs F¿¥ò ahJ?
15. ϪÂah RjªÂu« milªjÎl‹ V‰gL¤j¥g£l £l§fŸ v‹bd‹d?
16. _‹W k‰W« eh‹fh« Iªjh©L¤ £l§fŸ g‰¿ vGJ.
17. bt©ik¥ òu£Á - ÁW F¿¥ò tiuf.

IV. xU g¡f mséš éilaë

18. f‰fhy« k‰W« cnyhf fhy« g‰¿ étç.
19. ϪÂa tuyh‰¿š ntsh©ik g‰¿ és¡F.
20. Iªjh©L¤ £l§fëš étrha ts®¢Á g‰¿ és¡F.
21. F¿¥bgGJ - bt©ikòu£Á, Úy¥òu£Á, kŠrŸòu£Á.
22. ϪÂa ntsh© MuhŒ¢Á ãWtd¤Â‹ £l§fŸ g‰¿ és¡F.

V. éçthd éilaë
23. RjªÂu¤Â‰F Kªija ntsh©ik g‰¿ xU f£Liu tiuf.
24. ntsh©ikæš V‰gL¤j¥g£l rhjidfŸ ahit?
25. ntsh© ts®¢Á¡fhf V‰gL¤j¥g£l £l§fŸ (òu£Á) ahit? mt‰iw¥g‰¿
és¡F.

8
 2. jäœeh£o‹ j£gbt¥gãiy
(Climate of Tamilnadu)

gæ® rhFgoæš j£gbt¥gãiy K¡»a¥ g§F t»¡»wJ. F¿¥Ã£l gæç‹

ts®¢Á, c‰g¤Â k‰W« éisbghUë‹ ju« M»at‰iw m¥gFÂæš ãyΫ
j£gbt¥gãiyna ã®zæ¡»wJ. cy»YŸs mid¤J cæçd§fë‹ thœ¡ifÍ«
j£gbt¥g ãiyia Mjhukhf¡ bfh©nl mikªJŸsJ. flªj fhy¤Âš V‰g£l
gŠr§fŸ ahΫ, bgUkiH k‰W« bfhoa tw£Áæ‹ fhuzkhfnt V‰g£L ÏU¡»wJ.
xU gFÂæ‹ fhyãiyna m¥gFÂæ‹ jhtu Ïd tiffisÍ«, mij¥ Ëg‰¿a
ntsh©ik KiwfisÍ« Ô®khå¡»wJ. xU gFÂæš njh‹W»‹w k© tiffS«
j£gbt¥g ãiyia¥ bghW¤nj mik»wJ; Vbdåš j£g bt¥g ãiyæid¥ bghW¤J
xnu jhŒ¥ ghiwæš ÏUªJ bt›ntW éjkhd k© tiffŸ njh‹w¡TL«.

rhjfk‰w j£gbt¥g ãiyæ‹ fhuzkhf¥ bgUkséš ó¢ÁfŸ k‰W« nehŒfŸ

njh‹¿ rhFgo brŒa¥gL« gæiu gh¡fyh«. j£gbt¥gãiy g‰¿a m¿Î xU Áwªj
_yjdkhF«. Mfnt ntsh© bjhêèš <LgL« x›bthUtU« jdJ gFÂæš
ãyλ‹w j£gbt¥g ãiyia¥ g‰¿ m¿ªJbfhŸs nt©oaJ mtÁakhF«.

2.1 thåiy (Weather) : Xçl¤Âš xU F¿¥Ã£l fhyf£l¤Âš ãyΫ fh‰¿‹

<u¥gj«, fh‰¿‹ mG¤j«, fh‰¿‹ Âir ntf«, kiHasÎ k‰W« Nça xë
M»at‰iw¡ F¿¥gJ thåiy vd¥gL«.

2.2 j£gbt¥gãiy (Climate) : xU F¿¥Ã£l Ïl¤Âš M©L KGtJ« ãyΫ

thåiyæ‹ ruhrçna m¥gFÂæ‹ j£gbt¥gãiy vd¥gL«.

gæç‹ ts®¢Á¡F Ï‹¿aikahj fhuâfshd Ú®, fh‰W, Nça xë M»a

_‹W« j£gbt¥gãiyÍl‹ bjhl®òilaitna. vdnt thåiyia¥ bghW¤nj gæç‹
ts®¢Á mik»wJ. nkY« thåiy v‹gJ mo¡fo khW« j‹ik cilaJ.

2.3 E©thåiy (Microclimate) : E©thåiy v‹gJ jhtu¤Â‰F mUfhikæš

cŸs thåiyia¡ F¿¡F«. gæç‹ nt®¥gFÂæš ÏUªJ, j©o‹ Eåghf« tiu
ãyΫ thåiyna gæç‹ E©thåiy vd¥gL«.

2.4 j£gbt¥gãiyæ‹ K¡»a¤Jt« (Importance of Climate) : xU F¿¥Ã£l

g£l¤Âš éij¥gJ ešy kfNiy¡ bfhL¡»wJ. kiHa‰w, Nça btë¢r« mÂf«
cŸs eh£fëš gæ®fŸ mWtil¡F tU«goahf elÎ mšyJ éij¥ò brŒa nt©L«;
m¥bghGJjh‹ mWtil brŒtj‰F«, jhåa¤ij cy®¤Â, g¡Ft¥gL¤Jtj‰F«

9
trÂahf ÏU¡F«. gUt ãiyia¥ g‰¿a étu§fŸ bjçªJ ÏU¥gJ, ó¢Á k‰W«
nehŒfS¡bfÂuhd jL¥ò elto¡if vL¡f cjéahf ÏU¡F«.

ãyΫ thåiyia m¿ªJ cuäLtJ ÁwªjJ; cjhuzkhf bgUkiH¡F K‹d®

cuä£lhš, mJ kiHÚçš fyªJ ÅzhF«. fÂçš kâ Ão¡F« fhy¤Âš kiH bgŒjhš,
jhåa§fŸ gjuhF«. K®ªj jhåa§fŸ Kis¤J nrjkilÍ«. nkY« òÂa Ïuf§fis
rhFgo brŒa j£gbt¥gãiy g‰¿ m¿ªÂU¥gJ äfΫ mtÁa«.

2.5 thåiy K‹d¿é¥Ã‹ K¡»a¤Jt« :

1. gæ® c‰g¤Âia gh¡F« fhuâfëš thåiy 50 rj« tiu khWghLfis
V‰gL¤J»wJ.
2. kiH g‰¿a thåiy K‹d¿é¥ò, xU gFÂæ‹ gæ® c‰g¤Âia ã®zæ¤J
eh£o‹ bghUshjhu¤ijÍ« gh¡»wJ.
3. xU gFÂæš mÂf kiH bgW« nghJ btŸs ãthuz¥ gâfisÍ«, Fiwªj
kiH bgW« nghJ Ú® nrä¥ò KiwfisÍ« £lälyh«.
4. j¡f jUz¤Âš brŒa¥gL« rçahd thåiy K‹d¿é¥ò ã¢rakhd
c‰g¤Â¡F têtif brŒ»wJ.
5. rhjfk‰w thåiyahš neuoahfΫ, kiwKfkhfΫ V‰gL« ÏH¥òfis
thåiy K‹d¿é¥ghš Fiw¡fyh«.
6. thåiy kh‰w§fshš V‰gL« ó¢Á, nehŒ jh¡FjšfŸ g‰¿ K‹d¿é¥ò brŒJ
ÏH¥ig¤ j鮡fyh«.
7. thåiy K‹d¿é¥Ãid¥ Ëg‰¿ Ú® ga‹ghL g‰¿¤ £lälyh«.

2.6 jäœeh£o‹ gUt fhy§fŸ (Seasons of Tamil Nadu) : xU Ïl¤Âš ãyΫ

j£gbt¥g ãiyia¥ bghW¤nj ntsh© gUt fhy§fŸ mik»‹wd. jäœeh£oš ÏJ
eh‹F fhy§fshf¥ Ãç¡f¥g£LŸsJ.
1. gå¡fhy« - #dtç - Ã¥utç
2. nfhil¡fhy« - kh®¢ - nk
3. bj‹nk‰F¥ gUtfhy« - #&‹ - br¥l«g®
4. tl»H¡F¥ gUtfhy« - m¡nlhg® - or«g®

Ï¥gUt§fis¥ bghU¤J, jäœeh£o‹ gšntW gFÂfëš gæ® Ïuf§fŸ

nj®ªbjL¡f¥g£L gæçl¥gL»‹wd.

11
2.7 jäœeh£o‹ K¡»a g£l§fŸ k‰W« gæ®fŸ (Important Seasons and
Crops of Tamil Nadu) :
Á¤Âiu¥g£l« (V¥uš-nk)
Mo¥g£l« (#&‹-#&iy)
òu£lhÁ¥ g£l« (br¥-m¡nlhg®)
I¥gÁ¥g£l« (m¡-et«g®)
fh®¤Âif¥g£l« (et«g® - or«g®)
kh®fê¥g£l« (or«g® - #dtç)
ij¥g£l« (#dtç-Ã¥utç)
khÁ¥g£l« (Ã¥utç-kh®¢)
beš, nrhs«, f«ò, uh», Jtiu, g¢ir¥gaW,
j£il¥gaW, mtiu, ãy¡fliy, fU«ò,
NçafhªÂ
beš, nrhs«, f«ò, uh», k¡fh¢nrhs«, Âid,
rhik, tuF, Jtiu, cSªJ, g¢ir¥gaW,
j£il¥gaW, mtiu, bkh¢ir,
nrhahbkh¢ir, ãy¡fliy, vŸ,
Mkz¡F, NçafhªÂ, bj‹id, fU«ò,
fhŒf¿fŸ.
beš, nfhJik, f«ò, uh», k¡fh¢nrhs«,
FÂiuthè, gåtuF, Jtiu, cSªJ,
g¢ir¥gaW, j£il¥gaW, mtiu,
nrhahbkh¢ir, gU¤Â
nfhJik, bfhŸS, bfh©il¡fliy,
FR«gh
vŸ, NçafhªÂ
uh», ãy¡fliy, NçafhªÂ, bj‹id,
fU«ò
beš, nrhs«, k¡fh¢nrhs«, gU¤Â, fU«ò,
fhŒf¿fŸ
nrhahbkh¢ir, ãy¡fliy, vŸ

2.8 jäœeh£o‹ ntsh© j£gbt¥g k©ly§fŸ k‰W« MuhŒ¢Á ãiya§fŸ

(Agroclimatic Zones and Research Stations of Tamil Nadu) : jäœeh£oš
bgw¥gL« kiHasÎ, Ú®¥ghrd trÂ, k©ts«, gæçl¥gL« gæ® Ïuf§fŸ M»at‰iw¥
bghU¤J jäœehL VG ntsh© j£gbt¥g ãiy k©ly§fshf¥ Ãç¡f¥g£LŸsJ.

m. tl»H¡F k©ly« (North Eastern Zone) : ÂUtŸq®, ntÿ®, br§fšg£L,

ÂUt©zhkiy, éG¥òu«, br‹id, flÿ® k‰W« bgu«gÿ® kht£l¤Â‹ xUÁy
gFÂfŸ Ï«k©ly¤Âš ml§F«. Ï«k©ly¤Âš Â%®F¥g«, éçŠÁòu«,
©otd«, éU¤jh¢ry«, Foah¤j«, flÿ®, ghÿ®, br‹id, nt¥gªj£il
M»a Ïl§fëš MuhŒ¢Á ãiya§fŸ cŸsd.

12
M. tlnk‰F k©ly« (North Western Zone) : nry«, ehk¡fš, »UZz»ç k‰W«
jUkòç kht£l¤Â‹ bgU«ghyhd Ïl§fŸ Ï«k©ly¤Âš cŸsd. Ï¥gFÂæš
V¤jh¥ó®, igô® M»a Ïl§fëš MuhŒ¢Á ãiya§fŸ mikªJŸsd.

Ï. nk‰F k©ly« (Western Zone) : <nuhL, nfha«ò¤ö®, ÂU¥ó®, ©L¡fš, njå,

kJiu kht£l¤Â‹ nk‰F¥gFÂ, ehk¡fš kht£l¤Âš ÂU¢br§nfhL M»ait
Ï«k©ly¤Âš cŸsd. Ï¥gFÂæš gthårhf®, Mêah® ef®, joa‹ Foir,
thfiu, bfhil¡fhdš, itif miz M»a Ïl§fëš MuhŒ¢Á ãiya§fŸ
cŸsd.

<. fhéç blšlh k©ly« (Cauvery Delta Zone) : Ï«k©ly¤Âš jŠrhñ®,

ÂUth%®, ehf¥g£od«, ÂU¢Á, òJ¡nfh£il, Áj«gu« k‰W« flÿ® kht£l¤Â‹ Áy
gFÂfŸ ml§F«. MLJiw, g£L¡nfh£il, fh£L¤njh£l«, nt¥g§Fs«,
ÁWfkâ, t«g‹ M»a Ïl§fëš MuhŒ¢Á ãiya§fŸ mikªJŸsd.

c. bj‰F k©ly« (Southern Zone) : mid¤J ntsh© j£gbt¥g ãiy

k©ly§fëY« ÏJ äf¥bgçajhF«. Ïš Átf§if, Ïuhkehjòu«, éUJef®,
ö¤J¡Fo, ÂUbešntè, kJiu kht£l¤Â‹ Áy gFÂfŸ, òJ¡nfh£il kht£l¤Â‹
Áy gFÂfŸ ngh‹wit ml§F«. guk¡Fo, m«ghrK¤Âu«, mU¥ò¡nfh£il,
nfhéšg£o, Ïuhkehjòu«, $éšè¥ò¤ö®, br£oehL ngh‹w Ïl§fëš MuhŒ¢Á
ãiya§fŸ cŸsd.

C. mÂf kiH bgW« k©ly« (High Rainfall Zone) : f‹åahFkç kht£l¤Âš

cŸs gFÂfŸ Ï«k©ly¤Âš cŸsd. Ï«kht£l« k‰w kht£l§fëèUªJ ntWg£l
j£gbt¥gãiyia¡ bfh©lJl‹, mÂf msÎ kiHiaÍ« bgW»wJ. ÂU¥gÂrhu«,
ng¢Á¥ghiw M»a Ïl§fëš ntsh© MuhŒ¢Á ãiya§fŸ cŸsd.

v. nk‰F¤ bjhl®¢Á kiy k©ly« (Western Ghats Zone) : Úy»ç, nr®tuha‹kiy,

Vy»ç, bfhšèkiy, g¢irkiy, Midkiy, gHåkiy, bghÂif kiy M»ait Ïš
ml§F«. V‰fhL, cjfk©ly«, Tlÿ® M»a Ïl§fëš ntsh© MuhŒ¢Á
ãiya§fŸ mikªJŸsd.

2.9 gæ® c‰g¤Âia gh¡F« fhuâfŸ ((Factors Affecting Crop Production):

xU gæ® Kis¥gÂèUªJ mWtil tiu cŸs mid¤J ts®¢Á fhy f£l§fëY«
ËtU« fhuâfŸ bgUkséš khWghLfis njh‰Wé¡»‹wd.

1. j£gbt¥g ãiy¡ fhuâfŸ,

2. k© fhuâfŸ,
3. cæçaš fhuâfŸ.
14
2.9.1 j£gbt¥g ãiy¡ fhuâfŸ (Climatic Factors) : bt¥g«, fh‰W, kiH k‰W«
<u¥gj« ngh‹w j£g bt¥gãiy¡ fhuâfëš V‰gL« khWjšfŸ gæ® kfNiy ã®za«
brŒ»‹wd.

bt¥g« (Temperature) : gæ® ts®¢Á¡F cfªj bt¥gãiy 10-40oC MF«. éij

Kis¥ò, gæ® ts®¢Á k‰W« c‰g¤Â M»at‰¿š bt¥g« bgU« g§F t»¡»wJ.

fh‰W (Wind) : jhtu§fë‹ ts®¢Á k‰W« Âdrç brašghLfS¡F fh‰W äfΫ

mtÁakhF«. fh‰¿š cŸs fh®g‹-il-M¡i[L jhtu§fë‹ xë¢nr®¡if¡F
cjλwJ. cy®ªj fh‰W Úuhé¥ngh¡if mÂfç¡»wJ. mÂf Âir ntf¤Jl‹ ÅR«
fh‰W gæU¡F gy¤j nrj¤ij V‰gL¤J»wJ.

kiH (Rainfall) : jhtu¤Â‹ ts®¢Á¡F¤ njitahd <u¤ij kiH bfhL¡»wJ.

k©âš jiH¢r¤ij nrfç¤J ãy¤ij ts¥gL¤J»wJ. Mdhš mÂf kiH k©
mçkhd¤ij V‰gL¤J«.

<u¥gj« (Humidity) : fh‰¿š <u¥gj« FiwÍ«nghJ gæ®ts®¢Á FiwÍ«. Mdhš mÂf

<u¥gj« gæçš órz§fë‹ jh¡Fjiy C¡Fé¡»wJ.

2.9.2 k©fhuâfŸ (Soil Factors) : k©â‹ Ïašò, k©â‹ mik¥ò k‰W«

k©âš cŸs Ïilbtë M»ait K¡»a k© fhuâfshF«.

k©â‹ Ïašò (Soil Texture) : k©âš cŸs fë rj¤ij¥ bghU¤J k©iz

tif¥gL¤jyh«. kz‰gh§fhd k© Úiu Fiwthfnt Ão¤J it¤J¡ bfhŸ»wJ;
t©lšk© gæ®rhFgo¡F äfΫ V‰wJ; fëk© ÃRÃR¡F« j‹ik bfh©lJ.

k©â‹ mik¥ò (Soil Structure) : k©âš cŸs Ï«ä bjhFÂfë‹ mik¥ng

k©â‹ mik¥ghF«. ešy gæ® ts®¢Á¡F Úiu¤ j¡f it¤J¡ bfhŸS« k©
mtÁa«. j£gbt¥g ãiy, rhFgo ntiyfŸ, k©âš cŸs maåfë‹ br¿Î,
E©QæçfŸ, k©â‹ <u¥gj« k‰W« gæ®fŸ ngh‹wit k©â‹ mik¥ig
gh¡»‹wd.

k© Ïilbtë (Pore Space) : k© Ï«äfS¡F Ïilæš cŸs Ïl« k©

Ïilbtë vd¥gL«. Ϫj Ïilbtëæš fh‰W k‰W« Ú® ÏU¡F«. k© Ïilbtë
kzèš äf¡FiwthfΫ (30 rj« tiu), fëãy¤Âš mÂfkhfΫ (50-60 rj« tiu)
ÏU¡F«.

2.9.3 cæçaš fhuâfŸ (Biological Factors) : ãythœ cæçfŸ k‰W«

E©QæçfŸ ngh‹wit gæ® ts®¢Áia gh¡F« cæçaš fhuâfŸ MF«. Kjš

15
kiHæ‹nghJ btëtU« k©thrid¡F M¡ondhikÓ£LfŸ vD« ãythœ
E©Qæçfns fhuzkhF«.

cæçaš fhuâfŸ k©â‹ mik¥ig mÃéU¤Â brŒJ ãiybgw¢

brŒ»‹wd. k©â‹ fh‰nwh£l¤ij mÂfç¡»‹wd. jiH¢r¤ij k©âš
ãiyãW¤J»‹wd. m§ff¥ bghU£fis ãy¤Âš k¡f¢ brŒJ gæ® ts®¢Á¡F
cjλ‹wd.

c.«. k©âš fh‰nwh£l tr k‰W«

k© ts« mÂfç¤jš - k©òG
k©âš jiH¢r¤ij ãiyãW¤Jjš - gh¡Oçah¡fŸ
m§ff¥ bghU£fis k¡f¢brŒjš - M¡OndhikÓ£LfŸ

gæ®ts®¢Áia ã®zæ¥gš thåiy bgU«g§F t»¡»wJ. vdnt éij

éij¥ò Kjš éisbghUŸ mWtil tiu thåiy K‹d¿é¥Ãid cgnah»¤J
ga‹bgwyh«.
kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. jhtu¤Â‰F mUfhikæš cŸs thåiyia¡ F¿¡F« brhš.
m. j£gbt¥gãiy M. thåiy Ï. bt¥gãiy
<. E© thåiy
2. tl»H¡F¥ gUtfhy« v‹gJ ........................
m. #&‹ - br¥l«g® M. kh®¢ - nk
Ï. #dtç - Ã¥utç <. m¡nlhg® - or«g®
3. äf¥bgça ntsh© j£gbt¥gãiy k©ly« ........................
m. fhéç blšlh k©ly« M. nk‰F k©ly«
Ï. bj‰F k©ly« <. tl»H¡F k©ly«
4. mÂf kiH bgW« k©ly¤Âš ........................ kht£l« mikªJŸsJ.
m. br‹id M. uhkehjòu« Ï. nfhaK¤ö®
<. f‹åahFkç
5. gæ® ts®¢Á¡F cfªj bt¥gãiy ........................
m. 30-40oC M. 20-40oC Ï. 10-30oC <. 10-40oC
6. fh‰¿YŸs ........................ jhtu¤Â‹ xë¢nr®¡if¡F ga‹gL»wJ.
m. M¡ì#‹ M. fh®g‹-il-M¡irL Ï. ie£u#‹
<. iA£u#‹

16
7. ........................k© gæ® rhFgo¡F V‰wJ.
m. fë M. kzš Ï. t©lš <. ruis
8. k© Ïilbtë kzèš ........................ÏU¡F«.
m. 10-30rj« M. 50-60rj« Ï. 30rj« tiu <. 45rj« tiu
9. gæ® ts®¢Áia ........................fshd ãythœ k‰W« E©QæçfŸ gh¡F«.
m. k© fhuâ M. j£gbt¥gãiy¡ fhuâ Ï. thåiy fhuâ
<. cæçaš fhuâ
10. k©âš jiH¢r¤ij ãiyãW¤J« ntiyia ........................brŒ»‹wd.
m. óŠirfŸ M. gh¡Oçah¡fŸ Ï. ghÁfŸ <. e¢RæçfŸ
11. Kjš kiHæ‹ nghJ btëtU« k©thrid¡F¡ fhuz« ........................
m. óŠir M. gh¡Oçah Ï. M¡ondhikÓ°£fŸ
<. ghÁfŸ

II. XçU th®¤ijæš éilaë

12. j£gbt¥gãiy v‹whš v‹d?
13. gæ® mWtil k‰W« éij¥ò¡F V‰w thåiy vJ?
14. fÂçš kâ Ão¡F« fhy¤Âš »il¡F« kiH gæU¡F v›thW ghjfkh»wJ?
15. Á¤Âiu¥g£l¤Âš éisÍ« gæ®fŸ Ïu©oid F¿¥ÃL.
16. fh®¤Âif¥g£l¤Âš éisé¡f¥gL« gæ®fŸ Ïu©oid F¿¥ÃL.
17. jäœeh£oš v¤jid ntsh© j£gbt¥gãiy k©ly§fŸ cŸsd?
18. jäœeh£o‹ ntsh© j£gbt¥gãiy k©ly§fŸ vt‰iw¥ bghW¤J
Ãç¡f¥g£LŸsd?
19. nk‰F¤ bjhl®¢Á k©ly¤Âš cŸs kiyfŸ Ïu©oid¡ F¿¥ÃL.
20. <u¥gj« gæ® c‰g¤Âia v›thW gh¡»wJ?
21. k©â‹ mik¥ò v‹whš v‹d?
22. k© Ïilbtë v‹whš v‹d?

III. eh‹F tçfëš éilaë

23. thåiy v‹whš v‹d?
24. E© thåiy v‹whš v‹d?
25. jäœeh£o‹ gUtfhy§fŸ ahit?
26. Mo¥g£l¤Âš éisé¡f¥gL« eh‹F gæ®fis¡ F¿¥ÃL.
27. ij¥g£l¤Âš éisé¡f¥gL« gæ®fŸ eh‹»id¡ F¿¥ÃLf.
28. gæ® c‰g¤Âia gh¡F« fhuâfŸ ahit?
29. fh‰W v›éj¤Âš gæ® c‰g¤Âia gh¡»wJ?

17
30. k©â‹ ÏašÃid¥ g‰¿ étç.
31. cæçaš fhuâfŸ gæ® c‰g¤Âia gh¡F« éj¤Âid és¡F.
32. mÂf kiH bgW« k©ly¤ij¥ g‰¿ étç.

IV. xU g¡f mséš éilaë

33. j£gbt¥gãiy fhuâfŸ gæ® c‰g¤Âia v›thW gh¡»‹wd?
34. k© fhuâfŸ gæ® c‰g¤Âia v›thW gh¡»‹wd?
35. cæçaš fhuâfŸ gæ® c‰g¤Âia v›thW gh¡»‹wd?
36. F¿¥bgGJ - thåiy, j£bt¥gãiy, E© thåiy
37. j£gbt¥gãiy g‰¿ m¿tj‹ K¡»a¤Jt¤ij és¡F

V. éçthd éilaë
38. jäœeh£o‹ ntsh© j£gbt¥g k©ly§fis étç.
39. gæ® c‰g¤Âia gh¡F« fhuâfis és¡F.

18
 3. jäœeh£o‹ k© ts«
(Soil Fertility of Tamilnadu)

"k©â‹nwš kåj rKjha« Ïšiy" v‹gJ ©z«. Vbdåš k©âèUªJ

c‰g¤ÂahF« jhtu§fŸ k‰W« ÉtuhÁfŸ ngh‹wt‰iw rh®ªnj kåj‹ thœ»wh‹.
jhtu ts®¢Á¡F¤ njitahd jhJ¡fŸ k‰W« m§ff¥ bghU£fŸ ml§»a gy
f©l§fshyhd (horizon) mik¥ng k©zhF«. x›bthU k© mL¡F« bgsÔf, urhad
k‰W« cæçaš g©òfëš khWgL»‹wJ.

k© mL¡»š f©Q¡F¤ bjçÍ« gF nkš k© vdΫ, jhtu¤Â‹ nt®

k©ly¤ij jh§», r¤J¡fis¡ bfhL¡F« gF mok© vdΫ miH¡f¥gL»wJ.
3.1 k©â‹ gâfŸ (Functions of Soil) :
1. brofŸ C‹¿ ã‰f Clfkhf brašgL»wJ .
2. jhtu ts®¢Á¡F¤ njitahd r¤J¡fis¤ nj¡» it¤J më¡»wJ.
3. nt®fŸ RthÁ¡f fh‰nwh£l¤ij më¡»wJ.
4. gæ® ts®¢Á¡F¤ njitahd Úçid nrä¤J it¡»wJ.
5. nt® k©ly¤Âš rhjfkhd bt¥gãiyia guhkç¡»wJ.

3.2 k© cUthf¡ fhuz§fŸ (Soil Formation) : bgsÔf, Ïuhrhad k‰W«

cæçaš fhuâfë‹ TWfshd j£gbt¥gãiy kh‰w«, fh‰nwh£l«, Únuh£l«, jhtu
ts®¢Á, cæçfë‹ brašfŸ M»at‰whš ghiwfŸ ÁijªJ k© cUth»wJ.

1. bgsÔf fhuâfŸ (Physical Agents) : bt¥g¤Âdhš ghiwfŸ éçtilªJ

RU§Ftjhš jf®jš V‰gL»wJ. Únuh£l§fŸ k‰W« Ú® ciwjš M»at‰whš ghiwæš
mçkhd« V‰gL»wJ. nkY« jhtu§fë‹ nt®ghf§fŸ ghiwfëš ÃsÎfis
V‰gL¤J»wJ. nk‰T¿a brašfëdhš ghiwfŸ ÁijΉW m¢ÁijÎfëèUªJ k©
c©lh»wJ.

2. Ïuhrad fhuâfŸ (Chemical Agents) : Ú®¥gF¥ò, fh®gÜfuz« k‰W«

M¡ìfuz« M»at‰¿‹ fhuzkhf jhJ¥bghU£fëš nt kh‰w« V‰g£L ghiwfŸ
ÁijtilªJ k© c©lh»wJ.

3. cæçaš fhuâfŸ (Biological Agents) : k©âš thG« cæçfŸ k‰W«

E©QæçfŸ jhtu ts®¢Á¡F¤ njitahd C£l¢ r¤J¡fis k©âš nr®¤J k©
cUth¡f¤Âš cjλwJ.

3.3 k© f©l mL¡FfŸ (Soil Profile) : ãy¤Â‹ nk‰gu¥ÃèUªJ moæš cŸs

jhŒ¥ghiw tiu gšntW éjkhd goÎfS¡F k© f©l§fŸ v‹W bga®. k©

19
mL¡if¥ ònu~igš (Profile) v‹W brhšt®. ÏJ O, A, B, C k‰W« R vd IªJ
f©l§fshf Ãç¡f¥gL»wJ. Ïš O, A k‰W« B gæ® ts®¢Áæš bgçJ« g§nf‰»wJ.

jäœeh£o‹ k© tiffS«, fhz¥gL« Ïl§fS« (Soil Types of Tamil Nadu

and its Distribution) : jäœeh£oš IªJ K¡»a k© tiffŸ cŸsd. mit br«k©
(62 rj«), t©lš k© (16 rj«), fçrš k© (12 rj«), ruis k© (3 rj«) k‰W« kz‰rhç
k© (7 rj«) MF«.

k©tif Ïl§fŸ
1. br«k©
a) br«k© (Red soil) ÂU¢Á, kJiu, Ïuhkehjòu«
b) brªnjhäèk© (Red loamy soil) br§fšg£L, tlM‰fhL, bj‹M‰fhL, nry«
k‰W« ÂU¢Áuh¥gŸë
c) MHk‰w br«k© (Shallow red soil) nfhit, kJiu
d) MHkhd br«k© (Deep red loam) nfhit, kJiu, Ïuhkehjòu«, ÂUbešntè
k‰W« f‹åahFkç
e) br«k© k‰W« fçrš nfha«ò¤ö®, kJiu, Ïuhkehjòu« k‰W«
fyit (Mixed red & black) ÂUbešntè
2. t©lš k© jŠrhñ®, ÂUth%®, ehf¥g£od«, éG¥òu«,
ö¤J¡Fo, ÂU¢Áuh¥gŸë, flÿ® k‰W«
f‹åahFkç kht£l«
3. fçrš k© (Black soil) Ïuhkehjò«, òJ¡nfh£il, ÂU¢Áuh¥gŸë, flÿ®
k‰W« jäœeh£o‹ mid¤J gFÂfëY«, Úy»ç
kht£l« jéu

4. brŠruis k© (Laterite) br§fšg£L, fhŠÁòu«, ÂUtŸq®,

5. kz‰rhç k© (Red Sandy soil)
f‹åahFkç, jŠrhñ®, òJ¡nfh£il k‰W«
Úy»ç kiy¥gFÂfŸ
flY®, fhŠÁòu«, ntY®, nry«, j®kòç,
Ïuhkehjòu«, ÂU¢Á, òJ¡nfh£il, jŠrhñ®,
Átf§if, éUJef®, kJiu, ©L¡fš,
ehf¥g£od«, ö¤J¡Fo, ÂUbešntè, nfhit,
ÂU¥ó® k‰W« Úy»ç

20
3.5 k©â‹ g©òfŸ (Characteristics of Soil) : k©â‹ g©òfis
Ñœ¡f©lthW _tifahf¥ Ãç¡fyh«.

1. bgsÔf¥ g©òfŸ
2. Ïurhad¥ g©òfŸ
3. cæçaš g©òfŸ

k©â‹ g©ghdJ JfŸ msÎ, k© ea«, k© mik¥ò, k© ml®¤Â, gUk

ml®¤Â, JfŸ Ïilbtë, k©â‹ ãw«, k©â‹ bt¥g«, ãy¡fh‰W, ãyÚ®,
Ú®Ão¥ò¤Âw‹, ãyk£F k‰W« k©âš thG« cæçd§fŸ M»at‰iw¥ bghW¤J
khWgL«.

3.5.1 bgsÔf g©òfŸ (Physical Properties)

1. JfŸ msÎ (Particle Size) : k© JfŸfë‹ FW¡fsit bghU¤J k©

JfŸfŸ eh‹F tifahf¥ Ãç¡f¥gL»wJ.

JfŸ tif FW¡fsÎ (ä.Û)

bgUkzš (Coarse sand) 2.0 - 0.2
ÁWkzš (Fine sand) 0.2 - 0.02
t©lš (Silt) 0.02 - 0.002
fë (Clay) < 0.002

2. k© ea« (Soil Texture) : k©âYŸs JfŸ tiffë‹ é»j mo¥gilæš

kzš, fëk©, t©lš vd _‹W ÃçÎfshf¥ Ãç¡fyh«. JfŸ tiffë‹ rjÅj
khWgh£o‰nf‰g cHÎ Kiw, Ú®¥Ão¥ò¤Âw‹ k‰W« C£l¤Âw‹ M»ait khWgL«.
kzš JfŸfŸ 85 rj¤Â‰F nkš ÏUªjhš mJ kz‰rhç k© vd¥gL«. ÏJ mÂf
fh‰nwh£l« bfh©ljhfΫ, <u¤ij jh§» ã‰F« Âwd‰wjhfΫ, m§ff¥bghU£fŸ
éiuéš ÁijÍ« j‹ik bfh©ljhš ts« F‹¿ajhfΫ ÏU¡F«. fëJfŸfŸ 40
rj¤Â‰F nkš bfh©lJ fëk©zhF«. Ïš <u« fh¡F« j‹ik mÂfkhfΫ,
fh‰nwh£l« FiwthfΫ ÏU¡F«. fëk©, kz‰rhç k©iz¡ fh£oY«
tsKilajhF«. fëJfŸfŸ 10-25rj« k‰W« t©lš 30-50rj« bfh©l k© t©lš
k© vd¥gL«. ÏJ gæ® rhFgo¡F V‰w k©zhF«.

3. k© mik¥ò (Soil Structure) : k©âYŸs Ï«ä¤bjhFÂfë‹ mL¡nf

k©â‹ mik¥ò MF«. k© Ï«äfŸ jåahfnth mšyJ Âushfnth fhz¥gL«.
k©â‹ j‹ikiaÍ«, Fz§fisÍ« k©â‹ mik¥ng cW brŒ»wJ. k©
mik¥ò cUis, g£lf«, fd rJu«, jfL, kâ k‰W« E©QU©il ngh‹witahF«.

22
4. k© ml®¤Â (Particle Density) : xU fd br.Û. msΟs k© JfŸfë‹
ãiwia »uhäš F¿¡F« v© k© ml®¤ÂahF«. ÏJ ruhrçahf 2.65 bkfh »uh« / fd
Û Mf ÏU¡F«.

5. gUk ml®¤Â (Bulk Density) : xU fd br.Û. cy®ªj k©âš cŸs JfŸ k‰W«
JfŸ Ïilbtë M»at‰¿‹ ãiwia »uhäš F¿¡F« v© gUk ml®¤Â vd¥gL«.
k© JfŸfë‹ Ïilbtëæ‹ fd msit bfh©nl k©â‹ fh‰nwh£l«, Ú®Ão¥ò
Âw‹, Ú® fl¤J« Âw‹ ngh‹wit ã®zæ¡f¥gL»wJ. ÏJ ruhrçahf 1.33 bkfh »uh«
/ fd. Û Mf ÏU¡F«.

6. JfŸ Ïilbtë (Pore Space) : k© JfŸfS¡F Ïilna cŸs Ïilbtë

JfŸ Ïilbtë MF«. ÏJ JfŸfŸ mL¡f¥g£oU¡F« éj¤ij¥ bghW¤J khWgL«.
JfŸ Ïilbtëæš fh‰W«, ÚU« ÏU¡F«. JfŸ Ïilbtë kzèš äf¡
FiwthfΫ, fë k‰W« t©lš k©âš mÂfkhfΫ ÏU¡F«.

6. k©â‹ ãw« (Soil Colour) : k©âYŸs fåk§fë‹ j‹ik k‰W«

msit¥ bghW¤J k©â‹ ãw« khWgL«. k¡»a m§ff¥bghUŸ ãiwªj k© fUik
ãw¤ÂY«, ÏU«gò¢r¤J ãiwªj k© Át¥ò ãw¤ÂY«, Únu‰w« bg‰w ÏU«ò¢ r¤JŸs
k© kŠrŸ ãw¤ÂY«, tofhš tr Fiwªj k© Úyãw¤ÂY« ÏU¡F«.

7. k©â‹ bt¥g« (Soil Temperature) : k©â‹ bt¥gãiy éij

Kis¥gj‰F«, gæ® ts®¢Á¡F« mtÁakhF«. nkY« k©â‹ Ïurhad k‰W« cæçaš
kh‰w§fS¡F k©â‹ bt¥g« mtÁakh»‹wJ. k©â‹ bt¥gkhdJ k©â‹
ea«, mik¥ò, ãw«, m§ff¥bghU£fë‹ msÎ, <u¥gj« M»at‰iw¥ bghW¤J
khWgL«.

8. ãyÚ® ((Soil Water) : jhtu§fS¡F¤ njitahd Ú® k‰W« C£l¢r¤J¡fŸ

M»at‰iw ãyÚnu më¡»‹wJ. nkY« k©âš nghÂa msÎ <u« ÏUªjhšjh‹ nt®
öéfŸ k©âYŸs C£l¢r¤J¡fis »u»¤J¡ bfhŸS«. ãy Ú® _‹W éj§fëš
nrä¤J it¡f¥gL»wJ. mit E©òiH Ú® (Capillary water), c¿ŠR Ú® (Hygroscopic
water) k‰W« òé<®¥ò éir (Gravitational water) ÚuhF«. Ïš E©òiH Ú® k£Lnk
jhtu§fshš ga‹gL¤j¡ ToaJ.

9. Ú® Ão¥òÂw‹ (Water Holding Capacity) : k©âYŸs òé <®¥ò éir Ú®

toªj Ëd® JfŸ Ïilbtëæš nj§» ÏU¡F« Úç‹ msnt m«k©â‹ Ú®Ão¥ò
Âw‹ vd¥gL«. k© ea«, JfŸ mik¥ò, k© f©l¤Â‹ jok‹ M»atiw¥ bghW¤J
Ú® Ão¥ò Âw‹ khWgL»wJ. fë k‰W« m§ff¥bghU£fŸ ãiwªj k©â‹ Ú® Ão¥ò
Âw‹ mÂfkhfΫ, kz‰gh§fhd k©â‹ Ú® Ão¥ò Âw‹ FiwthfΫ ÏU¡F«.
23
10. ãy¡fh‰W (Soil Air) : k© JfŸfS¡F Ïilæš cŸs fh‰W ãy¡fh‰whF«.
ÏJ nt®fë‹ Rthr¤Â‰F äf mtÁa«. k© JfŸfS¡»ilna cŸs Ïilbtëæš
Úç‹ msÎ mÂfç¡F« bghGJ ãy¡fh‰¿‹ msÎ FiwÍ«. ãyÚ® k‰W« ãy¡fh‰W
rkmséš k© Ïilbtëfëš ÏU¥gJ gæ® ts®¢Á¡F cfªjJ.

11. ãyk£F (Soil Humus) : k©âYŸs m§ff¥ bghU£fŸ E©Qæçfshš

Áij¡f¥gL« nghJ njh‹W« bghUŸ ãy k£fhF«. ãy k£»‹ msit¥ bghW¤J
k©â‹ C£l¤Âw‹ k‰W« c‰g¤Â¤ Âw‹ khWgL»wJ.

3.5.2 Ïurhad¥ g©òfŸ ((Chemical Properties)

1. fhu mäy ãiy (pH) : k©âYŸs iA£u#‹ maåfë‹ br¿nt mj‹ fhu
mäy ãiy pH vd¥gL«. ÏJ 0 - 14 v‹w msÎnfhëš F¿¥Ãl¥gL»wJ. 0 - 6.5 tiu
mäy ãiy vdΫ, 6.5 - 7.5 tiu eLãiy vdΫ, 7.5 - 8.5 ct® ãiyahfΫ > 8.5
fs®ãiyahfΫ fUj¥gL»wJ. eLãiyæYŸs k©âš mid¤J C£l¢r¤J¡fS«
gæ®fS¡F »il¡F« ãiyæš ÏU¥gjhš gæ® ts®¢Á¡F cfªjjhF«.

2. ä‹ fl¤J Âw‹ (Electrical Conductivity) : k©âYŸs bkh¤j fiua¡Toa

c¥ò¡fë‹ msÎ ä‹ flªJ Âw‹ _y« ã®zæ¡f¥gL»wJ. ÏJ k©â‹ ct®
j‹ikia ã®zæ¡»wJ.

ä‹ fl¤J« Âw‹ (dsm -1) g©ò

0-1.0 rhjfkhdJ
1.1 - 3.0 éij Kis¥ò¤Âwid gh¡F«
> 3.1 gæ® ts®¢Áia gh¡F«

3. maå¥ gçkh‰w« (Ion Exchange) : fë Tœk§fŸ mt‰¿‰F btëna cŸs

ne® mšyJ v® ä‹nd‰w« bg‰w maåfis »u»¤J¡ bfh©L j‹df¤nj cŸs
ne® mšyJ v® maåfis btëæL« braY¡F maå¥ gçkh‰w« v‹W bga®.

kh‹£nkhçšnyhid£ (Montmorillionite) fë Tœk« mÂfKŸs k©âš ne®

maå¥ gçkh‰w« mÂfkhfΫ, ÏU«ò k‰W« mYäåa M¡i[L Tœk« mÂf« cŸs
k©âš v® maå¥ gçkh‰w« mÂfkhfΫ ÏU¡F«. m§ff¥ bghU£fŸ mÂfKŸs
k©âš maå¥ gçkh‰w« mÂfkhf ÏU¡F«. maå¥ gçkh‰w« mÂfKŸs k©nz
C£l¢r¤J¡fis ãiyãW¤Â gæ®fS¡F më¡F« tskhd k©zhF«.

25
3.5.3 cæçaš g©òfŸ (Biological Properties)
k©âš thG« cæçd§fŸ (Soil Microorganims) : k©âYŸs cæçd§fŸ
k‰W« E©QæçfŸ m§ff toéš (»il¡fhj ãiy) cŸs C£l¢r¤J¡fis
md§ff toéš (»il¡F« ãiy) kh‰w cjé ò绋wd.

cæç brašghL
1. gh¡Oçah ie£u#id k©âš ãiyãW¤j« brŒ»wJ.
ie£nu£, ie£iu£il njh‰Wé¡»wJ.
fªjf« k‰W« ÏU«ig M¡ìfuz« brŒ»wJ.
2. órz« m§ff¥ bghUis k©âš k¡f¢ brŒ»wJ.
3. M¡ondhikÓ£LfŸ C£l¢r¤J¡fŸ gæ® ts®¢Á¡F vëš »il¡f¢ brŒ»wJ.
m§ff¥ bghU£fis k©âš k¡f¢ brŒ»wJ.
4. k©òG mok©iz nk‰gu¥ò¡F Ïl¥bga®¢Á brŒ»wJ.
k©âš fh‰nwh£l trÂia V‰gL¤J»wJ.
tofhš trÂia nk«gL¤J»wJ.
5. ü‰òG k©âYŸs k¡F« m§ff¥bghU£fisÍ« k‰W«
E©QæçfisÍ« c©»wJ.

3.6 k©â‹ C£l¤Âw‹ (Soil Fertility) k‰W« k©â‹ c‰g¤Â¤ Âw‹ (Soil
Productivity) : gæU¡F¤ njitahd mid¤J C£l¢r¤J¡fisÍ« rçahd
é»j¤Âš më¡F« k©â‹ Âw‹ m«k©â‹ C£l¤Âw‹ vd¥gL«.

gæ®fŸ e‹F ts®tj‰F njitahd Nœãiyæš rçahd é»j¤Âš

C£l¢r¤J¡fis më¡F« k©zhdJ ešy kfNiy bfhL¡F«. k©â‹ ϤÂwnd
k© c‰g¤Â¤Âw‹ vd¥gL«.
"všyh tskhd k©Q« c‰g¤Â Âw‹ cŸs k©zšy. Mdhš
c‰g¤Â Âw‹ cŸs k© mid¤J« tskhd k©nz"

k©â‹ c‰g¤Â¤ Âwid mÂfç¡F« KiwfŸ (Methods of Improving Soil

Productivity) :

1. njit¡nf‰g rçahd Kiwæš cuäLjš

2. gæ® RH‰Áia Ëg‰Wjš
3. fy¥ò gæçLjš
4. k© mçkhd¤ij¤ jL¤jš
5. Kiwahd rhFgo ntiyfis nk‰bfhŸSjš
6. k©iz Ó®ÂU¤J« bghU£fis ÏLjš

26
3.7 k©â‹ FiwghL k‰W« ãt®¤Â (Problem Soil and its Reclamation) :
gæç‹ ts®¢Á k‰W« c‰g¤Âia gh¡F« j‹ik bfh©l k©â‰F Ãu¢rid cŸs
k© v‹W bga®. k©â‹ bgsÔf k‰W« Ïurhad khWghLfshš k©â‹
C£l¤Âw‹ gh¡f¥g£L Ãu¢rid cŸs k© cUth»wJ. Fiwªj Ú® CLUΫ
j‹ikÍŸs k©, mÂf Ú® CLUΫ j‹ikÍŸs k©, mok© ÏW¡f«, nkšk©
ÏW¡f«, òij k©, mäy k©, fs® k© k‰W« ct® k© ngh‹wit Ãu¢rid cŸs
k© tiffshF«.

1. Fiwªj Ú® CLUΫ j‹ikÍŸs k© (Slow Permeable Soil) : fë rjÅj«

mÂfkhf cŸsjhš Ú® c£òF« Âw‹ FiwªJ, nk‰gu¥ò Ú® X£l« V‰gL«.
ϪÚnuh£l¤jhš nkš k© mç¤J bršy¥gLtjhš, C£l¢r¤J¡fS«
mo¤J¢bršy¥gL«. tofhš tr FiwghL V‰gL«. Ï«k©iz nk«gL¤j tofhš
trÂia nk«gL¤j nt©L«. M‰W kzš, mšyJ kz‰gh§fhd br«k© ÏLtj‹
_y« fë¤ j‹ikia Fiw¡fyh«.

2. mÂf Ú® CLUΫ j‹ikÍŸs k© (Excessively Permeable Soil) : Ϫj

Ãu¢rid cŸs k©âš kzš msÎ 70 rj¤Â‰F« mÂfkhf ÏU¥gjhš Ú® ghŒ¢R«
bghGJ Ú® k‰W« C£l¢r¤J¡fŸ gæ® ts®¢Á¡F ga‹glhkš mo f©l§fS¡F
toªJ br‹W éL«. Ï«k©iz ãt®¤Â brŒa Rkh® 400 »nyh vil bfh©l fš
cUisia jFªj <u¥gj¤Âš 8-10 Kiw ga‹gL¤Â k©iz ÏW¡fkila brŒayh«.
m§ff cu§fshd bjhGcu«, f«ngh°£ mšyJ gRªjhŸ cu§fis Ïlyh«.
Ï«k©â‹ ju¤ij bghW¤J fëk©iz xU v¡lU¡F 100 l‹ v‹w mséš Ï£L
k© ea¤ij kh‰wyh«.

3. mok© ÏW¡f« (Subsoil Hardening / Hardpan) : ÏJ mok©âš fëk©,

ÏU«ò, mYäåa M¡i[L k‰W« fhšÁa« fh®gnd£Ll‹ nr®ªJ ÏW¡fkiltjhš
V‰gL« Ãu¢ridahF«. Ïjdhš k© gUk ml®¤Â 1.8 bkfh »uh«/fd Û ¡F nkš
ÏU¡F«. Ï«k©âš Ú® c£òF« Âw‹, Ú® guΫ Âw‹, fh‰nwh£l trÂ, C£l¢r¤J
guΫ Âw‹ gh¡f¥gL«. Ï«k©iz ãt®¤Â brŒa cë¡fy¥igia¡ bfh©L, 0.5
Û£l® MH¤Âš 2-3 tUl§fS¡F xU Kiw cHÎ brŒa nt©L«.

4. nkš k© ÏW¡f« (Surface Crusting) : Tœk ÏU«ò k‰W« mYäåa

M¡i[LfŸ k© JfŸfSl‹ ÏizªJ, k© fhÍ«nghJ nkš k© ÏW¡fkh»‹wJ.
Ïjdhš, éij Kis¥ò¤Âw‹ k‰W« nt® ts®¢ÁghÂ¥ò Fiwªj Ú® c£òF« Âw‹, nkš
k© mç¥ò, nt® k©ly¤Âš fh‰nwh£l tr FiwghL Kjèait V‰gL«. Ï«k©iz
ãt®¤Â brŒa k©iz jFªj <u¥gj¤Âš cHÎ brŒa nt©L«. R©zh«ò xU

27
v¡lU¡F 2 l‹ v‹w mséš Ï£L cHÎ brŒa nt©L«. mÂf msÎ m§ff cu§fis
Ïlnt©L«.

5. òijk© (Fluffy Paddy Soil) : bjhl®ªJ j©Ùiu nj¡», nr‰WHÎ brŒtjhš

k© mik¥ò cila¥bg‰W k© mik¥Ãšyhkš kh¿éL«. Ïjdhš Ï«k©â‹ gy«
FiwªJ nr‰WHÎ brŒÍ«nghJ kh£o‹ fhšfŸ òijªJ éL«. k© gUk ml®¤Â
FiwªJéL«. nkY« nt®fŸ C‹¿ ã‰f VJthf Ïšyhjjhš gæ® kfNš bgçJ«
gh¡f¥gL«. Ï«k©iz ãt®¤Â brŒa Rkh® 400 »nyh vil bfh©l fš cUisia
v£L Kiw ga‹gL¤Â k©iz fod¥gL¤jjyh«.

6. mäy k© (Acid Soil) : mÂf kiH¥Ãunjr§fëY«, ãy¤Â‹ rçkhd«

mÂfKŸs gFÂfëY« kiHÚuhš, fhšÁa«, bk¡ÜÁa«, bgh£lhÁa«, nrhoa«
maåfë‹ ÏH¥ÕL V‰g£L iA£u#‹ maåfë‹ br¿Î äFªj mäyk©
c©lh»wJ. Ïj‹ fhu mäy ãiy 6.5¡F« Fiwthf ÏU¡F«.

mäy k©zhš V‰gL« Ãu¢ÁidfŸ :

1. Ï«k©âš gæU¡F Ô§F éisé¡f¡Toa mYäåa« k‰W« ÏU«ò maåfŸ
mÂfkhf ÏU¡F«. Ïit N¥g® gh°ng£ ÏL«nghJ Úçš fiuahj mYäåa« k‰W«
ÏU«ò gh°ng£Lfis njh‰Wé¥gjhš Ï›Îu« Ï«k©âš gydë¡fhJ.
2. fhšÁa« k‰W« bk¡ÜÁa r¤J¡fŸ FiwghL V‰gL«.
3. gh¡Oçah¡fë‹ brašghL Ï«k©âš Fiwthf ÏU¡F«.
4. nehŒ¡ fhuâfë‹ Ôéu« mÂfkhF«.

mäy k© Ó®ÂU¤j« (Reclamation of Acidic Soil) : mäy k©iz Ó®ÂU¤j fhšÁa«

fh®gnd£ (CaCO3) mšyJ fhšÁa« M¡i[L (CaO) mšyJ fhšÁa« iA£uh¡irL
[Ca (OH2] M»at‰¿š VjhtJ x‹¿id Ï£L iA£u#‹ maåfis mf‰Wtj‹
_y« ãy¤ij ts¥gL¤jyh«.

7. fs® k© (Sodic Soil) : k©â‹ fë¤JfŸfëš nrhoa« maåfŸ mÂfkhf

goªJ fhz¥gLtJ fs® k©zhF«. Ïj‹ fhu mäy¤j‹ik 8.5¡F mÂfkhfΫ,
nrhoa« maåfë‹ goÎ 15 rj¤Â‰F mÂfkhfΫ ÏU¡F«.

fs® k©zhš V‰gL« Ãu¢ÁidfŸ :

1. fh®gnd£ k‰W« igfh®gnd£ c¥ò¡fŸ mÂfkhf fhz¥gLtjhš k©âš fhu
mäy¤j‹ik g¤J¡F« mÂfkhF«.
2. Ú® c£òF« j‹ik FiwªJ Ú® nj§» ã‰F«.
3. k©âš Fiwªj fh‰nwh£l« ãyΫ.

28
4. nkš k© ÏW¡f« mÂfç¡F«.
5. E©Qæçfë‹ brašÂw‹ FiwÍ«.
6. jiH, kâ, ÏU«ò k‰W« J¤jehf r¤J¡fŸ Ï«k©âš Fiwthf ÏU¡F«.

fs®ãy Ó®ÂU¤j« (Reclamation of Sodic Soil) :

1. fs® ãy¤ij rçΡnf‰g rk‹ brŒJ ÁWÁW gFÂfshf Ãç¤J tofhšfis
mik¡f nt©L«.
2. eh‹F m§Fy cau« Ú® nj§F« msé‰F tu¥òfŸ mik¡f nt©L«.
3. gh¤Âfë‹ c£òw« MHkhf nr‰WHÎ brŒa nt©L«.
4. k© gçnrhjid gçªJiu¥go í¥r« Ï£L Ú® ghŒ¢Á ku¡fy¥igahš nkyhf
k©iz e‹F fy¡f nt©L«.
5. Ú® toªj ÃwF kWgoÍ« Ú® ghŒ¢Á cGJ toa élnt©L«. Ï›thW _‹W
mšyJ eh‹F Kiw brŒa nt©L«.
6. gRªjhŸ cu«, f«ngh°£ Kjèam§ff¥ bghU£fis k©âš Ï£L e‹F cHÎ
brŒa nt©L«.
7. beš, uh», gU¤Â, Ôtd¥ òš k‰W« kutiffis gæ® brŒayh«.
8. fhš g§F TLjyhd cu¥gçªJiuia Ëg‰w nt©L«.

8. ct® k© (Saline Soil) : Úçš fiuÍ« j‹ikÍila c¥ò¡fshd nrhoa«

FnshiuL k‰W« nrhoa« ršng£il mÂf mséš bfh©oU¡F« k© ct®
k©zhF«. Ϫj c¥ò¡fŸ gæ® ts®¢Áia bgUkséš gh¡»‹wd. Ï«k©â‹ fhu
mäy¤j‹ik 8.5¡F Fiwthf ÏU¡F«.

ct® k©âdhš V‰gL« ghÂ¥òfŸ :

1. k©â‹ nk‰gu¥Ãš bt©âw c¥ò gué fhz¥gL«.
2. gæ®fë‹ Ú® c¿ŠR« Âw‹ gh¡f¥gL«.
3. gæU¡F rçahd mséš C£l¢r¤J »il¡fhJ.
4. E©Qæ®fë‹ v©â¡if k‰W« mt‰¿‹ brašÂw‹ FiwÍ«.
5. m§ff¥bghU£fŸ ÁijÎWjš jilgL«.

ct® ãy Ó®ÂU¤j« ((Reclamation of Saline Soil)) :

1. jukhd ghrd Úiu ga‹gL¤Â c¥ig btëna‰w nt©L«.
2. gh®rhš Kiwæš gæ® éij¥ò brŒayh«.
3. m§ff cu§fis k©âš Ïlyh«.
4. mÂf msÎ jiH¢r¤Âid Ïlnt©L«.
5. brh£L Ú® ghrd« mik¥gj‹ _y« ct® j‹ikæ‹ ghÂ¥Ãid¡ Fiw¡fyh«.
6. mL¤jL¤j rhšfëš ghrd« nk‰bfhŸsyh«.
29
3.8 k© mçkhd« (Soil Erosion) : Xçl¤ÂèUªJ k‰nwh® Ïl¤Â‰F nkš k©
mç¤J bršy¥gLtJ k© mçkhd« vd¥gL«. ÏJ Ïa‰if k© mçkhd« k‰W«
bra‰if k© mçkhd« vd ÏU tif¥gL«. fh‰W k‰W« kiHÚ® M»at‰¿‹ _ykhf
Ïa‰if Kiwæš k© mçkhd« V‰gL»wJ. bra‰if k© mçkhd« kåjç‹
brašghLfshš k£Lnk V‰gL»wJ.

3.8.1 k© mçkhd« V‰gl¡ fhuz§fŸ (Reasons for Soil Erosion)

1. kiH (Rainfall) : mÂf kiHæ‹ fhuzkhf ãy¤Â‹ nk‰gu¥Ãš têªnjhL« Ú®

k© mçkhd¤ij V‰gL¤J»wJ.

2. k©â‹ j‹ik (Soil Type) : fë ãu«Ãa k©âY«, nk‰gu¥ò fodkhf

ÏU¡F« k©âY« kiHÚ® c£òfhkš têªnjhL«. m›thW têªnjhL« Ú® nkš
k©iz mç¤J bršY«.

3. ãy¤Â‹ rçÎ (Slope of Land) : ãy¤Â‹ rçÎ mÂfç¡F« nghJ kiH Ú®

ntfkhf têªnjho k© mçkhd¤ij V‰gL¤J«.

4. fh‰W (Wind) : Ïa‰if mšyJ bra‰if fh‰W jL¥gh‹fŸ Ïšyhj nghJ

fh‰¿‹ _y« k© mçkhd« V‰gL»wJ.

5. jhtu§fŸ (Vegetation) : jhtu§fŸ beU¡fkhf ts®ªJŸs ãy¥gu¥Ãš

Ïilbtë Ïšyhjjhš k© mçkhd« V‰glhJ. brofŸ Ïšyhj f£lhªjiuæš kiH
éG«nghJ k©JfŸfŸ Áj¿, XL« j©ÙUl‹ fyªJ k© mçkhd« V‰gL«.

5. kåj‹ (Human) : fh£il mê¤jš, òš jiufëš fhšeilfis nkŒ¤jš

k‰W« gæ® rhFgo k‰W« gšntW fhuz§fS¡fhf kåjdhš Xçl¤ÂèUªJ k‰nwh®
Ïl¤Â‰F k© bfh©L bršy¥gLtjhš mçkhd« V‰gL»wJ.

3.8.2 k© mçkhd¤Â‹ éisÎfŸ (Effects of Soil Erosion) :

1. C£l¢r¤J¡fŸ äFªj nkš k© mo¤J¢ bršy¥gL»wJ.
2. éij¡f¥g£l ãy§fëš éij k‰W« gæ®fŸ k© mçkhd¤jhš
gh¡f¥gL»wJ.
3. k© mçkhd¤jhš bfh©L bršy¥gL« k© Xçl¤Âš Fé¡f¥gLtjhš mªj
Ïl¤Âš cŸs gæ®fŸ gh¡f¥gL»‹wd.
4. rçthd gFÂæš Ú® ntfkhf têªnjhLtjhš k© Úiu c¿ŠRtJ FiwªJ gæ®
ts®¢Á gh¡f¥gL»wJ.
5. ãy¤Âš gŸs§fis¤ (Gullies) njh‰Wé¤J ãy« ghHh»wJ.

30
3.8.3 k© mçkhd¤ij jL¡F« KiwfŸ (Soil Conservation Methods)
1. rk cau tu¥òfŸ (Contour Bunding) : xnu msÎ cauKŸs Ïl§fis
x‹W nr®¤J rk cau tu¥òfŸ mik¤J gæçLtjhš k© mçkhd¤ij jL¡fyh«.

2. rçΡF vÂuhf rhFgo brŒjš (Cultivation Against Slope) : k©

rçkhd¤Â‰F vÂuhf cHÎ brŒJ, éij¤J, k‰w rhFgo ntiyfis nk‰bfhŸtjhš
k© mçkhd« jL¡f¥gL»wJ.

3. tofhš tr brŒjš (Providing Drainage) : mÂf¥goahd kiHÚ® btënaw

Kiwahd tofhš tr mik¥gj‹ _y« k© mçkhd¤ij Fiw¡fyh«.

4. beU¡f elÎ / rhFgo (Dense Cropping) : ntfkhf ts®ªJ ãy¥gu¥ig

M¡fuä¡F« gæ®fis rhFgo brŒJ k© mçkhd¤ij Fiw¡fyh«.

5. tu¥òfŸ mik¤jš (Compartmental Bunding) : rçΡF vÂuhf ãy¤ij

ÁWgFÂfshf¥ Ãç¤J tu¥òfŸ mik¤J mçkhd¤ij Fiw¡fyh«.

6. fh‰W¤ jL¥gh‹fŸ (Wind Break) : rΡF, ô¡è¥l°, mnrhfku«,

Óik¡fUntš ngh‹w ku§fis fh‰W¤ jL¥ghdhf ts®¤J fh‰¿‹ ntf¤ij¡
Fiw¡fyh«.

7. g©iz¡ F£ilfŸ mik¤jš (Farm Ponds) : ÁW F£ilfŸ mik¤J

toªJ tU« Úiu nrfç¤J it¥gjhš k© mçkhd¤ij Fiw¡fyh«.
g©iz¡F£ilfŸ mik¡f¥gL« Ïl¤ij têªnjhL« Úç‹ msÎ, ãy¢rçÎ,
kiHasÎ, k©tif k‰W« k©â‹ Ú® CLUΫ Âwid¥ bghW¤J bjçÎ brŒa
nt©L«.

8. CLgæ® (Intercrop) : gU¤Â ngh‹w gæ®fis tçiræš e£L¥ gæ® brŒÍ«

nghJ tçir¡»ilna cSªJ, fliy ngh‹w gæ®fis gæ® brŒJ k©zç¥ig
f£L¥gL¤jyh«.

9. ãy_lh¡F (Mulching) : g©iz¡ fêÎfis¥ ga‹gL¤Â ãy_lh¡F

brŒJ k© mçkhd¤ij jL¡fyh«.

9. fhšeilfë‹ nkŒ¢riy j鮤jš (Prohibiting Grazing) : rçÎ mÂfKŸs

Ïl§fëš fhšeilfŸ nkŒtij¤ jL¤J k© mçkhd¤ij Fiw¡fyh«.

10. ãy Ó®ÂU¤j« (Reclamation) : mçkhd¤jhš gh¡f¥g£l Ïl¤Â‰F tskhd

k©iz Ï£L Ó®ÂU¤jyh«. m§ff¥ bghU£fis mÂf« Ï£L k©zç¥ig
Fiw¡fyh«.

31
3.9 k©â‰nf‰w gæ®fŸ
k© tif V‰w gæ®fŸ
t©lš k© nfhJik, beš, k¡fh¢nrhs«, ãy¡fliy, fU«ò, rzš,
NçafhªÂ, gU¤Â, thiH, kŠrŸ k‰W« Ôtd¥gæ®fŸ
fçrš k© gU¤Â, f«ò, Âid, nrhs«, kh, MuŠR k‰W« bfhŒah
br«k© ÁW jhåa¥gæ®fŸ, beš, ãy¡fliy, nrhahÕ‹°,
nfhnfh, Âuh£ir, thiH, g¥ghë, kh, f©tè¡»H§F,
T®¡f‹»H§F k‰W« Mlhbjhil
brŠruis k© beš, ÏŠÁ, äsF, thiH, bj‹id, gh¡F, KªÂç,
nfhnfh, fh¥Ã k‰W« u¥g®
mäy k©
(k©â‹ fhu mäyãiy)
4.5 vYä¢ir
5.0 njæiy, M¥ÃŸ, Âuh£ir, Ãs«° k‰W« j®órâ
5.5 fhuhkâ, nrhahÕ‹°, gU¤Â, nfhJik, X£°, g£lhâ,
j¡fhë k‰W« nrhs«
6.0 ãy¡fliy, K£ilnfh°, nfu£, bt§fha«, KŸs§»,
k‰W« fhèÃst®
6.5 Mš / Mšgh k‰W« r®¡fiu¡»H§F
ct®k© Mš / Mšgh k‰W« r®¡fiu¡»H§F
fs®k© gh®è, r®¡fiu¡»H§F gU¤Â, fU«ò, fLF, beš,
k¡fh¢nrhs«, Jtiu, g¢ir¥gaW, NçafhªÂ, vŸ,
f«ò, nrhs«, j¡fhë, nfh°, fhèÃst®, órâ, ghfš,
Õ£%£, bfhŒah, thiH, bj‹id, Âuh£ir k‰W«
khJis

k© FiwghL V‰g£lhš kåj rKjha« mêtJ ©z«. cjhuzkhf ie£nu£

e¢Ádhš Úy¡FHªij c©lh»‹wJ. vdnt e« tU§fhy rªjÂæd® eykhf ÏU¡f
nt©Lbkåš k© ts« fh¡f nt©oaJ mtÁa«. k©âš m§ff k‰W« md§ff
cu§fis nr®¤J xU§»izªj C£l¢r¤J ÏLtj‹ _y« k© ts« fh¤J gæ®
ts®¢Áia¥ bgU¡f KoÍ«.
k© ts« fh¤J
kåj ey« fh¥ngh«.

32
 kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. ãy¤Â‹ nk‰gu¥ÃèUªJ jhŒghiw tiu cŸs gšntW éjkhd goÎfŸ
........................ vd¥gL«.
m. nkš k© M. mok© Ï. k© f©l§fŸ <. k© ea«
2. jäœeh£oš mÂf mséš cŸs k© tif ........................
m. t©lš M. fçrš Ï. kzš <. br«k©
3. m§ff¥ bghUŸ mÂf mséš bfh©l k© ........................ãw¤Âš ÏU¡F«
m. Át¥ò M. fUik Ï. kŠrŸ <. Úy«
4. jhtu§fŸ ga‹gL¤j¡Toa Ú®
m. E©òiH Ú® M. c¿ŠR Ú® Ï. òé<®¥ò éir Ú® <. gofÚ®
5. gæ® ts®¢Áia gh¡F« ä‹ fl¤J« Âwå‹ msÎ ........................
m. 0-1 dsm-1 M. 1-2 Ï. 2-4 <. >3.0 dsm-1
6. nkš k© Xçl¤ÂèUªJ k‰nwh® Ïl¤Â‰F vL¤J¢ bršy¥gLtJ
........................vd¥gL«.
7. eLãiy bfh©l k©â‹ pH msÎ ........................
m. 5 M. 6 Ï. 7 <. 8
8. 4.5 msÎ fhy mäy ãiy bfh©l k©âš tsU« xnu gæ® ........................
m. bfhŒah M. vYä¢ir Ï. kh <. g¥ghë
9. mok© ÏW¡f¤Âid rç brŒa ........................ fy¥igia¥ ga‹gL¤jyh«
m. nkÿ® M. ÏU«ò Ïw¡if Ï. cë <. nkhšL ngh®L
10. t©lš k©â‹ JfŸ msÎ ........................ ä.Û
m. 2.0 - 0.2 M. 0.2 - 0.02 Ï. 0.02 - 0.002 <. < 0.002
11. br«k© k‰W« fçrš fyit k©tif fhz¥gL« kht£l«
m. uhkehjòu« M. ö¤J¡Fo Ï. nfhéšg£o <. ÂUbešntè

II. XçU th®¤ijæš éilaë

12. k© mçkhd¤Â‹ tiffŸ ahit?
13. nkš k© v‹whš v‹d?
14. MHk‰w br«k© vªbjªj kht£l§fëš cŸsJ,
15. k©â‹ g©òfŸ ahit?
16. ãy¡fh‰W v‹whš v‹d?
17. ãyk£F v‹whš v‹d?
18. mäy k© v‹whš v‹d?

33
19. mok© ÏW¡f« v‹whš v‹d?
20. Fiwªj Ú® CLUΫ j‹ikÍŸs k© vjdhš V‰gL»‹wJ?

III. eh‹F tçfëš éilaë

21. k©â‹ gâfŸ ahit?
22. k© cUthf fhuz§fis vGJf.
23. k© f©l§fŸ v‹whš v‹d? mit ahit?
24. k© tiffŸ vGJf.
25. JfŸ msÎ v‹whš v‹d? mt‰¿‹ tiffŸ ahit?
26. k©iz ea¤Â‹ mo¥gilæš tif¥gL¤Jf.
27. k©â‹ mik¥ò v‹whš v‹d? mt‰¿‹ tiffŸ vGJf.
28. k© ml®¤Â k‰W« gUk ml®¤Â g‰¿ vGJf.
29. JfŸ Ïilbtë g‰¿ vGJf.
30. k©iz ãw¤Â‹ mo¥gilæš tif¥gL¤Jf.
31. k©â‹ bt¥g« g‰¿ vGJf.
32. ãyÚç‹ tiffŸ g‰¿ vGJf.
33. Ú® Ão¥òÂw‹ g‰¿ vGJf.
34. ãy¡fh‰W v‹whš v‹d?
35. k©â‹ fhumäy ãiyæid vGJf.
36. ä‹fl¤J« Âw‹ _y« vt‰iw m¿ayh«? mj‹ g©òfis vGJf.
37. k©â‹ C£l¤Âw‹ k‰W« c‰g¤Â Âw‹ g‰¿ vGJf.
38. k©â‹ c‰g¤Â¤ Âwid mÂfç¡F« KiwfŸ ahit?
39. Ãu¢rid cŸs k© tiffŸ ahit?
40. òijk© v‹whš v‹d?
41. mÂf Ú® CLUΫ j‹ikÍŸs k© v‹whš v‹d?
42. nkš k© ÏW¡f« v‹whš v‹d?
43. mäy k©â‹ ÔikfŸ
44. fs® k©â‹ ÔikfŸ
45. mäy k©iz Ó®ÂU¤J« Kiw
46. fs® k©iz Ó®ÂU¤J« Kiw
47. ct® k© v‹whš v‹d?
48. ct® k©â‹ ÔikfŸ
49. ct® k©iz¢ Ó®ÂU¤J« KiwfŸ
50. maå¥gçkh‰w« v‹whš v‹d?

34
IV. xU g¡f mséš éilaë
51 k© tiffS« mit fhz¥gL« Ïl§fS« g‰¿ vGJf.
52. k©âš cŸs cæçfS« mt‰¿‹ brašghLfisÍ« és¡Ff.
53. mäy k© v‹whš v‹d? mt‰¿‹ ghÂ¥òfisÍ« Ó®ÂU¤J« KiwfisÍ«
vGJf.
54. fs® k© v‹whš v‹d? mt‰¿‹ ghÂ¥òfisÍ« Ó®ÂU¤J« KiwfisÍ«
vGJf.
55. ct® k© v‹whš v‹d? mt‰¿‹ ghÂ¥òfisÍ« k‰W« Ó®ÂU¤J«
Kiwfisͫ vGJf.
56. k© mçkhd¤ij jL¡F« KiwfŸ ahit?
57. k© mçkhd« V‰gl¡ fhuz§fŸ ahit?

V. éçthd éilaë
58. k©â‹ g©òfŸ g‰¿ vGJf.
59. k©â‹ FiwghLfS« mt‰¿‹ ãt®¤ÂiaÍ« vGJf.
60. k© mçkhd« g‰¿ xU f£Liu tiuf.

35
 4. jäœeh£o‹ K¡»a¥ gæ® tiffŸ
(Important Agricultural Crops of Tamilnadu)

cy»š éy§»d§fis¥ nghy jhtu§fë‹ v©â¡ifÍ« v©âyl§fh.

mt‰WŸ ek¡F cgnahfkhd jhtu§fŸ k£L« rhFgo brŒa¥gL»‹wd. mit
kåjU¡F rçé»j czit¡ bfhL¥gJl‹ fhšeilfS¡F ÔtdkhfΫ
ga‹gL»‹wd. Áy gæ®fŸ k© ts¤ij mÂf¥gL¤J»‹wd.

4.1 jhåa¥gæ®fŸ (Cereals) : kåjå‹ czΤnjit¡fhf mÂf mséš

rhFgo brŒa¥gL« kh΢r¤ij Mjhukhf¡ bfh©l òštif FL«g¤ij¢ rh®ªj
gæ®fŸ jhåa¥ gæ®fŸ vd¥gL«. kh΢r¤ij jéu òuj«, bfhG¥ò, jhJ c¥ò¡fŸ,
it£lä‹fŸ M»aitÍ« cŸsd.
c.«. beš, nfhJik, gh®è, X£°

Ït‰WŸ beš k‰W« nfhJik cyf mséš Kj‹ik czÎ¥ gæuhf rhFgo
brŒa¥gL»wJ. jäœeh£oš beš k£Lnk Kj‹ik gæuhf gæçl¥gL»wJ.

4.2.1 ÁWjhåa¥ gæ®fŸ (Major Millets) : jhåa¥gæ®fS¡F mL¤jgoahf mÂf

gu¥gséš rhFgo brŒa¥gL« òštif¡ FL«g¤ij¢ nr®ªj gæ®fŸ
ÁWjhåa¥gæ®fŸ vd¥gL«. Ïit mÂf msÎ kh΢r¤ijÍ« Fiwªj mséš
òuj«, bfhG¥ò, jhJ c¥ò¡fŸ k‰W« it£lä‹fŸ M»at‰iw¡ bfh©LŸsd.
c.«. k¡fh¢nrhs«, nrhs«, f«ò, uh».

ÁWjhåa¥ gæ®fëš k¡fh¢nrhs« jäœeh£oš étrhæfshš mÂf mséš

gæçl¥gL»wJ.

4.2.2 FWjhåa¥ gæ®fŸ (Minor Millets) : ÁW jhåa¥gæ®fS¡F mL¤jgoahf

tw£Áia¤ jh§F«, Fiwªj kiHasÎ bgW« Ïl§fëš khdhthçahf¥ gæ®
brŒa¥gL« gæ®fS¡F FWjhåa¥ gæ®fŸ v‹W bga®.
c.«. Âid, rhik, tuF, gåtuF, FÂiuthè.

36
 jäœeh£o‹ K¡»a jhåa¥ gæ®fë‹ gu¥ò, c‰g¤Â k‰W« éis¢rš
(2006-07)
(2006-07)*

gæ® gu¥ò rhFgo gu¥ò c‰g¤Â éis¢rš

(v¡l®) (rj«) (l‹) (»»/v¡l®)

beš 1931397 33.06 6610607 3423

nrhs« 294376 5.04 293940 999
k¡fh¢nrhs« 197782 3.39 759112 3838
uh» 95478 1.63 148148 1552
f«ò 65512 1.12 98969 1511

(*jäœeh£oš 2006-07M« M©o‹ bkh¤j rhFgo gu¥ig (5842790 v¡l®)

mo¥gilahf¡ bfh©L fz¡»l¥g£lJ)
Mjhu« : gUt« k‰W« gæ® m¿¡if 2006 - 07 - jäHf muR

4.3 gaW tif¥gæ®fŸ (Pulses) : kåjD¡F«, fhšeilfS¡F« njitahd

òuj¢r¤ij bfhL¡f¡Toa byT« FL«g¤ij¢ nr®ªj gæ®fŸ gaWtif¥ gæ®fŸ
vd¥gL«.
c.«. Jtiu, mtiu, cSªJ, bfh©il¡fliy, g¢ir¥gaW, j£il¥gaW, bfhŸS,
bkh¢ir, nrhahbkh¢ir.

jäœeh£o‹ K¡»a gaWtif gæ®fë‹ gu¥ò, c‰g¤Â k‰W« éis¢rš

(2006-07)

gæ® gu¥ò rhFgo gu¥ò c‰g¤Â éis¢rš

(v¡l®) (rj«) (l‹) (»»/v¡l®)

cSªJ 251014 4.30 143053 570

g¢ir¥gaW 134071 2.29 77404 577
bfhŸS 55635 0.95 32549 585
Jtiu 29197 0.50 21334 732
bfh©il¡ fliy 5933 0.10 3831 646

4.4 v©bzŒ é¤J¥ gæ®fŸ (Oil Seed Crops) : bfhG¥ò¢r¤ij bghUshjhu

K¡»a¤Jt« thŒªj bghUshf bfhL¡F« gæ®fŸ v©bzŒ é¤J¥ gæ®fŸ
vd¥gL«.
c.«. ãy¡fliy, bj‹id, vŸ, Mkz¡F, NçafhªÂ, Mëéij k‰W« fLF

37
 jäœeh£o‹ K¡»a v©bzŒé¤J¥ gæ®fë‹ gu¥ò, c‰g¤Â, v©bzŒ
msÎ k‰W« éis¢rš (2006-07)

gæ® gu¥ò rhFgo gu¥ò c‰g¤Â éis¢rš v©bzŒ

(v¡l®) (rj«) (l‹) (»»/v¡l®) msÎ
rj«
rj«)
(rj«

ãy¡fliy 508032 8.70 1006475 1981 45-52

bj‹id 374604 6.41 54299 14495 50-65
fhŒfŸ/v¡
vŸ 52624 0.90 27328 519 47-52
NçafhªÂ 26194 0.45 47884 1828 36-40
Mkz¡F 5289 0.09 1674 317 50-55

4.5 eh®¥gæ®fŸ (Fibre Crops) : kåjD¡F¤ njitahd Mil k‰W« Ãw

bjhêšfS¡F¤ njitahd eh®¥bghUis¡ bfhL¡F« gæ®fŸ eh®¥gæ®fŸ vd¥gL«.
ÏJ fhŒ, j©L k‰W« Ïiy¥gFÂfëèUªJ bgw¥gL»wJ.

fhŒ - gU¤Â
j©L - rzš, rz¥ò, òë¢ir
Ïiy - f‰whiH, gid

jäœeh£oš gU¤Â 2006-2007« M©oš 100339 v¡l® (2rj«) gu¥gséš rhFgo

brŒa¥g£L 220864 ngšfŸ c‰g¤Â brŒa¥g£lJ. xU v¡lçš ruhrçahf Rkh® 374
»nyh gU¤Â c‰g¤Â brŒa¥g£lJ.

4.6 r®¡fiu¥ gæ®fŸ (Sugar Crops) : mÂf mséš r®¡fiu¢ r¤ij j‹df¤nj
bfh©l gæ®fS¡F r®¡fiu¥ gæ®fŸ v‹W bga®. ÏJ Ãç¡° v‹w myfhš
msél¥gL»wJ. fU«ò, Õ£%£, gid ngh‹w gæ®fëèUªJ r®¡fiu
Ãç¤bjL¡f¥gL»wJ. cyf r®¡fiu c‰g¤Âæš Rkh® 60 rj« fU«ÃèUªJ«, 38 rj«
Õ£%£ gæçèUªJ«, 2 rj« Ïju gæ®fëèUªJ« c‰g¤Â brŒa¥gL»wJ.

jäœeh£oš fU«ò 2006-07 M« M©oš 391201 v¡l® gu¥gséš (7 rj«) rhFgo

brŒa¥g£L 48037332 l‹fŸ c‰g¤Â brŒa¥g£lJ. xU v¡lçš ruhrçahf 123 l‹ fU«ò
c‰g¤Â brŒa¥g£lJ.

4.7 cu¥gæ®fŸ ((Manure Crops) : ãy¤Â‰F ts« nr®¡f ga‹gL¤j¥gL« gæ®fŸ

cu¥gæ®fŸ vd¥gL«. ÏJ ÑœtU« Ïu©L ÃçÎfshf¥ Ãç¡f¥g£LŸsJ.

38
4.7.1 gRªjhŸ cu¥gæ®fŸ (Green Manure Crops) : xU ãy¤Âš rhFgo brŒa¥gL«
by¡ô« FL«g gæ® uf§fis kl¡» cGJ mnj ãy¤Â‰F cukh¡»dhš m¥gæ®fŸ
gRªjhŸ cu¥gæ®fŸ vd¥gL«.
c.«. rz¥ig, j¡if¥ó©L, bfhSŠÁ, eç¥gaW, kâyh mf¤Â, mÎç.

gRªjhŸ cu¥gæ®fëš jiH¢r¤J msÎ :

cu¥gæ® jiH¢r¤J msÎ

rj«
rj«)
(rj«

rz¥ò 2.8 - 3.2

j¡if¥ó©L 2.6 - 3.2
kâyh mf¤Â 3.2 - 3.4
eç¥gaW 2.2 - 3.0

4.7.2 gRªjiH cu¥gæ®fŸ (Green Leaf Manure Crops) : Áy jhtu§fë‹

ÏiyfŸ k‰W« bkšèa j©L¥gFÂfŸ ntW Ïl¤ÂèUªJ mWtil brŒJ bfh©L
tu¥g£L rhFgo ãy¤Âš kl¡» cGtjhš cukh»‹wd. Ï›tif¥ gæ®fŸ gRªjiH
cu¥gæ®fŸ vd¥gL«.
c.«. ò§f«, nt«ò, vU¡F, ótuR, »isçÁoah, Mthiu, Nghòš

gRªjiH cu¥gæ®fëš jiH¢r¤J msÎ :

cu¥gæ® jiH¢r¤J msÎ (rj«

(rj«)

nt«ò 1.0 - 1.2

vU¡F 1.3 - 1.5
»isçÁoah 2.2 - 2.7
Nghòš 2.5 - 3.7
ò§f« 1.3 - 1.5

4.8 Ôtd¥gæ®fŸ (Forage Crops) : fhšeilfë‹ Ôtd¤Â‰fhf ts®¡f¥gL«

gæ®fŸ Ôtd¥gæ®fŸ vd¥gL«. ÏJ eh‹F tif¥gL«.

1. òštif Ôtd¥gæ®fŸ - f«ò ne¥Ãa®, »åah¥òš

2. jhåa tif Ôtd¥gæ®fŸ- Ôtd nrhs«, Ôtd k¡fh¢nrhs«
3. gaW tif Ôtd¥gæ®fŸ - FÂiukrhš, ntèkrhš, Ôtd j£il¥gaW
4. kutif Ôtd¥gæ®fŸ - Rghòš, mf¤Â

39
 ts®ªJ tU« k¡fŸ bjhifæ‹ v®fhy¤ njitfis¢ rkhë¡f gæ®
éis¢riy mÂfç¥gJ mtÁakh»wJ. vdnt mid¤J gæ® tiffëY« ca®
éis¢rš jU« Ïuf§fis¤ nj®ªbjL¤J, rçahd rhFgo Kiwfis¥ Ëg‰¿ mÂf
kfNš bgWtnj Áwªj têahF«. Mnuh¡»akhd kåj thœé‰fhd rçé»j czit¥
Ëg‰WtJ eh£o‹ tsik¡F tê tF¡F«.

kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. Ñœ¡fh©gdt‰WŸ vJ jhåa¥gæ®?
m. beš M. bkh¢ir Ï. bj‹id <. gU¤Â
2. bfhG¥ò r¤J mÂf« cŸs gæ® vJ?
m. nfhJik M. ãy¡fliy Ï. nrhs« <. bfhŸS
3. bfhL¡f¥g£LŸs gæ®fëš vJ gRªjiH cu¥gæ®?
m. »åah M. nfhiu Ï. ò§f« <. cåKŸ
4. fU«ÃèUeJ bgw¥gL« r®¡fiu r¤Â‹ msÎ ........................
m. 50rj« M. 40rj« Ï. 60rj« <. 20rj«
5. cyf mséš Kj‹ik gæuhf gæçl¥gL« gæ® ........................-------------
m. beš M. nrhs« Ï. k¡fh¢nrhs« <. f«ò

II. XçU th®¤ijæš éilaë

6. gæW tif¥ gæ®fŸ vªj FL«g¤ij¢ rh®ªjit?
7. v©bzŒ é¤J¥ gæ®fëš fhz¥gL« r¤J ahJ?
8. gU¤Âæ‹ vªj¥ gFÂæš ÏUªJ eh® bgw¥gL»wJ?
9. cu¥gæ®fS¡F Ïu©L cjhuz« bfhL.

III. eh‹F tçfëš éilaë

10. jhåa¥ gæ®fŸ v‹whš v‹d?
11. eh®¥ gæ®fŸ v‹whš v‹d?
12. r®¡fiu¥ gæ®fŸ v‹whš v‹d?
13. Ôtd¥ gæ®fë‹ eh‹F tiffŸ ahit?

IV. xU g¡f mséš éilaë

14. cu¥gæ®fis étç.

V.. éçthd éilaë

15. jäœ eh£o‹ K¡»a gæ® tiffis étç.

40
 5. jäœeh£o‹ K¡»a njh£l¡fiy¥ gæ®fŸ
(Important Horticultural Crops of Tamilnadu)

njh£l¡fiy (Horticulture) : gH¥gæ®fŸ, fhŒf¿¥ gæ®fŸ, ky®¥gæ®fŸ, eWkz¥

gæ®fŸ, kiy¤njh£l¥ gæ®fŸ, _èif¥ gæ®fŸ ngh‹wt‰¿‹ rhFgo, njh£l¡fiy
totik¥ò k‰W« éis¥bghU£fis gj¥gL¤J« KiwfŸ g‰¿a ÏaY¡F
njh£l¡fiy v‹W bga®.

ϪÂa bghUshjhu¤Â‹ K‹nd‰w¤Â‰F KJbfY«ghf és§Fgit

njh£l¡fiy¥ gæ®fshF«. njh£l¥ gæçèUªJ »il¡F« bghU£fŸ mašeh£o‰F
V‰Wk brŒa¥gL»‹wd. mj‹ _y« thâg« ts®ªJ mªãa¢ bryhtâ
»il¡»wJ.

5.1 fhŒf¿¥ gæ®fŸ (Vegetable Crops) : fhŒf¿¥ gæ®fis¥ g‰¿a m¿éaš

fhŒf¿æaš (Olericulture) MF«. kåj czéš fhŒf¿fë‹ g§F äfΫ
Ï‹¿aikahjJ. gæ®fë‹ nt®, j©L, Ïiy, ó, fhŒ, gH«, éij ngh‹w ghf§fis¥
g¢irahfnth, rik¤njh c©z cjΫ jhtu tiffŸ fhŒf¿fŸ v‹W bghJthf
miH¡f¥gL»‹wd.

fhŒf¿fŸ, c殢r¤J¡fŸ (Vitamins), jhJ¥bghU£fŸ (Minerals), òuj¢r¤J

(Proteins), kh΢r¤J (Carbohydrates) ngh‹wt‰iw mÂf mséš bfh©LŸsd.
kåj‹ jh‹ c©Q« czéš ruhrçahf 20 rj« msé‰F fhŒf¿fis vL¤J¡
bfhŸs nt©L«.

5.1.1 it£lä‹ A mÂf« cŸs fhŒf¿fŸ : nfu£, j¡fhë, K£ilnfh°, òÂdh,

bfh¤jkšè, j©L¡Ñiu, KU§if¡Ñiu.

5.1.2 it£lä‹ B mÂf« cŸs fhŒf¿fŸ : nrhahÕ‹°, g£l®Õ‹°, g£lhâ,

KŸs§», bgšyhç bt§fha«.

5.1.3 it£lä‹ C mÂf« cŸs fhŒf¿fŸ : K£il¡nfh°, j¡fhë, äsfhŒ,

Kis¡Ñiu, Ãu¡nfhè

5.1.4 it£lä‹ D mÂf« cŸs fhŒf¿fŸ : nrhahÕ‹°, g£l®Õ‹°, mtiu¡fhŒ,

bfh¤jtiu, K£ilnfh°, by£^°.

5.1.5 it£lä‹ E mÂf« cŸs fhŒf¿fŸ : bt©il¡fhŒ, Õ®¡f§fhŒ,

nfhit¡fhŒ, by£^°, K£il¡nfh°, fhèÃst®.

41
5.1.6 it£lä‹ K mÂf« cŸs fhŒf¿fŸ : fhè~Ãst®, j¡fhë, K£ilnfh°,
by£^°, Õ®¡f§fhŒ, bt©il¡fhŒ.

5.1.7 fhšÁa« r¤JŸs fhŒf¿fŸ : äsfhŒ, bt©il¡fhŒ, mtiu¡fhŒ,

nrid¡»H§F

5.1.8 gh°gu° r¤JŸs fhŒf¿fŸ : btŸsç, fhè~Ãst®, griy¡Ñiu

5.1.9 ÏU«ò¢r¤JŸs fhŒf¿fŸ : fUnt¥Ãiy, ghf‰fhŒ, òÂdh, Õ£%£,

KU§if¡fhŒ, KU§if¡Ñiu.

jäœeh£o‹ K¡»a fhŒf¿¥ gæ®fë‹ gu¥ò, c‰g¤Â k‰W« éis¢rš

(2006-07)

gæ® gu¥ò rhFgo gu¥ò c‰g¤Â éis¢rš

(v¡l®) (rj«) (l‹) (»»/v¡l®)

bt§fha« 29587 0.51 258333 8731

j¡fhë 22433 0.38 282912 12611
f¤jç¡fhŒ 6059 0.10 67247 11099
bt©il¡fhŒ 3578 0.06 26829 7498
K£il¡nfh° 2313 0.04 130099 56247

5.2 gH¥gæ®fŸ (Fruit Crops) : ϪÂahéš gyéjkhd j£gbt¥gãiy ãyÎtjhš

gytif¥g£l gH¥gæ®fŸ rhFgo brŒa¥gL»‹wd. gH§fŸ g‰¿a m¿éaY¡F
gHéaš (Pomology) v‹W bga®. gH¥gæ®fë‹ ÏdéU¤Â, jukhd gH§fë‹ c‰g¤Â,
gH¥gæ®fŸ ghJfh¥ò k‰W« gj¥gL¤Jjš M»ait Ïš ml§F«.

gH§fëš fhz¥gL« r¤J¡fŸ : xU kåj‹ ehbsh‹W¡F ruhrçahf 25 »uh«

gH§fis czéš nr®¤J¡ bfhŸs nt©L«. gH§fëš kh΢r¤J, òuj«, it£lä‹fŸ
k‰W« jhJ c¥ò¡fŸ cŸsd.

5.2.1 kh΢r¤J ãiwªj gH§fŸ : thiH, ngç£ir, M¥ÃŸ, gyh¥gH«

5.2.2 jhJ¥bghU£fŸ mÂf« cŸs gH§fŸ : KªÂç, bt©bzŒ gH«, éšt«,

Âuh£ir, ngç¢ir, vYä¢ir, g¥ghë

42
5.2.3 eh®¢r¤J äFªj gH§fŸ : thiH, m‹dhÁ¥gH«, r¥ngh£lh, kh«gH«.

5.2.4 it£lä‹ ‘C’ r¤JŸs gH§fŸ : vYä¢ir, bfhŒah, Âuh£ir.

gH§fëš cŸs m§ff mäy§fŸ gÁia¤ ö©lΫ, czÎ brç¡fΫ cjé

ò绋wd. g¥ghëæš òuj¤ij fiu¡F« behÂfŸ cŸsd. Ïij¤jéu bršYnyh°,
bg¡o‹, bg¥Á‹ ngh‹w r¤J¡fS« mÂf« fhz¥gL»‹wd. gH§fŸ Áwªj
fh¥òzthfΫ, Jiz czthfΫ brašgL»‹wd. gH¥gæ®fëš kh k‰W« thiH
mÂf gu¥gséš rhFgo brŒa¥gL»wJ. gyh¥gH« gH¥gæ®fë‹ uh#h v‹W«
k§F°jh‹ uhâ v‹W« miH¡f¥gL»wJ.

jäœeh£o‹ K¡»a gH§fë‹ gu¥ò, c‰g¤Â k‰W« éis¢rš (2006-07)

gH« gu¥ò rhFgo gu¥ò c‰g¤Â éis¢rš

(v¡l®) (rj«) (l‹) (»»/ v¡l®)

kh«gH« 125856 2.15 694554 5519

thiH¥gH« 105206 1.80 5637371 53584
KªÂç 103968 1.78 51057 491
vYä¢ir 7964 0.14 20569 2583
bfhŒah 7792 0.13 85952 11031
gyh¥gH« 2919 0.05 404224 13848
Âuh£ir 2581 0.04 76953 29815
MuŠR 2139 0.04 4324 2021
m‹dhÁ¥gH« 634 0.01 20970 33076

5.3 »H§F tif¥gæ®fŸ (Tuber Crops) : »H§F tif¥ gæ®fŸ K¡»a Jiz
czÎ¥bghU£fshf ga‹gL»‹wd. Ït‰¿š r®¡fiutŸë¡»H§F, kutŸë¡»H§F,
nrid¡»H§F, nr¥g§»H§F, bfhotŸë¡»H§F, fUiz¡»H§F, ÁW»H§F k‰W«
cUis¡»H§F ngh‹wit K¡»a »H§F tif¥ gæ®fŸ MF«.

»H§F tif¥ gæ®fëš r®¡fiu¢r¤J, òuj¢r¤J, kh΢r¤J k‰W«

jhJ¢r¤J¡fŸ ml§» cŸsd. nkY« it£lä‹fS« mÂf« fhz¥gL»‹wd.

43
 jäœ eh£oš »H§F tif¥ gæ®fë‹ gu¥ò, c‰g¤Â k‰W« éis¢rš
(2006- 07)

gæ® gu¥ò rhFgo gu¥ò c‰g¤Â éis¢rš

(v¡l®) (rj«) (l‹) (»»/ v¡l®)

kutŸë¡»H§F 139628 2.39 5635436 40360

cUis¡»H§F 5190 0.09 77443 14922
r®¡fiu tŸë¡»H§F 1127 0.02 18933 16799

5.4 eWkz¥ gæ®fŸ (Spices and Condiments) : ntsh© bghU£fëš ÏªÂa

bghUshjhu K‹nd‰w¤Â‰F têtF¥gJ eWkz¥ gæ®fns MF«. kåjå‹
kU¤Jt¤ njit¡fhfΫ, czÎ¥bghU£fis kz_£lΫ, Ritô£lΫ
eWkz¥bghU£fŸ ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

gšntW jhtu§fë‹ bt›ntW ghf§fshd ÏiyfŸ, fhŒfŸ, g£ilfŸ, ó¡fŸ,

óbkh£LfŸ, éijfŸ ngh‹wit eWkz_£l ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

5.4.1 éij eWkz¥gæ®fŸ : bfh¤jkšè, bgUŠÓuf«, Vy¡fhŒ, äsF, Óuf«,

btªja«, nrh«ò, Xk« ngh‹wit K¡»a éij eWkz¥gæ®fshF«. Ïš äsF
thrid¥ gæ®fë‹ uh#h vdΫ, Vy¡fhŒ uhâ vdΫ miH¡f¥gL»‹wd. nkY«
äs»‰F fW¥ò¤ j§f« vd ntW bgaU« c©L.

5.4.2 kuthrid¥ gæ®fŸ : »uh«ò, #h¡fhŒ, Ïyt§f¥g£il, f¿nt¥Ãiy.

5.4.3 _èif thrid¥ gæ®fŸ : nuh°nkç, Ú®Ãu«ä

5.4.4 Ïju thrid¥ gæ®fŸ : btåyh, F§Fk¥ó, bgU§fha«, btŸis¥ó©L,

ÏŠÁ, kŠrŸ.

44
 jäœeh£o‹ K¡»a eWkz¥gæ®fë‹ gu¥ò, c‰g¤Â k‰W« éis¢rš
(2006-07)

gæ® gu¥ò rhFgo gu¥ò c‰g¤Â éis¢rš

(v¡l®) (rj«) (l‹) (»»/ v¡l®)

äsfhŒ 61418 1.05 42719 696

kŠrŸ 30528 0.52 175388 5745
òë 20488 0.35 64382 3142
bfh¤jkšè 17425 0.30 5676 326
gh¡F 5526 0.09 11904 2154
(gj¥gL¤j¥g£l
bfh£ilfŸ)
Vy¡fhŒ 4441 0.08 404 91
äsF 3703 0.06 843 228
»uh«ò 673 0.01 661 982
ÏŠÁ 669 0.01 12468 18638
ó©L 528 0.01 3139 5945

5.5 ky®¥gæ®fŸ (Flower Crops) : ky®fŸ, mHF, m‹ò k‰W« mikÂæ‹

milahskhf fUj¥gL»‹wd. ÏJ k£Lä‹¿ bfhŒky® c‰g¤Â k‰W« thrid
Âuéa§fŸ jahç¥ò ngh‹wit eh£o‹ bghUshjhu nk«gh£oš K¡»a g§F
t»¡»‹wd. ky®fŸ òåjkhditfshf fUj¥gLtjhš, flΟ têghL, éHh¡fŸ
ngh‹wt‰¿š ga‹gL¤j¥gL»wJ. ky®fëèUªJ bgw¥gL« thrid¥ bghU£fŸ
gšntW bjhê‰rhiyfëš ga‹gL¤j¥gL»‹wd. ky®¥ gæ®fë‹ éij k‰W«
eh‰w§fhš c‰g¤Â gyU¡F ntiy thŒ¥Ãid më¤J tU»wJ.

5.5.1 mHF ky®¥gæ®fŸ : nuh#h, kšèif, Kšiy, rhkªÂ, fdfh«gu«, br©gf«,

kndhuŠÁj«, jhH«ó.

5.5.2 my§fhu ky®¥gæ®fŸ : nuh#h, kšèif, Ï£è¥ó, br«gU¤Â, jhkiu, mšè,

rhkªÂ, Mªöça«, b#®bguh, b#nuåa«, »åah, »shonahy°, br©Lkšè, muë.

5.5.3 thrid Âuéa ky®¥gæ®fŸ : nuh#h, kšèif, rhkªÂ, kç¡bfhGªJ.

45
5.5.4 bghUshjhu K¡»a¤Jt« thŒªj ky®fŸ : nuh#h, b#®bguh, b#nuåa«,
»åah, »shonahy°, Mªöça«.

5.6 kiy¤njh£l¥ gæ®fŸ (Plantation Crops) : kiy¥Ãunjr§fëš gæçl¥gL«

gæ®fS¡F kiy¤njh£l¥gæ®fŸ v‹W bga®. fh¥Ã, njæiy, nfhnfh, bj‹id,
fKF, KªÂç, Á‹nfhdh, ô¡fè¥l°, u¥g® ngh‹wit kiy¤njh£l¥ gæ®fëš
K¡»akhdit. Ïš fh¥Ã, njæiy, nfhnfh ngh‹wit Áwªj czÎ rh®ªj
bghU£fshf¥ ga‹gL»‹wd. u¥g®, bj‹id, _§»š, rΡF ngh‹wit mÂf
ntf¤Âš ts®tjhš kiHia tUé¤J Ú®ts¤ij nk«gL¤J»wJ.

gæ® cgnah»¡f¥gL« ghf§fŸ

fh¥Ã éij
njæiy bfhGªJ ÏiyfŸ
bj‹id fhŒ
fKF gH«
KªÂç bghŒ¡få
ô¡fè¥l° Ïiy
nfhnfh fhŒ

5.7 _èif¥ gæ®fŸ (Medicinal Plants) : xU Áy gæ®fŸ k‰W« gæ®fë‹

ghf§fŸ kåj‹ k‰W« fhšeilfS¡F V‰gL« nehŒfis¡ f£L¥gL¤J« kUªjhf¥
ga‹gL¤j¥gL»‹wd. Ï›tif¥ gæ®fŸ _èif¥ gæ®fŸ vd¥gL«.

Ï›tif¥ gæ®fë‹ ghf§fëš nrä¤J it¡f¥gL« urhad¡ T£L¥ bghU£fŸ

kU¤Jt Fz« bfh©litfshf ÏU¡»‹wd. Ï«kU¤Jt Fz¤ij¥ bghW¤J
_èif¥ gæ®fŸ ËtUkhW tif¥gL¤j¥gL»‹wd.

5.7.1 _èif¥ gæ®fë‹ tif¥ghL

5.7.1.1 mšfyhŒLfŸ (Alkaloids) : Á‹nfhdh, Ck¤ij, nfhnfh, bgšynlhdh

5.7.1.2 »is¡nfhiyLfŸ (Glycolides) : f‰whiH, mÎç

5.7.1.3 fh®onfh°ouhŒLfŸ (Corticosteroids) : la°nfhçah, kUªJ¡f¤jç

5.7.1.4 m¤ÂahtÁa v©bzŒfŸ (Essential Oils) : òÂdh

5.7.2 _èif¥ gæ®fë‹ K¡»a¤Jt« :

1. nehŒ Ô®¡F« kUªJ jahç¥Ãš K¡»a g§F t»¡»‹wd.

46
 2. _èif¥ gæ®fŸ e« eh£o‹ mªãa bryhtâia bgU¡F»‹wd.
3. _èif¥ gæ® c‰g¤Â k‰W« ga‹ghL ntiy thŒ¥ò¡F têtif
brŒ»wJ.

5.8 Ïyh»ç¥ gæ®fŸ (Norcotics) : Áy gæ®fë‹ ghf§fis c£bfhŸs

ga‹gL¤J«nghJ mt‰¿YŸs urhad¥ bghU£fŸ eu«ò k©ly¤ij ö©o
ò¤Jz®¢Áia V‰gL¤J»‹wd. m›tif¥ gæ®fŸ Ïyh»ç¥ gæ®fŸ vd¥gL«.

c.«. fhÃ, njæiy, òifæiy

5.8.1 òifæiy : ÏJ Ïiy¡fhf rhFgo brŒa¥gL« K¡»a gz¥gæuhF«. nrh¥ò,

rha¤ bjhê‰rhiyfëš k£Lä‹¿ ó¢Á¡bfhšè kUªJ jahç¡fΫ, nghij¥bghUŸ
jahç¥ÃY« ga‹gL»wJ.

jäœeh£oš òifæiy 2006-07 M« M©oš 5041 v¡l® gu¥gséš 1532 »»/v¡l®

v‹w mséš éisé¡f¥g£L 7724 l‹ ÏiyfŸ c‰g¤Â brŒa¥g£lJ.

5.8.2 njæiy : ÏJ Mnuh¡»a¥ gæ® v‹W« miH¡f¥gL»wJ. cy»š mÂf k¡fŸ

ga‹gL¤J« K¡»a ghd tifahF«.

5.8.3 fhà : Ïj‹ éijfŸ ò¤Jz®¢Á më¡F« ghd« jahç¡f¥ ga‹gL»wJ. Ïš
fh~Ë v‹w urhad¥ bghUŸ ml§»ÍŸsJ.

njh£l«, ky®fŸ, gH§fŸ ngh‹w th®¤ijfŸ e‰gaid më¡F« njh£l¡fiy

gæ®fSl‹ bjhl®òilaJ. it£lä‹fŸ k‰W« jhJ c¥ò¡fŸ äf¡ Fiwªj msnt
njit¥g£lhY«, äfΫ mtÁakhdJ v‹gjhš x›bthU njh£l¡fiy¥gæU« kåj
thœé‰F äfΫ K¡»akhdjhF«. vdnt njh£l¡fiy¥gæ® c‰g£Â kåjD¡F
Ïyhg¤ij¡ bfhL¥gJl‹ m‹ò, mikÂ, mHF, eWkz« k‰W« m‹åa
bryhtâiaÍ« bfhL¡»wJ.
kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. it£lä‹ ‘A’ mÂf« cŸs fhŒf¿ ........................
m. f¤Âç M. bt©il Ï. j¡fhë <. nfu£
2. fhŒf¿¥ g‰¿a m¿éaš ........................
m. Ïa‰Ãaš M. gHéaš Ï. fhŒf¿æaš <. cæçaš
3. éij eWkz¥ gæ® ........................
m. bfh¤jkšè M. òÂdh Ï. KªÂç <. fLF

47
4. thrid¥gæ®fë‹ uh#h ........................
m. Óuf« M. nrh«ò Ï. btªja« <. äsF
5. fW¥ò¤ j§f« ........................
m. äsF M. btªja« Ï. Óuf« <. bfh¤jkšè
6. fh¥Ã broæ‹ cgnahfKŸs ghf« ........................
m. ÏiyfŸ M. nt® Ï. ó¡fŸ <. éijfŸ
7. ÏiyfS¡fhf¥ ga‹gL« gæ® ........................
m. fhà M. nfhnfh Ï. gh¡F <. òifæiy
8. fhà éijfëYŸs ntÂ¥ bghUŸ ........................
m. bg¥Á‹ M. fh¥ÁÁ‹ Ï. fhË <. bkyå‹

II. XçU th®¤ijæš éilaë

9. fhŒf¿æaš v‹whš v‹d?
10. fhŒf¿¥gæ®fëš ml§»ÍŸs r¤JfŸ ahit?
11. it£lä‹ B mÂf« cŸs fhŒf¿fŸ ahit?
12. fhšÁa« mÂf« cŸs fhŒf¿fŸ ahit?
13. vªj¡ fhŒf¿fëš ÏU«ò r¤J mÂf« cŸsJ?
14. gHéaš v‹whš v‹d?
15. g¥ghëæš fhz¥gL« behÂfŸ ahit?
16. thrid¥ gæ®fë‹ uhâ vJ?
17. my§fhu ky®¥ gæ®fŸ ahit?
18. gH§fë‹ uh#h, uhâ vJ?

III. eh‹F tçfëš éilaë

19. njh£l¡fiy v‹whš v‹d?
20. fhŒf¿fëš fhz¥gL« é£lä‹fŸ ahit?
21. gH¥gæ®fë‹ ga‹fis vGJf.
22. »H§F tif¥ gæ®fŸ g‰¿ vGJ.
23. eWkz¥ gæ®fŸ v‹whš v‹d?
24. _èif¥ gæ®fŸ g‰¿ vGJ?
25. yh»ç¥ gæ®fŸ v‹whš v‹d?

48
IV. xU g¡f mséš éilaë
26. gH§fëš fhz¥gL« r¤Jfis¡ bfh©L gH§fis tif¥gL¤Jf.
27. eWkz¥ gæ®fë‹ tiffŸ ahit?
28. ky®¥ gæ®fis tif¥gL¤Jf.
29. _èif¥ gæ®fis tif¥gL¤Â K¡»a¤Jt¤ij vGJf.
30. Ïyh»ç¥ gæ®fis¥ g‰¿ vGJf.

V.. éçthd éilaë

31. fhŒf¿¥ gæ®fëš fhz¥gL« é£lä‹fŸ g‰¿ vGJ.
32. njh£l¡fiy¥ gæ®fis¥ g‰¿ étç.

49
 6. cHéaš KiwfŸ
(Agronomic Practices)

gæ® rhFgo¡nf‰w NœãiyfŸ : ãyΫ R‰W¢NHš k© tif k‰W« ghrd tsik

M»at‰¿‰F V‰wh‰nghy rhFgo KiwfŸ ntWgL»‹wd.

6.1 tiuaiw

g©iz (Farm) : F¿¥Ãl¥g£l všiy tiuaiu¡F£g£l gæ®fŸ, fhšeilfŸ k‰W«

mij¢rh®ªj g©iz¤ bjhêšfŸ M»ait xU§»izªj ãy¥gF g©iz
vd¥gL»wJ.

rhFgo (Cultivation) : Nça M‰wiy gaDŸsjhf kh‰¿ jhtu§fŸ k‰W« éy§FfŸ

_y« bghUshjhu juÎfis c‰g¤Â brŒÍ« Kiw¡F rhFgo v‹W bga®.

6.2 rhFgo tiffŸ (Types of Cultivation) :

e‹brŒ rhFgo
ò‹brŒ rhFgo
khdhthç rhFgo

e‹brŒ rhFgo (Wetland Cultivation) : Vç, Fs«, fhšthŒ k‰W« »zWfŸ _ykhf
Ú®¥ghrd tr brŒa¥g£L, rhFgo fhy« KGtJ« Ú® nj§FkhW brŒa¥gL« rhFgo
e‹brŒ rhFgo MF«.
c.«. beš

ò‹brŒ rhFgo / njh£l¡fhš rhFgo (Gardenland Cultivation) : kiH _y«

bgw¥g£l ãy¤jo Úiu¥ ga‹gL¤ÂÍ«, TLjyhf ghrd tr brŒJ« gæ® éis¢riy
brŒjš ò‹brŒ mšyJ njh£l¡fhš rhFgo vd¥gL»wJ.
c.«. gU¤Â, fU«ò

khdhthç rhFgo (Rainfed Cultivation) : KGtJ« kiHia k£L« e«Ã, kiHÚç‹

<u¥gj¤ij nj¡», ga‹gL¤Â gæ® éis¢riy brŒjny khdhthç rhFgo
vd¥gL»wJ. Ϥjifa rhFgo M©L kiHasÎ 800 ä.Û ¡F Fiwthf cŸs
gFÂfëš Ã‹g‰w¥gLtjhš mÂf msÎ tw£Á¡F M£gL»wJ. Mdhš M©L
kiHasÎ 800 ä.Û ¡F mÂfkhf¥ bgw¥gL« gFÂfëš Ï¤jifa tw£Áæ‹ ghÂ¥ò
Fiwthf ÏU¥gJl‹ k©, <u¥ ghJfh¥ò bjhêšE£g§fŸ filÃo¡f¥g£L khdhthç
rhFgo Áw¥ghf brŒa¥gL»wJ,
c.«. FW jhåa¥ gæ®fŸ, Mkz¡F

50
rhFgo Kiwfë‹ Áw¥g«r§fŸ

Áw¥g«r« e‹brŒ njh£l¡fhš ò‹brŒ khdhthç

i) rhFgo fhy« 9 -12 khj§fŸ 9 -12 khj§fŸ < 6 khj§fŸ 6 -8 khj§fŸ
ii) ghrd« MW, Fs«, »zW kiH < 800 ä.Û kiH < 800 ä.Û
f©khŒ
iii) Nœãiy tw©l, tw©l, tw©l gFÂ, gF òG¡f«
òG¡fKila òG¡fKila tw©l NHš òG¡fKila
NHš NHš NHš
iv) ghrd Kiw Ïa‰if X£l« Ïiw¤jš Ïšiy Ïšiy
v) ghrd mÂf Ú® F¿¥Ã£l Ú® ghJfh¥ò mÂf Ú ®
nkyh©ik nkyh©ik msÎ btëna‰w«
ga‹ghL
vi) cunkyh©ik jhuhskhf jhuhskhf Fiwthf nghJkhdjhf
vii) F¿¡nfhŸ ca® ca® ãiyahd ãiya‰w
éis¢rš éis¢rš éis¢rš éis¢rš
viii) rthšfŸ c¥ò gojš c¥ò gojš k© mç¥ò k© mç¥ò
éis¢rš

6.3 gæ® rhFgo KiwfŸ

KiwfŸ(Cultivation Methods)

6.3.1 gæ® RH‰Á (Crop Rotation) : gæ® RH‰Á v‹gJ xU F¿¥Ã£l ãy¤Âš
K‹T£ona £lä£lthW gšntW tifahd gæ®fis éisé¤jnyahF«. ÏJ
bjhl®¢Áahd gæ® rhFgo vdΫ miH¡f¥gL»wJ. ÏU¡f¡Toa ts§fis mÂf
mséš ga‹gL¤Â k©ts« gh¡f¥glhj tifæš ca®ªjg£r gæ® éis¢riy¥
bgWtnj gæ® RH‰Áæ‹ F¿¡nfhshF«.

gæ® RH‰Áæ‹ j¤Jt« (Principles of Crop Rotation) :

• gaW tif¥ gæ®fis jhåa¥ gæ® rhFgo¡F K‹djhf éisé¤J të k©ly
jiH¢r¤ij k©âš ãiyãW¤Jjš.
• Mânt® bjhF¥òila gæ®fis¤ bjhl®ªJ ršènt® bjhF¥òila gæ®fis¥
gæç£L gæ®fS¡fhd r¤J »il¤jiy cW brŒjš.
• njit¡nf‰g gæ®fis¤ nj®ªbjL¤jš
• xnu FL«g¤ij¢ nr®ªj gæ®fis bjhl®¢Áahf gæçlhkš kh‰¿¥ gæç£L
ó¢Áfë‹ ãiy¥ò¤ j‹ikia mê¤jš.
• gæ® nj®Î cHt®fë‹ bghUshjhu r¡Â¡F V‰wjhf ÏU¤jš.
• gæ® nj®Î mªjªj gFÂæ‹ j£gbt¥g ãiy¡F cfªjjhf ÏU¤jš.
51
 • rçthd ãy¥gFÂfëš k© mçkhd¤ij¤ jL¡f¡Toa jL¥ò¥ gæ®fis
gæçLjš.
• khdhthç ãy¥gu¥Ãš tw£Áia¤ jh§F« gæ®fis¤ nj®ªbjL¤jš.
• jhœthd k‰W« rJ¥ò ãy¥gFÂfëš Úçåš ã‹W éisa¡Toa gæ®fis¤
nj®ªbjL¤J gæçLjš.
• Áwªj gæ® RH‰Á v‹gJ FL«g¤Âš cŸs eg®fS¡F M©L KGtJ«
ntiythŒ¥ig jUtnjhL k©âš ey¤ijÍ« cWÂ¥gL¤j nt©L«.
c.«. Xuh©L RH‰Á - beš - beš - gaWtiffŸ
<uh©L RH‰Á - kŠrŸ - beš - beš - gaW tiffŸ
_‹wh©L RH‰Á - thiH - thiH - beš (jhso)
thiH - beš - beš - gaW tiffŸ
fU«ò - fU«ò (kWjh«ò) - beš
fU«ò - beš - beš - gaWtiffŸ

gæ® RH‰Áæ‹ e‹ikfŸ (Merits of Crop Production) :

• gæ® RH‰Áæš gšntW tifahd gæ®fis gæLtjhš mt‰¿‹ fêÎfshš
k©â‰F njitahd m§ff¥ bghU£fŸ »il¡f¥ bgW»wJ.
• k©â‹ Ïa‰Ãaš j‹ikia f£lik¡»wJ.
• g©izæ‹ M¡f¤Âwid mÂfç¡»wJ.
• ÏU¡f¡Toa ts§fis äifahd mséš ga‹gL¤jyh«.
• ó¢Á, nehŒ k‰W« fisfŸ Áwªj Kiwæš f£L¥gL¤j¥gL»wJ.

6.3.2 xU g殤 £l« (Mono Cropping System) : xU g殤 £l« v‹gJ, xnu
gæiu xU F¿¥Ã£l ãy¤Âš M©L¡F M©L mšyJ gUt¤Â‰F¥ gUt« ÂU«g¤
ÂU«g éisé¤jnyahF«.
c.«. blšlh gFÂæš beš rhFgo

beš rhFgoia¥ bghW¤j tiuæš x‰iw¢ rhFgo Kiw Áy Ãu¢ridfis

rªÂ¤J tU»wJ. ntiyah£fŸ, ÏaªÂu§fŸ, rªij¥gL¤Jjš ngh‹wit
brašgL¤j¥g£lhY« k©â‹ r¤J¡fŸ bjhl®ªJ ga‹gL¤j¥gLtJl‹ k©
ts¤ij ãiyãW¤j ftd« brY¤Jtšiy. gæ® ó¢ÁfŸ, nehŒfŸ k‰w« fisfŸ
bjhl®ªJ ghÂ¥Ãid V‰gL¤J»‹wd. nkY« Ïa‰if ts§fŸ K‰¿Y«
ga‹gL¤j¥gLtšiy.

6.3.3 gy g殤 £l« (Multiple Cropping System) : gy g殤 £l« v‹gJ

Ïu©L¡F nk‰g£l gæ®fis xnu ãy¤Âš Xuh©oš mL¤jL¤J éisé¤jny MF«.
ÏJ Ôéu rhFgo g©iza« vdΫ miH¡f¥gL»wJ.
52
 ÏJ gæ® éis¢riy mÂfç¡»‹wJ. Ôéu rhFgo, »il¡f¡Toa ãy«, Ú®,
ntiyah£fŸ k‰W« bghUshjhu« ngh‹w ts§fis¥ bghW¤J brŒa¥gL»wJ.
c.«. gU¤Â - gaW tiffŸ

6.4 rhFgo KiwfŸ ((Cultivation Methods))

I. gšgæ® rhFgo
i. bjhl®¢Áahd (mL¤jL¤j) rhFgo
ii. bjhl® (x‹iw¤ bjh£L x‹W) rhFgo
iii. kWjh«ò (x‹¿èUªJ) rhFgo
II. CLgæ® rhFgo (Inter Cropping)
III. fy¥ò gæ® rhFgo (Mixed Cropping)
I. gšgæ® rhFgo

i. bjhl®¢Áahd rhFgo (Sequential Cropping) : Ïu©L mšyJ mj‰F nk‰g£l

gæ®fis xU ãy¤Âš Xuh©oš gæ® brŒjš bjhl®¢Áahd rhFgo vd¥gL»wJ.
Ïu©lhtjhf brŒa¥gL« gæuhdJ Kjš gæ® mWtil brŒjÃwF éij¡f¥gL»wJ.
c.«. beš - beš - gU¤Â

ii. bjhl® rhFgo (Relay Cropping) : Kjš gæç‹ mWtil¡F K‹ng

Ïu©lhtJ gæiu éij¤J brŒÍ« rhFgo¡F bjhl® rhFgo vd¥bga®. Ïš Kjš
gæU¡F Ï£l C£l¢r¤J¡fë‹ cgçÍ«, k© <uK«, r¤J¡fS« cldoahf
ga‹gL¤j¥g£L gæ® éis¢rY¡F Jiz ò绋wd.
c.«. beš mWtil¡F K‹ghf cSªJ éij¤jš
(jŠrhñ® gFÂfëš ä cSªJ rhFgo)

iii. kWjh«ò rhFgo (Ratoon Cropping) : mWtil brŒa¥g£l gæ®fë‹

mo¡f£ilfis Û©L« gæ® rhFgo¡F mDk¤jš kWjh«ò rhFgo vd¥gL«.

c.«. Ôtd¥ gæ®fŸ - éij¤j 75 eh£fS¡F ÃwF bjhl®¢Áahd FW»a

Ïilbtëæš bjhl®ªJ bt£Ljš
fU«ò kWjh«ò rhFgo

II. CLgæ® rhFgo (Inter Cropping) : Kj‹ik gæç‹ v©â¡if k‰W«

éis¢rš gh¡fhj tifæš mnj ãy¤Âš TLjyhf k‰bwhU gæiu éisé¤jš
CLgæ® rhFgo vd¥gL«.

CLgæ® rhFgoæ‹ j¤Jt« (Principles of Intercropping) :

• X® myF ãy¤Âš xnu fhy f£l¤Âš ãiyahd éis¢rš

53
 • ca®ªj msÎ r¤J¡fŸ njit¥gL« fhy§fëš gæ®fŸ x‹W¡bfh‹W
ngh£oæLjiy¤ j鮤jš
• nj®ªbjL¡f¥gL« gæ®fŸ x‹W¡bfh‹W x¤J¥ nghF« j‹ikahdjhf
ÏU¤jš
• fçaäy thÍ (CO 2 ), j©Ù®, xë k‰W« Ïltr ngh‹wt‰¿‰F mÂf
ngh£oia¤ j鮤jš
• Ï¥ gæ®fŸ bt›ntW nt® mik¥ò, MH« ngh‹wt‰iw¡ bfh©oU¤jš

CLgæ® rhFgoæ‹ e‹ikfŸ (Benefits of Intercropping) :

• gæ® ts®¢Á ts§fshd xë, r¤J¡fŸ k‰W« Ú® ngh‹wt‰iw ešy Kiwæš
ga‹gL¤Jjš
• fis¡ f£L¥ghL
• ãiyahd éis¢rš k‰W« TLjš tUkhd« »il¤jš
• nehŒ k‰W« ó¢Á¤ jh¡Fjš Fiwjš
• k© k‰W« R‰W¢NHš ghJfh¤jš
c.«. k¡fh¢nrhs« + cSªJ
nrhs« + Jtiu
ãy¡fliy + Jtiu
cUis¡»H§F + fLF

III. fy¥ò gæ® rhFgo (Mixed Intercropping) : v›éj tçir mik¥ò«

Ëg‰w¥glhkš Ïu©L mšyJ mj‰F« nk‰g£l gæ®fis xnu neu¤Âš
éisé¤jiy fy¥ò gæ® rhFgo v‹»nwh«. ÏJ bgU«gh‹ikahf khdhthç
rhFgoæš Ã‹g‰w¥ gL»wJ. gšntW gæ®fë‹ éijfŸ fy¡f¥g£L bkh¤jkhf
éij¡f¥ gL»wJ. Ïš bt›ntW k£l§fëš tsu¡Toa gæ®fS«, x‹W¡bfh‹W
cjé òçÍ« gæ®fS« nj®ªbjL¡f¥gL»‹wd.
c« nrhs«, f«ò k‰W« j£il¥gaW

6.5 cHÎ (Tillage) : cHÎ v‹gJ fUéfŸ k‰W« ÏaªÂu§fis¡ bfh©L

k©iz éij éis¢rY¡F«, gæ® éis¢rY¡F« V‰wthW g¡Ft¥gL¤Â jah®
brŒjyhF«. cHé‹ jªij vd miH¡f¥gL« ÂUäF #£nuhblš v‹gt® k©iz
g©gL¤Jtj‰F cHnt jiyahaJ v‹»wh®.

g©gL¤Jjš (Tilth) : g©gL¤Jjš v‹gJ cHé‹ _y« mila¥bgW« ãiyahF«.

g©gL¤Jjèš nk«ngh¡fhd g©gL¤Jjš, eL¤ju g©gL¤Jjš, E©âa
g©gL¤Jjš vd _‹W tiffŸ c©L.

54
6.5.1 cHé‹ F¿¡nfhŸfŸ
• Áwªj éij¥ò¡F«, Kis¥ò¡F« V‰wthW k©iz¥ g©gL¤Jjš.
• gæ® éis¢rY¡F cfªjthW k©iz¤ jah®gL¤Jjš
• bt‰¿fukhf fisia¡ f£L¥gL¤Jjš
• kiHÚiu cŸth§F« éjkhf k©iz cGjš
• cu« k‰W« r¤J¡fis k©Ql‹ e‹F fy¡f¢ brŒjš
• k©âš fh‰nwh£l« V‰gl¢ brŒjš
• Ú® CLUΫ j‹ikia¤ ju¥gL¤Jjš
• nkš k©iz¥ g©gL¤Jjš

6.5.2 cHé‹ tiffŸ (Types of Tillage)

I. gUt¤Âš cHÎ (Seasonal Tillage) : gUt¤Âš cHÎ v‹gJ rçahd gUt

fhy¤Âš kiHia¤ bjhl®ªJ k©iz cGJ gæ® rhFgo brŒtJ MF«. ÏJ Kj‹ik
cHÎ k‰W« CLHÎ vd ÏU tif¥gL«.

1. Kj‹ik cHÎ (Primary Tillage) : Kj‹ik cHÎ vd¥gLtJ k©iz e‹F

cGJ, ãy¤ij éij¥ò¡F V‰wh‰ nghš jah®gL¤Jjš MF«. Ïš fisfŸ, gæ®
f£ilfŸ ngh‹wit ÏU¥Ã‹ cŸ _l¥g£L k£f it¡f¥gL»‹wd.

Kj‹ik cHé‹ tiffŸ

i. Kjšãiy cHÎ (Primary Tillage) : mWtil¡F mL¤J cldoahf ãy¤ij

cGJ g©gL¤Jjny Kjšãiy cHÎ vd¥gL»wJ. eh£L¡ fy¥ig, ÏU«ò Ïw¡if¡
fy¥ig, ngh° fy¥ig k‰W« ouh¡l®fŸ bfh©L cGtJ Kjšãiy cHÎ MF«.

ii. Ïu©lh« ãiy cHÎ (Secondary Tillage) : Kjš ãiy cHΡF¥ Ë k©iz
E©âa Kiwæš g©gL¤Jtj‰F brŒa¥gL« cHÎ Ïu©lh« ãiy cHÎ
vd¥gL»wJ. f£oia cil¤jš, k£l¥gL¤Jjš, Ñ¿éLjš ngh‹wit Ïu©lh« ãiy
cHÎ MF«.

iii. _‹wh« ãiy cHÎ (Tertiary Tillage) : gh® X£Ljš, tu¥ò¡ f£Ljš ngh‹wit
_‹wh« ãiy cHÎ MF«.

2. CLHÎ (Inter Tillage) : CLHÎ v‹gJ gæiu gh¡fhkš, gæU¡»ilæš cHÎ

brŒjyhF«. bfh¤J¡ fy¥ig bfh©L k© miz¤jš, fisbaL¤jš, cuäl k©
nfhJjš ngh‹wit CLHÎ tifia¢ rh®ªjitahF«.

55
3. tw©l cHÎ Kiw (Dry Tillage) : tw©l ãy¥gu¥Ãš gæ® Kis¥gj‰F k£L«
<u« cŸsnghJ brŒa¥gL« cHÎ tw©l cHÎ vd¥gL»wJ. cUis¡ »H§F k‰W«
fhŒf¿fS¡F Ï«Kiw ifahs¥gL»wJ.

4. nr‰WHÎ (Puddling) : Ú® nj§» ã‰F« ãiyæš tašfëš cGtJ nr‰WHÎ

vd¥gL«. beš rhFgoæš Ï«Kiwia ga‹gL¤Â Ú® Åzhtij¤ jL¤J, gUt«
KGtJ« Úiu¤ nj¡» it¤J éis¢riy¥ bgwyh«.

II. gUtäšyh cHÎ (Non Seasonal Tillage) : cldoahf gæ®

éisé¡féšiyba‹whY« mL¤j gUt¤Â‰fhf K‹T£ona k©iz g©gL¤Â
it¤jny gUtäšyh cHÎ vd¥gL«. ÏJ mWtil¡F¥ êÂa cHÎ, nfhil cHÎ,
Fë®fhy cHÎ vd tif¥gL¤j¥gL»wJ.

6.5.3 Áw¥ò tif cHÎfŸ (Types of Special Tillage)

1. mok© cHÎ (Sub soil Tillage) : k©â‹ nk‰gu¥ò¡F 15 brÛ ÑnH fodkhd
k© j£il cil¤J cHÎ brŒjš mok© cHÎ vd¥gL«.

2. k£l¥gL¤Jjš (Levelling) : tašfëš nkL gŸs§fis rk¥gL¤J« Kiwna

k£l¥gL¤Jjš MF«.

3. R¤jkhd cHÎ (Perfect Tillage) : ãy¤Â‹ vªj xU _iyæY« v›éj gæU«

Ïšyhkš R¤jkhf cHÎ brŒjè‹ _y« fisfŸ, ó¢ÁfŸ k‰W« nehŒ¡ fhuâfis¡
f£L¥gL¤jyh«.

4. cHéšyh cHÎ (No Tillage / Zero Tillage) : fis¡ bfhšèfis¡ bfh©L

fisfŸ f£L¥gL¤j¥g£oUªjhš, Kªija gæ® rhFgoæ‹ v¢r <u¤Âš neuoahf
éij¤J rhFgo brŒjny cHéšyh cHÎ vd¥gL«.

5. _lh¡F cHÎ (Stubble Mulch Tillage) : k©â‹ nk‰gu¥Ãš gæ®

ÏU¡F«nghJ, ÏaªÂu¡ fy¥igia¡ bfh©L 15 brÛ MH¤Âš bt£o, ÂU¥Ã¥ ngh£L
cGJ éLtJ _lh¡F cHthF«. Ï«Kiwæš k© <u« ghJfh¡f¥gLtJl‹,
fisfë‹ ts®¢ÁÍ« jilgL«.

6. ntÂæaš cHÎ (Chemical Tillage) : fisbaL¤jš ngh‹w Ïil¥g£l

cHÎfS¡F¥ gÂyhf fis¡ bfhšèfis¡ bfh©L fisfis¡ f£L¥gL¤Âa Ë
äf¡ Fiwªj mséš cHÎ brŒJ rhFgo brŒjš ntÂæaš cHÎ vd¥gL»wJ.

6.6 eh‰w§fhš (Nursery) : eh‰w§fhš v‹gJ rhFgo brŒa¥gL« gæ®fëš neuo

éij¥ò jéu Ãw gæ®fë‹ éijfis mt‰¿‹ ts® NHY¡F V‰wthW nr‰W¥

56
gh§»nyh, òGÂ¥ gh§»nyh ghé jåahf ts®¤J, elé‰F ga‹gL¤j g©gL¤J«
Ïlnk MF«.

eh‰w§fhšfë‹ tiffŸ : eŠir ãy§fëš F¿¥ghf be‰gæU¡F

ga‹gL¤j¥gL« eh‰w§fhšfŸ _‹W tif¥gL«. ÏJ jéu fhŒf¿ gæ®fS¡F«
eh‰w§fhš Kiw Ëg‰w¥gL»‹wJ.

1. <u eh‰w§fhš ((Wet Nursery)) : nj®ªbjL¡f¥g£l Ïl« ešy ghrd trÂÍ«,

tofhš trÂÍ« bfh©ljhf ÏU¡f nt©L«. eh‰w§fhš gFÂ e‹F cH¥g£L,
fisfnsh, Kªija gæç‹ f£ilfnsh ÏšyhjthW nr‰WHÎ brŒa¥g£L
rk¥gL¤ÂæU¤jš nt©L«. gçªJiu brŒa¥g£l mséš bjhGcu« moÍukhf
Ïlnt©L«. Ïilna el¥gj‰fhf 50 br.Û mséš ghij é£L R‰¿Y« tofhš
trÂÍl‹ 4 Kjš 5 mo mfy¤Âš gh¤ÂfŸ mik¤J¡ bfhŸs nt©L«. eh‰w§fhš
gu¥ò gçªJiu¡f¥g£l cuäl¥g£oU¡f nt©L«. (bghJthf 10 »nyh jiH¢r¤J, 5 »nyh
kâ¢r¤J, 5 »nyh rh«gš r¤J k‰W« 2 »nyh J¤jehf ršng£).

Cw it¤J Kis¡f£oa éijfis Óuhf öt nt©L«. m›thW éij öΫ

nghJ eh‰w§fhèš Rkh® 5 br.Û. cau¤Â‰F j©Ù® nj§»æU¡f nt©L«. ÂdK«
fhiyæš j©Ù® tof£l¥g£L Ë ghŒ¢r¥gl nt©L«. fisfŸ, ó¢ÁfŸ k‰W«
nehŒfŸ jh¡FjšfëèUªJ ghJfh¡f nt©L«. Ë rçahd jUz¤Âš eh‰W
g¿¡f¥g£L tašfëš elÎ brŒa¥gl nt©L«.

2. twŸ eh‰w§fhš / òGÂ eh‰w§fhš ((Dry Nursery)) : <u eh‰w§fhiy¥

ngh‹nw gL¡iffŸ mšyJ gh¤ÂfŸ mik¡f¥g£l ÃwF, éijfis ghéa ÃwF
j©Ù® ghŒ¢Rtj‰F kh‰whf öthë bfh©L bjë¡f¥gl nt©L«. Ïjid
bjhl®¢ÁahfΫ, eh‰WfŸ e‹F Kis¡F« tiuæY« brŒa nt©L«.

3. ghŒ eh‰w§fhš / lngh¡ eh‰w§fhš ((Dapog Nursery)) : gUtkiH jhkjkhf

bgŒa ne®ªj fhy§fëš Fiwªj taš eh‰W¡fis eLtj‰F g¡Ft¥gL¤j¥
ga‹gL« eh‰w§fhšfS¡F ghŒ eh‰w§fhšfŸ v‹W bga®.

ešy Ábk©£odhyhd jsäl¥g£l gFÂnah, be»ê¤jhŸ (Plastic paper)

éç¡f¥g£l f£lhªjiuænyh éç¥òfë‹ ÛJ k© bfh£l¥g£L mit
ÏW¡fkh¡f¥g£L éijfis öé if mšyJ ku¢r£l¤Âdhnyh nkyhf mG¤Â éL«
bghGJ éijfŸ m䜪J éLtJl‹ Ú® ghŒ¢r¥gL« nghJ eh‰W¡fŸ e‹F tsu¤
bjhl§F»‹wd. 12 Kjš 15 eh£fëš eh‰W¡fŸ elΡF jahuh» éL»‹wd. nkY«
bjhiyéš cŸs tašfS¡F« ghŒfŸ jFªj mséš bt£o vL¡f¥g£L RU£o¡ (nt®
c£g¡f« ÏU¥gJnghš) bfh©L bršy¥gL»wJ.
57
4. nk£L¥gh¤Â eh‰w§fhš ((Raised Bed Nursery)) : jhåa§fëš uh»¡F k£L«
nk£L¥gh¤Â eh‰w§fhš mik¡f¥gL»wJ. e‹F òGÂah¡f¥g£l ÏyFthd k©âš
nghJkhd msÎ mfy¤Âš nk£L¥gh¤Â (Rkh® 15 br.Û MH¤Â‰F taèš F¿æl¥g£l
gFÂia R‰¿Y« k©bt£oahš njh©o vL¡f¥gL« nghJ 15 br.Û. cauKŸs
nk£L¥gh¤Â »il¡f¥bgW«) mik¡f nt©L«. Ë uh» éijfis gutyhf¤ öé
Ú® ghŒ¢Á j¡f gUt¤Âš g¿¤J elÎ brŒa nt©L«. bgU«ghyhd fhŒf¿fS«
nk£L¥gh¤Â Kiwæš eh‰w§fhšfëš ts®¡f¥gL»‹wd.

5. eÅd eh‰w§fhšfŸ ((Special Nursery)) : fhŒf¿fS¡bf‹nw jåahf eÅd

eh‰w§fhšfŸ mik¡f¥g£L tU»‹wd. fhŒf¿¥ gæ®fëš nk£L¥gh¤Â eh‰w§fhš
Ëg‰w¥g£lhY« Ú® ghŒ¢R«nghJ äif msÎ j©Ù® ga‹gL¤j¥g£L mj‹ gaDW
msÎ (Use efficiency) Fiw»wJ. Mdhš eÅd eh‰w§fhšfëš bjë¥ò Ú® ghrd Kiw,
Fê m£ilfŸ, ts® Clf§fŸ k‰W« tiy¡ Tl§fŸ mik¡f¥g£L eh‰W¡fŸ
ts®¡f¥gL»wJ. m¿éaš ó®tkhfΫ, Fiwªj msÎ ts§fŸ ga‹gL¤j¥glY«
ÏizªJ Jšèa g©iz j¤Jt¤Âš j‰nghija njit¡nf‰g Ϫeh‰w§fhš Kiw
eÅdkakh» cŸsJ.

6.7 cHΡ fUéfŸ ((Tillage Implements)) : VjhtJ xU ntiy¡F¥ ga‹gL«

rhjd« bghJthf fUé vd¥gL»wJ. Ï¡fUéfŸ fhšeilfis¡ bfh©nlh éir
ÏGé (Tractor)fis¡ bfh©nlh Ïa¡f¥gL»‹wd. Ï›tif¡ fUéfŸ Kj‹ik
cHΡ fUéfŸ, Ïu©lh« ãiy cHΡ fUéfŸ k‰W« CLHΡ fUéfŸ v‹W
mt‰¿‹ njit¡nf‰g tif¥gL¤j¥gL»‹wd.

6.7.1 Kj‹ik cHΡfUéfŸ ((Primary Tillage Implements)) :

1. eh£L¡ fy¥ig (Country Plough)
2. nk«gL¤j¥g£l ÏU«ò¡ fy¥ig (Improved iron Plough)
3. nkÿ® fy¥ig (Melur Plough, Bose Plough)
4. ÏU«ò Ïw¡if¡ fy¥ig (Mould Board Plough)
5. r£o¡ fy¥ig (Disc Plough)
6. ËÂU¥g¤j¡f r£o¡ fy¥ig (Reversible disc Plough)
7. Ïlty« kh‰w¤j¡f ÂU¥ò¡fy¥ig (Turnwrest Plough)
8. cë¡ fy¥ig (Chisel Plough)

1. eh£L¡ fy¥ig ((Country Plough)) : gH§fhyªbjh£L e« K‹ndh®fshš

f©LÃo¡f¥g£L ga‹gL¤j¥g£L tU« fy¥ig eh£L¡ fy¥igahF«. Ïš ku¤jhš
Md tisΤ J©L«, m¤Jl‹ Ïiz¡f¤j¡f mik¥Ãyhd if¥Ão¤ J©L« (nkê)
bfh©lJ. tisΤ J©o‹ ika¤Âš Jisæl¥g£L Úskhd ku¢r£l«
58
Ïiz¡f¥g£oU¡F«. Ïš vUJfŸ ó£Ltj‰F trÂahf Ef¤jo vd¥gL«
ku¤jhyhd FW¡F¢ r£lK« ÏU¡F«. tisΤ J©o‹ Ñœ¤j©oš Eåæš
JU¤ÂathW mik¥Ãš ÏU«ghyhd g£il¡f«Ã bghW¤j¥g£oU¡F«. ÏJ cHé‹
nghJ k©iz¡ »ê¤J 'V' tot gŸs¤ij (rhš) V‰gL¤J«. Ef¤joia K‹D« ËD«
ef®¤Â Ãiz¤J MHkhd cHÎ mšyJ nk‰ngh¡fhd cHit¥ bgwyh«.

2. K‰gL¤j¥g£l ÏU«ò fy¥ig ((Improved Iron Plough)) : eh£L¡fy¥igia¥

ngh‹nw všyh tifæY« brašgl¡ToaJ. Mdhš tisΤ j©o‰F¥ gÂyhf ÏU«ò¢
r£l§fis¡ bfh©L Ñœ¥gF Ïiz¡f¥g£oU¡F«. Mdhš r£lK«, EfK«
ku¤jhyhdjhf ÏU¡F«. ÏJ njŒkhd« milahkš Ú©l ehŸ ciH¡f¡ToaJ.

3. nkY® fy¥ig / ngh° fy¥ig ((Melur Plough - Bose Plough)) : ÏJΫ

ku¤jhyhd fy¥igjh‹. eh£L¡fy¥igia x¤jJ. Mdhš Ñœ¥gFÂæš ÏU«ò
bfhGé‰F¥ gÂyhf ÏU«ò¥ g£il bghU¤j¥g£oU¡F«. ÏJ bgU«ghY« eŠir
ãy§fëš ga‹gL¤j¥gL»wJ.

4. ÏU«ò Ïw¡if¡ fy¥ig ((Mould Board Plough)) : cHéš cªÂ Ãs¡f¥gL«

k©, ÂU«Ã ÑnH éGkhW tisthf th®¡f¥g£l ÏU«ghyhd r£l§fSl‹ Toa
fy¥ig ÏU«ò Ïw¡if¡ fy¥ig MF«. ÏJ vUJfshY«, éir ÏGéfshY«
Ïa¡f¤j¡f tifæš totik¡f¥g£oU¡»‹wd. Ïš th®¥ò¢r£l«, if¥Ão¢ r£l«,
bfhG k‰W« K‹ndhL« r¡fu« M»ad cŸsd. Ïit Ïašghd eh£L¡ fy¥ig
cHé‹ MH¤ij él MHkhf mjhtJ Rkh® 30 br.Û MH¤Â‰F cHit V‰gL¤J»‹wd.

5. r£o¡fy¥ig ((Disc plough)) : r£o¡ fy¥ig mšyJ j£L¡fy¥ig v‹gJ

r£ofŸ ngh‹w fod ÏU«ghyhd j£Lfshš k©iz òu£o¥nghL« tifæš cHÎ
brŒa¥ ga‹gLtJ ÏJ éiræGéahš k£L« Ïa¡f¡ToaJ. Ϫj¤ j£L¡fŸ 60
Kjš 90 br.Û é£lKilad. x›bthU j£L« jå¤jåahd m¢R¡fëš RHY«
t©z« mik¡f¥g£LŸsJ. r£o¡ fy¥igia ÏW»a k© gu¥ò, fod fhŒªj ãy«,
f‰fŸ ãiwªj fuLKulhd ãy«, fisfŸ k©oa ãy« k‰W« MH cHÎ njit¥gL«
ãy« M»at‰¿š ga‹gL¤jyh«.

6. Ë ÂU¥g¤j¡f r£o¡ fy¥ig ((Reversible Disc Plough)) : Ë ÂU¥g¤j¡f

r£o¡ fy¥igahdJ r£o¡ fy¥igia¥ ngh‹nw brašgl¡ ToajhæD« ÏJ cHédhš
bt£obaL¡f¥gL« k©iz mj‰F Kªija cHé‹ gŸs¤Âš Ï£L ãu¥ò« tifæš
mik¡f¥g£oU¡F«. Ïjdhš cHΡF Ë taš e‹F rk¥gL¤j¥g£lJ nghy njh‹W«.

7. ÂU¥ò¡ fy¥ig ((Turnwrest Plough)) : ÏJΫ xUtifahd Ë ÂU¥g¤j¡f

fy¥igjh‹. Mdhš r£o¡F gÂyhf ÏU¡F« th®¥ò¢ r£l¤ij ika¤Â‰F ÏlkhfΫ
60
tykhfΫ kh‰¿ mik¤J¡ bfhŸs¤j¡f tifæš mik¡f¥g£oU¡F«. Ïš ÏU«ò
Ïw¡if¡ fy¥igæš brŒa¥gL« cHé‰F khwhf bt£o bga®¡f¥gL« k© xnu
Âiræš éGkhW mik¡f¥g£LŸsJ.

8. cë¡fy¥ig ((Chisel Plough)) : fodkhd k©gh§»‰fhf, nkš k© j£il

cil¡F« éj¤Âš mik¡f¥g£oU¥gJ cë¡fy¥igahF«. 'C' toéš tis¡f¥g£l
cëahdJ 37 br.Û tisÎ Mu¤ij¡ bfh©L 3 br.Û jokDl‹ ÏU¡F«. ÏJ xU
cWÂahd r£l¤Âdhš Ãiz¡f¥g£oU¡F«. ÏJ Fiwªjg£r« 45 br.Û tiu MHkhf
cH¡ToaJ.

6.7.2 Ïu©lh« ãiy cHΡfUéfŸ ((Secondary Tillage Implements)) : Kj‹ik

cHé‰F Ëò nkš k©iz g©gL¤Jtj‰fhf Ïu©lh« ãiy cHΡ fUéfŸ
ga‹gL»‹wd. Ïit
y f£ofis cil¤jš
y gh®fis mik¡f trÂahf k©iz bghoah¡Fjš
y fisfis¡ f£L¥gL¤Jjš
y _lh¡Ffis k©Ql‹ fy¡Fjš
y cu§fis k©Ql‹ fy¡Fjš
y éij¤j Ë éijfis _Ljš
ngh‹w nkšk© brašghLfS¡F Ïit ga‹gL»‹wd.
Ïu©lh« ãiy cHΡfUéfë‹ tiffŸ
1. bfh¤J¡fy¥ig ((Cultivator))
2. gYF (Harrows)
2.1. bfh¤J¥gš gYF (Spike tooth harrow)
2.2. RUŸ f«Ã gYF (Spring type harrow)
2.3. r§»è gYF (Chain harrow)
2.4. r£o gYF (Disc harrow)
2.5. CLHÎ gYF (Intercultivating harrow)
2.6. f¤Â¥ gYF (Blade harrow)
3. éij¥ò¡ fUéfŸ
3.1 eh£L éij¥gh‹ (bfhU) (Country seed drill / Gorru)
3.2 ÏaªÂu éij¥gh‹ (Mechanical seed drill)

63
3.2.1 jäœehL ntsh© gšfiy¡fHf elΡ fUé (TNAU improved planter)
3.2.2. éir ÏGé elΡ fUé (Tractor drawn seed drill)
3.2.3 beš cUis éij¥gh‹ (Paddy drum seeder)

1. bfh¤J¡fy¥ig : Ï›tif¡ fUéfŸ 20-30 br.Û ÚsKilajhd jiuia

Ãs¡F« j‹ik cila bfhG¡fis¡ bfh©oU¡F«. Ïit cWÂahd r£l¤Âdhš
Ãiz¡f¥g£oU¡F«. Ïj‹ _y« fodkhd nk‰gu¥igÍ« Rkh® 20 br.Û MH¤Â‰F
cHKoÍ«. Ï›tif fy¥igfŸ fodkhd r£o¡ fy¥ig ngh‹wt‰whš bga®¤J¥
nghl¥g£l bgça f£ofis cil¥gj‰fhf ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

2. gYF ((Harrows)) : ÏJ bfh¤J¡ fy¥ig ngh‹nw Mdhš mÂf mséš

bfh¤J¡fis¡ bfh©ljhf ÏU¡F«. Ït‰¿‹ bfh¤J¡fŸ 5 Kjš 8 br.Û
Ïilbtëæš bghU¤j¥g£oU¡F«. nkY« bfh¤J¡ fy¥igædhš cilglhkš
éLg£l ÁW f£ofis cil¡f¥ ga‹gL¤j¥gL»‹wd.Ïit Rkh® 10 br.Û mséyhd
MH¤Âš cHÎ brŒ»‹wd.

6.7.3 CLHΡ fUéfŸ ((Intertillage Implements)) :

1. #¥ghåa RHš fisbt£o ((Japanese Rotary Weeder)) : Ïu©L Á¿a

g‰fis¡ bfh©l cUisfŸ xU r£l¤ÂDŸ mik¡f¥g£oU¡F«. x›bthU
cUisæY« 5 g‰fis¡ bfh©l f¤ÂfŸ bghU¤j¥g£oU¡F«. Ï¡fUéia iffshš
K‹ Ëdhf¤ jŸë Ïa¡F« nghJ (beš tašfëš) fisfŸ Áwªj Kiwæš
mê¡f¥gL»‹wd. nkY« Ïit bt£l¥g£l fisfis ä¤J cGJ éLtjhš mit
k¡» k©Q¡F cukh»‹wd.

2. T«ò¡ fisbt£o ((Cone Weeder)) : Ïš Ïu©L cUisfS¡F gÂyhf

T«òfŸ mik¡f¥g£oU¡F«. ÏitÍ« beštaèš ga‹gl¡ToajhF«.

3. Ús¡if¥Ão fisbt£o ((Long Handled Weeder)) : tçirahf elÎ

brŒa¥g£l gæ®fëš ršè nt® bjhF¥òila fisfis mê¡f¥ ga‹gL« fUéahF«.
k©â‹ <u¥gj« 8-10 rj« ÏU¡F« nghJ khdhthç k‰W« njh£l¡fhš gæ®fëš
ga‹gL¤jyh«. ÏJ ifahš Ïa¡f¡ ToaJ.

Ïit Ïu©L tif¥gL«.

1. gš tot« (Peg tooth type)
2. e£r¤Âu r¡fu tif (Star wheel type)

66
6.7.4 Áw¥ò tif¡ fUéfŸ ((Special Implements)) : cHΤ bjhêèš ga‹gL«
Áy Áw¥ò tif fUéfŸ ÑnH bfhL¡f¥g£LŸsd.
1. gšga‹ fUéfŸ ö¡» - ntsh© cgfuz§fis vL¤J¢ bršy¥
(Multipurpose tool bar/carrier) ga‹gL»wJ.
2. ãy« k£l¥gL¤J« fUéfŸ
(Land levelling implements)
m. nkšk© brJ¡» - ãy¤ij k£l¥gL¤J« nghJ k©iz
(Buck scrapper) bjhiyéš bfh©L bršy ga‹gL«.
M. k£l¥gyif (Levelling board) - òG¡ fh£oš k©iz k£l¥gL¤Jtj‰F
ga‹gL«
Ï. gu«ò (Wooden float) - nr‰W taèš taiy k£l¥gL¤Jtj‰F
ga‹gL«
3. gh®fy¥ig - fU«ò, gU¤Â, fhŒf¿fŸ ngh‹w
(Ridge plough) gæ®fS¡fhd gh®fŸ
mik¡f¥ ga‹gL»wJ.
4. tu¥ò¡ fy¥ig (Bund former) - caukhd gh®fŸ (tu¥òfŸ) mik¡f¥
ga‹gL»wJ
5. gh¤Â - tu¥ò mik¡F« - F¿¥Ã£l Ïilbtëæš gh¤ÂÍ« mt‰¿š
fUé (Bed-furrow former) gh® tu¥ò« mik¡f¥ ga‹gL«
6. cUisfŸ (Rollers) - k© ÏW¡f¤Â‰F ga‹gL¤j¥gL« fUéfŸ
m) ÏU«ò cUis (Iron roller)
M) fš cUis (Stone roller)
kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. e‹brŒ rhFgo gæ® ........................
m. khdhthç M. k¡fh¢nrhs« Ï. nfœtuF <. beš
2. khdhthç rhFgo brŒa¥gL« Ïl¤Â‹ kiHasÎ ........................
m. 1200 ä.Û M. < 800 ä.Û Ï. 1600 ä.Û <. 1800 ä.Û
3. xU gæ® Â£l¤Âdhš V‰gL« éisÎ ........................
m. k©ts« ghÂ¥ò M. ó¢Á, nehŒ gçÂ¥ò Ï. fis ghÂ¥ò
<. mid¤J«
4. Kjš gæç‹ mWtil¡F¥Ã‹ mj‹ mo¡f£ilfis rhFgo brŒjY¡F
........................ v‹W bga®
m. CLgæ® rhFgo M. bjhl® gæ® rhFgo Ï. kWjh«ò rhFgo
<. fy¥ò¥gæ® rhFgo
67
5. nr‰WHÎ rhFgo v¥gæU¡F V‰wJ?
m. nfhJik M. beš Ï. fU«ò <. thiH
6. ........................ gæ®fS¡F Fê m£ilfëš eh‰WfŸ ts®¡f¥gL»‹wd
m. ku« M. uh» Ï. fhŒf¿ <. gU¤Â
7. fod fhŒªj ãy¤Â‰F V‰w cHΡfy¥ig ........................
m. nkÿ® fy¥ig M. eh£L¡fy¥ig Ï. r£o¡fy¥ig <. th®¥ò r£l¡fy¥ig
8. 30 br.Û MH¤Â‰F cHit V‰gL¤J« fUé ........................
m. eh£L¡fy¥ig M. nkÿ® fy¥ig Ï. ÏU«ò¡fy¥ig
<. th®¥ò r£l¡fy¥ig
9. 'C' toéš tis¡f¥g£l cë bfh©l fy¥ig
m. r£o¡fy¥ig M. ÂU¥ò¡ fy¥ig
Ï. cë¡fy¥ig <. ÏU«ò¡fy¥ig
10. nr‰W ãy¤ij k£l¥gL¤j cjΫ fUé ........................
m. ÏU«ò Ïw¡if¡ fy¥ig M. cë¡fy¥ig
Ï. gu«ò¢r£l« <. r£o¡fy¥ig

II. XçU th®¤ijæš éilaë

11. të k©ly jiH¢r¤ij k©âš ãiyãW¤J« gæ® vJ?
12. Xuh©L RH‰Á¡F X® vL¤J¡fh£L jUf.
13. <uh©L RH‰Á¡F X® vL¤J¡fh£L jUf.
14. xU gæ® rhFgo KoªjÎl‹ bjhl®ªJ Ïu©lhtJ rhFgo brŒjY¡F ........................
v‹W bga®.
15. Kjš gæç‹ mWtil¡F K‹ò Ïu©lhtJ gæiu rhFgo brŒjY¡F ........................
v‹W bga®.
16. mWtil brŒa¥g£l gæç‹ mo¡f£ilæèUªJ rhFgo brŒjY¡F ........................
v‹W bga®.
17. cHé‹ jªij ........................Mth®.
18. CLgæ® rhFgo¡F X® vL¤J¡fh£L jUf.
19. ÏaªÂu cHé‰F gÂyhf Ïurhad Kiwæš k©iz g©gL¤jY¡F ........................
v‹W bga®.
20. gæiu Ïs«gUt¤Âš jåahf ts®¡F« Ïl¤Â‰F ........................ v‹W bga®.
21. RU£o vL¤J¢ bršy VJthd eh‰w§fhš ........................
22. v¤jifa Kjšãiy cHΡfUéahš ãy« rk¥gL¤j¥g£lJ ngh‹W
njh‰wkë¡F«?

68
23 cHédhš bt£obaL¡f¥gL« k©iz Kªija cHé‹ gŸs¤Âš ãu¥ò«
fy¥ig ........................
24. beš tašfëš fis vL¡f ga‹gL« fisbt£o ........................

III. eh‹F tçfëš éilaë

25. g©iz, rhFgo - tiuaW.
26. rhFgo tiffis cjhuz¤Jl‹ vGJf.
27. gæ® RH‰Á v‹whš v‹d? mj‹ F¿¡nfhŸ ahJ?
28. gæ® RH‰Áæ‹ e‹ikfŸ ahit?
29. xU gæ® Â£l« v‹whš v‹d? mt‰¿‹ éisÎfis vGJf.
30. gy gæ®Â£l« g‰¿ vGJf.
31. rhFgo KiwfŸ ahit?
32. bjhl®¢Áahd rhFgo v‹whš v‹d?
33. CLgæ® rhFgo v‹whš v‹d? mt‰¿‹ j¤Jt§fŸ Ïu©oid TWf.
34. CLgæ® rhFgoæ‹ j¤Jt§fŸ vGJf.
35. fy¥ò¥ gæ® rhFgo v‹whš v‹d?
36. Kj‹ik cHÎ v‹whš v‹d? mt‰¿‹ tiffŸ ahit?
37. CLHÎ v‹whš v‹d?
38. gUtäšyh cHÎ v‹whš v‹d?
39. eh‰w§fhè‹ tiffŸ ahit?
40. <ueh‰w§fhš g‰¿ vGJf.
41. ghŒ eh‰w§fhš g‰¿ vGJf.
42. nk£L¥gh¤Â eh‰w§fhš g‰¿ vGJf.
43. eÅd eh‰w§fhš - F¿¥ò tiuf.
44. Kj‹ik cHΡ fUéfŸ eh‹»id vGJf.
45. eh£L¡fy¥igæ‹ mik¥ò g‰¿ étç.
46. ÏU«ò Ïw¡if¡ fy¥ig g‰¿ vGJf.
47. ÂU¥ò¡fy¥ig g‰¿ vGJf.
48. cë¡fy¥igæ‹ mik¥Ãid vGJf.
49. Ïu©lh« ãiy cHé‹ ga‹fŸ ahit?
50. Ñuš gYFfë‹ tiffŸ ahit?
51. éij¥ò¡ fUéfŸ ahit?
52. bfh¤J¡fy¥igæ‹ brašgh£oid vGJf.
53. Ñuš gY»‹ mik¥ÃidÍ« vGJf.

69
54. CLHΡ fUéfŸ ahit?
55. #¥ghåa RHš fisbt£o g‰¿ vGJf.
56. Ús¡if¥Ão fisbt£o g‰¿ vGJf.

IV. xU g¡f mséš éilaë

57. gæ® RH‰Áæ‹ j¤Jt§fis vGJf.
58. CLgæ® rhFgoæ‹ j¤Jt§fS«, e‹ikfS« vGJf.
59. cHÎ k‰W« g©gL¤Jjš v‹whš v‹d? mt‰¿‹ F¿¡nfhŸfŸ vGJf.
60. gUt¤Âš cHÎ v‹whš v‹d? mt‰¿‹ tiffŸ ahit?
61. Áw¥ò tif cHÎfŸ g‰¿ vGJf.
62. cHÎ v‹whš v‹d? Kj‹ik cHΡ fUéfŸ ahit?
63. Ïu©lh« ãiy cHΡfUéfŸ g‰¿ vGJf.
64. Áw¥ò tif fUéfS« mj‹ ga‹gh£oidÍ« vGJf.

V. éçthd éilaë
65. rhFgo KiwfŸ g‰¿ vGJf.
66. eh‰w§fhè‹ tiffŸ vGJf.
67. Kj‹ik ãiy cHΡ fUéfis étç.
68. Ïu©lh« ãiy cHΡ fUéfis étç.

70
 7. éij k‰W« éij¥ò
(Seeds and Sowing)

“é¤nj éis¢rY¡F Mjhu«”. jukhd éijfns ca®thd éis¢rY¡F

mo¤jskhf mik»‹wd. ts®ªJ tU« ntsh© bjhêšE£g¤Âš éij K¡»a
kèthd ÏLbghUshF«. C£l¢r¤J¡fŸ, Ú®, gæ® ghJfh¥ò ÏLbghU£fŸ M»at‰iw
rçahf, Kiwahf¥ ga‹gL¤ÂdhY«, jukhd éijfis nj®ªbjL¡féšiybaåš,
éis¢rè‹ KG¥ gaidÍ« bgw KoahJ. mjdhš jukhd éijia¤ nj®ªbjL¤jš
xU K¡»a gâahF«.

7.1 éij tiuaiw (Seed - Definition) : j‹ jhia¥ ngh‹w njh‰w« k‰W«

g©òfSila mL¤j rªjÂia cUth¡F« jF bg‰w, fUΉw, K®ªj Nyfnk
éij vd¥gL«.

éijba‹gJ gH§fëš ÏUªJ »il¡F« éijfis k£L« F¿¥gšiy.

»H§FfŸ (kŠrŸ), ÏiyÍl‹ nr®¤j j©LfŸ (KU§if), fuizfŸ (fU«ò), Kis¥
gFÂfŸ (cUis¡ »H§F) M»at‰iwÍ« F¿¡F«.

jhåa« tiuaiw ((Grain - Definition) : czΡfhf rhFgo brŒa¥gL« jhtu

éisbghU£fS¡F jhåa« v‹W bga®. ÏJ czΡfhf ga‹gL¤j¥gL«
jhtu§fë‹ mid¤J gFÂfisÍ« F¿¡F«.

7.2 jukhd éijæ‹ Fz§fŸ (Characteristics of Quality Seed):

1. mL¤j rªjÂia cUth¡F« jFÂ bg‰wjhf ÏU¡f nt©L«.

2. mf¤öŒik, òw¤öŒik bg‰wjhf ÏU¡f nt©L«.
3. Fiwªjg£r Kis¥ò¤ Âwid¥ bg‰¿U¡f nt©L«.
4. nrä¥Ã‹bghGJ éij Åça« k‰W« Kis¥ò¤ Âw‹ gh¡f¥gl¡ TlhJ.
5. éij ne®¤Âædhš Åça« gh¡f¥glTlhJ.

7.3 éij cw¡f« (Seed Dormancy) : rhjfkhd Nœãiy mikªjhY« Áy

éijfŸ cldoahf Kis¡fhkš, F¿¥Ã£l fhy¤Â‰F¥ Ëng Kis¡»‹wd. Ϫj
XŒÎ ãiy¡F cw¡f ãiy v‹W bga®. éij cw¡f« Ïu©L tif¥gL«.

m) Kjšãiy cw¡fãiy
M) Ïu©lh« ãiy cw¡f ãiy

71
m. Kjš ãiy cw¡f ãiy (Primary Dormancy) : Áy éijfŸ Kis¥gj‰F
cça rhjfkhd Nœãiy mikªjhY«, mt‰¿š cŸs fod nkYiw, éij¡ fU K‰whj
ãiy ngh‹w fhuz§fshš cldoahf Kis¥gšiy. Ïj‰F Kjšãiy cw¡f ãiy
v‹W bga®. Kjš ãiy cw¡f ãiy _‹W ÃçÎfshf¥ Ãç¡f¥gL»wJ.
1. Ïašò cw¡fãiy
2. ghu«gça cw¡f ãiy
3. ö©l¥g£l cw¡f ãiy

M. Ïu©lh« ãiy cw¡f ãiy (Secondary Dormancy) : ešy Kis¥ò¤ Âw‹

cŸs éijfŸ Tl rhjfk‰w Nœãiyæš cw¡f ãiyia mil»‹wd. Ïj‰F
Ïu©lh« ãiy cw¡f ãiy v‹W bga®.

Ïu©lh« ãiy cw¡f ãiyahdJ bt¥gãiy khWghL, xë g‰wh¡Fiw,

Ïurhad§fŸ, thÍ¡fŸ, ts®¢Áia¤ jL¡F« bghU£fŸ M»at‰whš V‰gL»‹wd.

cw¡fãiyia Ú¡Fjš (Breaking Dormancy) :

1. ÏaªÂu§fis bfh©L éij ciwfë‹ nkš ÁuhŒ¥òfis V‰gL¤Â cw¡f
ãiyia Ú¡fyh« c.«. gaW tiffŸ.
2. Ïurhad kUªJfis ga‹gL¤Â éijne®¤Â brŒJ cw¡f ãiyia
Fiw¡fyh« c.«. gU¤Â mäy éij Á»¢ir
3. ts®¢Á C¡»fis bfh©L ne®¤Â brŒJ cw¡f ãiyia Ú¡fyh«.
c.«. í¥uè¡ mäy« - nfhJik, gh®è
4. äf¡ Fiwªj bt¥gãiyæš (5 - 10 o C) F¿¥Ã£l fhy¤Â‰F éijfis
it¤ÂUªJ cw¡f ãiyia Ú¡fyh«.
c.«. M¥ÃŸ, nuh#h, ADT 43 uf beš éijia 40-50oC bt¥gãiyæy 10 ãäl«
it¤J cw¡f ãiyia Ú¡fyh«.
5. éijfis XL« Úçš F¿¥Ã£l fhy« it¥gjhš, Kis¥ig jil brŒÍ«
mf‰w¥g£L cw¡fãiy Ïurhad§fŸ Ú¡f¥gL»wJ.
c.«. bfh¤jkšè.
6. Áy éijfis Ôæè£L vç¤J, éij ciwæ‹ jokid Fiw¤J cw¡f ãiy
Ú¡f¥gL»wJ
c.«. nj¡F éijfŸ
7. mÂf bt¥gãiy cŸs Úçš F¿¥Ã£l fhy« it¤J cw¡f ãiyia Ú¡fyh«
c.«. ntyku«.
8. Áy éijfis Úçš Cwit¤J éij¥gjhš cw¡fãiy Ú¡f¥gL»wJ.
c.«. fUnty«

72
9. éijfis iffshš jiuæš njŒ¤J cw¡f ãiyia Ú¡fyh«. ÏJ mid¤J
ku¥gæ®fS¡F« Áwªj gyid më¡F«.

7.4 éij ne®¤Â (Seed Treatment) : éijfis Ïurhad kUªJfSl‹ Á»¢ir

brŒtj‰F éijne®¤Â v‹W bga®. éij ne®¤Â ÑœtU« fhuz§fS¡fhf
nk‰bfhŸs¥ gL»wJ.

1. ó¢Á jh¡Fjiy¤ j鮡f

2. órz jh¡Fjiy jL¡f
3. C£l¢ r¤J¡fis ãiyãW¤j
4. Kis¥ò Âwid ö©l
5. tw£Áia jh§f

1. ó¢Á¡bfhšè éij ne®¤Â (Insecticide Seed Treatment) : éij k‰W«

tsU« gæ®fëš ó¢Á jh¡Fjiy F¿¥Ã£l fhy« tiu f£L¡FŸ it¡f Ϫne®¤Â
nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
c.«. gU¤Â k‰W« bt©il éijfëš ÏälhFnsh¥ç£ Á»¢ir

2. órz éijne®¤Â (Fungicide Seed Treatment) : éijfŸ _y« guΫ

nehŒfis Mu«g¤Ânyna f£L¥gL¤j Ϫne®¤Â cjλwJ.
c.«. jhåa« k‰W« gaW tif gæ®fëš fh®g‹lÁ« éij ne®¤Â.

3. cæ® cu ne®¤Â (Biofertilizer Treatment) : të k©ly¤Âš cŸs ie£u#id

nt® Ko¢Rfëš ãiy ãW¤jΫ, k©âš »il¡fhj ãiyæš cŸs kâ¢r¤ij
»il¡F« tot¤Â‰F kh‰wΫ cæ® cu ne®¤Â brŒa¥gL»wJ.
c.«. jhåa gæ®fŸ - mnrh°igçšy«, mr£nlhng¡l®
gaWtif gæ®fŸ - iunrhÃa«
mid¤J gæ®fŸ - gh°ngh ng¡Oçah

4. Kis¥ò¤ Âwid mÂfç¡F« éij ne®¤Â (Seed Treatment to Improve

Seed Germination) : éijfë‹ Kis¥ò¤ Âwid ö©o, mÂf Kis¥ò¤ Âwid
bgw Ïurhad§fis¥ ga‹gL¤Â éijne®¤Â brŒa¥gL»wJ. c.«. í¥uè¡ mäy«.

5. fodkh¡fš éijne®¤Â (Seed Hardening) : khdhthç ãy§fëš tw£Áia

jh§» tsu éijfSl‹ Ïurhad kUªij bfh©L ne®¤Â brŒjš fodkh¡fš éij
ne®¤ÂahF«.
c.«. bgh£lhÁa« il iA£u#‹ gh°ng£ KH2PO4, bgh£lhÁa« FnshiuL KCl

73
7.5 éij ne®¤Âæ‹ tiffŸ (Types of Seed Treatment) : éij ne®¤Â
nk‰bfhŸs¥gL« Kiwia¥ bghW¤J

1. <u éij ne®¤Â

2. cy® éij ne®¤Â
vd Ïu©L ÃçÎfshf¥ Ãç¡f¥gL»‹wd.

1. <u éij ne®¤Â (Wet Seed Treatment) : x£L¥ giria ga‹gL¤Â, Ïurhad
kUªJfis éij¥ gu¥Ã‹nkš goa¢ brŒÍ« ne®¤Â <u éij ne®¤Â MF« .
c.«. M¿a mçÁ¡ fŠÁÍl‹ Âuh«.

2. cy® éij ne®¤Â (Dry Seed Treatment) : éij nkš Ïurhad kUªJ ó¢R
x£L¥gir Ï‹¿ nk‰bfhŸtJ cy® éij ne®¤Â.
c.«. beš éijfSl‹ fh®g‹lÁ«.

7.6 éij¥ò (Sowing): jukhd éijfis g©gL¤j¥g£l k© ÛJ éij¤J gæ®

c‰g¤Â nk‰bfhŸtnj éij¥ò MF«. ÏJ neuo éij¥ò, eh‰w§fhš éij¥ò vd
Ïu©L Kiwfëš, tçir k‰W« tçira‰w Í¡Âfëš elÎ brŒa¥gL»wJ. nkY«
éij¥ò¡F kåj ntiyah£fŸ mšyJ ÏaªÂu§fŸ ga‹gL¤j¥ gL»‹wd.

1. neuo éij¥ò (Direct Sowing) : jah® brŒa¥g£l ãy¤Âš éijfis neuoahf

k© ÛJ éij¥gJ neuo éij¥ò MF«. neuo éij¥ò Ñœ¡f©l Kiwfëš
nk‰bfhŸs¥ gL»wJ.

- if éij¥ò
- C‹Wjš
- rhš éij¥ò

e‹ikfŸ
1. khdhthç k‰W« fy¥ò gæ® rhFgo¡F iféij¥ò Áwªj KiwahF«. nkY«
éij¥ò bryÎ FiwÎ
2. C‹Wjš k‰W« rhš éij¥ò KiwfŸ _y«, ÁghçR brŒa¥g£l Ïilbtëæš
tçir elÎ brŒJ, gæ® v©â¡ifia guhkç¡fyh«.
3. Ï«Kiwæš éij¤ njit FiwÎ.

2. eh‰wh§fhš elÎ (Transplanting) : gæ® éijfis Á¿a gu¥Ãš éij¤J

F¿¥Ã£l fhy« tiu guhkç¤J, taèš elÎ brŒÍ«Kiw eh‰wh§fhš elÎ MF«.

75
e‹ikfŸ
1. elÎ taš jahuhfhj ãiyæš eh‰w§fhš jah® brŒJ j¡f rka¤Âš elÎ
brŒayh«.
2. F¿¥Ã£l Ïilbtëæš tçir elÎ brŒtjhš rçahdgæ® v©â¡ifia¥
guhkç¡fyh«.
3. elÎ taèš Fiwthd eh£fŸ ÏU¥gjhš gæ® ghJfh¥ò bryÎ FiwtJl‹,
éiuéš K®¢Á ãiyia mil»‹wd. vdnt mL¤j gæiu fhyjhkjä‹¿
rhFgo brŒayh«.
4. juk‰w k‰W« ó¢Á, nehŒfshš gh¡f¥g£l eh‰WfŸ eh‰w§fhènyna
mf‰w¥gLtjhš, Mnuh¡»akhd eh‰W¡fŸ k£Lnk elÎ taY¡F bfh©L
bršy¥gL»‹wd.

gæ®, uf«, g£l«, éij¥ò Kiw M»at‰iw¥ bghW¤J éij¤njit

khWgL»wJ. gæ® c‰g¤Âæš k©â‰F mL¤jgoahf éij¡nf mÂf K¡»a¤Jt«
më¡f¥gL»wJ. éij ne®¤Âæ‹ thæyhf Åça« k‰W« Kis¥ò¤Âw‹
ghJfh¡f¥gLtJl‹, ó¢Á k‰W« nehŒfŸ Mu«g ãiyænyna f£L¥gL¤j¥gLtjhš
gæ® c‰g¤Â bryÎ FiwªJ yhg« mÂfç¡F«.

kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. jukhd éij¡F ........................ njit
m. rªj cUth¡F« jF M. òw¤öŒik
Ï. mf¤öŒik <. mid¤J«
2. mäy éij ne®¤Â brŒa¥gL« gæ® ........................
m. gaW M. jhåa« Ï. gU¤Â <. gHéijfŸ
3. ts®¢Á C¡» ........................
m. Á£ç¡ mäy« M. mÁo¡ mäy« Ï. í¥uè¡ mäy« <. fªjf mäy«
4. éij ne®¤Âæ‹ neh¡f« ........................
m. ó¢Á jh¡Fjiy j鮡f M. órz jh¡Fjiy j鮡f
Ï. C£l¢r¤J¡fis ãiy ãW¤j <. mid¤J«
5. éij ne®¤Â¡F ga‹gL« cæ® cu« ........................
m. mnrhyh M. k©òG cu« Ï. iunrhÃa« <. bjhGcu«

77
II. XçU th®¤ijæš éilaë
6. fUΉw K®ªj Nyf« ........................
7. éijfŸ clnd Kis¡fhkš F¿¥Ã£lfhy Ïilbtë¡F¥ Ë Kis¤jš
........................
8. rhjfkhd NHš ÏUªjhY« Kis¡fhj éijæ‹ cw¡f ãiy ........................
9. Kis¥ò¤Âw‹ ÏUªJ« rhjfk‰w Nœãiyæš Kis¡fhj éijæ‹ cw¡f
ãiy
10. éijfis Ïurhad kUªJfSl‹ Á»¢ir brŒtj‰F

III. eh‹F tçfëš éilaë

11. éij, jhåa« tiuaiw
12. jukhd éijæ‹ Fz§fŸ ahit?
13. éij ne®¤Âæ‹ neh¡f« v‹d?
14. éij ne®¤Âæ‹ tiffŸ ahit?

IV. xU g¡f mséš éilaë

15. éij cw¡f« k‰W« cw¡f ãiy g‰¿ és¡Ff,
16. cw¡fãiy Ú¡Fjš g‰¿ vGJf.
17. éij ãiy Ú¡Fjš g‰¿ vGJf,

V. éçthd éilaë
18. éij¥ò v‹whš v‹d? éij¥ò KiwfŸ tiffŸ k‰W« mt‰¿‹ e‹ikfŸ
g‰¿ vGJf.
19. éij cw¡f« g‰¿ étç.

78
 8. Ú® ã®thf«
(Water Management)

Ú®¥ ghrd« (Irrigation) : jhtu§fŸ j§fsJ ts®¢Á¡F«, c‰g¤Â¡F« njitahd

Úçid kiHæ‹ _ykhf¥ bgW»‹wd. kiHædhš bgw¥gL« Ú® k£Lnk jhtu
ts®¢Á¡F¥ nghJkhdjhf ÏU¥gšiy. gæU¡F Ú® g‰wh¡Fiw V‰gL« fhy§fëš,
bra‰if Kiwæš Úçid¥ ghŒ¢Rtj‰F Ú®¥ghrd« v‹W bga®.

8.1 Úç‹ K¡»a¤Jt« ((Importance of Water) :

1. jhtu§fëš eilbgW« gšntW cl‰braèaš ãfœ¢ÁfS¡F Ú®
njit¥gL»wJ.
2. jhtu¤Â‹ xU ghf¤ÂYŸs r¤J¥ bghU£fisÍ«, k‰W« ntÂ¥ bghU£fisÍ«,
jhtu¤Â‹ Ãw ghf§fS¡F vL¤J¢ bršy Ú® njit¥gL»wJ.
3. jhtu¤Âš eilbgW« xë¢ nr®¡if¡F Ú® njit¥gL»wJ.
4. Âl ãiyæš k©âYŸs r¤J¥ bghU£fis ÚuhdJ Âut ãiy¡F kh‰¿
jhtu§fS¡F¡ bfhL¡»wJ.
5. jhtu¤Âš 90 rj¤Â‰F nkš Ú® fhz¥gL»wJ.
6. k©â‹ bt¥gãiyia¡ Fiw¡fΫ, Úuhé¥ ngh¡»‹ _y« jhtu§fë‹ clš
bt¥gãiyia¡ Fiw¡fΫ Ú® njit¥gL»wJ.

8.2 Ú® Mjhu§fŸ (Water Sources) : Ú® »il¡F« Ïl¤Âid¥ bghW¤J mt‰iw

Ïu©L tiffshf¥ Ãç¡fyh«.

1. ãy¤Â‹ nk‰gu¥Ãš nj¡» it¡f¥gL« Ú® (Surface Water) : Ïš kiH

k‰W« gå¤JëfŸ _y« bgw¥gL« Ú® ml§F«. nkY« MWfŸ, VçfŸ, Fs§fŸ,
mizfëš nj¡» it¡f¥gL« ÚU« Ï›tifæš bgw¥gL« ÚuhF«.

2. ãy¤Â‹ moæš nj¡» it¡f¥gL« Ú® (Subsurface Water) : Ïš kiH

_y« bgw¥gL« Ú® ãy¤Â‹ cŸns br‹W ãy¤jo Úuhf nrä¡f¥gL»wJ. Ïjid Âwªj
btë¡ »zWfŸ (Open Wells) k‰W« MœFHhŒ »zWfŸ M»at‰¿èUªJ vL¤J
Ú®¥ ghrd¤Â‰F¥ ga‹gL¤jyh«.

8.2.1 jäœeh£o‹ Ú® Mjhu§fŸ (Water Resources of Tamilnadu) : MWfŸ, VçfŸ,

Fs§fŸ k‰W« MœJis¡ »zWfŸ ngh‹wt‰¿š ÏUªJ gæU¡F njitahd ghrd
Ú® bgw¥gLtjhš Ït‰iw Ú®¥ghrd _y§fŸ vdyh«.

jäœeh£o‹ bkh¤j ãfu ghrd¥gu¥ò Rkh® 29 y£r« v¡l® MF«.

79
Ú® Mjhu§fŸ ghrd¥gu¥ò (rj«)
»z‰W¥ghrd« 55
fhšthŒ 26
Vç¥ghrd« 18
Ïju Ú® Mjhu§fŸ 1

jäHf¤Â‹ t§f¡ flnyhu Ú®¥Ão¥ò gFÂfŸ tl»H¡F¥ gUt kiHædhš

ga‹bgW»‹wd. kiHÚ® bgU«ghY« VçfŸ _y« nrä¡f¥g£L ga‹gL¤j¥gL»wJ.
ÏUªjnghÂY« jäHf¤Â‹ bgU«ghyhd fhšthŒfŸ m©il khãy§fsh»a nfush
k‰W« f®ehlfhitna Ú® Ão¥Ã‰F¥ bgçJ« e«ÃÍŸsd. ϪÂa xUik¥ghL v‹gJ
eh£o‹ KJbfY«ghd étrha¤Âš jh‹ cWÂ¥gL¤j¥gL»wJ. étrha« brŒtj‰F«,
FoÚU¡F«, m©ilkhãy Ú®ts§fis e«ÃæU¥gJ«, m©il khãy§fŸ czΤ
njitfS¡fhfΫ, bjhêšfS¡fhd _y¥bghU£fŸ, rªij¥gL¤Jjš, étrha«
rh®ªj Ãw njitfS¡fhfΫ x‹nwhblh‹W rh®ªÂU¡F«. Ïd«, bkhê, fyh¢rhu«
jh©o ϪÂa xUik¥ghL br›tnd és§f¢brŒtJ étrhank.

8.2.2 jäHf¤Â‹ K¡»a ghrd¤ £l§fŸ :

y nk£^® miz
y gthå rhf® miz
y mkuht miz
y bgçah® itif miz
y ghgehr« jhäuguâ miz
y kâK¤jhW Ãujhd fhšthŒ
y ng¢Á¥ ghiw k‰W« bgU«ghâ miz
y »UZz»ç miz
y rh¤j}® miz
y gu«Ã¡Fs« Mêah® £l« k‰W«
y ÂU_®¤Â miz

M»ait jäHf¤Â‹ K¡»a fhšthŒ ghrd¤ £l§fshF«.

Ϫj ghrd¤ £l§fë‹ _y« Rkh® 8 Ïy£r« v¡l® ãy¤Âš gæ® rhFgo
brŒa¥gL»wJ. Ïš mÂfg£rkhf Rkh® 80 rj« msÎ be‰gæ® rhFgo brŒa¥gL»wJ.
nkY« nk£^® miz¥ Ão¥ghš jŠrhñ®, ÂUth%® k‰W« ehf¥g£od« kht£l§fŸ
k£L« Rkh® 52 rj« tiu ghrd tr bgW»wJ. k‰w miz¤Â£l§fshš jäHf« Rkh®
10 rj¤Â‰F« Fiwthfnt ghrd tr bgW»‹wJ.

80
 »z‰W¥ ghrd¤Âš ä‹ Ïiw¥gh‹fŸ _ykhf ãy¤jo Ú® ga‹ gL¤j¥gL»wJ.
jäœeh£oš nfhaK¤ö® kht£l«, ϪÂahé‰F njitahd 60 rj« ä‹
Ïiw¥gh‹fis c‰g¤Â brŒJ jå¤j‹ik t»¡»wJ.

8.3 ghrd Úç‹ j‹ik (Quality of Irrigation Water) : ghrd¤Â‰F¥

ga‹gL¤j¥gL« Úç‹ j‹ikahdJ mš fiuªJŸs c¥ò¡fë‹ msit¥ bghW¤J
mik»wJ. Ïit Úçš fiua¡Toa c¥òfŸ k‰W« Úçš nj§» ã‰F« bghU£fŸ vd
Ïu©L tif¥gL«. Ït‰¿‹ msÎ TL«nghJ mšyJ FiwÍ«bghGJ éij
Kis¤jš Kjš mWtil tiu gšntW ghÂ¥òfis V‰gL¤J»‹wJ.

ghrd Úç‹ j‹ik Ñœ¡f©l fhuâfis¥ bghW¤J mik»‹wJ

1. Úçš fiuªJŸs c¥òfë‹ ä‹ fl¤J Âw‹
2. bkh¤j c¥ò mséš fiuÍ« nrhoa« c¥Ã‹ Åj«
3. ršng£, FnshiuL, fh®gnd£ k‰W« ig fh®gnd£ v® maåfŸ
4. fhšÁa« k¡ÜÁa« nrhoa« k‰W« bgh£lhÁa« ne® maåfŸ
5. nghuh‹ msÎ
6. R‰W¥òw¢ NHš
7. fhu mäy¤j‹ik k‰W« E©Qæçfë‹ khR

ghrd Ú® ãt®¤Â (Reclamation of Irrigation Water) :

1. eLãiy¡F« mÂfkhf fhu mäy¤j‹ik cŸs Úiu eLãiyah¡f fªjf mäy«
nr®¡f nt©L«.
2. nrhoa« maåfŸ mÂf« cŸs Úçš í¥r« nr®¤J ãt®¤Â brŒayh«.
3. vëš fiuÍ« c¥ò¡fŸ k©â‹ mo mL¡FfS¡F toªJ bršy bjhGcu«
ÏLjš nt©L«.

8.4 Ú®¥ ghrd KiwfŸ (Types of Irrigation) :

Ú®¥ ghrd _y§fëèUªJ gyéjkhd Kiwfëš ghrd¤Â‰F Ú® bfh©L

tu¥gL»wJ. Ït‰¿š eh« nj®ªbjL¡F« Kiwia¥ bghW¤J ghrd Ú® Åzhjš
jL¡f¥gL»wJ. mit,

1. k©zhš mik¡f¥gL« thŒ¡fhš

2. Ábk©£ thŒ¡fhš
3. fh‹»ß£ FHhŒfŸ
4. totik¡f¥g£l Âwªj fh‹»ß£ thŒ¡fhš
5. Ã.é.Á. FHhŒfŸ

81
 nk‰T¿a x›bthU KiwæY« bryÎ, ghrd¤Âw‹, Ú® ÅzhF« msÎ
ngh‹wit khWgL»‹wd.

thŒ¡fhšfŸ _ykhf bfh©L tu¥gL« ÚuhdJ, rhFgo tašfS¡F ÑœtU«

_‹W K¡»a Kiwfëš ghrd« brŒa¥gL»‹wJ.

I. gu¥ò¥ ghrd«
II. mok© ghrd«
III. ötš ghrd«

I.. gu¥ò¥ ghrd« (Surface Irrigation) :

Ïij MWtiffshf¥ Ãç¡fyh«

1. gutš ghrd« 5. g©iz¥ ghrd«
2. gh¤Â¥ ghrd« 6. brh£L Ú®¥ghrd«
3. rhš ghrd« 7. bjë¥ò ghrd«
4. mfê¥ ghrd« 8. fêÎÚ®¥ghrd«

1. gutš ghrd« (Flood Irrigation) : ãy¤ij¢ R‰¿Y« tu¥òfŸ mik¤J ãy¥

gu¥Ãid¢ rk¥gL¤Â thŒ¡fhè‹ _y« tU« Úiu xU thŒkilæ‹ têahf
ãy¤Â‰FŸ ghŒ¢Á ãy« KGtJ« gut¢ brŒÍ« Kiw¡F gutš ghrd« v‹W bga®.

gutš ghrd Kiwæš ghŒ¢r¥gL« Ú®, ãy« KGtJ« gué ãy¤Âš nj§»
㉻‹wJ. jäHf¤Âš beš, fU«ò, kŠrŸ ngh‹w gæ®fS¡F gutš ghrd Kiwæš
Ú® ghŒ¢r¥gL»wJ. ãy¤Â‹ rçit¥ bghW¤J taè‹ gu¥ò khWgL«.

ãiwfŸ
1. gutš ghrd¤ij¥ Ëg‰W«nghJ thŒ¡fhš k‰W« fiufŸ mik¥gj‹ _y«
ãy« ÅzhtJ jL¡f¥gL»‹wJ. Ïjdhš ãy¤Âš gæçl¥gL« gæç‹
v©â¡if mÂfç¡»‹wJ.
2. xU ehëš xU ntiyahis ga‹gL¤Â 15 V¡f® gu¥gsÎ cŸs ãy¤Â‰F gutš
ghrd Kiwæš Ú® ghŒ¢ryh«.

2. gh¤Â¥ ghrd« (Bed irrigation) : ãy¤ij Rkh® 5 Û£l® Ús, mfyKŸs ÏU

tçir gh¤Âfshf mik¤J eLnt thŒ¡fhš mik¤J, thŒ¡fhèš tU« Úiu
ãy¤Â‰F¥ ghŒ¢Rtj‰F gh¤Â¥ ghrd« v‹W bga®. nrhs«, f«ò, uh», äsfhŒ, f¤jç
ngh‹w gæ®fS¡F«, njh£l¡fhš ãy§fëš gæçl¥gL« gæ®fS¡F« gh¤Â¥ghrd
Kiwæš Ú® ghŒ¢r¥gL»‹wJ.

82
ãiwfŸ
1. gh¤Â¥ghrd Kiwæš Ú® ghŒ¢Rtjhš Méahjè‹ _y« Ú® ÅzhtJ
jL¡f¥gL»‹wJ. Ïjdhš ghrd Ú® Á¡fdkhf¥ ga‹gL¤j¥gL»‹wJ.
2. beU¡fkhf¥ gæçl¥gL« gæ®fS¡F Ú®¥ ghŒ¢Rtj‰F¥ ga‹gL»wJ.
3. gh¤Â¥ ghrd Kiwæš ãy« Á¿a ÃçÎfshf¥ Ãç¡f¥gLtjhš mªj¢ Á¿a
gFÂæid k£L« rk¥gL¤Âdhš nghJkhdJ.
4. gutš ghrd¤ij¡ fh£oY« Ú® Á¡fdkhf¥ ga‹gL¤j¥gL»‹wJ.

3. rhš ghrd« (Furrow Irrigation) : ãy¤ij rk¥gL¤Â Á¿a ÃçÎfshf¥ Ãç¤J,

ãy¤Âš gh® mik¤J gh®fS¡F Ïilæš cŸs rhšfë‹ têahf Ú® ghŒ¢R« Kiw¡F
rhš ghrd« v‹W bga®.

mÂf ÏilbtëÍl‹ tçirahf el¥gL« gU¤Â, fU«ò, òifæiy, fhŒf¿¢

brofŸ k‰W« »H§F tif¢ brofS¡F rhš ghrd Kiwæš Ú® ghŒ¢r¥gL»‹wJ.
Ïš nklhf mikªJŸs gh®fëš gæ®fŸ tçirahf el¥gL»‹wd. Ïu©L
gh®fS¡F eLéš mikªÂU¡F« gŸskhd gFÂahd rhšfë‹ têahf Ú®
ghŒ¢r¥gL»wJ.

ãiwfŸ
1. ãy¤Âš cŸs rhš gFÂfŸ k£Lnk <u¥gL¤j¥gLtjhš ghrd Ú® Á¡fdkhf¥
ga‹gL»‹wJ.
2. mÂfkiH bgŒÍ« fhy§fëš ãy¤Â‰F tU»‹w mÂf msÎ kiHÚ® rhšfëš
nj§» ㉻‹wJ. Ït‰iw tofhšfë‹ _y« vëš ãy¤ÂèUªJ btëna‰¿
élyh«.
3. nfhil fhy§fëY«, Ú®¥g‰wh¡Fiw V‰gL« fhy§fëY« mL¤jL¤j Ïu©L
rhšfëš VnjD« xU rhY¡F k£L« Ú® ghŒ¢Rtj‹ _y« Ú®¥ g‰wh¡Fiw
V‰gLtij rç brŒayh«.
4. rhš ghrd Kiwæš gæ®fŸ tçiræš miktjhš mt‰¿‰F eLnt CL
rhFgo¥ gâfis vëš nk‰bfhŸsyh«.

4. mfê¥ghrd« ((Trench Irrigation)) : jhœthd gFÂfëš mikªJŸs ãy§fëš

M©o‹ bgU«ghyhd eh£fëš Ú®nj§» ㉻‹wJ. Ϥjifa ãy§fëš gæ®fS¡F
Ïilæš MHkhd FêfŸ V‰gL¤j¥g£L ghrd« brŒÍ« Kiw¡F mfê¥ghrd« v‹w
bga®. bgU«ghY« fU«ò, thiH k‰W« bt‰¿iy¡bfho ngh‹w gæ®fS¡F mfê¥
ghrd Kiwæš Ú® ghŒ¢r¥gL»‹wJ.

84
 mfê¥ghrd Kiwæš Ú® ghŒ¢r¥gL« ãy§fëš Rkh® 4 Û£l® Ïilbtë¡F xU
mfê bt£l¥gL»wJ. ãy¤Âš Ïu©L ÂirfS¡F Ïizahf Ϫj mfêfŸ
bt£l¥gL»‹wd. Ϫj mfêfŸ 30 br.Û. mfyK«, 60 br.Û MHK« cilajhf ÏU¡F«.
Ïj‰F ÏilnaÍŸs Ïilbtëæš mikªJŸs ãy¥gFÂæš gæçl¥gL»‹wJ.
Ú®¥ghrd _y§fëš ÏUªJ tU»‹w ghrd Ú® thŒ¡fhšfë‹ _y« mfêfS¡F
bfh©L tu¥g£L mfêfëš nj§» ㉻‹wJ. mÂfkhd kiH bgŒÍ« fhy§fëš
ãy¤Â‰F tU»‹w mÂf msÎ kiH Ú® Ϫj mfêfë‹ _y« ãy¤ÂèUªJ
btëna‰w¥ ga‹gLtjhš Ïit tofhšfshfΫ ga‹gL»‹wd.

ãiwfŸ :
1. mfê¥ghrd Kiwæš Ú® ghŒ¢Rtj‰F Fiwªj msÎ M£fŸ nghJkhdJ.
2. mÂf kiH bgŒÍ« fhy§fëš Ïªj mfêfŸ tofhšfshf¢ brašg£L mÂf
Úçdhš gæ® gh¡f¥glhkš jL¡f¥gL»‹wJ.

5. g©iz¥ ghrd« mšyJ t£l¥gh¤Â¥ ghrd« ((Basin Irrigation)) :

gH¤njh£l§fëY« g©izfëY« cŸs bgça ku§fis¢ R‰¿ xU Û£l® R‰wséš
t£l toéš gh¤ÂfŸ mik¡f¥g£L Ú®¥ ghrd« brŒÍ« Kiw¡F g©iz¥ ghrd«
v‹W bga®.

ãiwfŸ :
1. ãy« KGtj‰F« Ú® ghŒ¢rhkš ku¤Âid¢ R‰¿ÍŸs Á¿a gh¤Âfëš k£L« Ú®
ghŒ¢r¥gLtjhš ghrd Ú® Á¡fdkhf¥ ga‹gL¤j¥gL»‹wJ.
2. Méahjè‹ _yK«, Ú®¡fÁé‹ _yK« mÂf mséš Ú® ÅzhtJ
Fiw¡f¥gL»‹wJ.
3. ku¤Â‹ nt®¥gF guéÍŸs ãy¥gu¥ò k£L« ghrd« brŒa¥gL»‹wJ.

6. brh£L Ú®¥ghrd« ((Drip Irrigation)) : ghrd Úçid¤ jhtu¤Â‹ nt® k©ly¤Âš

gL«go brh£L¢ brh£lhf Ú®¥ ghŒ¢R« Kiw¡F brh£L Ú®¥ghrd« v‹W bga®.

ãiwfŸ :
1. »il¡»‹w Fiwªj msÎ Ú® Á¡fdkhd Kiwæš ga‹gL¤j¥gL»‹wJ.
2. Méahjš k‰W« Ú®¡fÁé‹ _y« Ú® ÅzhtJ KGikahf¤ jL¡f¥gL»wJ.
3. thŒ¡fhš k‰W« tu¥òfŸ mik¡fhkš Ϫj Kiwæš Ú®¥ghŒ¢Rtjhš ãy«
ÅzhtJ j鮡f¥gL»‹wJ.
4. Úçš fiuÍ« cu§fis Ï«Kiwæ‹ _y« gæ®fS¡F¡ bfhL¡fyh«.
5. fisfŸ njh‹WtJ btFthf¡ Fiw»wJ.

86
7. bjë¥ò¥ ghrd« ((Splash Irrigation)) : Ú®¥ghrd _y§fëèUªJ tU»‹w ghrd
Úçid thŒ¡fhšfëš nj¡» it¤J iffshš bjë¡F« Kiw¡F bjë¥ò¥ ghrd«
v‹W bga®.

ãy¤Âš 4 Û£l® Ïilbtëæš ãy¤Â‹ FW¡fhf thŒ¡fhšfŸ mik¤J mš

ghrd Úiu¤ nj¡f it¤J ϪÚçid¥ gæ®fë‹ ÛJ gL«go bjë¡f¥gL»‹wJ.
nfœtuF, vŸ k‰W« fhŒf¿fŸ ngh‹w gæ®fS¡F« bjë¤jš ghrd Kiwæš Ú®¥
ghŒ¢r¥gL»‹wJ.

ãiw : »il¡»‹w Fiwªj msÎ Ú® KGtJ« ãy¤ÂYŸs gæ®fS¡F¥ ga‹gL«

tifæš, gæ®fë‹ ÛJ KGikahf¤ bjë¡f¥gL»‹wJ.

8. fêÎ Ú®¥ghrd« ((Sewage and Sullage Irrigation)) : bgça efu§fëš ÅLfŸ

k‰W« bjU¡fëèUªJ btënaW« fêÎ Úiu Âwªj thŒ¡fhšfŸ _y« bfh©L tªJ
Ú®¥ ghrd¤Â‰fhf ga‹gL¤j¥gL»wJ. Ïj‰F fêÎ Ú®¥ghrd« (Sullage Irrigation)
v‹W bga®.

Áy efu§fëš cŸs ÅLfëš ÏUªJ btëna‰w¥gL« fêÎ Úçš kåj

fêÎfS« nr®ªJ btëna‰w¥g£L mij ghjhs rh¡fil¡ fhšthŒfŸ _y« bfh©L
tªJ ghrd¤Â‰F ga‹gL¤j¥gL»wJ. Ïj‰F rh¡fil Ú®¥ghrd« (Sewage
irrigation) v‹W bga®.

Ϫj Ïu©L fêÎ ÚçY« fhšeilæ‹ fêÎ¥ bghU£fS« k‰w F¥ig¥

bghU£fS« fyªJ Tœkãiyæš ÏU¡F«. ϪÚuhdJ neuoahf ghrd¤Â‰F¥
ga‹gL¤j¥gL»‹wJ. fêÎ Ú®¥ghrd Kiw kJiu efu¤Âš Áw¥ghf¢
brašgL¤j¥gL»‹wJ. fêÎ Úiu ãy¤Â‰F¥ ghŒ¢R«nghJ fêÎ¥ bghU£fS« fêÎ
ÚUl‹ nr®ªJ tUtjhš k© äUJthf ÏU¡F«. msé‰F mÂfkhd Ú® ãy¤Â‹
nk‰gu¥ÃèUªJ Méahjyhš bt¥g« jâ¡f¥gL»wJ.

fêÎ Ú® jhtu§fS¡F Áwªj cukhf¥ ga‹L»wJ. fhšeilfS¡fhd Ôtd¥

gæ®fis¥ gæ® brŒa fêÎ Ú®¥ghrd« ga‹gL¤j¥gLtjhš Ôtd¥ g‰wh¡Fiw
V‰gLtJ« j鮡f¥gL»‹wJ. Ï¥ghrd Úiu¥ ga‹gL¤Â fhŒf¿¥ gæ®fS«
gæçl¥gL»‹wd.

fêÎ Úç‹ _y« Áy nehŒ¡ »UäfŸ fhšeilfS¡F¤ Ôtd¥gæç‹ _y«

guÎtjhš fhšeilfŸ Áy rka§fëš gh¡f¥gL»‹wd.

II.. mok© ghrd« mšyJ ãy¤jo Ú®¥ghrd« ((Sub Soil Irrigation)) : Ú®¥ghrd
_y§fëèUªJ tU»‹w ghrd Úçid neuoahf k©â‹ Ñœ mL¡FfS¡F¡

88
bfh©L br‹W ãy¤Âid <u¥gL¤J« Kiw¡F mok© ghrd« mšyJ ãy¤jo
Ú®¥ghrd« v‹W bga®.

Ú®¥ghrd _y« nklhd gFÂæY«, gæ®brŒÍ« tašjhœthd gFÂæY«

mikªÂU¡F« Ïl§fëš mok© ghrd Kiwæš Ú® ghŒ¢r¥gL»wJ. Ú®ghrd
_y§fëèUªJ tU»‹w ghrd Ú® Ábk©£ FHhŒfë‹ _y« ãy¤Â‰F bfh©L
tu¥g£L FHhŒfëš cŸs Á¿a Jisfë‹ têahf ãy¤Â‰F tªJ ãy¤Â‹
mok©iz <u¥gL¤J»‹wJ.

ãiwfŸ
1. FHhŒfë‹ _y« tU»‹w ghrd Ú® neuoahf ãy¤Â‹ mok© gF¡F
tUtjhš Méahjš, Úuhé¥ ngh¡F k‰W« Ú®¡fÁÎ ngh‹wit _y« Ú®
Åzhfhkš KGikahf¥ ga‹gL¤j¥gL»wJ.
2. ãy¤Â‹ mo¥gFÂæš FHhŒfŸ tçirahf mik¡f¥g£oU¥gjhš Ϫj
ãy§fëš rhFgo ntiyfis nk‰bfhŸtJ vëJ.
3. fis¢brofë‹ éijfŸ guthkš ghJfh¡f¥gL»wJ.

III. ötš ghrd« ((Over Head Irrigation)) : ghrd Úçid¥ gæ®fŸ ÛJ xU F¿¥Ã£l
cau¤Âš ÏUªJ öΫ Kiw¡F ötš ghrd« v‹W bga®.

cnyhf¡ FHhŒfSl‹ RHY« bjë¥ò¡ FHhŒfŸ xU F¿¥Ã£l cau¤Âš

mik¡f¥g£L, Úiu äFªj mG¤j¤Jl‹ brY¤J«nghJ bjë¥gh‹fŸ RH‹W Úiu
gånghynth mšyJ kiH¤Jë nghynth xnu Óuhf öé ãy¤ij eid¡»wJ.
Ï¥ghrdKiw fh¥Ã, njæiy¤ njh£l§fŸ k‰W« òš jiufS¡F ga‹gL¤j¥g£L
tU»wJ.

ötš ghrd¤Â‹ K¡»a¤Jt«

1. njæiy, òšjiu k‰W« tw©l gFÂfëš Ãujhd ghrdkhf ga‹gL»wJ.
2. fh¥Ã ó¡F« gUt¤Âš TLjš ghrdkhf ga‹gL»wJ.
3. ãy¢rçÎ, bt¥g«, ciwgå cŸs gFÂfëš Ï«Kiw V‰wJ.

Ú® mÂf« njit¥gL« bt¥g k©ly k‰W« tw©l gFÂfëš Ï¤ötš ghrd«

Ãujhd ghrdkhfΫ, vªj gæ®fŸ mo¡fo kiHia éU«ò»wnjh m¥gæ®fS¡F
ÂObud V‰gL« tw£ÁæèUªJ fh¥gh‰wΫ Ï«Kiw cjλwJ. vdnt Ïjid
TLjš ghrd« (Supplemental Irrigation) v‹W« miH¥g®. nkY«, mÂf bt¥g« k‰W«
fL« ciwgåæš ÏUªJ gæ®fis¥ ghJfh¡f ötš ghrd« ga‹gL»wJ.

89
ötš ghrd¤Â‹ ãiwfŸ

gutš ghrd Kiwfis x¥ÃL«nghJ ötš ghrd Kiwæš Áy Áw¥òfŸ cŸsd.

1. gutš ghrd¤ij brŒa Koahj nkL, gŸs«, k© mç¥ò V‰gL« gFÂfëš ötš
ghrd« äfΫ bghU¤jkhdjhF«.
2. äf¡ Fiwthd Ú®Ão¥ò¤ j‹ikÍŸs kz‰gh§fhd ãy§fŸ, k© f©l«
äfΫ Fiwªj ruis¡fš ãy§fŸ, mÂfkhf Úiu toa éL« ãy§fŸ
M»at‰¿‰F Ï¥ghrd« äfΫ V‰wJ.
3. Úiu äfΫ Á¡fdkhf¥ ga‹gL¤jyh«.
4. eh‰w§fhšfS¡F ÏJ äf¢Áwªj ghrdKiw.
5. gh¤ÂfŸ mik¤jš, kil ÂU¥òjš ngh‹w gâ Ïšiy.
6. v›éj ãy¢rçthd gF¡F« V‰wJ.

7. ciwgå, fL« bt¥g« ngh‹wt‰¿èUªJ gæiu¡ fh¡f cjλ‹wJ.

8.5 Ú®¥ guhkç¥ò (Water Management) : Ñœ¡f©l fhuâfis¡ fU¤Âš

bfh©L ghrd Úiu Á¡fdkhfΫ, ÅzhfhkY« ga‹gL¤jyh«.

1. gæçl¥g£LŸs gæ®
2. k© ts«
3. ãyΫ j£gbt¥gãiy
4. Ú®¥ghrd¤njit
5. Ú®¥ghrd¤ Âw‹

1. gæçl¥g£LŸs gæ® : xU gæç‹ Ú®¤njit gæç‹ Ïuf«, Ïiyaik¥ò,

tw£Áia jh§F« Âw‹, gæç‹ taJ, gæç‹ ts®¢Á ãiy M»at‰iw bghU¤J
khWgL»wJ. Fiwªj taJ cila Ïuf§fS¡F Fiwthd Ú®¤ njitÍ«, mÂf
Ïiy¥gu¥ò cila Ïuf§fŸ mÂf Ú®¤ njit cilajhfΫ ÏU¡F«.

2. k© ts« : k©â‹ j‹ik, k© ts«, ãy¤Â‹ mik¥ò, k©â‹ Ú® Ão¥ò¤

Âw‹ M»at‰iw bghU¤J Ú®¥ghrd Kiw, ghrd Úç‹ msÎ, Ú®¥ghrd« brŒa
nt©oa fhy« Kjèat‰iw ã®zæ¡fyh«. mjhtJ, t©lš k© mÂf Ú® nj¡F«
Âw‹ cilajhfΫ, kzš Fiwªj Ú® nj¡F« Âw‹ cilajhfΫ ÏU¡F«. mnjnghš,
rkkhd ãy¤Âš Ú®¤njit FiwthfΫ, rçthd ãy¤Âš Ú®¤ njit mÂfkhfΫ
ÏU¡F«.

mÂf C£l¤Âw‹ cŸs k©â‰F Fiwªj msÎ ghrd ÚU«, Fiwthd

C£l¤Âw‹ cŸs k©â‰F mÂf msÎ ghrd ÚU« njit¥gL»wJ.

90
3. j£gbt¥g ãiy : kiHasÎ, kiH eh£fŸ, fh‰¿‹ ntf«, fh‰¿‹ <u¥gj« k‰W«
bt¥gãiy ngh‹wt‰iw bghU¤nj gæ®fë‹ Ú®¤njit mik»‹wJ.

4. Ú®¥ ghrd¤njit : Ú® ghrd _y«, Ú®¥ghrd Kiw, ghrd Úç‹ ntf«

M»at‰iw¥ bghU¤J ghrd Úç‹ njit Ú®zæ¡f¥gL»wJ.

5. Ú®ghrd¤ Âw‹ : jhtu§fŸ ga‹gL¤Âa Úç‹ msé‰F«, gæU¡F ghŒ¢Áa

Úç‹ msé‰F« cŸs é»jnk Ú®ghrd¤ Âw‹ vd¥gL«. mÂf msÎ Ú®
ÅzhF«bghGJ Ú® ghrd¤Âw‹ Fiw»wJ. Ú® ghrd Âw‹ mÂfKŸsnghJ Ú®¤njit
Fiw»wJ.

éijæèUªJ Kis¡F« gæ® cæ® thH Ú® m¤ÂahtÁakhF«. k©âš cŸs

C£l¢r¤J¡fis Ú® fiu¥ghdhf brašg£L fiu¤J gæç‹ ts®¢Á¡fhf¡
bfhL¡»wJ. gUt fhy« k‰W« thåiyæš V‰gL« khWjšfë‹ éisthš ãiyahd
gæ® c‰g¤Â¡F Úiu nrä¥gJ äfΫ mtÁa«. ‘Ú® ts« c©lhdhš, ãyts«
c©lhF«’ v‹w gHbkhê¡nf‰g gæ® ts®¢Á¡F Ú® Mjhu§fns äfΫ
K¡»akhditahF«.
kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. jhtu¤Âš ........................ rjÅj¤Â‰F nkš Ú® cŸsJ
m. 80 M. 70 Ï. 90 <. 60
2. nfhit kht£l« ϪÂahé‰F¤ njitahd ........................ rj Ïiw¥gh‹fis
c‰g¤Â brŒ»wJ
m. 60 M. 70 Ï. 20 <. 50
3. mfê¥ ghrd Kiwæš ........................ Û Ïilbtëæš mfêfŸ bt£l¥gL»‹wd
m. 5 M. 4 Ï. 7 <. 3
4. t£l¥gh¤Â¥ ghrd« ........................gæU¡F V‰wJ
m. gU¤Â M. beš Ï. bj‹id <. fU«ò
5. ........................ ghrd« TLjš ghrd« vdΫ miH¡f¥gL»wJ
m. gu¥ò M. gutš Ï. ötš <. bjë¤jš

II. XçU th®¤ijæš éilaë

6. Ú®ghrd¤ÂwD«, ghrd¤Â‰F njitahd Úç‹ msΫ v›thW bjhl®ò
bfh©lit?
7. Ú®¥ghrd _y§fŸ ahit?
8. Ú® Mjhu¤Â‹ ÏU ÃçÎfŸ ahit?
9. ghrd Úçš cŸs c¥òfŸ ahit?
10. rhšghrd« v‹whš v‹d?
91
III. eh‹F tçfëš éilaë
11. Ú®¥ghrd« v‹whš v‹d?
12. jäœeh£o‹ K¡»a ghrd £l§fëš eh‹»id¡ TW.
13. Ú®¥ghrd KiwfŸ ahit?
14. ghrd Úç‹ j‹ik v¡fhuâfis¥ bghW¤J mik»wJ?
15. gutš ghrd« v‹whš v‹d?
16. gh¤Â¥ghrd« v‹whš v‹d?
17. t£l¥gh¤Â ghrd« - F¿¥bgGJ
18. brh£L Ú® ghrd« v‹whš v‹d?
19. mok© ghrd« g‰¿ Ú m¿tbj‹d?
20. F¿¥ò tiuf : ötšghrd«, bjë¥ò¥ghrd«
21. fêÎÚ® ghrd« k‰W« rh¡fil Ú®¥ghrd« Ïu©o‰F« Ïilna cŸs
ntWghLfŸ v‹d?
22. Ú® guhkç¥ò brŒa fU¤Âš bfhŸs nt©oait ahit?
IV. xU g¡f mséš éilaë
23. Ú® guhkç¥ò g‰¿ étç?
24. Ú®¥ghrd« v‹whš v‹d? Úç‹ K¡»a¤Jt« ahJ?
25. jäœeh£o‹ Ú® Mjhu§fis¥ g‰¿ étç
26. gutš ghrd« g‰¿ étç.
27. gh¤Â¥ ghrd« brŒÍ« Kiw g‰¿ és¡F
28. rhšghrd« v‹whš v‹d? mj‹ ãiwfŸ ahit? vªbjªj gæ®fS¡F Ï«Kiw
gadhF«?
29. mfê¥ghrd« brŒjš g‰¿ étç.
30. gHku§fS¡F ga‹gL¤j¥gL« ghrdKiw g‰¿ és¡F.
31. brh£L Ú® ghrd« g‰¿ és¡F.
32. ãy¤jo Ú®ghrd« g‰¿ és¡F.
33. ötš ghrd« v¥gæ®fS¡F V‰wJ? v›thW mjid brŒthŒ?
34. fêÎ Ú®¥ghrd« g‰¿ étç.
35. Ú®¥ guhkç¥ò brŒa fU¤Âš bfhŸs nt©oait v‹bd‹d? VnjD«
_‹¿id és¡F.
V. éçthd éilaë
36. Ú®¥ghrd« v‹whš v‹d? Ú® Mjhu§fis¥ g‰¿ xU f£Liu tiuf.
37. Ú®¥ghrd KiwfŸ ahit? VnjD« Ïu©L Kiwfis¥ g‰¿ étç.
38. Úç‹ K¡»a¤Jt« ahJ? Ú® guhkç¥ò g‰¿ xU f£Liu tiuf.

92
 9. cu« k‰W« cunk«ghL
(Fertilizer and its Management)

gæU¡F¤ njitahd C£l¢r¤J¡fis më¡F« m§ff k‰W« md§ff

bghU£fS¡F cu« v‹W bga®. jhtu§fS¡F njitahd C£l¢r¤J¡fis ng%£l¢
r¤J¡fŸ k‰W« E©û£l¢r¤J¡fŸ vd ÏUtiffshf¥ Ãç¡fyh«.

9.1 ng%£l¢r¤J¡fŸ (Macronutrients) : jhtu§fë‹ ts®¢Á k‰W« c‰g¤Â¡F

mÂf mséš njit¥gL« r¤J¡fŸ ng%£l¢r¤J¡fshF«. mitahtd : fh®g‹
(C), iA£u#‹ (H), M¡ì#‹ (O), ie£u#‹ (N), gh°gu° (P), bgh£lhÁa« (K), fhšÁa«
(Ca), k¡ÜÁa« (Mg), k‰W« fªjf« (S). Ï¢r¤J¡fis jhtu§fŸ k©, Ú® k‰W«
fh‰¿èUªJ bg‰W¡ bfhŸ»‹wd.

9.2 E©û£l¢ r¤J¡fŸ (Micronutrients) : gæ® ts®¢Á¡F äf¡ Fiwªj

mséš Mdhš m¤ÂahtÁakhf¤ njit¥gL« r¤J¡fŸ E©û£l¢ r¤J¡fŸ
vd¥gL«. mitahtd : ÏU«ò (Fe), kh§fÜR (Mn), J¤jehf« (Zn), jhäu« (Cu), nghuh‹
(B), khè¥od« (Mo) k‰W« Fnshç‹ (Cl).

Ïit jéu nrhoa« (Na), Áè¡fh‹ (Si), mnaho‹ (I), ¥qç‹ (F), nfhghš£ (Co),
brèåa« (Se), mYäåa« (Al), btdoa« (V) ngh‹w jåk§fS« gæ® ts®¢Á¡F
Á¿jsÎ njit¥gL»‹wd.

9.1.1 fh®g‹ (Carbon-C) :

1. gæ®fŸ fh®gid fh®g‹il M¡i[L (CO2) tot¤Âš të k©ly¤ÂèUªJ
»u»¤J¡ bfhŸ»‹wd.
2. czÎ jahç¡fΫ, ònuh£nlhÃshr« k‰W« brš Rt® c‰g¤Â¡F« fh®g‹
njit¥gL»wJ.

9.1.2 iA£u#‹ (Hydrogen - H) :

1. gæ®fŸ Ï¢r¤Âid ÚçèUªJ bgW»‹wd.
2. ÏJ jhtu¤Â‹ cl‰braèaš ãfœ¢Áfëš K¡»a g§F t»¡»wJ.

9.1.3 M¡ì#‹ (Oxygen - O) :

1. Ú® k‰W« tëk©ly¤ÂèUªJ Ï¢r¤J jhtu§fS¡F »il¡»wJ.
2. Ï¢r¤J jhtu§fŸ cæ® thHΫ, cl‰braèaš ãfœ¢ÁfŸ eilbgwΫ
ga‹gL»wJ.

93
9.1.4 ie£u#‹ mšyJ jiH¢r¤J (Nitrogen - N) :
1. jhtu¤Â‹ mid¤J bršfŸ k‰W« ònuh£nlhÃshr¤Âš ie£u#‹ cŸsJ.
2. gæ®fS¡F gRik ãw¤ij¡ bfhL¥gJl‹, mt‰¿‹ ju« k‰W« ts®¢Áia
mÂfç¡»wJ.
3. jhtu¤Â‹ òuj¢ r¤Â‹ msit mÂfç¡»wJ.
4. Ï¢r¤Â‹ msÎ mÂfç¥ghš jhtu¤Â‹ ts®¢Á TLtJl‹, ó¢Á k‰W« nehŒ
jh¡FjY¡F cŸshF« thŒ¥ò cŸsJ.

9.1.5 gh°gu° mšyJ kâ¢r¤J (Phosphorus - P) :

1. jhtu¤ÂYŸs ãô¡ë¡ mäy« k‰W« gh°nghè¥ÃLfëš gh°gu° r¤J mÂf
mséš cŸsJ.
2. éij Kis¡fΫ, nt®fŸ k‰W« ky®fŸ njh‹Wtj‰F« Ï¢r¤J njit.
3. gæ® K®¢Á miltj‰F«, jhåa§fë‹ ju« k‰W« v©â¡if mÂfç¡fΫ
Ï¢r¤J mtÁa«.
4. tëk©ly¤Âš cŸs ie£u#id mtiu (Legume) FL«g¥ gæ®fëš nt®
Ko¢Rfëš ãiyãW¤J« gh¡Oçah¡fë‹ brašghLfis mÂfç¡»wJ.

9.1.6 bgh£lhÁa« mšyJ rh«gš r¤J (Potassium - K) :

1. jhtu¤ÂYŸs T£L¥bghUŸ vÂY« bgh£lhÁa« g§nf‰fhkš jå¤J
maåahf fhz¥gL«.
2. ó¢Á k‰W« nehŒfis v®¡fΫ, tw£Áia¤ jh§fΫ gæ®fS¡F Ï¢r¤J
njit.
3. fåfŸ k‰W« éijfë‹ ju¤ij mÂfç¡f cjλwJ.

9.1.7 fhšÁa« (Calcium - Ca) :

1. jhtu§fë‹ bršRt® njh‹wΫ, Mu«g nt® ts®¢Á¡F«, Ô§F éisé¡F«
mäy§fë‹ j‹ikia Ú¡fΫ fhšÁa« r¤J ga‹gL»wJ.
2. gæ® ie£u#id »u»¤J¡ bfhŸsΫ,, ie£u#id ãiyãW¤J«
gh¡Oçah¡fë‹ braiy mÂfç¡fΫ Ï¢r¤J mtÁa«.
3. ÏJ gæç}nl ef®ªJ bršY« j‹ik m‰wJ .

9.1.8 bk¡ÜÁa« (Magnesium - Mg) :

1. jhtu¤ÂYŸs g¢ira¤Âš bk¡ÜÁa« mÂf mséš cŸsJ. ÏJ C£l¥
bghU£fis c¿ŠR« Âwid Óuhf it¤J¡ bfhŸs cjλwJ.
2. jhtu¤ÂYŸs gh°gu° r¤ij Xçl¤ÂèUªJ k‰nwh® Ïl¤Â‰F bfh©L bršy¥
ga‹gL»wJ.
3. éijfë‹ v©bzŒ¢r¤ij mÂfç¡f bk¡ÜÁa« cjλwJ.
94
9.1.9 fªjf« (Sulphur - S) :
1. jhtu¤Âš g¢ira« k‰W« òuj« njh‹Wtj‰F cjλwJ.
2. éij c‰g¤Â, nt® ts®¢Á k‰W« nt® Ko¢RfŸ njh‹Wtj‰F« fªjf« njit.

9.2.1 ÏU«ò (Iron - Fe) :

1. g¢ira« njh‹Wtj‰F«, k©âYŸs C£l¢r¤J¡fis c¿ŠrΫ
ÏU«ò¢r¤J njit.
2. jhtu¤Âš eilbgW« M¡ìfuz éidfS¡fhd v‹ir«fŸ njh‹wΫ, òuj
c‰g¤Â¡F« ÏU«ò¢r¤J mtÁakhF«.

9.2.2 kh§fÜR (Manganese - Mn) :

1. jhtu¤Âš g¢ira« njh‹Wtj‰F kh§fÜR cjλwJ.
2. jhtu¤ ÂR¡fëš eilbgW« M¡ìfuz éidfis C¡Fé¡F« fhuâahf
és§F»wJ.

9.2.3 J¤jehf« (Zinc - Zn) :

1. jhtu¤Âš eilbgW« ts®¢Áij kh‰w§fS¡fhd v‹ir«fis njh‰Wé¡f
J¤jehf« njit.
2. gæ® ts®¢Á¡F njitahd M¡ì‹ (Auxin) Ah®nkh‹ cUthf K¡»a
fhuâahf brašgL»wJ.

9.2.4 jhäu« (Copper - Cu) : jhtu§fŸ g¢ira« jahç¡fΫ, M¡ìfuz

éidô¡»ahfΫ jhäu« brašgL»wJ.

9.2.5 nghuh‹ (Boron - B) :

1. jhtu« fhšÁa¤ij »u»¤J¡ bfhŸsΫ, ga‹gL¤jΫ, mj‹ fiuÍ« Âwid
ãiyahf it¤ÂU¡fΫ nghuh‹ cjλwJ.
2. jhtu¤ÂYŸs bgh£lhÁa«, fhšÁa« M»at‰¿‹ é»j¤ij xnu Óuhf
it¤ÂU¡f ga‹gL»wJ.
3. kfuªj¤öŸfë‹ Åça¤ij mÂfç¡f¢ brŒ»wJ.
4. r®¡fiu¢r¤J cUthfΫ, mJ gæç}nl Ïl« bga®ªJ brŒaΫ cjλwJ.

9.2.6 khè¥od« (Molybdenum - Mo) :

1. thÍ k©ly ie£u#id ãiyãW¤j neuoahfnth, kiwKfkhfnth khè¥od«
ga‹gL»wJ.
2. M¡ìfuz éidfS¡fhd v‹ir«fŸ njh‹w Ï¢r¤J njit.

95
9.2.7 Fnshç‹ (Chlorine - Cl) :
1. jhtu ts®¢Á¡F m¤ÂahtÁakhd C£l¥bghUshf Fnshç‹ cŸsJ.
2. gæ®fë‹ maåfŸ rk‹gh£L¡F K¡»a g§F t»¡»wJ.

nk‰T¿a ng%£l k‰W« E©û£l¢ r¤J¡fë‹ g‰wh¡Fiw k©âš

V‰gL«nghJ, mt‰iw <LbrŒa cu§fŸ ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

9.3 cutif¥ghL (Classification of Fertilizers) : cu§fëš cŸs

C£l¢r¤J¡fë‹ ãiy, v©â¡if k‰W« j‹ikia¥ bghW¤J cu§fŸ
tif¥gL¤j¥gL»‹wd.

9.3.1 C£l¢r¤J¡fë‹ ãiyia¥ bghW¤j tif¥ghL

1. fçk cu« (Organic Fertilizer) : k©â‹ Ïa‰Ãaš g©òfis mÂfç¡f, mÂf

msÎ nr®¡f¥gL« fçk¤ij (C) bfh©LŸs Ïa‰if¥ bghUns fçk cu« mšyJ
Ïa‰if cu« vd¥gL«.
c«. bjhGcu«, f«ngh°£, gRªjhŸ cu«, cæ® cu«.

2. fåk cu« (Inorganic Fertilizer) : gæU¡F¤ njitahd x‹W mšyJ mj‰F

nk‰g£l m¤ÂahtÁa C£l¢r¤J¡fis më¡F« bra‰if¥ bghUS¡F fåk cu«
mšyJ bra‰if cu« v‹W bga®.
c.«. ôçah, il m«nkhåa« gh°ng£, ~bg®u° ršng£

9.3.2 C£l¢r¤J¡fë‹ v©â¡ifia¥ bghW¤j tif¥ghL :

1. neuo cu« (Straight Fertilizer) : ng%£l¢r¤J¡fëš VjhtJ x‹iw k£L«

më¡F« cu« neuo cu« vd¥gL«.

c.«. ôçah - jiH¢r¤J

N¥g® gh°ng£ - kâ¢r¤J
äônu£ M¥ bgh£lhZ - rh«gš r¤J

2. fy¥ò cu« (Mixed Fertilizer) : Ïu©L mšyJ Ïu©o‰F« nk‰g£l neuo

cu§fŸ nr®ªj fyit¡F fy¥ò cu« v‹W bga®. fy¥ò cu« jiH, kâ k‰W« rh«gš
r¤J¡fŸ _‹iwÍ« më¤jhš mJ KGikahd cu« vd¥gL«.

c.«. No. 10 fy¥ò cu«, No. 8 fy¥ò cu«

3. T£L cu« (Complex Fertilizer) : Ïu©L mšyJ mj‰F nk‰g£l gæ®

C£l¢r¤J¡fis urhad Kiw¥go nr®¡f¥g£l cu¤Â‰F T£L cu« v‹W bga®.

96
c.«. 17:17:17 fh«¥bs¡°
19:19:19 fh«¥bs¡°

9.3.3 cu§fë‹ j‹ikia¥ bghW¤j tif¥ghL

1 mäy cu§fŸ ((Acidic Fertilizers)) : ãy¤Âš Ï›tif cu§fis bjhl®ªJ

ÏLtjhš mäy¤j‹ik mÂfç¡F«.

c.«. m«nkhåa« ršng£, í¥r«.

2. fhu cu§fŸ ((Basic Fertilizers)) : ãy¤Âš Ï›tif cu§fis bjhl®ªJ

ÏLtjhš, fhu¤j‹ikia V‰gL¤Â ãy¤Â‹ fhu ãiyia mÂfç¡F«.

c.«. nrhoa« ie£nu£

3. eLãiy cu§fŸ ((Neutral Fertilizers)) : Ï›tif cu§fis ÏLtjhš ãy¤Âš

mäy¤j‹iknah fhu¤j‹iknah V‰gLtšiy.

c.«. N¥g® gh°ng£, ghiw gh°ng£, fhšÁa« m«nkhåa« ie£nu£L

9.4 cuäL« KiwfŸ (Methods of Fertilizer Application) : gæ®, gæç‹ taJ,

k©âš C£l¢r¤Â‹ ãiy, gæçL« Kiw M»at‰iw¥ bghW¤J cuäL« Kiw
ã®zæ¡f¥gL»wJ. k©âš ÏLjš k‰W« Ïiytê bjë¤jš M»ait ÏU K¡»a
cuäL« KiwfshF«.

9.4.1 k©âš ÏLjš (Soil Application) : Ï«Kiwæš guªJ öÎjš, F¿¥Ã£l

Ïl¤Âš ÏLjš, gæ® tçiræš ÏLjš cHÎ rhèš ÏLjš, Ú®tê ÏLjš, mok©âš
ÏLjš k‰W« miut£l¡Fêæš ÏLjš M»ait ml§F«.

1. guªJ öÎjš (Broadcasting) : ÏJ všyh gæ®fS¡F« Óuhd mséš

C£l¢r¤J¡fŸ »il¤Âl taš gu¥ò KGtJ« öΫ KiwahF«. Ï«Kiwæš
bgU«ghY« FUiz toéš cŸs cu§fŸ öt¥gL»‹wd.

2. F¿¥Ã£l Ïl¤Âš ÏLjš (Spot Application / Placement) : Ï«Kiwæš

gæU¡F mUfhikæš Féayhf cu« Ïl¥gL»wJ. Ïjdhš gæU¡F¡ »il¡f
nt©oa C£l¢r¤J¡fŸ cldoahfΫ, KGikahfΫ »il¡F«. nkY« cu«
ÅzhtJ Fiw¡f¥gL»wJ.

3. gæ® tçiræš ÏLjš ((Band Application)) : tçir éij¥ò mšyJ elÎ

nk‰bfh©LŸs gæ®fëš tçir¡fU»š Ï«Kiwæš cuäl¥gL»wJ. Ï«Kiwæš
mid¤J gæ®fS¡F« Óuhd mséš cu« »il¡F«.

97
4. cHÎ rhèš ÏLjš ((Furrow Application)) : cu§fis moÍukhf¥ ga‹
gL¤J«nghJ fy¥ig¡F¥ Ëdhš cHÎ rhèš cuäl¥gL»wJ. nkY« Ï«Kiw tçir
éij¥ò mšyJ elÎ brŒa¥g£l gæU¡F nkYuälΫ V‰wJ.

5. Ú® tê ÏLjš ((Fertigation)) : gæU¡F¤ njitahd C£l¢r¤J¡fŸ ghrd Ú®

_ykhf Ïl¥gL»wJ. brh£L Ú® ghrd« Ï«Kiw¡F äfΫ ÁwªjJ.

6. mok©âš ÏLjš ((Sub-soil Placement)) : gæç‹ nt® ts®¢Áia¤

ö©lΫ, C£l¢r¤J¡fŸ Åzhtij¤ jL¡fΫ ÏaªÂu§fis¥ ga‹gL¤Â
k©â‹ mo f©l§fëš cuäl¥gL»wJ.

7. miut£l¡ Fêæš ÏLjš ((Pit Application)) : ÏJ ku¥gæ®fë‹ nt®¥gFÂæš

ÏUªJ F¿¥Ã£l öu¤Âš miut£l tot Fêia V‰gL¤Â C£l¢r¤J¡fis ÏL«
KiwahF«.

9.4.2 Ïiytê bjë¤jš ((Foliar Application)) : gæ%£l¢ r¤J¡fis Úçš fiu¤J

bjë¥gh‹fŸ _ykhf Ïiy¥gu¥Ãš gLkhW bjë¡fyh«.Ï«Kiwæš neuoahf
ÏiyfŸ r¤J¡fis vL¤J¡ bfhŸtjhš ÅzhtJ FiwÍ«. bghJthf E©û£l¢
r¤J¡fis gæU¡F¡ bfhL¡f Ï«Kiw V‰wJ.

9.5 C£l¢r¤J g‰wh¡Fiw ((Nutrient Deficiency)) : ng%£l« k‰W« E©û£l¢

r¤J¡fë‹ g‰wh¡Fiw V‰g£lhš mit gæçš m¿F¿fis V‰gL¤JtJl‹
éis¢rY« Fiwa¡ fhuzkh»wJ. C£l¢r¤J¡fshš V‰gL« FiwghLfis¡
f©l¿ªJ mjid ãt®¤Â brŒtj‹ _y« ešy gæ® ts®¢Áia¥ bgWtJl‹ k©
ts¤ijÍ« fh¡fyh«.

9.5.1 C£l¢r¤J g‰wh¡Fiw m¿F¿fŸ ((Nutrient Deficiency Symptoms))

1. ie£u#‹ / jiH¢r¤J ((N)) :

K®ªj Ïiyfë‹ Eå kŠrŸ ãwkhF«.

ÏiyfŸ btë¿a g¢ir ãw¤Âš ÏU¡F«.
kŠrŸ ãw« eL eu«Ã‹ têahf fh«ig neh¡» guΫ.
gæ®fë‹ moæèUªJ nkšneh¡» ÏiyfŸ cyu¤ bjhl§», c®ªJéL«.
jhåa¥gæ®fëš ö®fë‹ v©â¡if Fiwtjhš éis¢rš FiwÍ«.

ãt®¤Â brŒÍ« Kiw :

0.5 - 1 rj ôçah fiuriy ÏiyfŸ ÛJ bjë¡f nt©L«.

jiH¢r¤J cu§fis moÍukhfΫ, gæç‹ K¡»a ts®¢Á¥ gUt¤Âš nkYukhfΫ
Ïlnt©L«.
98
jiH¢r¤J Åzhtij¤ jL¡f bkJthf¡ »il¡f¡Toa ãiyæš cŸs cu§fis¥
ga‹gL¤jyh«.
c.«. jh® óÁa ôçah, nt¥g« ò©zh¡F fyªj ôçah)

2. gh°gu° / kâ¢r¤J (P) :

Ïiy KGtJ« mšyJ Ïiyæ‹ Xu§fŸ f¤Âç¥ó ãw¤Âš fhz¥gL«.
gæç‹ ts®¢Á F‹¿, K®¢Áailjš jhkjkhF«.
f®fëš kâÃo¥ò gh¡f¥gL«.

ãt®¤Â brŒÍ« Kiw :

gæU¡F¤ njit¥gL« kâ¢r¤ij moÍukhf Ïlnt©L«.
k© MŒÎ¥go kâ¢r¤J cuälš nt©L«.

3. bgh£lhÁa« / rh«gš r¤J (K) :

gæ® ts®¢Á F‹¿ Ïiy Eå k‰W« éë«òfŸ fU», RU©L ÏU¡F«.
òifæiy, thiH, gU¤Â k‰W« cUis¡»H§F gæ®fëš Ï¢r¤J g‰wh¡Fiw
m¿F¿fŸ e‹F bjçÍ«.

ãt®¤Â brŒÍ« Kiw :

gæU¡F¥ gçªJiu¡f¥gL« rh«gšr¤ij moÍukhfΫ, k©â‹ j‹ik¡nf‰g

nkYukhfΫ Ïlnt©L«.

4. fhšÁa« (Ca) :

Ïiy éë«òfëš bt©âw« gl®ªJ fhz¥gL«.

ãt®¤Â brŒÍ« Kiw :

R£l R©zh«ò k©âš Ï£L cGjš nt©L«.
fhšÁa« r¤JŸs cu§fis¥ ga‹gL¤j nt©L«.
c.«. N¥g® gh°ng£, fhšÁa« m«nkhåa« ie£nu£L

5) bk¡ÜÁa« (Mg) :
K®ªj Ïiyfëš bt©âw¤ £LfŸ, òŸëfŸ njh‹W«.
eu«Ãil¥ gFÂfŸ kŠrŸãwkhfΫ, eu«òfŸ g¢irahfΫ ÏU¡F«.
gU¤Â gæçš ÏiyfŸ brªãwkhf kh‰wkilÍ«.

ãt®¤Â brŒÍ« Kiw :

bk¡ÜÁa« r¤J bfh©l cu¤ij ãy¤Âèl nt©L«.
bk¡ÜÁa« ršng£ 1 rj c¥ò¡ fiuriy Ïiyfëš bjë¡f nt©L«.

99
6) fªjf« ((S) :
gh¡f¥g£l gæç‹ Ïiyfëš kŠrŸ ãw« gl®ªÂU¡F«.
eu«Ãil ghf§fis¡ fh£oY« eu«òfŸ btS¥ghf ÏU¡F«.
g¢ira« k‰W« òuj c‰g¤Â FiwªJ nt® k‰W« gæ® ts®¢Á gh¡f¥gL»‹wJ.

ãt®¤Â brŒÍ« Kiw :

fªjf¢ r¤JŸs cu§fis¥ ga‹gL¤j nt©L«.

7) ÏU«ò (Fe) :
fhu¤j‹ik k‰W« R©zh«ò¢r¤J mÂf« cŸs ãy§fëš Ï¢r¤J¥ g‰wh¡Fiw
mÂfkhf¡ fhz¥gL«.
Ïs« ÏiyfŸ kŠrŸ ãwkhF«.

ãt®¤Â brŒÍ«Kiw :
ÏU«ò ršng£ mšyJ ÏU«ò¡ FnshiuL c¥ig ãy¤Âlš nt©L«.
0.5 - 1.0 rj ÏU«ò ršng£ fiuriy ÏiyfŸ nkš bjë¡fyh«.
fhu¤j‹ik cŸs ãy§fëš ÏU«ò Ñny£Lfis (Fe-EDTA) Ïlyh«.

8) J¤jehf« (Zn) :
ÏiyfŸ ÁW¤J gRik ÏHªJ éL«. gæ® ts®¢Á jilgL«.
nt®fŸ Úiu c¿ŠrhJ.
nt®fëš jo¥òfŸ njh‹¿, mš òÂa nt®fŸ njh‹W«.
k¡fh¢nrhs¥ gæçš btŸis bkh£L, Ïs« kŠrŸ nfh£L nehŒ, F£il nehŒ,
NçafhªÂæš Ïiy mL¡FnehŒ.
be‰gæçš 'ifuh' nehŒ ngh‹wit Ï¢r¤J g‰wh¡Fiwahš njh‹W«.

ãt®¤Â brŒÍ«Kiw :
J¤jehf ršng£ cu¤ij moÍukhf ãy¤Âš Ïlnt©L«.
0.5 rj J¤jehf ršng£ fiuriy Ïiyfë‹ ÛJ bjë¡f nt©L«.

9. kh§fÜR (Mn) :
Ïs« jë®fëš ÏiyfŸ btë¿, eu«òfŸ g¢irah» eu«Ãil¥gF kŠrŸ ãwkhF«.
R©zh«ò¢ r¤J mÂf« cŸs ãy§fëš Ï¥g‰wh¡Fiw V‰gL«.
X£° gæçš rh«gš òŸë nehŒ, r®¡fiu¡»H§»š kŠrŸ òŸë nehŒ k‰W« fU«Ãš
gAhyh fUfš nehŒ M»ait Ïj‹ Fiwgh£lhš V‰gL«.

ãt®¤Â brŒÍ«Kiw :

0.2 - 1.0 rj kh§fÜ° ršng£ fiuriy Ïiyfëš bjë¡f nt©L«.

100
10. jhäu« (Cu) :
gæç‹ FU¤J fU», mj‹ moæš gy FU¤JfŸ njh‹¿ fUF«.
jhåa¥ gæ®fëš btŸis Ïiy Eå nehŒ,
FÂiu krhš gæçš - Ïiy RU£L nehŒ k‰W« vYä¢iræš vèthš mik¥ò nehŒ
M»ait Ïj‹ g‰wh¡Fiwahš V‰gL«.

ãt®¤Â brŒÍ«Kiw :
v¡lU¡F 1 - 1.5 »nyh jhäu ršng£il ãy¤Âš Ï£L cHnt©L«.
0.2 rj jhäu ršng£ k‰W« R©zh«ò M»at‰iw Úçš fiu¤J bjë¡f nt©L«.

11. nghuh‹ (Bo) :

gHtif ku§fëY«, fhŒf¿¢brofëY« tsU« ÏsªÂR¡fŸ fUF«.
»is k‰W« jë®fë‹ ts®¢Á F‹¿, fhŒªJ, fU»éL«.
jir¥g‰WŸs ÂR¡fë‹ cŸghf« brªãwkhF«. kfuªj¢nr®¡if jilgL«.
rhFgo¥ gæ®fëš Ïiy eu«ò ciljš, eu«ò bgU¤jš, M¥ÃŸ eL£ÂR¡fŸ fU¥ò
ãwkhjš (Corking), bj‹id FU«ig c®jš (Button shedding) M»ait Ïj‹
g‰wh¡Fiwahš V‰gL«.

ãt®¤Â brŒÍ«Kiw :
v¡nlU¡F 10 - 25 »nyh nghuh¡i[ ãy¤Âè£L k©Ql‹ fy¡f nt©L«.
0.2 rj nghuh¡° fiuriy Ïiy ÛJ bjë¡fyh«.

12. khè¥od« ((Mo)) :

gæ®fŸ btS¤J ts®¢Á F‹¿éL«.
fhèÃst® gæçš é¥blŒš (Whip tail) v‹D« nehŒ Ïj‹ g‰wh¡Fiwahš V‰gL«.

ãt®¤Â brŒÍ«Kiw : v¡lU¡F 0.5 »nyh nrhoa« mšyJ m«nkhåa« khè¥nl£

c¥ig k©âš Ïlnt©L«.

9.6 xU§»izªj C£l¢r¤J nkyh©ik ((Integrated Nutrient Management -

INM))

gæU¡F rçahd mséš m§ff, md§ff k‰W« cæ® cu§fis Ï£L,

C£l¢r¤J ÏH¥ig¡ Fiw¤J, C£l¢r¤Â‹ ga‹gh£L Âwid mÂfç¥gnj
xU§»izªj C£l¢r¤J nkyh©ik vd¥gL«.

gæ®, Ú® k‰W« ãy nkyh©ikÍl‹ C£l¢r¤J nkyh©ik brŒJ ãiyahd

c‰g¤Âia mÂf¥gL¤Jtnj xU§»izªj C£l¢r¤J nkyh©ikæ‹ neh¡fkhF«.

101
 Ñœ¡f©l E£g§fis m¿ªJ bfh©L xU§»izªj C£l¢r¤J
nkyh©ikia Âw«glnk‰bfhŸsyh«.

1. Kªija gæç‹ éisÎ

2. g殤£l¤Âš mtiu FL«g¥gæ®fë‹ g§F
3. Kªija gæç‹ cu¥ga‹gh£o‹ g§F
4. m§ff cu¥ga‹gh£o‹ éisÎ
5. k©â‹ ea« k‰W« fhu mäy ãiy.

9.6.1 xU§»izªj C£l¢r¤J nkyh©ik KiwfŸ ((Methods of Integrated

Nutrient Management)) :
1. k© MŒÎ nk‰bfh©L k©â‹ C£l¤Âwid m¿jš
2. k© MŒé‹go cuäLjš. k©ts m£ilia¥ ga‹gL¤Jjš.
cu¥gçªJiu¡fhd bk‹bghUis ga‹gL¤Jjš
3. m§ff cu§fshd bjhG cu«, ézh¡FfŸ, gRªjhŸ, gRªjiH k‰W« cæ®
cu§fis k©âš Ï£L k©â‹ bgsÔf, Ïurhad¤ j‹ikia Ó®brŒjš
4. cu§fis ÁghçR brŒa¥g£l mséš, rçahd Kiwæš, j¡f jUz¤Âš ÏLjš
5. Ïurhad cu§fis gæç‹ ts®¢Á¥ gUt¤Â‰nf‰wh‰nghš nkYukhf Ãç¤J
më¤jš
6. C£l¢r¤J Åzhtij jL¡f bkJthf fiuÍ« tifæš cŸs cu§fis
ÏLjš
7. C£l¢r¤Â‹ ga‹gh£L Âwid mÂfç¡f Ú® tê k‰W« mok©âš cuäLjš.

9.6.2 C£l¢r¤J ga‹gLÂw‹ ((Nutrient Use Efficiency)) : gæU¡F Ïl¥g£l

C£l¢r¤Â‹ msé‰F«, gæuhš ga‹gL¤j¥g£l C£l¢r¤J msé‰F« cŸs é»jnk
C£l¢r¤J ga‹gLÂw‹ vd¥gL«.

C£l¢r¤Â‹ ga‹gLÂwid mÂfç¡F« têKiwfŸ

1. k©â‹ C£l¢r¤J ãiy m¿ªJ cuälnt©L«. k©âš C£l¢r¤J
Fiwãiyæš cŸsnghJ ÁghçR brŒa¥g£l mséš 25 rj« mÂfkhfΫ, mÂf
ãiyæš cŸsnghJ 25 rj« FiwthfΫ cuälnt©L«.
2. C£l¢r¤J ga‹gLÂwid brh£L Ú® k‰W« Ú®tê cuäLjš _y«
mÂfç¡fyh«.
3. gçªJiu¡f¥g£l cu mséš 50 rj¤ij mo cukhfΫ, 25 rj« Åj« Ïu©L
nkYukhf Ï£L cuga‹gL Âwid mÂfç¡fyh«.

102
4. bkJthf fiua¡Toa ó¢R brŒa¥g£l ôçahit ga‹gL¤Â jiH¢r¤Â‹
ga‹gLÂwid mÂfç¡fyh«.
5. vëš fiuahj uh¡ gh°ng£il ga‹gL¤Â kâ¢r¤Â‹ ga‹gL Âwid
mÂfç¡fyh«.
6. Ïurhad cu§fis bjhGcu« k‰W« gRªjhŸ cu§fSl‹ nr®¤J Ïlyh«.
7. cæ® cu§fshd mnrhyh, Úy¥g¢ir¥ghÁ, mnrh°igçšy«, iunrhÃa«
M»at‰Wl‹ Ïurhad cu§fis¡ fyªJ Ïlyh«.
8. kâ¢r¤J k‰W« E©û£l¢ r¤J¡fë‹ ga‹gL Âwid mÂfç¡f mt‰iw
C£lnk‰¿a bjhGcu¤Jl‹ nr®¤J ga‹gL¤jyh«.

e‹ikfŸ :
1. cu« ÅzhtJ Fiw¡f¥gL»wJ.
2. cu¢bryÎ Fiwtjhš, c‰g¤Â bryÎ FiwªJ yhg« mÂfç¡»wJ.
3. R‰W¢NHš gh¡f¥gLtšiy.
4. k©ts« fh¤J, k©â‹ c‰g¤Â¤ Âwid mÂfç¡fyh«.

kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. gæ®fŸ tëk©ly¤ÂèUªJ vL¤J¡bfhŸS« C£l¢r¤J
m. jiH¢r¤J M. kâ¢r¤J Ï. fhšÁa« <. fh®g‹
2. gæU¡F¤ njitahd Kj‹ik ng%£l¢r¤J
m. M¡ì#‹ M. jiH¢r¤J Ï. fªjf« <. J¤jehf«
3. gæU¡F¤ njitahd E©û£l¢r¤J
m. fh®g‹ M. rh«gšr¤J Ï. fhšÁa« <. ÏU«ò
4. jiH¢r¤J vj‰F cjλwJ
m. gæç‹ ts®¢Á M. jhåa§fŸ K®¢Á Ï. r®¡fiu c‰g¤Â
<. nehŒ v®¥ò¤Âw‹
5. brš Rt® njh‹Wtj‰F cfªj Ïu©lh« ãiy ng%£l¢r¤J
m. fh®g‹ M. jiH¢r¤J Ï. fhšÁa« <. bk¡ÜÁa«
6. g¢ira¤Âš fhz¥gL« r¤J
m. fhšÁa« M. kâ¢r¤J Ï. bk¡ÜÁa« <. nghuh‹
7. neuo cu«
m. ôçah M. mnkhåa« ršng£ ie£nu£
Ï. v‹.Ã.nf. ä¡° <. ôçah + N¥g® gh°ng£

103
8. jiH¢r¤J g‰wh¡Fiwahš ........................
m. jhåa K®¢Á gh¡f¥gL«
M. K®ªj Ïiyfë‹ Eå kŠrŸ ãwkh»éL«
Ï. ÏiyfŸ brªãwkh»éL« <. ÏiyfŸ RU©L éL«.
9. v›tif C£l¢r¤J g‰wh¡Fiw gH« k‰W« fhŒf¿fëš ÂR¡fis fUf
it¡F«?
m. J¤jehf« M. ÏU«ò Ï. nghuh‹ <. fªjf«
10. gAhyh fUfš nehŒ vªj C£l¢r¤J Fiwgh£odhš V‰gL»wJ ?
m. ÏU«ò M. fhšÁa« Ï. fªjf« <. kh§fÜR
11. vYä¢iræš vèthš nehŒ v›tif C£l¢r¤J g‰wh¡Fiwahš V‰gL«?
m. kh§fÜR M. khè¥od« Ï. nghuh‹ <. jhäu«
12. fhèÃst® é¥blŒš v›tif C£l¢r¤J g‰wh¡Fiwahš V‰gL«?
m. fhšÁa« M. khè¥od« Ï. fªjf« <. ÏU«ò

II. XçU th®¤ijæš éilaë

13. gæU¡F¤ njitahd K¡»a C£l¢r¤J x‹W ........................
14. gæU¡F¤ njitahd ng%£l¢r¤J x‹W ........................
15. gæU¡F¤njitahd E©û£l¢r¤J x‹W ........................
16. jiH¢r¤J ........................ãw¤ij gæ®fS¡F bfhL¡»wJ
17. jiH¢r¤J mÂfç¥gjhš ........................TL»wJ.
18. kâ¢r¤J ........................gUt¤ij C¡Fé¡»wJ.
19. rh«gšr¤J ........................c‰g¤Âia mÂfç¡»wJ.
20. bršRt‰¿‹ m§fkhf ........................r¤J ga‹gL»wJ.
21. fªjf¢r¤J ........................c‰g¤Âæš K¡»a g§F t»¡»wJ.
22. fçk cu¤Â‰F X® vL¤J¡fh£L jUf.
23. fåk cu¤Â‰F X® vL¤J¡fh£L jUf.
24. T£Lu« x‹W vGJf.
25. ntÂæaš Kiw¥go r¤J¡fŸ ÃizªÂU¤jš ........................
26. ÏaªÂu r¡Âahš fy¡f¥g£l cu§fŸ ........................
27. ie£u#‹ jiH¢r¤J FiwghL x‹¿id vGJf.
28. kâ¢r¤J g‰wh¡Fiw x‹¿id vGJf.
29. rh«gšr¤J g‰wh¡Fiw x‹¿id vGJf.
30. gæU¡F¤njitahd C£l¢r¤J¡fis ghrd Ú® _y« ÏLjY¡F ........................
vd¥gL«.

104
31. ku¥gæ®fS¡F C£l¢r¤J ÏL« Kiw ........................
32. ÏiyÁW¤jš vªj C£l¢r¤J g‰wh¡Fiwahš V‰gL»wJ?
33. gAhyh fUfš v›tif C£l¢r¤J g‰wh¡Fiw ........................
34. ÏU«ò g‰wh¡Fiw v¤jifa ãy§fëš ÏU¡F«?
35. kh§fÜR g‰wh¡Fiw v¤jifa ãy§fëš ÏU¡F«?

III. eh‹F tçfëš éilaë

36. cu« v‹whš v‹d? mt‰¿‹ tiffŸ ahit?
37. ng%£l¢ r¤J¡fŸ - étç
38. E©û£l¢ r¤J¡fis étç.
39. fh®g‹, iA£u#‹, M¡ì#‹ C£l¢r¤J¡fë‹ MjhuK« mt‰¿‹
ga‹gh£oidÍ« vGJf.
40. jiH¢r¤Â‹ K¡»a¤Jt« vGJf.
41. kâ¢r¤Â‹ K¡»a¤Jt« vGJf.
42. rh«gš r¤Â‹ K¡»a¤Jt« vGJf.
43. fhšÁa«, fªjf« k‰W« bk¡ÜÁa¤Â‹ K¡»a¤Jt¤ij vGJf.
44. E©û£l¢r¤J¡fŸ ahit?
45. cu§fis C£l¢r¤J¡fë‹ ãiy mo¥gilæš tif¥gL¤Â vGJf.
46. cu§fis C£l¢r¤J¡fë‹ v©â¡if mo¥gilæš tif¥gL¤Â vGJf.
47. cu§fis C£l¢r¤J¡fë‹ j‹ik mo¥gilæš tif¥gL¤Â vGJf.
48. kâ¢r¤Â‹ g‰wh¡Fiw m¿F¿fS« ãt®¤ÂfS« vGJf.
49. rh«gšr¤J g‰wh¡FiwæidÍ« mj‹ ãt®¤ÂiaÍ« vGJf.
50. fhšÁa« g‰wh¡FiwæidÍ« mj‹ ãt®¤ÂiaÍ« vGJf.
51. bk¡åÁa« g‰wh¡FiwæidÍ« mj‹ ãt®¤ÂiaÍ« vGJf.
52. fªjf« g‰wh¡FiwæidÍ« mj‹ ãt®¤ÂiaÍ« vGJf.
53. jhäu« g‰wh¡Fiw k‰W« ãt®¤Â vGJf.
54. nghuh‹ g‰wh¡Fiw k‰W« ãt®¤Â vGJf.
55. xU§»izªj C£l¢r¤J nkyh©ik v‹whš v‹d?
56. xU§»izªj C£l¢r¤J nkyh©ikia Âw«gl nk‰bfhŸs fU¤Âš bfhŸs
nt©oa E£g§fŸ ahit?
57. C£l¢r¤J ga‹gL Âw‹ v‹whš v‹d? m¤Âwid mÂfç¡F«
ÏUtêKiwfŸ vGJf.
58. C£l¢r¤J ga‹gL Âwå‹ e‹ikfŸ ahit?

105
IV. xU g¡f mséš éilaë
59. jiH¢r¤J, kâ¢r¤J, rh«gšr¤J K¡»a¤Jt¤Âid vGJf.
60. E©û£l¢r¤J¡fë‹ K¡»a¤Jt¤ij vGJf.
61. cu§fë‹ tif¥gh£oid vGJf.
62. ie£u#‹ r¤J g‰wh¡Fiw m¿F¿fS« ãt®¤ÂÍ« vGJf.
63. k©âš cuäL« Kiwfis¥ g‰¿ vGJf.
64. xU§»izªj C£l¢r¤J ã®thf« v‹whš v‹d? mt‰iw brašgL¤j
nk‰bfhŸs nt©oa E£g§fŸ k‰W« KiwfŸ ahit?
65. C£l¢r¤J ga‹gLÂwid mÂfç¡F« têKiwfŸ ahit? mt‰¿‹
e‹ikfŸ TWf.

V. éçthd éilaë
66. cuäL« KiwfŸ g‰¿ étç.
67. C£l¢r¤J¡fŸ g‰wh¡FiwæidÍ« mt‰¿‹ ãt®¤ÂfisÍ« vGJf.

106
 10. fis nkyh©ik
(Weed Management))

rhFgo ãy¤Âš gæ®fS¡F¤ bjhªjuÎ ju¡Toa jhtu Ïd§fŸ mid¤J«

fisfŸ vd¥gL«. c.«. nfhiu, mUF, gh®¤Ôåa«. kåjD¡F e‹ik brŒÍ« jhtu
tiffŸ Tl mJ tsU« Ïl«, gæ® M»at‰iw¥ bghU¤J fisahf fUj¥gL»wJ.
c.«. beš taèš gaW tiffŸ. fisahdJ gæUl‹ Nçaxë, Ïl«, C£l¢r¤J¡fŸ
k‰W« Ú® M»at‰¿‰fhf ngh£oæL»wJ. Ïjdhš gæçš Rkh® 33 rj« tiu éis¢rš
FiwÎ V‰gLtjhf m¿a¥gL»wJ.

10.1 fis tiuaiw : eh« gæ® brŒÍ« gæ®fS¡F Ïilna tsU« njitæšyhj,
éU«g¤jfhj k‰W« gæ®fS¡F©lhd Ú®, ãy Mjhu§fS¡F ngh£oæ£L gæ®
c‰g¤ÂiaÍ«, kåj nk«gh£ilÍ« ghÂ¥gitna fisfŸ MF«.

ntsh© éisbghUŸ c‰g¤Âæš k‰w fhuâfisél fisfshš mÂf ghÂ¥ò

V‰gLtjhf f©l¿a¥g£LŸsJ. fisfë‹ ghÂ¥Ãdhš V‰gL« kfNš ÏH¥ò
f©Tlhf¤ bjçtšiy. e« eh£oš fisfshš k£L« M©o‰F Rkh® 3000 nfho tiu
éisbghUŸ ÏH¥ò V‰gLtjhf m¿a¥gL»wJ.

10.2 fisfë‹ ÏašòfŸ ((Characteristics of Weeds)) :

1. fisfŸ všyh¡ fhy§fëY« njh‹¿ brê¥ghf tsU« j‹ik cilait.
2. x›bthU tUlK« fisfŸ Vuhskhd éijfis c‰g¤Â brŒ»‹wd.
3. fisfë‹ éijfŸ, gæ® éijfisél äfΫ Á¿ajhf cŸsd.
4. fisfë‹ éijfis¢ R‰¿ cŸs ciw, cnuhk« k‰W« K£fë‹ cjéahš
éy§FfëlUªJ j¥Ã¤J¡ bfhŸ»‹wd.
5. fisfë‹ éijfëš ÏwFfŸ ngh‹w mik¥ò ÏU¥gjhš fh‰¿š btFöu«
mo¤J¢ bršy¥gL»‹wd.
6. fisfë‹ éijfŸ éy§Ffë‹ clèš x£o¡ bfh©L ntW Ïl§fS¡F
bfh©L bršy¥gL»wJ.
7. gæ® mWtilahF«nghJ fisfë‹ éijfŸ jhåa§fSl‹ vL¤J¢
bršy¥g£L Û©L« rªjÂia¥ bgU¡F»‹wd.
8. bgU«ghyhd fisfŸ éijæyh Ïd¥bgU¡f« _y« ntfkhf¥
bgUF»‹wd.
9. fisfë‹ éijfŸ, gæ®fë‹ éijfis¥ ngh‹w mik¥ò«, gUkD«,
ãwK« cilajhf ÏU¥gjhš jhtu§fë‹ éijfëèUªJ vëš Ãç¡f
Kotšiy.

107
10. fisfŸ všyh k©âY« brê¥ghf ts®ªJ k©âš cŸs r¤J¡fis
»u»¤J éL« j‹ik cilait.
10.3 fisfë‹ tif¥ghL ((Classification of Weeds))
I. é¤Âiyfis mo¥gilahf¡ bfh©L :
1. xU é¤Âiy¡ fis - mUF, kæš bfh©il¥ òš
2. ÏU é¤Âiy¡ fis - F¥ignkå, ÑHhbešè

II. tsU« Ïl¤ij mo¥gilahf¡ bfh©L :

1. e‹brŒ ãy¡fisfŸ - FÂiu thè, tšyhiu, Myh¡Ñiu
2. njh£l ãy¡fisfŸ - rhuiz, griy, F¥ignkå
3. khdhthç ãy¡fisfŸ - mUF, J¤Â, rhuiz
4. Ú® thœ¡ fisfŸ - Mfha¤jhkiu, nty«ghÁ, mšè
5. rhiynahu¡fisfŸ - Ck¤ij, vU¡F

III. x£L©â¤ j‹ikia mo¥gilahf¡ bfh©L :

i) j©L x£L©â :
1. KG¤ j©L x£L©â - j§f¡ bfho
2. gF¤ j©L x£L©â - byhuhªj°

ii) nt® x£L©â :

1. KG nt® x£L©â - Xugh§»
2. gFÂ nt® x£L©â - RLkšè

IV. thœ¡if¢ RH‰Áia mo¥gilahf bfh©L :

1. Xuh©L¡ fisfŸ
2. <uh©L¡ fisfŸ
3. gšyh©L¡ fisfŸ

1. Xuh©L¡ fisfŸ : xU fisahdJ jdJ thœehis xU gUt« mšyJ xU

tUl fhy¤Â‰FŸ ts®¢Á k‰W« c‰g¤Â ãiyfis milªJ koªJ éLkhdhš mj‰F
Xuh©L¡ fis v‹W bga®.
c.«. F¥ignkå, gh®¤Ôåa«, ÑHhbešè.

2. <uh©L¡ fisfŸ : xU fis jdJ thœehë‹ Kjš gUt« mšyJ tUl¤Âš

ts®¢Á ãiyiaÍ«, Ïu©lhtJ gUt« mšyJ tUl¤Âš c‰g¤Â ãiyiaÍ« milªJ
koÍkhdhš mj‰F <uh©L¡ fis v‹W bga®.
c.«. fh£L¤JsÁ, bjh£lh¢RU§», Ck¤ij, éõ KŸs§».

114
3. gšyh©L¡ fisfŸ : Áy fisfŸ bjhl®ªJ všyh¤ j£gbt¥gãiyiaÍ«
jh§» gy tUl§fŸ tiu thœ»‹wd. Ït‰¿‰F gšyh©L¡ fisfŸ v‹W bga®.
c.«. mUF, nfhiu, J¤Â

10.4 e‹ik jU« fisfŸ ((Beneficial Weeds)) :

1. fisfis ãy¤njhL nr®¤J cGtjhš ãy¤Â‰F jiH¢r¤J (Nitrogen)
»il¡»wJ. c.«. gaW tif¡ FL«g¤ij¢ nr®ªj gRªjhŸ cu¥gæ®fŸ V¡fU¡F
20 Kjš 30 »nyh jiH¢r¤Âid k©âš nrä¤J it¡»‹wd.
2. Áy fisfŸ fs® ãy§fis¢ Ó®ÂU¤J« FzKilait.
3. fisfis vç¥gjhš rh«gš r¤J (Potash) »il¡»wJ.
4. fisfŸ fhšeilfS¡F¤ Ôtdkhf¥ (Fodder) ga‹gL»‹wd.
5. kU¤Jt FzKila fisfŸ (Medicated weeds) kåj® k‰W« fhšeilfS¡F
nehŒ Ô®¡F« kUªJ¥ bghU£fŸ jahç¡f¥ ga‹gL»‹wd.
c.«. ÑHhbešè, Ãu©il
6. g©gL¤jhj ãy§fëš fhz¥gL« fisfŸ k© mçkhd¤ij¤ (Soil Erosion)
jil brŒ»‹wd.
c.«. mUF, nfhiu
7. Áy fisfŸ kåj‹ k‰W« fhšeilfS¡F czthf¥ ga‹gL»‹wd.
c.«. Ñiu tiffŸ
8. Áy fisfë‹ »H§FfŸ (nfhiu) mf®g¤ÂfŸ jahç¡fΫ, Áy fisfŸ
(vYä¢ir òš) thrid v©bzŒ jahç¥ÃY« cjλ‹wd.
9. gy òÂa Ïuf§fis cUth¡Ftš fisfŸ cjéò绋wd.
c.«. °gh‹nlåa« v‹w ehzš fisia fU«òl‹ Ïd¡fy¥ò brŒJ nfh. 205
v‹D« Ãugykhd fU«ò Ïuf« btëæl¥g£lJ.
10. Áy fis¢brofŸ my§fhu¤ jhtu§fshf¥ ga‹gL»‹wd. c.«. cåKŸ
11. _èif FzKila fisfŸ btëehLfS¡F V‰Wk brŒa¥g£L m‹åa¢
brythâia <£o¤ jU»‹wd.

10.5 fisfshš V‰gL« ghÂ¥òfŸ ((Loss Due to Weeds)) :

1. gæ®fnshL ngh£oæ£L gæ®fS¡F©lhd C£l¢r¤J¡fŸ, Ú®, Nça xë
k‰W« ãy« ngh‹wt‰iw mÂf Åça¤Jl‹ g»®ªJ bfh©L gæ® kfNiy¡
Fiw¡»wJ.
2. gšyh©L¡ fisfŸ ãy¤Â‹ kÂ¥ig¡ Fiw¡»‹wd.
3. fis éijfŸ fy¥gjhš éisbghU£fë‹ ju« k‰W« kÂ¥ò Fiw»wJ.

115
4. fisfŸ ó¢Á k‰W« nehŒfS¡F kh‰W C‹ tH§»fshf ÏU¥gjhš, bjhl®ªJ
gæ® ghJfh¥ò nk‰bfhŸtjhš c‰g¤Â bryÎ TL»wJ.
5. fisfshš V‰gL« x›thik k‰W« e¢R¤j‹ikahš kåj‹ k‰W«
fhšeilfë‹ clš ey« gh¡f¥gL»wJ.
6. Ú® ãiyfëš thG« fisfŸ ghrd têfis mil¥gJl‹ j©ÙiuÍ«
éuakh¡F»wJ.
7. fisfŸ mÂf msÎ C£l¢r¤J¡fis k©âèUªJ »u»¤J¡ bfhŸtjhš
k©â‹ C£l¤Âw‹ Fiw»wJ.

10.6 fisfŸ guΫ KiwfŸ ((Dissemination of Weeds))

1. juk‰w éijfŸ _y« guÎjš : éij¥gj‰F th§F« gæ® éijfëš fis

éijfŸ fy¥ò ÏU¥Ã‹ elÎ taèš fisfŸ njh‹W»‹wd. vdnt rh‹¿jœ bg‰w
éijfis éij¥Ã‰F ga‹gL¤j nt©L«.

2. fhèæl§fëèUªJ guÎjš : rhiynahu§fŸ, tu¥òfëš cŸs fis¢

brofëèUªJ fis éijfŸ guλ‹wd; nkY« tskhd k©iz
M‰W¥gLiffëèUªJ bfh©L tU«bghGJ« fis éijfŸ guλ‹wd. k©
mçkhd« _y« nr®¡f¥gL»‹w k©_ykhfΫ fiséijfŸ guλ‹wd.

3. cHÎ rhjd§fŸ k‰W« Ú® _ykhf guÎjš : fisfŸ ÏU¡F« ãy¤Âš

ga‹gL¤Âa cHÎ rhjd§fis fisfŸ Ïšyhj ãy¤Âš ga‹gL¤J«bghGJ fis
éijfŸ guλ‹wd. nkY«, fisfŸ mÂf« fhz¥gL« ãy¤Âš ÏUªJ fisfŸ
Ïšyhj ãy¤Â‰F Ú®¥ghrd« brŒtj‹ _ykhfΫ, kiH Ú® _ykhfΫ fis éijfŸ
guλ‹wd.

4. bjhG cu« _ykhf guÎjš : e‹F k£fhj bjhGcu¤ij ãy¤Âš

ga‹gL¤Jtjhš fisfŸ guλ‹wd.

5. éij cw¡f« _ykhf guÎjš : rhFgo ãy¤Âš njh‹W« fisfis ó¡F«

jUz¤Â‰F K‹ghf f£L¥gL¤j nt©L«. Ïšiybaåš, fis éijfŸ k©âš
nr®ªJ cw¡f ãiyæš ÏUªJ gšyh©LfŸ tiu ghÂ¥Ãid V‰gL¤J»‹wd.

6. éy§FfŸ k‰W« kåj®fŸ _y« guÎjš : x£L« j‹ikÍila fis

éijfŸ kåj®fŸ k‰W« éy§FfŸ ÛJ x£o¡bfh©L ntW Ïl§fS¡F
guλ‹wd.

116
7. gwitfŸ _y« guÎjš : gwitfŸ fåfis c©Q«nghJ, mt‰¿‹ Éuz
cW¥òfshš, éijfŸ gh¡f¥gLtšiy. gwitfshš btëna‰w¥gL«
fêÎfëèUªJ fis éijfŸ guλ‹wd.

8. fh‰W _y« guÎjš : fisfë‹ éijfŸ ÏnyrhfΫ, vilFiwthfΫ

ÏU¥gJl‹ éijfëš cnuhk§fis¡ bfh©LŸsjhš fh‰¿š mo¤J¢ bršy¥g£L
guλ‹wd.

10.7 fis¡ f£L¥ghL ((Weed Management)) : eh« rhFgo brŒÍ« gæ®fis él

éiuthf ts®tj‰F«, guÎtj‰F« fisfŸ Áw¥ò¤ Âw‹fŸ bg‰WŸsd. fisfis
K‰¿Y« mê¥gJ v‹gJ Koahj brayhF«. vdnt gæ® rhFgoæš gæç‹ F¿¥Ã£l
ts®¢Á¥ gUt« tiu fisfë‹ v©â¡ifia¤ jFªj Kiwfis¡ ifah©L
Fiw¥gnj xU§»izªj fis ã®thf Kiwæ‹ neh¡fkhF«.

10.6.1 xU§»izªj fis¡ f£L¥ghL (Integrated Weed Management - IWM) :

rhFgo, ÏaªÂu«, ntÂæaš k‰W« cæçaš Kiwfis¡ ifah©L gæ®fis jh¡F«
fisfis K‰¿Ykhf f£L¥gL¤J« Kiw¡F xU§»izªj fis¡ f£L¥ghL
v‹W bga®.

10.6.2 xU§»izªj fis¡ f£L¥gh£o‹ neh¡f« ((Principles of Integrated

Weed Management))

fis g‰¿a m¿éaš

fy¥g‰w rh‹¿jœ R‰W¢NHš

bg‰w éijfŸ ghJfh¥ò

if¡ éis¢rš
fisbaL¥ò mÂfç¥ò

xU§»izªj
fis¡f£L¥ghL c‰g¤Â Âw‹
fisbaL¡F« mÂfç¥ò
fUéfis
ga‹gL¤Jjš

CL rhFgo Kiwfis jåkåj

ifahSjš tUkhd«
mÂfç¥ò

cæçaš Kiwfis
ifahSjš

Ïurhad Kiwfis
ga‹gL¤Jjš

éis¢rš gh¡fhj fis ts®¢Á

117
10.6.3 xU§»izªj fis¡f£L¥ghL KiwfŸ ((Methods of Integrated Weed
Management))

I. rhFgo Kiw (Cultivation Method)

1. nfhil cHÎ : nfhil kiH bgŒjÎl‹ cHit nk‰bfh©L gšyh©L¡

fisfë‹ ts®¢Áia¡ f£L¥gL¤jyh«. Ïjdhš fisfë‹ nt®fŸ k‰W« »H§FfŸ
ãy¤Â‹ nk‰gu¥Ã‰F bfh©Ltu¥g£L Nça xë g£L mêªJéL«. k©â‹ Ú®
Ão¥ò¤ÂwD« nk«gL¤j¥gL»wJ.

2. gæ® Ïilbtë guhkç¤jš : ÁghçR brŒa¥g£l gæ® Ïilbtëia

guhkç¥gjhš, fisfë‹ jh¡f« FiwÍ« v‹W MuhŒ¢ÁfŸ _y« ã%gz« M»ÍŸsJ.

3. gæ® RH‰Á : xU gæiu¤ bjhl®ªJ gæçLtjhš Áy fisfŸ bjhl®ªJ

ghÂ¥Ãid V‰gL¤Â éis¢riy¡ Fiw¡F«. vdnt, gæ® RH‰Áia Ëg‰¿
fisfë‹ bjhl® ghÂ¥Ãid Fiw¡fyh«.

4. CLgæ® rhFgo : mÂf gæ® ÏilbtëÍŸs gæ®fëš tçirfS¡F Ïilna

CLgæ® gæç£L fisfë‹ ts®¢Áia¡ f£L¥gL¤jyh«.

5. ãy_lh¡F : gæ®fS¡F ÏilnaÍŸs Ïilbtëæš gæ®fë‹ fêÎfŸ

mšyJ Ãsh°o¡ fh»j§fŸ M»at‰iw bfh©L ãy_lh¡F brŒtjhš Nça xë
Ïšyhkš fis éijfŸ Kis¥gJ jilgL»wJ.

II. ÏaªÂuKiw ((Mechanical Method))

1. cHÎ KiwfŸ : cHΡ fUéfis¥ ga‹gL¤J«bghGJ fis éijfë‹

Kis¥ò k‰W« ts®¢Á jilgL»wJ.

2. fUéfŸ _y« mf‰Wjš : fisbfh¤J, k©bt£o, cªJ« cUis tot¡

fis¡fUé (Rotary weeder) k‰W« Éåa® fy¥ig M»a CLrhFgo¡ fUéfis
ga‹gL¤Â fisfis mf‰wyh«.

3. vç¤jš : fhŒªj ãiyæš cŸs fisfŸ, fis éijfŸ k‰W« rhFgo

brŒaKoahj Ïl§fëš cŸs fisfŸ M»at‰iw vç¤J mê¡fyh«.

4. Ú® nj¡Fjš : ãy¤Âš Úçid¤ nj¡» fis k‰W« fis éijfë‹

Rthr¤ij¤ jil brŒJ fisfis f£L¥gL¤jyh«.

118
III. cæçaš Kiw ((Biological Method))

1. ó¢ÁfŸ : r¥gh¤Â¡ fŸëia mê¡f nl¡onyhÃa° blhk©nlhr° v‹D«

khÎ¥ó¢ÁiaÍ«, gh®¤Ôåa« fisia mê¡f irnfh»u«kh igfynu£lh v‹D«
t©ilÍ« ga‹gL¤jyh«.

2. óŠirfŸ : br®nfh°nghuh nuh£nkå, iur¡nlhåa« vD« órz§fŸ Ú®thœ

fisahd Mfha¤jhkiuia¡ f£L¥gL¤J»wJ. nkY« cæ® fis¡bfhšèfŸ fis
f£L¥gh£oš ga‹gL¤J»‹wd. c.«. bfhènlhoiuf« Á‰¿d«.

3. ngh£o¥ gæ®fŸ : nfÁah brçÁah v‹D« jhtu« gh®¤Ôåa« fisÍl‹

ngh£oæ£L ts®ªJ mj‹ ts®¢Áia¡ Fiw¡»wJ.

4. Ú®thœ cæçfŸ : irÜ° fh®¥ vD« Û‹ Ïd«, e‹Ü® e¤ijfŸ M»ait

Ú®thœ fisfis czthf c£bfh©L f£L¥gL¤J»‹wd.

IV. Ïurhad Kiw ((Chemical Method)) : fisfis¡ f£L¥gL¤j¡Toa

Ïurhad¡ T£L¥bghUŸfS¡F fis¡bfhšèfŸ v‹W bga®.

10.6.4. fis¡bfhšèfis bjë¡F« jUz« ((Time of Application))

1. éij¡F« K‹ò bjë¤jš

2. éij¤j ÃwF, Kis¡F« K‹ò bjë¤jš
3. Kis¤j ÃwF bjë¤jš

1. éij¡F« K‹ò bjë¤jš (Pre-sowing Application) : gæçLtj‰F K‹

taèš ÏU¡F« fisfis¡ f£L¥gL¤jΫ, fisfë‹ éijfis Kis¡F«
Âwd‰wjhf¢ brŒaΫ Ï¡fis¡ bfhšèfŸ ga‹gL¤j¥gL»‹wd.
c.«. m£uÁ‹, »uk¡nrh‹

2. éij¤j ÃwF, Kis¡F« K‹ò bjë¤jš (Pre-emergence Application) :

ãy¤ij¥ g©gL¤Â mš éijfis éij¤j ÃwF, m›éijfŸ Kis¥gj‰F K‹ng
fisfë‹ éijfŸ Kis¤JéL«. Ï›thW fis éijfŸ Kis¥gj‰F K‹ò
Ï›tif¡ fis¡bfhšè kUªJfŸ ga‹gL¤j¥gL»‹wd.
c.«. m£uÁ‹, myh¡Fnsh®

3. Kis¤j ÃwF bjë¤jš (Post-emergence Application) : Ï«Kiwæš

gæ®fS«, fisfS« Kis¤J tsU« nghJ fis¡bfhšèfŸ bjë¡f¥gL»‹wd.
c.«. »isnghnr£, bg®dh¡nrh‹, 2.4-D

119
10.6.5 fisbfhšèfŸ nj®Âwid bghW¤J tif¥gL¤Jjš ((Classification
of Herbicides Based on Selectiveness))
1. nj® Âw‹ bg‰w fis¡bfhšè
2. nj® Âw‹ m‰w fis¡bfhšè

1. nj®Âw‹ bg‰w fis¡bfhšè (Selective Herbicide) : Ï›tif¡

fis¡bfhšè fis ÁghçR brŒa¥g£l msÎfëš, bjë¡F«nghJ gæ®fis
gh¡fhkš gæçåilna tsU« fisfis k£L« jh¡» mê¡F«.
c.«. Kis¡F« K‹ò - m£uÁ‹
Kis¤j Ëò - 2,4-D

2. nj®Âw‹ m‰w fis¡bfhšè (Non-selective Herbicide) : Ï›tif¡

fis¡bfhšè kUªJfŸ bjë¡F«nghJ gæiuÍ«, fisfisÍ« ghFgho‹¿
mê¡ftšyJ.
c.«. Kis¡F« K‹ò - oiuòSuhè‹
Kis¤j Ëò - ghuhFth£ (bjhL e¢R)
- ilFnshiuL
- »isnghnr£ (CLUΫ e¢R)

10.6.6 fis¡bfhšèfë‹ tif¥ghL :

fis¡bfhšèfŸ

Kis¥gj‰F K‹ Kis¤j Ë

nj®Âw‹ nj®Âw‹ nj®Âw‹ nj®Âw‹

bg‰wit m‰wit bg‰wit m‰wit
c.«. m£uÁ‹ c.«. oiuòquhè‹ c.«. 2,4-D c.«. ghuhFth£
ilFnshiuL

10.6.7 K¡»akhd gæ®fS«, fis¡bfhšèfS« :

gæ® Ïurhad¥bga® tâf¥bga® msÎ fhy«

(V¡f®)

1. beš Ãô£lhFnsh® nk¢nr£, 1000 äè K. K‹

månyh~gh° månyhfh®L, 1250 äè K. K‹
Ãbu£ošyhFnsh® ß~ã 500 äè K. K‹
2,4-D ~bg®dh¡nrh‹ 500 » K. Ë
120
2. fU«ò m£uÁ‹ m£uhlh~¥ 1000 » K. K‹
bk£çóÁ‹ lhlhbk£ç 100 » K. K‹
Inrhònuh£^uh‹ jh® 1000 äè K. K‹
3. gU¤Â myh¡Fnsh® yh°n[h 2000 äè K. K‹
~òqFnshuhè‹ ngrè‹ 1000 äè K. K‹
bg©obk£jè‹ °lh«¥ 1250 äè K. K‹
4. gaW tiffŸ ~òqFnshuhè‹ ngrè‹ 1000 äè K. K‹
bg©obk¤jè‹ °lh«¥ 1250 äè K. K‹
5. ãy¡fliy M¡ìònsh®~bg‹ nfhš 400 äè K. K‹
bg©obk¤jè‹ °lh«¥ 1250 äè K. K‹
6. kŠrŸ M¡ìònsh®~bg‹ nfhš 400 äè K. K‹
7. bt§fha« M¡ìònsh®~bg‹ nfhš 400 äè K. K‹
bg©obk£jè‹ °lh«¥ 1250 äè K. K‹
8. fhŒf¿fŸ bg©obk£jè‹ °lh«¥ 1250 äè K. K‹
myh¡Fnsh® yhnrh 2000 äè K. K‹
9. kiynjh£l¥ »is¥nghnr£ »isbrš 2000 äè K.Ë
gæ®fŸ uΩl¥ nj® Âwd‰wJ
k‰W« ghuFth£il - »uk¡nrh‹ 2000 äè K. Ë
gæçl¥glhj ilFnshiuL nj® Âwd‰wJ
ãy« oiuòquhè‹ uh«ng{ 1500 äè K. Ë
nj® Âwd‰wJ
1500 äè éij¥gj‰F
K‹
2,4-D ~bg®dh¡nrh‹ 500 » ku§fŸ,
ÏUé¤Âiy
fisfŸ
K. Ë

K. K‹ - Kis¥gj‰F K‹, K. Ë - Kis¤j Ë

gæ®fS¡F Ïilna ngh£o v‹gJ j鮡f KoahjJ. mij v®bfhŸS«

c¤Âfis ÂwikÍl‹ brašgL¤Âdhš gæ®fS¡»ilæyhd ngh£oia Fiw¥gJl‹,
c‰g¤Â ÏH¥òfis j鮡fyh«. fis¡ f£L¥gh£o‹ gšntW Kiwfis ifahŸtj‹
_y« fisfis KGikahf mê¥gJl‹, éis¥bghU£fë‹ ju¤ij ca®¤Â, R‰W¥òw
NHiy ghJfh¤J, mÂf éis¢rš k‰W« tUkhd¤ij bgwyh«.

121
 kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. e‹brŒ ãy¡fis ........................
m. tšyhiu M. vU¡F Ï. mUF <. gh®¤Ôåa«
2. tw©l ãy¡fis ........................
m. Mfha¤jhkiu M. kh®îèah Ï. r¥gh¤Â¡fŸë <. nty«ghÁ
3. x£L©â¡ fis ........................
m. mUF M. f‰whis Ï. RLkšè <. ehÍUé
4. gšyh©L¡ fis ........................
m. Ck¤ij M. ÑHhbešè Ï. nfhiu <. fh£L¤JsÁ
5. fisfis ãy¤njhL nr®¤J cGtjhš »il¡F« r¤J ........................
m. rh«gš r¤J M. jiH¢r¤J Ï. kâ¢r¤J <. E©û£l¢r¤J

II. XçU th®¤ijæš éilaë

6. rhFgo ãy¤Âš gæ®fS¡F bjhªjuÎ ju¡Toa x£L©â fis x‹¿id
vGJ.
7. j©L x£L©â - v.fh. bfhL
8. nt® x£L©â - v.fh. bfhL
9. fisfis vç¥gjhš ãy¤Â‰F vªj r¤J »il¡F«?
10. ehzš fisia fU«òl‹ Ïd¡fy¥ò brŒJ »il¤j fU«Ã‹ Ïuf« ahJ?
11. kU¤Jt FzKila fis x‹¿id vGJf.
12. cæçaš Kiwæš r¥gh¤Â fŸëia mê¡f ga‹gL« ó¢Á vJ?
13. nj® Âwd‰w fis¡bfhšè x‹¿id F¿¥ÃLf.
14. Kis¤j Ë cgnah»¡F« fis¡bfhšè x‹¿id vGJ.
15. Ú®ãiyfëš thG« fisfis¡ f£L¥gL¤J« órz« x‹¿id¡ F¿¥ÃL.

III. eh‹F tçfëš éilaë

16. fisfŸ v‹whš v‹d? mit gæUl‹ v›thW ngh£oæ£L ghÂ¥ò
V‰gL¤J»‹wd?
17. tsU« Ïl¤ij mo¥ilahf¡ bfh©L fisfis v›thW tif¥gL¤jyh«?
vL¤J¡fh£Ll‹ F¿¥ÃLf.
18. x£L©â j‹ikia mo¥gilahf¡ bfh©L fisfŸ v›thW
tif¥gL¤j¥gL»‹wd?
19. fisfŸ njh‹Wtj‰Fça fhuz§fis¡ F¿¥ÃLf.

122
20. rhFgo Kiwæš v›thW fisfis¡ f£L¥gL¤jyh«.
21. fis¡bfhšè kUªJfŸ v‹whš v‹d?mt‰iw bjë¡F« c¤ÂfŸ ahit?
22. x£L©â¤ j‹ikia mo¥gilahf¡ bfh©L fisfŸ v›thW
tif¥gL¤j¥gL»‹wd?
23. fisfŸ njh‹Wtj‰Fça fhuz§fis¡ F¿¥ÃLf.
24. xU§»izªj fis¡ f£L¥ghL v‹whš v‹d?
25. rhFgo Kiwæš fisfis v›thW f£L¥gL¤jyh«?
26. ÏaªÂu Kiwæš v›thW fisfis¡ f£L¥gL¤jyh«?
27. fis¡bfhšè v‹whš v‹d? c.«. bfhL.
28. fis¡bfhšèfis¥ ga‹gL¤J« jUz« g‰¿ vGJf.
29. fis¡bfhšèfŸ brašgL« éj§fis és¡Ff.

IV. xU g¡f mséš éilaë

30. fisfë‹ ÏašòfŸ g‰¿ vGJf.
31. fisfë‹ tif¥gh£oid és¡F.
32. fisfshš V‰gL« e‹ikfŸ ahit?
33. fisfshš V‰gL« ghÂ¥òfŸ ahit?
34. fisfŸ guΫ Kiwfis és¡Ff.
35. xU§»izªj fis¡f£L¥gh£o‹ neh¡f« - vGJf.

V. éçthd éilaë
36. fisfshš V‰gL« e‹ikfŸ k‰W« ÔikfŸ ahit?
37. fisfë‹ ÏašòfisÍ« k‰W« guΫ KiwfisÍ« vGJf.

123
 11. gæ®fis¤ jh¡F« ó¢ÁfS«, nehŒfS«
(Insect Pests and Diseases of Crops)

eh« rhFgo brŒÍ« gæ®fëš gšntW éjkhd ó¢ÁfS«, nehŒfS« njh‹¿

nrj¤ij V‰gL¤J»‹wd. Ïjdhš gæ®fë‹ ts®¢Á F‹WtnjhL c‰g¤ÂÍ«
gh¡f¥gL»wJ.

11.1 ó¢Áæaš ((Entomology)) : gæ®fis¤ jh¡F« ó¢Áfis¥ g‰¿ go¡F«

m¿éaY¡F “v‹nlhkhyhí” v‹W bga®. gæçL»‹w gæ®fis¤ jh¡» bghUshjhu
ßÂahf nrj« éisé¡F« mid¤J cæçd§fS¡F« “Ô§FæçfŸ” (Pest) v‹W
bga®. “bg°£” v‹D« M§»y¢ brhš “bg°o°”, v‹D« Ïy¤Ô‹ bkhêæèUªJ
tªjJ. Ïj‹ bghUŸ, 'mêit V‰gL¤j¡ ToaJ' v‹gjhF«.

11.1.1 ó¢Áæ‹ m§f milahs§fŸ : ó¢Áæ‹ clyik¥ig ts®¢Áailªj

ó¢Áfëš fhzKoÍ«. ó¢Áæ‹ clš _‹W ÃçÎfshf¥ Ãç¡f¥gL»wJ.

1. jiy - Head
2. kh®ò - Thorax
3. tæW - Abdomen

jiy : ó¢Áæ‹ jiy¥gF Á¿aJ« K¡»akhd gFÂÍ« MF«. Ïš f©fŸ, cz®
ÏiHfŸ, thŒ¥gF ngh‹w cW¥òfŸ fhz¥gL«.

kh®ò : Ï¥gF jiyiaél r‰W bgçajhf ÏU¡F«. Ïš _‹W n#ho fhšfŸ, x‹W
mšyJ Ïu©L n#ho Ïw¡iffŸ fhz¥gL«. Áy ó¢ÁfŸ Ïw¡iffŸ ÏšyhkY«
fhz¥gL«.

tæW : Ï¥gF bgçajhf fhz¥gL«. ÏjDŸ Flš k‰W« Ïd¥bgU¡f cW¥òfŸ

ÏU¡F«.

11.1.2 ó¢Áæ‹ thœ¡if¢ RH‰Á (Life Cycle of Insect) : ó¢Áfë‹ thœ¡if

RH‰Áæš ÏUéjkhd cUkh‰w§fŸ fhz¥gL»‹wd.

1. KG cUkh‰w« 2. Fiw cUkh‰w«

1. KG cUkh‰w« (Complete Metamorphosis) : xU jhŒ¥ó¢Á ÏL«

K£ilæèUªJ btëtU« òG¡fŸ, x‹W¡F nk‰g£l Kiw j‹Dila njhiy c¿¤J
ts®¢Á milªj òGthf khW«. Ëd® T£L¥òG gUt¤Âš gšntW khWjšfis
milªJ j‹ jhia ngh‹w njh‰w¤Âš btëtU«. Ïj‹ thœ¡if gUt¤Âš mÂf
khWjšfŸ ÏU¥gjhš Ïj‰F KGcUkh‰w« v‹W bga®.
124
c.«. t©z¤J¥ó¢Á tF¥ò, t©L tF¥ò, < tF¥ò, Fsé k‰W« njÜ tF¥ò.

2. Fiw cUkh‰w« (Incomplete Metamorphosis) : xU jhŒ¥ó¢Á ÏL«

K£ilæèUªJ btëtU« FŠRfŸ jhia¥ ngh‹w tot¤Âš Ïw¡iffŸ Ïšyhkš
ÏU¡F«. Ïw¡iffS« x‹W mšyJ Ïu©L eh£fëš ts®ªJ ts®¢Á milªj
ó¢Áahf kh¿éL«. ÏjDila thœ¡ifæš Fiwªj khWjšfns ÏU¥gjhš Ïj‰F
Fiw cUkh‰w« v‹W bga®.
c.«. bt£L¡»ë tF¥ò, fiuah‹ tF¥ò, ehthŒ¥ó¢Á tF¥ò, bršfŸ tF¥ò.

11.1.3. Ô§F brŒÍ« ó¢Áfë‹ tif¥ghL (Classification of Pests) : ó¢ÁfŸ

gæ®fëš njh‹Wtij mo¥gilahf¡ bfh©L Ïu©L tiffshf¥ Ãç¡fyh«.

1. vÃblä¡ ((Epidemic)) : rhFgo brŒa¥gL« gæ®fëš VjhtJ xU gUt¤Âš

ÂObu‹W äf mÂf v©â¡ifæš njh‹¿, äFªj nrj¤ij V‰gL¤J« ó¢ÁfŸ
vÃblä¡ tif¥ ó¢ÁfŸ vd¥gL«.
c.«. beš òifah‹, ãy¡fliy Át¥ò f«gë¥òG.

2. v©blä¡ ((Endemic)) : xU gæçš všyh fhy§fëY« bjhl®ªJ ÏUªJ Fiwªj

msÎ nrj¤ij éisé¡F« ó¢ÁfS¡F v©blä¡ tif¥ ó¢ÁfŸ v‹W bga®.
c.«. beš Ïiy RU£L¥òG, ãy¡fliy RUŸó¢Á.

11.2 ó¢Áfë‹ bghUshjhu tifghL (Economic Classification of Pests)

ó¢ÁfŸ

e‹ik jU« ó¢ÁfŸ Ôik jU« ó¢ÁfŸ

1) kåjD¡F cgnahf¥gL« bghU£fis
c‰g¤Â brŒgit
c.«. njÜ, g£L¥ó¢Á, mu¡F¥ ó¢Á,
Ãë°l® t©L
2) gæ®fis jh¡F« ó¢Áfis
mê¡F« x£L©âfŸ
c.«. f©zho Ïw¡if ó¢Á, oiu¡nfh»u«kh
3) gæ®fis¤ jh¡F« Ô§Fæçfis neuoahf
c©L thG« CQ©âfŸ
c.«. bgh¿ t©L, j£lh‹, Fsé
4) maš kfuªj¢ nr®¡if¡F cjΫ ó¢ÁfŸ
c.«. njÜ, t©z¤J ó¢Á
1) gæ®fis jh¡» nrj« éisé¥git
c.«. Ïiy RU£L¥ òG¡fŸ, rhW c¿ŠR«
ó¢ÁfŸ, T‹ t©LfŸ
2)gæ®fëš nehŒfis¥ gu¥ò« ó¢ÁfŸ
c.«. mRéå, btŸis <, j¤J¥ó¢ÁfŸ
3)nrä¥ò jhåa§fis¢ nrj¥gL¤J«
ó¢ÁfŸ
c.«. mçÁ¡ T‹t©L, gaW t©L
4)kåj‹ k‰W« fhšeilfis neuoahf¤
jh¡» nrj« V‰gL¤J« ó¢ÁfŸ
c.«. Fsé, c©â, njÜ

127
5) fisfis mê¡F« ó¢ÁfŸ 5)kåj‹ k‰W« fhš eilfëš nehŒ
c«. bgh¿t©LfŸ, khÎ¥ó¢ÁfŸ V‰gL¤J« k‰W« nehŒ gu¥ò« ó¢ÁfŸ
6) fêÎfis R¤Âfç¡F« ó¢ÁfŸ c.«. bfhR, <
c.«. jiu t©LfŸ
7) m¿éaš MuhŒ¢Á¡F¥ ga‹gL« ó¢ÁfŸ
c.«. gH <

11.3 ó¢Áfë‹ nrj¤ij¥ bghW¤J tif¥ghL (Classification of Insect Pests

Based on Damage) : ó¢ÁfŸ jhtu§fë‹ gšntW ghf§fis¤ jh¡» nrj¤ij
V‰gL¤J»‹wd. ó¢ÁfŸ V‰gL¤J« nrj m¿F¿fis mo¥gilahf¡ bfh©L
ÑœtUkhW tif¥gL¤j¥gL»‹wd.

1. fo¤J bk‹W c©Q« ó¢Áfshš V‰gL« nrj§fŸ : Ï›tif ó¢Á

jhtu¤Â‹ ghf§fis fo¤J, bk‹W c©L nrj« éisé¡»‹wd. Ïit jh¡F«
nghJ Ïiyfis RU£oÍ«, g¢ira¤ij Ru©oÍ«, Jthu« V‰gL¤ÂÍ«, ó bkh£L¡fŸ
k‰W« broæ‹ Eåghf§fis¡ fo¤J« nrj« éisé¡»‹wd.
c.«. beš Ïiy RU£L¥òG, f¤jç òŸë t©L, ãy¡fliy Át¥ò¡ f«gë¥ òG,
Mkz¡F fhto¥òG.

2. F¤Â rhW c¿ŠR« ó¢Áfshš V‰gL« nrj§fŸ : F¤öÁ thŒ¥ghf«

bfh©l Ï›tif ó¢ÁfŸ Ïiyfëš T£lkhf mk®ªJ rh‰iw c¿ŠRtjhš éë«ò¥
gFÂ RU©L g¢ira« ÏHªJ kŠrŸ ãwkhf khW»‹wd.
c.«. mRéå, òifah‹, btŸis <, j¤J¥ó¢ÁfŸ.

3. c£ÂR¡fis c©Q« ó¢Áfshš V‰gL« nrj§fŸ : Ï¥ó¢ÁfŸ gæç‹

ghf§fis Jis¤J rij¥gFÂæid c©L nrj¥gL¤J»‹wd. c.«. beš
j©L¤Jis¥gh‹, j¡fhë Ïiy E©Jis¥gh‹, gaW tiffëš fhŒJis¥gh‹.

4. bfh¥òs§fŸ k‰W« fHiyfis c©L g©Q« ó¢ÁfŸ : Ïit brofë‹

bt›ntW ghf§fis jh¡F«nghJ fHiyfŸ njh‹W»‹wd.
c.«. beš Mid¡ bfh«g‹ <, kh njæiy¡bfhR.

5. k©Q¡foæš thG« ó¢Áfshš V‰gL« nrj§fŸ : k©Q¡foæš

nt®¥gFÂæš ÏUªJ jh¡Ftjhš jh¡f¥g£l gæ®fŸ kŠrŸ ãwkilªJ tho
éL»‹wd.
c.«. uh» nt® mRéå, »H§F T‹ t©LfŸ.

6. nrä¥ò jhåa§fŸ k‰W« éisbghU£fS¡F V‰gL« nrj§fŸ :

ó¢ÁfŸ nrä¥ò jhåa§fis FilªJ khÎ¥bghUis c©L nrj¥gL¤J»‹wd.

129
c.«. mçÁ¡ T‹ t©L, gaW t©LfŸ, beš mªJ¥ ó¢Á.

7. kiwKfkhf Ô§F éisé¤jš : ó¢ÁfŸ kåj‹, fhšeilfŸ, gwitfŸ

ngh‹wt‰iw jh¡» mšyJ nehŒfis¥ gu¥Ã, Ô§F éisé¡»‹wd. c.«. <, bfhR.

8. ntW têæš Ô§F éisé¤jš : K£ilæL« nghJ fha§fis V‰gL¤Jjš,

gæç‹ ghf§fis TLf£l cgnahf¥gL¤Jjš, Ô§F éisé¡f¡Toa
E©Qæçfis xU broæèUªJ ntW bro¡F¥ gu¥òjš.
c.«. btŸis <, Át¥ò vW«òfŸ.

11.4 ó¢ÁfŸ mÂf mséš njh‹w¡ fhuz§fŸ ((Reasons for Insect out Break))

1. fhyãiyfëš V‰gL« khWjšfŸ : xU Ïl¤Â‹ j£gbt¥g ãiyæš ÂObud

Áy khWjšfŸ njh‹W« nghJ mJ Áy ó¢ÁfŸ bgUFtj‰F¡ fhuzkhf mik»‹wJ.

2. fhLfis mê¤J gæ® rhFgo¡F¡ bfh©L tUjš : fhLfis mê¥gjhš

kiHæ‹ msÎ FiwªJ bt¥g¤Â‹ msÎ mÂfç¡»wJ. Ϫj khWg£l Nœãiy
ó¢ÁfS¡F rhjfkhf miktjhš fh£L¢ brofis czthf c£bfh©l ó¢ÁfŸ
gæ®fis czthf c£bfh©L mÂf mséš bgUF»‹wd.

3. ó¢Áfë‹ Ïa‰if vÂçfŸ mêjš : ó¢Á¡bfhšè kUªij¥ ga‹gL¤J«

nghJ Ïa‰if vÂçfŸ mê¡f¥gL»‹wd. m¥bghGJ gæ®fis¤ jh¡F« ó¢ÁfŸ
mÂf msÎ bgUF»‹wd.

4. Ôéu rhFgo Kiwia¡ filÃo¤jš : òÂa Ïuf§fŸ ó¢ÁfS¡F v®¥ò¤

Âw‹ m‰witfshf¡ fhz¥gLtjhš ó¢ÁfŸ mÂf msÎ bgUF»‹wd. mÂf
jiH¢r¤J cuäLjš, beU¡fkhf elÎ brŒjš, xnu Ïuf¤ij mÂf gu¥gséš rhFgo
brŒjš, xnu gæiu¤ bjhl®ªJ gæ® brŒjš M»at‰whš ó¢ÁfŸ mÂf msÎ
bgUF»‹wd.

5.. òÂa gæ®fis X® Ïl¤Âš rhFgo brŒjš : òÂa gæiu K‹ò gæçl¥glhj
Ïl¤Âš m¿Kf¥gL¤J« nghJ m¢Nœãiyæš mªj gæiu¤ jh¡» ó¢ÁfŸ
bgUF»‹wd.

6. maš ehLfëèUªJ òÂjhf¥ ó¢Áfis òF¤Jjš : xU eh£oèUªJ flš,

jiu, Mfhakh®¡f« _y« éijfŸ, éij¥ bghU£fŸ, brofŸ, broæ‹ ghf§fŸ ntW
Ïl§fS¡F¢ bršY« nghJ ó¢ÁfŸ bgUF»‹wd.

7. ó¢Á¡bfhšè kUªJfS¡F v®¥ò¤Âw‹ thŒªj ó¢ÁfŸ njh‹Wjš :

ó¢Á¡bfhšè kUªij¤ bjhl®ªJ ga‹gL¤Jtjhš ó¢ÁfS¡F v®¥ò¤ Âw‹ cUth»

135
bgUF»‹wd. igç¤uhŒL kUªJfis bjhl®ªJ ga‹gL¤Âdhš ó¢ÁfŸ v®¥ò¤Âw‹
bg‰WéL«.

11.5. ó¢ÁfŸ mšyhj Ô§FæçfŸ ((Non-Insect Pests) : ó¢Áfis¤ jéu

KJbfY«òŸs, KJbfY«g‰w Ãw cæçd§fŸ gæ®fis¤ jh¡» nrj«
éisé¡»‹wd. Ïit ó¢ÁfŸ mšyhj Ô§FæçfŸ vd¥gL»‹wd. mt‰¿š
g殢ÁyªÂfŸ, vèfŸ, gwitfŸ, ü‰òG¡fŸ, e©LfŸ, e¤ijfŸ k‰W« Áy
éy§»d§fŸ K¡»akhditahF«.

1. ÁyªÂfŸ ((Mites)) : g殢 ÁyªÂfŸ všyhéjkhd NœãiyfëY«

fhz¥gL»‹wd. mit gæ®fis¤ jh¡» nrj« éisé¥gnjhL kåj‹ k‰W«
fhšeilfë‹ nkš òw x£L©âfshf thœªJ neuoahf¤ Ô§F éisé¥gJl‹ Áy
nehŒfisÍ« gu¥ò»‹wd.

ÁyªÂfŸ T®ikahd myF ngh‹w thŒ¥ghf§fis¡ bfh©L ÂRtiwfis¡

F¤Â, rh‰iw c¿ªJ nrj« éisé¡»‹wd. jh¡f¥g£l ghf§fëš bt©ik mšyJ
Át¥ò ãw¥ òŸëfŸ mšyJ gilfŸ njh‹WtnjhL, brofŸ eèªJ, ts®¢Á btFthf
gh¡f¥gL»wJ.

f£L¥gL¤J« Kiw : ÁyªÂfis¡ f£L¥gL¤j il¡nfhghš 500-600 ä.è. / V¡f®

mšyJ eidÍ« fªjf¤ij 1 è£l® j©ÙU¡F 4-6 »uh« uh«ng{v‹w é»j¤Âš
fyªJ bjë¡fyh«.

2. vèfŸ k‰W« R©blèfŸ ((Rats and Mice)) : tašfëš beš gæU¡F äf

mÂf nrj« éisé¡f¡ Toa Ô§Fæçfëš vèfS«, R©blèfS« äfΫ
K¡»akhdit. beš gæçš mit 5 Kjš 10 rj« tiuæš nrj« éisé¡»‹wd.

vèfis f£L¥gL¤J« KiwfŸ :

1. óidfŸ, Ñç¥ÃŸisfŸ, gh«òfŸ, MªijfŸ ngh‹w Ïa‰if vÂçfshš
mê¡f¥gL»‹wd.
2. T©L¥ bgh¿fŸ, _§»š éš bgh¿fŸ ngh‹wt‰iw ga‹gL¤Â ÅL k‰W«
nrä¥ò »l§Ffëš cŸs vèfis f£L¥gL¤jyh«.
3. Ïurhad¡ bfhšèfis ga‹gL¤Â éõ czÎ jah® brŒJ vèfis
f£L¥gL¤jyh«.
J¤jehf gh°igL 25 »uh«, vèfŸ éU«Ã c©z¡Toa czÎ 450 »uh«, 15
»uh« btšy«, 10 »uh« rikaš v©bzŒ M»at‰iw fyªJ tÁa kUªJ
jahç¡fyh«.

137
4. "nuhgh‹" v‹w M©onfhahFy©£ (nf¡ tot«) tÁa kUªÂid
ga‹gL¤jyh«. Ïš J¤jehf gh°igL ngh‹w mUtU¡f¤j¡f beo
Ïšyhjjhš ešy gyid më¡F«.
5. Rthr e¢rhf ntiy brŒa¡Toa mYäåa« gh°igL kh¤Âiufis vè
tisfëš it¤J vèfis mê¡fyh«.

3. gwitfŸ ((Birds)) : Áy gwitfŸ tašfëš ã‰F« gæ®fŸ, gH¢ brofŸ,

fhŒf¿fŸ ngh‹wt‰iw¤ jh¡» mÂf nrj« éisé¡»‹wd. ntW Áy gwitfŸ
mWtil rka§fëš fs§fëY«, ÅLfëY« jhåa§fis c©L nrj¥gL¤J»‹wd.
gwitfŸ mit c©gij¡ fh£oY« mÂf mséš fo¤J nrj« éisé¡»‹wd.

f£L¥gL¤J« Kiw : nt£L r¥j« vG¥g¡Toa gwit éu£L« fUéia¥ ga‹gL¤Â

gwitfis éu£lyh«.

4. e©LfŸ ((Crabs)) : Ïit eh‰w§fhšfëY«, elÎ nk‰bfh©l tašfëY«

eh‰W¡fis¡ fo¤J, J©o¤J nrj« éisé¡»‹wd. tašfëš mÂf msÎ Ú®
nj¡» it¡f¥g£oU¡F« nghJ e©LfŸ mÂf nrj« éisé¡»‹wd.

f£L¥gL¤J« KiwfŸ : e©Lfis iffshš Ão¤J mê¡fyh«. mçÁ rhj¤Jl‹

fh®gçš kUªJ fyªj e¢R ft®¢Á czit it¤J e©Lfis¡ ft®ªJ mê¡fyh«.
tisfS¡FŸ jhäu ršng£ gof§fis¥ ngh£L« e©Lfis mê¡fyh«.

5. e¤ijfŸ ((Snails)) : Áy tif e¤ijfŸ fhŒf¿¥gæ®fŸ k‰W« beš eh‰WfŸ

ngh‹wt‰¿‹ Ïiyfis c©L nrj« éisé¡f¡Toait.

f£L¥gL¤J« KiwfŸ : iffshš Ão¤J mê¡fyh«. bklhš-o-iAL (Metal-de-

hyde) 5 rj FUizfis ft®¢Á bghUshf (Bait) ga‹gL¤Â e¤ijfis mê¡fyh«.
taiy R‰¿ c¥Ãidæ£L e¤ijfŸ elkh£l¤ij jL¡fyh«.

6. ü‰òG¡fŸ ((Nematodes)) : gy tifahd ü‰òG¡fŸ gæ®fë‹ bt›ntW

ghf§fis¤ jh¡» nrj« éisé¡»‹wd. gæ®fis¤ jh¡F« ü‰òG¡fŸ všyh
éjkhd NœãiyfëY« fhz¥g£lhY«, mt‰iw¢ R‰¿ Ú® Ïšyhj ãiyæš mit
bray‰W fhz¥gL«. ü‰òG¡fŸ cæUŸs brofëèUªJ k£Lnk czÎ¥ bghU£fis
»u»¡f¡ Toaitahifahš, mit KG x£L©âfŸ vd¥gL«.

f£L¥gL¤J« KiwfŸ : V¡fU¡F Mšofh®¥ 10 rj¡ FWiz - 4 »nyh mšyJ

fh®ngh~Ãôuh‹ 3 rj¡ FWiz 12 »nyh v‹w mséš 10 »nyh kzYl‹ fyªJ taèš
Óuhf¤ öé Ëd® Ú®ghŒ¢r nt©L«.

139
7. éy§FfŸ ((Animals)) : kh‹fŸ, Fu§FfŸ, eçfŸ, KŸs«g‹¿fŸ,
fh£L¥g‹¿fŸ, KašfŸ, mâšfŸ ngh‹w gy éy§»d§fS« gšntW gæ®fS¡F«,
gH¢brofS¡F« Ô§F éisé¡»‹wd.

f£L¥gL¤J« KiwfŸ : taiy R‰¿ f«Ã ntè mik¤jš, fhtY¡F ntiyah£fŸ

it¤jš, e¢R ft®¢Á czÎ it¤jš ngh‹w Kiwfëš f£L¥gL¤jyh«.

11.6 gæ® nehŒfŸ ((Crop Diseases) : jhtu§fëš njh‹W« nehŒfis g‰¿a

m¿éaY¡F ig£nlh ngjhyí v‹W bga®. ÏJ Ïy¤Ô‹ bkhêia jGéaJ.
“~ig£lh‹” v‹gJ jhtu§fisÍ«, “ngnjh°” v‹gJ nehŒfisÍ«, “nyhnfh°”
v‹gJ m¿éaš v‹W« bghUŸgL«.

kåjå‹ mo¥gil¤ njitfis¤ jhtu§fns ó®¤Â brŒ»‹wd. mnj

jhtu§fis gšyhæu¡fz¡fhd nehŒ¡fhuâfŸ jh¡» bghUshjhu ßÂahf ÏH¥ig
V‰gL¤J»‹wd.

11.6.1 nehŒ tiuaiw : 'ËšL' v‹w éŠPhåæ‹ tiuaiw¥go, xU gæuhdJ j‹

Ïašghd njh‰w¤ÂèUªJ mj‹ mik¥Ãnyh mšyJ braènyh kh‰w« milªJ,
broæ‹ Áy ghf§fŸ mšyJ KGbroÍ« K®¢Áailtj‰F K‹ koÍkhdhš mJ nehŒ
vd¥gL»wJ.

11.7 gæ® nehŒfë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt« ((Economic Importance of Plant

Diseases) : gæ®fis jh¡F« nehŒfshš M©LnjhW« mÂf msÎ bghUshjhu nrj«
V‰gL»wJ. gšntW ehLfëš ÏJtiu 30,000¡F« mÂfkhd nehŒfŸ gÂÎ
brŒa¥g£LŸsd. Ïš ϪÂahéš k£L« 5000¡F« mÂfkhd nehŒfŸ gÂÎ
brŒa¥g£L, ruhrçahf 10 rj« tiu kfNš ÏH¥Ãid V‰gL¤J»‹wd.
c.«.

1. nfhJik JU nehædhš x›bthU M©L« gynfho %ghŒ ÏH¥ò V‰gL»‹wJ.

2. ϪÂahéš fU«Ãš V‰gL« br›tGfš nehŒ gy l‹ r®¡fiu c‰g¤Âia
Fiw¡»wJ.

11.8 E©QæçfŸ ((Microorganims) : E©QæçfŸ mit thGäl«, thœ¡if

Kiw M»at‰iw bghU¤J kåj‹, fhšeilfŸ k‰W« jhtu§fëš gšntW
khWjšfis V‰gL¤J»‹wd. mit brašgL« Kiw, bghUshjhu ßÂahf V‰gL¤J«
khWjšfŸ M»at‰iw bghU¤J Ô§F éisé¡F« E©QæçfŸ k‰W« e‹ik jU«
E©QæçfŸ vd Ïu©L tiffshf Ãç¡f¥gL»‹wd.

140
11.8.1 Ô§F éisé¡F« E©QæçfŸ : kåj‹, fhšeilfŸ k‰W« gæ®fS¡F
nehŒ c©lh¡F« E©QæçfS¡F Ô§F éisé¡F« E©QæçfŸ v‹W bga®.
Ïš órz«, gh¡Oçah, e¢Ræç, ik¡nfhÃsh°kh, ó¡F« jhtu x£L©âfŸ,
ü‰òG¡fŸ, ghÁfŸ ngh‹wit ml§F«.

gæU¡F nrj« éisé¡F« E©QæçfŸ

1. órz« ((Fungus) : órz§fŸ jhtu Ïd¤ij¢ rh®ªjit. nehŒ c©L g©Q«

órz§fS¡F g¢ira« »ilahJ. mjdhš jhtu§fëš x£L©âfshf thœªJ
nehia c©L g©Q»‹wd. Ïiyæš òŸëfŸ, JisfŸ, fUfš, rh«gš ãw got«,
JU got«, bro thLjš, eh‰wGfš k‰W« nt® mGfš Kjèa m¿F¿fŸ órz§fshš
njh‹W»wJ.
c«. beš Ïiy¥òŸë nehŒ (igçFnyçah xiunr)
f«ò mo¢rh«gšnehŒ (°»ënuh°nghuh »uhäånfhyh)

2. gh¡Oçah ((Bacteria) : gh¡Oçah¡fŸ g¢ira« ml§f¥bgwhj, x‰iw¤ ÂRtiwia¡

bfh©l äf¢Á¿a E©Qæç MF«. Ïit gæ®fëš j§» nehŒ c©L g©Q»‹wd.
gh¡Oçah¡fŸ Ïiy¥òŸëfŸ, fçjš, bk‹ik mGfš, Ãsit, thlš k‰W« fHiyfŸ
bfh¥òs§fŸ ngh‹w m¿F¿fis¤ njh‰Wé¡»‹wd.

c«. beš gh¡Oçah Ïiy¡fUfš - nrªnjhnkhdh° xiunr.

vYä¢ir Ãsit - nrªnjhnkhdh° Á£iu
gU¤Â - fU§»is nehŒ - nrªjhnkhdh° khšntÁahu«

3. ik¡nfhÃsh°kh ((Mycoplasma) - ÏJ xU jåtif E©Qæ® T£l¤ij¢

nr®ªjJ. gh¡Oçahé‹ mik¥igÍ«, ituì‹ j‹ikiaÍ« bfh©lJ. ó¢ÁfŸ
ik¡nfhÃsh°khit¥ gu¥Ã gæ® nehŒfŸ njh‹w¡ fhuzkh»‹wd. ik¡nfhÃsh°kh
gæ®fëš ts®¢Á F‹Wjš, òšj©L, Á‰¿iy k‰W« g¢ir¥ó M»a nehŒfis¤
njh‰Wé¡»‹wd.
c.«. vŸ g¢ir¥ó nehŒ, f¤jç Á‰¿iy nehŒ

4. itu° ((Virus)) : Ïit cUt¤Âš äf¢Á¿ait. vy¡£uh‹ E©nzh¡» _y«

k£Lnk gh®¡f KoÍ«. Ïš c£fU mäyK« mij¢R‰¿ òuj ciw k£Lnk fhz¥gL«.
itu°fS« ó¢Áfshš gæ®fëš gu¥g¥g£L nehŒ c©L g©Q»‹wd. itu°
gæ®fëš njkš, Ïiy¢RUŸ, Ïiy¢RU¡f«, Ïiy beëÎ, Ïiy tot kh‰w«, ts®¢Á
F‹Wjš k‰W« ky£L¤j‹ik M»a nehŒfis V‰gL¤J»‹wd.
c.«. bt©il eu«ò btS¤jš, Jtiu njkš nehŒ

141
5. ghÁfŸ : Ïit jhtu Ïd¤ij¢ rh®ªjit. Mdhš nehŒ c©L g©Q«
ghÁfS¡F g¢ira« »ilahJ.
c.«. fKF-bfhyh®¡fhnehŒ

6. ó¡F« jhtu x£L©âfŸ (Phanerogamic Parasites) : Áy ó¡F« jhtu§fŸ

nt®fëš x£L©âfshf thœªJ gæ®fis jh¡» nrj« éisé¡»‹wd. Ïj‰F
nt®¥òšYUé v‹W bga®.
c.«. RLkšè, xugh§»

Ïit j©L¥ gFÂæš fhz¥g£lhš j©L¥òšYUé v‹W miH¡f¥gL»wJ.

c.«. f°»ôlh, byhuh‹j°.

7. ü‰òG¡fŸ ((Nematodes)) : f©fS¡F¤bjçahj üš ngh‹w njh‰w¤ij¡

bfh©l Ïit k©Q¡foæš thœªJ jhtu§fis¤ jh¡» nrj« éisé¡»‹wd.
c«. cUis¡»H§F bgh‹åw ü‰òG, beš nt®Ko¢R ü‰òG¡fŸ

11.8.2 gæ®fëš V‰gL« nehŒfë‹ bghJthd m¿F¿fŸ ((Common Symptoms

of Plant Diseases))

1. eh‰wGfš mšyJ ÏsŠbroaGfš ((Damping off)) : eh‰WfŸ mšyJ

ÏsŠbrofë‹ fG¤J¥ gFÂia nehŒ¡fhuâfŸ jh¡» ÂR¡fis mê¤J éLtjhš
fG¤J¥ gF mG» eh‰W¡fŸ mêªJ éL»‹wd. bghJthf ϪnehŒ órz§fŸ _y«
njh‹W»wJ.
c.«. äsfhŒ, f¤jç, òifæiy eh‰wGfš.

2. mGfš ((Rot)) : gæ® ghf§fshd ó bkh£L¡fŸ, gH§fŸ, »H§FfŸ, nt®fŸ

ngh‹wit órz§fŸ k‰W« gh¡Oçah¡fë‹ jh¡Fjyhš mG»éL»‹wd.
c.«. äsfhŒ gH« mGfš, kŠrŸ »H§fGfš.

3. JUnehŒ ((Rust)) : Ï›t¿F¿ óŠirfŸ _y« njh‰Wé¡f¥gL»‹wd.

Ïiyfë‹ nk‰gu¥Ãnyh mšyJ mo¥gu¥Ãnyh JU¥Ão¤jh‰ ngh‹w brhubrhu¥ghd
Á¿a gG¥ò, fU«gG¥ò, Át¥ò mšyJ fUŠÁt¥ò ãw òŸëfŸ njh‹W»‹wd.
c.«. nrhs« JUnehŒ, ãy¡fliy JUnehŒ

4. thlš ((Wilt)) : órz« k‰W« gh¡Oçahé‹ jh¡Fjyhš brofŸ ÂObu‹W

thl¤bjhl§» Áy Âd§fëš KGtJ« fhŒªJ koªJ éL«.
c.«. thiH gdhkh thlš nehŒ, gU¤Â thlš nehŒ.

146
5. Ïiy¥òŸëfŸ k‰W« Ïiy¡fUfš ((Leaf spots and Leaf blights)) : ÏiyfŸ
k‰W« j©Lfëš órz« k‰W« gh¡Oçah¡fŸ jh¡Ftjhš òŸëfŸ njh‹W»‹wd.
Ïit x‹W nr®ªJ ÏiyfŸ fU»éL»‹wd.
c.«. beš Ïiy fUfš, ãy¡fliy o¡fh Ïiy¥òŸë.

6. rh«gš nehŒ ((Mildew)) : Ïiyfë‹ mo k‰W« nkšgu¥Ãš bt©ik mšyJ

rh«gš ãw órz ts®¢Á njh‹¿ gæ®fis gh¡»‹wd.
c.«. Âuh£ir mo¢rh«gš, bt©il rh«gš nehŒ.

7. Ïiy¢RUŸ ((leaf Roll)) : órz«, gh¡Oçah k‰W« e¢RæçfŸ jh¡Ftjhš

broæ‹ ÏiyfŸ nkš neh¡» tisªJ RU©L fhz¥gL«.
c.«. òifæiy Ïiy¢RU£il, j¡fhë Ïiy¢RUŸ.

8. njkš ((Mosaic)) : itu° jh¡Ftjhš gRikahd Ïiy¥gu¥Ãš M§fh§nf Ïs«

g¢ir mšyJ btë®g¢ir ãw xG§f‰w £LfŸ njh‹W»‹wd.
c.«. ãy¡fliy njkš, mtiu ky£L¤ njkš

9. Á‰¿iy k‰W« òšj©L ((Little Leaf and Grassy Shoot)) : iknfhÃsh°kh

E©QæçfŸ jh¡Ftjhš fQéil öu« FiwªJ ÏiyfŸ k‰W« j©LfŸ ÁW¤J
éL»‹wd. nkY« fU«ò gæçš ò‰fŸ ngh‹w ts®¢Á njh‹W»‹wd.
c.«. f¤jç Á‰¿iy nehŒ, fU«ò òš j©L nehŒ.

11.8.2 e‹ik jU« E©QæçfŸ ((Beneficial Microorganisms)) : kåj‹,

fhšeilfŸ k‰W« jhtu§fS¡F neuoahfnth mšyJ kiwKfkhfnth cgnahf« jªJ,
gæ®fëš Ô§F éisé¡F« cæçfis mê¡f cjΫ cæçfS¡F e‹ik jU«
E©Qæ®fŸ v‹W bga®.
c.«. gh¡Oçah¡fŸ, óŠirfŸ, <°£, itu°, M¡ondhikÓ£°.

e‹ikfŸ :
1. E©QæçfŸ tëk©ly¤Âš cŸs ie£u#id k©âš ãiyãW¤J»‹wd.
c.«. iunrhÃa«, mnrh°igçšy«
2. m§ff¡ fêÎfis k£f¢brŒJ k©â‰F ts« nr®¡»‹wd.
c.«. Ãënuh£l° óŠir, oiu¡nfhbl®kh, bršYnyhnkhdh°
3. cæçaš Kiwæš ó¢Á k‰W« nehŒ¡fhuâfis f£L¥gL¤j¥gL»‹wd.
c«. Nnlhnkhdh°, oiu¡nfhbl®kh éço, ngÁšy° Jç‹ía‹Á°
4. k©âš cŸs gæ®fS¡F »il¡fhj ãiyæš cŸs r¤J¥ bghU£fis
»il¡f¢ brŒ»‹wd.
c«. ngÁšy°. jnahngÁšy°
149
5. k©âYŸs ó¢Á¡bfhšèfŸ k‰W« Ïju e¢R¡fë‹ Åça¤ij¡
Fiw¡»‹wd
c.«. Nnlhnkhdh°.
6. kU¤Jt¤ Jiwæš v® cæ®bghU£fŸ jahç¡f cjλ‹wd.
c«. °£bu¥nlhikÁ°, bgåÁèa«.
7. fçk mäy§fŸ, behÂfŸ, fiu¥gh‹fŸ, ts®¢Á C¡»fŸ ngh‹w bghU£fë‹
c‰g¤Â¡F cjλ‹wd.
c.«. m°g®íšy°, iunrhg° xiunr, »sh°£oçoa« mÁ£nlh¥ô£oè¡f«,
í¥bušyh
8. rhz vçthÍ jahç¡f cjλwJ
c.«. bk¤jndhgh¡Oça«, bk¤jndhfh¡f°
9. bjhê‰rhiyfëš r®¡fiuia beh¡f¢brŒJ yh¡o¡ mäykhf kh‰wΫ,
vç¢rhuha« jahç¡fΫ cjλwJ.
c.«. yh¡nlhngÁšy°, <°£
10. gæ®fis jh¡F« ó¢Áfë‹ clèš mf¤Ânyh, òw¤Ânyh j§»æUªJ
x£L©âahf brašg£L mê¡»‹wd.
c«. v‹.Ã.é. (NPV) itu°
11. fhÃ, òifæiy, njæiy ngh‹wt‰iw beh¡f brŒJ kz¤ij¡ bfhL¡»wJ.
c.«. ik¡nuhfh¡f°
12. eh® Ãç¤bjL¡F« bjhê‰rhiyfëš ga‹gL»wJ.
c.«. »sh°oçoa«
13. kuò k‰W« _y¡TW m¿éaš MuhŒ¢Áæš gh¡Oçah¡fŸ cjλ‹wd.
c.«. <. nfhiy, ãônuh°nghuh, M°g®íšy°.
14. òuj« k‰W« it£lä‹fŸ ãu«Ãa czÎ¥bghUshf ga‹gL»‹wd. c.«. <°£,
fhsh‹. °igUèdh
15. Mšfh¡fëš ÏUªJ bgw¥gL« mšÉå¡ mäy« I°»ß« k‰W« mHF rhjd
bghU£fŸ jahç¡f¥ ga‹gL»wJ.
16. Mšfh¡fŸ fêÎ Ú® bjh£ofëš ts®¡f¥g£L mÂYŸs fçk bghU£fis
Áij¤J öŒik¥gL¤J»wJ.
c.«. Fnshušyh.
17. é©btëæš gaz« brŒgt®fë‹ clèš cŸs fêÎ¥bghU£fis
btëna‰w Mšfh¡fŸ ga‹gL»‹wd.
c.«. Fnshušyh.
18. ghèèUªJ ghš bghU£fŸ jahç¡f cjλ‹wd.
c.«. ny¡nlhngÁšy°
151
19. gH§fëèUªJ gHur ghd§fŸ jahç¡f cjλwJ.
c.«. r¡fnuhikÁ‹
20. MiyfëèUeJ btënaW« fêÎ Úiu R¤Âfç¡f cjλ‹wd.
c.«. Nnlhnkhdh°, ngÁšy°
21. k©âš fdcnyhf§fë‹ e¢R¤j‹ikia Fiw¡f cjλ‹wd.
c.«. Nnlhnkhdh°
22. k©âš cŸs E©QæçfŸ Âl¡fêÎfis kWRH‰Á brŒJ f«ngh°£ cu«
jahç¡f cjλwJ.
c.«. gh¡Oçah, M¡ondhikÓ£°

kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë :
1. ........................g‰¿ go¡F« m¿éaY¡F v‹nlhkhyí v‹W bga®
m. órz« M. e¢Ræç Ï. ó¢ÁfŸ <. gh¡Oçah
2. KG cUkh‰w« ........................M»a gUt§fis¡ bfh©lJ
m. K£il - Ïs«ó¢Á - jhŒ¥ó¢Á M. K£il - òG - jhŒ¥ó¢Á
Ï. K£il - òG - T£L¥òG - jhŒ¥ó¢Á <. jhŒ¥ó¢Á - cUkh‰w«
3. Fiw cUkh‰w« ........................š fhz¥gL»wJ.
m. t©L tF¥ò M. t©z¤J¥ó¢Á tF¥ò
Ï. bt£L¡»ë tF¥ò <. njÜ tF¥ò
4. x£L©âfŸ ........................
m. cUt¤Âš bgçaJ
M. RjªÂukhf thH¡ToaJ
Ï. jh¡f¡Toa ó¢Áfis x£o¡bfh©L ÏU¡F«
<. RWRW¥ghdit
5. vÃblä¡ ó¢ÁfŸ
m. FiwªjsÎ nrj« M. bjhl®ªJ X® Ïl¤ÂèU¡F«
Ï. ÂObu‹W njh‹W« <. cldo f£L¥ghL njitæšiy
6. gæ® nehŒfshš --------- rj« tiu ÏH¥ò V‰gL»‹wJ.
m. 20rj« M. 50rj« Ï. 10rj« <. 40rj«
7. ik¡nfhÃsh°kh ........................bfh©lJ
m. gh¡Oçahé‹ j‹ik M. ituì‹ mik¥ò
Ï. óŠiræ‹ j‹ik <. gh¡Oçahé‹ mik¥ò, ituì‹ j‹ik

152
8. e¢Ræç, ik¡nfhÃsh°kh nehŒfis f£L¥gL¤j ........................
m. nehia¡ f£L¥gL¤jyh«
M. nehŒ gu¥Ãfis¡ f£L¥gL¤jyh«
Ï. éij Á»¢ir nk‰bfhŸsyh«
<. E©Qæçfis mê¡fyh«
9. tëk©ly¤ÂYŸs ie£u#id k©âš ãiyãW¤J« E©Qæç
m. gh°nghgh¡Oçah M. M°g®íšy°
Ï. iunrhÃa« <. Nnlhnkhdh°

II. XçU th®¤ijæš éilaë

10. gæ® nehŒfis g‰¿ go¡F« m¿éaY¡F ........................v‹W bga®
11. ó¢ÁfŸ X® Ïl¤Âš bjhl®ªJ ÏUªJ Fiwªj nrj« éisé¤jY¡F
........................ó¢ÁfŸ v‹W bga®.
12. F¤Â rhW c¿ŠR« ó¢Áahš ÏiyfŸ ........................ÏHªJéL«
13. jhåa¥gæ®fëš tëk©ly ie£u#id k©âš ãiyãW¤J« E©Qæç
........................
14. kU¤Jt cæ®bghU£fŸ jahç¡f cjΫ E©Qæç ........................
15. e¢Ræç nehŒfŸ ........................_y« guλ‹wd
16. czΡ fhsh‹ ........................
17. ghèèUªJ ghšbghU£fŸ jahç¡f cjΫ gh¡Oçah vJ?
18. óŠiræèUªJ »il¡F« v® cæç bghUŸ vJ?
19. gh¡OçahéèUªJ »il¡F« v® cæç bghUŸ vJ?
20. nt® x£L©â x‹¿id vGJf.

III. eh‹F tçfëš éilaë

23. ó¢Á clyik¥ig¥ g‰¿ vGJf.
24. KG cUkh‰w«, Fiw cUkh‰w« és¡Ff.
25. vÃblä¡, v©blä¡ ó¢ÁfŸ g‰¿ és¡Ff.
26. ig£nlhngjhyí v‹whš v‹d?
27. cæUŸs nehŒ¡fhuâfŸ ahit?
28. bghUshjhu ßÂahf Ôik jU« cæçfis¥ g‰¿ vGJf.
29. ÁyªÂfŸ g‰¿ vGJf.
30. ü‰òG¡fŸ k‰W« mt‰¿‹ f£L¥gh£L KiwfŸ g‰¿ vGJf.
31. Ôéu rhFgo Kiw g‰¿ vGJf.

153
IV. xU g¡f mséš éilaë
32. ó¢Áfë‹ bghUshjhu tif¥ghL g‰¿ étç.
33. ó¢ÁfŸ mÂf msÎ njh‹w¡ fhuz§fŸ ahit?
34. gæ® nehŒfë‹ bghJthd m¿F¿fŸ ahit?

V. éçthd éilaë
35. ó¢Á nrj¤ij bghW¤j tif¥gh£oid és¡Ff.
36. ó¢ÁfŸ mšyhj Ô§Fæçfis¥ g‰¿ vGJf.
37. e‹ik jU« E©Qæçfis¥ g‰¿ és¡Ff.
38. Ô§F éisé¡F« E©Qæçfis¥ g‰¿ és¡Ff.

154
 12. gæ® ghJfh¥ò
(Plant Protection))

eh« gæçl¥gL« gæ®fis ó¢ÁfŸ, nehŒfŸ, fisfŸ, éy§FfŸ k‰W«

gwitfŸ M»at‰¿läUªJ ghJfh¤J ešy kfNš bgWtnj gæ® ghJfh¥ò vd¥gL«.
nkY« gæ® ghJfh¥Ã‰F cjΫ KiwfŸ vëš nk‰bfhŸs¤j¡fjhfΫ, bryÎ
FiwthdjhfΫ, Áw¥ghf¡ f£L¥gL¤j¡ToajhfΫ, kfNiy mÂfç¡f¡
ToajhfΫ ÏU¡f nt©L«. Ïj‹ _y« étrhæfŸ c‰g¤Â brŒÍ« éisbghU£fŸ
jukhdjhfΫ, c‰g¤Â¢ bryÎ FiwthdjhfΫ ÏU¡F«.

12.1 gæ® ghJfh¥Ã‹ mo¥gil bfhŸiffŸ ((Basic Principles of Plant

Protection)) :
1. j鮤jš (Exclusion)
2. mê¤jš (Eradication)
3. ghJfh¤jš (Protection)
4. v®¥ò r¡Â C£lš (Immunization)

12.2 gæ® ghJfh¥ò KiwfŸ ((Plant Protection Methods)) : gæ® ghJfh¥ò

Kiwfis bghJthf Ñœ¡f©lthW gF¤J m¿ayh« :

gæ® ghJfh¥ò KiwfŸ

Ïa‰if¡ f£L¥ghL bra‰if f£L¥ghL

bt¥g«, tUK‹ fh¥ò KiwfŸ Ú¡F« KiwfŸ

fh‰¿‹ <u¥gj« (Humidity) 1. v®¥ò¥ gæ® 1. Ïa‰Ãaš Kiw
kiH, tiffŸ
fh‰¿‹ ntf«, 2. éij ne®¤Â 2. cHéaš Kiw
Ïa‰if vÂçfŸ, 3. ó¢Á - nehŒ 3. ÏaªÂu Kiw
ãymik¥ò f©fhâ¥ò 4. r£lKiw
5. cæçaš Kiw
6. jhtu¥ó¢Á¡bfhšè
7. Ïurhad Kiw
8. xU§»izªj
gæ® ghJfh¥ò (IPM)

12.2.1 Ïa‰if¡ f£L¥ghL : th‹ NHš fhuâfshd bt¥g«, kiH¥bghêÎ, fh‰¿‹

<u¥gj«, fh‰¿‹ ntf« M»ait ó¢Á k‰W« nehŒfis¡ f£L¥gL¤J»‹wd. nkY«

155
Ïa‰ifænyna kåjid¥ nghynt gæ® ó¢Á k‰W« nehŒfŸ vÂçfshš
jh¡FjY¡FŸsh» Ïw¡»‹wd. Ïa‰ifahd ãy mik¥ò¡fshd kiyfŸ, MWfŸ,
ghiytd§fŸ, flšfŸ ngh‹witfS« ó¢Á k‰W« nehŒfŸ guÎtij jL¡»‹wd.
c.«. 1. bgUkiH, mRéå, Ïiy¥ng‹ ngh‹w äUJthd ó¢Áfis
mo¤J¢brš»‹wd. kiH FiwªJ, k© fodkhtjhš ãy¤Âdoæš
T£L¥òG ãiyæš cŸs ó¢ÁfŸ btëtu Ïayhkš ngh»‹wd.
2. k©âèUªJ jh¡F« órz nehŒfë‹ é¤J¡fŸ kiHÚuhš xU
Ïl¤ÂèUªJ k‰bwhU Ïl¤Â‰F vL¤Jbršy¥gL»wJ. kiHæ‹ikahš
k©â‹ bt¥g« mÂfç¥gjhš nk¡nuh~nghädh v‹»‹w óŠirahš
xUéj cy® nt® mGfš nehŒ V‰gL»wJ.

12.2.2 bra‰if¡ f£L¥ghL

12.2.2.1 tUK‹ fh¥ò

1. v®¥ò¥ gæ® tiffŸ ((Resistant Varieties)) : gæ® ghJfh¥Ãš bryéšyhj

äf Á¡fdKiw, ó¢Á k‰W« nehŒ v®¥ò¤Âw‹ bfh©l gæ® Ïuf§fis¥
gæçLtjhF«. v®¥ò¤Âw‹ bfh©l Ïuf§fis nj®Î brŒtjhš R‰W¥òw¢ NHY¡F
ghÂ¥ò V‰gLtšiy. k‰w xU§»izªj gæ® ghJfh¥ò elto¡iffis
nk‰bfhŸtJ« vëJ.
c.«
beš Ïiy kl¡FòG - o.nf.v«. 6, nfh.7, Ã.o.Ã. 12
beš j©L¤ Jis¥gh‹ - o.nf.v«. 6, í.Ï.Ã. 24, IM® 36
beš Fiy nehŒ - nfh 37, nfh 47, IM® 20
beš ö§nuh e¢Ræç nehŒ - IM® 20, IM®28, nfh 45
cSªJ kŠrŸ njkš nehŒ - éÃv‹ 1, éÃv‹ 3
fU«ò br›tGfš nehŒ - COC 99061, COC 86249, COC 22

2. éij ne®¤Â ((Seed Treatment)) : gæ®fis¤ jh¡F« nehŒfŸ, ó¢ÁfŸ k‰W«

ü‰òG¡fŸ guÎtj‰F éijfS«, éijæšyh Ïd¥bgU¡f¥ gFÂfS« fhuzkhf
mik»‹wd. éij _y« guΫ gæ® nehŒ fhuâfis¡ f£L¥gL¤j gæ® ghJfh¥ò
bfhšèfŸ ga‹gL¤j¥gL»‹wd. éijne®¤Â, k‰W« nehŒ¡ fhuâfis Mu«g
ãiyænyna f£L¥gL¤j cjÎtJ tU« K‹ fh¥ò Kiw MF«.
c.«. 1. xU »nyh éijÍl‹ (bghJthf všyh éij¥gæ®fŸ) 2 »uh« Âu« mšyJ 2
»uh« fh®bg‹lÁ« mšyJ fh®gh¡Á‹ fyªJ 24 kâneu« it¤ÂUªJ
éij¥gjhš k© _y« (Soil borne) guΫ gæ® nehŒfis jL¡fyh«.

156
 2. xU »nyh gU¤Â éijÍl‹ 2 »uh« fh®g‹lÁ« k‰W« 7 »uh«
ÏälhFnsh¥ç£ 70% WSD (Wet Seed Dressing) fyªJ éijne®¤Â brŒJ
éij¥gjhš nehŒ k‰W« rhW c¿ŠR« ó¢Áfis tU« K‹ fh¡fyh«.

3. ó¢Á nehŒ¡ f©fhâ¥ò ((Monitoring of Insect Pests and Diseases)) : ó¢Á

k‰W« nehŒfis¡ f£L¥gL¤j Kjèš brŒa nt©oaJ mt‰¿‹ elkh£l¤ij
m¿tjhF« (Pest surveillance)

F¿¡nfhŸfŸ :
1. gæ®fis¤ jh¡F« ó¢Á k‰W« nehŒfis f©l¿jš
2. mt‰¿‹ ghÂ¥Ãid kÂ¥ÃLjš
3. thåiyÍl‹ ó¢Á k‰W« nehŒfS¡F cŸs bjhl®ig¡ f©l¿jš
4. e‹ik brŒÍ« ó¢Áfis m¿jš
5. kh¿tU« gæ® Â£l§fshš V‰gL« éisÎfis¡ f©l¿jš
6. njit¡nf‰g gæ®ghJfh¥ò Kiwfis¡ fil¥Ão¤jš
7. ó¢Á nehŒfŸ guéæU¥gij K‹d¿é¥ò brŒjš.

Ϫj f©fhâ¥ig ãuªju taš MŒÎ (Fixed plot survey), R‰¿¤Âç MŒÎ (Roving
survey) vd ÏU Kiwfëš nk‰bfhŸsyh«. Ϫj f©fhâ¥ig brŒtj‰F cjΫ
rhjd§fŸ : cU¥bgU¡»¡ f©zho, ghè¤Ô‹ igfŸ, bkšèaJâ, eh¥jè‹
cU©ilfŸ, ó¢Áfis Ão¡F« tiy (Insect net), és¡F¥bgh¿, Ïd¡ft®¢Á bgh¿,
kŠrŸ t©z x£L bgh¿ ngh‹wit MF«.

12.2.2.2 Ú¡F« KiwfŸ

1. Ïa‰Ãaš Kiw ((Physical Method)) : bt¥g«, <u¥gj«, f®ŢR, xè, ÏltrÂ

ngh‹w bgsÂf mik¥ò¡fis¥ ga‹gL¤Â ó¢Á, nehŒfis¡ f£L¥gL¤JtJ
Ïa‰Ãaš Kiw ó¢Á¡f£L¥ghL vd¥gL«. Å£L¤ njh£l§fŸ, f©zho Ïšy§fŸ
k‰W« nrä¥ò¡ »l§Ffëš ó¢Áfis¡ f£L¥gL¤j Ï«Kiw cjéfukhf ÏU¡F«.
1. ó¢ÁfŸ 60-66oC bt¥gãiyæš bfhšy¥gL»‹wd. Ï«Kiwia¥ ga‹gL¤Â
nrä¥ò jhåa¥ ó¢Áfis¡ f£L¥gL¤jyh«.
2. bt¥gÚçš (52oC) beš éijfis 10 ãäl§fŸ tiu Cwit¥gj‹ _y« éij
_y« guΫ Ïiy¥òŸë nehæ‹ fhuâfis¡ f£L¥gL¤jyh«.
3. beš éijfis 50 Kjš 55 oC bt¥gãiyæš 15 ãäl« tiu Á»¢ir¡F
c£gL¤Jtjhš ü‰òG¡fis¡ f£L¥gL¤jyh«.
4. mÂf Nça bt¥g¤Âš nfhJik éijfis fhait¥gj‹ _y« fç¥ó£il
nehæ‹ órz¤ij¡ f£L¥gL¤jyh«.

157
5. vW«òfŸ VWtij¤ jil brŒa j©Ù®¤ jil V‰gL¤jyh«.
6. gæ® brŒa¥g£l taiy¢ R‰¿Y« f«ÃntèfŸ mik¤J mš Fiwªj ä‹
mG¤jKŸs ä‹rhu¤ij¢ brY¤Â vè k‰W« Ãw éy§Ffë‹ jh¡Fjiy¤
j鮡fyh«.
7. gaW éijfëš VjhtJ xU jhtu v©bzŒó¢R¡ bfhL¤J nrä¤J it¤jhš,
gaW t©LfŸ éijfë‹ ÛJ K£ilæLtij¤ jil brŒayh«.
8. bt¥g fh‰¿id éij¥bghU£fŸ ÛJ brY¤Jj‹ _y« fU«ò gæçid¤ jh¡F«
e¢Ræç nehŒfis f£L¥gL¤jyh«.
9. Jtiu éijfis br«k© ó¢R¡ bfhL¤J nrä¤J it¥gj‹ _y« ó¢Á¤
jh¡Fjiy¤ j鮡fyh«.
10. Áy ó¢Áfis f® Å¢R bfhL¥gj‹ _y« kyL M¡fyh«.
c.«. gH <¡fŸ
11. äf¢Á¿a jhåakhd nfœtuF cl‹ mséš bgça j£il¥gæW éijfis
fyªJ it¥gj‹ _y« C®ªJ bršY« ó¢Áfis¡ f£L¥gL¤jyh«.
12. C¡Fé¡f¥g£l fëk©iz xU »nyh éij¡F 10 »uh« v‹w mséš fyªJ
nrä¤J it¥gj‹ _y« ó¢Á¤jh¡Fjiy j鮡fyh«.

2. cHéaš Kiw ((Cultural Method)) : rhjhuzkhf eh« gæçL« nghJ

nk‰bfhŸS« rhFgo Kiwfis m¥gona ifah©L mšyJ ÁW ÁW khWjšfŸ brŒJ
ó¢ÁfisÍ«, nehŒfisÍ« f£L¥gL¤Jtj‰F cHéaš Kiw (Cultural Method) v‹W
bga®.
1. MH cG«nghJ k©âš thG« Áyó¢ÁfS«, nehŒ¡fhuâfS«,
òij¡f¥gL»‹wd. mšyJ k©â‰F nkny bfh©L tu¥g£L gwitfshš
c©z¥gL»wJ.
c«. ònuhoåah, Át¥ò¡f«gë òG, fiuah‹, nt®¥òG.
2. gçªJiu¡f¥gL« msé‰F mÂfkhf¤ jiH¢r¤J cuäL«nghJ mJ ó¢Á nehŒ
fhuâfë‹ bgU¡f¤Â‰F¡ fhuzkh»wJ. mjdhš, gçªJiu brŒa¥gL«
jiH¢r¤ij xnu jlit Ïlhkš Ïu©L _‹W KiwfŸ Ãç¤J ÏLtj‹ _y«
ó¢Á nehŒ jh¡Fjiy¡ Fiw¡fyh«.
c«. beš FiynehŒ, beš òifah‹, äsfhŒ mRéå
3. ešy juKŸs, ó¢Á k‰W« nehŒ jh¡fhj éijfis éij¥gj‹ _y«, gy ó¢Á
nehŒfis¡ f£L¥gL¤jyh«.
4. v®¥ò¤ÂwDila Ïuf§fis¤ nj®ªbjL¤J éij¡f nt©L«. c«. bešèš
òifahid¤ jL¡f Ã.xŒ. 3, nfh. 42, nfh. 45 k‰W« V.o.O. 36 Ïuf§fis¤ nj®Î
brŒa nt©L«. V.o.O. 25, V.o.O. 30 ngh‹w Ïuf§fŸ beš Fiy nehŒ¡F v®¥ò
Âw‹ bfh©lit.
158
5. eh‰Wfë‹ Eåfis¡ »Ÿëé£L elÎ brŒtjhš beš j©L Jis¥ghå‹
jh¡Fjiy j鮡fyh«.
6. Ú® ghŒ¢RtijÍ«, Ú®to¥gijÍ« xU ehŸ Ïilbtëé£L kh‰¿ kh‰¿ brŒJ
bešèš òifahid¡ f£L¥gL¤jyh«.
7. taiy v¥nghJ« fisæšyhkš R¤jkhf it¤ÂU¥gJ ó¢Á nehŒfis¤
j鮡F«. Vbdåš fis¢brofŸ ó¢Á k‰W« nehŒ¡fhuâfS¡F
ciwélkhfΫ, kh‰W czthfΫ Âfœ»‹wd.
8. fU«Ãš fis vL¤J, k© miz¤J éLtJ fU«ò¤ j©L¥òG¡fis¤
jL¡»wJ.
9. xnu gæiu bjhl®ªJ gæçlhkš, gæ® RH‰Á brŒJ bjhl® czñ£l¤ij jL¤J
ó¢Á k‰W« nehŒfis f£L¥gL¤jyh«.
c«. beš-fU«ò-gaW tiffŸ, nrhs« - gæW tiffŸ - gU¤Â.
10. F¿¥Ã£l ó¢Áahš éU«Ã c©z¥gL« gæiu tu¥ò Xu§fëš ft®¢Á gæuhf
gæç£L ó¢Áfis¡ ft®ªJ mê¡fyh«.
c.«. gU¤Âæš g¢ir¡ fhŒ¥òGé‰F bt©il, Jtiu ngh‹wt‰iw¡ ft®¢Á¥
gæuhf¥ gæçlyh«.
11. ãy¡fliy¥ gæçš j£il¥ gæiu CLgæuhf gæç£lhš Át¥ò¡ f«gë¥òG
jh¡Fjiy¤ j鮡fyh«.
12. x‹W¡F nk‰g£l gæ®fis fy¥ò gæuhf (Mixed crop) gæçL« nghJ, ó¢ÁfŸ
mšyJ nehŒfŸ mÂf« njh‹¿ F¿¥Ã£l gæ® jh¡f¥g£lhY«, Ãw gæ®fŸ
jh¡FjèèUªJ j¥Ã¤J¡bfhŸS«.
c«. nrhs«, Mkz¡F, Jtiu ngh‹w gæ®fis¡ fy¥ò¥ gæuhf gæçlyh«.

3. ÏaªÂuKiw / rhjdKiw ((Mechanical Method)) : kåj r¡Â k‰W« Áy

rhjd§fis¥ ga‹gL¤Â ó¢Áfis¡ f£L¥gL¤J« Kiw¡F ÏaªÂuKiw mšyJ
rhjdKiw vd¥gL«.
1. nrhs« FU¤J <ia¡ f£L¥gL¤j fUth£L¥ bgh¿ia¥ ga‹gL¤jyh«.
2. g¢ir¡fhŒ¥òG, ònuhOåah òG M»at‰iw¡ ft®ªJ mê¡f Ïd¡ft®¢Á¥
bgh¿ia¥ ga‹gL¤jyh«.
3. és¡F¥ bgh¿ia¥ ga‹gL¤Â všyh mªJ¥ó¢ÁfŸ, t©LfŸ ngh‹wt‰iw¡
f£L¥gL¤jyh«.
4. x£L¥gir¥bgh¿fis¥ ga‹gL¤Â rhW c¿ŠR« ó¢Áfis¡ f£L¥gL¤jyh«.
5. beš taš tu¥òfëš v® vÂuhf ã‹W fæ‰iw gæç‹ ÛJ gLkhW ÏG¤J
mir¤jhš T©L¥ òG¡fŸ Úçy éG«. mt‰iw¢ nrfç¤J mê¡fyh«.

160
7. Å£L¤njh£l§fëš khJis ngh‹w gHtiffis JisfŸ Ïl¥g£l ghè¤Ô‹
ig¡ bfh©L _o it¥gj‹ _y« fhŒ¥òG¡fŸ k‰W« khÎ¥ ó¢Áfë‹
jh¡FjèèUªJ fh¥gh‰wyh«.
8. bj‹id ku§fëš if v£L« öu¤Âš mYäåa jfu§fis FW¡fhf f£o
it¥gjhš vèfŸ ku¤Âš VWtij¤ j鮡fyh«.
9. gæ® brŒa¥g£l taiy¢ R‰¿Y« f«Ã ntèfŸ mik¤J mš Fiwªj ä‹
mG¤jKŸs ä‹rhu¤ij¢ brY¤Â vè k‰W« Ãw éy§Ffë‹ jh¡Fjiy¤
j鮡fyh«.
10. bj‹id¡ fh©lhäUf t©Lfis, ku¤Â‹ ÛJ V¿ Ú©l ÏU«ò bfh¡»ia
ku¤Â‹ eL¡FU¤J¥ gFÂæš é£L¡ F¤Â btëna vL¤J mê¡fyh«.
11. bto bto¥gj‹ _y« Áy ó¢ÁfisÍ«, gwitfisÍ« éu£lyh«.
12. Tè M£fŸ vëjhf¡ »il¡Fäl§fëš K£ilfŸ, òG¡fŸ, T£L¥òG¡fŸ,
ó¢Á nehŒ jh¡»a ghf§fis ifahš nrfç¤J mê¡fyh«.

4. r£lKiw ((Legal method)) : Áy fhy§fëš ó¢ÁfŸ, nehŒfŸ ÂObud

jh¡Ftjhš gæ®fŸ mêªJ éL»‹wd. Ïij¡ f£L¥gL¤jmuR gy r£l§fis
ãiwnt‰¿ÍŸsJ. ϪÂa murhš 1914-« M©oš ó¢Á jL¥ò¢ r£l« bfh©L tu¥g£lJ.
Ïjdhš maš ehLfëèUªJ ó¢Á k‰W« nehŒfŸ guÎtJ jil brŒa¥g£lJ.

Fthu‹il‹r£l« ((Quarantine Law)) : étrha« r«gªj¥g£l éisbghU£fis X®

Ïl¤Âš ÏUªJ ntW Ïl¤Â‰F bfh©L brštij¤ jL¥gj‹ _yK« mšyJ xU Áy
fhy« Ãç¤J it¥gj‹ _yK«, ó¢ÁfŸ, nehŒfŸ, fisfŸ K‹ò Ïšyhj Ïl§fëš
òF¤JtJ jil¢brŒa¥gL»wJ. Ïj‰F Fthu‹il‹ r£l« v‹W bga®.
Fthu‹il‹ r£lkhdJ k¤Âa khãy murh§f§fë‹ _y« eilKiw¡F¡ bfh©L
tu¥g£L Ëg‰w¥gL»‹wd.

ϤjL¥ò¢ r£lkhdJ Mfha kh®¡f«, ãykh®¡f«, flš kh®¡f EiHthæšfëš

brašg£L tU»wJ. ékhd EiHthæšfŸ mä®jru°, K«ig, bfhšf¤jh, br‹id,
blšè M»a Ïl§fëš cŸsd. JiwKf EiHthæšfŸ bfhšf¤jh, K«ig, bfh¢Á,
br‹id, érhf¥g£od« ngh‹w Ïl§fëš brašgL»‹wd. ãykh®¡f EiHthæšfŸ
blšè, K«ig, br‹id, bfhšf¤jh M»a efu§fëš cŸsd.

mašeh£oèUªJ guéa ó¢ÁfŸ, nehŒfŸ, fisfŸ

ó¢ÁfŸ - gŠR¤Â©L brš ó¢Á, f«gë mRéå,
mbkç¡f‹ fhŒ¥òG, g¥ghë khÎ¥ó¢Á
nehŒfŸ - fh¥ÃJU nehŒ, Âuh£ir mo¢rh«gš nehŒ,
thiHKo¡bfh¤J nehŒ
161
fisfŸ - Mfha¤jhkiu, gh®¤Ôåa«, gh®gç, RLkšè, beŒntè
fh£lhkz¡F.

5. cæçaš Kiw ((Biological Method)) : Ï¡f£L¥gh£L Kiwæš x£L©âfŸ,

ÏiuéG§»fŸ k‰W« E©QæçfŸ ga‹gL¤j¥gL»‹wd. thG« cæçfis
C¡Fé¤J Ô§F brŒÍ« ó¢Á, nehŒfis f£L¥gL¤J« Kiw cæçaš Kiw
vd¥gL«. vÂç¥ ó¢Áfis ÏUtiffshf¥ Ãç¤J m¿ayh«. ó¢Áæ‹ clèny Áy
eh£fŸ thœªJ mt‰iw¡ bfhŠr« bfhŠrkhf¡ bfhšgit x£L©âfŸ MF«.
j‹idél¢Á¿a ó¢Áfis¤ jh¡» clnd bfh‹W ‹D« ó¢ÁfŸ Ïiu éG§»fŸ
vd¥gL«. Ïij jéu E©Qæçfshd órz§fŸ, gh¡Oçah¡fŸ k‰W« itu°
»UäfS« ó¢Á k‰W« nehŒfis¡ f£L¥gL¤j¥ ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

x£L©âfŸ ((Parasitoids))
fU«ò j©L¥òG - oiunfh»u«kh K£il x£L©â
beš FU¤J¥ó¢Á - Inrho«kh K£il x£L©â
bj‹id fUªjiy¥òG - Ãufhå£ òG x£L©â
bj‹id fUªjiy¥òG - bl£uh°il¡f° T£L¥òG x£L©â

Ïiu éG§»fŸ ((Predators))

òifah‹ - ehthŒ¥ó¢Á, bgh¿t©L
mRéå - òŸët©L, f©zho Ïw¡if¥ó¢Á
òG¡fŸ - FséfŸ
fh©lhäUf t©L - ehthŒ ó¢ÁfŸ
òifah‹, j¤J¥ó¢ÁfŸ - ÁyªÂfŸ, j£lh‹, F«ÃLó¢Á

E©QæçfŸ ((Microorganisms))
bj‹id fh©lhäUf t©L - bk£lhiuÁa« órz«
òbuhOåah - ngÁšy° ng¡Oçah
Át¥ò f«gë òG - NPV itu°
mGfš, thlš - oiunfhbl®kh éço
Ïiy¥òŸë, Ïiy¡fUfš - Nnlhnkhdh° ònshur‹°

6. jhtu¥ó¢Á¡ bfhšèfŸ ((Botanical Insecticides)) : jhtu§fë‹ gšntW

ghf§fëèUªJ »il¡F« bghU£fŸ ó¢Áfis mê¡f ga‹gL»‹wd. Ït‰¿‰F
jhtu ó¢Á¡bfhšèfŸ v‹W bga®.
c.«. nt«ò, beh¢Á, tr«ò, òifæiy.

162
Ïiy¥ng‹fŸ - nt¥bg©bzŒ
nrä¥ò jhåa¥ ó¢ÁfŸ - beh¢Á Ïiy¤öŸ,
tr«ò »H§F¤öŸ
ü‰òG¡fŸ - br©L kšè (kç nfhšL)
rhW c¿ŠR« ó¢ÁfŸ - òifæiy Ïiy¡ fiurš
k‰W« ÁWòG¡fŸ
beš f® ehthŒ¥ó¢ÁfŸ - tr«ò »H§F¤ öŸ
beš ÏiyÍiw fUfš k‰W« - nt¥bg©bzŒ, nt¥g§bfh£il¢ rhW
mGfš nehŒ
gU¤Â T‹ t©L, cy® ntuGfš nehŒ - k©âš nt¥g« ézh¡F ÏLjš
ü‰òG¡fŸ

ÏurhadKiw ((Chemical Method)) : Ïurhad¡ T£L¥bghU£fë‹ cjéædhš

gæ®fis¤ jh¡F« ó¢ÁfŸ, órz§fŸ, fisfŸ, vèfŸ, ü‰òG¡fŸ, ÁyªÂfŸ
ngh‹wt‰iw¡ f£L¥gL¤J« Kiw Ïurhad Kiw vd¥gL«. Ϫj Ïurhad¡ T£L¥
bghU£fS¡F gæ® ghJfh¥ò Ïurhad§fŸ (Pesticides) v‹W bga®.

c«. v©nlhrš~gh‹, ~ig£lyh‹, »ukh¡nrh‹.

Ïurhad¡ T£L¥bghU£fë‹ m£ltiz

Ïurhad¡ T£L¥bghUŸ f£L¥gL¤J« Ô§FæçfŸ

ó¢Á¡bfhšèfŸ (Insecticides) ó¢ÁfŸ (Insects)
ng‹bfhšèfŸ (Acaricides or Miticides) ÁyªÂfŸ (Mites)
vè¡bfhšèfŸ (Rodenticides) vèfŸ (Rodents)
ü‰òG¡bfhšèfŸ (Nematicides) ü‰òG¡fŸ (Nematodes)
órz¡bfhšèfŸ (Fungicides) órz§fŸ (Fungi)
fis¡bfhšèfŸ (Herbicides or Weedicides) fisfŸ (Weeds)
ng¡Oçah bfhšèfŸ (Bactericides) ng¡Oçah (Bacteria)

jukhd gæ® ghJfh¥ò Ïuhrad¤Â‰F mika nt©oa e‰g©òfŸ ((Quality of

an Ideal Pesticide)) :
1. gæ® ghJfh¥ò Ïuhrad¤Âš F¿¥Ã£l msÎ e¢R¤j‹ik ÏU¥gnjhL ó¢Á k‰W«
nehŒ¡fhuâfis cldoahf¡ f£L¥gL¤J« Âwid¥ bg‰¿U¡f nt©L«.
2. Ïurhad kUªJfë‹ e¢R F¿¥Ã£l ehŸ tiu gæçš j§» ÏUªJ ó¢Á,
órz§fis¡ f£L¥gL¤J« j‹ik bg‰¿U¡f nt©L«.
3. nrä¥Ãš ÏU¡F« nghJ F¿¥Ã£l fhy« tiu mjDila Åça« Fiwa¡TlhJ.

165
4. Ïuhrad kUªJfŸ F¿¥Ã£l ó¢Á k‰W« nehŒ¡fhuâfis k£Lnk mê¡f
nt©L«. khwhf gæU¡F e¢R¤j‹ikia (Phytotoxic) V‰gL¤j¡TlhJ.
5. Ïuhrad kUªJfis¡ ifahS« kåj®fS¡F vªjéjkhd bfLjY«,
ËéisÎfS« V‰gL¤j¡TlhJ.
6. ÏU tifahd ó¢Á¡bfhšè k‰W« órz¡bfhšè kUªJfis x‹nwhblh‹W
nr®¡F« nghJ mit ÏizªJ brašgl¡ Toajhf ÏU¡f nt©L«.
7. Ïuhrad kUªJfŸ R‰W¥òw Nœãiy k‰W« fhšeilfS¡F vªjéj¤ Ô§F«
V‰gL¤j¡TlhJ.
8. Ïuhrad kUªJfŸ e‹ik brŒÍ« ó¢ÁfS¡F Ô§F V‰gL¤j¡TlhJ.
9. Ïuhrad§fis cgnahf¥gL¤J« gæ® ghJfh¥ò rhjd§fëš goanth,
mç¡fnth TlhJ.

gæ® ghJfh¥ò Ïuhrad§fë‹ tot§fŸ ((Formulation of Pesticides)) : gæ®

ghJfh¥ò Ïurhad§fŸ ga‹gL¤Jtj‰F V‰wjhf ÑœtU« tot§fëš
jahç¡f¥gL»‹wd.

1. bjë¡F« tif kUªJfŸ ((Sprayable Solutions))

i)) Âut kh‰W¤ Âu£L ((Emulsifiable Concentrate - E.C)) : Ï›tif kUªJfŸ

Âutkhf¤ bjë¡F« tot¤Âš »il¡»‹wd. Âutkh‰W¤Âu£L v‹gJ Åça kUªJl‹
fiu¥gh‹ k‰W« ghš ngh‹W kh‰w¡Toa C¡»fS« nr®ªj fyit MF«.
c«. v©nlhršgh‹ - 35rj« EC, khy¤Âah‹ - 50rj« EC, ïndhrh‹ - 50rj« EC.

ii)) Úçš eidÍ« bgho ((Wettable Powder - WP)) : eidÍ« öŸ kUªJfŸ Åça
kUªJl‹ Úçš fyªJ bjë¥gj‰F V‰w tifæš eidÍ« bghU£fŸ (Wetting agent)
nr®¤J jahç¡f¥gL»‹wd.
c.«. eidÍ« fªjf«, eidÍ« brurh‹, bré‹ 50rj« WP.

iii)) Úçš fiuÍ« bgho (Water Soluble Powder - WSP) : Ï›tif kUªJfŸ
e‹whf¥ bgho brŒj E©âa JfŸ kUªjhfΫ, Úçš cldoahf¡ fiuÍ« j‹ik
cilaitahfΫ jahç¡f¥gL»‹wd. c«. Âuh« 80rj« WSP, mÁng£ 75rj« SP.

iv)) Úçš fiuÍ« Âut« (Water Soluble Liquid - WSL) : Ï›tif kUªJfŸ Úçš
fiuÍ« toéš fiu¥gh‹fSl‹ nr®¤J jahç¡f¥gL»‹wd. c.«.
khndhFnuh£nlhgh° 36rj« SL , gh°nghälh‹ 85WSC.

v)) v©bzŒ¡ fyitfŸ ((Oil Solutions)) : Ï›tif¡ T£L¥ bghU£fŸ ml®Î

Toa v©bzŒ fyªj Ïurhad kUªJfshf¤ jahç¡f¥gL»‹wd. v©bzŒ

166
fyitfŸ bgU«ghY« ÅLfëš fhz¥gL« ó¢Áfis¡ f£L¥gL¤jΫ, fisfis¡
f£L¥gL¤jΫ ga‹gL»‹wd.

vi)) äf¡ FiwtG¤j¡ fyit ((Ultra Low Volume Concentrate)) : Ï›tif

kUªJfŸ ml®Î Toa Åça kUªJl‹ äf¡ Fiwªj msÎ fiu¥gh‹ nr®¤J
bjë¥gj‰F V‰w tifæš jahç¡f¥gL»‹wd. Mfha ékhd« _yK«, r¡Â thŒªj
éir¤ bjë¥gh‹ _yK« mÂf gu¥gséš bjë¡f Ï›tif kUªJfŸ
cgnahf¥gL¤j¥gL»‹wd. c.«. byghÁ£ 80rj« SL, ilbk¡uh‹ 85rj« SL,
Ëènahlh¡° 80rj« SL.

2. öŸ kUªJ ((Dust)) : öŸ kUªJfŸ ml®¤Â Toa e¢R¤ j‹ik thŒªj Åça

kUªJ JfŸfSl‹ öÎtj‰F V‰w ãu¥ÃfS« (Filler) nr®¤J jahç¡f¥gL»‹wd.
c.«. fh®gçš 10rj« D è©nl‹ 6.5rj« D, fªjf« 90rj« D.

ãu¥Ãfshf R©zh«ò, í¥r«, fnahè‹, fëk©, ryit¡fš, rh¡ gÎl®,

ignuhigu£°, vçkiyæèUªJ »il¡f¡Toa Áy tif¢ rh«gšfŸ ngh‹wit
nr®¡f¥gL»‹wd.

3. FWiz kUªJ ((Granules)) : FWiz kUªJfŸ ÁWÁW cU©il tot¤Âš

(Pellets) Åça kUªJl‹ bray‰w fëk© nr®¤J jahç¡f¥gL»‹wd. FWiz
kUªJfŸ bghJthf ó¢Á¡bfhšèahfΫ (Insecticide), ü‰òG¡ bfhšèahfΫ
(Nematicide) órz¡bfhšèahfΫ (Fungicide), fis¡bfhšèahfΫ (Weedicide)
ga‹gL»‹wd. FWiz kUªJfŸ CLUΫ j‹ik cilait.
c.«. ¥ôulh‹ 3 rj« G, Ãô£lhFnsh® 5G.

4. Mé éõ« ((Fumigants)) : Åça kUªJl‹ fh‰¿š cldoahf MéahF« Áy

ntÂ¥bghU£fSl‹ nr®¤J Mé éõ« jahç¡f¥gL»wJ. Ï«kUªJ kiwªJ thG«
ó¢Á k‰W« nehŒ¡fhuâfis¡ f£L¥gL¤J»wJ.
c.«. bršgh°, eh¥jè‹, gh®khšoiA£, Fnshnuháç‹.

5. tÁa kUªJ ((Baits)) : tÁa kUªJ Ô§Fæçfis¡ ftu¡ Toa Áy mo¥gil

bghU£fS« ó¢Á¡bfhšè kUªJ« fyªj fyitahF«. Ô§FæçfŸ czÎ
bghU£fshš ftu¥g£L mij c©L ÏwªJéL»‹wd. tÁa kUªij¤ jah® brŒJ
vèfŸ k‰W« ònuhOåah ngh‹w ó¢Áfis mê¡fyh«. Áy tif tÁa kUªJfŸ
ÅLfëš fhz¥gL« ó¢Áfis¡ f£L¥gL¤jΫ ga‹gL»‹wd. Ïj‰F jah® ãiyæš
it¡f¥g£LŸs tÁa kUªJfŸ é‰gid brŒa¥gL»‹wd.
c«. bgŒfh‹ bgŒ£°, nu£ »š (Rat Kill).

167
gæ® ghJfh¥ò Ïuhrad§fŸ brašgL« KiwfŸ

1) tæ‰W éõ« ((Stomach Poison)) : Ï›tif¥ ó¢Á¡bfhšè kUªJfis¥

gæç‹ ÛJ bjë¡F« nghnjh mšyJ öΫ nghnjh gæ®fis¤ jh¡F« ó¢ÁfŸ
jhtu¤Â‹ ghf§fSl‹ nr®¤J c£bfhŸ»‹wd. m¥nghJ kUªJ« c£br‹W ó¢Áæ‹
czÎ k©ly¤ij¤ jh¡F»‹wd. c¿ŠR« (Sucking insects), fo¤J« (Biting insects)
thG« ó¢ÁfŸ Ïjdhš f£L¥gL¤j¥gL»‹wd.
c.«. v©nlhršgh‹ 35 EC, gh°ghälh‹ 85 WSC.

2) Mé éõ« ((Fumigants)) : Ï›tif kUªJfŸ fh‰¿š MéahF« j‹ik

cilait. Ï›tif kUªJfis ó¢ÁfŸ RthÁ¡F« nghJ mj‹ éõ¤j‹ik
Ô§Fæçfë‹ Rthr k©ly¤ij¡ jh¡» f£L¥gL¤J»‹wd. c.«. bršgh° kh¤Âiu,
ilFnsh®th° 76 WSC.

3) clš e¢R mšyJ Ïa‰Ãaš e¢R ((Physical Poison)) mšyJ bjhLe¢R

(Contact Poison) : Ô§Fæçfë‹ clš cW¥òfë‹ brašghLfis¤ jh¡» mt‰iw¡
bfhšy¡Toa ó¢Á¡bfhšèfŸ clš e¢R mšyJ Ïa‰Ãaš e¢R vd¥gL»‹wd.
cnyhf v©bzŒfŸ, jh® ngh‹w bghU£fŸ j©Lfëš cUth¡f¥g£l Rthr¤
Jisfis mil¤J, j©oDŸ ÏU¡F« ó¢Áfis RthrK£l¢ brŒJ mê¡»‹wd,
órz¡ bfhšèfŸ órz¤ jL¥gh‹, KG órz éõ«, órz éij mê¥gh‹ ngh‹w
Kiwfëš brašg£L órz§fis mê¡»‹wd.

Ïurhad kUªJfŸ ó¢Á mšyJ órz§fë‹ nkšgL«nghJ mit m껋wd.

ÏJ bjhLe¢R vd¥gL«.
c.«. Fædhšgh° 25 EC, fh®gçš 50rj« WP.

4) CLUÎ e¢R ((Systemic Poison)) : CLUΫ gæ® ghJfh¥ò Ïurhad§fŸ

jhtu§fë‹ mid¤J ghf§fshY« c¿Šr¥g£L broæ‹ rh‰iw e¢R¤ j‹ik
cilajhf kh‰¿ ó¢Á k‰W« nehŒfis¡ f£L¥gL¤J»‹wd. gæ® ghJfh¥ò Ïurhad¡
T£L¥bghU£fë‹ mid¤J ÃçÎfëY« Ï«khÂçahd CLUΫ bfhšèfŸ cŸsd.
c.«. ó¢Á¡bfhšèfŸ: ilänjhnt£, äijšblklh‹, ÏälhFnsh¥Ãç£
órz¡bfhšèfŸ: »£lhÁ‹, fh®g‹lÁ«, Mçnah~gŠÁ‹

5. eu«ò e¢R ((Nerve Poison)) : Ï›tif¥ ó¢Á¡bfhšè kUªJfŸ Ô§Fæçfë‹

bfhG¥ò¥ bghU£fSl‹ fyªJ eu«ò k©ly¤Â‹ gšntW Ïa¡f§fis¤ jilbrŒJ
ó¢Áfis¡ f£L¥gL¤J»‹wd.
c.«. gh°nghälh‹, ilbk¡uh‹.

168
Ïurhad¤ j‹ik bfh©L ó¢Á¡bfhšèfis tif¥gL¤Jjš : Ïurhad
j‹ikia¡ bfh©L ó¢Á¡bfhšèfis m§ff¡ bfhšèfŸ (jhtu¥ bghU£fŸ),
bra‰if m§ff¡ bfhšèfŸ k‰W« md§ff¡ bfhšèfŸ vd tif¥gL¤jyh«.
1. jhtu ó¢Á¡bfhšèfŸ - nt«ò, tr«ò, igç¤u«
2. m§ff Fnshç‹ - v©nlhršgh‹, ilnfh~ghš
3. m§ff¡ gh°gu° - ilknjhna£, Fédhšgh°,
khy¤Âah‹, äijš blklh‹
4. fh®gnk£LfŸ - fh®gçš, fh®nghÃôuh‹
Mšofh®¥
5. igç¤uhŒLfŸ - irg®bk¤ç‹, ny«lh irnyh¤ç‹

5. Ïjuó¢Á¡bfhšèfŸ
i) Mé éõ§fŸ - mYäåa« gh°igL, eh¥jè‹
ii) Únahã¡nfhodhŒ£ - ÏälhFnshÃç£, MÁläÃiu£

iii) ó¢Á ts®¢Á f£L¥gL¤Â - il~òSbg‹Áuh‹ (oäè‹),

(iv) fhkh mändh Ãô£oç¡ mäy - °ÃndhnrL, mg®bk¡o‹
ó¢Á¡bfhšè
(v) md§ff ó¢Á¡bfhšèfŸ - fªjf«, M®rå¡, J¤jehf gh°igL

órz¡ bfhšèfŸ

órz¡ bfhšèfŸ brašgL« KiwfŸ :

1. órz¤ jL¥gh‹ (Fungistatic) - órz§fis mê¡fhJ F¿¥Ã£l
fhy« mt‰¿‹ ts®¢Áia¡
f£L¥gL¤J«.
2. KG¥ órz éõ« (Fungitoxic) - órz§fis KGikahf mê¡F«.
3. órz éij mê¥gh‹ (Antisporulant) - órz§fŸ c©L g©Q« órz
é¤J¡fis k£Lnk mê¡F«.

Ïurhad¤ j‹ik¡bfh©L órz¡bfhšèfis tif¥gL¤Jjš :

1) m§ff fªjf órz¡bfhšèfŸ - Ád¥, bkd¥
2) md§ff fªjf órz¡bfhšèfŸ - fªjf¤ öŸ, fªjf R©zh«ò¡
fyit
3) jhäu« órz¡bfhšèfŸ - ngh®nlh fyit, òSfh¥g®
4) md§ff ghjur órz¡bfhšèfŸ - bk®Fu° FnshiuL,
bk®Fç¡FnshiuL.
169
5) m§ff ghjur órz¡bfhšèfŸ - cy® brurh‹, mç£lh‹, mfyhš,
värh‹, eidÍ« brurh‹
6) bA£onuh ir¡ë¡ ie£u#‹ - nf¥lh‹
T£L¥ bghU£fŸ
7) bg‹Ó‹ T£L¥bghU£fŸ - bg‹lhFnshnuh ie£nuh bg‹Á‹
- ondhfh®¥, fhu¤nj‹, ÃuhÁ¡fhš
8) m§ff gh°gu° T£L¥bghUŸ - ïndhrh‹
9) jfu órz¡bfhšèfŸ - ¥u°lh‹, oô£l®
10) T£L jahç¥òfŸ - bk£lyh¡ìš + nk‹nfhbr¥
(çnlhäš)
11) v® c殥 bghU£fŸ - Mçnah~gŠÁ‹,
°bu¥nlhikÁ‹ ršng£

8. xU§»izªj gæ® ghJfh¥ò : ntsh© rhFgoæš mid¤J¥ gæ®fisÍ«

ó¢ÁfS«, nehŒfS« jh¡F»‹wd. Ϫãiyæš ó¢Á¡ bfhšè kUªJfis¥
ga‹gL¤Jtjhš ÑœtU« bfLjšfŸ V‰gL»‹wd.
1. Áy ó¢ÁfŸ ó¢Á¡bfhšè kUªÂ‰F v®¥ò r¡Â bgW»‹wd.
2. K¡»aäšyhj ó¢ÁfŸ mÂf« njh‹¿ mÂf msÎ nrj« c©L g©Q»‹wd.
3. ó¢Áfë‹ Ïa‰if vÂçfŸ bfhšy¥gL»‹wd.
4. ó¢Á kUªÂ‹ e¢R j‹ik gæ®fëš j§» kåj Ïd¤Â‰F« fhšeilfS¡F«
Ô§F éisé¡»‹wd.
5. e‹ik jU« ó¢ÁfŸ bfhšy¥gL»‹wd.
6. R‰W¥òw Nœãiy¡F¡ bfLjš V‰gL»wJ.
7. ó¢Áfë‹ Ïd¥bgU¡f« mÂfkh»‹wJ.

nk‰T¿a bfLjšfis j鮡F« bghU£L xU§»izªj gæ® ghJfh¥ò

K¡»a¤Jt« t»¡»wJ.

xU§»izªj gæ® ghJfh¥ò v‹gJ ó¢ÁfŸ, nehŒfŸ k‰W« fisfis

v‹bd‹d têKiwfëš f£L¥gL¤j KoÍnkh, m¤jid têKiwfisÍ«
cgnah»¤J f£L¥gL¤ÂÍ«, mnj rka« R‰W¢NHš gh¡fhkš, Ô§Fæçfë‹
nrj¤ij bghUshjhu nrjãiy¡FÑœ bfh©L tUtnj MF«.

170
 ó¢Á nehŒ
v®¥ò f©fhâ¥ò éij ne®¤Â
gæ® tiffŸ

xU§»izªj gæ®
Ïurhad Kiw gæ® ghJfh¥ò Ïa‰Ãaš Kiw

jhtu ó¢Á¡bfhšè ÏaªÂu Kiw

cæçaš Kiw r£l Kiw cHéaš Kiw

bghUshjhu nrjãiy :

bghUshjhu Mu«g nrjãiy ((ETL)) : ó¢Áfë‹ v©â¡ifÍ«, mjdhš

gæ®fS¡F V‰gL« nrjK«, xU F¿¥Ã£l msΡF mÂfkhf nghfhj nghJ
bghUshjhu ßÂahf ÏH¥ò« eZlK« V‰gLtšiy. Ϫãiyia fl¡F«nghJ
gæ®fS¡F bghUshjhu ßÂahf ÏH¥ò V‰gl Mu«Ã¡»wJ. Ϫãiy bghUshjhu
Mu«g nrjãiy vd¥gL»wJ. Ϫj ãiyia fl¡F« nghJ gæ® ghJfh¥ò
elto¡iffis nk‰bfhŸs nt©L«.

bghUshjhu nrjãiy ((EIL)) : ó¢Áfë‹ v©â¡ifÍ« mjdhš gæ®fS¡F V‰gL«

nrjK«, xU F¿¥Ã£l msΡF mÂfkhf¥ nghF« nghJ bghUshjhu ßÂahf ÏH¥ò«
eZlK« V‰gL«. ÏJ bghUshjhu nrjãiy vd¥gL»wJ.

xU§»izªj gæ® ghJfh¥Ã‹ têKiwfŸ :

1. rhFgo Kiw
2. Åça Ïuf§fis¤ nj®ªbjL¤J¥ gæ® brŒjš
3. éij Á»¢ir
4. Ão¤jê¤jY«, bgsÂf r¡Âfis VÎjY«
5. cæçaš jL¥ò Kiw
6. ó¢Á k‰W« nehŒ f©fhâ¥ò
7. Ïurhad Kiwæš f£L¥gL¤Jjš
8. r£l« _y« jL¤jš

171
xU§»izªj gæ® ghJfh¥Ã‹ mtÁa«
1. ó¢Á, nehŒ, fisfŸ ngh‹wt‰whš V‰gL« ÏH¥òfis¤ j鮤Âl mšyJ
Fiw¤Âl gæ® ghJfh¥ò mtÁa«.
2. ó¢Á k‰W« órz¡ bfhšèfis msΡF mÂfkhf cgnah»¥gjhš
éU«g¤jfhj ËéisÎfŸ V‰gL»‹wd.
3. gæ® ghJfh¥ò kUªJfŸ fh‰W, Ú® k©âš fyªJ Ïa‰if¢ Nœãiyia¥
bgçJ« gh¡»‹wd.
4. gæ® ghJfh¥ò kUªJfë‹ e¢R¤j‹ik éis¥bghU£fëš j§»
kåj®fS¡F«, fhšeilfS¡F« Ô§F V‰gL¤J»wJ.
5. gæ® ghJfh¥ò kUªJfë‹ e¢R j‹ikahš e‹ik brŒÍ« ó¢ÁfŸ
mê¡f¥gL»‹wd.
6. Áy rka§fëš gæ® ghJfh¥ò kUªJfëdhš ntWtif¥ ó¢Áæd§fŸ
bgU»éL»‹wd.

nk‰fh© Ô§Ffis j鮡f xU§»izªj gæ® ghJfh¥ò KiwfŸ

mtÁakhF«.

12.3. gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ : gæ® ghJfh¥ò kUªJfis¥ gæ®fë‹ ÛJ

JfŸfshfnth, Jëfshfnth JÎtj‰F mšyJ bjë¥gj‰F« ga‹gL« fUéfŸ
gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ vd¥gL«. gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfis öÎth‹fŸ k‰W«
bjë¥gh‹fŸ vd ÏUÃçÎfshf¥ Ãç¡fyh«.

12.3.1 öÎth‹fŸ ((Dusters)) : öŸ tot kUªJfis gæ®fë‹ ÛJ ÁW ÁW

JfŸfshf öÎtj‰F¥ ga‹gL« fUéfŸ öÎth‹fŸ vd¥gL«. ÏJ ifahš
Ïa¡f¥gLgit, éirahš Ïa¡f¥gLgit vd ÏUtif¥gL«.

I. if¤öÎth‹fŸ :
1. ng¡nf{ öÎth‹
2. ÃsŠr® öÎth‹
3. JU¤Â¤ öÎth‹
4. ne¥rh¡ öÎth‹
5. if¢NHš öÎth‹

II.. éirahš Ïa¡F« éir¤öÎth‹

öÎjè‹ e‹ikfŸ :
1. khdhthç gæ® k‰W« kiy¥Ãunjr¥ gæ®fS¡F bjë¥gij él öÎjny
ÁwªjJ.
172
2. Ú® g‰wh¡Fiw cŸs Ïl§fëš öÎjš V‰wJ
3. f®fis¤ jh¡F« Ô§Fæçfis¡ f£L¥gL¤j öΫ kUªJfis ga‹gL¤J«
nghJ vŠÁa e¢R FiwÍ«.
4. öΫ kUªJfŸ fUéfis nrj¥gL¤JtJ Ïšiy.

12.3.2 bjë¥gh‹fŸ ((Sprayers)) : Âut ãiyæš cŸs kUªJfis gæ®fë‹

nkš ÁW ÁW Jëfshf¤ bjë¥gj‰F¥ ga‹gL« fUéfŸ bjë¥gh‹fŸ vd¥gL«.
Ïit ifahš Ïa¡f¥gLgit, fhyhš Ïa¡f¥gLgit k‰W« éirahš Ïa¡f¥gLgit
vd _‹W ÃçÎfshf¥ Ãç¡fyh«.

I. ifahš Ïa¡f¥gLgit
1. if¤bjë¥gh‹
2. thë¤ bjë¥gh‹
3. ne¥rh¡ bjë¥gh‹
4. fh‰wG¤j if¤bjë¥gh‹
5. mirÍ« bjë¥gh‹

II.. fhyhš Ïa¡f¥gLgit

1. fhš ä¤ bjë¥gh‹

III.. éirahš Ïa¡f¥gL« ne¥rh¡ éir¤bjë¥gh‹

12.4 bjë¤jè‹ tiffŸ :

1.. mÂf msÎ bjë¥ò : Ï›tif¤ bjë¥Ãš kUªJ¤ JëfŸ x‹W Âu©L bgça
Jëfshf éGªJ éLtjhš, mÂf bjëÂut« njit¥gL»wJ. (250 è£l® -
350 è£l® bjë Âut« njit¥gL«)
2. Fiwªj msÎ bjë¥ò : Ï›tif¤ bjë¥Ãš kUªJ¡fyit äf¢
Á¿aJëfshf btënaWtjhš Fiwªj msÎ bjë Âut« njit¥gL»wJ. (150
Kjš 200 è£l®)
i3. äf¡Fiwªj msÎ bjë¥ò : Ï›tif¤ bjë¥Ãš kUªJ fyit bjëÂut«
nr®¡fhkš m¥gona bjë¡f¥gL»wJ.

bjë¤jè‹ e‹ikfŸ
1. bjë¡f¥gL« Ïurhad« fh‰¿š mo¤J¢ brštJ FiwÎ v‹gjhš kUªJ
ÅzhtJ«, R‰W¢NHš nfL« j鮡f¥gL«.
2. kUªJ xnu Óuhf gæ® ghf§fëš goªJ ó¢Á, nehŒ¡fhuâfis f£L¥gL¤J«.
3. kUªJ ÚUl‹ Ïu©lw¡ fyªJ éLtjhš kUªJ ÅzhfhJ.

176
12.5 Ïurhad kUªJfis¥ ga‹gL¤J« KiwfŸ

v©. ga‹gL¤J« Kiw cjhuz«

1. éij ne®¤Â gU¤Â éijfSl‹, rhW c¿ŠR«

ó¢Áfis¡ f£L¥gL¤j ÏälhFnshÃç£
Á»¢ir
2. eh‰w§fhš Á»¢ir fhŒf¿¥ gæ®fëš eh‰wGfš nehia¡
f£L¥gL¤j fh®g‹lÁ«, fh¥g® M¡Á
FnshiuL órz¡bfhšèÍl‹ ne®¤Â
brŒjš
3. »H§F ne®¤Â kŠrŸ »H§F mGfiy¡ f£L¥gL¤j
(éij¡»H§F éij¥gj‰F K‹) fh®g‹lÁ«
órz¡bfhšè ga‹gL¤Â, eid¤J it¤J
elÎ brŒjš
4. fuiz ne®¤Â fU«ò br›tGfš nehia¡ f£L¥gL¤j
mfyhš kUªJl‹ fuizne®¤Â brŒjš
5. k© eid¤jš tUK‹ ghJfh¥ghf ngh®nlh fyitia
bfh©L k© eid¤jš.
6. guªJ öÎjš beš taèš j©L¥òGit¡ f£L¥gL¤j
Ã¥nuhåš FUizfis öÎjš
7. cGrhèš ÏLjš Fnsh® igçgh° kUªÂid nt®òG¡fis¡
f£L¥gL¤j cHÎ rhèš ÏLjš
8. ghrd Ú® _y« brY¤Jjš bt§fha¥ gæçš nt®mGfš nehia¡
f£L¥gL¤j fh¥g® M¡ìFnshiuil ghrd
ÚUl‹ brY¤Jjš
9. òif_£l« brŒjš nrä¥ò jhåa »l§Ffëš jh¡F« ó¢Áfis
mê¡f, bršgh° kh¤Âiufis bfh©L
òif_£l« brŒjš
10. bjë¤jš ó¢Á k‰W« nehŒfis¡ f£L¥gL¤j gæ®
ghf§fŸ ÛJ Âut toéš bjë¤jš
11. öÎjš f® ghf§fis¤ jh¡F« ó¢Áfis¡
f£L¥gL¤j öŸ kUªJfis öÎjš

177
12. CÁ _y« j©oš brY¤Jjš thiHæš njh‹W« »H§F T‹ t©Lfis¡
f£L¥gL¤j khndhFnuh£nlhgh° kUªÂid
CÁ _y« j©oš brY¤Jjš
13. nt® _y« brY¤Jjš bj‹idæš <çnahig£ ÁyªÂ¡F
il¡nfhghš, nkhndhFnuh£nlhgh° kUªij
nt® _y« brY¤Jjš
14. thiH¡»H§F ne®¤Â thiHia¤ jh¡F« ü‰òG¡fis¡
f£L¥gL¤j, Ót¥g£l »H§Ffis k©âš
eid¤J mj‹ nkš fh®nghÃôuh‹
FUizfis öÎjš
15. gir jlÎjš (Swabbing) gH¥gæ®fëš fth¤J brŒa¥gL« ghf§fëš
E©Qæçfis¤ jL¡f ngh®nlh fyitia
óRjš.

kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. éij ne®¤Â¡F ga‹gL« ó¢Á¡bfhšè ........................
m. Âuh« M. nf¥lh‹ Ï. fh®g‹lÁ« <. ÏälhFnsh¥ç£
2. ft®¢Á¥ gæuhf gæçl¥gL« gæ® ........................
m. bt©il M. f¤jç Ï. j¡fhë <. äsfhŒ
3. maš eh£oèUªJ guéa ó¢Á ........................
m. mbkç¡f‹ fhŒ¥òG M. bešFU¤J¥ó¢Á
Ï. FU¤J < <. FU¤J¥òG
4. maš eh£oèUªJ guéa nehŒ ........................
m. FiynehŒ M. Ïiy¥òŸë Ï. JUnehŒ <. fh¥Ã JUnehŒ
5. maš ehLfëèUªJ guéa fis ........................
m. gh®¤Ôåa« M. mUF Ï. nfhiu <. bt£L¡fha¥ó©L
6. ng‹bfhšèfŸ vªj cæçia¡ f£L¥gL¤J«?
m. ó¢ÁfŸ M. vèfŸ Ï. ÁyªÂfŸ <. fisfŸ
7. Âut kh‰W Âu£L v‹gJ ........................
m. Åça kUªJ + fiu¥gh‹ + C¡» M. Åça kUªJ + C¡»
Ï. Åça kUªJ + fiu¥gh‹ <. Åça kUªJ
8. Ñœ¡f©lt‰WŸ vJ ó¢Á¡bfhšè?
m. ngh®nlh fyit M. m¡çikÁ‹
Ï. Fnsh®igçgh° <. m£uÁ‹
180
II. XçU th®¤ijæš éilaë
9. beš FU¤J¥ ó¢Á¡F v®¥ò Âw‹ cŸs Ïuf§fŸ ahit?
10. fU«ò br›tGfš nehŒ¡F v®¥ò Âw‹ bfh©l uf§fŸ étç?
11. ó¢Á, nehŒ f©fhâ¥Ã‹ ÏUKiwfŸ ahit?
12. ........................ fëk©iz éijÍl‹ fyªJ ó¢Á jh¡Fjiy¡ Fiw¡fyh«.
13. x£L¥bgh¿ _y« ........................ó¢Áfis¡ ft®ªjê¡fyh«.
14. nrhs« FU¤J <ia¡ f£L¥gL¤j ga‹gL« bgh¿ vJ?
15. cæçaš Kiw¡ f£L¥gh£oš ga‹gL« fhuâfŸ ahit?
16. K£il x£L©â Ïu©L vGJf.
17. ÏiuéG§» Ïu©L F¿¥ÃLf.
18. jhtu ó¢Á¡bfhšè Ïu©oid¡ F¿¥ÃLf.
19. Úçš eidÍ« bghoæš Åça kUªJl‹ nr®¡f¥gL« bghUŸ v‹d?
20. vëš Úçš fiua¡Toa bfhšèæ‹ tot« v‹d?
21. éij ne®¤Â kUªJ Ïu©oid vGJ.
22. v® c殥bghUŸ v‹whš v‹d?
23. Mé éõ« Ïu©oid vGJf.
24. bj‹id fh©lhäUf t©il¡ f£L¥gL¤J« órz x£L©â vJ?

III. eh‹F tçfëš éilaë

25. gæ® ghJfh¥Ã‹ mo¥gil bfhŸiffŸ ahit?
26. Ïa‰if¡ f£L¥gh£L Kiw v‹whš v‹d?
27. éij ne®¤Â v‹whš v‹d? c« jUf.
28. ó¢Á, nehŒ f©fhâ¥Ã‹ F¿¡nfhŸfŸ ahit?
29. ó¢Á/nehŒ f©fhâ¥Ã‰F njit¥gL« bghUŸfŸ ahit?
30. Ïa‰Ãaš Kiw v‹whš v‹d?
31. cHéaš Kiw v‹whš v‹d?
32. Fthu‹il‹ v‹whš v‹d?
33. Fthu‹il‹ r£l§fŸ brašgL¤j¥ggL« Ïl§fŸ ahit?
34. jhtu ó¢Á¡ bfhšèfŸ g‰¿ vGJf.
35. gæ® ghJfh¥ò Ïurhad§fë‹ tot§fis¡ F¿¥ÃLf.
36. öŸ kUªJ F¿¥ò vGJ.
37. FUiz kUªJ F¿¥ò vGJ.
38. Mé éõ« v‹whš v‹d?
39. tÁa kUªJ v›thW jahç¡fyh«?
40. órz¡bfhšèfŸ brašgL« KiwfŸ ahit?

181
41. ó¢Á¡bfhšè kUªJfshš V‰gL« bfLjšfŸ ahit?
43. xU§»izªj gæ® ghJfh¥ò v‹whš v‹d?
44. bghUshjhu nrjãiy v‹whš v‹d?
45. xU§»izªj gæ® ghJfh¥Ã‹ têKiwfŸ ahit?
46. xU§»izªj gæ® ghJfh¥Ã‹ mtÁa« v‹d?
47. öÎth‹fŸ v‹whš v‹d?
48. bjë¥gh‹fŸ v‹whš v‹d?
49. bjë¤jè‹ tiffŸ ahit?
50. öÎjè‹ e‹ikfŸ ahit?
51. bjë¤jè‹ e‹ikfŸ ahit?

IV. xU g¡f mséš éilaë

52. Ïa‰Ãaš Kiw¡f£L¥gh£oid étç.
53. cæçaš Kiw¡ f£L¥ghL étç.
54. ÏaªÂuKiw¡ f£L¥ghL étç.
55. jukhd gæ® ghJfh¥ò Ïurhad§fS¡F mika nt©oa e‰g©òfŸ ahJ?
56. bjë¡F« tif kUªJfŸ g‰¿ étç?

V. éçthd éilaë
57. cHéaš Kiw¡f£L¥gh£L Kiwfis étç.
58. gæ® ghJfh¥ò Ïurhad§fŸ g‰¿ étç.
59. gæ® ghJfh¥ò Ïurhad§fŸ brašgL« KiwfŸ ahit?
60. Ïurhad kUªJfis ga‹gL¤J« KiwfŸ ahit?

182
 13. mWtil k‰W« mWtil Ëne®¤Â
(Harvest and Post Harvest Technology)

c‰g¤Âahs®fëlKŸs éisbghUŸ cgnah»¥ghsiu¢ br‹wilÍ« tiu

gyéj§fëš nrj« V‰g£L bghUshjhu mséš ÏH¥ig V‰gL¤J»wJ. éijfë‹
Kis¥ò¤ Âw‹, éisbghU£fë‹ ju«, vil k‰W« c‰g¤ÂahsU¡F »il¡F« yhg«
M»ait Fiw»wJ, mjdhš mWtil rka¤ÂY«, mWtil¡F¥ Ë ifahs
nt©oa E£g§fisÍ« bjçªJ bfhŸtJ mtÁakh»wJ. Ϥbjhêš E£g§fis¥
ga‹gL¤Â mWtilæ‹ nghJ«, gj‹ brŒÍ«nghJ«, nrä¥Ã‹ nghJ« V‰gL«
bgUksÎ nrj§fis¡ Fiw¡fyh«.

mWtil v‹gJ gæçl¥g£l gæçYŸs bghUshjhu K¡»a¤Jt« thŒªj

gFÂia K®¢Á¡F¥ Ë nrfç¤jš MF«. mWtil Ë ne®¤Â v‹gJ gæiu
mWtil brŒjš ÏUªJ mJ Ef®nthiu milÍ« tiu nk‰bfhŸs nt©oa
brašfshF«. ca® éis¢rš jU« Ïuf§fŸ m¿Kf¥gL¤j¥g£l msé‰F mš
mWtilË bjhêš E£g§fŸ Ëg‰w¥glhjjhš 25-33rj« tiu ÏH¥ò V‰gL»wJ
vd kÂ¥Ãl¥g£LŸsJ. mWtil Ë ne®¤Â v‹gJ éijÃç¤bjL¤jš, ö‰¿ R¤j«
brŒJ ju« Ãç¤jš, cy®¤Jjš, gj¥gL¤Jjš, Á¥gälš, nrä¥ò k‰W« é‰gid M»a
brašfis ml¡»aJ.

13.1 gæ® K®¢Áia¡ f©l¿jš (Identification of Crop Maturity) :

Ñœ¡fhQ« m¿F¿fis¡ bfh©L xU gæç‹ K®¢Áia m¿ayh«.
1. gæç‹ taJ
2. éis¥ bghUëŸs <u¥gj¤Â‹ msÎ
3. Ïiyfëš ãwkh‰w«
4. kâfëš ãwkh‰w«

13.2 mWtil KiwfŸ (Harvesting Methods) : K®¢Á milªj gæ® ghf§fis

mWtil brŒÍ« Kiw, gæU¡F gæ® khWgL«. mit,
1. KG¥gæiuÍ« mWtil brŒjš c«. gaWtiffŸ.
2. f®fis k£L« mWtil brŒjš c«. jhåa¥gæ®fŸ.
3. fhŒ, fåfis mWtil brŒjš c«. gšyh©L¥ gæ®fŸ.
4. fhy Ïilbtëæš mWtil brŒjš c«. fhŒf¿fŸ, gU¤Â.

183
13.3 éij Ãç¤bjL¤jš (Seed Separation) : kåj k‰W« ÏaªÂu r¡Âfis¥
ga‹gL¤Â K®ªj fhŒfåfŸ k‰W« f® ghf§fëèUªJ éijfŸ
Ãç¤bjL¡f¥gL»‹wd. c.«. fÂuo¡F« ÏaªÂu«, ãy¡fliy éijÃç¥gh‹.

13.4 éijfis ö‰¿ R¤j« brŒJ ju« Ãç¤jš (Winnowing, Cleaning and
Seed Grading) :

ö‰Wjš : Ãç¤bjL¤j jhåa§fëš cŸs ml®¤Â Fiwthd öR k‰W« F¥igfis

fh‰¿‹ _y« Ãç¤bjL¡F« Kiw ö‰Wjš vd¥gL«. ö‰Wtj‰F Ïa‰ifahd
mšyJ bra‰ifahf cUth¡f¥g£l fh‰W ga‹gL¤j¥gL»wJ.

R¤j« brŒjš : ö‰¿a éijfëš cŸs f‰fŸ, k©f£ofŸ ngh‹w njita‰w

bghU£fis ršyilæ‹ cjé bfh©L rè¤J¥ Ãç¤jY¡F R¤j« brŒjš v‹W
bga®.

ju« Ãç¤jš : R¤j« brŒj éijfëš cŸs KÂuhj, cilªj, nehŒ jh¡»a éijfis
Ãç¤bjL¡F« Kiw ju« Ãç¤jš vd¥gL«. Ïj‰F bt›ntW f© msΟs
ršyilfŸ ga‹gL»wJ.

éijfis ö‰¿ R¤j« brŒJ ju« Ãç¡f »ç¥g‹ tif R¤j¥gL¤Â k‰W« ju«
Ãç¡F« rhjd« ga‹gL¤j¥gL»wJ.

13.5 cy®¤Jjš (Drying) : éijæ‹ ju« k‰W« nrä¥Ãid ã®zæ¡F«

fhuâfSŸ cy®¤Jjš K¡»akhd x‹whF«. mWtilæ‹ nghJ éijfë‹ <u¥gj«
mÂf mséš ÏU¡F«. mnj ãiyæš nrä¥ò¡F bfh©L br‹whš éijæ‹ ju«
FiwªJ éL«. vdnt éijfëš cŸs <u¥gj¤ij ghJfh¥ghd msΡF (8-12rj«)
bfh©L tUtJ mtÁakhd x‹whF«. cy®¤Jjiy gšntW Kiwfëš brŒJ
éijæYŸs <u¥gj¤ij¡ Fiw¡fyh«.
1. Ïa‰if Kiwæš gæ® taèš ÏU¡F« nghnj ãyΫ cy® j£gbt¥gãiyia¥
ga‹gL¤Â éijfëš cŸs <u¥gj¤ij Fiw¡fyh«.
2. Nça xëia¥ ga‹gL¤Jjš mšyJ ãHèš cyuit¤jš _y« éijæ‹
<u¥gj¤ij njit¥gL« msΡF bfh©L tuyh«. Ï«Kiwæš mo¡fo
éijfis nkš ÑHhf òu£o éiuéš cyu it¡fyh«.
3. bra‰if Kiwæš éijfis cyu it¡f cy®¤Jth‹fŸ ga‹gL»‹wd.
Ï«Kiw äf mÂf msÎ éijfis éiuéš cy®¤j¥ ga‹gL»‹wJ.
4. k‰bwhU Kiwæš fhšÁa« FnshiuL, fhšÁa« M¡i[L, Áè¡fhb#š ngh‹w
Ïurhad§fS« éij cy®¤Jjèš ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

187
13.6 gj¥gL¤Jjš (Processing) : gH«, fhŒfis¥ gj¥gL¤Jjš v‹gJ
E©»UäfëèUªJ ghJfh¤J, v®fhy¤ njit¡F¥ gH§fisÍ«, fhŒfisÍ«
nrä¤J it¥gjhF«.

13.6.1 gj¥gL¤Jjè‹ neh¡f«

1. E©»Uäfë‹ brašgh£il jL¥gJ. c.«. tof£Lth‹ _y« tof£Ljš
2. ÁijÎWjiy jhkj¥gL¤Jjš
(c«) fhŒfåfis Úuhéænyh mšyJ bfh¡F« j©Ùçny Áy ãäl§fŸ
it¤jš
3. ó¢ÁfŸ, ÁWÃuhâfŸ k‰W« ÏaªÂu§fŸ _y« V‰gL« kh‰w§fis¤ jL¤jš

13.6.2 gj¥gL¤Jjè‹ KiwfŸ

1. E©Qæ® bgU¡f¤ij jL¤jš (Vbr¥Á° )
2. mÂf bt¥g¤Âš gj¥gL¤Jjš
3. äjkhd bt¥g¤Âš gj¥gL¤Jjš
4. ntÂ¥bghU£fŸ _y« gj¥gL¤Jjš
5. cyu it¤jš
6. tof£Ljš
7. r®¡fiu _y« gj¥gL¤Jjš
8. òë¥ó£Ljš
9. c¥ò _y« gj¥gL¤Jjš

13.7 Á¥gälš (Packaging) : éis bghUis Á¿a msÎfëš Á¥gä£L

it¡F«nghJ mt‰iw milahs« fhQjš, Xçl¤ÂèUªJ k‰nwh® Ïl¤Â‰F
bfh©L bršYjš, cgnahf¥gL¤Jjš k‰W« rªij¥gL¤Jjš vëjhf ÏU¡F«.
vdnt ju« Ãç¡f¥g£l éijfis Á¥gäLjš Ï‹¿ikahjjhF«. Á¥gäLjY¡F
ga‹gL¤j¥gL« bghUŸ, éijæ‹ j‹ik, nrä¡F« fhy msÎ, nrä¥ò¡ »l§»‹
mik¥ò, éijæ‹ <u¥gj«, Á¥gäL« bghUë‹ éiy M»at‰iw¥ bghW¤J khWgL«.
bghJthf Á¥gäL« bghUŸ ËtU« _‹W ÃçÎfshf¥ Ãç¡f¥g£LŸsd.
i. fh‰W òF« nrä¥ò fy‹ c«. rzšig, Jâ¥ig, fh»j¥ig
(Moisture vapour permeable container)
ii. fh‰W v®¥ò nrä¥òfy‹ c«. 200 fh{ jokDŸs ghè¤Ô‹
(Moisture vapour resistant container) ciw bfh©l rzšig
iii. fh‰W òfh nrä¥ò fy‹fŸ c«. jfuo‹fŸ, 700 fh{ jok‹
(Moisture vapour proof container) bfh©l mYäåa¤jhŸ bfh©l
ghè¤Ô‹ igfŸ.

189
 Á¥gäl¥ ga‹gL« bghUŸ gæU¡nf‰g khWgL«. vL¤J¡fh£lhf
jhåa¥gæ®fŸ, gaW tiffŸ k‰W« v©bzŒ é¤J¡fis nrfç¡f Jâ¥ig k‰W«
rzš igfŸ V‰wJ. fhŒf¿ k‰W« ó¡fë‹ éijfis nrä¡f ghè¤Ô‹ igfis
ga‹gL¤jyh«. 5rj« Fiwthd <u¥gj« cŸs éijis nrä¡f mYäåa¤jhŸ
bfh©l ghè¤Ô‹ igfŸ ÁwªjJ.

Ït‰iw¤ jéu Ôtd¥gæ®fis cy® Ôtd« k‰W« gRªÔtd« vd

ÏUtiffëš nrä¡fyh«. gRªÔtd¤ij Fêfëš (Silage) nrfç¤J njit¥gL«nghJ
ga‹gL¤jyh«. cy® Ôtd« ‘nA’ (Hay) v‹wiH¡f¥gL»wJ.

13.8 nrä¥ò (Storage) : xU Áy gUt§fëš k£Lnk mWtilahF« F¿¥Ã£l

gæ®fŸ, kåj‹ k‰W« fhšeilfS¡F tUl« KGtJ« njit¥gLtjhš mt‰iw
nrä¥gJ mtÁakh»wJ. czΡfhf nrä¡f¥gL« jhåa§fis¤ jéu k‰w
jhåa§fë‹ Kis¥ò¤Âw‹ ghÂ¥gilahkš ó¢Á, órz¤jh¡Fjiy¡ Fiw¡f éij
ne®¤Â brŒJ nrä¡f nt©L«.

13.8.1 nrä¥ig gh¡F« fhuâfŸ

éijæ‹ ghu«gça Fz§fŸ
mWtil¡F Kªija j£gbt¥gãiy
éijæ‹ tot«
éijæ‹ <u¥gj«
ó¢Á k‰W« nehŒ¡fhuâfŸ
nrä¥ò¡ »l§»YŸs trÂ
éij ne®¤Â¡F ga‹gL¤j¥g£l Ïurhad«
M»at‰iw bghU¤J nrä¥ò Kiw, fhy« k‰W« nrä¥Ã‹ ju« ã®zæ¡f¥gL»wJ.

13.8.2 nrä¥ò KiwfŸ

bghJthf czÎ jhåa§fŸ k‰W« v©bzŒ é¤J¡fŸ Ñœ¡f©l

ÏUKiwfëš nrä¤J it¡f¥gL»‹wd.
1. _£ilfëš nrä¤jš
2. fy‹fëš nrä¤jš

1. _£ilfëš nrä¤jš : czÎ jhåa§fëš beš, nfhJik, f«ò k‰W« cil¤j

gaW tiffŸ _£ilfëš nrä¡f¥gL»wJ. ešy cy®ªj ãiyæš cŸs jhåa§fis
Ïu©L tUl§fŸ tiu ghJfh¥ghf it¤ÂU¡f KoÍ«. Ï›thW _£ilfëš nrä¡F«
jhåa§fis bgça »l§Ffëš nrä¤J it¡fyh«. ϪÂa czΡ fHf« k‰W« jäœ

190
ehL jhåa nrä¥ò¡ »l§FfŸ Ï›tif trÂfis¡ bfh©LŸsd. Ï›tif
»l§Ffëš 5000 l‹fŸ tiu jhåa§fis nrä¡fyh«.

2. fy‹fëš nrä¤jš : ãy¤Â‰F moæš fy‹fis mik¤J Ïu©L tUl§fS¡F

nkš beš, nfhJik, nfœtuF ngh‹w jhåa§fis bkh¤jkhf nrä¡fyh«. Ï«Kiwæš
jhåa§fis nrä¥gJ vëjhdJ, bryÎ FiwthdJ. Ïnjnghš jhåa§fis
ãy¤Â‰F nknyÍ«, ÅLfS¡F cŸnsÍ« nrä¡fyh«. Ïj‰F br›tf toéyhd
br§fš Rt®fshš f£oa »l§FfŸ cgnahf¥gL»‹wd. »uhk¥òw§fëš br›tf
toéyhd _§»š TilfS«, cU©ilahd bgça ghidfS« jhåa§fis nrä¡f¥
ga‹gL¤j¥gL»‹wd. Å£o‰F btëna nklhd gFÂfëš ÏU«ò, mYäåa« mšyJ
fh§»ß£ f£ol¡fy‹fŸ mik¡f¥g£L jhåa§fŸ nrä¡f¥gL»‹wd.

nkY« c¤ÂuÃunjr khãy¤ÂYŸs M¥ó® v‹w Ïl¤Âš mikªJŸs ϪÂa

jhåa nrä¥ò MuhŒ¢Á¡fHf« f©L¥Ão¤j, k¤Âa murhš gçªJiu¡f¥g£l M¥ó®
cnyhf¡ fy‹ (Hapur metal bin) k‰W« br§fš, kzš, Ábk©£ bghUŸfshš
cUth¡f¥g£l órhF® (Pusabin) Kjèat‰iw éij k‰W« jhåa nrä¥Ã‰F¥
ga‹gL¤jyh«. nfhitæš cŸs jäœehL ntsh©ik¥gšfiy¡fHf« f©LÃo¤j
jhåa§» ó¢Áfis Ú¡F« fy‹ (Automatic insect removal bin) ó¢Áfis¤ jhdhfnt
mf‰W« Âw‹ cilaJ. ÏJ 50 - 250 »nyh tiuæyhd bfhŸssÎ bfh©lJ. Ïjid
cgnah»¤J jhåa§fëš 95 rj« tiu ó¢ÁfŸ tuhkš ghJfh¡fyh«. Ϫj f©LÃo¥ò
k¤Âa muÁ‹ òÂa f©LÃo¥ò¡fhd éUÂid 2002« M©L jäHf¤Â‰F¥ bg‰W¤
jªjJ.

nrä¥ò fy‹fëš cŸs ó¢Áfis jäœehL ntsh©ik gšfiy¡fHf¤jhš

f©L¥Ão¡f¥g£l FHhŒ tot¥ bgh¿, T«ò tot¥bgh¿, gaW t©Lbgh¿
M»at‰iw¥ ga‹gL¤Â¡ f£L¥gL¤jyh«. FHhŒ tot¥ bgh¿ j‰rka« Rkh® Ïu©L
y£r« k¡fshš ga‹gL¤j¥g£L tU»wJ. nkY« e« eh£oš ü‰W¡F« nk‰g£l ntsh©
fšÿçfëY«, ntsh© éçth¡f ika§fëY« Ïgbgh¿ia fšé, MuhŒ¢Á k‰W«
éçth¡f gâfS¡fhf ga‹gL¤Â tU»‹wd v‹gJ F¿¥Ãl¤j¡fJ. Ïij¤jéu
jhåa nrä¥Ãš V‰gL« gaW t©Lfë‹ K£ilfis Ú¡f, gaW t©L K£il
Ú¡F« fUé v‹w bgh¿ia f©l¿ªJ, mj‰fhd ϪÂa fh¥òçikia ((Indian
Patent)) jäœehL ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf« bg‰WŸsJ. Ï¡fUéia¡ bfh©L
gaW t©Lfë‹ K£ilfis, éijfS¡F vªjéj ghÂ¥ò« Ïšyhkš Ú¡»élyh«.

13.8.3 nrä¥ò¡ »l§F guhkç¥ò :

1. jhåa§fis mWtil¡F¥ Ë e‹whf cy®¤Â <u¥gj« 8 Kjš 10 rj¤Â‰FŸ
ÏU¡FkhW nrä¡f nt©L«.
192
2. »l§Ffë‹ Rt®fŸ, jiu¥gFÂ, Tiu¥gF ngh‹wt‰¿š fhz¥gL«
bto¥òfŸ, cil¥òfŸ M»at‰iw Ábk©lhš e‹F óÁ Ëd® R©zh«ò
bfh©L btŸis mo¡f nt©L«.
3. nrä¥ò miwæ‹ R‰W¢Rtçš jiuk£l¤ÂèUªJ 3 mo cau¤Âš g¡fth£oš
1.5 mo mfy¤Â‰F btë¥òw¤Âš Ú£oé£L, mj‹ thr‰go Rtiu bjhlhkš
ÏU¡F«go mik¥gj‹ _y« vèfŸ »l§FfS¡F cŸns EiHtij¤
jL¡fyh«.
4. nrä¥ò miwæ‹ #‹dšfS¡F f«Ãtiy bghU¤Jtjhš gwitfŸ
EiHtij¤ jL¡fyh«.
5. jhåa nrä¥Ã‰¡F ga‹gL¤j¥gL« rh¡F¥igfŸ òÂajhf ÏU¡fnt©L«.
giHa rh¡F¥igfis khy¤Âah‹ 50 rj« <Á mšyJ il¡Fnsh®th° 76 rj«
v°Á 0.1 rj« fiurèš eid¤J Ë e‹F cy®¤Â ÃwF cgnah»¡f nt©L«.
6. _£ilfŸ x‹nwhblh‹W x£o Ïšyhkš jå¤jåahf, mL¡fL¡fhf, ešy
Ïilbtë é£L fh‰nwh£lkhf it¡f nt©L«.
7. _£ilfŸ jiuæ‹ nkšglhkš ku¥gyiffŸ mšyJ ÏU«ò j£L¡fë‹
(Dunnage) nkš mL¡f nt©L«.
8. _£ilfis mL¡F«nghJ xU mL¡»‰F (Stack) MW Kjš v£L _£ilfŸ
tiu mL¡»dhš nghJkhdJ.
9. mL¡f¥g£l _£ilfë‹ Ïilbtë¥gFÂæY« nrä¥ò miwæ‹ fjÎ, Rt®fŸ
M»aitfëY« khy¤Âah‹ 50 rj« <Á kUªÂid, xU è£l® j©Ùçš 10 äšè
v‹w mséš mšyJ ilFnsh®th° 76 rj« v°Á kUªÂid 7 äšè msÎ
fyªJ ó¢Áfë‹ elkh£l« m¿ªJ clnd bjë¡f nt©L«.
10. jäœehL ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf« f©LÃo¤JŸs Cjhf® és¡F¥
bgh¿fis, (UV-light trap) »l§Ffëš Ú©lehŸ nrä¤J it¡F«nghJ«, ó¢Á
jh¡f¥g£l jhåa _£ilfŸ »l§»‰F tU« nghJ«, òif_£l« ngh£l Ëò«
ga‹gL¤jyh«.
11. nrä¥ò jhåa§fëš ó¢ÁfŸ ÏU¡»wjh v‹gij 15 eh£fS¡F xU Kiw
f©fhâ¡f nt©L«. ó¢ÁfŸ ÏU¥Ã‹ mYäåa« gh°igL (bršgh°)
kh¤Âiufis xU l‹å‰F _‹W kh¤ÂiufŸ v‹w mséš ciwæš Ï£L
_o òif_£l« brŒjš mtÁa«. IªJ eh£fŸ tiu e¢R¥òif btënatuhkš
_o it¡fnt©L«.

194
 kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. ........................ gæçš f® gF k£L« mWtil brŒa¥gL»wJ.
m. jhåa« M. gaW tif Ï. gH§fŸ <. _èif¥ gæ®fŸ
2. éijfis¤ ö‰¿ R¤j« brŒa ........................njit
m. bt¥g« M. fh‰W Ï. mG¤j« <. Nça xë
3. ........................ fh‰W òfh nrä¥ò¡fydhF«
m. rzšig M. jfuo‹ Ï. Jâ¥ig <. fh»j¥ig
4. nrä¥ò »l§»š òif _£l« brŒa ga‹gL« Ïurhad« ........................
m. mYäåa« gh°igL M. J¤jehf ršigL
Ï. raidL <. eh¥jè‹
5. jhåa§fis mWtil¡F¥ Ë ........................ rj« <u¥gj« ÏU¡FkhW cy®¤j
nt©L«
m. 8 - 12rj« M. 10 - 12rj« Ï. 10 - 15rj« <. 9 - 12rj«

II. XçU th®¤ijæš éilaë

6. mWtil Kjš Ef®nth® if¡F nrU« tiu cŸs bjhêšE£g« ........................
7. bt›ntW f©fŸ bfh©l ršyil _y« rè¤jY¡F ........................ v‹W bga®
8. gH«, fhŒfis E©»UäfëèUªJ ghJfh¤J, v®fhy¤njit¡F nrä¤jè‹
bga® ........................
9. ϪÂa jhåa nrä¥ò MuhŒ¢Á¡fHf« gçªJiu¡f¥g£l fy‹ ........................
10. ϪÂa fh¥òçikia bg‰w fUéæ‹ bga® ........................

III. eh‹F tçfëš éilaë

11. gæ® K®¢Áia¡ f©l¿Í« m¿F¿fŸ ahit?
12. éijfis cy®¤J« KiwfŸ g‰¿ vGJf.
13. nrä¥ò¡ fy‹fŸ g‰¿ vGJf.
14. VnjD« eh‹F »l§F guhkç¥ò KiwfŸ vGJf.
15. mWtil KiwfŸ g‰¿ étç.

IV. xU g¡f mséš éilaë

16. éijfis Ãç¤bjL¤J ö‰¿ R¤j« brŒJ ju« Ãç¤jš k‰W« cy®¤Jjš g‰¿
vGJf.
17. gj¥gL¤Jjš k‰W« gj¥gL¤Jjè‹ KiwfŸ g‰¿ vGJf.

195
18. Á¥gälš g‰¿ étç.
19. nrä¥ig gh¡F« fhuâfŸ g‰¿ vGJf.

V. éçthd éilaë
20. nrä¥ò KiwfŸ g‰¿ vGJf.
21. nrä¥ò »l§F guhkç¥ig étç.

196
 14. gæ®fë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt«
(Economic Importance of Crops)

ntsh© rhFgoæš všyh éis¥bghU£fS« bghUshjhu K¡»a¤Jt«

thŒªjit. gæ®fë‹ bt›ntW ghf§fŸ czÎ¥bghU£fshfΫ, kUªJ¥
bghU£fshfΫ, cilfS¡fhfΫ, eh®¥bghUŸ c‰g¤Â¡fhfΫ, bjhê‰rhiyfëY«
ga‹gL»‹wd. kåjå‹ mo¥gil¤ njitfshd czÎ, cil, ÏU¥Ãl«
M»at‰iw¥ bgU«ghY« jhtu§fns ó®¤Â brŒ»‹wd. vdnt mid¤J jhtu§fS«
bghUshjhu K¡»a¤Jt« thŒªjjhfnt fUj¥gL»wJ.

14.1 jhåa¥gæ®fŸ (Cereals) : beš, nfhJik, nrhs«, k¡fh¢nrhs«, f«ò, uh»,

Âid, tuF, rhik, gåtuF, FÂiuthè ngh‹w jhåa¥gæ®fëš kh΢r¤J
ml§»ÍŸsJ. Ï¥gæ®fë‹ mid¤J¥ ghf§fS« bghUshjhu K¡»a¤Jt«
thŒªjit MF«.

fÂçYŸs kâfŸ czÎ¥bghUshfΫ, mtš, bghç jahç¡fΫ ga‹gL»wJ.

j©LfŸ fhšeil¤ÔtdkhfΫ, it¡nfhš gH§fis gj¥gL¤jΫ k‰W« fhsh‹
c‰g¤Â¡F ClfkhfΫ ga‹gL»wJ. bešè‹ nkYiw (jéL) kh£L¤ ÔtdkhfΫ,
jé£L v©bzŒ jahç¡fΫ ga‹gL»wJ. ò©zh¡F fhšeil¤ Ôtdkhf¥
ga‹gL»wJ. uh», Âid, nrhs« M»ait ÚçêÎ nehŒ¡F Áwªj czthF«.
k¡fh¢nrhs¤ÂèUªJ nrhs¥bghç, nrhskhÎ ngh‹w czÎ¥bghU£fŸ jahç¡fyh«.
všyh jhåa§fisÍ« fyªJ etjhåa r¤J khÎ v‹w bgaçš rçé»j czÎ
jahç¡f¥g£L é‰gid brŒa¥gL»wJ.

14.2 gæW tif¥gæ®fŸ (Pulses) : Jtiu, mtiu, bfh©il¡fliy, cSªJ,

ghÁ¥gaW, bfhŸS, j£il¥gaW, bkh¢ir, g£lhâ, nrhahbkh¢ir M»at‰¿š
òuj¢r¤J mÂfkhf¡ fhz¥gL»wJ. Ï¥gæ®fë‹ fhŒ¥gFÂfŸ czthf¥
ga‹gL»‹wd. Ït‰¿‹ nt®fëš ie£u#id ãiyãW¤j¡ Toa gh¡Oça§fŸ
ÏU¥gjhš ÏJ k©âš jiH¢r¤Âid ãiyãW¤Â k©iz tskh¡F»wJ. bfhŸS
kåj clèYŸs msΡfÂfkhd bfhG¥ig¡ Fiw¡f¥ ga‹gL»wJ.

14.3 v©bzŒ é¤J¥gæ®fŸ (Oil Seed Crops) : ãy¡fliy, vŸ, NçafhªÂ, fLF,
Mkz¡F, ÏY¥ig, bj‹id, FR«gh, Më, gid M»a gæ®fŸ mÂf msÎ v©bzŒ
r¤ij¡ bfh©LŸsd. Ï¥gæ®fë‹ éij¥gFÂfëš ÏUªJ v©bzŒ
Ãç¤bjL¡f¥gL»wJ. bfhG¥ò¥ bghUsh»a v©bzia¥ Ãç¤bjL¤jË ÛÂÍŸs
bghUŸ ézh¡F v‹w bgaçš fhšeil¤ ÔtdkhfΫ, gæU¡F cukhfΫ
ga‹gL»wJ. nrh¥ò¤ bjhêY¡F v©bzŒ Mjhukhf cŸsJ. vdnt v©bzŒ

197
é¤J¥gæ®fis éahghu¥ gæ®fshf fUjyh«. v©bzŒ tiffis Ïu©lhf¥
Ãç¡fyh«.
1. vëš MéahF« v©bzŒfŸ
c.«. ôfè¥l°, rªjd ijy«
2. ãiyahd v©bzŒfŸ

ãiyahd v©bzŒia, czΡF¥ ga‹gLgit k‰W« czthf c£bfhŸs

Koahjit vd Ïu©L tiffshf¥ Ãç¡fyh«. fliy v©bzŒ, ešby©bzŒ,
nj§fhŒ v©bzŒ, NçafhªÂ v©bzŒ, Mkz¡F v©bzŒ ngh‹wit czΡF¥
ga‹gL¤j¥gL»‹wd. Mëéij, FR«gh, ÏY¥ig v©bzŒ M»ait
nrh¥ò¤bjhê‰rhiyfëY«, bgŒ©£, th®åRfŸ jahç¥ÃY«, cu« k‰W« ÔtdkhfΫ
ga‹gL»‹wd.

bj‹idæ‹ mid¤J ghf§fS« ga‹ më¡f¡Toajhifahš ÏJ ‘f‰gf

éU£r«’ v‹wiH¡f¥gL»wJ. ghis, ÏsÚ®, nj§fhŒ, bj‹id k£il, XiyfŸ ngh‹w
bghU£fŸ kåjD¡F gšntW tiffëš cgnahf¥gL»‹wd. nj§fhŒ v©bzŒ
rikaY¡F«, nrh¥ò bjhê‰rhiyfëY«, kUªJ¥ bghUŸ jahç¥ÃY«
ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

14.4 eh®¥gæ®fŸ (Fibre Crops) : cil jahç¡fΫ, kåjå‹ gšntW

njitfS¡F« ek¡F eh®¥bghUŸfŸ njit¥gL»‹wd. gU¤Â, Ïyt«gŠR, bj‹id
Kjèat‰¿‹ fhŒfëèUªJ«, òë¢ir, rzš, rz¥ò Kjèat‰¿‹ j©oèUªJ«,
f‰whiH, gid Kjèat‰¿‹ Ïiy¥gFÂæèUªJ« eh®¥bghUŸfŸ »il¡»‹wJ.
gU¤Â éijfŸ v©bzŒ vL¥gj‰F ga‹gL¤j¥g£L, ÛjKŸs r¡if
ézh¡fhfΫ, cukhfΫ ga‹gL»wJ. gU¤Â éij v©bzŒ nrh¥ò,
bra‰if¤njhš, fh¥ò¥ bghUŸ, »ërç‹ ngh‹wt‰¿‹ jahç¥Ãš ga‹gL»wJ.
rz¥igæš fhŒfŸ cUthdÎl‹ gæiu monahL bt£o vL¤J j©Ùçš Cwit¤J
ehiu¥Ãç¤J vL¡fyh«. òë¢ir¢ broæid j©Ùçš Cwit¤J Rkh® _‹W
thu§fŸ fê¤J eh®¥bghUis cç¤J vL¡fyh«. ÛÂÍŸs cŸs F¢ÁfŸ vçbghUshf¥
ga‹gL»‹wd.

14.5 r®¡fiu¥gæ®fŸ (Sugar Crops) : fU«ò, gid, <¢ir, Õ£%£ M»a gæ®fŸ
r®¡fiu c‰g¤Â¡F¥ ga‹gL»‹wd. MæD« cy»‹ r®¡fiu c‰g¤Âæš _‹¿š
Ïu©L g§F fU«ÃèUªnj »il¡»wJ. fU«ò, gid gæ®fŸ btšy« jahç¡f¥
ga‹gL»‹wd. ÛjKŸs fU«ò¢ r¡ifÍl‹ r®¡fiu¡ fêit¢ nr®¤J Áwªj
fhšeil¤ Ôtdkhf¥ ga‹gL¤jyh«. r®¡fiu Miy¡fêÎ (Molasses) rh¡ny£ k‰W«
MšfAhš jahç¥ÃY« ga‹gL¤j¥gL»wJ.
198
14.6 eWkz¥gæ®fŸ (Spices and Condiments) : czΡF Rit k‰W«
thridia¡ bfhL¡f¡Toa gæ®fëš kŠrŸ, ÏŠÁ, äsfhŒ, bfh¤jkšè, ó©L,
bgU§fha«, g£il, Ïyt§f«, äsF, Óuf«, nrh«ò M»ait K¡»akhditahF«.
Ïit kUªJ¥ bghUshf¥ ga‹gL»‹wd. kŠrŸ xU Áwªj »UäehÁå; ÏJ rha¤
jahç¥ÃY« ga‹gL»wJ. ÏŠÁ czÎ Éuâ¡f¥ ga‹gL»wJ. Ïj‹ nkš njhiy Ú¡»
R©zh«ò Úçš ngh£L cy®¤Â R¡F v‹w bgaçY« gadh»wJ. ó©L
thÍ¡nfhshWfis Ú¡fΫ, bfhG¥ò¢r¤ij Fiw¡fΫ, ò‰W nehŒ vÂçahfΫ
ga‹gL»wJ. bfh¤jkšè Ïiyfis Ñiuahf rik¤J c©zyh«; Ïj‹ éijfŸ
äj« k‰W« jiyR‰wiy¥ ngh¡f cjλwJ. bgU§fha« ~bgUyh mrngholh v‹D«
jhtu¤Â‹ nt®¥gFÂæèUªJ »il¡F« ghš ngh‹w Âut¤ÂèUªJ »il¡»wJ. ÏJ
czÎ brçkhd¤Â‰F¥ ga‹gL»wJ. g£il, Ïyt§f«, äsF, Óuf«, nrh«ò M»a
gæ®fë‹ ghf§fŸ czΡF eWkz« bfhL¡fΫ, brçkhd¤Â‰F« cjλ‹wd.

14.7 yh»ç¥ gæ®fŸ (Norcotics) : òifæiy éijæš 35 - 38 rj« v©bzŒ

cŸsJ, ÏJ nrh¥ò k‰W« rha kUªJfŸ jahç¡f¥ ga‹gL»wJ. Ïj‹ ézh¡F
kh£L¤Ôtdkhf¥ ga‹gL¤j¥gL»wJ. nkY« Ï¥gæ® bjhê‰rhiyfëY«, ó¢Á kUªJ
jahç¡fΫ ga‹gL»wJ. Áytif¥ òifæiy Ïuf§fŸ my§fhu¢brofshf¥
ts®¡f¥gL»‹wd.

14.8 fhŒf¿¥ gæ®fŸ (Vegetable Crops) : rhFgo brŒa¥gL« gštif¥ gæ®fëš

fhŒf¿¥gæ®fŸ äfΫ K¡»akhditahF«. e« czéš fhŒf¿fis nghÂa msÎ
nr®¤J¡ bfhŸS« nghJjh‹ ek¡F nt©oa všyh r¤J¡fS« »il¤J rçé»j
czth»wJ.
1. khÎ¥bghUS« r®¡fiuÍ« fhŒf¿fëš bghJthf fhz¥gL«. khÎ¥bghUŸ
rjÅj« Fiwnt våD« »H§F tiffëš kh΢r¤J mÂfkhf cŸsJ.
cUis¡»H§F, kutŸë¡»H§F, r®¡fiu tŸë¡»H§F M»at‰¿š
khÎ¥bghUŸ äf mÂf«.
2. òuj« - mtiu, bfh¤jtiu, g£lhâ ngh‹w mtiuæd¤ij¢ nr®ªj fhŒf¿fŸ
òuj¢r¤J ãiwªjit.
3. jhJ c¥ò¡fŸ - fhŒf¿¥gæ®fëèUªJ »il¡F« äf K¡»a cz΢r¤J jhJ
c¥ò¡fshF«.
4. fhšÁa« - Ñiu tiffëèUªJ »il¡F« Ï¢r¤J vY«ò ts®¢Á¡F
Ï‹¿aikahjJ
5. gh°gu° - bt©il, KU§if Kjèat‰¿š Fiwªjséš cŸsJ.

199
6. ÏU«ò - j©L¡Ñiu, miu¡Ñiu, griy¡Ñiu, fUnt¥Ãiy Kjèat‰¿š
cŸs ÏU«ò¢r¤J u¤j¤ÂYŸs Át¥gQ¡fŸ rçtu Ïa§f Ï‹¿aikahjJ.
7. it£lä‹fŸ

rik¡fhkš c©z¡Toa k‰W« Fiwªj bt¥gãiyæš ntfit¡f¥gL«

fhŒf¿fëèUªJ« ek¡F it£lä‹fŸ »il¡»‹wd. czit ca®ªj
bt¥gãiyæš rik¡F« nghJ it£lä‹fŸ mê¡f¥g£LéL«. Ïit czéš nghÂa
mséš Ïšyhéoš g‰wh¡Fiw nehŒfŸ V‰gL«.
it£lä‹ A - g¢ir¡fhŒf¿fŸ, ÑiufŸ
it£lä‹ C - bešè¡fhŒ, ÑiufŸ
it£lä‹ E - bt§fha«, KU§if

8. eh®¥bghUŸ

fhŒf¿fŸ k‰W« Ñiu tiffëš k‰w gæ®fisél eh®¥bghUë‹ msÎ

mÂfkhf cŸsJ. Ïjid czéš nr®¤J ky¢Á¡fiy¤ j鮡fyh«.

14.9 gH¥gæ®fŸ (Fruit Crops) : bghJthf gH§fŸ K¡»akhd r¤Jä¡f czthf¥

ga‹gL»wJ. K¡»akhd gHtiffshd thiH, kh«gH«, r¥ngh£lh, gyh, khJis,
bfhŒah, Ó¤jh, M¥ÃŸ, Âuh£ir ngh‹w gH¥gæ®fŸ jäœeh£oš gæçl¥gL»wJ. Ïš
thiHæ‹ všyh ghf§fS« czthf¥ ga‹gL»wJ. nkY« thiHk£ilæèUªJ
Ãç¤bjL¡f¥gL« eh® MilfŸ jahç¡f¥ ga‹gL»wJ; kh, bfhŒah, r¥ngh£lh M»a
gH§fëš eh®¢r¤J«, it£lä‹fS«, jhJc¥òfS« mÂf« fhz¥gL»‹wd. nkY«
clšey«, nehŒ v®¥ò¢r¡Â ngh‹wt‰iw gH§fis c©gj‹ _y« bgwyh«.
gH§fëš cŸs m§ff mäy§fŸ gÁia¤ ö©lΫ, czÎ brç¡fΫ cjé
ò绋wd. gH§fŸ Áwªj fh¥ò czthfΫ, Jiz czthfΫ brašgL»‹wd.

14.10 kiy¤njh£l¥ gæ®fŸ (Plantation Crops) : njæiy, fh¥Ã, u¥g®, nfhnfh,

gh¡F, KªÂç ngh‹wit kiy¤njh£l¥gæ®fshF«. Ïš fh¥Ã bfh£ilæèUªJ
fh¥Ã¤öŸ, njæiyæèUªJ njæiy¤öŸ, nfhnfhéèUªJ nfhnfh gÎl®, nfhnfh
bt©bzŒ, nfhnfh rh¡by£ ngh‹w czÎ¥ bghU£fŸ »il¡»‹wd. nfhnfh
gU¥Ã‹ nkYiw fhšeilfS¡F¤ Ôtdkhf¥ ga‹gL»wJ. u¥g® ku¤ÂèUªJ
Ãç¤bjL¡f¥gL« ghš bghUŸ u¥g® jahç¡f¥ ga‹gL»wJ. gh¡F¡ bfh£ilfŸ
gh¡F¤öŸ jahç¡fΫ, fhŒfë‹ nkYiw ng¥g®, ngh®LfŸ, és«gu¥ gyiffŸ,
m£ilfŸ brŒaΫ ga‹gL»‹wd. gh¡»‹ Ïs« fhŒfëš lhå‹ r¤J
ãiwªJŸsjhš njhš gjålΫ, ik jahç¡fΫ ga‹gL»‹wd. gh¡F ku¤Â‹

200
ghisfŸ bjh‹idfŸ, rh¥ÃL« j£LfŸ, jahç¡fΫ, ku¤Â‹ j©L¥gF f£ol§fŸ
f£lΫ ga‹gL»‹wd.

14.11 my§fhu¤ jhtu§fŸ (Ornamental Crops) : Ïš ó¡fŸ K¡»a g§F

t»¡»wJ. ÏÂèUªJ bgw¥gL« Âut« thrid¥bghU£fŸ, Tªjš v©bzŒfŸ,
nrh¥òfŸ jahç¡f ga‹gL»‹wd.
nuh#h - thrid v©bzŒ, g‹Ü®, FšfªJ
kšèif - thrid v©bzŒ
rhkªÂ - jhtu¥ ó¢Á¡bfhšè
M®»£ ky®fŸ
»shonahy° - bfhŒky®, ó§bfh¤J
b#®bguh, »åah

14.12 td¥gæ®fŸ (Forest Crops) : ôfè¥l°, Á‹nfhdh, rΡF, nt¥gku«, Õaku«

(mŒyhªj°), ò§f«, fh£lhkz¡F, thif, _§»š, bgUbešè, òëaku«, Ïyt«gŠR,
nj¡F, X¡ ngh‹wit fhLfëš mÂf msÎ ts®¡f¥gL»wJ. Ïj‹ ÏiyfŸ,
ku¥g£ilfŸ, j©L¥gFÂfŸ, ó¡fŸ ngh‹wit gšntW tiffëš ga‹gL»wJ.

ôfè¥l° - ÏiyfŸ ijy« jahç¡f¥ ga‹gL»wJ.

Á‹nfhdh - ku¥g£ilæèUªJ Fæid‹ kUªJ jahç¡f¥gL»wJ.
rΡF - ku« vçbghUshfΫ, k© mçkhd« k‰W« ntfkhd fh‰iw¤
jL¡fΫ ga‹gL»wJ.
nt¥gku« - ÏiyfŸ, fhŒfŸ, ó¡fŸ kUªjhfΫ ó¢Á¡ bfhšèahfΫ
ga‹gL»wJ.
Õaku« - Ô¡F¢ÁfŸ jahç¡f¥ ga‹gL»wJ.
fh£lhkz¡F - éijfŸ vçbghUŸ jahç¡f¥ ga‹gL»wJ.
ò§f« - ÏiyfŸ ó¢Á¡bfhšèahfΫ, ku§fŸ vçbghUshfΫ
ga‹gL»wJ.
thif - f£ol§fŸ f£lΫ, vçbghUshfΫ ga‹gL»wJ.
òëaku« - fhŒfŸ, gH§fŸ czé‰F Ritô£lΫ, ku§fŸ vçbghUshfΫ
ga‹gL»wJ.
nj¡F - ÅL f£Ltj‰fhf¥ ga‹gL»wJ.
_§»š - ÏiyfŸ fh»j« jahç¡fΫ, j©L¥ghf« Ïir¡fUéfŸ, _§»š
TilfŸ, Å£L cgnahf¥bghU£fŸ ngh‹wit jahç¡f¥
ga‹gL»‹wd.

201
Ïyt« gŠR - Ït‰¿‹ cy®ªj fhŒfë‹ gŠrhdJ bk¤ijfŸ, jiyaizfŸ
jahç¡f¥ ga‹gL»wJ.
rªjdku« - Ïj‹ j©L¥gF thrid¥bghUŸfŸ jahç¡fΫ, thrid
v©bzŒfŸ jahç¡fΫ, ku¢rhkh‹fŸ, khiyfŸ jahç¡fΫ
ga‹gL»wJ.
kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. "mtš" jahç¡f¥ ga‹gL« jhåa¥gæ®
m. beš M. nrhs« Ï. nfœtuF <. f«ò
2. kåj clèš cŸs bfhG¥ig¡ Fiw¡f¥ ga‹gL« gæ®
m. ghÁ¥gæW M. j£il¥gæW Ï. bfhŸS <. bfh©il¡fliy
3. f‰gf éU£r« v‹wiH¡f¥gLtJ
m. ôfè¥l° M. gh¡F Ï. bj‹id <. thiH
4. »Uä ehÁåahf¥ ga‹gL« eWkz¥gæ®
m. g£il M. äsF Ï. Óuf« <. kŠrŸ
5. vY«ò ts®¢Á¡F K¡»akhd r¤J
m. gh°gu° M. jhJc¥ò Ï. òuj« <. fhšÁa«
6. njhš gjål¥ ga‹gL« "lhå‹" vÂèUªJ »il¡»wJ
m. fh¥Ã M. njæiy Ï. gh¡F <. nfhnfh
7. jhtu¥ó¢Á¡bfhšèahf¥ ga‹gL« my§fhu¤ jhtu«
m. nuh#h M. kšèif Ï. rhkªÂ <. M®»£
8. Ô¡F¢ÁfŸ jahç¡f¥ ga‹gL« ku«
m. rΡF M. Á‹nfhdh Ï. fh£lhkz¡F <. Õaku«
9. Ïir¡fUéfŸ brŒa¥ ga‹gL« ku«
m. nt¥gku« M. ò§f« Ï. thif <. _§»š

II. XçU th®¤ijæš éilaë

10. jhåa¥gæ®fëš ml§»ÍŸs r¤J v‹d?
11. gæW tif¥gæ®fŸ k©âš vªj r¤Âid ãiy ãW¤J»wJ?
12. vëš MéahF« v©bzŒfŸ ahit?
13. vªj jhtu¤Â‹ Ïiy¥gFÂfŸ eh® jahç¡f¥ ga‹gL»wJ.
14. cy»š mÂf msÎ r®¡fiu¢ v¥gæçš ÏUªJ jahç¡f¥gL»wJ?
15. ~bgUyh mrngholh-‹ bghJ¥bga® ahJ?
16. rh¡by£ jahç¡f¥ ga‹gL« Miy¡ fêé‹ bga® v‹d?

202
17. »H§F tif¥ gæ®fëš fhz¥gL« mÂfkhf r¤J v‹d?
18. kiy¤njh£l¥ gæ®fŸ Ïu©L TW.
19. u¥g® ku¤ÂèUªJ »il¡F« v¥bghUŸ u¥g® jahç¡f¥ ga‹gL»wJ?
20. gh¡F ku¤Â‹ v¥gF rh¥ÃL«j£LfŸ jahç¡f¥ ga‹gL»wJ?
21. jiytè¤ ijy« jahç¡f¥ ga‹gL« ku¤Â‹ bga® ahJ?

III. eh‹F tçfëš éilaë

22. jhåa¥ gæ®fë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt« ahJ?
23. gaW tif¥gæ®fŸ ahit mš ml§»ÍŸs r¤JfŸ ahit?
24. v©bzŒ é¤J¥gæ®fë‹ bj‹idæ‹ K¡»a¤Jt¤ij¡ TW.
25. gæ®fëèUªJ eh® v›thW Ãç¤bjL¡f¥gL»wJ?
26. r®¡fiu¥ gæ®fë‹ K¡»a¤Jt« v‹d?
27. yh»ç¥ gæ®fŸ g‰¿ vGJ.
28. eWkz¥ gæ®fŸ eh‹»id vGJf.
29. kiy¤njh£l¥ gæ®fŸ ahit?
30. td¥gæ®fŸ eh‹F TW.
31. my§fhu¤ jhtu§fŸ ahit?

IV. xU g¡f mséš éilaë

32. v©bzŒ é¤J¡fŸ ahit? mt‰¿‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt¤ij étç?
33. eWkz¥gæ®fŸ g‰¿ vGJf.
34. fhŒf¿¥ gæ®fë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt« ahJ?
35. gH¥gæ®fë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt« v‹d?

V. éçthd éilaë
36. td¥ gæ®fŸ g‰¿ éçthf vGJf.
37. gæW tif¥ gæ®fŸ, r®¡fiu¥ gæ®fŸ, yh»ç¥ gæ®fŸ, eh®¥gæ®fŸ
ngh‹wt‰¿‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt« g‰¿ vGJf.

203
 15. fhšeil ts®¥ò k‰W« guhkç¥ò
(Animal Husbandry))

xU§»izªj g©iza¤Âš fhšeil ts®¥ò xU K¡»a m§fkhF«.

cHΤbjhêY«, fhšeil ts®¥ò« x‹iw x‹W rh®ªj bjhêšfshF«. fhšeil ts®¥ò
étrha¡ FL«g¤Â‹ czΤ njitia¥ ó®¤Â brŒtJl‹ Å£L tUkhd¤ijÍ«
mÂfç¡»wJ. g©iz k‰W« ÅLfëš cŸs fêÎ¥ bghU£fis fhšeilfS¡F
czthf¥ ga‹gL¤Jtjhš ghš c‰g¤Â bryÎ FiwÍ«. fhšeilfŸ, kåjD¡F
czÎ, vçbghU£fŸ, cu«, njhš k‰W« ÏGit r¡Â ngh‹wt‰iw tH§F»‹wd.

jäHf« fhšeil ts®¥ò k‰W« c‰g¤Âæš k‰w khãy§fisél K‹åiy

t»¡»wJ. ϪÂa fhšeilfë‹ v©â¡ifæš VG rjK«, nfhêfë‹
v©â¡ifæš _‹W rjK« bfh©LŸs jäHf«, ghš c‰g¤Âæš Iªjh« Ïl¤ijÍ«,
K£il c‰g¤Âæš Ïu©lh« Ïl¤ijÍ« t»¡»wJ. fhšeil ts®¥ò F¿¤j m¿éaš
k‰W« rªnjf§fis ãt®¤Â brŒa cHt® gæ‰Á ãiya§fŸ k‰W« m¿éaš
ãiya§fŸ jäHf¤Âš 27 Ïl§fëš cŸsd.

15.1 fhšeil c‰g¤Âia mÂfç¥gj‰fhd têKiwfŸ ((Methods to Improve

Cattle Production)) :
• jukhd fy¥ò Ïd§fis nj®ªbjL¤J¥ guhkç¡f nt©L«.
• rçahd ÏU¥Ãl trÂ, Kiwahd r¤JŸs Ôtdkë¤jš M»at‰¿‹ _y«
fhšeil¥ g©izfis Áw¥ghf ã®thf« brŒa nt©L«.
• fhšeilfë‹ brašghLfŸ F¿¤j gÂntL guhkç¡f¥gl nt©L«.
• Kiwahd kU¤Jt Á»¢ir k‰W« jL¥óÁfŸ _y« fhšeilfS¡F V‰gL«
nehŒfis¤ j鮡f nt©L«.
• c‰g¤Â¡nf‰w rçahd é‰gid thŒ¥Ãid V‰gL¤Â¡ bfhŸsnt©L«.

15.2 fhšeilfë‹ K¡»a Ïd§fŸ ((Important Breeds of Cattle))

15.2.1 kh£od§fŸ : kåjå‹ njit¡fhd kh£L Ïd§fŸ Ñœ¡f©lthW

tif¥gL¤j¥gL»‹wd.

1. ϪÂa Ïd§fŸ
fwit Ïd« - Át¥ò ÁªÂ (Red Sindhi), rhïthš (Sahiwal),
»® (Gir), Ânahå (Deoni)
ntiy - fh§nfa« (Kangeyam), c«gsh¢nrç (Umbalacheri)
fwit k‰W« ntiy - mçahdh (Haryana), X§nfhš (Ongole),
jh®gh®¡f® (Tharparkar)
204
fwit Ïd«

Át¥ò ÁªÂ : Át¥ò ÁªÂ kh£od« gh»°jh‹ eh£oYŸs ÁªJ khãy¤Âš

njh‹¿ajhF«. ÏJ ekJ eh£o‹ bgUik ä¡f fwit ÏdkhF«. ÁªÂ ÏdkhLfë‹
fhisfŸ jäœehL, nfush, xçrh, mrh« M»a khãy§fëš eh£L gR¡fë‹ ju¤ij
ca®¤Jtj‰fhf ga‹gL¤j¥gL»‹wd. Ϫj Ïd« 300 eh£fëš Rkh® 2000 »nyh tiu
ghš bfhL¡F« j‹ikÍilaJ. äf mÂf g£rkhf 5000 »nyh tiu ghš fw¡F«
khLfS« cŸsd.

ntiy¡F¥ ga‹gL« khLfŸ

fh§nfa« : Ïj‹ Ãw¥Ãl« <nuhL kht£l¤Âš fh§nfa« MF«. jäœeh£onyna

ntiy¡F cfªj äf¢Áw¥ghd bgUikä¡f kh£od« fh§nfa kh£od«. cHÎ brŒjš,
t©o ÏG¤jš, Ú® Ïiw¤jš ngh‹w tYthd ntiyfS¡F ga‹gL»wJ.

c«gsh¢nrç : Ïj‹ Ãw¥Ãl« ÂUth%®, ehf¥g£od« kht£l§fëš jiyPhæW

k‰W« c«gsh¢nrç M»a Ïl§fshF«. rJ¥òãy¥ Ãunjr§fëš Ïªj Ïd« cHΡF
ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

ntiyk‰W« ghY¡F cjΫ kh£od«

jh®gh®¡f® : jh®gh®¡f® khLfis btŸis ÁªÂ v‹W F¿¥ÃLth®fŸ. jh®gh®¡f®

Ïd vUJfŸ cHΡF«, t©o ÏGit¡F« Áwªjit.

2. mašeh£L Ïd§fŸ
fwit - b#®Á (Jersey), nAhš°il‹ ÃßÁa‹ (Holstein Friesian)
Ïiw¢Á - bA®ngh®£ (Herford)

mašeh£L khLfŸ

b#®Á : b#®Á Ïd khLfŸ ϧ»yhªJ eh£oYŸs b#®Á Ôéš njh‹¿ait. j‰nghJ

jäœeh£oš fy¥Ãd bgU¡f¤Â‰F« k‰W« ju« ca®¤Jtj‰F« b#®ì fhisfŸ
ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

nAhš°nl‹ ÃßÁa‹ : AhyªJ eh£il Ãw¥Ãlkhf¡ bfh©lJ. fy¥Ãd¥

bgU¡f¤Â‰fhf jäœeh£oš Ϫj Ïd¡ fhisfŸ ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

15.2.2 vUikæd§fŸ : ekJ eh£o‹ ghš c‰g¤Âæš bgU«g§F t»¥gJ

vUikæd«jh‹. vUik¥ ghèš 7 rj« tiu bfhG¥ò cŸsJ. Mifahš ghš bghU£fŸ
jahç¥gj‰F vUik¥ghš ga‹gL»wJ. cyfséš Áy ehLfëš k£Lnk vUikfŸ

205
guhkç¡f¥gL»‹wd. ekJ eh£oš vUikfŸ mÂf« ÏU¥gJ Ïa‰if ek¡F më¤j
tu¥Ãurhj« MF«. vUikæd¤Âš K®uh (Murrah) R®¤Â (Surti) ngh‹wit äf
K¡»akhditfshF«.

K®uh : blšè¡F mU»š cŸs nuhj¡, mçahdh khãy¤Âš cŸs ï°[h®, j‰nghJ
blšè, bj‰F gŠrh¥, f®zhš M»a Ïl§fëš K®uh tif vUikfŸ mÂfkhf
guhkç¡f¥gL»‹wd. 300 eh£fëš 1700 »nyh ghš c‰g¤Â Âw‹ bfh©lit. jå¥g£l
vUikfŸ Âdrç 22 Kjš 27.5 »nyh ghš më¤J cŸsd. ghèš bfhG¥Ã‹ msÎ Rkh®
7 rj«. ekJ eh£L »uhk¤J vUikfis ju« ca®¤j K®uh Ïd vUik »lh¡fŸ
ga‹gL¤j¥gLtJ Ïj‹ Áw¥ghF«.

R®¤Â : Ïj‹ Ãw¥Ãl« F#uh¤ khãy¤ÂYŸs rg®k k‰W« khï e¡F« ÏilnaÍŸs
rkbtë¥ÃunjrkhF«. j‰nghJ F#uh¤ k‰W« kfhuhZouh khãy§fëš Ïªj Ïd
vUikfŸ fhz¥gL»‹wd. Ïj‹ ghš c‰g¤Â Rkh® 1200 »nyh k‰W« ghèš cŸs
bfhG¥Ã‹ msÎ 9 rjÅj« MF«.

ghš g‰¿a m¿éæš ((Milk Science)) : ghš v‹gJ khLfë‹ koæèUªJ Ru¡F«
ÂutkhF«. gR mšyJ vUikæèUªJ f‹W <‹w 72 kâ neu¤Â‰F ÃwF (mšyJ)
Ó«ghš kh¿a ÃwF »il¡F« Âut¥bghUŸ ghš vd¥gL«. ghš xU xë CLUthj Âut«,
bfhG¥ò Ïu©lw¡ fyªÂU¡F«. òuj« k‰W« jhJc¥ò¡fŸ Tœk Âu£lhfΫ, yh¡nlh°
vd¥gL« r®¡fiunahL Áy jhJ c¥ò¡fŸ, fiua¡Toa òuj§fŸ M»ad nr®ªJ xU
öa fiuryhf ÏU¡F«.

ghè‹ ruhrç r¤J¡fŸ (rj«) ((Average Constituents of Milk in Percentage)

gR vUik
1. j©Ù® 86.61 82.76
2. bfhG¥ò 4.14 7.38
3. òuj« 3.58 3.60
4. bfhG¥Ãšyhj Âl¥bghUŸ (SNF) 9.25 9.86
5. ny¡nlh° 4.96 5.48
6. rh«gš 0.71 0.78

gh°¢Riunrr‹ ((Pasteurisation)) : ghèš cŸs gh¡Oçah¡fis mê¤J ghè‹ nrä¥ò

fhy¤ij T£L« braY¡F gh°¢Riunrr‹ v‹W bga®. ghš k‰W« ghš bghU£fis
totik¡f¥g£l bfhšfyåš Ï£L F¿¥Ã£l bt¥gãiy¡F NLgL¤Â mij F¿¥Ã£l
neu« tiu ãiyahf it¤ÂUªJ, cldoahf Fë®é¤jš _y« gh°¢Riunrr‹
nk‰bfhŸs¥gL»wJ. ng°¢Riunrr‹ Ïu©L tif¥gL«.
206
1. Fiwªj bt¥g«, TLjš neu« - Low Temperature Long Time (LT LT)
2. mÂf bt¥g« Fiwªj neu« - High Temperature Short Time (HT ST)

gh°¢Riunrr‹ brŒa¥gLtj‹ K¡»a¤Jt« ((Importance of Pasteurisation)) :

ghiy koæèUªJ fw¡F«nghnj Áy E©»UäfŸ ÏU¡F«. ghiy¡ ifahS«nghJ
Ϫj E©»Uäfë‹ v©â¡if mÂfç¡»wJ. rhjhuzkhf ghš E©»UäfŸ 20oC
Kjš 40 o Cbt¥g ãiyæš mÂf v©â¡ifæš bgUF»‹wd. Ïjdhš ghè‹
mäy¤j‹ik mÂfç¤J ghè‹ é‰gid¤ju« FiwªJ éL»wJ. nkY« fhrnehŒ¡
(Tuberculosis-TB) »UäfŸ ghè‹ _y« guÎtij gh°¢Riunrr‹ brŒtj‹ _y«
jL¡fyh«.

15.2.3 ML Ïd§fŸ ((Breeds of Goat)) : M£od§fëš br«k¿ahL k‰W«

btŸshL vd ÏU tiffŸ cŸsd.

br«k¿ahLfŸ ((Sheep)) : nk¢nrç, nfhit FU«ig, Úy»ç, Ïuhkehjòu« btŸis,

Ïuhkehjòu« ÑH¡fçrš, bt«ó®, br‹id Át¥ò, ÂU¢Á fU¥ò k‰W« f¢ir f£o fU¥ò
vd bt›ntW br«k¿ahLfŸ jäHf¤Âš cŸsd.

nkŒ¢rèš e‹F tsu¡ToaJ. mWtil¡F Ëò ãy§fëYš ÛÂÍŸs

gæ®fis c£bfhŸS«. tw£Áahd NœãiyiaÍ« br«k¿ahLfŸ jh§»
tsu¡Toait. f«gë k‰W« nuhk¤Â‰fhf br«k¿ahLfŸ ts®¡f¥gL»‹wd.
bj‹kht£l§fëš Ïiw¢Á¡F« mÂf mséš ga‹gL»‹wd.

btŸsh£L Ïd§fŸ ((Lamb)) : bfhoahL, nghiuahL, f‹å ML, nry« fU¥ò,

gŸisahL k‰W« nkhisahLfŸ vd gytifahd btŸsh£L Ïd§fŸ jäHf¤Âš
cŸsd.

Ïs« jë®fisÍ«, ÏiyfisÍ« czthf c£bfhŸS« gH¡f« bfh©lJ.

mÂf Ôtd¤ij c£bfhŸS«. mÂf eh®¥bghUŸ cŸs Ôtd§fisÍ« brç¡f tšyJ.
cau¤Âš cŸs Ôtd§fŸ c£bfhŸS« bghU£L e‹whf tisªJ vL¤J¡ bfhŸS«
tifæš eh¡F mikªJŸsJ. nkY« nkYjLfŸ mirΤ j‹ik bfh©lit.

15.2.4 nfhê Ïd§fŸ ((Poultry Breeds)) : cyf¡ nfhê v©â¡ifæš 4 rj«

nfhêfŸ ϪÂahéš cŸsd. jäœehL nfhêK£il c‰g¤Âæš e« eh£oš Ïu©lhtJ
Ïl¤ij t»¡»wJ. ϪÂahényna jäHf¤Âš cŸs ehk¡fš gFÂæš K£il¡
nfhêfŸ mÂf v©â¡ifæš ts®¡f¥gL»‹wd.

207
nfhê Ïd§fŸ Ñœ¡f©l ÃçÎfshf Ãç¡f¥g£LŸsd :
1. ϪÂa Ïd« - mÓš (Aseel)
- Á£lfh§ (Chittagong)
- ϪÂa‹ nf« (Indian game)
2. mbkç¡f Ïd« - Ãisbks¤ uh¡ (Plymouth-rock)
- nuhL Iy©£ bu£ (Road Island Red)
- ãô nA«¥[a® (New Hampshire)
3. MÁa Ïd« - Ãu«kh (Brahma)
- bfh¢Á‹ (Cochin)
- yh§õh‹ (Langshan)
4. M§»y Ïd« - bu£nf¥ (Red cap)
- lh®¡»§ (Dorking)
- fh®åZ (Cornish)
5. k¤Âa jiu¡flš Ïd« - btŸis byfh®‹ (White leghorn)
- ikdh®¡fh (Minorca)
- m‹nfhdh (Anocona)
6. Åça Ïd K£il¡nfhê - ng¥fh¥ (Babcob)
- blšfh¥ (Delcob)
- nght‹° (Bovans)
7. fy¥Ãd Ïiw¢Á¡nfhê - bt‹fh¥ (Vencob)
- ϪÂa‹ çt® uhZ (Indian River Rosh)
- ãl®r‹ (Pitter Son)

jäœeh£oš cŸs K£il¡nfhê Ïd§fëš ng¥fh¡ tUl¤Â‰F KªüW¡F«

nk‰g£l K£ilfis ÏL«. Ïiw¢Á¡ nfhê Ïd§fëš bt©fh¥ 6-8 thu§fëš 2
»nyh clš vilia mila¡ToaJ.

K£il¥ g‰¿a m¿éaš ((Egg Science)) : K£il v‹gJ gUtkilªj nfhêfŸ

Ïd¥bgU¡f¤Â‰fhf rhjhuz clš Ïa¡f¤ j‹ikæš cUth¡F« xU brš
bghUshF«. Ï«K£il fUthf khW«nghJ fU ts®¢Á¡fhd r¤J bghU£fS« Ïš
ml§» ÏU¡F«.

K£il g‰¿a égu«

1. K£ilæ‹ vil ruhrç 50 Kjš 60 »uh«
2. kŠrŸ ãw gFÂ 30 rj«
3. btŸis ãw òuj¢r¤J thŒªj gF 58 rj«
4. nfhê X£o‹ cŸ, btë r›Î k‰W« K£il XL M»ad 12 rj«
208
K£ilæYŸs r¤J¡fŸ étu«
òuj¢r¤J 12 rj«
bfhG¥ò¢r¤J 11 rj«
jhJ c¥ò¡fŸ 12 rj«
j©Ù® 65 rj«
100 »uh« vilÍŸs K£ilfëèUªJ bgw¥gL« vçr¡Â 148 fnyhçfŸ

15.2.5 g‹¿ Ïd§fŸ ((Swine Breeds)) : bgça btŸis ah®¡õa®, eL¤ju btŸis
ah®¡õa®, yh©£ nuh°, bg®¡õa® ngh‹w g‹¿ Ïd§fŸ Ïiw¢Á¡fhf
ts®¡f¥gL»‹wd.

15.3 fhšeil¥ guhkç¥ò ((Cattle Management))

15.3.1 khL k‰W« vUik Ïd§fŸ : khLfS¡fhd ÏU¥Ãl« bfh£lif v‹W

miH¡f¥gL»wJ. khLfë‹ Mnuh¡»a¤Â‰F«, ghJfh¥Ã‰F« bfh£lif mik¡f
nt©L«. Ïjdhš khLfë‹ KG c‰g¤Â¤ Âwid¥ bgwKoÍ«. kh£L¡bfh£lifæš
khLfŸ Ïu©L Kiwfëš guhkç¡f¥gL»‹wd. 1) xU tçir Kiw 2) ÏU tçirKiw.
gÂidªJ khLfŸ tiu cŸs g©izfS¡F xU tçir Kiw V‰wjhF«. Ïu©L
tçir Kiwæš gÂidªJ¡F« mÂfkhd khLfë‹ v©â¡if guhkç¡f¥gL»wJ.
Ï«Kiwæš thY¡F thš Kiw k‰W« Kf¤Â‰F Kf« Kiw vd Ïu©L éjkhd
bfh£lif mik¥ò cŸsJ.

15.3.2 M£od§fŸ : MLfëš btŸshLfŸ, br«k¿ MLfŸ vd Ïu©L tiffŸ

cŸsd. btŸshLfŸ ghš k‰W« Ïiw¢Á¡fhf ts®¡f¥gL»‹wd. vdnt ÏJ
‘ViHfë‹ gR’ v‹W miH¡f¥gL»wJ. tw£Áahd gFÂfëš ts®¡f¥gL« br«k¿
MLfëš ÏUªJ f«gë k‰W« cnuhk¥bghU£fŸ bgw¥gL»‹wd. bj‹kht£l§fëš
Ïiw¢Á¡fhfΫ ga‹gL»‹wd. Ϫj MLfŸ Ïu©L Kiwfëš ts®¡f¥gL»‹wd.

1. ehnlho ts®¥ò Kiw : Ï«Kiwæš nkaéLjš, nkŒ¢rš k‰W« M£L¥ g£oæš

mil¤jš M»a ÏUntW Kiwfëš MLfŸ ts®¡f¥gL»‹wd. Ï«Kiwæš Ôtd«
k‰W« guhkç¥ò bryÎ FiwÎ. mjdhš »uhk¥òw gFÂfS¡F¥ bghU¤jkhd Kiwahf
ÏJ és§F»wJ.

2. ãiyahd ts®¥ò Kiw : Fiwªj v©â¡ifæš MLfis f£o it¤J ts®¤jš

k‰W« mÂf v©â¡ifæš xnu Ïl¤Âš f£L¥gL¤Â ts®¤jš M»ait Ï«Kiwæš
ml§F«. MLfŸ njit¥gL«nghJ gæ® brŒa¥g£l Ôtd§fis nkŒjš k‰W«
TLjyhf mWtil brŒj ml®Ôtd¤ij tH§FtJ M»ad Ϫj Kiwæ‹
Áw¥g«rkhF«.

209
15.3.3 nfhê Ïd§fŸ : nfhêæd§fŸ K£il¡fhfΫ, Ïiw¢Á¡fhfΫ
ts®¡f¥gL»‹wd. K£il¡nfhêfŸ mil¡f¥g£l jå¤jå T©Lfëš
guhkç¡f¥gL»‹wd. Ïj‹ c‰g¤Â¤ Âw‹ tUl¤Â‰F Rkh® 180 Kjš 300 K£il vd
nfhêæ‹ Ïd¤Â‰nf‰g ntWgL«. Ïiw¢Á¡ nfhê Ïd§fŸ 6 Kjš 8 thu§fëš 2
»nyh clš vilia milÍ« tifæš ts®¡f¥gL»‹wd. nfhêæd§fŸ _‹W
tiffëš guhkç¡f¥gL»‹wd.

1. òH¡fil nfhê ts®¥ò : Ï«Kiwæš »uhk§fëš eh£L¡nfhêfŸ

ts®¡f¥gL»‹wd. Ï¡nfhêfŸ K£il k‰W« Ïiw¢Á¡fhf Ïa‰if Kiwæš
guhkç¡f¥gL»‹wd.

2. gF Ôéu Kiw nfhê ts®¥ò : Ï«Kiw nfhêfS¡F T©L k‰W« cyhÎtj‰F
Ïl« M»ait më¡f¥g£L guhkç¡f¥gL»‹wd. bgU«ghY« Ïiw¢Á¡fhf
ts®¡f¥gL« nfhêfŸ Ï«Kiwæš ts®¡f¥gL»‹wd.

3. Ôéu Kiw nfhê ts®¥ò : ÏJ MœTs Kiw k‰W« T©L Kiw vd Ïu©L
Kiwfëš brašgL¤j¥gL»wJ. MœTs Kiwæš bj‹id eh®¡ fêÎ, beš cä,
ku¤öŸ, ãy¡fliy nkš njhš, it¡nfhš, fh»j¡ fêÎfŸ M»a bghU£fis
ãy¤Â‹ nkš gu¥Ã nfhêfis ts®¥gjhF«. Ts§fŸ <u¤ij c¿ŠÁ btJbtJ¥ghd
NHiy V‰gL¤JtJl‹, gL¡ifahfΫ brašgL»‹wd. T©L Kiwæš mÂf
v©â¡ifæyhd nfhêfŸ Fiwªj msÎ Ïl¤Âš ts®¡f¥gL»‹wd. j©Ù®
k‰W« Ôtd« bfhL¡f¥g£L Ï«Kiwæš K£il c‰g¤Â brŒa¥gL»wJ.

15.3.4 g‹¿ Ïd§fŸ : g‹¿fŸ všyh NœãiyfëY« ts®¡f¥gL»‹wd.

g©izæš ÏUªJ »il¡F« fêÎfis¡ bfh©L bfh£liffŸ mik¤J g‹¿fŸ
ts®¡f¥gL»‹wd. g©izæèUªJ »il¡F« fêÎfŸ k‰W« rika‰Tl fêÎfis
g‹¿fŸ c©L FW»a fhy¤Âš clš vilia¥ bg‰W mÂf gyid¤ jU»‹wd.

15.4 fhšeil¤ Ôtd« ((Cattle Feed))

15.4.1 khL k‰W« vUikæd§fŸ : fwit khL k‰W« vUikæd§fS¡fhd Ôtd«

C£l¢r¤J äFªj ml®Ôtd«, eh®¢r¤J äFªj gRªÔtd« k‰W« cy®Ôtd« vd
ghFgL¤j¥gL»wJ. gR khLfŸ k‰W« vUikfS¡F Ôtd« më¡F« nghJ nkny
F¿¥Ã£l _‹W tifahd Ôtd§fisÍ« rçahd é»j¤Âš bfhL¡f nt©L«.

ml® Ôtd« : fwit khL k‰W« vUikæd§fS¡F njitahd vçr¡Â, òuj«,

jhJc¥ò¡fŸ k‰W« it£lä‹fŸ ml§»a Ôtd« ml® Ôtd« vd¥gL«. Ïš
jhåa«, ézh¡F, gaW tif, FUiz, jéL, jhJ c¥ò, rh¥gh£L c¥ò ngh‹w
bghU£fŸ cŸsd. Ït‰¿‹ m‹whl clš guhkç¥Ã‰F njitahd 1.5 »nyh ml®

210
Ôtd¤ij Ïu©lhf¥ Ãç¤J fhiyæY«, khiyæY« ghš fw¥gj‰F K‹ bfhL¡f
nt©L«. c‰g¤Â k‰W« ghèš cŸs bfhG¥ò, bfhG¥ò Ïšyhj Âl¥bghUŸ (Solids not
fat SNF) v‹gj‰F V‰g ghš fwit¡F, fwit x‹¿‰F 400 »uh« Kjš 500 »uh«
ml®Ôtd« më¡f nt©L«.

gRªÔtd« : khL k‰W« vUikfS¡F it£lä‹ A r¤ij¡ bfhL¥git

gRªÔtdkhF«. Ï¢r¤J Áid Ão¥gj‰F äfΫ mtÁakhd x‹whF«. vdnt ehŸ
x‹W¡F fhšeilæ‹ clš vilæš v£L Kjš g¤J rj« msé‰F gRªÔtd«
më¡f¥gl nt©L«. Ôtd¢ nrhs«, Ôtd k¡fh¢nrhs«, bfhG¡f£il¥ òš, f«ò
ne¥Ãa® òš, vUik¥òš Kjèa gaWtif mšyhj òš tiffS«, mf¤Â, Nghòš,
FÂiukrhš, ntèkrhš ngh‹w gaWtif Ôtd¥gæ®fS« gRªÔtdkhf¥
ga‹gL¤j¥gL»‹wd.

cy® Ôtd« : cy® Ôtd« bfhL¥gjhš khL k‰W« vUik Ïd§fŸ czÎ c£bfh©l
ÂU¥Âia milÍ«. ehbsh‹W¡F mj‹ clš vilæš xU rj« cy® Ôtdkh»a
it¡nfhš k‰W« cy®ªj nrhs¤j£L ngh‹wt‰iw më¡fyh«.

15.4.2 ML Ïd§fŸ : MLfS¡F gRªÔtd«, cy® Ôtd« k‰W« fy¥ò¤ Ôtd«

M»ait ml§»a rçé»j czÎ bfhL¡f ntzL«. xU ehis¡F MLfŸ mj‹
clš vilæš Rkh® 5-8 rj msÎ cy® Ôtd¤ij c£bfhŸS«. gRªÔtd¥gæ®fëš
Åça x£L Ôtd¥òš tiffŸ, gaW tif¤ Ôtd¥gæ®fŸ k‰W« ku
tif¤Ôtd¥gæ®fŸ ml§F«. cy® Ôtdkhf ãy¡fliy cy®ªj brofŸ, gaW
tiffë‹ nkš njhš M»ait më¡f¥gL»wJ. fy¥ò¤Ôtd« rçé»j czthf
jah® brŒa¥g£L Ôtd filfëš é‰gid brŒa¥gL»wJ.

15.4.3 nfhê Ïd§fŸ : jukhd Ôtd¥guhkç¥ò ÏUªjhšjh‹ nfhêfë‹ clš

vil k‰W« K£il c‰g¤Âia mÂfç¡f KoÍ«. nfhêfS¡F¥ bgU«ghY« ml®
Ôtdnk tH§f¥gL»wJ. nfhê¤Ôtd¤Âš k¡fh¢nrhs« bgU«g§F (Rkh® 50 rj«)
t»¡»wJ. nkY« fliy¥Ã©zh¡F, nfhJik¤ jéL, Û‹öŸ, nrhah bghU£fŸ,
jhJc¥ò, it£lä‹ fyit k‰W« C£l¥bghU£fŸ M»aitÍ« ϤÔtd¤Âš
ÏU¡F«. ϤJl‹ igòuh‹ v‹w urhad kUªijÍ« (100 »nyh Ôtd¤Â‰F 50 »uh«)
Ôtd¤Jl‹ nr®¤J Ïu¤j¡ fê¢rš nehia¡ f£L¥gL¤j bfhL¡f nt©L«. Ôtd«
e‹whf cy®ªj ãiyæš Ïšiyba‹whš m¥nshlh¡Á‹ (Aflotoxin) e¢R cUth»
nfhêfS¡F Ô§F éisé¡F«.

15.4.4 g‹¿fŸ : g‹¿ ts®¥Ãš nkŒ¢rY¡F mDk¤jš k‰W« fêÎfis¥

ga‹gL¤Â ts®¤jš vd Ïu©L éjkhd czñ£l« Ëg‰w¥gL»wJ. FÂiukrhš,
Át¥ò Fnsht®, Nlh‹òš, ntèkrhš, Kaškrhš ngh‹w Ôtd¥ gæ®fis ts®¤J

211
g‹¿fis nkaéLjš nkŒ¢rš KiwahF«. rikaš Tl§fŸ, éL k‰W«
m§fhofëš »il¡F« fhŒf¿¡ fêÎfis¥ ga‹gL¤Â bfh£liffëš ts®¥gJ
Ïu©lhtJ KiwahF«. g‹¿fë‹ ts®¢Á¡F Fiwªj msÎ eh®¢r¤J, fhšÁa«,
ÏU«ò ngh‹w r¤J¡fSl‹ R¤jkhd FoÚ® mtÁa«.

15.5 ÏdéU¤Â ((Breeding)) : fhšeilfëš Ïd¥bgU¡f Kiwia Ïa‰if Kiw

ÏdéU¤Â k‰W« bra‰if Kiw ÏdéU¤Â v‹W Ïu©L ÃçÎfshf Ãç¡fyh«.

15.5.1 Ïa‰if Kiw ÏdéU¤Â : fhšeilfëš Ïa‰if ÏdéU¤Â

cŸÏd¢nr®¡if (Natural service), btëÏd¢nr®¡if (Cross Breeding) k‰W« ju«
ca®¤Jjš (Upgrading) vd _‹W Kiwfëš brŒa¥gL»wJ.

cŸ Ïd¢nr®¡if Kiw v‹gJ xnu kªijæš cŸs fhšeilfënyna

Ïd¥bgU¡f« brŒtjhF«. x‹W¡bfh‹W bjhl®ò Ïšyhj Ïu©L bt›ntW
Ïd§fis Ïd¢nr®if brŒJ òÂa rªjÂahf fy¥Ãd¤ij cUth¡Fjny btëæd¢
nr®¡ifahF«. nkiyeh£L fhšeilfë‹ ghš c‰g¤Â¤Âw‹, e«eh£L fhšeilfë‹
nehŒ v®¥ò¤Âw‹ k‰W« ruhrç guhkç¥ò¡F x¤J tU« j‹ik M»a g©òfis¡
bfh©l t«rh têfis cUth¡» fhšeilfis¤ ju« ca®¤jyh«.

15.5.2 bra‰if Kiw ÏdéU¤Â : Ï«Kiwæš jukhd nj®ªbjL¡f¥g£l

fhis k‰W« »lhçfë‹ éªJ mQ¡fŸ nrfç¡f¥g£L, gj¥gL¤Â ciwãiyæš
ghJfh¡f¥gL»‹wd. Ϫãiyæš éªjQ¡fŸ -196oC msÎ Fë%£l¥g£l Âut
ie£u#åš ghJfh¡f¥gL»wJ. njit¥gL«nghJ Ïij btëna vL¤J 37 o C
j©Ùçš 30 édhofŸ it¤ÂUªJ Âutãiy¡F bfh©LtªJ bra‰ifKiw
fUñ£lš brŒa¥gL»wJ.

15.6 fhšeilfëš fisbaL¤jš ((Culling)) : bghUshjhu ßÂahf cgnahfäšyhj,

c‰g¤Â Âwd‰w, TLjyhf cŸs fhšeilfis Ú¡FjY¡F fisbaL¤jš mšyJ
fê¤jš v‹W bga®. fisbaL¤jš Ñœ¡fhQ« fhuz§fis mo¥gilahf¡ bfh©L
nk‰bfhŸs¥gL»wJ.
1. fhšeilæ‹ clš Ïašò
2. fhšeilæ‹ jå¥g£l c‰g¤Â¤Âw‹
3. fhšeil Ïd«
4. fê¡f¥g£l fhšeilfS¡F kh‰whf »il¡f¡Toa fhšeilfë‹
v©â¡if

fisbaL¤jè‹ neh¡f« ((Objectives of Culling)) :

“Áwªjij nj®ªbjL
k‰wij 鉿L’’ v‹D« tçfŸ fisbaL¤jè‹ mtÁa¤ij tèÍW¤J»wJ.
212
 jFÂa‰w fhšeilfis ešy fhšeilfS¡F Ïizahf¥ guhkç¥gJ
g©izæ‹ eZl¤Â‰F têtF¡F«. fê¤jš guhkç¥ò¢ bryit¡ Fiw¤J
g©izæ‹ Ïyhg¤ij mÂfç¡F«. nkY« e‹F guhkç¡f¥glhj Fiw czñ£lKŸs
fhšeilfëš Jšèakhf fê¤jš braiy nk‰bfhŸtJ ÁukkhF«. jFÂa‰w
fhšeilfis fê¥gj‹ _y« jukhd g©iz cW brŒa¥gL»wJ. Ïjdhš
fhšeilfë‹ c‰g¤Â Âw‹ To, g©izæ‹ tUkhd« mÂfç¡»‹wJ.

15.7 Û‹fŸ : cy»‹ bjh‹ikahd czÎ c‰g¤Â¤ bjhêšfSŸ Û‹ c‰g¤ÂÍ«

x‹whF«. Û‹ ts®¥ò Ú® ts« äFªj Ïl§fëš mÂf tUthŒ »il¡fΫ,
Úy¥òu£Áia¤ Ôéu¥gL¤jΫ têtif brŒ»wJ. òuj« äFªj r¤jhd czit Û‹fŸ
më¡»‹wd. Û‹ khär¤Âš jhJ c¥ò¡fS«, Û‹ v©bzæš it£lä‹ 'V' k‰W«
'Ã' r¤J¡fS« cŸsJ. ntiythŒ¥ò k‰W« tUthŒ <£Ltš Û‹fŸ K¡»a m§f«
t»¡»‹wd.

15.7.1 Û‹ Ïd§fŸ ((Fish Breeds)) : ϪÂahéš Mœflš, cŸehL, MW, fêKf«,

Ú®¤nj¡f« k‰W« F£il M»a Ïl§fëš Û‹ Ão¤jš bjhêš eilbgW»wJ. Û‹
Ïd§fëš FKsh, eh¡FÛ‹, thtš, tŠÁu«, Rwh, ÂU¡if, be¤Âè, klit, éyh§F,
Ïwhš, e©L ngh‹wit t®¤jf ßÂahf K¡»a¤Jt« bg‰witahF«.

jäœeh£oš miz¡f£L, jL¥gizfŸ, Fs§fŸ, VçfŸ, MWfŸ, jhœãiy

fl‰fiu gFÂ, fêKf« M»ait K¡»akhd Û‹Ão gFÂfshF«. Ï¥gFÂfëš
éyh§F, bfS¤Â, fhiu, thtš, FKsh, tŠÁu«, Niu, j£ilÛ‹fŸ, Ïwhš k‰W«
e©LfŸ Ão¡f¥gL»‹wd. Û‹ Ïd§fshd f£yh, nuhF, ä®fhš, bf©il, bfS¤Â,
éuhš ngh‹wit e‹Üçš ts®¡f¥gL»‹wd.

15.7.2 Û‹fë‹ czÎ ((Fish Food))

• f£yh, btŸë¡ bf©il Ïd Û‹fŸ nkšk£l¤ÂYŸs jhtu, éy§»d
äjitfis czthf c©Q«.
• Ïilk£l¤Âš cŸs Ú®thœ ghÁfŸ, Ú® thœ jhtu§fŸ, mG»a ãiyæYŸs
Ú®thœ jhtu§fŸ k‰W« bra‰if czth»a ézh¡F jéL ngh‹wt‰iwÍ«
nuhF ÏdÛ‹fŸ c©Q«.
• Û®fhš, rhjh¡bf©il ÏdÛ‹fŸ mok£l¤ÂYŸs mGF« bghU£fis
c©Q«.
• òšbf©il, nrš bf©il ÏdÛ‹fŸ KGikahd jhtu c©âahF«. Ïit
Úçš thG« bgça jhtu§fshd iA£çšyh, by«dh M»a Ú®thœ fisfis
czthf c©gjhš fis¡f£L¥gh£oš ga‹gL»‹wd.
• bfS¤Â Û‹fŸ òyhš c©âfshF«. mit ó¢ÁfŸ, bkšYlèfŸ k‰W« Á¿a
Û‹fis czthf c£bfhŸS«.
213
15.7.3 flšthœ cæçfë‹ ga‹fŸ ((Benefits of Sea Living Organisms))
• Û‹fŸ òuj«, jhJc¥ò¡fŸ, it£lä‹ V k‰W« Ã M»a r¤J¡fis
bfh©LŸsJ.
• Ûå‹ ÚªJ«ig (fh‰W¥ig) btëehLfS¡F V‰Wk brŒa¥gL« IÁ§»sh°
(Icing Glass) jahç¡f¥ ga‹gL»wJ.
• RwhÛ‹ JL¥òfŸ ur« (Soup) brŒtj‰fhf #¥ghD¡F V‰Wk brŒa¥gL»‹wd.
• éisah£L k‰W« bghGJ ngh¡»‰fhf Û‹fŸ Ão¡f¥gL»‹wd.
• Áy tif Û‹fŸ cæ®fh£Á rhiyfëš (Aquarium) mH»‰fhf
ts®¡f¥gL»‹wd.
• Û‹ v©bzŒ, Û‹ clš v©bzŒ, <uš v©bzŒ M»ait t®¤jf
K¡»a¤Jt« thŒªjit.
• K¤J¢Á¥Ãfëš cŸs K¤J¡fŸ Mguz§fŸ brŒa¥ ga‹gL»‹wd.
• Ïwhš Û‹fŸ rij¡ Tœ vL¡f¥g£L, cyu it¤J, cy® gjd« brŒJ gjå£L
V‰Wk brŒa¥gL»wJ.

kÂ¥ÕL
I. bghU¤jkhd éilaë
1. jäHf« ghš c‰g¤Âæš ........................ Ïl¤ij t»¡»wJ.
m. 3 M. 2 Ï. 5 <. 1
2. ϪÂa fwit Ïd§fSŸ K¡»akhdJ ........................
m. fh§nfa« M. c«gsh¢nrç Ï. ÁªÂ <. b#®Á
3. ntiy¡F ga‹gL« kh£od« ........................
m. ÁªÂ M. rhïth® Ï. »® <. fh§nfa«
4. mašeh£L fwit Ïd§fSŸ F¿¥Ãl¤j¡fJ ........................
m. c«gsh¢nrç M. ÁªÂ Ï. b#®Á <. jh®gh®¡f®
5. R®¤Â v‹w vUik Ïd¤Â‹ Ãw¥Ãl«
m. nuhj¡ M. ï°rh® Ï. rg®k <. mçahdh
6. ϪÂa Ïd¡nfhê vJ?
m. Ãu«kh M. btŸis byfh®‹ Ï. mÓš <. bt‹fh¥
7. 'ViHfë‹ gR' v‹W vij¡ F¿¥ÃL»nwh«?
m. gR M. vUik Ï. ML <. Âä§fy«
8. Ïiw¢Á¡ nfhê Ïd§fŸ 6-8 thu§fëš clš vil ........................ »nyh milÍ«
tifæš ts®¡f¥gL»‹wd
m. 1 » M. 2 » Ï. 3 » <. 3.5 »

214
9. vçr¡Â, òuj«, jhJc¥ò¡fŸ k‰W« it£lä‹fŸ ml§»a Ôtd«
m. gRªÔtd« M.cy®Ôtd« Ï. ml® Ôtd« <. mid¤J«
10. nfhê¤Ôtd¤Jl‹ igòuh‹ fy¥gjhš
m. vil TL« M. Ôtd¤Â‹ òuj¢r¤J mÂfç¡F«
Ï. Ïu¤j¡ fê¢rš nehia¡ f£L¥gL¤jyh«
<. mÂf¤ Ôtd« c£bfhŸS«

II. XçU th®¤ijæš éilaë

11. K£il c‰g¤Âæš jäHf« ........................Ïl¤ij t»¡»wJ
12. mašeh£L fwit Ïd« x‹¿id vGJf.
13. vUik ghèš cŸs bfhG¥ò r¤Â‹ msÎ ahJ?
14. br«k¿ ML Ïd« Ïu©oid vGJf.
15. btŸsh£L Ïd« Ïu©L vGJf.
16. nuhk¤Â‰fhf ts®¡f¥gL« M£od« ........................MF«.
17. jäHf¤Âš ........................gFÂæš K£il¡ nfhêfŸ mÂf v©â¡ifæš
ts®¡f¥gL»‹wd.
18. fy¥Ãd Ïiw¢Á¡ nfhêfŸ Ïu©L vGJf.
19. gÂidªJ khLfŸ tiu cŸs g©izfS¡F ........................Kiw V‰wjhF«.
20. khL k‰W« vUikfS¡F it£lä‹ 'A' r¤ij bfhL¥git ........................
ÔtdkhF«.
21. v›tif¤ Ôtd« bfhL¥gjhš fhšeilfŸ czÎ c£bfh©l ÂU¥Âia
milͫ?
22. nfhê¤Ôtd« e‹whf cy®ªj ãiyæš Ïšiybaåš ........................ e¢R cUth»
nfhêfS¡F¤ Ô§F éisé¡F«.
23. flšthœ Û‹ Ïd« Ïu©oid vGJf.
24. e‹Üçš ts®¡f¥gL« Û‹ x‹¿id vGJf.

III. eh‹F tçfëš éilaë

25. fhšeil c‰g¤Âia mÂfç¥gj‰fhd têKiwfŸ eh‹»id vGJf.
2.6 mašeh£L fwit Ïd§fis F¿¥ÃLf.
27. Át¥ò ÁªÂ F¿¥ò tiuf.
28. fh§nfa« F¿¥ò vGJ.
29. K®uh - ÁWF¿¥ò jUf.
30. R®¤Â - ÁWF¿¥ò jUf.

215
31. br«k¿ahLfë‹ jå¤j‹ik ahJ?
32. btŸshLfë‹ g©òfŸ ahit?
33. g‹¿ Ïd§fŸ g‰¿ vGJf.
34. khL k‰W« vUik Ïd§fŸ guhkç¥ò g‰¿ vGJf.
35. Ôéu Kiw nfhê ts®¥ò g‰¿ vGJf.
36. g‹¿ Ïd§fŸ guhkç¥ò g‰¿ vGJf.
37. ml® Ôtd« g‰¿ vGJf.
38. gRªÔtd« g‰¿ vGJf.
39. ML Ïd§fS¡F v›thW Ôtd« bfhL¡f¥gL»wJ?
40. nfhê Ïd§fS¡F v›thW Ôtd« bfhL¡f¥gL»wJ?
41. g‹¿fŸ Ôtd¥ guhkç¥ò g‰¿ vGJf.
42. fhšeilfëš fisbaL¤jš v‹whš v‹d?
43. Û‹fë‹ czÎ g‰¿ vGJf.
44. F¿¥ò vGJf.
- bt©fh¥
- ng¥fh¡

IV. xU g¡f mséš éilaë

45. ϪÂa khL Ïd§fŸ g‰¿ vGJ.
46. vUik Ïd§fŸ g‰¿ vGJ.
47. ML Ïd§fŸ k‰W« guhkç¥ò g‰¿ vGJf.
48. nfhê Ïd§fŸ ts®¥ò g‰¿ vGJf.
49. fhšeil Ôtd§fŸ g‰¿ vGJf.
50. fhšeilfëš ÏdéU¤Â Kiwfis vGJf.
51. fhšeilfëš fis vL¤jš v‹whš v‹d? mt‰¿‹ neh¡f« ahJ?
52. flšthœ cæçfë‹ ga‹fis vGJf.
53. khL k‰W« vUikfëš K¡»a Ïd§fŸ g‰¿ étç.
54. ghš k‰W« K£il g‰¿a m¿éaiy és¡F.
55. fhšeilfis guhkç¡F« Kiw g‰¿ étç.
56. fhšeilfS¡fhd Ôtd« g‰¿ és¡F.
57. Û‹ Ïd§fŸ g‰¿ xU f£Liu tiuf.

216
 gh®it üšfŸ (REFERENCES)

A. English

Agarwal. R.L. 1986. Seed Technology, Oxford and IBH Publishing Co., New Delhi.

Crop Production Guide. 2005. Directorate of Agriculture, Government of Tamil Nadu,

Chennai.

Dhilipkumar Das. 2004. Introductory Soil Science. Kalyani Publishers, New Delhi.

Hand Book of Agriculture. 1997. Indian Council of Agriculture, New Delhi.

Hand Book of Animal Husbandary. 2002. Indian Council of Agricultural Research, New
Delhi.

John Haolin., James Bealisn, Samuel Jisdale and Warner Nelson. 2005. Soil Fertility and
Fertilizers. An Introduction to Nutrient Management. 7th Edition. Prentice Hall, NJ.

Narayanasamy, P., Mohan, S. and Awaknawar, J.S. 2009. Pest Management in Stored
Grains Satish Serial Publishing House, Delhi.

Sankaran, S. and V.T. Subbaih Mudaliar. 1992. Principles of Agronomy. The Bangalore
Printing and Publishing Co., Ltd., Bangalore.

217
B. Tamil

bA¢. éé‹ njtrfha«. 2002. gæ®fis¤ jh¡F« ó¢ÁfS« ÕilfS«. Ónah‹

gÂ¥gf«. br‹id - 600 002.

bA¢. éé‹ njtrfha«. 2001. gæ®fë‹ nehŒfŸ. Ónah‹ gÂ¥gf«. br‹id - 600
002.

j©lghâ, N., A. m¥Jš fß«., P.C. Rªjughò k‰W« K. Mr¥ mè. 1998. ntsh©ikæš
ó¢Áfë‹ nkyh©ik, jäœehL ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf«, nfhit - 3.

fªjrhä, O.S., R. b#fehj‹., C. Á‹drhä., N. r§fu‹ k‰W« T.M. Âahfuh#‹. 2002.

eÅd ntsh©ikæš fis nkyh©ik. jäœehL ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf«,
nfhit - 3.

ÂUªÂa rhFgo bjhêš E£g§fŸ. 2008. njh£l¡fiy k‰W« _èif¥gæ®fŸ jäœehL

ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf«. nfhit - 3.

é¤Âahnrfu‹, A.W., nf. ckhgÂ, K. nfhghyh‹, nfh. uhk»UZz‹ k‰W« fh.

Át¥Ãufhr«. 1989. gæ® ghJfh¥ò ika«, jäœehL ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf«.

C. Websites

www.tnau.ac.in

www.icar.org.in

218
ntsh© brašKiwfŸ
(AGRICULTURAL PRACTICES)

brŒKiw I & II

bjhê‰fšé
nkšãiy - Kjyh« M©L

jäœehL muR
Ïytr¥ ghlüš tH§F«
£l¤Â‹Ñœ btëæl¥g£lJ
(é‰gid¡F m‹W)

Ô©lhik xU ght¢braš
Ô©lhik xU bgU§F‰w«
Ô©lhik kåj¤ j‹ika‰w braš

jäœeh£L¥
ghlüš fHf«
fšÿç¢ rhiy, br‹id - 600 006
© jäœehL muR
Kjš gÂ¥ò - 2010

FG¤jiyt®

Kidt®. r. nkhf‹,
nguhÁça® (ó¢Áæaš Jiw),
jäœehL ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf«,
nfha«ò¤ö® - 641 003.

üš MÁça®fŸ

Kidt® j. trªÂ,
nguhÁça® (k©âaš k‰W« ntsh© ntÂæaš Jiw),
jäœehL ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf«,
nfha«ò¤ö® - 641 003.

m. Mdªjfiy¢bršé, bg. ÂUkhšfhªÂ,

bjhê‰fšé MÁçia (ntsh©ik), bjhê‰fšé MÁça® (ntsh©ik),
muR M©fŸ nkšãiy¥gŸë, muR nkšãiy¥gŸë,
bjh©lhK¤ö® - 641 109. ò#§f}® - 641 113.

Ïuh. ky®éê, r. ïšlh,

bjhê‰fšé MÁçia (ntsh©ik), bjhê‰fšé MÁçia (ntsh©ik),
muR nkšãiy¥gŸë, muR M©fŸ nkšãiy¥gŸë,
fhukil - 641 104. gšyl« - 641 664.

ghl§fŸ jahç¥ò : jäœehL muR¡fhf¥

gŸë¡ fšé Ïa¡ff«, jäœehL

Ϫüš 60 í.v°.v«.jhëš m¢Ál¥g£LŸsJ

bt¥ M¥br£ Kiwæš m¢Á£nlh®

 brŒKiw - I

ghl¤Â£l«

1. thåiy MuhŒ¢Á¡ fUéfŸ

- irk‹° kiHkhå - irg‹ kiHkhå - °Ot‹r‹ Âiu mik¥ò -

nA® iA¡nuhÛ£l® - uhËr‹f¥ månkhÛ£l® - mG¤jkhå

2. thåiy MuhŒ¢Á ãiya¤Â‰F br‹W gh®itæLjš

3. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš

- jhåa¥gæ®fŸ
4. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš

- gaW tiffŸ
5. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš

- v©bzŒ é¤JfŸ - »H§F tiffŸ - eh®¥gæ®fŸ -

r®¡fiu¥gæ®fŸ - Ôtd¥gæ®fŸ - cu¥gæ®fŸ

6. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš

- fhŒf¿¥gæ®fŸ - gH¥gæ®fŸ - eWkz¥gæ®fŸ - ky®¥gæ®fŸ

7. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš

- kiynjh£l¥gæ®fŸ - Ïyh»ç¥gæ®fŸ - _èif¥gæ®fŸ

8. ãy« jahç¤jš

- nk£L eh‰w§fhš - gh®rhš - gh¤Â

9. eh‰w§fhš ts®¥ò Clf« jahç¤jš

10. rhFgo¡ fUéfis milahs« fhQjš

- eh£L¡fy¥ig - ÏU«ò Ïw¡if¡ fy¥ig - gh®¡fy¥ig - tu¥ò¡f£o

11. fisfis milahs« fhQjš

- e‹brŒãy¡ fisfŸ - njh£l¡fhš fisfŸ - khdhthç

ãy¡fisfŸ - Ú®thœ¡ fisfŸ - rhiynahu¡ fisfŸ -

x£L©â¡ fisfŸ

iii
12. fis f£L¥gh£L¡ fUéfŸ

- Éåa® nAh - RH‹W fisbaL¡F« fUé - Ús¡ if¥Ão

fisbaL¡F« fUé
13. ó¢Áfë‹ thœ¡if¢ RH‰Á

- KG cUkh‰w« - Fiw cUkh‰w«

14. ó¢Áfis milahs« fhQjš

- t©z¤J¥ó¢Á tF¥ò - t©LtF¥ò - < tF¥ò - Fsé, njÜ tF¥ò -

bt£L¡»ë tF¥ò - fiuah‹ tF¥ò - ehthŒ¥ó¢Á tF¥ò - bršfŸ

tF¥ò
15. ó¢Áfë‹ nrj m¿F¿fis milahs« fhQjš

16. ó¢ÁfŸ mšyhj Ô§Fæçfis milahs« fhQjš

17. óŠirfshš V‰gL« nehŒ m¿F¿fis¡ f©l¿jš

- Ïiy¥òŸë - Ïiy¡fUfš - mGfš - rh«gš - JU - thlš

18. gh¡Oçah¡fshš V‰gL« nehŒ m¿F¿fis¡ f©l¿jš

- fçjš - Ãsit - bk‹ mGfš - fHiyfS« bfh¥òs§fS«

19. e¢Ræçfshš V‰gL« nehŒ m¿F¿fis¡ f©l¿jš

- njkš - kŠrŸ njkš - eu«ò btS¤jš - ky£L¤j‹ik - Ko¡bfh¤J

- Ïiy¢RUŸ - Ïiy¢RU¡f« k‰W« Ïiy beëÎ - Ïiy k‰W«

broæ‹ ghf§fëš totkh‰w§fŸ
20. ik¡nfhÃsh°khthš V‰gL« nehŒ m¿F¿fis¡ f©l¿jš

- Á‰¿iy - g¢ir¥ó - òšj©L

21. e‹ik jU« cæçfis milahs« fhQjš

- ÏiuéG§»fŸ - x£L©âfŸ - bghUshjhu K¡»a¤Jt« thŒªj

ó¢ÁfŸ
22. gæ®fë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt«

iv
 brŒKiw - I

bghUsl¡f« g¡f v©

£l¥gâ 1
1. thåiy MuhŒ¢Á¡ fUéfŸ 5
2. thåiy MuhŒ¢Á ãiya¤Â‰F¢ br‹W gh®itæLjš 15
3. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš (jhåa¥gæ®fŸ) 15
4. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš (gaW tiffŸ) 16
5. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš 16
(v©bzŒ é¤JfŸ, »H§F tiffŸ, eh®¥gæ®fŸ
r®¡fiu¥gæ®fŸ, Ôtd¥gæ®fŸ, cu¥gæ®fŸ)
6. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš 18
(fhŒf¿¥gæ®fŸ, gH¥gæ®fŸ, eWkz¥gæ®fŸ,
ky®¥gæ®fŸ)
7. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš 20
(kiynjh£l¥gæ®fŸ, Ïyh»ç¥gæ®fŸ, _èif¥gæ®fŸ)
8. ãy« jahç¤jš 21
9. eh‰w§fhš ts®¥ò Clf« jahç¤jš 22
10. rhFgo¡ fUéfis milahs« fhQjš 22
11. fisfis milahs« fhQjš 25
12. fis f£L¥gh£L¡ fUéfŸ 27
13. ó¢Áfë‹ thœ¡if¢ RH‰Á 30
14. ó¢Áfis milahs« fhQjš 30
15. ó¢Áfë‹ nrj m¿F¿fis milahs« fhQjš 34
16. ó¢ÁfŸ mšyhj Ô§Fæçfis milahs« fhQjš 34
17. óŠirfshš V‰gL« nehŒ m¿F¿fis¡ f©l¿jš 34
18. gh¡Oçah¡fshš V‰gL« nehŒ m¿F¿fis¡ f©l¿jš 36
19. e¢Ræçfshš V‰gL« nehŒ m¿F¿fis¡ f©l¿jš 36
20. ik¡nfhÃsh°khthš V‰gL« nehŒ m¿F¿fis¡ f©l¿jš 38
21. e‹ik jU« cæçfis milahs« fhQjš 38
22. gæ®fë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt« 40

v
 brŒKiw - II

ghl¤Â£l«

1. k© tiffis¡ f©l¿jš

2. k© khÂç vL¡F« Kiw

- k© khÂçfŸ vL¥gj‰F K‹ò ftå¡f nt©oa F¿¥òfŸ - k©

khÂç nrfç¡f nt©oa fhy« - nrfç¡F« Kiw - fhš Fiw¥ò Kiw

3. k© gçnrhjid

- k©ea¥ gçnrhjid - k©â‹ fhu mäy ãiy - R©zh«ò¢r¤ij

f©l¿jš
4. Ãu¢ridÍŸs k©iz¡ f©l¿jš k‰W« ãt®¤Â brŒjš

- mäyk© - ãt®¤Â - ct®k© - ãt®¤Â - fs®k© - ãt®¤Â

5. jukhd éijfis¤ nj®ªbjL¤jš

6. éij ne®¤Â

- ó¢Á¡bfhšè éij ne®¤Â - órz¡bfhšè éij ne®¤Â - cæ®

cune®¤Â - ts®¢Áô¡» ne®¤Â - fodkh¡fš ne®¤Â

7. éij¥ò¡ fUéfŸ

- eh£L éij¡fy¥ig - ÏaªÂu éij¡fy¥ig - cUis

bešéij¥gh‹
8. cutiffis Ïd§f©l¿jš

- jiH¢r¤J cu§fŸ - kâ¢r¤J cu§fŸ - rh«gš r¤J cu§fŸ -

m§ff cu§fŸ- cæ® cu§fŸ - C£l¢r¤J gçªJiu fz¡ÑL

9. C£l¢r¤J FiwghL f©l¿jš

10. ghrd KiwfŸ

- ötš ghrd« - brh£L Ú®¥ghrd«

vi
11. ghrd Ú® nrfç¥ò k‰W« ju« gh®¤jš

- ghrd Ú® khÂç nrfç¥ò - fhu mäyãiy f©l¿jš - fh®gnd£ k‰W«

igfh®gnd£ maåfis¡ f©l¿jš -

12. ó¢Á f©fhâ¥ò¥ bgh¿fŸ

- Ïd¡ft®¢Á¥bgh¿ - és¡F¥bgh¿ - fUth£L¥bgh¿ - kŠrŸ

t©z x£L¥bgh¿ - vè¥bgh¿fŸ

13. jhåa nrä¥Ãš ó¢Áfshš V‰gL« nrj§fŸ

- cŸëUªJ c©git - btëæèUªJ c©git - mçÁ t©L - beš

Jis¡F« t©L - gaW t©L - Át¥ò khÎ t©L - Áfbu£ t©L -

beš mªJ¥ó¢Á - mçÁ mªJ¥ó¢Á - ó¢Á f©fhâ¥ò¥ bgh¿fŸ -

FHhŒ tot¥bgh¿ - T«ò tot¥bgh¿ - gaW t©Lfis¥ Ão¤jê¡F«

bgh¿ - ó¢Áfis jhdhf mf‰W« nrä¥ò¡fy‹

14. jhtu ó¢Á¡bfhšè jahç¤jš

- nt«ò éij¢rhW jahç¤jš - ò§f éij¡fiurš jahç¤jš -

beh¢Á Ïiy
15. gæ® ghJfh¥ò Ïurhad kUªJfë‹ tot§fis m¿jš

- bjëÂut« jahç¤jš - njit¥gL« kUªÂ‹ msÎ fz¡»Ljš -

kUªJ¡fyitæ‹ Åça« fz¡»Ljš - bkh¤j kUªJ¡fyitæ‹
msÎ fz¡»Ljš
16. gæ® ghJfh¥ò Ïurhad§fë‹ j‹F¿¥ò tiujš

17. gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ - öÎth‹fŸ

- ng¡nf{ öÎth‹ - RHY« öÎth‹

18. gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ - bjë¥gh‹fŸ

- if¤bjë¥gh‹ - fh‰wG¤j if¤bjë¥gh‹ - ne¥rh¡ bjë¥gh‹ -

éir¤bjë¥gh‹

vii
19. Ãw gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ

- k© Á»¢ir brŒÍ« fUé - gwit éu£L« fUé - FUiz

kUªÂL« fUé - thiH¤ j©oDŸ kUªÂL« fUé - thiH¡

»H§»DŸ nf¥Nš kUªÂL« fUé

20. mWtil ÏaªÂu§fŸ

- »ç¥g‹ tif R¤j¥gL¤Â ju«Ãç¡F« rhjd« - vš.v°.ô cy®¤Â -

fÂuo¡F« ÏaªÂu«
21. nrä¥ò¡»l§F guhkç¥ò

22. fhšeil¥guhkç¥ò

- fhšeilfis Ïd§f©l¿jš - Ôtd¥gæ®fis Ïd§f©l¿jš -

fhšeil¥ guhkç¥ò ika¤ij gh®itæLjš

viii
 brŒKiw - II

bghUsl¡f« g¡f v©

1. k© tiffis¡ f©l¿jš 43

2. k© khÂç vL¡F« Kiw 43

3. k© gçnrhjid 45

4. Ãu¢ridÍŸs k©iz¡ f©l¿jš k‰W« ãt®¤Â brŒjš 47

5. jukhd éijfis¤ nj®ªbjL¤jš 51

6. éij ne®¤Â 51

7. éij¥ò¡ fUéfŸ 53

8. cutiffis Ïd§f©l¿jš 55

9. C£l¢r¤J FiwghL f©l¿jš 58

10. ghrd KiwfŸ 58

11. ghrd Ú® nrfç¥ò k‰W« ju« gh®¤jš 59

12. ó¢Á f©fhâ¥ò¥ bgh¿fŸ 62

13. jhåa nrä¥Ãš ó¢Áfshš V‰gL« nrj§fŸ 64

14. jhtu ó¢Á¡bfhšè jahç¤jš 68

15. gæ® ghJfh¥ò Ïurhad kUªJfë‹ étu§fis m¿jš 68

16. gæ® ghJfh¥ò Ïurhad§fë‹ j‹F¿¥ò tiujš 70

17. gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ - öÎth‹fŸ 72

18. gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ - bjë¥gh‹fŸ 73

19. Ãw gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ 76

20. mWtil ÏaªÂu§fŸ 79

21. nrä¥ò¡ »l§F guhkç¥ò 80

22. fhšeil¥ guhkç¥ò 81

ix
 £l¥gâ (Project Work)

£l«

ntsh© bjhê‰fšé go¡F« Kjš M©L khzt®fŸ ntsh© m¿it

ts®¤J¡ bfhŸtj‰fhf

Ïl«

gŸëæ‹ äf mU»š cŸs xU K‰ngh¡F étrha¤ njh£l« mšyJ

gŸëæš khzt® xUtç‹ K‰ngh¡F étrha¤ njh£l« mšyJ
gŸëæš cŸs étrha ãy«
(MÁça® nk‰T¿a Ïl§fis¤ nj®ªbjL¡f cjt nt©L«)

Kiw

khzt®fis FG¡fshf¥ Ãç¤J¡ bfhŸs nt©L«

(mÂf g£r« 5 / 6 FG¡fŸ k‰W« xU FGé‰F 5 Kjš 6 khzt®fŸ)

gâ

FGé‰F më¡f¡Toa £l¥gâ / khÂç tot« ÑnH ju¥g£LŸsJ

Kj‰FG

étrhæfŸ gæçL« gæ® / uf« / éijne®¤Â / cHéaš Kiw / ghrd¡ fUéfŸ

/ cu« / gæ® ts®¢Á (ó, fhŒ, gæ® K®¢Á) / fis¡ f£L¥ghL / neçš br‹W m¿jš
(jhåa¥gæ® / _èif¥ gæ® / fhŒf¿ / khdhthç gæ® / Ïwit rhFgo¥ gæ®fŸ / mªjªj
gF¡nf‰wthW nj®ªbjL¤J brašglš)

Ïu©lh« FG

étrhæ gæçL« gæçš V‰gL« nehŒ, ó¢Á k‰w nrj« (éidæaš) / gæ®
ghJfh¥ò (ó¢Á¡ bfhšèfŸ) / gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ / kUªJ bjë¡F« Kiw k‰W«
msÎ m¿jš

_‹whtJ FG

jhåa nrä¥ò KiwfŸ / fy‹fŸ / nrä¥Ãš V‰gL« ó¢ÁfŸ / f£L¥gL¤J«

KiwfŸ / étrha KiwfŸ

1
eh‹fh« FG

ntsh©ik rh®ªj bjhêšfŸ / khL, ML, nfhê ts®¥ò, Û‹ ts®¥ò, k©òG

ts®¤jš, g£L¥òG ts®¤jš, fhsh‹ ts®¤jš / Kjèa bjhêš brŒÍ« étrhæfël«
br‹W égu« nrfç¤J m¿jš

Iªjh« FG

gŸë¡F xU (Å£o‰bfhU) `fhŒf¿¤ njh£l«` / (gŸë mU»š cŸs

g©izfëš gæçl¥gL« `fhŒf¿` Ïuf§fŸ / brhšè¤ ju¥g£l bjhêšE£g§fŸ /
éij¡F« Kiw, gæ® ts®¡f V‰w cu« / nehŒ / ó¢Á / guhkç¥ò brašgL¤Jjš)

MwhtJ FG

gŸë¡bfhU `Ôtd¥ gæ® njh£l«` / K¡»a Ôtd¥ gæiu (bghJthf étrhæfŸ

nrhs¤ j£L¡fis¥ ga‹gL¤Jt®. mij¤ j鮤J k‰w òš Ïuf§fŸ FÂiu krhš,
fhuhkâ Kjèa gæ®fis ts®¤J¡ fh£Ljš)

VHhtJ FG

m§ff ntsh©ik¥ g©iz ((Organic Farm))

gŸë¡F mU»š m§ff ntsh©ik g©iz ÏUªjhš gæçl¥gL« gæ® / cu«

/ ó¢Á¡bfhšè / k‰w guhkç¥ò KiwfŸ / mWtil¡F¥Ã‹ é‰f¥gL« bghU£fë‹
éiy / v§F é‰f¥gL»‹wd? / ahuhš bghU£fŸ th§f¥gL»‹wd? Kjèa égu«
nrfç¤jš

m¿éaš Âwid ts®¡f têKiwfŸ

khzt®fŸ j§fŸ taèš fhQ« Kiwfis m¿ªJ f‰w bjhêš E£g§fis

bjhF¤jš, nkY« ÁªÂ¤J mitfis vëa Kiwfëš jahç¡f, cUth¡f Ka‰Á
brŒjš.

cjhuz§fŸ

1. vëa (Waste Materials) cgnahfäšyhj bghU£fis it¤J bgh¿fis

cUth¡Fjš, gwit éu£l vëa Kiwfis ÁªÂ¤jš

2. jhtu¥ bghU£fis¡ bfh©L ó¢Á éu£L« kUªJfŸ jahç¤jš (ó¢Á cU©il)

/ kh£L¡ bfh£liffëš cŸs <¡fis éu£l / ÅLfëš tU« <rš, bfhR ngh‹w
ó¢Áfis éu£l jhåa nrä¥Ãš ó¢Áfis¡ f£L¥gL¤j ÏJ ga‹gL«.

2
3. _èif¥ gæ®fis MuhŒªJ _èif tÁa kUªJ (repellent/attractant) cUth¡f
Ka‰Á brŒjš

4. étrhæfŸ bjh‹Wbjh£L ga‹gL¤Â tU« _èif¥ bghU£fis k¡fŸ

m¿Í« t©z« btëna bfh©LtUjš.

5. všyh khzt®fS« f©LÃo¥ò gâ brŒa ÏayhJ. Áy FG¡fŸ étrhæfŸ

filÃo¤j K¡»a òÂa bjhêšE£g¤ij / cjhuz« Ã.o. (Bt) gU¤Â, òÂa
cu§fŸ, òÂa ó¢Á¡bfhšè kUªJfŸ, òÂa Ïuf« mt‰iw¥ g‰¿ bjçé¤jš,
tiugl«, khÂç totik¥òfŸ brŒjš.

6. khL ts®¡F« bfh£lif / khLfS¡F V‰gL« nehŒfŸ / étrhæ filÃo¤j

KiwfŸ / ghš c‰g¤Â msÎ / Ôtd¥ gæ®fŸ / Kjèat‰iw g‰¿ £l m¿¡if
jah® brŒjš

7. k©òG cu« jahç¤j étrhæfël« KGikahf mij¥gh®¤J m¿ªJ

Ãu¢ridfis / ts®¡F« Kiwfis tiugl« _yK«, khÂç totik¥òfŸ
_yK« és¡Fjš

nk‰T¿a cjhuz§fŸ nghy g‰gy m¿éaš fU¤J¡fŸ gŸë gFÂæš ÏU¡f

thŒ¥òfŸ mÂf«. mij mDrç¤J MÁça® £l¥ gâia KoÎ brŒaΫ.

étrha g©izfS¡F« bršY« fhy msÎ

1. #&iy - et«g®

2. 15 eh£fS¡F xUKiw mšyJ khj« xUKiw g©iz¡F¢ bršYjš

3. MÁça® x›bthU KiwÍ« khzt®fŸ brŒj ntiyfis MŒÎ brŒjš /

m¿Îiu më¤jš / òÂa v©z§fŸ njh‹¿‹ mitg‰¿ MuhŒªJ
khzt®fë‹ ÁªÂ¡F« ÂwidÍ«, brašgL¤J« ÂwidÍ« ts®¤jš /
v©z§fis brašgL¤j cjÎjš.

4. khj« xUKiw FG¡fŸ mid¤J« To jh§fŸ m¿ªjt‰iw g»®ªJ

bfhŸSjš.

5. gâ KoÍ«nghJ f©fh£Á mik¤jš / f‰wij és¡Fjš.

ga‹ ((Outcome))

1. £l¥gâ KoÍ«nghJ `gŸëia¢ R‰¿ cŸs »uhk¤Âš` elªJ Koªj

ntsh©ik g‰¿ bjëthf midtU« m¿ªJbfhŸs KoÍ«.
3
2. £l¥gâæ‹ nghJ gæçš òÂa Ãu¢ridfŸ (cjhuz« òÂa nehŒ, ó¢ÁfŸ)
m¿a¥g£lhš MÁça®, khzt®fS¡F mij¥g‰¿ és¡FtJ k£L« m‹¿
étrha¤ Jiw¡F« cjéahf brašgLjš. F¿¥Ã£l Ãu¢ridia¥ g‰¿
khzt®fis it¤J `Mass Campaign` el¤Jjš.

3. Kjyh©L KoÍ«nghJ MÁça®, khzt® brŒJ Ko¤j £l¥ gâæèUªJ 2

g¡f mséš m¿¡if jahç¤J gl§fSl‹ fšé Ïa¡Fe® mYtyf¤Â‰F
mD¥òjš

4. étrhæfŸ ga‹gL¤Âa òÂa / bjh‹Wbjh£L tU« Kiwfis¤ bjhF¤J

mL¤j M©L khzt®fS¡F¡ f‰W¡ bfhL¤jš.

4
 brŒKiw - I
gæ‰Á v© : 1. thåiy MuhŒ¢Á¡fUéfŸ

1. irk‹° kiHkhå (Symon's Rain Gauge)

mik¥ò : Xçl¤Âš bgŒ»‹w m¥nghija kiHæ‹ mséid ms¥gj‰F irk‹°

kiHkhå ga‹gL»‹wJ.

Âwªj btëæš ãyk£l¤Â‰F nkny 30 br.Û. cau¤Âš, Ús«, mfy«, cau«

Kjèait 60 br.Û. ÏU¡FkhW fh‹»ç£ js« mik¡f¥g£oU¡F«. fh‹»ß£ js¤Â‹
ika¤Âš f©zho #hoÍ« mjDŸ xU òdY« xU Áè©l® mik¥ÃDŸ
it¡f¥g£oU¡F«. òdè‹ mf‹w gFÂ Áè©lç‹ nkš gFÂæš ÏU¡FkhW
mik¡f¥g£oU¡F«. Ϫj òdè‹ mf‹w thŒ¥gFÂæ‹ gu¥gsÎ 200 r.br.Û. MF«.

brašgL« éj« : kiH bgŒÍ« bghGJ òdèš éG»‹w Ú® kiHkhåæš cŸs

#hoæš nrä¡f¥gL»‹wJ. mjhtJ 200 r.br.Û gu¥gséš éG»‹w kiHÚ® #hoæš
nrä¤J it¡f¥gL»‹wJ. msÎ #hoia¥ ga‹gL¤Â Ïj‹ fd msÎ
fz¡»l¥gL»‹wJ. ÏÂèUªJ kiHæ‹ _y« ãy« bg‰w Úç‹ msitÍ«
f©l¿ayh«.

2. irg‹ kiHkhå (Syphon Rain Gauge)

mik¥ò : Xçl¤Âš xU ehëš bgŒj kiHæ‹ mséid¤ bjhl®¢Áahd tiuglkhf¡

F¿¥gj‰F¥ ga‹gL»‹w thåiy MuhŒ¢Á¡ fUé irg‹ kiHkhå MF«. Ïij
gÂΤÂw‹ cŸs kiHkhå v‹W« TWt®.

irg‹ kiHkhåæš 203 ä.Û. é£lKŸs òdš x‹W cŸsJ. mªj¥ òdè‹
FW»a Kid¥gFÂ xU f©zho #hoæDŸ ÏU¡F«. mªj¡ f©zho #hoæš
äj¡F« j‹ikÍŸs irg‹ FHhæ‹ kWKidæš ngdh Kid x‹¿U¡F«. ngdh
Kid fofhu cUisæ‹ K‹ R‰w¥g£LŸs tiugl¤jhis¤ bjh£L¡bfh©oU¡F«.
fofhu cUis xnu Óuhd ntf¤Âš RH‹W bfh©L ÏU¡F«. mªj¡ fofhu cUis
xU KG¢ R‰W R‰Wtj‰F 24 kâneu« MF«.

brašgL« éj« : kiH bgŒ»‹w bghGJ irg‹ kiHkhåæš éG»‹w kiHÚ®

f©zho #hoæš tªJ nrU»‹wJ. f©zho #hoæš Ú®k£l¤Â‹ msÎ mÂfç¡F«
bghGJ mÂYŸs äj¡F« j‹ikÍila irg‹ FHhŒ nkš neh¡» caU»‹wJ. irg‹
FHhæš V‰gL« mirÎfŸ ÏjDl‹ Ïiz¡f¥g£oU¡F« ngdhé‹ cjéahš
tiu¥gl¤ jhë‹ ÛJ F¿¡f¥gL«. xU ehëš bgŒj kiHæ‹ msÎ tiugl¤jhë‹
ÛJ bjhl®¢Áahd tiuglkhf F¿¡f¥gL«. ÂdK« fhiy 8.30 kâ¡F fofhu
cUisæ‹ ÛJŸs tiugl¤jhŸ Ú¡f¥g£L òÂa tiu¥gl¤jhŸ bghU¤j¥gL«.
5
3. °Ot‹r‹ Âiu mik¥ò ((Stevenson's Screen) : Xçl¤Âš fh‰¿‹
bt¥gãiyia Jšèakhf fz¡»Ltj‰F °Ot‹r‹ Âiu mik¥ò ga‹gL»wJ.

°Ot‹r‹ Âiu mik¥ò ešy fh‰nwh£lKila ku¤Âdhyhd bg£oahF«. ÏJ

ãyk£l¤ÂèUªJ 120 br.Û. cau¤Âš ÏU¡F« tifæš mik¡f¥g£oU¡F«. Ϫj¥
bg£o¡F btŸis ãw t®z« ór¥g£L ÏU¥gjhš bt¥g¡f® Årè‹ _y« bt¥g«
btënaWtJ jL¡f¥gL»‹wJ. Ïjdhš fh‰¿š cŸs bt¥g¤Â‹ mséid¤
Jšèakhf¡ fz¡»lyh«.

°Ot‹r‹ Âiu mik¥Ãš cy®Fäœ bt¥gkhå, <u¡Fäœ bt¥gkhå, c¢rãiy

bt¥gkhå, Úrãiy bt¥gkhå Kjèa eh‹F bt¥gkhåfŸ it¡f¥g£oU¡F«.
neuoahf bt¥gK«, kiH ÚU« gh¡fhj tifæš Ï¥bg£o totik¡f¥g£LŸsJ.

a)) c¢rãiy bt¥gkhå (Maximum Thermometer) : Xçl¤Âš xU F¿¥Ã£l ehëš

ãyéa mÂf msÎ bt¥gãiyia m¿tj‰F c¢rãiy bt¥gkhå ga‹gL»wJ.

mik¥ò : jokdhd f©zho¢ Rt®fisÍila xU f©zho¡ FHhæ‹ xU Kid

_l¥g£L«, k‰bwhU Kidæš xU f©zho¡ FäG« fhz¥gL«. f©zho¡Fäœ
KGtJ« ghjur« ãu¥g¥g£oU¡F«. R‰W¥òw¤Âš bt¥g ãiyfS¡F¤ j¡fthW
f©zho¡ Fäêš cŸs ghjur¤Â‹ fd mséš khWghL V‰gLtjhš f©zho¡
FHhæš cŸs ghjur¤Â‹ mséš khWghL V‰gL«.

brašgL« Kiw : X® Ïl¤Âš c¢rãiy bt¥g¤Âid m¿a fhiy 7 kâ¡F c¢rãiy

bt¥gkhåia jah® ãiyæš it¥gh®fŸ. bt¥gãiy mÂfç¡F« bghGJ
f©zho¡Fäêš cŸs ghjur« éçtilªJ f©zho¡ FHhæYŸs ghjur k£l¤ij
mÂfç¡F«. bt¥gãiy FiwÍ« bghGJ FäêYŸs ghjur« RU§F«. Mdhš
f©zho¡ FHhæYŸs ghjur« RU§» f©zho¡ FäG¡FŸ tuhjthW FW¡f«
jL¤J éL«. Ïjdhš xU Âd¤Âš ãyéa mÂf msÎ bt¥gãiyia c¢rãiy
bt¥gkhå F¿¡F«. m‹iwa Âd¤Â‹ khiy 6 kâ mséš c¢rãiy bt¥gkhå
fh£L« bt¥g msnt m‹iwa mÂf msÎ bt¥gãiy MF«.

b)) Úrãiy bt¥gkhå (Minimum Thermometer)

mik¥ò : Xçl¤Âš xU ehëš ãyéa Fiwªj msÎ bt¥gãiyia¡ fz¡»Ltj‰F

Úrãiy bt¥gkhå ga‹gL»wJ. Ïš f©zho¡ FHhæš MšfAhš
ga‹gL¤j¥gL»wJ. Úrãiy bt¥gkhåæš bkšèa JthuK« jokdhd f©zho¢
Rt® cila f©zho¡ FHhæ‹ xU Kid _l¥g£L« kWKidæš MšfAhš ãu«Ãa
FäG« fhz¥gL«. f©zho¡ FHhæš v~F ÏU«Ãdhš Md xU F¿fh£o
it¡f¥g£oU¡F«.
9
brašgL« Kiw : fhiy 7 kâ¡F f©zho¡ FHhæYŸs F¿fh£o MšfAhš nkš
k£l¤ij¤ bjh£L¡ bfh©oU¡F«go it¡f nt©L«. bt¥gãiy caU« bghGJ
Fäêš cŸs MšfAhš fd mséš RU§» F¿fh£oia¡ Ñœ neh¡» ÏG¡F«. Ïjdhš
f©zho¡ FHhæYŸs MšfAhè‹ k£l« Ñœ neh¡» Ïw§F« bghGJ ÏGéiræ‹
fhuzkhf F¿KŸisÍ« Ñœneh¡» ÏG¤J¡ bfh©L tU«. Û©L« bt¥g ãiy caU«
bghGJ F¿KŸëid mnj Ïl¤Âš é£L é£L MšfAhš k£L« nkš neh¡» caU«.
F¿KŸë‹ Ñœ¥gF fh£L»‹w bt¥g msnt mªj Ïl¤Â‹ Fiwªj msÎ
bt¥gãiy MF«. fhiy 7 kâ¡F Kjš Kiwahf bt¥gãiy F¿¡f¥g£L gÂnt£oš
gÂÎ brŒa¥gL«. Û©L« 14 kâ¡F Ïu©lhtJ Kiwahf bt¥gãiy F¿¡f¥g£L
nk‰F¿¥Ã£l ÏU msÎfëš vJ Fiwªj msnth mJnt mªj Ïl¤Â‹ Fiwªj msÎ
bt¥g ãiyahF«.

Kjš ehŸ ãyéa Fiwªj msÎ bt¥g ãiyia¡ F¿¡F« v~F F¿fh£oia
MšfAhš nkšk£l¤Â‰F Û©L« bfh©L tUtj‰F bt¥gkhåia neuhf¥ Ão¤J¡
FY¡Fjš nt©L«.

4. nA® iA¡nuhÛ£l®

mik¥ò : Ï¡fUé fh‰¿‹ x¥ò <u¥gj¤Âid f©l¿a cgnahf¥gL¤j¥gL»wJ.

Ïš FÂiuæ‹ Ko ga‹gL¤j¥gL»wJ. cy®fh‰W ÅR«nghJ Koæš cŸs bršfŸ
x‹nwhL x‹W Ãiz¡f¥g£oU¡F«. fh‰¿š <u¥gj« TLjyhf cŸsnghJ bršfë‹
Ïilbtëfëš Úuhé c¿Šr¥g£L Ko jokdhfΫ, ÚskhfΫ kh‰w« bfhŸ»wJ.
fh‰¿š cŸs <u¥gj¤Â‹ msΡF V‰g Koæš V‰gL« Ú£Á k‰W« Û£Á j¤Jt¤Â‹
mo¥gilæš fh‰¿‹ <u¥gj« msél¥gL»wJ.

brašgL« éj« : fh‰¿š cŸs <u¥gj¤Â‹ msit¥ bghU¤J Ko <u¤Âid

c¿ŠRtjhš V‰gL« Á¿a khWgh£il¡ Tl, cU¥bgU¡f« brŒa EQ¡fkhd
be«ònfhš mik¥ò bghU¤j¥g£LŸsJ. be«ònfhš mik¥Ãš cŸs F¿fh£o Rêa«
Kjš 100 rj« tiu F¿¡f¥g£l msÎnfhèš efU« tifæš cŸsJ. fh‰¿š <u¥gj«
khWgL«bghGJ, mj‰nf‰g Koæ‹ Ús¤Âš khWghL V‰gL»wJ. mjdhš be«ònfhš
mik¥Ã‹ cjéahš F¿fh£o msÎnfhèš ef®»wJ. F¿fh£o fh£L« msÎ neuoahf
<u¥gjkhf fz¡»l¥gL»wJ.

5. ÏuhËr‹ f¥ månkh Û£l® ((Robinson Cup Anemometer)

Xçl¤Âš ÅR»‹w m¥nghija fh‰¿‹ ntf¤ij¡ fz¡»l ÏuhËr‹ f¥

månkhÛ£l® ga‹gL»‹wJ. »ilk£l¤Âš mikªj ãiyahd js¤Â‹ ÛJ
br§F¤jhd jh§» x‹W mik¡f¥g£oU¡F«.
10
 jh§»æ‹ nkš Eåæš vëš RHY« tifæš X® mik¥ò fhz¥gL«. ÏjDl‹
rk msÎ ÚsKŸs 3 f«ÃfŸ 120o Ïilbtëæš Ïiz¡f¥g£oU¡F«. x›bthU
f«Ãæ‹ kWKidæY« miu t£l toéš mikªj »©z« x‹W
Ïiz¡f¥g£oU¡F«. Ϫj cŸÇl‰w »©z¤Â‹ xU gF FéªJ«, k‰bwhU gFÂ
FêªJ« fhz¥gL«. Ϫj mik¥ò KGtJ« xU f«Ã¡ nfh®itæ‹ _y« jh§»æ‹
Ñœ¥gFÂæš mikªJŸs ir¡nsh Û£lUl‹ Ïiz¡f¥g£oU¡F«. ir¡nsh Û£lçš
0000.00 - 9999.99 msÎ tiu fz¡»lyh«.

brašgL« éj« : fh‰W ÅR« bghGJ ÏuhËr‹ f¥ månkh Û£lçš cŸs miu
t£l¡ »©z¤Â‹ Fêthd gFÂæš nkh¢ bršY«. Ïjdhš ÏjDl‹
Ïiz¡f¥g£LŸs RHY« j‹ikÍŸs nkš gF KGtJ« RHy¤ bjhl§F«. Ϫj
mik¥ò RHY« bghGJ ÏjDl‹ Ïiz¡f¥g£LŸs f«Ã¡ nfh®it ir¡nshÛ£liu
RHy¢ brŒtjhš ir¡nsh Û£lçš cŸs msÎfŸ khW«.

fz¡»L« Kiw : xU F¿¥Ã£l fhy Ïilbtëæš V‰gL« ir¡nshÛ£l® msé‹

khWgh£il bfh©L fh‰¿‹ Âirntf« msél¥gL»wJ.
Mu«g msÎ = x ».Û
KoÎ msÎ = y ».Û
fhy Ïilbtë = T kâ neu«
= (y - x) / T
= ________ ».Û / kâ

6. mG¤jkhå ((Barometer) : ghjur mG¤jkhåia¥ ga‹gL¤Â fh‰¿‹

mG¤j¤ij äf¤ Jšèakhf¡ fz¡»lyh«. _l¥g£l f©zho¡ FHhæš cŸs
ghjur¤Â‹ msÎ fh‰wG¤j¤jhš V‰gL« éirahš khWgLtij mo¥gilahf¡
bfh©L Ï¡fUé brašgL»wJ. bghJthf flš k£l¤Âš fh‰¿‹ mG¤j« 760 ä.Û.
Mf ÏU¡F«.

mik¥ò : Ï›tG¤jkhåæš cŸs 87.5 br.Û. cauKŸs f©zhoahš Md FHhæ‹

xU Kid _l¥g£L« k‰bwhU Kid ÂwªJ« fhz¥gL«. _oa Kid nkšneh¡»Í«,
Âwªj Kid Ñœ neh¡»Í« ÏU¡F« tifæš Ïªj¡ f©zho¡ FHhŒ jh§»æ‹
cjéahš ãW¤j¥g£oU¡F«. Ϫj¡ f©zho¡ FHhæš msÎfŸ F¿¡f¥g£LŸs xU
jhäu¡ FHhŒ R‰w¥g£oU¡F«. f©zho¡ FHhŒ KGtJ« ghjur¤jhš ãu¥g¥g£L Âwªj
Kid Ñœneh¡» ÏU¡F« tifæš ghjur¡ »©z¤Âš cŸs ghjur¤ij¤ bjh£L¡
bfh©oU¡F«.

13
brašgL« éj« : fh‰¿‹ mG¤j¤Â‹ fhuzkhf F¿¥Ã£l msÎ ghjur« k£Lnk
f©zho¡ FHhæš ã‰F«. ÛjKŸs ghjur« »©z¤ÂYŸs ghjur¤Jl‹ fyªJéL«.
Ïjdhš f©zho¡ FHhæ‹ _oa nkš Kidæš Á¿jsÎ bt‰¿l« V‰gL«.

jhäu¡ FHhæYŸs 0 mséš »©z¤Âš cŸs ghjur k£l« ÏU¤jš nt©L«.

jh§»æ‹ cjéahš f©zho¡ FHhia nkY« ÑG« ef®¤Jtjhš 0 mséš ghjur
k£l« ÏU¡F« tifæš kh‰¿ mik¡f nt©L«. Ëd® »©z¤ÂYŸs ghjur
k£l¤ÂèUªJ FHhæYŸs ghjur cau« fz¡»l¥gL»wJ. ÏJnt Ϫj Ïl¤Â‹
m¥nghija fh‰¿‹ mG¤j« MF«.

*******

14
gæ‰Á v© : 2. thåiy MuhŒ¢Á ãiya¤Â‰F¢ br‹W gh®itælš

mU»YŸs thåiy MuhŒ¢Á ãiya¤Â‰F¢ br‹W gh®itæ£L, thåiy

MuhŒ¢Á¡ fUéfë‹ brašgh£il m¿ªJ gÂÎ brŒf.

Ïl« :

ehŸ :

bt¥g« : mÂfg£r msÎ Fiwªj msÎ

k© bt¥g« : 5 br.Û. MH« 10 br.Û. MH« 20 br.Û. MH«

fh‰wG¤j« :

<u¥gj« :

fh‰¿‹ ntf« :

fh‰¿‹ Âir :

Nça btë¢r« :

kiH msÎ :

*******
gæ‰Á v© : 3. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš -
jhåa¥gæ®fŸ
gæ® m¿éaš bga® FL«g« bghUshjhu
K¡»a¤Jt«
thŒªj gFÂ
1. beš xiurh r£ilth »uhänd jhåa«
2. k¡fh¢nrhs« Áah bkŒ° »uhänd jhåa«
3. nrhs« brh®f« igfy® »uhänd jhåa«
4. f«ò bg‹åÁ£l« »sh¡f« »uhänd jhåa«
5. nfœtuF vÿÁ‹ bfhunfdh »uhänd jhåa«
6. nfhJik oç£of« V°ot« »uhänd jhåa«

F¿¥ò : gŸë¡F mUfhikæš gæçl¥gL« k‰w gæ® tiffë‹ éijfŸ k‰W« gæ®fis
nrfç¤J milahs« fh©f.
15
gæ‰Á v© : 4. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš
- gaW tiffŸ

gæ® m¿éaš bga® FL«g« bghUshjhu

K¡»a¤Jt«
thŒªj gFÂ

1. cSªJ é¡dh K§nfh byTändÁna éijfŸ

2. ghÁ¥gaW é¡dh nuona£lh byTändÁna éijfŸ
3. bfh©il¡fliy irr® miu£od« byTändÁna éijfŸ
4. Jtiu f#hd° f#‹ byTändÁna éijfŸ
5. nrhahbkh¢ir »isÁ‹ nk¡° byTändÁna éijfŸ
6. g£lhâ igr« r£ilt« byTändÁna éijfŸ
7. mtiu ny¥ny¥ g®óça° byTändÁna fhŒfŸ, éijfŸ
8. bkh¢ir ny¥ny¥ g®óça° byTändÁna fhŒfŸ, éijfŸ
Ïd« oÃf°
9. j£il¥gaW é¡dh c§»Fny£lh byTändÁna fhŒfŸ, éijfŸ

F¿¥ò : gŸë¡F mUfhikæš gæçl¥gL« k‰w gæ® tiffë‹ éijfŸ k‰W«

gæ®fis nrfç¤J milahs« fh©f.

*******
gæ‰Á v© : 5. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš
(v©bzŒ é¤J¡fŸ, »H§F tiffŸ, eh®¥gæ®fŸ, r®¡fiu¥ gæ®fŸ,
Ôtd¥gæ®fŸ, cu¥gæ®fŸ)

gæ® m¿éaš bga® FL«g« bghUshjhu

K¡»a¤Jt«
thŒªj gFÂ

I. v©bzŒ é¤J¡fŸ
1. ãy¡fliy muh¡»° iA¥nghíah byTändÁna éijfŸ
2. vŸ brrhk« Ï‹of« ošènaÁna éijfŸ
3. Mkz¡F çÁd° f«ôå° ô~ngh®ÃnaÁna éijfŸ
4. bj‹id nfhnfh° ãôÁbguh ghšnk éij¥gU¥ò
5. fLF ÃuhÁ¡fh f«g°oç° xynuÁna éijfŸ
6. NçafhªÂ Ëèah‹j° Md° m°£nuÁna éijfŸ

16
II. »H§F tiffŸ
1. cUis¡»H§F brhyd« oôgnuhr« brhyndÁna j©L
2. r®¡fiu tŸë¡
»H§F Inghäah g£lhl° f‹thšÎnyÁna nt®
3. KŸs§» u~ngd° r£ilt° FUÁ~bgnu nt®
4. nfu£ lh¡f° fnuh£lh m«gšèbgnu nt®
5. kutŸë nkåAh£ v°Fy©lh ôngh®ÃnaÁna nt®

III. eh®¥gæ®fŸ
1. gU¤Â fhÁ¥Ãa« Á‰¿d« khšntÁna gŠR
2. rzš fh®nfhu° Á‰¿d« byTändÁna j©L
3. òë¢ir iAðf° f‹dhÃd° khšntÁna j©L
4. bj‹id nfhnfh° ãôÁbguh ghšnk fhŒ, k£ilfŸ
5. f‰whiH Mnyh Åuh èšènaÁna Ïiy

IV. r®¡fiu¥gæ®fŸ
1. fU«ò r¡fhu« m~ÃÁndu« »uhänd j©L
2. Õ£%£ Õ£lh tšfhç° ÓdnghonaÁna nt®

V. Ôtd¥gæ®fŸ
1. mf¤Â br°ngåah Á‰¿d« byTändÁna Ïiy k‰W«
j©L¥gFÂ
2. f«ò ne¥Ãa® òš x£L¥òš »uhänd Ïiy k‰W«
j©L¥gFÂ
3. »åah¥òš ngå¡f« kh¡Ák« »uhänd Ïiy k‰W«
j©L¥gFÂ
4. FÂiukrhš bkofhnfh r£ilth byTändÁna Ïiy k‰W«
j©L¥gFÂ
5. Nghòš ÿnfdh ÿnfhbrgyh byTändÁna Ïiy k‰W«
j©L¥gFÂ

VI. cu¥gæ®fŸ
1. rz¥ò Fnuh£lnyçah byTändÁna Ïiy k‰W«
#‹Áah j©L¥gFÂ
2. j¡if¥ó©L br°ngåah °igndhrh byTändÁna Ïiy k‰W«
j©L¥gFÂ
3. Óik mf¤Â br°ngåah °ÕÁnahrh byTändÁna Ïiy k‰W«
j©L¥gFÂ
4. »isçÁoah »isçÁoah kh¡Fny£lh byTändÁna Ïiy k‰W«
j©L¥gFÂ

F¿¥ò : gŸë¡F mUfhikæš gæçl¥gL« k‰w gæ® tiffë‹ éijfŸ k‰W« gæ®fis
nrfç¤J milahs« fh©f.
17
gæ‰Á v© : 6. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš
(fhŒf¿¥gæ®fŸ, gH¥gæ®fŸ, eWkz¥gæ®fŸ, ky®¥gæ®fŸ)

I. fhŒf¿¥gæ®fŸ
1. f¤jç brhyhd« bkyhŠÁdh brhyndÁna fhŒfŸ
2. j¡fhë iy¡nfhbg®Á¡fh‹ brhyndÁna fhŒfŸ
v°Fby‹l«
3. bt©il mgškh°f° brhyndÁna fhŒfŸ
v°Fby‹l°
4. äsfhŒ fh¥Á¡f« M‹Dt« brhyndÁna fhŒfŸ
5. òly§fhŒ oiu¡nfhrh‹j° F¡f®Ã£nlÁna fhŒfŸ
M‹Fædh
6. ghf‰fhŒ bkhkh®ofh ru‹Áah F¡f®Ã£nlÁna fhŒfŸ
7. Õ®¡f§fhŒ Y~gh m¡ôlh§Fyh F¡f®Ã£nlÁna fhŒfŸ
8. btŸsç F¡Fä° r£ilt° F¡f®Ã£nlÁna fhŒfŸ
9. órâ F¡f®Ã£lh nkh°nr£lh F¡f®Ã£nlÁna fhŒfŸ
10. Riu¡fhŒ yh»ndçah Árnuçah F¡f®Ã£nlÁna fhŒfŸ
11. bt§fha« mèa« Ógh mkbušènlÁna Fäœ

II. gH¥gæ®fŸ
1. kh khŠÁ~bguh Ï©ofh mdfh®onaÁna fhŒ, fåfŸ
2. gyh M®¤njhfh®¥g° bkhnuÁna få, j©L
bA£onuhÚy°
3. thiH äôrh ghuhoÁahfh äônrÁna mid¤J ghf§fŸ
4. bfhŒah Áoa« F#hth 䮣nlÁna fåfŸ
5. KªÂç mdfh®oa« mdfh®onaÁna bghŒfå
M¡Ábl‹nlš
6. khJis Ãôå¡fh »und£l« Ãôå¡nfÁna fåfŸ
7. Âuh£ir é£o° éå~bguh é£nlÁna fåfŸ
8. vYä¢ir Á£u° Mu‹Ánghèah %£nlÁna fhŒ, fåfŸ
9. ehu¤ij Á£u° bko¡fh %£nlÁna fhŒ, fåfŸ
10. rh¤J¡Fo Á£u° irbd‹Á° %£nlÁna fhŒ, fåfŸ
11. fkyh MuŠR Á£u° Mu‹Áa« %£nlÁna fhŒ, fåfŸ
12. g¥ghë nfçfh g¥ghah nfçnfÁna fhŒ, fåfŸ

18
III. eWkz¥ gæ®fŸ
1. bfh¤jkšè bfhçah‹£u« r£ilt« m«gèbgnu éijfŸ
2. Vy¡fhŒ vè£nlçah fh®lnkhk« íŠÁbgnuÁna éijfŸ
3. äsF ig¥g® ie¡u« ig¥gnuÁna éijfŸ
4. btªja« oiunfhbešyh byTändÁna éijfŸ
~Ãd«»nu¡f«
5. Óuf« Fäd« iräd« iräåÁna éijfŸ
6. »uh«ò irìía« 䮣nlÁna ó bkh£L
mnuhnk£of«
7. f¿nt¥Ãiy K®iuah nfhæåí %£nlÁna ÏiyfŸ
8. #h¡fhŒ äç°ofh ~¥u»u‹° ä®°onfÁna éijfŸ
9. bgU§fha« bgUyh mrnghæolh ä®nlÁna nt®fŸ
10. ó©L mèa« r£ilt« mšènaÁna Fäœ

IV. ky®¥gæ®fŸ
1. nuh#h nuhrh Á‰¿d« nuhn[Ána ky®fŸ
2. kšèif #h°äd« r«g¡ xynuÁna ky®fŸ
3. Kšiy #h°äd« MçFny£l« xynuÁna ky®fŸ
4. rhkªÂ »iurhªÂk« Ï©of« m°£nuÁna ky®fŸ
5. fdfh«gu« Fnuhnr‹£uh
Ï‹g‹o~òègh®ä° mfhªnjÁna ky®fŸ
6. br«gU¤Â iAðf° ky®fŸ,
nuhrhird‹Á° khšntÁna ÏiyfŸ
7. èšè èšèa« VÁah£ofh èšènaÁna ky®fŸ
8. kçnfhšL lhí£l° Á‰¿d« M°£nuÁna ky®fŸ,
KG¤ jhtu«

F¿¥ò : gŸë¡F mUfhikæš gæçl¥gL« k‰w gæ® tiffë‹ éijfŸ k‰W«

gæ®fis nrfç¤J milahs« fh©f.

*******

19
gæ‰Á v© : 7. éij k‰W« gæ® tiffis¡ f©l¿jš
(Ïyh»ç¥gæ®fŸ, _èif¥gæ®fŸ, kiy¤njh£l¥ gæ®fŸ)

I. Ïyh»ç¥gæ®
1. òifæiy ãnfh£oahdh lgh¡f« brhyndÁna ÏiyfŸ

II. _èif¥gæ®fŸ
1. kUªJ f¤jç brhyhd« nfÁahd« brhyndÁna fhŒfŸ
2. JsÁ MÁk« rh§¡l« Ïiy, éij
3. ÑHhbešè Úyhªj° beUç ôngh®ÃnaÁna KG¤jhtu«
4. mUf«òš irndhlh‹ nl¡ilyh‹»uhänd KG¤jhtu«

III. kiy¤njh£l¥gæ®fŸ
1. njæiy nfbkšèah ird‹Á° bfäšènaÁna ÏiyfŸ
2. fh¥Ã fh~Ãah muháfh, %ÃnaÁna éijfŸ
fh~Ãah buhg°lh
3. bfh¡nfh Ânahònuhkh bfh¡nfh °l®FnyÁna éijfŸ
4. Vy¡fhŒ vè£nlçah fh®lnkhk« íŠÁbgnuÁna fhŒfŸ
5. äsF ig¥g® ie¡u« ig¥gnuÁna éijfŸ

F¿¥ò : gŸë¡F mUfhikæš gæçl¥gL« k‰w gæ® tiffë‹ éijfŸ k‰W«

gæ®fis nrfç¤J milahs« fh©f.

*******

20
gæ‰Á v© : 8. ãy« jahç¤jš

1. nk£L eh‰w§fhš : elÎ taY¡F mU»š cŸs gFÂæš ghrd Ú® _y¤Â‰F

V‰g gh¤Âæ‹ Ús« ã®zæ¡f¥gL»wJ. CL rhFgo ntiyfS¡fhf mfy« 1.5 Û.
cŸsthW«, k© rçkhd¤Â‰F V‰g ÚsK« bfh©l gh¤ÂfŸ mik¡f nt©L«.
gh¤Âæ‹ eh‹F òw§fëY« 15 br.Û. mfy«, MHK« cŸsthW k©iz njh©o
vL¤J eh‰w§fhè‹ nkil¥gFÂæš Ï£L rk¥gL¤j nt©L«. Ú® btënawhjthW
nkilæ‹ cau¤ijél r‰W TLjyhf fiuæ‹ cau« mik¡f¥gl nt©L«.
thŒ¡fhèš ÏUªJ tU« ghrd Ú® nkil¥gh¤Âia mç¡fhjthW Xu¤Âš cŸs 15 br.Û.
gŸs¥gFÂæš Ú®¥ghrd« nk‰bfhŸs nt©L«.

e‹ikfŸ
1. fhŒf¿¥ gæ®fS¡F V‰wJ
2. mÂf¥goahd Ú® gŸs¥gF¡F toªJ éLtjhš mGfš nehŒ
j鮡f¥gL»‹wd.
3. bjhl®ªJ eh‰W¡F njitahd <u¥gj« tH§f¥gLtjhš thlš nehŒ
j鮡f¥gL»wJ.
4. éijasÎ Á¿ajhf cŸs gæ®fS¡F eh‰W¡fŸ Åzhjiy Fiw¡f Ï«Kiw
Ëg‰w¥gL»wJ.

2. gh®rhš : k©â‹ rçkhd« k‰W« Ú® _y¤Â‹ j‹ik¡F V‰g gh¤Âæ‹ Ús

mfy« ã®zæ¡f¥g£L tçir elÎ gæ®fS¡F Ï«Kiw Ëg‰w¥gL»wJ. elÎ
nk‰bfhŸs nt©oa gæ®fS¡F ÁghçR brŒa¥gL« Ïilbtëæš gh®fŸ kåj r¡Â
bfh©nlh mšyJ ÏaªÂugh®fy¥ig bfh©nlh mik¡f¥gL»‹wd. 15 br.Û. MH¤Âš
k© njh©l¥g£L ÏUòwK« miz¡f¥gL»‹wJ. nklhd gFÂ 'gh®' v‹W«,
gŸs¥gFÂ 'rhš' v‹W« miH¡f¥gL»‹wJ. 'gh®' gæ® éijfŸ mšyJ eh‰W¡fis
elÎ brŒtj‰F«, rhš gF ghrd« nk‰bfhŸsΫ ga‹gL¤j¥gL»wJ.

e‹ikfŸ
1. éij k‰W« eh‰W¡fŸ gh®fë‹ nkš elÎ brŒa¥gLtjhš, mÂfgoahd
<u¥gj¤ÂèUªJ gæ®fŸ ghJfh¡f¥gL»‹wd.
2. ghrd« nk‰bfhŸtJ«, mÂf¥goahd Ú® btëna‰w¥gLtJ« vëJ.
3. CLrhFgo ntiyfshd fisbaL¤jš, cuäLjš k‰W« Ú®¥ghrd«
M»at‰iw nk‰bfhŸtJ vëJ.
4. mid¤J gæ®fS¡F« V‰wJ.

21
3. gh¤Â : éij k‰W« eh‰W¡fis elÎ brŒa, elÎ taèš mik¡f¥gL«
rk¥gL¤j¥g£l ÃçÎfS¡F gh¤Â v‹W bga®. ÏJ elÎ nk‰bfhŸs¥gL« gæ® k‰W«
ghrd _y¤Â‰F V‰g 4 Kjš 5 Û Ús¤ÂY«, 1.5 Kjš 2 Û mfy¤ÂY« mik¡f¥gL»‹wd.
gh¤Âaik¥ò uh». ãy¡fliy, Ñiu tiffŸ k‰W« Ôtd¥gæ® rhFgo¡F V‰wJ. gutš
ghrd Kiw Ëg‰w¥gLtjhš Ú® njit mÂf« MF«.

*******

gæ‰Á v© : 9. eh‰w§fhš ts®¥ò Clf« jahç¤jš

neh¡f« : tskhd eh‰w§fhš ts®¥ò Clf« jah® brŒjš

njitahd bghU£fŸ :
- bjhG cu«
- kzš
- br«k©

brŒKiw : bjhGcu«, kzš, br«k© M»a _‹iwÍ« 1 : 1 : 1 é»j¤Âš fyªJ

eh‰w§fhš ts®¥ò Clfkhf ga‹gL¤j¥gL»wJ.

e‹ikfŸ :
i) Úiu¤ j¡f it¤J¡ bfhŸS« Âw‹ mÂf«
ii) mÂf¥goahd Ú® toªJ éL«
iii) njitahd C£l¢r¤J¡fis më¡F«.
iv) ó¢Á k‰W« nehŒ jh¡Fjš FiwÎ.

*******

gæ‰Á v© : 10. rhFgo¡ fUéfis milahs« fhQjš

1. eh£L¡fy¥ig (Country Plough) : Ïš ku¤jhš Md tisΤ J©L«,

m¤Jl‹ Ïiz¡f¤j¡f if¥Ão¤J©L« bfh©lJ. tisΤ J©o‹ ika¤Âš
Jisæl¥g£L Úskhd ku¢r£l« Ïiz¡f¥g£oU¡F«. Ïš vUJfŸ ó£Ltj‰F
Ef¤jo k‰W« FW¡F¢ r£lK« ÏU¡F«. tisΤ J©o‹ Ñœ¤j©oš, ÏU«ghyhd
'bfhG' bghU¤j¥g£oU¡F«. ÏJ cHé‹ nghJ k©iz¡ »ê¤J 'V' tot gŸs¤ij
(rhš) V‰gL¤J«. Ef¤joia K‹D« ËD« ef®¤Â, MHkhd mšyJ nk«ngh¡fhd
cHit¥bgwyh«.

22
ga‹fŸ :
1. Mu«g rhFgo¥ gâfŸ brŒa ga‹gL»wJ
2. ãy¤Âèl¥g£l vU, cu§fŸ k©Ql‹ fy¡f cjλwJ.
3. éijfis ãy¤Âš éij¤J _oél ga‹gL»wJ.
4. tçir éij¥ò brŒa¥g£l gæ®fëilna CL rhFgo¥ gâfŸ brŒtj‰F«,
fisfis mf‰Wtj‰F« cjλwJ.
5. rhš éij¥ò brŒtj‰F«, rhšfŸ, gh®fŸ mik¥gj‰F« ga‹gL»wJ.
6. ãy¡fliy k‰W« »H§Ftif¥ gæ®fis mWtil brŒtj‰F ga‹gL»wJ.

Xçl¤ÂèUªJ k‰bwhU Ïl¤Â‰F vL¤J¢ brštJ vëJ. gyju¥g£l

ãy§fS¡F«, gšntW <u¥gj« cŸs k© tiffëY« eh£L¡ fy¥igia¥
ga‹gL¤jyh«.

2. ÏU«ò Ïw¡if¡ fy¥ig (Mould Board Plough) : Ï¡fy¥igæ‹

bgU«ghyhd ghf§fŸ th®¥ò ÏU«Ãdhš Mdit. ÏU«ò Ïw¡if¡ fy¥igæš Úskhd
r£l¤Jl‹ mid¤J ghf§fS« Ïiz¡f¥g£oU¡F«. r£l¤Â‹ nkš gFÂæš
if¥ÃoÍ«, Ñœ¥gFÂæš ÏU«ò Ïw¡ifÍ« Ïiz¡f¥g£oU¡F«. mªj ÏU«ò
Ïw¡ifæ‹ K‹gF FW»Í«, ËgF éçtilªJ« btë¥òwkhf tisªJ«
fhz¥gL«. Ïw¡ifæ‹ K‹gFÂÍl‹ ãyghfK«, ÏU«ò Ïw¡ifæ‹ Ñœ¥gFÂÍl‹
'bfhG'Ϋ Ïiz¡f¥g£oU¡F«. r£l¤Â‹ ika¥ gFÂæš ÏU«Ãdhyhd f¤Â
Ïiz¡f¥g£oU¡F«. r£l¤Â‹ kWKidæ‹ ÑœgFÂæš ÏU«Ãdhyhd r¡fuK«,
r£l¤Â‹ K‹ gFÂÍl‹ kh‰W¤jhŸ Ïiz¡f¥g£oU¡F«. cHé‹ MH¤ij kh‰¿
mik¥gj‰F ÏJ ga‹gL»wJ. ÏU«ò Ïw¡if fy¥igæYŸs r£l¤Jl‹ V®¡fhš
Ïiz¡f¥g£L V®¡fhè‹ kWKid Ef¤joÍl‹ Ïiz¡f¥g£oU¡F«. Ef¤joÍl‹
Ïu©L khLfŸ Ïiz¡f¥g£L ÏU«ò Ïw¡if¡ fy¥ig Ïa¡f¥gL»wJ. r£l¤Jl‹
cŸs r¡fu« fy¥ig vëš K‹ndh¡»¢ bršy cjΫ. r£l¤Â‹ ika¥gFÂæYŸs
f¤Â MHkhf cŸneh¡»¢ br‹W k©âYŸs K‹gæ®fë‹ nt®fisÍ«,
fis¢brofë‹ nt®fisÍ« bt£o¡bfh©nl brš»wJ. bfhG ãy¤ÂDŸ br‹W
k©iz¡ Ñ¿éL»wJ. Ï«k©iz ãyghf« Ïw¡if gFÂia neh¡» jŸS»wJ.
m›thW jŸs¥g£l k© òu£l¥g£L Ïw¡ifæ‹ xU g¡fkhf jŸs¥gL»wJ.
Ï¡fy¥igahš ãy¤ij cG«nghJ Ïj‹ cHÎ 'U' tot¤Âš mikÍ«.

ga‹fŸ
1. Ï¡fy¥igæ‹ ghf§fŸ ÏU«Ãdhš jahhç¡f¥g£oU¥gjhš Ïj‹ ghf§fŸ
vëš njahJ.
2. cHΤjçR V‰gLtJ jL¡f¥gL»‹wJ.

23
3. MHkhf cHÎ brŒa¥ ga‹gL»wJ.
4. mÂfkhd fisfŸ cŸs ãy¤ij cGtj‰F¥ ga‹gL»wJ.
5. eh£L¡fy¥igahš cHKoahj fhŒªj bf£oahd ãy§fis cGjt‰F
cjλwJ.

3. gh®¡ fy¥ig (Ridge plough) : gh®¡ fy¥igæš ÏU«Ãdhyhd ÏU Ïw¡iffŸ

cŸsd. Ϫj ÏU«ò Ïw¡iffŸ k‰W« if¥Ão V®¡fhYl‹ Ïiz¡f¥g£oU¡F«.
ÏU«ò Ïw¡ifæ‹ K‹gF FW»Í«, ËgF éçtilªJ« ÏU¡F«. V®¡fhiy
Ef¤joÍl‹ Ïiz¤J khLfë‹ cjéahš gh®¡ fy¥ig Ïa¡f¥gL»wJ.

cGJ g©gL¤j¥g£l ãy¤Âid¢ R‰¿ tu¥òfŸ mik¤j Ëò ãy¤Âš gh®

mik¡f gh®¡ fy¥ig ga‹gL»‹wJ. Ït‰iw Ïa¡F« nghJ ÏÂYŸs 'bfhG'
k©iz¡ Ñ¿¡bfh©L bršY« Ïw¡iffŸ fy¥igæ‹ ÏU g¡f§fëY« k©iz
jŸë¡ bfh©nl bršY«. mjdhš bfhG br‹w g¡f§fëš rhš mikÍ«. Ïw¡ifahš
jŸs¥g£l k© gh®fshf mikÍ«.

ga‹fŸ
1. gh®¡ fy¥igia¥ ga‹gL¤Â xU ntiyahŸ xU ehëš xU v¡l® gu¥gsΟs
ãy¤Âš gh®fŸ mik¡fyh«.
2. fU«ò, gU¤Â, k¡fh¢nrhs«, cUis¡»H§F ngh‹w tçirahf el¥gL«
gæ®fis rhšghrd Kiwæš gæçLtj‰F njitahd gh® mik¥gj‰F¥
gh®¡fy¥ig ga‹gL»wJ.

4. tu¥ò¡f£o ((Bund former)) : tu¥ò¡ f£oæš ÏU«Ãdhyhd Ïu©L Ïw¡iffŸ

vÂbuÂuhf mikªÂU¡F«. Ïw¡iffS¡F ÏilæYŸs Ïilbtë K‹gFÂæš
mÂfkhfΫ, Ë gFÂæš FiwthfΫ ÏU¡F«. Ϫj Ïw¡iffŸ V®¡fhYl‹
Ïiz¡f¥g£oU¡F«. V®¡fhYl‹ if¥Ão ÏizªÂU¡F«. V®¡fhèid Ef¤joÍl‹
Ïiz¤J Ïu©L khLfë‹ cjéahš tu¥ò¡f£o Ïa¡f¥gL»wJ. tu¥ò¡f£o
bršY« ghijæš ãy¤ÂYŸs äUJthd k©iz, mf‹w K‹ Ïw¡iffŸ x‹whf¡
Fé¤J¢ bršY«. Ï›thW Fé¡f¥g£l k©iz FW»a Ë Ïw¡iffŸ e‹whf
mG¤Â¡ bfh©nl brštjhš, neuhd bf£oahd tu¥òfŸ mik»‹wd. Ï¡fUéæš
cŸs ÂUF mik¥òfŸ Ïw¡iffS¡F ÏilæYŸs Ïilbtëæid kh‰¿aik¡f
cjλ‹wd. Ïjdhš njitahd msÎfëš mfykhd tu¥òfis mik¡fyh«.
Ïu©L tu¥òfis mL¤jL¤J mik¥gj‹ _y« Á¿a thŒ¡fhšfis mik¡fyh«.

24
ga‹fŸ
1. mÂf gu¥gsÎila ãy§fëš, ãy¤Âid¢ R‰¿ tu¥òfŸ mik¡fΫ,
thŒ¡fhšfŸ mik¡fΫ tu¥ò¡ f£o ga‹gL»wJ.
2. tu¥ò¡ f£oæ‹ cjéahš xU ehëš xU eg® 1.5 v¡l® gu¥gsÎila ãy¤Âš
tu¥òfis mik¡fyh«.

*******

gæ‰Á v© : 11. fisfis milahs« fhQjš

I. e‹brŒ ãy¡fisfŸ

fisæ‹ bga® jhtuéaš bga® bghJthd g©òfŸ f£L¥gh£L

KiwfŸ

1. FÂiuthè v¡»ndhFnshth 1. bk‹ikahd 1. ifahš nrfç¤J

bfhyhdh j©Lfis¡ mê¡fyh«.
2. Myh¡Ñiu kh®Óèah bfh©lJ 2. ó£lhFnsh®
Fth®onghèna£lh 2. Ú® nj§»ÍŸs (Kis¥gj‰FK‹)
3. tšyhiu br‹blšyh Ïl§fëš thG« 2.5 è / v¡l®
MÁah£o¡fh 3. všyh gUt§fëY« 3. 2, 4-D nrhoa«
4. Ú® KŸë M°l®nf‹ªjh tsU« j‹ikÍilaJ c¥ò (Kis¤j
yh§»nghèah Ë) 1.25 ».»./v¡l®
5. kŠrŸ v¡è¥lh Mšgh
fçryh§f©â

II. njh£l¡fhš fisfŸ

1. t£l¡nfhiu ir¥u° buh£lh‹l° 1. Fiwthd Ú® 1. ifahš nrfç¤J
2. rhuiz £iuahªÂkh njit¥gL« mê¡fyh«
ngh®Lynf°lu« 2. mÂf tw£Á 2. 2,4-D nrhoa«
3. F¥ignkå mfhègh Ï©ofh k‰W« gåia¤ c¥ò 1.25 ».»./v¡l®
4. F¥ig¡ Ñiu mkhuhªj° Á‰¿d« jh§» tsU« 3. ghuhFth£-il-
5. griy¡ Ñiu ngh®^nyfh j‹ikÍilait FnshiuL
Fth®onghèah 2.5 è/v¡l®

25
III. khdhthç ãy¡fisfŸ

fisæ‹bga® jhtuéaš bga® g©òfŸ f£L¥gh£L

KiwfŸ

1. bjh£lh¢RU§»iknkhrh óofh 1. tw£Áia¤ jh§» 1. fis¡bfh¤J

tsu¡Toait bfh©L nrfç¤J
2. mUF irndhlh‹ lh¡oyh‹ 2. MHkhd nt®fis mê¡fyh«
cUth¡F« j‹ik 2. »isnghnr£
cilait 2.5 è/v¡l®
3. Ck¤ij lh£^uh bk£lš 3. Ïiyfëš gir 3. 2.4-D 1.25».»./
ngh‹w Âut«, v¡l®
4. f©l§f¤Âç brhyhd« nuhk§fŸ
rhªnjhfh®g« fhz¥gLtjhš
5. J¤Â mòoyh‹ Ï©of« tw£Áia¤ jh§»
tsU«

IV. Ú® thœ¡ fisfŸ

1. Mfha¤jhkiu I¡fh®åah »uhÁ¥g° 1. Ú® ãiyfëš tsU« 1. ifahš nrfç¤J
2. Ú®KŸë irndhk° M¡Áyhç° Úçš _œ» thG« mê¡fyh«.
3. mšè ã«Ãah bes¢rhè j‹ikÍilait 2,4-D nrhoa« c¥ò
2. j©L¥gFÂ jo¤J¡ 1.25 ».»./v¡l®
fhz¥gL« bjë¡fyh«.
3. ÚUlD« fh‰W
k©ly¤JlD«
bjhl®ò bfh©L
ÏU¡F«

V. rhiynahu¡ fisfŸ
1. gh®¤Ôåa« gh®¤Ôåa« 1. tw£Áia¤ jh§» 1. fis¡bfh¤J
ï°onuhnghu° tsU«. _y« bfh¤Â
2. vU¡F fnyhouhð í#h‹oah 2. Xuh©L k‰W« nrfç¤J mê¡fyh«
gšyh©L thH¡ 2. »isnghnr£
3. g£lhR¡ fhŒ %èah oôgnuh[h Toait. 2.5 è / v¡l®
4. ehÍUé m»uhªj° M°guh 3. ghuhFth£-il-
5. beUŠÁ oiuòy° blu°£ç° FnshiuL
2.5 è / v¡l®
4. 2,4-D nrhoa«
c¥ò 1.25 ».»./v¡l®

26
VI. x£L©â¡ fisfŸ
1. RLkšè °oiufh ÿîah 1. Ïit gæ®fis¢ 1. ifahš nrfç¤J
2. òifæiy¡ Xugh§» br®Dth rh®ªJ thœgit mê¡fyh«
fhsh‹ 2. Áy fisfŸ
3. f°»ô£lh f°»ô£lh Fnuhndhth KGtJkhfΫ
4. byhuh‹j° bl‹£nuh¥jh ~gšnf£lh Áy fisfŸ
Ú® k‰W« jhJ c¥òfŸ
bgWtj‰fhfΫ
gæçid¢
rh®ªJ thœgit.

*******

gæ‰Á v© : 12. fis f£L¥gh£L¡ fUéfŸ

1. #]åa® nAh ((Junior Hoe) : Ï¡fUéæš K‹gF FW»Í«, ËgFÂ

éçtilªj ÏU«Ãdhyhd r£l« x‹W cŸsJ. Ϫj r£l¤Jl‹ ÏU«Ãdhyhd Á¿a
bfhG¡fŸ Ïiz¡f¥g£oU¡F«. bfhG¡fS¡F ÏilæYŸs Ïilbtëia
kh‰¿aik¥gj‰fhd Áw¥g«r§fŸ Ï¡fUéæš cŸsd. ÏU«ò¢ r£l¤Jl‹ if¥ÃoÍ«,
r¡fuK« Ïiz¡f¥g£oU¡F«. Á¿a #&åa® nAhéid Ef¤joÍl‹ Ïiz¤J
fhšeilfë‹ _y« Ïa¡fyh«.

ga‹fŸ
1. tçirahf elÎ brŒa¥g£LŸs fU«ò, gU¤Â ngh‹w gæ®fëš CLrhFgo
ntiyfis nk‰bfhŸtj‰F ga‹gL»wJ.
2. k©iz Ïs¡fkila¢ brŒaΫ, fisfis mê¡fΫ ga‹gL»wJ.

2. RH‹W fis vL¡F« fUé ((Rotary weeder) : Ϫj¡ fUéæš Á¿a ÏU«ò¥
g‰fŸ bghU¤j¥g£l Ïu©L cUisfŸ cŸsd. Ϫj cUisfŸ xU r£l¤Jl‹
Ïiz¡f¥g£oU¡F«. mªj r£l¤Jl‹ if¥ÃoÍ« Ïiz¡f¥g£oU¡F«. x›bthU
cUisæY« IªÂ‰F« nk‰g£l ÏU«ò¥ g‰fŸ fhz¥gL«. tçirahf el¥g£LŸs
gæ®fS¡F eLnt Ϫj¡ fUéia jiuæš mG¤Â¡ bfh©nl K‹ndh¡» jŸë¡
bfh©L bršy nt©L«. m¥bghGJ cUisæYŸs ÏU«ò¥ g‰fŸ ãy¤ÂYŸs
fisfis Á¿a J©Lfshf bt£o¡ bfh©nl cU©L bršY«. Ïjdhš ãy¤ÂYŸs
fisfŸ mê¡f¥gL»‹wd.

27
ga‹fŸ
1. ãy¤ÂèL« cu§fis k©Ql‹ fy¥gj‰F Ϫj¡ fUé ga‹gL»wJ.
2. Ϫj¡ fUéæ‹ _y« xU eg® xU ehëš 0.2 v¡l® gu¥gsÎila ãy¤ÂYŸs
fisfis mê¡fyh«.

3. F©lfh ((Guntaka) : gyéjkhd rhFgo ntiyfis nk‰bfhŸS« tifæš

_‹W éjkhd F©lfh¡fŸ cŸsd. mitahtd :

ghuh F©lfh, nk£yh F©lfh k‰W« bu¡yh F©lfh

F©lfh¡fëš 90 br.Û. ÚsKila ÏU«ò¤ jfLfŸ ga‹gL¤j¥gL»wJ.

ÏU«ò¤jfLfŸ Áyt‰¿š neuhfΫ, Áyt‰¿š tisªJ« fhz¥gL«. Ïu©L Û£l®
ÚsKila ku¤Âdhyhd r£l¤Jl‹ Ϫj ÏU«ò¤ jfLfŸ Ïiz¡f¥g£oU¡F«. Ϫj
r£l¤Jl‹ V®¡fhY«, if¥ÃoÍ« Ïiz¡f¥g£oU¡F«.

ga‹fŸ
1. ãy¤ÂYŸs k©iz¡ Ñ¿ él¥ ga‹gL»wJ
2. ãy¤Â‹ nk‰gu¥ÃYŸs fisfis mê¡fyh«
3. ãy¡fliyia ãy¤ÂèUªJ njh©o vL¥gj‰F¥ ga‹gL»‹wJ.

4. Ús¡if¥Ão fisbaL¡F« fUé ((Dryland weeder) : Ï¡fUéæš 4 mo

Úskhd if¥ÃoÍl‹ mo¥g¡f¤Âš xU cUisæš 25 ä.Û. é£l¤Âš miu mo mfy
Ïilbtëæš Ïu©L r¡fu§fŸ bghW¤j¥g£oU¡F«. Ϫj r¡fu§fŸ e£r¤Âu
toényh mšyJ T®KidÍlndh ÏU¡F«. r¡fu§fS¡F K‹ghf xU g£ilahd
bt£L« jfL bghU¤j¥g£oU¡F«. Ϫj jf£oid kh‰¿ mik¥gj‹ _y« fis
vL¡F« MH¤Âid T£lnth Fiw¡fnth KoÍ«.

ga‹fŸ
1. Ï¡fUéæid Ïa¡» xU ehëš 8-10 br‹£ gu¥Ãš fisfis Ú¡fyh«
2. e£r¤Âu tot (Star Type) r¡fu« cŸs fUé kz‰gh§fhd k‰W« br«k©
ãy§fëš fis vL¡f¥ ga‹gL»wJ.
3. T®KidÍila r¡fu« cŸs fUé (Peg Tooth) cUisahdJ. fëk© gh§fhd
ãy§fëš vëš Ïa¡»¢ bršy cjλwJ.

28
gæ‰Á v© : 13. ó¢Áfë‹ thœ¡if¢ RH‰Á

bghJthf ó¢Áfë‹ thœ¡if¢ RH‰Áæš Ïu©L éjkhd cUkh‰w§fŸ

fhz¥gL»‹wd.

1. KG cUkh‰w« : Ïš eh‹F ts®¢Á gUt§fŸ bjëthf¤ njh‹W«. mit

K£il, òG, T©L¥òG, KG ts®¢Á milªj ó¢Á. mªJ¥ ó¢Áæ‹ K£ilæèUªJ
btëtUtJ òG (Caterpillar) v‹W«, t©L ÏL« K£ilæèUªJ btëtUtJ »u¥
(Grub) v‹W«, <¡fŸ ÏL« K£ilæèUªJ btëtUtJ nkf£ (Maggot) v‹W«
miH¡f¥gL»wJ.

xU jhŒ¥ó¢Á ÏL« K£ilæèUªJ òG¡fŸ btëtU«. Ϫj¥òG¡fŸ gyKiw

njhYç¤J ts®ªJ T£L¥òGthf khW«. T£L¥òG gUt¤Âš gšntW khWjšfis
milªJ ts®¢Áailªj ó¢Áahf btëtU«.

(c«) t©z¤J¥ó¢Á, t©L, njÜ.

2. Fiw cUkh‰w« : Ϫj tifæš xU jhŒ¥ó¢Á ÏL« K£ilæèUªJ btë

tU« Ïs« ó¢ÁfŸ jhia¥ ngh‹w njh‰w¤Âš Ïw¡iffŸ ÏšyhkY«, Á¿ajhfΫ
fhz¥gL«. Ïj‰F ã«¥ (Nymph) v‹W bga®. Ïs« ó¢ÁfŸ bjhl®ªJ Áy ts®¢Á
ãiyfis milªJ, KG ts®¢Áailªj ó¢Áahf khW«. Ϫj tifia¢ rh®ªj
ó¢Áfë‹ ts®¢Á gUt§fŸ-K£il, ã«¥, KGts®¢Áailªj ó¢Á MF«.

c.«. ehthŒ¥ó¢Á, bt£L¡»ë, j¤J¥ó¢Á

*******

gæ‰Á v© : 14. ó¢Áfis milahs« fhQjš

ó¢Áfë‹ clš jiy, kh®ò, tæW vd _‹W jå¤jå¥ ghf§fshf bjëthf¥

Ãç¡f¥g£oU¡»‹wd. ó¢Áæ‹ clš gy f©l§fshš MdJ. kh®ò¥ gFÂæš _‹W
n#ho fhšfS« Ïu©L n#ho Ïw¡iffS« fhz¥gL«. Ït‰¿‹ clš btë¡TL
if£o‹ v‹w bghUshš MdJ.

1. t©z¤J¥ó¢Á tF¥ò : Ï›tif¥ ó¢ÁfS¡F c¿ŠÁ c©Q« thŒ¥ghf«

fhz¥gL«. ÏJ c¿ŠRFHhŒ (Proboscis) vd¥gL«. Ïj‹ _y« nj‹ k‰W« Âut
ãiyæš ÏU¡F« Ïå¥ghd bghU£fis neuoahf c¿ŠÁ c©Q«. Ït‰¿‹ òG¡fŸ
k£Lnk mÂf nrj¤ij V‰gL¤J«. t©z¤J¥ó¢ÁfŸ kfuªj¢ nr®¡if¡F¥ ga‹gL«.

c.«. vYä¢ir Ïiy t©z¤J¥ó¢Á

30
2. t©L tF¥ò : Ït‰¿‹ thŒ¥ghf« jhtu§fë‹ x›bthU ghf¤ijÍ«
fo¤J«, Rit¤J« c©gj‰F V‰wthW mikªÂU¡F«. mjhtJ nkšjhil, Ñœjhil
vd Ïu©L jhilfS«, jhilfëDŸ u«g« ngh‹w g‰fS« fhz¥gL«. Ï›tF¥Ãš
t©LfS« mt‰¿‹ òG¡fS« nrj¥gL¤J«.

c.«. bj‹id Át¥ò¡ T‹ t©L, f¤jç òŸë t©L.

3. < tF¥ò : Ï›tif¥ ó¢ÁfS¡F x‰¿ vL¤J c©Q« tifæš thŒ¥ghf«

fhz¥gL«. Ïj‹ _y« Âutãiyæš ÏU¡F« czÎfisÍ«, cäœÚçš vëš
fiua¡Toa czÎ¥bghU£fisÍ« c©zKo»wJ. Ñœ¤jhil e‹F ts®ªJ xU
Ú©l c¿ŠR FHhahf kh‰w¥g£oU¡F«.

c.«. gH <, nrhs« FU¤J <.

4. Fsé, njÜ tF¥ò : Ï›tif¥ ó¢ÁfS¡F bk‹W c©Q« tifæš

thŒ¥ghf« fhz¥gL«. Ïj‹ _y« bf£oahd Âut ãiyæš ÏU¡F«
czÎ¥bghU£fis c£bfhŸ»wJ.

c.«. oiu¡nfh»u«kh Fsé, njÜ.

Ϫj eh‹F tF¥òfS« KG cUkh‰w¤ij bfh©lit.

5. bt£L¡»ë tF¥ò : j¤Â¤ j¤Â bršY« Á¿aJ Kjš äf¥bgça bt£L¡»ëfŸ

tiu gy ãw§fëY«, gy njh‰w§fëY« cæ® thœ»‹wd. Ïit jhtu§fë‹ jë®
ghf§fis fo¤J c©L nrj« éisé¡»‹wd.

c«. bt£L¡»ëfŸ, j£lh‹ ó¢ÁfŸ

6. fiuah‹ tF¥ò : Ïit g¢ir¥ bghU£fisÍ«, fhŒªj bghU£fisÍ«

nrj¥gL¤Jgit. Áy fiuah‹fŸ k©â‰F moæš nrj¥gL¤Jgit. Ïit fo¤J
bk‹W c©Q« thŒ¥ghf¤ij¡ bfh©lJ.

c.«. ÁWfiuah‹, Ú®¡fiuah‹, ghšfiuah‹.

7. ehthŒ¥ó¢Á tF¥ò : Ï›tif¥ ó¢ÁfŸ jhtu§fëš fLikahd nrj«

éisé¡»‹wd. f®fëš cŸs ghš bghUis c¿ªJéL«. nkY« Ï¥ó¢ÁfŸ
ÏU¡F« Ïl¤Âš xU éj J®eh‰w« ÅÁ¡ bfh©nl ÏU¡F«. Ï¥ó¢ÁfŸ gy
njh‰w§fëš fhz¥gL«.

c.«. Át¥ò ehthŒó¢Á, bešehthŒ¥ó¢Á, rh«gš ehthŒ¥ó¢Á.

31
8. bršfŸ tF¥ò : Ï›tF¥ig¢ nr®ªj ó¢ÁfŸ mid¤J« Á¿ajhf¡
fhz¥gL«. jhtu¤Â‹ ÏiyfŸ, j©L¥gFÂ, fhŒfŸ ngh‹w gFÂfëš ÏUªJ rh‰iw
c¿ªJ thG«.
c.«. bršfŸ, ng‹fŸ, mRéåfŸ.
Ïit mid¤J« Fiw cUkh‰w¤ij¡ bfh©lit.

*******

gæ‰Á v© : 15. ó¢Áfë‹ nrj m¿F¿fis milahs« fhQjš

1. fo¤J c©Q« ó¢Áfshš V‰gL« nrj« - ãy¡fliy Át¥ò¡ f«gë¥òG,

2. F¤Â, rhW c¿ŠR« ó¢Áfshš V‰gL«
nrj«
3. c£ÂR¡fis c©Q« ó¢Áfshš
V‰gL« nrj«
4. bfh¥òs§fŸ k‰W« fHiyfis c©L
g©Qjš
5. k©Q¡foæš thG« ó¢Áfshš nrj«
6. nrä¥ò¤ jhåa§fŸ k‰W«
éisbghU£fS¡F V‰gL« nrj«
beš ÏiyRU£L¥ òG
- beš òifah‹
gU¤Â btŸis <
- gU¤Â j©L¡ T‹ t©L
beš j©L¤ Jis¥gh‹
- beš Mid¡bfh«g‹ <
- uh» nt® mRéå
- jhåa _¡F t©L, jhåa t©L,
gaW t©L, Át¥ò khÎ t©L,
Áfbu£ t©L, mçÁ mªJ¥ó¢Á

*******

gæ‰Á v© : 16. ó¢ÁfŸ mšyhj Ô§FæçfŸ

fU¤Âaèš bfhL¡f¥g£LŸs ó¢ÁfŸ mšyhj Ô§Fæçfis milahs«

f©L, nrj m¿F¿fis m¿ªJ f£L¥ghL Kiwfis brŒKiw gÂnt£oš gÂÎ brŒf.

*******

gæ‰Á v© : 17. óŠirfshš V‰gL« nehŒ m¿F¿fis¡ f©l¿jš

1. Ïiy¥òŸë (Leaf spot) : órz« jh¡f¥g£l Ïiyfëš gG¥ò, fU«gG¥ò, fU¥ò

mšyJ Át¥ò ãw¥ òŸëfŸ njh‹W»‹wd. Ï¥òŸëfŸ ehsiléš x‹nwhblh‹W
ÏizªJ bgça òŸëfshf kh¿, Ïiy fhŒªJ, fU», c®ªJéL«. gæ® kfNš
btFthf¥ gh¡f¥gL»wJ.
c.«. beš br«òŸë nehŒ, ãy¡fliy o¡fh Ïiy¥òŸë nehŒ
34
2. Ïiy¡fUfš (Leaf blight) : órz« jh¡Ftjhš Ïiyfë‹ bgU«gFÂ gG¥ò
mšyJ fU«gG¥ò ãwkhf kh¿, ehsiléš m¥gFÂæYŸs ÂR¡fŸ koªJ, fU»,
ÏiyfŸ c®ªJéL»‹wd.
c.«. cUis¡»H§F Ïiy¡fUfš nehŒ, nrhs« Ïiy¡ fUfš nehŒ.

3. mGfš (Rot) : nehahš jh¡f¥g£l gæ®fë‹ j©L mšyJ nt® mšyJ

gH§fë‹ c£ÂR¡fŸ mê¡f¥g£L, bro KGtJ« mG» éiuéš tho koªJéL«.
jh¡f¥g£l gFÂæš órz ts®¢Á k‰W« órz ÏiH Ko¢R¡fis¡ fhzyh«. mG»a
broia¥ ÃL§F«nghJ ntUl‹ vëjhf tªJéL«.
c.«. beš j©lGfš nehŒ, òifæiy fUªj©lGfš nehŒ, Jtiu ntuGfš nehŒ

4. rh«gš (Powdery mildew) : jh¡f¥g£l gæç‹ Ïiyfë‹ nk‰gu¥Ãnyh

(Powdery mildew) mšyJ mo¥gu¥Ãnyh (Downy mildew) bt©ik mšyJ rh«gš
ãw¥bgho öéaij¥ ngh‹W órz« goªÂU¡F«. jh¡f¥g£l gFÂfŸ kŠrŸ k‰W«
gG¥ò ãwkh» fU» éLtjhš, kfNY« FiwÍ«.
c.«. bt©il rh«gš nehŒ, Âuh£ir mo¢rh«gš nehŒ

5. JU (Rust) : nehŒ jh¡»a Ïiyfë‹ nk‰gu¥Ãnyh, mo¥gu¥Ãnyh Kjèš

fU«gG¥ò mšyJ fUŠÁt¥ò ãw¤Âš ÚŸ t£l tot¤Âš jo¤j òŸëfŸ njh‹W«.
Ï¥òŸëfŸ ehsiléš JU¡TLfshf kh¿, cilªJ, mt‰¿èUªJ Vuhskhd órz
é¤J¡fŸ btëtU«. é¤J¡fŸ Ïiyfë‹ nk‰gu¥Ãš goªÂU¥gJ, JUÃo¤jJ
ngh‹W brhubrhu¥ghd njh‰wkë¡F«.
c.«. nfhJik JUnehŒ, ãy¡fliy JUnehŒ, fh¥Ã JUnehŒ

6. thlš (Wilt) : Ïj‰F ÂO® rhÎ (Sudden death) v‹W bghUŸ. jh¡»a brofŸ
ÂObu‹W thl¤ bjhl§», Áy Âd§fëš KGtJ« fhŒªJ koªJéL«. órz«
j©oYŸs rh‰W¡ FHhŒ¤ bjhFÂfis mil¤J éLtjhš, czÎ¥ bghU£fë‹
gçkh‰w« jilg£L, brofŸ fhŒªJ, koªJ éL»‹wd.
c.«. thiH gdhkh thlš nehŒ, Jtiu thlš nehŒ, gU¤Â thlš nehŒ.

35
gæ‰Á v© : 18. gh¡Oçah¡fshš V‰gL« nehŒ m¿F¿fis¡
f©l¿jš

1. fçjš (Blight) : gh¡Oçahé‹ jh¡Fjyhš gæ®fë‹ Ïiyfëš <u¡fÁÎl‹

Kjèš Á¿a òŸëfŸ njh‹W«. òŸëfŸ éiuéš éçtilªJ, jh¡f¥g£l ghf¤Â‹
bgU« gFÂia¡ fça it¡»wJ. Ú®¡fÁÎ btæèš cyU«nghJ äDäD¥òl‹
njh‹W«.

c.«. beš gh¡Oça Ïiy¡ fUfš nehŒ.

2. Ãsit (Canker) : ÏiyfŸ, »isfŸ, gH§fŸ ngh‹w broæ‹ ghf§fëš

brhubrhu¥ghd btëts®¢Áia¡ bfh©l òŸëfŸ njh‹W«. gh¡Oçahé‹
jh¡Fjyhš ÂR¡fŸ fçªJ, koªJ btë ts®¢Áia njh‰Wé¡»‹wJ.

c.«. vYä¢ir Ãsit nehŒ

3. bk‹mGfš (Soft rot) : nehŒ m¿F¿ bgU«ghY« »H§FfŸ, gH§fŸ,

bk‹ikahd j©LfŸ ngh‹w rij¥Ão¥ghd ghf§fëš njh‹W«. fha§fŸ,
ÁuhŒ¥òfŸ ngh‹wt‰¿‹ têahf gh¡Oçah c£br‹W Ú®¡fÁÎl‹ Toa òŸëfis¤
njh‰Wé¤J, mG»a gilfshf kh‰W»‹wd. m¥ghf§fŸ ãw« kh¿ bk‹ikahf
J®eh‰w¤Jl‹ fhz¥gL«.

c.«. ÏŠÁ bk‹mGfš nehŒ.

4. fHiyfS«, bfh¥òs§fS« (Tumours and galls) : jh¡»a brofë‹

ghf§fëš, gh¡Oçah e¢R¥bghUis cUth¡Ftjhš ÂR¡fëš mrhjuzkhd
ÂRtiw¥ bgU¡fK«, ts®¢ÁÍ« c©lhF«. Ïjdhš fHiyfŸ, bfh¥òs§fŸ ngh‹w
xG§f‰w ts®¢ÁfŸ njh‹W»‹wd.

c.«. j¡fhëæ‹ j©L¥ghf¤Âš njh‹W« fHiy nehŒ.

*******

gæ‰Á v© : 19. e¢Ræçfshš V‰gL« nehŒ m¿F¿fis¡

f©l¿jš
1. njkš (Mosaic) : gRikahd Ïiy¥gu¥Ãš M§fh§nf Ïs« g¢ir mšyJ
btë®g¢ir ãw xG§f‰w £L¡fŸ njh‹W«.
c.«. äsfhŒ, j¡fhë, kutŸë, òifæiy ngh‹w gæ®fis¤ jh¡F« njkš nehŒ.

36
2. kŠrŸ njkš (Yellow Mosaic) : g¢irãw Ïiy¥gu¥Ãš kŠrŸ ãw¤Â£L¡fŸ
njh‹W«.
c.«. mtiu, cSªJ, bkh¢ir ngh‹w gæ®fis¤ jh¡F« kŠrŸ njkš nehŒ.

3. eu«ò btS¤jš (Vein Clearing) : ÏiyfëYŸs eLeu«ò k‰W« »is

eu«òfë‹, g¢ir ãw« kh¿, kŠrshfnth mšyJ btëçnah fhz¥gL«. Mdhš
eu«òfS¡F Ïilæyhd gFÂfŸ g¢ir ãw¤Âš fhz¥gL«.
c.«, bt©il eu«ò btS¤jš nehŒ.

4. ky£L¤ j‹ik (Sterility) : nehŒ jh¡»a broæ‹ ó¡fëYŸs ghf§fŸ e‹F

tsuhkš, fUΫ c©lhfhkš, ky£L¤j‹ik bg‰¿U¡F«. ó ó¤jhY« fhŒ Ão¡fhkš
c®ªJéL«. broæ‹ Eå¥ghf¤ÂYŸs ÏiyfŸ ÁW¤J«, RU§»Í«, ãw« kh¿Í«
fhz¥gL«.
c.«. Jtiu ky£L¤ njkš nehŒ.

5. Ko¡bfh¤J (Bunchy top) : nehŒ jh¡»a gæç‹ ts®¢Á F‹¿, ÏiyfŸ

ÁW¤J, br§F¤jhf ts®ªJ, j©o‹ jiy¥ghf¤Âš xnu F¤jhf¡ fhz¥gL«.
eu«òfS¡F Ïilna ml® g¢ir ãw¡nfhLfŸ bj‹gL«. jh¡f¥g£l gæ® ó¥gJ Ïšiy.
c.«. thiH Ko¡bfh¤J nehŒ.

6. Ïiy¢RUŸ (Leaf Roll) : jh¡f¥g£l broæ‹ ÏiyfŸ nkšneh¡» tisªJ,

RU©L fhz¥gL«.
c.«. cUis¡»H§F k‰W« òifæiy Ïiy¢RUŸ nehŒ.

7. Ïiy¢RU¡f« k‰W« Ïiy beëÎ (Leaf crinckle and Leaf curl) : nehŒ
jh¡»a broæYŸs ÏiyfŸ tisªJ«, beëªJ«, RU¡f§fnshL« fhz¥gL«.
c.«. g¥ghë, òifæiy, j¡fhë, cSªJ ngh‹w brofëš njh‹W«
Ïiy¢RU¡f« k‰W« Ïiy beëÎ nehŒ.

8. Ïiy k‰W« broæ‹ ghf§fë‹ totkh‰w§fŸ (Malformation and

distortion) : jh¡f¥g£l broæ‹ ghf§fëš gyéjkhd tot kh‰w§fŸ fhz¥gL«.
ÏiyfŸ jh¡f¥gL« nghJ, Ïiy¥gu¥ò FiwªJ thš ngh‹W Ú©l, FW»a ÏiyfŸ
njh‹W«.
c.«. j¡fhë vèthš njh‰w nehŒ.

37
gæ‰Á v© : 20. ik¡nfhÃsh°khthš V‰gL« nehŒ
m¿F¿fis¡ f©l¿jš

1. Á‰¿iy nehŒ (Little leaf) : nehŒ jh¡»a brofë‹ j©L¥ghf« k‰W«

ÏiyfŸ F£ilah», ÁW¤JéL«. ÏiyfŸ xnu Ïl¤ÂèUªJ njh‹¿aJnghš
F¤jhf¡ fh£Áaë¡F«. ÏJ ngh‹w brofëèUªJ ó¡fS«, fhŒfS«
c©lhtšiy.

c.«. f¤Âç Á‰¿iy nehŒ.

2. g¢ir¥ó (Phyllody) : ϪnehŒ ó ghf¤ij k£L« jh¡F«. óé‹ ghf§fŸ Ú©L

Ïiyfis¥ nghš gRik ãwkhf khW«. Ït‰¿èUªJ fhŒfŸ c©lhtšiy.

c.«. vŸ g¢ir¥ ó nehŒ.

3. òšj©L (Grassy shoot) : nehŒ jh¡»a brofŸ ts®¢Á F‹¿, F£ilahf

k‰W« ml®¤Âahf¡ fhz¥gL«. ÏiyfŸ ÁW¤J, gRik ãw« ÏHªJ, fQéil¥gFÂ
FiwÍ«. fQbkh£L¡fŸ C¡Fé¡f¥g£L »isfŸ njh‹¿, òj® ngh‹w
njh‰wkë¡F«. óé‹ ghf§fS« gRik ãwkhF«.

c.«. fU«ò òš j©L nehŒ.

*******

gæ‰Á v© : 21. e‹ik jU« cæçfis milahs« fhQjš

I. ÏiuéG§»fŸ

m¿éaš bga® ó¢Átif jh¡F« ó¢Á

1. fh¡Ábdšyh bgh¿t©L btŸis brš ó¢Á

2. »iunrhgh g¢ir¡f©zho mRéå
Ïw¡if¥ó¢Á
3. kh‹o° çèínahrh F«ÃL« ó¢Á gytif ó¢Áæd§fis
4. mdh¡° Á‰¿d« j£lh‹ c©L thG«
5. iynfhrh NnlhMDny£lh ÁyªÂ bešèš gy tif
ó¢Áfis c©L thG«

38
II. x£L©âfŸ
1. oiu¡nfh»uh«kh Fsé K£il x£L©â - fU«Ãš
Eå¡FU¤J¥
òG k‰W« Ïil¡fQ¥òG.
2. bl£uh°o¡f° Fsé gU¤Â fhŒ¥òG
3. Ãu¡fhå£, bg¤Âè£ Fsé òG x£L©â ãy¡fliy
RUŸó¢Á, gU¤Â
g¢ir¡ fhŒ¥òG, ònuhOåah

III. bghUshjhu K¡»a¤Jt« thŒªj ó¢ÁfŸ

m¿éaš bga® ó¢Á e‹ik

1. Vð lh®nr£lh njÜ nj‹, nj‹ bkGF, kfuªj

Vð ~ònshçah nr®¡if¡F ga‹gL«.
2. gh«Ã¡° nkhç g£L¥ó¢Á g£Lüš
3. yhÁ~g¤ yh¡fh mu¡F¥ó¢Á mu¡F, bõšyh¡
4. lh¡onyhÃa° khÎ¥ó¢Á r¥gh¤Â fŸë¢bro
5. Lnuhnrh~Ãyh < g©Ãaš r«gªj¥g£l
bkyndhfh°l® MuhŒ¢ÁfS¡fhf
ga‹gL»wJ
6. rhz t©L t©L J¥òuÎ
7. »çšy° blhk°o¡f° ßis¥ó¢Á k©ts¤ij nk«gL¤J«
8. mfhçf° fh«g°oç° órz« c©gj‰F cfªj fhsh‹
òqnuh£l° rn#h®f{ órz« Á¥Ã¡fhsh‹
òqnuh£l° ~Ãnshçlh órz« Á¥Ã¡fhsh‹
9. <°£ órz« m§ff¡ fiu¥gh‹ òuj¢r¤J
10. bgåÁšèa« uh¡~ngh®o órz« ghèèUªJ Ó°
11. M°g®íšy° ie#® órz« Á£ç¡ mäy«
12. bgåÁšèa« neh£nl£l« gh¡Oçah bgåÁšè‹ v®
cæç¥bghUŸ
13. oiu¡nfhbl®kh éço órz« cæçaš Kiw ó¢Á¡f£L¥ghL
14. iunrhÃa« gh¡Oçah ie£u#‹ thÍit k©âš
ãiy ãW¤Jjš
15. mr£nlhgh¡l®, ie£u#‹ thÍit k©âš
Fnyh°oçoa«, gh¡Oçah ãiyãW¤Jjš
mnrh°igçšy«

39
16. ie£nuhrhnkhdh°, gh¡Oçah k©âš fhz¥gL« fçk¥
ie£nuhgh¡l® bghU£fis ie£iu£, ie£nu£
toéš kh‰Wjš
17. yh¡o¡ mäy gh¡Oçah gh¡Oçah jæ®, bt©bzŒ, beŒ, Ó°
18. ik¡nfhbl®kh gh¡Oçah éåf®
mr£il
19. »sh°oçoa« gh¡Oçah mr£nlh‹ - Áwªj fiu¥gh‹

20. ik¡nuhfh¡f° fh‹or‹° gh¡Oçah njæiy, òifæiy

gj¥gL¤Jjš

21. »sh°oçoa« Ãô£oè¡f« gh¡Oçah eh® Ãç¤bjL¡f, it£lä‹

22. °oç¥nlhikÁ° gh¡Oçah Mçnah~g‹í‹
Á‹dnkhbk‹°
23. °oç¥nlhikÁ° gh¡Oçah °oç¥nlhikÁ°
»çÁa° v® cæç¥bghUŸ
24. ¥Çnuh£l° órz« C£lnk‰¿a bjhGcu«
25. k©òG k©òG k©òG cu«

*******
gæ‰Á v© : 22. gæ®fë‹ bghUshjhu K¡»a¤Jt«

gæ® FL«g« m¿éaš bga® m¿a nt©oa K¡»a

cgbghUŸ

1. beš »uhänd xiurh r£ilth mçÁ, mtš, bghç, nräah,

jé£L v©bzŒ
2. nfhJik »uhänd oç£o¡f« nfhJik uit, ikjh,
M°ot« nräah
3. Ïå¥ò¢ »uhänd brh®f« tšnf® nfhê¤Ôtd«
nrhs«
4. k¡fh¢ »uhänd Áah bkŒ° Ïå¥ò k¡fh¢nrhs«,
nrhs« Ótš (Corn flakes),
khÎ (Corn flour)
5. nfœtuF »uhänd vÿÁ‹ nräah, uh» khÎ
bfhunfdh

40
6. nrhahbkh¢ir byTändÁna »isÁ‹ kh¡° nrhah v©bzŒ,
nrhah cU©il
(Soyameal maker)
7. NçafhªÂ m°£nuÁna Ëèah‹j° NçafhªÂ v©bzŒ
Md° (Sunflower oil)
8. Mkz¡F ô~ngh®ÃnaÁna çÁd° f«ôå° caÎ v©bzŒ (Lubricant)
9. bj‹id ghšnk nfhnfh° ãôÁbguh nj§fhŒ Ótš
(Coconut flakes)
10. fU«ò »uhänd r¡nfu« vçrhuha«, fU«ò r¡if
m~ÃÁndu« (ng¥g®)
11. Õ£%£ ÓdnghonaÁna Õ£lh tšfhç° rha«, r®¡fiu, jhtu-
vçbghUŸ (Biodiesel)
12. gU¤Â khšntÁna fhÁ¥Ãa« Á‰¿d« üš, Mil
13. rzš byTändÁna fh®nfhu° Á‰¿d« fæW
14. òifæiy brhyndÁna ãnfh£oahdh ó¢Á¡bfhšè
lgh¡f«
15. Âuh£ir é£nlÁna é£o° éå~bguh cy®Âuh£ir (Raisin)
16. g¥ghë nfç¡nfÁna nfçfh g¥ghah gH¢rhW, gH¡Tœ, ku¤Âš
toÍ« ghš (Latex)
17. bešè »uhRšnyçnaÁna Úyhªj° Tªjš ijy«, Fë® ghd«,
v«¥ë¡fh ny»a«
18. btŸsç F¡f®Ã£nlÁna F¡Fä° r£ilt° kUªJ¥bghUŸ
19. KU§if bkhç§nfÁna bkhç§fh xèbguh kUªJ¥bghUŸ
20. ÑiufŸ mkuhªnjÁna mkuhªj° Á‰¿d« czÎ, kUªJ
21. »uh«ò 䮣nlÁna irìía« »uh«ò v©bzŒ
mnuhnk£of«
22. kutŸë¡»H§F ôngh®ÃnaÁna bkåAh£ #›tçÁ, °lh®¢
v°Fny‹lh
23. nfhnfh khšntÁna Ânahònuhkh rh¡ny£, ghd§fŸ
bfh¡nfh
24. nuh#h nuhnrÁna nuhrh Á‰¿d« FšfªJ
25. kšèif xbynuÁna #h°äd« Á‰¿d« thrid v©bzŒ
26. rhkªÂ m°£nuÁna »iurhªÂk« ó¢Á¡bfhšè
Ï©of«
27. br©Lkšè m°£nuÁna lhí£l° vbu¡lh ü‰òG¡bfhšè
28. br‹dh (mÎç) byTändÁna nfÁah kUªJ, kyäs¡»
m§F°onghèah

41
29. f©tè¡»H§F èšènaÁna Fnshçnahrh nfhš¢ÁÁ‹
Rg®gh (thj«, _£Ltè)
30. kUªJ T®¡f‹ nyÃna£nl nfhèa° Ïu¤j mG¤j«,
ngh®°~nfhè f©nfhshW
31. f‰whiH èšènaÁ Mnyh Åuh ¡ß«, õh«ò
32. Â¥Ãè ig¥gnuÁna ig¥g® yh§f« rë, ÏUkš, fg«, fhrnehŒ
»UäehÁå
33. bgU§fha« ä®nlÁna bgUyh eWkz¥ bghUŸ,
mrnghæolh Éuzr¡Â
34. ôfè¥l° ä®nlÁna ôfè¥l° Á‰¿d« kUªJ¥bghUŸ
35. g£il yhnuÁna Á‹dnkhk« thrid¥ bghUŸ
Á‰¿d«
36. nfhèa° yhänaÁna brhyndh°Ok‹ nt® (kUªJ¥bghUŸ)
Á‰¿d«
37. btåyh M®»nlÁna btåyh Á‰¿d« I°»ß«, Ritô£L«
bghUŸ
38. fh£lhkz¡F ôngh®ÃnaÁna #£nuhgh Á‰¿d« jhtu vçbghUŸ
(Biodiesel)
39. u¥g® ôngh®ÃnaÁna bAéah ku¤Âš toÍ« ghš
ÃnuÁèna‹Á° (Latex-Rubber)

F¿¥ò : gŸëæ‹ mU»YŸs K¡»a gæ®fë‹ cgbghU£fis (Byproducts) f‰W m¿f.

42
 brŒKiw - II
gæ‰Á v© : 1. k© tiffis¡ f©l¿jš

gŸë¡F mU»š cŸs bt›ntW éjkhd k© tiffis nrfç¤J, mj‹

Fz§fis m¿jš.

*******

gæ‰Á v© : 2. k© khÂç vL¡F« Kiw

k© khÂçfŸ vL¥gj‰F K‹ò ftå¡f nt©oa F¿¥òfŸ : k© khÂç vL¡F«

gF KGtijÍ« FW¡F« beL¡Fkhf elªJ, m¥gFÂæš fhz¥gL« ãy¢rçÎ, ãw«,
ea«, nkyh©ik Kiw, gæ® RH‰Á Ït‰¿‰F V‰wh‰nghy gy gFÂfshf¥ Ãç¤J
jå¤jåahf k© khÂçfŸ nrfç¡f nt©L«. tu¥ò, thŒ¡fhšfŸ, ku¤jo ãHš
gFÂfŸ k‰W« »z‰W¡F mU»Y«, k¡F, F¥ig cu§fŸ, óŠrhz k‰W« ó¢Á kUªJ
Ïl¥g£l gFÂfëY« k© khÂçfŸ vL¡f¡TlhJ.

k© khÂçfŸ nrfç¡f nt©oa fhy«

ãy« jçrhf ÏU¡F« fhy¤Âš k© khÂçfŸ vL¡f nt©L«.
cuä£L FiwªjJ 3 khj Ïilbtëæš khÂçfŸ vL¡fyh«.
gæ® cŸs ãy§fëš k© khÂçfŸ vL¡f¡TlhJ.

k© khÂçfŸ nrfç¡F« Kiw : k© khÂçfŸ vL¡f nt©oa Ïl¤ÂYŸs Ïiy,

rUF, òš, bro M»at‰iw nkš k©iz Ú¡fhkš ifædhš m¥òw¥gL¤j nt©L«.

khÂç vL¡F« bghGJ M§»y vG¤J "V" nghš k©bt£oahš ÏUòwK« bt£o
mªj k©iz Ú¡» élnt©L«. ÃwF ãy¤Â‹ nkšk£l gFÂæèUªJ bfhG MH«
tiu (0-15 br.Û) xU ÏŠ¢ gUkåš khÂç nrfç¡f nt©L«.

Ï›thwhf Fiwªj g£r« xU v¡lçš 10 Kjš 20 Ïl§fëš khÂçfŸ nrfç¡f

nt©L«. k© khÂçfŸ <ukhf ÏUªjhš Kjèš mjid ãHèš cy®¤jnt©L«.

Ëò nrfç¤j khÂçfis xU Ãsh°o¡ thëæš ngh£L e‹whf fy¡»

mÂèUªJ MŒÎ¡F miu »nyh k© khÂçia fhš Fiw¥ò Kiwæš vL¡f nt©L«.

fhš Fiw¥ò Kiw ((Quartering)) : thëæš nrfç¤j k© khÂçia R¤jkhd rh¡F

mšyJ ghè¤Ô‹ jhŸ ÛJ gu¥Ã, mjid eh‹fhf¥ Ãç¤J, v® Kidfëš fhz¥gL«
Ïu©L gFÂfis fê¤J élnt©L«. njit¥gL« miu »nyh msÎ tiu
Ï«Kiwæid ÂU«g¤ ÂU«g ifahs nt©L«.

43
 nrfç¤j k© khÂçia R¤jkhd xU Jâ¥ig mšyJ ghè¤Ô‹ igæš ngh£L
mj‹ ÛJ khÂçia¥ g‰¿a étu§fis¡ F¿¥Ãl nt©L«. cu« k‰W« ó¢Á kUªJfŸ
it¡f¥g£oUªj rh¡F mšyJ igfis k© khÂçfŸ mD¥g cgnah»¡f¡ TlhJ.

khÂç vL¡F« MH«

gæ® tif k© khÂç vL¡F« MH«

(br.Û.)

1. òš k‰W« òšbtë 5
2. beš, nfœtuF, ãy¡fliy, f«ò 15
k‰W« ÁW jhåa¥gæ®fŸ
(ršè nt® gæ®fŸ)
3. gU¤Â, fU«ò, thiH, 22
kutŸë k‰W« fhŒf¿fŸ
(Mâ nt® gæ®fŸ)
4. ãuªju gæ®fŸ, kiy¥ 30, 60, 90 br.Û.
gæ®fŸ, gH¤njh£l¥ MH§fëš
gæ®fŸ _‹W k©
khÂçfŸ
vL¡f nt©L«

*******

gæ‰Á v© : 3. k© gçnrhjid

1. k©ea¥gçnrhjid : k© ea¤ij k©iz bjh£L cz®tj‹ _y«

f©l¿ayh«. <u k©iz bgUéuY¡F«, M£fh£o éuY¡F« Ïilna it¤J
mG¤J«nghJ V‰gL« cz®é‹ _y« k© ea¤ij m¿ayh«.

k© ea« bjhL gªJ ifæš ehlh

cz®Î c©lhjš x£Ljš c©lhjš
(Feel of fingers) (Ball formation) (Stickiness) (Ribbon
formation)

1) kzš ewew gªJ ifæš Ïšiy

(Sandy) c©lhfhJ x£lhJ

45
2) njhäè ewew gªJ c©lhF« Ïnyrhf Ïšiy
kzš vëš éuèš
(Loamy sand) cilªJ éL« x£L«
3) kz‰ Xusé‰F Xusé‰F f£lha« Ïšiy
njhäè ewew bf£oahd éuèš
(Sandy loam) gªJ c©lhF« x£L«
Mdhš
vëš cilÍ«
4) njhäè ewew Ïšiy ; bf£oahd f£lha« Ïšiy
(Loam) tH tH Ïšiy gªJ c©lhF« éuèš x£L«
5) t©lš tHtH bf£oahd f£lha« Ïnyrhf
njhäè bt©bzŒ gªJ éuèš ehlh é£L
(Silty loam) nghš c©lhF« x£L« é£L
c©lhF«
6) fë¤ Ïnyrhd bf£oahd éuèš ehlh
njhäè ÃRÃR¥ghf, gªJ fhÍ«nghJ x£L« c©lhF« ;
(Clay loam) ewew fodkhf ÏG¡F«
ÏU¡F« nghJ vëš
cilͫ
7) t©lš Ïnyrhd bf£oahd éuèš ehlh
fë¤ njhäè ÃRÃR¥ò, gªJ fhÍ«nghJ x£L« c©lhF« ;
(Silty clay ewew¥ò k‰W« fodkhf é£L é£L
loam) tHtH¥ò ÏU¡F« ÏU¡F«
8) fë äfΫ bf£oahd äfΫ jFªj
(Clay) ÃRÃR¥ghf gªJ, fhÍ«nghJ mÂfkhf <u¥gj¤Âš
ÏU¡F« ifahš mK¡f x£L« 2.5 br.Û
KoahJ tiuæyhd
ehlh
c©lhF«

2 k©â‹ fhu mäy ãiy : k©âš cŸs Úuf maåfŸ (H+ ions) k‰W«
iA£uh¡Áš (OH--- ) maåfis¥ bghW¤J k©â‹ pH khWgL«. bghJthf pH

< 6.5 mäyãiy (Acidic)

6.5 - 7.5 eLãiy (Neutral)
7.5 - 8.5 c¥ò ãiy (Saline)
> 8.5 ct® ãiy (Alkaline)

46
 k©â‹ fhu - mäy ãiyia¡ f©l¿a gy têfS©L. mitahtd
1) pH Û£l®
2) pH ng¥g®
3) Íåt®rš ãw§fh£o

pH ng¥g® bfh©L k©âš fhu mäyãiy f©l¿jš : 2.0 ä.Û. ršyilæš rè¤j
k©âš 20 »uh« vL¡fΫ. 20 »uh« k©iz 100 ä.è. f©zho Õ¡fçš Ï£L 50 ä.è.
j©Ù® élΫ. k©iz f©zho¡F¢Á bfh©L miukâ neu« Ïil Ïilna
fy¡» it¡fΫ. miukâ¡F¥ Ë, pH Paper cŸs jhëš x‹iw »ê¤J
Ú®¡fyitia fy¡»a Ë K¡» vL¡fΫ. K¡» vL¤j Ó£il pH ng¥g® ò¤jf¤Â‹
nkš bfhL¡f¥g£LŸs ãw¤Jl‹ x¥Ã£L fhu, mäy ãiyia¡ f©l¿aΫ.

3. fhšÁa« fh®gnd£ ((CaCO3)) ãiy : xU k©âš fhšÁa« fh®gnd£ cŸsjh/

Ïšiyah v‹gij¡ Ñœ¡f©l vëa Kiwæš m¿ayh«.
gçnrh¡f nt©oa k©âš xU F¿¥Ã£l mséid f©zho ngÁåš vL¡fΫ.
m« k©â‹ nkš Ú®¤j iA£nuhFnshç¡ mäy¤ij (dil.HCl) C‰w nt©L«.
fhšÁa« fh®gnd£ ÏUªjhš k©âš Eiu tU«. fhšÁa« fh®gnd£ Ïšiybaåš
Eiu tuhJ.

*******

gæ‰Á v© : 4. Ãu¢ridÍŸs k©iz¡ f©l¿jš k‰W«

ãt®¤Â brŒjš

1. mäy k© : xU k©â‹ fhu mäy ãiyia Kªija gæ‰Áæš T¿ÍŸsthW

pH ng¥g® _y« f©l¿jš nt©L«. k©â‹ fhu mäy ãiy 6.5¡F Fiwthf ÏU¥Ã‹
m«k© mäyk© vd¥gL«.

mäyk© ãt®¤Â

R©zh«ò msÎ fz¡ÑL brŒjš (Lime Requirement of Acid Soils)

neh¡f« : F¿¥Ã£l msÎ k©iz jh§fš fiurYl‹ (Buffer) nr®¤J, k©-jh§fš

fiurè‹ pH Fiwtij¡ bfh©L fz¡ÑL brŒjš.

njit¥gL« Ïurhad§fŸ

jh§fš fiurš : 1.8 ä.è. nguhie£nuhÕdhš, 2.5 ä.è. oiuv¤jdhšmik‹, 3 »uh«

bgh£lhÁa« Fnuhnk£, 2 »uh« fhšÁa« mÁ£nl£ k‰W« 53.1 »uh« fhšÁa« Fnshiuil,
xU è£l® thiy toÚçš fyªJ pH 7.5¡F bfh©L tunt©L«.
47
brŒKiw : 5 »uh« k©iz vL¤J 50 ä.è. Õ¡fçš ÏlΫ. mjDl‹ 5 ä.è. thiy
toÚ® k‰W« 10 ä.è. jh§fš fiuriy élΫ. 10 ãäl§fŸ e‹F fy¡fΫ. Ë pH
Û£liu¡ bfh©L k© - jh§fš fiurè‹ pHia f©l¿aΫ. R©zh«ò msit
Ñœ¡f©l m£ltiz _y« f©l¿ayh«.

R©zh«ò¤ njit msÎ

k©-jh§fš Ñœ¡f©l pH¡F

¡F bfh©L tu R©zh«ò (CaCO3) njit msÎ
fiurš (l‹ / v¡l®)

pH pH 6.0 pH 6.4 pH 6.8

6.7 1.0 1.2 1.4

6.6 1.4 1.7 1.9
6.5 1.8 2.2 2.5
6.4 2.3 2.7 3.1
6.3 2.7 3.2 3.7
6.2 3.1 3.7 4.2
6.1 3.5 4.2 4.8
6.0 3.9 4.7 5.4
5.9 4.4 5.2 6.0
5.8 4.8 5.7 6.5
5.7 5.2 6.2 7.0
5.6 5.6 6.7 7.7
5.5 6.0 7.2 8.3
5.4 6.5 7.7 8.9
5.3 6.9 8.2 9.4
5.2 7.4 8.6 10.0
5.1 7.8 9.1 10.6
5.0 8.2 9.6 11.2
4.9 8.6 10.1 11.8
4.8 9.1 10.6 12.4

48
2. ct® k© : ct® k©â‹ nk‰gu¥Ãš bt©âw c¥ò goªÂU¡F«. Ïjid
k©âš cŸs bkh¤j fiuÍ« c¥ò¡fë‹ msÎ, k©â‹ fhu mäy ãiy M»at‰iw
bfh©L m¿ayh«.
k©â‹ fhu mäy ãiy < 8.5
c¥òfë‹ msÎ > 4.0 dsm-1

c¥òfë‹ msit f©l¿jš : K‹d® T¿aJ nghy pH jhŸ bfh©L k©â‹

fhu mäy ãiyia f©l¿aΫ. E.C. Û£l® cjéÍl‹ fiuÍ« c¥òfë‹ msit
f©l¿aΫ.

ct®k© ãt®¤Â : xU thëæš ct® k©iz vL¤J¡ bfhŸsΫ. ešy ghrd Úiu
ãu¥Ã k©iz CwélΫ. Ë Úiu to¤JélΫ. Ï«khÂç 4 mšyJ 5 Kiw brŒaΫ.
Ë Ï«k©iz vL¤J nk‰brh‹d Kiwæš fiuÍ« c¥ò¡fë‹ msit
gçnrh¡F«nghJ mj‹ msÎ FiwªJŸsij m¿ayh«.

3. fs®k©
fhu mäy ãiy > 8.5
fiuÍ« c¥ò¡fë‹ msÎ < 4.0 dsm-1
gçkh‰w« bg‰w nrhoa« maåfë‹ msÎ > 15%

f©l¿Í« Kiw : k© gçnrh¡f¥gl nt©oa taèš ÏUªJ xU R¤jkhd thëæš,

k© khÂçfŸ 15 br.Û MH¤Âš 5 mšyJ 6 Ïl§fëš vL¡fΫ. m›thW vL¤j
k©iz, Ãsh°o¡ jhë‹ ÛJ gu¥Ã ãHèš cyu élΫ. _oÍŸs f©zho gh£oèš
2 br.Û msé‰F Ï«k©iz ãu¥gΫ. mš 10 br.Û msé‰F (1:5 é»j¤Âš) thiy
toÚiu élΫ. Úiu éL« nghJ g¡fth£oš k©iz bjhªjuÎ brŒahkš élΫ.
_oia _o gh£oiy jiyÑHhf¥ Ão¤J Û©L« giHa ãiy¡nf bfh©L tuΫ. m®Î
Ïšyhkš 4 kâ neu« it¡fΫ. k© fy§fiy¡ bfh©L k© j‹ikia m¿ayh«.
Ϫj fy§fiy xU btŸis ãw Ãsh°o¡ F¢Áia fiurè‹ eLnt it¤J
f©l¿ayh«. (i) Ãsh°o¡ F¢Á bjëthf bjçÍ« - fs® Ïšiy. (ii) XusÎ bjçÍ« -
äjkhd fs®. (iii) Ãsh°o¡F¢Á bjçahJ - mÂf fs®.

fs®k© ãt®¤Â (í¥r¤Â‹ njitia fz¡ÑL brŒjš) : xU F¿¥Ã£l msÎ

k©Ql‹ mÂf msÎ í¥r« ÏL«nghJ í¥r¤ÂYŸs fhšÁa« maåfŸ k©âYŸs
nrhoa« maåfis Ú¡»é£L, k©âDŸ c£òF»‹wJ. Ϫj fiurèš FiwgL«
fhšÁa« maåfis¡ bfh©L í¥r¤Â‹ njit ã®zæ¡f¥gL»‹wJ.

njit¥gL« Ïuhrhad§fŸ : 1. fhšÁa« ršng£ fiurš : (5 » fhšÁa« ršng£

cl‹ 1 è£l® j©Ù® nr®¤J 10 ãäl§fŸ FY¡»a Ë tof£lΫ).
49
2. m«nkhåa« FnshiuL + mnkhåa« iA£uh¡i[L-jh§fš fiurš : (67.5 »
m«nkhåa« FnshiuL cl‹ 570 ä.è. m«nkhåa« iA£uh¡i[L
M»at‰iw xU è£l® msΡF Ú® nr®¤J bfh©L tuΫ).
3. vçnahFnuh« - Ãsh¡ o ãw§fh£o : (0.5 » vçnahFnuh« cl‹ 4.5 » iAouh¡Áš
mik‹ iAonuhFnshiuil 100 ä.è. v¤jdhèš fiu¡fΫ).
4. 0.01 N fhšÁa« FnshiuL : (0.5 » fhšÁa« fh®gnd£ + 10 ä.è. Ú®¤j
iAonuhFnshç¡ mäy« nr®¤J xU è£l® msé‰F thiy toÚ® nr®¤J
bfh©L tuΫ).
5. 0.01 N Ï.O.o.V (EDTA) : (2 » Ï.O.o.V.it xU è£l® thiy toÚUl‹ nr®¡fΫ.
Ïij 0.01 N fhšÁa« FnshiuLl‹ rk‹ brŒaΫ.)

brŒKiw : 2 ä.Û. ršyilæš rè¤j cy®ªj k©âš 5 »uh« vL¤J 250 ä.è. T«ò
FLitæš 100 ä.è. fhšÁa« ršng£ fiurYl‹ Ï£L 5 ãäl« FY¡fΫ. fiuriy
th£nk‹ be«g® 3 tojhëš tof£lΫ. tofiurèUªJ 5 ä.è. vL¤J ngh®rÄ‹
ngÁåš é£L mjDl‹ 5 äè eLãiy fiurš k‰W« 1 äè vçnahFnuh« Ãsh¡ o
ãw§fh£o ÏlΫ. Ï¡fiuriy 0.01 N Ï.O.o.V fiurYl‹ Át¥ò ãw¤ÂèUªJ Úy« ãw«
tU« tiu ju« gh®¡fΫ (Titrate). k© fiurš Ïšyhkš btW« fhšÁa« (blank) ršng£
fiurYl‹ nk‰brh‹d Kiwæš ju« gh®¡fΫ.

nk‰f©l msÎfëèUªJ fhšÁa« ršng£ njitia¡ fz¡ÑL brŒayh«.

fz¡Ñ£L Kiw
k© msÎ = 5»
fhšÁa« ršng£ fiurš C‰¿a msÎ = 100 ä.è.
Ãsh§¡ fiurY¡F Ãôbu£ msÎ = x äè
k© fiurY¡F Ãôbu£ msÎ = y ä.è.
ntWghL = (x-y) ä.è.
1 ä.è 0.01 N Ï.O.o.V. fiurš = 0.0002 » fhšÁa«
~ (x-y) 0.01 N Ï.O.o.V. fiurš = 0.0002 x (x-y) » fhšÁa«
ÏJ 5 ä.è. k© fiurèš cŸsJ

~ 100 ä.è.æš = 0.0002 x (x-y) x 100

5
ÏJ 5 »uh« k©âš cŸsJ. 2.24 x 106 100
vdnt 2.24 äšèa‹ »uh« k©âš (1 v¡l®) = 0.0002 x (x-y) x -------------- x ---------
5 5
= 1792 (x-y) »nyh / v¡l®
= 1.792 (x-y) l‹ / v¡l®

50
 172
í¥r« msÎ (l‹ / v¡l®) = 1.792 (x-y) x ----------
40
(172 --- fhšÁa« ršng£o‹ _y¡TW vil
40 --- fhšÁa¤Â‹ _y¡TW vil)

*******
gæ‰Á v© : 5. jukhd éijfis¤ nj®ªbjL¤jš

neh¡f« : jukhd éijfis¤ nj®ªbjL¤jš

njitahd bghU£fŸ : Ú®, nrhoa« FnshiuL c¥ò (rh¥gh£L c¥ò), K£il, thë,
beš éijfŸ.

brŒKiw : xU Ãsh°o¡ thëæš njitahd msÎ Úçid vL¤J¡bfh©L mš

nrhoa« FnshiuL c¥Ãid Á¿J Á¿jhf nr®¤J Ú©l F¢Áæ‹ cjéahš fy¡f
nt©L«. 3 rj c¥ò fiurš jahç¤jÎl‹, mš éijfis Ï£L fy¡f nt©L«. 10
ãäl§fS¡F¥ ÃwF, Ï¡fiurèš äj¡F« éijfis Ú¡»é£L, moæš
_œ»æU¡F« éijfis jåahf Ãç¤bjL¡f nt©L«. jåahf¥ Ãç¤bjL¡f¥g£l
jukhd éijfis c¥ò Ú§F« tiu F뮪j Úçš fGt nt©L«.

3 rj c¥ò fiurš jah® brŒjš : thëæš cŸs Úçš xU K£ilia Ïlnt©L«.

rhjhuz Úçš K£il _œ»a ãiyæš ÏU¡F«. nrhoa« FnshiuL c¥Ãid bjhl®ªJ
nr®¡F« bghGJ K£il Á¿J Á¿jhf nkbyG«Ã ÏWÂæš Úçš äj¡F«. xU %ghŒ
ehza« msÎ K£il btëæš bjçÍ« ãiyna 3 rj c¥ò¡ fiurš MF«.

*******
gæ‰Á v© : 6. éijne®¤Â

éijne®¤Â éij ne®¤Â¡F gæ® msÎ

ga‹gL¤j¥gL«
bghUŸ

1. ó¢Á¡bfhšè ÏälhFnsh¥ç£ gU¤Â, fhŒf¿ 7 »uh«/»nyh

- rhW c¿ŠR«
ó¢Áfis¡
f£L¥gL¤j
2. órz¡bfhšè - fh®bg‹lÁ« / Âuh« mid¤J¥ 2 »uh« / »nyh
éij k‰W« k© gæ®fŸ
_y« guΫ
nehŒfis¤ jL¡f
51
3. cæ® cu§fŸ - m. mnrh°igçšy«, m. gaWtif¥gæ® xU v¡lU¡F
tëk©ly mr£nlhgh¡l®, jéu mid¤J¥ njitahd
ie£u#id gæ®fS¡F« éij msé‰F
k©âš ãiy M. iunrhÃa« M. gaWtif¥ 500 »uh«
ãW¤j gæ®fS¡F k£L«
4. ts®¢Á C¡»fŸ í¥uè¡ mäy« Kis¥ò¤Âw‹ gæU¡F¤
- éijæ‹ Kis¥ò¤ Fiwthf cŸs jFªjthW
Âwid¤ ö©o, gæ® éijfŸ ga‹gL¤j
gæ® ts®¢Áia nt©L«
mÂfç¡f
5. Ïurhad§fŸ - m. nrhoa« FnshiuL uh» xU »nyh
éiuthd, mÂf M. fhšÁa« FnshiuL éij¡F
Kis¥ò¤ Âw‹, 0.2 rj« cŸs
tw£Áia¤ jh§» 700 ä.è.
ts®jš, gæ® fiurèš
Åça« mÂfç¡f 6 kâ neu«
Cw it¤jš
Ï. J¤jehf ršng£ Jtiu xU »nyh
éij¡F0.01 rj«
300 ä.è.
fiurèš 4 kâ
neu« Cwit¤jš
<. kh§fÜR ršng£ cSªJ, xU »nyh
ghÁ¥gaW éij¡F 0.01
rj« 300 ä.è.
fiurèš 4 kâ
neu« Cwit¤jš
c. bgh£lhÁa« il bfh©il¡fliy 1 »nyh éij¡F
iA£u#‹ gh°ng£ 1 rj« 350 ä.è.
fiurèš 4 kâ
neu« Cwit¤jš
C. bgh£lhÁa« gU¤Â 1 »nyh gŠR
FnshiuL Ú¡»a éij¡F 2
rj« 600 ä.è.
fiurèš
6 kâ neu«
Cw it¤jš

52
gæ‰Á v© : 7. éij¥ò¡ fUéfŸ

1. eh£L éij¡ fy¥ig (Seed drill)

mik¥ò : eh£L éij¡ fy¥igæš ku¤Âdhyhd r£l¤Âš rkkhd Ïilbtëæš

bfhG¡fŸ br§F¤jhf ÏU¡F« tifæš Ñœneh¡» mik¡f¥g£oU¡F«. Ϫj
bfhG¡fS¡F Á¿J nkny r£l¤Âš xU Jthu« fhz¥gL«. r£l¤Â‰F nkny Ïu©L
éij¥ bg£ofŸ it¡f¥g£oU¡F«. Ïit r£l¤Jl‹ ÏizªÂU¡F« if¥ÃoÍl‹
f£l¥g£oU¡F«. Ϫj éij¥bg£oæ‹ mo¥gFÂæš Á¿a Jthu§fŸ fhz¥gL«.
bfhGé‹ nkny cŸs JthuK«, éij¥bg£oæYŸs JthuK« Á¿a FHhŒfë‹
cjéahš jå¤jåahf Ïiz¡f¥g£oU¡F«. r£l¤Jl‹ V®¡fhš
Ïiz¡f¥g£oU¡F«. V®¡fhš Ef¤joÍl‹ Ïiz¤J Ïu£il khLfë‹ cjéahš
éij¡fy¥ig Ïa¡f¥gL»‹wJ.

brašgL« éj« : éij¡fy¥igia Ïa¡F«nghJ bfhG¡fŸ k©iz¡

Ñ¿¡bfh©L¢ bršY«. éij¥ bg£oæš rkkhd Ïilbtëæš nghL« éijfŸ
Jthu§fë‹ _y« éij¡ FHhŒfë‹ têahf tªJ bfhGé‹ _y« Ñw¥g£LŸs
Ïl¤Âš éG«. Ï›thW éij¡f¥g£l éijfis F©lf¤ij¥ ga‹gL¤Â k©âš
_Ljš nt©L«. gæ®fS¡F ÏilæYŸs Ïilbtëia kh‰Wtj‰F éij¡
fy¥igæYŸs bfhG¡fS¡F ÏilæYŸs Ïilbtëæid kh‰¿aik¡f nt©L«.

ga‹fŸ
1. éij¡ fy¥igia ga‹gL¤Jtj‹ _y« xU ehëš xU eg® 1 v¡l® gu¥gséš
éij¡fyh«.
2. éijfis tçirahf éij¡fΫ, fy¥ò¥ gæ® brŒÍ« Ïl§fëš éij¡fΫ
eh£L éij¡fy¥ig ga‹gL»wJ. eh£L éij¡ fy¥igia "bfh®U" v‹W«
miH¥g®.

2. ÏaªÂu éij fy¥ig (Mechanical seed drill)

mik¥ò : Ï¡fy¥igæš cŸs ku¤Âdhyhd r£l¤Âš rkkhd Ïilbtëæš

ÏU«Ãdhyhd bfhG¡fŸ mik¡f¥g£oU¡F«. bfhG¡fS¡F nkny r£l¤Âš Á¿a
Jthu« x‹W fhzg¥gL«. Ϫj r£l¤Â‰F nkny éij¥bg£o it¡f¥g£oU¡F«. Ϫj
éij¥ bg£oæ‹ mo¥gFÂæš 6 Á¿a Jthu§fŸ fhz¥gL«. Ϫj Jthu§fS¡F
nkny 6 Jthu§fŸ bfh©l t£lkhd jfL x‹W Óuhd ntf¤Âš RH‹W bfh©L
ÏU¡F«. jf£oYŸs JthuK«, éij¥bg£oæYŸs JthuK« neuhf tU« rka§fëš
k£Lnk éij¥bg£oæYŸs éijfŸ Jthu§fë‹ têna btënaW«. éij¥

53
bg£oæYŸs 6 Jthu§fS«, ÏU«ò¤ jf£odhyhd 6 éij¡ FHhŒfë‹ _y«
r£l¤ÂYŸs bfhG¡fSl‹ jå¤jåahf Ïiz¡f¥g£oU¡F«.

brašgL« éj« : V®¡fhYl‹ Ef¤joæid Ïiz¤J Ïu£il khLfë‹ cjéahš

mšyJ ÏaªÂu§fŸ cjéahš ÏaªÂu éij¡ fy¥ig Ïa¡f¥gL»wJ.
Ï¡fy¥igÍl‹ Ïu©L r¡fu§fŸ Ïiz¡f¥g£oU¡F«. ÏaªÂu éij¡ fy¥igia
Ïa¡»¢ bršY« bghGJ ÏÂYŸs bfhG¡fŸ k©iz¡ Ñ¿¡bfh©nl bršY«.
éij¥bg£oæš ÏU¡F« éijfŸ éij¡ FHhŒfë‹ têahf btëna¿ bfhGthš
Ñw¥g£LŸs ãy¥gFÂæš éG«. Óuhd ntf¤Âš RHY« jfL ÏU¥gjhš éijfŸ
jhkhfnt Óuhd Ïilbtëfëš éij¡f¥gL»‹wd. F©lfhit¥ ga‹gL¤Â
k©âš _lyh«.

ga‹fŸ
1. Ï¡fy¥igæ‹ cjéahš xU ehëš 2.5 v¡l® ãy¥gu¥Ãš éijfis
éij¡fyh«.
2. éijfis tçirahfΫ, xnu Óuhd MH¤ÂY« rkkhd Ïilbtëæš
éij¥gj‰F ÏaªÂu éij¡fy¥ig ga‹gL»wJ.

3. beš éij¥gh‹ mšyJ cUis beš éij¥gh‹ (Paddy Seeder) : Ïj‹

K¡»agFÂ cUis tot bfhŸfy‹ MF«. ÏJ RHY« ika m¢Rl‹
Ïiz¡f¥g£oU¡F«. RHY« m¢Á‹ ÏUòwK« tçir mik¥gj‰F trÂahf ÏU
jh§»fŸ bghU¤j¥g£oU¡F«. Ï¡fUéia ÏG¤J¢ bršy cnyhf¤jhš Md if¥Ão
Ïiz¡f¥g£oU¡F«. Ϫj bfhŸfyåš éijfis tçirahf éij¥gj‰F V‰g
btëna‰W¤ JisfŸ fhz¥gL«. Ï¡fUé 1690 x 1200 x 610 ä.Û. msÎ bfh©lJ.

ntiy brŒÍ« éj« : bfhŸfyåš éijfis Ï£L if¥Ãoæ‹ cjéahš

éij¡F« taèš Ïa¡F« nghJ éijfŸ tçirahf éij¡f¥gL»wJ. xU ehis¡F
xU eg® 0.8 v¡l® gu¥Ãš éij¡fyh«. xU v¡l® éij¡f %. 250 brythF«.

54
gæ‰Á v© : 8. cu tiffis Ïd§f©l¿jš

1. cutiffŸ
I. jiH¢r¤J cu§fŸ

cu¤Â‹ bga® ie£u#‹ msÎ »il¡F« tot« tif

(rj«)

1. ôçah 46.0 mikL md§ff«

2. mnkhåa« ršng£ 20.6 mnkhåah md§ff«
3. mnkhåa« ie£nu£ 33.0 mnkhåah, md§ff«
ie£nu£
4. mnkhåa« FnshiuL 26.0 mnkhåah md§ff«

5. mnkhåa« ršng£ 25.6 mnkhåah, md§ff«

ie£nu£ ie£nu£
6. ilmnkhåa« gh°ng£ 18.0 mnkhåah md§ff«
7. nrhoa« ie£nu£ 16.0 ie£nu£ md§ff«

II. kâ¢r¤J cu§fŸ

cu¤Â‹ bga® fiuÍ« j‹ik r¤J¡fŸ msÎ (rj«) mäy fhu

k⢠jiH¢ ãiy
r¤J r¤J

1. xU N¥g® gh°ng£ Úçš fiuÍ« 16.0 - eLãiy

2. Âçß N¥g® gh°ng£ Úçš fiuÍ« 48.0 - mäy ãiy
3. il mnkhåa« gh°ng£ Úçš fiuÍ« 46.0 18.0 eL ãiy

4. uh¡ gh°ng£ Á£ç¡ mäy¤Âš 20-30 - eLãiy

fiuͫ
5. ngÁ¡ °yh¡ Á£ç¡ mäy¤Âš 14-18 - fhuãiy
fiuͫ
6. vY«ò¤öŸ Á£ç¡ mäy¤Âš 20-25 1.2 eLãiy
fiuͫ

55
III. rh«gš r¤J cu§fŸ

cu¤Â‹ bga® fiuÍ« j‹ik r¤J¡fë‹ »il¡F«

msÎ (rj«) tot«

1. äônu£ M¥ Úçš vëš fiua¡ToaJ 60.0 K2O

bgh£lhZ (MOP)
2. ršng£ M¥ Úçš vëš fiua¡ToaJ 48.0-52.0 K2O
bgh£lhZ
3. bgh£lhÁa« ie£nu£ Úçš vëš fiua¡ToaJ 48.0 K2O

IV. m§ff cu§fŸ

cu¤Â‹ bga® jiH¢r¤J kâ¢r¤J rh«gš r¤J

(rj«) (rj«) (rj«)

1. kh£L¢ rhz« 0.3 - 0.4 0.1 - 0.2 0.1 - 0.3

(k¡fhjJ)
2. rh«gš 0.73 0.45 0.53
3. f«ngh°£ 0.7 - 2.0 0.9 - 3.0 1.0 - 2.0
4. bjhG cu« 0.4 - 1.5 0.3 - 0.9 0.3 - 1.9
5. Mkz¡F¥ ézh¡F 4.0 - 4.4 1.0 1.4
6. fliy¥ ézh¡F 6.5 - 7.5 1.3 1.5
7. gU¤Â éij ézh¡F 6.9 3.1 1.6

V. cæ® cu§fŸ

cu¤Â‹ bga® C£l¢r¤J

1. mnrh°igçšy« ie£u#‹
2. mr£nlhgh¡l® ie£u#‹
3. gh°nghgh¡Oçah gh°gu°
4. iunrhÃa« ie£u#‹
5. mdÕdh ie£u#‹
6. eh°lh¡ ie£u#‹

56
2. C£l¢r¤J gçªJiu fz¡»lš : bghJthf jiH, kâ, rh«gš r¤J¡fŸ
ôçah, N¥g® gh°ng£ k‰W« äÍnu£ M¥ bgh£lhZ cu§fë‹ _y« gæU¡F
Ïl¥gL»‹wd. cjhuzkhf beš gæU¡F gçªJiu¡f¥gL« C£l¢r¤Â‹ msÎ xU
v¡lU¡F 100:50:50 jiH, kâ, rh«gš r¤jhF«.

i) ôçahéš cŸs jiH¢r¤J msÎ : 46 rj«

46 »nyh jiH¢r¤J nt©Lbkåš 100 »nyh ôçah Ïlnt©L«
100
100 »nyh jiH¢r¤J nt©Lbkåš : 100 x --- = 217.39 »nyh ôçah
46
gçªJiu¡f¥gL« C£l¢r¤Â‹ msÎ
mjhtJ = ---------------------------------------- x 100
cgnahf¥gL¤J« cu¤Âš cŸs C£l¢r¤Â‹ msÎ

ii) gçªJiu¡f¥gL« kâ¢r¤J msÎ : 50 » / v¡l®

cgnah»¡f¥gL« cu« : N¥g® gh°ng£
cgnah¡f¥gL« cu¤Âš
kâ¢r¤Â‹ msÎ : 16 rj«
50 »nyh kâ¢r¤ij jutšy
50
cu¤Â‹ msÎ : ------- x 100 = 312.5 »nyh N¥g® gh°ng£
16
iii) gçªJiu¡f¥gL« rh«gš r¤Â‹ msÎ : 50 » / v¡l®
cgnah»¡f¥gL« cu« : äÍnu£ M¥ bgh£lhZ
cgnah»¡f¥gL« cu¤Âš
cŸs rh«gš r¤Â‹ msÎ : 60 rj«
50
njitahd cu msÎ : ---- x 100 = 83.33 »nyh äônu£ M¥
60 bgh£lhZ

vdnt xU v¡l® beš gæU¡F¤ njitahd100 : 50 : 50 »nyh jiH, kâ, rh«gš

r¤J¡fis Kiwna 217.39 : 312.5 : 83.33 »nyh ôçah, N¥g® gh°ng£ k‰W« äônu£ M¥
bgh£lhZ _y« Ïlyh«.

57
gæ‰Á v© : 9. C£l¢r¤J FiwghL f©l¿jš

C£l¢r¤J FiwghLfŸ

1. ie£u#‹ ts®¢Á F‹¿a gRik ÏHªj jiH¥gFÂ

2. gh°gu° Ïiyfëš Át¥ò ãw¡nfhLfŸ
3. rh«gš r¤J Ïiy EåfU» RU©L ÏU¤jš
4. fhšÁa« broæ‹ ts® KidfŸ fhŒªJ, broæ‹ j©L tYéHªJ,
Ïiyfë‹ EåfŸ x£o ÏU¤jš
5. k¡ÜÁa« jhtu¤Â‹ ÏiyfŸ ÁW¤J«, gRik Ï‹¿Í«, Ïiyfëš
Át¥ò ãw £LfSl‹ j©LfŸ bkèªJ fU» ÏU¤jš
6. fªjf« j©L ts®¢Á F‹¿, bkèªJ éiu¥ghf¡ fhz¥gLjš
7. ÏU«ò Ïs« Ïiyfëš kŠrŸ ãw« njh‹¿ g¢ira c‰g¤Â
jilgLjš
8. nghuh‹ ÏiyfŸ btS¤J jokdhjš, j©L¥gF ÃsΉW,
FU¤J¥gF fU», FU«igfŸ c®jš (bj‹id)
9. khè¥od« ÏiyfŸ kŠrŸ ãwkhf kh¿, gæ® ts®¢Á F‹Wjš
10. J¤jehf« brofë‹ Eåbkh£L fU», fQéil öu« FiwªJ
ÏU¤jš
11. kh§fÜR ÏiyfŸ btS¤J g¢ira« Ï‹¿ eu«òfŸ gRikahf
ÏU¤jš
12. Fnshç‹ ÏiyfŸ g¢ira« ÏHªJ brªãw« miljš
13. jhäu« brofë‹ FU¤J¥ ghf« fUFjš

*******

gæ‰Á v© : 10. ghrd KiwfŸ

1. ötš ghrd« (Overhead irrigation) : ghrd Úçid¥ gæ®fŸ ÛJ xU F¿¥Ã£l
cau¤Âš ÏUªJ kiHÚiu¥nghš öΫ Kiw¡F ötš ghrd« v‹W bga®.

mik¥ò : cnyhf¡ FHhŒfSl‹ RHY« bjë¥ò KidfŸ xU F¿¥Ã£l cau¤Âš

mik¡f¥g£L, Úiu äFªj mG¤j¤Jl‹ brY¤J«nghJ bjë¥gh‹fŸ RH‹W Úiu
gånghynth mšyJ kiH¤Jë nghynth xnu Óuhf¤ öé ãy¤ij eid¡»wJ.

58
ötš ghrd¤Â‹ K¡»a¤Jt«
1. njæiy, fh¥Ã, òšjiu k‰W« tw©l gFÂfëš Ãujhd ghrdkhf ga‹gL»wJ.
2. ãy¢rçÎ, bt¥g«, ciwgå cŸs gFÂfS¡F Ï«Kiw V‰wJ.
3. vªj gæ®fS¡F mo¡fo kiH njitnah m¥gæ®fS¡F ÂObud V‰gL«
tw£ÁæèUªJ fh¥gh‰w cjÎtjhš Ïij 'TLjš ghrd«' (Supplemental
TLjš ghrd«
irrigation) v‹W« miH¥g®.
4. fU«ò, thiH, bj‹id eh‰w§fhš k‰W« my§fhu òšjiufŸ M»at‰¿Y«
mÂf mséš ga‹gL¤j¥gL»wJ.

2. brh£L Ú® ghrd« : ghrd Úçid jhtu¤Â‹ nt®¥gFÂæš gL«goahf brh£L

brh£lhf ghrd« brŒtj‰F brh£L Ú® ghrd« v‹W bga®. Ï«Kiw ghrd Ú®
g‰wh¡FiwÍŸs gFÂfëY«, ntiyah£fŸ g‰wh¡Fiwahd Ïl§fëY«
Ëg‰w¥gL»wJ.

mik¥ò k‰W« brašghL : »z‰W¥ghrd« Ëg‰w¥gL« Ïl§fëš Ï«Kiw

cgnahf¥gL¤j¥gL»wJ. »z‰¿YŸs Ú® ä‹ nkh£lh® _ykhf cªj¥g£L mG¤j«
bfhL¡F« fUé¡F mD¥g¥gL»wJ. Ïš mG¤j¤ij msél mG¤jkhå
Ïiz¡f¥g£oU¡F«. mG¤j« bfhL¡F« fUé ghrd Úçid xnu Óuhd mG¤j¤Âš
Kj‹ik¡ FHhŒfS¡F brY¤J»wJ. Kj‹ik¡ FHhŒ k‰W« mG¤j« V‰gL¤J«
fUé¡F Ïilæš cuäL« fUé Ïiz¡f¥g£LŸsJ. ÏJ ghrd ÚUl‹ cu¤ij¡
fyªJ më¡f cjλwJ. Kj‹ik¡ FHhŒ ml®¤Âahd PVC FHhahF«. Kj‹ik¡
FHhæèUªJ g¡f¡ FHhŒfS¡F«, g¡f¡ FHhŒfëèUªJ »is¡ FHhŒfS¡F«,
»is¡ FHhŒfëèUªJ brh£Lth‹fS¡F« Ú® cªj¥g£L, brh£Lth‹fŸ
Jë¤Jëahf Úçid brh£L»wJ.

e‹ikfŸ
1. Ú® Á¡fdkhf ga‹gL¤j¥gL»wJ. rhjhuzkhf eh‹F kl§F tiu ghrd gu¥ò
mÂfç¡f¥gL»wJ.
2. cu« ghrd Úç‹ _y« nt®¥gFÂæš më¡f¥gLtjhš ÅzhfhJ.
3. ntiyah£fŸ njit FiwÎ.
4. fisfŸ njh‹WtJ FiwÎ; mjdhš gæ® c‰g¤Â bryÎ FiwÎ.

*******

gæ‰Á v© : 11. ghrd Ú® nrfç¥ò k‰W« ju« gh®¤jš

ghrdÚ® khÂç nrfç¡F« Kiw : nkh£lh® vL¤J 30 ãäl§fŸ fêªjÎl‹ Ú® khÂç
nrfç¡f nt©L«. öŒikahd ghè¤Ô‹ mšyJ f©zho gh£oèš 1/2 è msΡF
nrfç¡f nt©L«. Âwªj btë »zwhf ÏUªjhš xU thëia¡ f£o »z‰¿š é£L
e‹F _œ», nkny ÏG¤J Ïu©L mšyJ _‹W Kiw _œfo¤J Ë thëia btëna
59
ÏG¤J gh£oèš nrfç¡f nt©L«. Ú® khÂçia nrfç¤j m‹nw gçnrhjid
ãiya¤Âš bfh©L nr®¤J él nt©L«.

i. ghrd Úç‹ fhu-mäyãiy ((pH)) f©l¿jš : 50 ä.è. ghrd Úiu xU Õ¡fçš

vL¤J pH Û£lç‹ vy¡£nuhil mš it¤J mj‹ fhu mäy ãiyia m¿ayh«.

ii. fiuÍ« c¥òfë‹ msÎ ((Soluble salts)) : 50 ä.è. ghrd Úiu 100 äè f©zho
Õ¡fçš vL¤J mš E.C Û£lç‹ fl¤Âia (Electrode) it¤J, E.Cia m¿ayh«.

fiuÍ« c¥òfë‹ msÎ ä.»/è (dsm-1) x 640

fh®gnd£ k‰W« ig-fh®gnd£ maåfis f©l¿jš

brŒKiw : Ã¥bg£ _y« 50 ä.è. ghrd Úiu vL¤J ngh®Áè‹ ngÁåš élΫ. XçU
JëfŸ Ãdh¥jè‹ ãw§fh£oia ÏlΫ. fh®gnd£ ghrd Úçš ÏUªjhš ÏsŠÁt¥ò
ãw« tU«. ÏsŠÁt¥ò ãw« tªjhš Ïjid Ãôbu£oš ãu¥g¥g£l N/50 (0.02 N) fªjf
mäy¤Jl‹ ÏsŠÁt¥ò ãw« kiwÍ« tiu ju« gh®¤J msit F¿¡f nt©L«. mnj
fiurYl‹ XçU JëfŸ Ûijš MuŠR ãw§fh£oia Ï£L Û©L« N/50 fªjf
mäy¤Jl‹ kŠrŸ ãw¤ÂèUªJ ÏsŠÁt¥ò ãw« tU« tiu ju« gh®¤J msit
F¿¡f nt©L«. xnu khÂçahd msÎ tU« tiu ju« gh®¡f nt©L«.

nk‰f©l msit¡ bfh©L ghrd Úçš cŸs fh®gnd£ k‰W« ig-fh®gnd£

maåfis¡ fz¡»£L¡ bfhŸsyh«.

fz¡ÑL brŒjš
ghrd Úç‹ msÎ = 50 ä.è.
fh®gnd£ + ig fh®gnd£ ÏsŠÁt¥ò ãw« kiwÍ« = A ml
tiu N/50 fªjf mäy« ga‹gL¤j¥g£l msÎ
Ãdh¥jè‹ - Ûijš MuŠR ãw« tU« tiu
cgnahf¥gL¤j¥g£l N/50 fªjf mäy« = B ml
a) fh®gnd£L¡F k£L« cgnahfkhd N/50
fªjf mäy msÎ = (A x 2) ml
ig-fh®gnd£L¡F k£L« cgnahfkhd N/50
fªjf mäy msÎ = (B - A) ml
1 ä.è. N/50 fªjf mäy¤Âš cŸs fh®gnd£o‹ msÎ = 0.003 »
~ A x 2 ä.è fh®gnd£o‹ msÎ = 0.003 (A x 2) » fh®gnd£
0.003 (A x 2)
50 ä.è. ghrd Úçš cŸs fh®gnd£o‹ msÎ = ------------
50

60
 0.003 x (A x 2)
6
10 ä.è. ghrd Úçš cŸs fh®gnd£o‹ msÎ = -------------- x 106
50
= Ã.Ã.v« (ppm) fh®gnd£
b) 1 ä.è N/50 fªjf mäy¤Âš cŸs ig fh®gnd£ msÎ = 0.0061 »
0.0061 x (B-A)
~igfh®gnd£ msÎ = ----------- x 106 ppm
50
KoÎ
ghrd Úçš cŸs fh®gnd£ msÎ ............... ppm
ghrd Úçš cŸs igfh®gnd£ msÎ ............... ppm

iv) FnshiuL maåfis f©l¿jš : 25 äè ghrd Úiu Ã¥bg£ _y« vL¤J

ngh®Áè‹ ngÁåš ÏlΫ. Ïu©L mšyJ _‹W Jë bgh£lhÁa« Fnuhnk£
ãw§fh£oia é£L f©zho¡F¢Á bfh©L e‹F fy¡fΫ. Ï¡fiuriy Ãôbu£oš
ãu¥Ãa N/10 Ášt® ie£nu£Ll‹, ml®ªj Át¥ò ãw« tU« tiu ju« gh®¡fΫ. xnu
khÂçahd msÎ (A) tU« tiu ju« gh®¡f nt©L«. nk‰f©l msit¡ bfh©L
FnshiuL maåæ‹ msit¡ fz¡ÑL brŒayh«.

fz¡ÑL brŒjš
ghrdÚç‹ msÎ = 25 ä.è.
N/10 Ášt® ie£nu£o‹ msÎ = A ä.è.
1 ä.è. N/50 Ášt® ie£nu£oš cŸs Fnshiuo‹ msÎ = 0.00355 »
0.00355 x A »
~ A ä.è. Fnshiuo‹ msÎ = ------------
ÏJ 25 ä.è. ghrd Úçš cŸsJ. 25
0.00355 x A
vdnt 106 äè ghrd Úçš cŸs Fnsiuo‹ msÎ = ------------- x 106
25
= Ã.Ã.v«. FnshiuL
KoÎ
ghrdÚçš cŸs Fnshiuo‹ msÎ = _______ Ã.Ã.v«.

*******

61
gæ‰Á v© : 12. ó¢Á f©fhâ¥ò¥ bgh¿fŸ

ó¢Á f©fhâ¥ò¥ bgh¿fis¥ ga‹gL¤Â ó¢Áfë‹ v©â¡if k‰W«

elkh£l¤ij m¿ªJ gæ® ghJfh¥Ãid nk‰bfhŸsyh«. bgh¿fŸ bgsÂf Kiw ó¢Á¡
f©fhâ¥ò rhjdkhf¥ ga‹gL»‹wd.

1. Ïd¡ft®¢Á¥bgh¿ ((Sex Pheromone Trap)) : Ï¥bgh¿æ‹ nk‰òw« Ïu©L

mo é£lKŸs xU mYäåa¤ j£L«, ÑnH Ãsh°o¡»dhyhd òdš x‹W«
bghU¤j¥g£LŸsJ. òdè‹ thŒ¥gF mYäåa¤ j£il él Á¿ajhf ÏU¡F«.
mYäåa¤j£o‹ eLéš xU f«Ãæš bg© ó¢Áæ‹ thrid bfh©l bghUŸ (Septa)
it¡f¥g£LŸsJ. òdè‹ Ñœ¥gFÂæš xU ghè¤Ô‹ ig f£o él¥g£LŸsJ. igæš
éG« ó¢Áfis nrfu« brŒa trÂahf ghè¤Ô‹ igæ‹ xUKid »ê¤J üyhš
f£l¥g£L ÏU¡F«. gæ®fis¤ jh¡F« ó¢ÁfS¡F V‰g br¥lh¡fis kh‰wnt©L«.
Ï›thW bg© thridahš ftu¥g£l M©ó¢ÁfŸ ghè¤Ô‹ igfëš tªJ éG«nghJ
mjid nrfç¤J mê¡fyh«. gæç‹ cau¤Â‰F¤ jFªjthW jh§»æ‹ cjéahš
Ïjid taèš it¡fyh«. V¡fU¡F 5 bgh¿ Åj« it¡fyh«. thu¤Â‰F xU Kiw
br¥lhit kh‰w nt©L«. br¥lhit Fë® rhjd¥ bg£oæš it¤J ghJfh¡f
nt©L«.

ga‹fŸ
1. F¿¥Ã£l ó¢Á Ïd§fŸ k£L« mê¡f¥gL»wJ.
2. R‰W¢ NHY¡F ghJfh¥ò.
3. M© ó¢ÁfŸ ftu¥gLtjhš Ïd¥bgU¡f« Fiw»wJ.
4. gæ®ghJfh¥ò¡fhd bryÎ FiwÎ.

2. és¡F¥bgh¿ ((Light Traps)) : jh§»æ‹ nkš gFÂæš xU ä‹rhu gšò«

mj‰F¡ ÑnH xU ghĤ‹ igÍ« Ïiz¡f¥g£LŸsJ. és¡»‹ xëahš ftu¥g£L
ghè¤Ô‹ igæš éG« ó¢Áfis nrfç¤J mê¡f ghè¤Ô‹ igæ‹ Ñœ gFÂ
»ê¡f¥g£L üš bfh©L f£oél¥g£LŸsJ. ä‹ tr Ϛyhj Ïl§fëš
bg£nuhkh¡° és¡if¥ ga‹gL¤jyh«.

ga‹fŸ
1. Ïj‹ _y« ó¢Áfë‹ elkh£l«, v©â¡ifia m¿ªJ bfhŸsyh«.
2. mªJ¥ó¢ÁfŸ, t©LfŸ, j¤J¥ó¢ÁfŸ ngh‹w všyh ó¢ÁfS« ftu¥g£L
mê¡f¥gL»‹wd.

3. fUth£L¥bgh¿ ((Fish Meal Trap)) : Ϫj¥ bgh¿ahdJ nrhs¤Âš FU¤J

<¡fis¡ ft®ªJ mê¡f¥ga‹gL»wJ. Jisæl¥g£l br›tf tot jfu o‹
62
jh§»æš bghU¤j¥g£L bjh§fél¥g£LŸsJ. o‹å‹ nk‰gFÂæš ÏU Jthu§fŸ
fhz¥gL«. xU Jthu¤Âš kUªJ eid¤j gŠR«, k‰bwhU Jthu¤Âš Ú® fyªj
fUth£L¤ öS« it¡f¥g£LŸsJ. o‹å‹ Ñœ gFÂæš xU òdš xU f©zho
#hoÍl‹ Ïiz¡f¥g£LŸsJ.

nrhs« éij¤j xU thu¤Âš Ï¥bgh¿ia it¤jhš fUth£L thridæš

<®¡f¥g£l <¡fŸ JisfŸ têahf cŸbr‹W kUªÂ‹ Åça¤jhš ÏwªJéL«.
Ï¥ó¢ÁfŸ òdš têahf gh£oèš nrfç¡f¥g£L mê¡f¥gL»wJ.

ga‹fŸ
1. nrhs« FU¤J <¡fŸ f£L¥gL¤j¥gL»wJ.
2. ntW Áy ó¢ÁfŸ, t©LfŸ ngh‹witÍ« f£L¥gL¤j¥gL»‹wd.

4. kŠrŸ t®z x£L¥bgh¿ ((Yellow Sticky Trap)) : jfu o‹ ÛJ kŠrŸ t®z« óÁnah
mšyJ kŠrŸ ãw jhis¡ bfh©L x£onah jah® brŒa¥gL»wJ. kŠrŸ ãw t®z¤Â‹
ÛJ gir ngh‹w x£L¥ bghUŸ mšyJ v©bzŒ jlé it¡f nt©L«. Ï¥giræš
x£L« ó¢ÁfŸ f£L¥gL¤j¥gL»‹wd.

ga‹
1. Á¿a ó¢ÁfŸ, btŸis <, j¤J¥ó¢ÁfŸ, ng‹fŸ, òifah‹fŸ ngh‹wt‰iw
mê¡fyh«.
2. ó¢Áfë‹ elkh£l¤ij¡ f©l¿ªJ gæ® ghJfh¥ò nk‰bfhŸsyh«.

5. vè¥bgh¿fŸ ((Rat Traps)) : vè¥bgh¿fŸ Ïu©L tif¥gL«. i) cæUl‹

Ão¡F« bgh¿ (Live traps) ii) bfhšY« bgh¿fŸ (Kill traps).

i.. cæUl‹ Ão¡F« bgh¿fŸ : éa¡F« bgh¿, ghid¥bgh¿, ku vè¥bgh¿

ngh‹w bgh¿fŸ vèfis cæUl‹ Ão¤J bfhšy¥ ga‹gL»‹wd.

ii.. bfhšY« bgh¿fŸ : KJbfho¡F« bgh¿, jŠrhñ® »£o¥ bgh¿ ngh‹w

bgh¿fëš Á¡F»‹w vèfŸ clnd bfhšy¥gL»‹wd.

*******

63
gæ‰Á v© : 13. jhåa nrä¥Ãš ó¢Áfshš V‰gL« nrj§fŸ

jhåa nrä¥Ã‹ äf¥bgU« vÂçfshd òG, ó¢Áfshš V‰gL« jhåa ÏH¥ò 2.55
rjkhF«. òG ó¢ÁfŸ jhåa§fis¤ Jis¤J r¤J¥ gFÂfis c©gJl‹ fêÎ¥
bghU£fëdhš jhåa§fis mR¤j¥gL¤Â kåj‹ c©gj‰F¤ jFÂa‰witah¡»
éL»‹wd. jhåa¤Âš ó¢Áfë‹ fêÎ¥bghU£fŸ nr®tjhš <u¥gj« mÂfç¤J
órz§fŸ njh‹W«. ÏJ jhåa§fis bf£oah¡», J®eh‰w« År¢brŒJ, Kis¡F«
Âwid ÏH¡f¢ brŒ»wJ. ó¢ÁfŸ jhåa¤ij nrj¥gL¤J« Kiwfis¡ bfh©L
mt‰iw cŸëUªJ c©git k‰W« btëæèUªJ c©git vd ÏUtifahf¥
Ãç¡fyh«.

I.. ó¢Áfë‹ tif¥ghL

cŸëUªJ c©git : Ï¥ó¢ÁfŸ jhåa¤ij¤ Jisæ£L K£ilæ£L òGth»

cŸëUªnj c©L tsU«. c.«. jhåa t©L, mçÁ _¡Ft©L, gaW t©L, beš
mªJ¥ó¢Á.

btëæèUªJ c©git : Ï«Kiwæš ó¢ÁfŸ jhåa§fis R‰¿ TL nghš

mik¤J mt‰WŸ thG«. Ïit btëæèUªnj jhåa¤ij¡ FilªJ c©Q«. c.«.
Át¥ò khÎt©L, fh¥uh t©L, Ïu«g¥gš t©L.

1. mçÁ t©L (Rice weevil)) i[£nlh~igy° xiun[ : Ï›t©L nfhJik,

mçÁ, k¡fh¢nrhs«, nrhs«, beš Kjèa jhåa§fis nrj¥gL¤J»‹wd. jhŒt©L
fW¥ò mšyJ fUŠÁt¥ò ãw¤Âš 3 ä.Û. ÚsKilaJ. Ïj‹ K‹ Ïw¡ifæ‹ ÛJ eh‹F
nfhLfŸ fhz¥gL«. Ïj‹ thŒ¥ghf« _¡F mšyJ myF ngh‹W Ú©L tisªJ
fhz¥gL«.

2. beš Jis¡F« t©L (Lesser Grain Borer) iun[hbg®¤jh blhäåfh :

Ï¥ó¢Áahš jh¡f¥gL« jhåa§fëš beš, mçÁ, nfhJik, nrhs«, k¡fh¢nrhs«, äsF
M»ait K¡»akhdit. Ï›t©o‹ jiy¥gF K¡nfhz toéš tisªJ, kh®ò
gF rhŒªJ fU«gG¥ò ãw¤Âš ÏU¡F«. clè‹ Ã‹gF j£ilahf¡ fhz¥gL«.
Ï¥ó¢Á Rkh® _‹W Kjš eh‹F ä.Û. tiu ÚsKilaJ.

3. gaW t©L (Pulse Beetle) fnyhn[hòU¡f° tiffŸ : gaW tiffis

k£Lnk jh¡F«. Ï›t©L 3 - 4 ä.Û ÚsK« gG¥ò ãwK« cilaJ. Ïw¡ifæ‹ nkš
bt©òŸëfŸ fhz¥gL«. jhŒ¥ó¢ÁfŸ Rkh® 100 K£ilfis jå¤jåahf gaWfë‹
nkš ÏL«. K£ilfëèUªJ tU« Á¿a òG¡fŸ jhåa¤ij¡ FilªJ c£gFÂia
c©»‹wd. vdnt jh¡f¥g£l jhåa¤Â‹ nkšnjhš k£Lnk ÏU¡F«.

64
4. Át¥ò khÎ t©L (Red Flour Beetle) £iunghèa« nf°nlåa« : Ïj‹
jhŒ¥ó¢ÁÍ« òG¡fS« khÎ¥g©l§fis c©L thœ»‹wd. Ïit cilªj
jhåa§fŸ k‰W« miu¤j khÎ¥bghU£fis c©L nrj« éisé¡»‹wd.

5. Áfbu£ t©L mšyJ òifæiy t©L (Cigarette Beetle) nyÁnahbl®kh

brçfh®å : Ï›t©LfŸ gj¥gL¤j¥g£l njæiy, òifæiy, äsF, ÏŠÁ, kŠrŸ,
äsfhŒ éij Kjèat‰iw nrj¥gL¤J»‹wd. Ï›t©LfŸ Áf¥ò ãw¤Jl‹ ÚŸt£l
tot¤Jl‹ ÏU¡F«.

6. beš mªJ¥ó¢Á (Paddy Moth) i[£nlh£nuhfh Óçabyšyh : Ï¥ó¢ÁfŸ

taèš beš, k¡fh¢nrhs«, nrhs«, gh®è k‰W« nfhJik M»at‰iw¤ jh¡F»‹wd.
Ï¥ó¢ÁfŸ cä Ú¡f¥glhj všyh¤ jhåa§fëY« nrjnk‰gL¤j¡ Toad. »l§Ffëš
cŸs jhåa _£ilfë‹ ÛJ gwªJ bfh©oU¡F« mšyJ C®ªJ bfh©oU¡F«.

7. mçÁ mªJ¥ó¢Á (Rice Moth) fh®iruh Á~gnyhåfh : ÏJ beš

mªJ¥ó¢Áiaél mséš bgçajhfΫ rh«gš ãwKilajhfΫ ÏU¡F«. Ï¥ó¢Áæ‹
òG¡fŸ cilªj éij bghU£fŸ, FWizfŸ, jhåa tiffŸ M»at‰iw üyh«
gilædhš Ëå c©L nrj¥gL¤J«.

II. jhåa nrä¥Ã‹nghJ jh¡F« ó¢Áfis f©fhâ¤J mê¡ftšy

ó¢Á¥bgh¿fŸ : jhåa nrä¥Ã‹nghJ jh¡F« ó¢ÁfŸ bgU«ghY« taèèUªJ
nrä¥ò »l§FfS¡F«, miwfS¡F« guλ‹wd. jhåa§fŸ nrä¡f¥gL«nghJ,
Ï¥ó¢ÁfŸ äf¡ Fiwªj msnt fhz¥gL»‹wd. vdnt, Mu«g fhy¤Ânyna
F¿¥Ã£l ghJfh¥ò elto¡if vL¤J nrä¥ò fhy¤Âš Ïj‹ jh¡Fjš mÂfkhfhkš
brŒa KoÍ«. bghJthf Ï¥ó¢ÁfŸ fhiy, khiy ntis k‰W« fh‰nwh£l« mÂfKŸs
Ïl§fëš R‰¿¤ ÂçÍ« ÏašòilaJ. ó¢Áfë‹ Ïªj Ïa‰ifahd Ïašig¥
ga‹gL¤Â Mu«g fhy¤Ânyna mt‰iw jhåa§fëèUªJ btëna‰w jäœehL
ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf« gy òÂa rhjd§fis¡ f©LÃo¤JŸsJ.

1. FHhŒ tot¥bgh¿ : FHhŒ totik¥ò¡ bfh©l Ï¥bgh¿æš 2 ä.Û Jthu§fŸ

k‰W« ÏU Ãsh°o¡ _ofŸ nkY«, ÑG« cŸsd. nk‰gFÂ _o k£L« btëna
bjçÍ«go Ï¥bgh¿ia neuhf¤ jhåa¤Âš it¡f nt©L«. jhåa§fëš cŸs
ó¢ÁfŸ m§F« ϧF« elkhL« nghJ Jthu§fŸ têahf bgh¿æš EiHªJ Ñœneh¡»
tU«nghJ bgh¿æ‹ mo¥ghf¤Âš bghU¤j¥g£LŸs òdš tot mik¥Ãdhš
rW¡f¥g£L T«ò tot _oæš mf¥g£L¡ bfhŸ»‹wd. thu« xU Kiw bgh¿ia
btëæš vL¤J ó¢Áfis m¥òw¥gL¤Â mê¡f nt©L«.

65
2. T«ò tot¥ bgh¿ : bghJthf Ï¥bgh¿ g«gu« ngh‹W fhz¥gL«. Ïj‹ _o 3
ä.Û. Jthu§fis (xU rJu m§Fy¤Âš 29-30 Jthu§fŸ) bfh©l xU jflhš
brŒa¥g£lJ. Ïij vëajhf T«ò ngh‹w tot¤ÂèUªJ Ãç¤bjL¡fyh«.
Ï¥bgh¿æ‹ T«ò tot gFÂæ‹ cŸns x£L« bghUŸfis e‹F jlé 3 ä.Û.
Jthu§fis bfh©l jflhš e‹F _o, gaWfis nrä¡F« fyå‹ (Pulses)
nk‰gFÂæš _oæ‹ Ñœ¥gF Jthu§fŸ k£L« gæç‹ cŸns ÏU¡FkhW g¤J
it¡f nt©L«. Ïu©L ä.Û Jthu§fis cila _o bfh©l bgh¿fis k‰w
jhåa§fS¡F ga‹gL¤jyh«. jäœehL ntsh©ik¥ gšfiy¡fHf bgh¿æš x£L«
bghU£fis ga‹gL¤j¤ njitæšiy. gaWfëèUªJ btë tU« t©LfŸ
Ïd¥bgU¡f¤Â‰fhf fyå‹ nk‰gFÂia neh¡» tU«nghJ bgh¿æš cŸs
Jthu§fëš EiHªJ, rW¡», mo¥ghf¤Âš kh£o¡ bfhŸS«. Ïj‹ _y« gaW
t©Lfë‹ nrj¤ij¡ Fiw¡fyh«.

3. gaWt©Lfis Ão¤jê¡F« bgh¿ : Ï¥bgh¿ g«gu« ngh‹w _oiaÍ«

mj‹ Ñœ¥ghf« FHhŒ ngh‹w totik¥igÍ« bfh©lJ. _oæY«, FHhŒ gFÂæY« 3
ä.Û. Jthu§fŸ cŸsd. gaWfëš fhz¥gL« t©LfŸ Ïd¥bgU¡f¤Â‰fhf fyå‹
nkšgFÂia neh¡» tU«. m¢rka« bgh¿æš cŸs Jthu§fëš EiHÍ« nghJ rW¡»
bgh¿æ‹ mo¥ghf¤Âš kh£o¡ bfhŸS«. gaWtif¥ gæ®fis nrä¡F«nghJ
t©LfŸ btë¥gLjiy¡ f©l¿a nt©L«. Ïjid¡ f©LÃo¤J é£lhš
Nçaxëia¥ ga‹gL¤Â gaWfëš ÏUªJ btë¥gL« t©LfŸ ÏL« K£ilfis
vëjhf mê¤Jélyh«.

4. ó¢Áfis¤ jhdhfnt mf‰W« nrä¥ò¡fy‹ : nrä¥ò jhåa ó¢Áfis¤

jhdhfnt jhåa§fëèUªJ mf‰w xU òÂa nrä¥ò¡fy‹ f©LÃo¡f¥g£LŸsJ.
Ïij Å£L cgnahf« k‰W« éij¡fhf ga‹gL« jhåa§fis jh¡F« ó¢Áfis¡
f£L¥gL¤j ga‹gL¤jyh«. jhåa§fis¤ jh¡F« mçÁ¡T‹ t©L, khÎ t©L,
gaWt©L ngh‹wit m§F« ϧF« elkhL« nghJ fyåš c£ghf¤ÂYŸs
Jthu§fŸ têahf btëtªJ rW¡» fyå‹ Ñœ¥ghf¤Âš cŸs bg£oæš éGªJ
mf¥g£L¡ bfhŸ»‹wd. Ï›thW éGªj ó¢ÁfŸ btëna tuhj t©z« Ï¡fyå‹
mo¥ghf« totik¡f¥g£LŸsJ. Ï¡fy‹fŸ 2 »nyh, 25 »nyh, 100 »nyh k‰W« 500
»nyh v‹w bfhŸssÎfëš cUth¡f¥g£LŸsd.

*******

66
gæ‰Á v© : 14. jhtu¥ó¢Á¡bfhšè jahç¤jš

1. nt«ò éij¢rhW jahç¤jš

nt¥g« gU¥ò - 5 »nyh
j©Ù® - 100 è£l®
Âut nrh¥ - 100 äšè

nt¥g« gU¥ò 5 »nyhit Ïo¤J¤ ösh¡» nfhâ¥igæš Ko¢rhf¡ f£o 100

è£l® j©Ùçš 8 kâ neu« Cwit¡f nt©L«. Ëò mij tof£o 100 äšè Âut
nrh¥ fyªJ bjë¡f nt©L«. xU v¡lU¡F 500 è£l® fiurš njit¥gL«.

2. ò§f éij¡ fiurš jahç¡F« Kiw

ò§f éij - 5 »nyh
j©Ù® - 100 è
nrh¥ fiurš - 100 ä.è.

ò§f« éij¥gU¥ig bgho brŒJ j©Ù® nr®¤J 12 kâ neu« Cw it¤J Ëò

tof£o it¤J 1 è£l® fiurY¡F 1 äšè Âutnrh¥ nr®¤J bjë¡f¥ ga‹gL¤jyh«.

3. beh¢Á Ïiy : bgho brŒa¥g£l 10 »uh« beh¢Á Ïiy¤öis 1 »nyh nrä¥ò jhåa«
mšyJ éijÍl‹ fyªJ it¤ÂUªJ nrä¥ò jhåa ó¢Áfis j鮡fyh«.

gæ‰Á v© : 15. gæ® ghJfh¥ò Ïurhad kUªJfë‹

tot§fis m¿jš

1. gšntW Ïurhaz kUªJfis nrfç¤J mj‹ tot§fis m¿jš

2. bjëÂut« jahç¤jš

i) njit¥gL« kUªÂ‹ msÎ fz¡»Ljš : F¿¥Ã£l msÎ br¿Î ml§»a

kUªJ¡ fyit jahç¥gj‰F njitahd kUªÂ‹ msit¡ fz¡»l ÑœtU« N¤Âu«
ga‹gL»wJ.
bkh¤j kUªJ¡ fyitæš kUªÂ‹
fyitæ‹ msÎ x ml®¤Â
njit¥gL« kUªÂ‹ msÎ = -----------------------------------
»il¡F« kUªÂ‹ Åça«

c.«. xU v¡l® rhFgo brŒa¥g£l gU¤Â gæçš rhW c¿ŠR« ó¢Áfis f£L¥gL¤j
500 è£l® ilbknjhna£ kUªJ fyit njit¥gL»wJ. m«kUªÂ‹ Åça« 30 rj«

68
Âutkh‰WÂu£lhf ÏUªjhš 0.03 rj« kUªJ fyit jahç¡f njit¥gL« kUªÂ‹
msit¡ fz¡»Lf.
500 x 0.03
njit¥gL« kUªÂ‹ msÎ = ------------ = 0.5 è£l® (mšyJ) 500 ä.è.
30

ii) kUªJ¡fyitæ‹ Åça« fz¡»Ljš : xU F¿¥Ã£l msÎ br¿ÎŸs

kUªij F¿¥Ã£l msÎ Úçš fy¡F«nghJ mªj kUªJ¡ fyitæYŸs Åça¤ij
f©l¿a ÑœtU« N¤Âu« ga‹gL»wJ.

fyitæš nr®¡f¥g£l kUªÂ‹

kUªÂ‹ msÎ x Åça«
kUªJ¡fyitæ‹ Åça« = -----------------------------------
bkh¤j kUªJ¡ fyitæ‹ msÎ

c.«. 50% fiuÍ« öŸtoéš »il¡F« fh®gçš kUªij xU »nyh vL¤J 500 è£l®
j©Ùçš fyªjhš fy¡f¥g£l kUªÂ‹ Åça« v›tsÎ?
1 x 50
kUªJ¡fyitæ‹ Åça« = ---------- = 0.1%
500

iii) bkh¤j kUªJ¡ fyit njit¥gL« msÎ fz¡»Ljš

kUªÂ‹ msÎ x kUªÂ‹ Åça«

bkh¤j kUªJ¡ fyit = -----------------------------------
kUªJ¡ fyitæ‹ Åça«

c.«. xU v¡l® ãy¤Âš gæçl¥g£LŸs be‰gæçš njh‹¿ÍŸs j¤J¥ó¢Áfis¡

f£L¥gL¤j Fnsh®igç~gh° 20 rj« EC 0.1 rj« Åça kUªJ¡ fyitia jahç¡f
2.5 è£l® kUªÂ‹ msÎ njit¥gL»wJ våš bkh¤j kUªJ¡ fyitæ‹ msÎ
v›tsÎ?
2.5 x 20
bkh¤j kUªJ¡ fyit = ------------ = 500 è£l®
0.1

*******

69
gæ‰Á v© : 16. gæ® ghJfh¥ò Ïurhad§fë‹ j‹ F¿¥ò vGJjš (khÂç)

ó¢Á¡bfhšè órz¡bfhšè fis¡bfhšè

1. Ïurhad¥bga® : Fædhšgh° fh¥g® M¡ÁFnshiuL m£uÁ‹

2. éahghu¥bga® : v¡fy¡° ¥S fh¥g® m£ulh~¥
3. Ïurhad¥ÃçÎ : gh°gu° jhäu« £iuaÁ‹
4. bfhšèæ‹ tot« : Âutkh‰W¤ öŸ (D) öŸ (D)
Âu£L (EC)
5. Åça r¤Â‹ msÎ : 25% 6% 4%
6. V‰w gæ® : gU¤Â, fhŒf¿¥gæ®fëš fU«ò, gU¤Â, nrhs«
fhŒf¿¥ fUfš nehŒ gæçš fhz¥gL«
gæ®fŸ Ïiy¥òŸë fisfŸ
7. éõ¤Â‹ j‹ik : bjhL, tæ‰W bjhL éõ« nj® Âwd‰wJ
éõ«
8. f£L¥gL¤J«
nehŒfŸ / ó¢ÁfŸ : fhŒ¥òG¡fŸ, Ïiy¥òŸë, fUfš fisfŸ
fisfŸ t©LfŸ (mid¤J«)
9. ISI K¤Âiu : M« M« M«
10. éõ¤Â‹ F¿pL
(t©z«) : kŠrŸ Úy« Úy«
11. éiy :
12. fhyht ehŸ :
13. jahç¥ò ehŸ :
14. jahç¥ò ãWtd« :
15. éõK¿Î kUªJ : bghJthd kh‰W fiurš : C¡Fé¡f¥g£l fç 2 ghf« +
bk¡ÜÁa« M¡i[L xU ghf« + lhå¡ mäy« 1 ghf«
M»at‰iw 100 ä.è. Úçš fyªeJ bfhL¤J thªÂ tubrŒjš
2-4 ä » m£nuhË kUªij eu«ò _y« brY¤Jjš

F¿¥ò : Ï«khÂçia Ëg‰¿ k‰w ó¢Á¡bfhšèfŸ, órz¡bfhšèfŸ,

fis¡bfhšèfS¡F j‹F¿¥ò tiuf.

70
kUªJfë‹ mgha¡F¿p£L ãw§fŸ

POISON

Át¥ò äf mÂf e¢R

(k©ilnahL F¿pL)

POISON

kŠrŸ mÂfkhd e¢R

POISON

Úy« äjkhd e¢R

POISON

g¢ir e¢R¤j‹ik (v¢rç¡if)

*******

71
gæ‰Á v© : 17. gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ (öÎth‹fŸ)
1. ng¡nf{ öÎth‹ ((Package duster))

mik¥ò : Ï¡fUéæš Ãsh°o¡»dhš brŒa¥g£l, 1/2 »nyh bfhŸssÎ bfh©l

bfhŸfy‹ ÏU¡F«. bfhŸfyå‹ nkšgFÂ T«ò ngh‹W Ú©L xU Á¿a Jthu¤Jl‹
(ehÁš) Kotil»wJ.

ntiy brŒÍ« éj« : bfhŸfyåš kUªJ¡fyitit Ï£L e‹whf _oélnt©L«.

Ëò bfhŸfy‹ gFÂia iffshš mG¤J«nghJ c£gFÂæš fh‰wG¤j« V‰g£L
kUªJfŸ ehÁš têahf ÁW JfŸfshf btënaW»wJ.

e‹ikfŸ : Å£L¥gFÂæš cŸs óªnjh£l§fŸ, fhŒf¿¤ njh£l§fS¡F

ga‹gL¤jyh«.

2. RHY« öÎth‹ ((Rotary Duster))

mik¥ò : Ï¡fUé Õ¥ghŒ tot¤Âš fhz¥gL«. Ïj‹ c£gF eh‹F miwfshf

Ãç¡f¥g£oU¡F«. Kjš miw bgçajhfΫ, k‰w _‹W miwfŸ Á¿ajhfΫ,
rkmséY« fhz¥gL«. Kjš miw bfhŸfydhf brašg£L kUªJ¡fyitia
ãu¥òtj‰F ga‹gL»wJ. Ï¡bfhŸfyå‹ bfhŸssÎ 4-5 »nyh MF«. ÏjDŸ 'V'
tot, E©âa Jthu§fŸ cila jfLfŸ fhz¥gL«. Ϥjf£o‹ mo¥gFÂæš
kUªij¡ fy¡f¡Toa fy¡»fŸ fhz¥gL«. fy¡»æ‹ thšgF eh‹fh«
miwæYŸs gšbt£L¢ r¡fu¤njhL Ïiz¡f¥g£oU¡F«. gšbt£L r¡fu¤ij
Ïa¡Ftj‰fhd if¥Ão bfhŸfy¤Â‹ g¡fth£oš Ïiz¡f¥g£oU¡F«. Ïu©lh«
miwæš xU èt® bghU¤j¥g£oU¡F«. _‹whtJ miwæš kUªJ¡fyitia
btëna‰Wtj‰fhf xU btëna‰W¡FHhŒ Ïiz¡f¥g£oU¡F«. btëna‰W«
FHhæ‹ ÏWÂæš kUªJ¡fyitia ÁWÁW JfŸfshf btëna‰Wtj‰fhf xU
fu©o tot ehÁš Ïiz¡f¥g£oU¡F«. fUéia vL¤J¢ bršYtj‰F trÂahf
bgš£ bghU¤j¥g£oU¡F«. fUéia ãiyahf ãW¤Jtj‰F trÂahf xU t£ltot
jh§» mo¥gFÂæš fhz¥gL«.

brašgL« éj« : bfhŸfyåš K¡fhš gF tiu kUªJ¡ fyitia Ï£L e‹whf
_oélnt©L«. Ëò fUéia njhëš kh£o¡bfh©L if¥Ãoia nkY« ÑG«
mir¡F« bghGJ, fy¡»Í« RHY»wJ. fy¡» RHY« nghJ bfhŸfyå‹ c£gFÂæš
fh‰wG¤j« V‰g£L, Ϫj mG¤j¤Âdhš kUªJ btëna‰W FHhŒ têahf fu©o tot
ehÁiy milªJ ÁWÁW JfŸfshf btëna‰w¥gL»wJ.

brašÂw‹ : ehŸ x‹W¡F Rkh® 2 V¡f® tiu ga‹gL¤jyh«. eh‰w§fhš,

njh£l§fS¡F«, be‰gæU¡F« kUªJfis¤ öt ga‹gL¤jyh«.

72
gæ‰Á v© : 18. gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ (bjë¥gh‹fŸ)

1. if¤bjë¥gh‹ ((Hand sprayer))

mik¥ò : Ïj‹ K¡»a gF bfhŸfy‹ MF«. bfhŸfyå‹ bfhŸssÎ 1/2 è£l®
MF«. ÏJ Ãsh°o¡ mšyJ jfu¤jhš brŒa¥g£oU¡F«. bfhŸfyå‹ nkš gFÂæš
Ñœneh¡» rhŒthf xU g«¥ gF fhz¥gL«. g«Ã‹ K‹gFÂæš Ã¤jisahyhd xU
ehÁš fhz¥gL«. ËgFÂæš fh‰wG¤j« bfhL¥gj‰fhf ðlD«, ðl‹uhL«
Ú©L mj‹ Kidæš if¥ÃoÍ« fhz¥gL«. ehÁš gFÂæ‹ r‰W Ñœ bfhŸfy¤ÂDŸ
brštj‰F Ïu©L Jthu§fŸ c©L. xU Jthu¤ÂDŸ fh‰iw bfhŸfy¤ÂDŸ
brY¤Jtj‰F xU thšÎ«, k‰bwhU Jthu¤Âš bfhŸfy¤Âš cŸs kUªJ¡ fyitia
btëna‰w xU u¥g® oô¥, ehÁš gFÂ tiu Ú©L fhz¥gL«.

ntiy brŒÍ« éj« : bfhŸfyid¤ ÂwªJ kUªJ¡ fyitia ãu¥Ã g«ò gFÂnahL
bfhŸfy¤ij¤ ÂU» _oél nt©L«. Ëò ðlid btëna ÏG¡F«nghJ
btë¡fh‰whdJ ðlåDŸ brš»wJ. ðlid cŸns jŸS«nghJ fh‰whdJ
thšit¤ ÂwªJ bfh©L bfhŸfy¤Â‹ nkš cŸs bt‰¿l¤ij mil»wJ.
bjhl®¢Áahf fh‰wG¤j« bfhL¡F«nghJ fh‰whdJ kUªJ¡ fyitia mG¤J»wJ.
vdnt kUªjhdJ Ïu¥g® oô¥ têahf ehÁia milªJ ÁWÁW Jëfshf
btënaW»wJ.

ga‹fŸ : 1. Å£L¥ gFÂæš cŸs óªnjh£l§fŸ, fhŒf¿¤ njh£l§fS¡F kUªJfŸ

bjë¡f¥ ga‹gL¤jyh«. 2. Å£oYŸs <¡fŸ, fu¥gh‹ ó¢Áfis¡ f£L¥gL¤j
ga‹gL¤jyh«.

2. fh‰wG¤j if¤bjë¥gh‹ ((Compressed air sprayer))

mik¥ò : Ϥbjë¥ghå‹ K¡»a gF Áè©l® tot¤Âš cŸs xU bfhŸfy‹

MF«. Ï¡bfhŸfy‹ ml®¤Â Toa X® cnyhf¤Âdhš brŒa¥g£oU¡F«. Ïj‹
bfhŸssÎ 2 Kjš 8 è. MF«. bjë¥ghid ãiyahf ãW¤Â it¥gj‰F trÂahf
bfhŸfyå‹ mo¥gFÂæš ÚŸ cUis tot¤Âš ÏU«ò jh§» bghU¤j¥g£oU¡F«.
bfhŸfyå‹ nkšgFÂæš eh‹F Âw¥òfŸ fhz¥gL«. eL¥gFÂæš cŸs Âw¥ò r‰W
bgçajhf g«ò¥ gFÂÍl‹ fhz¥gL«. g«ÃDŸ fh‰wG¤j« bfhL¥gj‰fhf ðl‹,
ðl‹uhL Ú©L mj‹ Kidæš xU if¥Ão fhz¥gL«.

g«Ã‹ mo¥gFÂæš thšÎfŸ fhz¥gL«. xU Âw¥Ã‹ têahf kUªJ¡

fyitia bfhŸfy¤ÂDŸ C‰wyh«. k‰bwhU Âw¥Ãš btëna‰W« FHhæš f£ M~¥
fh¡ gFÂÍ« mijaL¤J 90 - 120 br.Û ÚsKŸs bt©fy¤jhyhd yh‹° gFÂÍ«

73
fhz¥gL«. mijaL¤J kUªJ¡ fyitia ÁWÁW Jëfshf btëna‰Wtj‰fhf xU
ehÁš gFÂÍ« fhz¥gL«. k‰bwhU Âw¥Ãš bfhŸfy¤ÂDŸ bfhL¡f¥gL« fh‰W
mG¤j¤ij¡ F¿¥ÃLtj‰fhf xU Á¿a mG¤jkhå bghU¤j¥g£oU¡F«. fUéia
njhëš vL¤J¢ brštj‰F trÂahf xU bgš£ bghU¤j¥g£oU¡F«.

ntiy brŒÍ« éj« : kUªJ¡ fyitia bfhŸfy¤ÂDŸ C‰¿ thŒ¥gFÂia

_oélnt©L«. Ëò if¥Ãoæ‹ cjéahš nkY« ÑG« ÏG¤J e‹whf¡ fh‰wG¤j«
bfhL¡f nt©L«. bgšo‹ cjéahš njhëš kh£o¡bfh©L kUªJ bjë¡F«
Ïl¤Â‰F bfh©L br‹W btëna‰W« FHhæYŸs f£ M~¥ fh¡if mG¤j
nt©L«. m¥bghGJ kUªjhdJ yh‹° têahf ehÁiy milªJ ÁWÁW Jëfshf
btëtU»wJ.

brašÂw‹ : ehŸ x‹W¡F xU v¡l® tiu bjë¡fyh«.

3. ne¥rh¡ bjë¥gh‹ ((Knapsack Sprayer))

mik¥ò : Ïj‹ K¡»a gFÂ j£ilahd Ãsh°o¡fhš Md bfhŸfy‹ MF«. Ïj‹

bfhŸssÎ Ïu©liu Kjš gÂdhW è£l® tiu MF«. bfhŸfyå‹ nk‰gFÂæš
rkmsΟs ÏU Âw¥òfŸ fhz¥gL«. Ïu©L Âw¥òfë‹ eLnt xU if¥Ão
fhz¥gL«. xU Âw¥Ã‹ têahf kUªJ¡ fyitia C‰wΫ. k‰bwhU Âw¥Ãš
btëna‰W« FHhÍ«, g«ò gFÂÍ« fhz¥gL«.

g«Ã‹ mo¥gFÂæš xU thšÎ fhz¥gL«. g«Ã‹ cŸns ðl‹, ðl‹uhL

nkš neh¡» Ú©L r‰W tisªJ bfhŸfy¤Â‹ g¡fth£oš mo¥gFÂia milªJ
v®gFÂæš Ú©L fhz¥gL«. g«ò gFÂia Ïa¡Ftj‰F be«ònfhš if¥ÃoÍl‹
fhz¥gL«. btëna‰W FHhæ‹ Mu«g¥ gF bfhŸfy¤Â‹ mo¥gFÂæèUªJ
Mu«gkh»wJ. btëna‰W FHhæš kUªJ btëæL« msit f£L¥gL¤J« fUéÍ«,
mjidaL¤J Ú©l yh‹° gFÂÍ«, kUªJ¡ fyitia ÁWÁW Jëfshf
btëna‰W« ehÁY« fhz¥gL«. Ï¡fUéia ãW¤Â it¡f bfhŸfyå‹
mo¥gFÂæš cUis tot¤Âš xU jh§» fhz¥gL«.

brašgL« éj« : bjë¥ghåš cŸs _oia¤ ÂwªJ òdiy¥ ga‹gL¤Â kUªJ¡

fyitia¢ Ájwhkš bfhŸfyå‹ K¡fhš ghf¤Â‰F Ïlnt©L«. Ëò bgšo‹
cjéahš fUéia¤ njhëš kh£o¡ bfh©L bjë¡F« Ïl¤Â‰F br‹W, g¡fth£oš
cŸs if¥Ãoia K‹D« ËD« mir¡f nt©L«. Ïjdhš g«ÃDŸ fh‰wG¤j«
V‰g£L, fh‰whdJ bfhŸfy¤ÂDŸ tU»wJ. bjhl®¢Áahf¡ fh‰wG¤j«
bfhL¡F«nghJ bfhŸfy¤ÂDŸ tªj fh‰W nkYŸs bt‰¿l¤ij milªJ kUªJ¡
fyitia¡ Ñœ neh¡»¤ jŸS»wJ. Ïjdhš kUªjhdJ btëna‰W« FHhŒ têahf
74
kUªJ¡ f£L¥gL¤Âia mil»wJ. Ï¥nghJ f£L¥gL¤Âia Âw¡F«nghJ kUªjhdJ
yh‹° têahf ehÁiy milªJ ÁW ÁW Jëfshf btënaW»wJ.

e‹ikfŸ : ehŸ x‹W¡F 1 Kjš 2 V¡f® tiu ga‹gL¤jyh«. njh£l§fS¡F«,

eh‰w§fhY¡F« kUªJ bjë¡fyh«.

4. éir¤bjë¥gh‹ ((power Sprayer))

mik¥ò : eh¥rh¡ éir¤bjë¥gh‹ Ïu©L gFÂfŸ bfh©lJ.

1) vŠÁ‹ gFÂ. 2) bjë¡F« gFÂ.

ÏJ bg£nuhš k‰W« Mæš fyªj fyitædhš Ïa§F»wJ. Ïš vçbghUŸ

nl§¡, fh‰W to¥gh‹, fh®ònu£l®, vŠÁ‹ Áè©l®, nk¡d£nlh, ä‹bgh¿ äjh‹,
ðl‹ fd¡o§uhL, »uh§rh¥£, ~¥isÅš, òif¡FHhŒ, jL¡»jœ, f©bl‹r®,
fh‰W¡FHhŒ ngh‹w gFÂfŸ x‹nwhblh‹W Ïiz¡f¥g£L fhz¥gL«. Ïš
fh®ònu£l®, iry‹r®, °gh®¡ Ãs¡, nk¡d£nlh ngh‹w ghf§fŸ äfΫ K¡»akhdit.

fh®ònu£l® : ÏJ vçbghUisÍ«, fh‰iwÍ« xU F¿¥Ã£l é»j¤Âš fyªJ vŠÁD¡F

mD¥ò« gFÂahF«.

ä‹bgh¿ äjh‹ : ÏJ Áè©lçYŸs vçbghUŸ fyitia Ô¥Ão¤J vça¢brŒa

Ô¥bgh¿ia cUth¡F« gFÂ.

nk¡d£nlh : vŠÁ‹ Áè©lçYŸs vçbghUŸ Ô¥Ão¡f¤ njitahd ä‹r¡Âia

c‰g¤Â brŒÍ« gFÂ.

òif¡FHhŒ : vŠÁ‹ Áè©lçYŸs fyit Ô¥Ão¤J vçÍ«nghJ c©lhf¡Toa

äjäŠÁa thÍ¡fis btëna‰W« gFÂ.

bg£nuhš bfhŸfyåš nghJkhd msÎ bg£nuhiy ãu¥Ã, bfhŸfyåš cŸs

ÂUif¤ ÂU», fh®ònu£liu bg£nuhyhš ãu¥g nt©L«. jL¡»jœ gFÂia K¡fhš
msé‰F it¤J ¥isÅèš m«ò¡F¿ Ï£lgo fæ‰iw¢ R‰¿ ÏG¤J vŠÁid Ïa§f
nt©L«. bg£nuhš bfhŸfyåš cŸs ÂUif¤ ÂU» bg£nuhš bjhl®¢Áahf
fh®ònu£lU¡FŸ tUkhW brŒa nt©L«. taèš kUªJfis bjë¡F« nghJ
jL¡»jœ gFÂia KG msé‰F it¡f nt©L«. Ϫj neu¤Â‰F vŠÁå‹ X£l«
ãäl¤Â‰F 5580 Kiw tiu R‰W«. vçbghUŸ fyit vŠÁ‹ Áè©lU¡FŸ tU»wJ.
Áè©lçDŸ cŸs vçbghUŸ fyit mÂf mG¤j¤Jl‹ Ô¥Ão¤J vç»wJ. Ïjdhš
ðl‹ nkY«, ÑG« Ïa§F»wJ. »uh§rh¥£ cl‹ Ïiz¡f¥g£l fh‰who RHY« nghJ
cUthF« fh‰¿š fhšgF bfhŸfy¤ÂDŸS«, K¡fhš gF fh‰W¡ FHhŒ

75
têahfΫ brš»wJ. bfhŸfy¤ÂDŸ br‹w fh‰whdJ kUªJ¡ fyitia mÂf
mG¤j¤Jld jŸë¡bfh©L btëna‰W« FHhŒ têahf tªJ ehÁiy milªJ ÁW
ÁW Jëfshf btëna‰W»wJ.

e‹ikfŸ
1. Fiwthd neu¤Âš mÂf gu¥gséš bjë¡fyh«.
2. Ú®¤njit FiwÎ.
3. kåj r¡Â FiwÎ.

*******

gæ‰Á v© : 19. Ãw gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ

1. k© Á»¢ir brŒÍ« fUé mšyJ k© J¥gh¡» (Soil Injector or Soil Gun)

mik¥ò : Ï¡fUéahdJ bt©fy¤jhš brŒa¥g£oU¡F«. Ïj‹ K¡»a gF 1 è£l®

bfhŸssÎ bfh©l bfhŸfy‹ MF«. bfhŸfyå‹ nk‰gFÂæš kUªij k©âDŸ
brY¤j g«¥ gF if¥ÃoÍl‹ fhz¥gL«. g¡fth£oš fUéia k©âDŸ brY¤j
if¥ÃoÍ«, kUªÂ‹ msit¡ f£L¥gL¤j xU ètU« bghU¤j¥g£oU¡F«.
bfhŸfyå‹ Ñœ¥gFÂæš xU Ú©l FHhÍ«, Ïš fUé k©â‰FŸ bršY«
MH¤ij¡ f£L¥gL¤j xU g£il¤jfL«, g£il¤ jf£o‰F¡ Ñœ gFÂæš kUªij
btëna‰W« FHhÍ«, Ïj‹ Eåæš gyJthu§fis¡ bfh©l ehÁš gFÂÍ«
fhz¥gL«.

ntiy brŒÍ« éj« : bfhŸfyå‹ _oia¤ ÂwªJ kUªJ¡ fyitia Ï£L e‹whf
_oélnt©L«. Ëò fUéia k©âDŸ mG¤J« if¥Ãoia¡ bfh©L mG¤J«
nghJ g£il¤ jfL bghU¤j¥g£oU¡F« gFÂ tiu fUé k©âDŸ bršY«. ehÁš
gF T®ikahf ÏU¥gjhš vëš k©âDŸ brš»wJ. fUéia mnj ãiyæš
it¤J¡ bfh©L, bfhŸfyå‹ nkYŸs g«¥ gFÂæ‹ if¥Ãoia¡ bfh©L
Ñœneh¡» mG¤J« nghJ xU F¿¥Ã£l msÎ kUªJ k©âDŸ bršY«. k©âš
kUªij¢ brY¤J« nghJ xnu Óuhf 30 br.Û Ïilbtëé£L gutyhf¢ brY¤j
nt©L«. x›bthU KiwÍ« bfhŸfyå‹ g¡fth£oš cŸs Ätiu¡ bfh©L kUªÂ‹
msit¡ f£L¥gL¤jyh«.

e‹ikfŸ
1. Méahf¡Toa Âut ãiyæš ÏU¡F« kUªJfis k©Q¡FŸ F¿¥Ã£l
MH¤Âš brY¤Jtj‰F ga‹gL»wJ.
2. ehŸ x‹W¡F x‹wiu V¡f® tiu ga‹gL¤jyh«.

76
3. k©âYŸs ü‰òG¡fisÍ«, nehŒ¡ fhuâfisÍ« f£L¥gL¤j¥
ga‹gL»wJ.
4. k©âDŸ kiwªJ thG« ó¢ÁfŸ, òG¡fis¡ f£L¥gL¤j cgnahf¥gL»wJ.

2. gwit éu£L« fUé ((Bird Scarer))

mik¥ò : gwit éu£L« fUéæš Ïu©L cUis tot¡ FHhŒfŸ

Ïiz¡f¥g£oU¡F«. Ïš Kjš cUis¡ FHhŒ Ïu©L gFÂfshf¡ Ãç¡f¥g£L,
nkš gFÂæš cŸs cUisæš j©ÙU«, Ñœ¥gFÂæYŸs cUisæš fhšÁa«
fh®igL« it¡f¥g£oU¡F«. j©Ù® brh£L brh£lhf éGkhW xU èt®mik¥ò
fhz¥gL«. Ïu©lhtJ cUisahdJ Kjš cUisÍl‹ xU u¥g® FHhŒ _y«
Ïiz¡f¥g£oU¡F«. ϤJl‹ xU Ú©l cnyhf¡ FHhŒ Ïiz¡f¥g£oU¡F«. Ïj‹
têna bto¢r¤j« btëtU«. Ïu©lhtJ cUisæš vçÍ« és¡F
mik¡f¥g£oU¡F«.

brašgL« éj« : j©Ù® brh£L brh£lhf fhšÁa« fh®igo‹ ÛJ éG«nghJ

mÁ£oè‹ thÍ cUth» vçÍ« és¡»‹ ÛJ g£L bto¢r¤j« btëahF«. Ú® brh£L«
msit¡ f£L¥gL¤Jtj‹ _y« ãäl¤Â‰F 2 bto¢r¤j¤ijnah mšyJ 5
ãäl¤Â‰F xU bto¢ r¤j¤ijnah c©lh¡fyh«.

e‹ik : jhåa tašfëš nrj¥gL¤J« gwitfis éu£l¥ ga‹gL»wJ.

3. FWiz kUªÂL« fUé ((Granule applicator))

mik¥ò : FWiz kUªÂL« fUéæ‹ K¡»a gFÂahd ku¥gyifæ‹ nkš K‹

gFÂæš RHy¡ Toa xU ÏU«ò¢ r¡fu« ÏU«ò uhodhš Ïiz¡f¥g£oU¡F«.
ku¥gyifæ‹ nkš T«ò toéš xU bfhŸfy‹ Ïiz¡f¥g£oU¡F«. bfhŸfy¤Â‹
thš ku¥gyifæ‹ mo¥gFÂæš tªJ ã‰F«. bfhŸfy¤Â‹ thšgF¡F r‰W K‹
gFÂæš ÏU«ghyhd xU bfhGKid fhz¥gL«. ku¥gyifæ‹ Ã‹dhš j£ilahd
ÏUku¢ r¡fu§fŸ fhz¥gL«. fUéia¤ jŸë¡ bfh©L brštj‰F trÂahf
ku¥gyifnahL nr®ªJ rhŒthd Ú©l if¥Ão fhz¥gL«. bfhŸfyå‹ mo¥gFÂæš
xU èt® njitahd msÎ FUizfis ãy¤Âš Ïl cjλwJ.

ntiy brŒÍ« éj« : bfhŸfy¤ÂDŸ FWiz kUªij Ï£L ètiu ÏG¤J

if¥Ãoia K‹ndh¡»¤ jŸS« nghJ ÏU«ò¢r¡fu« RHY«. mj‹ Ëdhš ÏU¡F«
bfhG Kid k©iz¡ »s¿¡ bfhL¡F«. Ï¥nghJ bfhŸfyå‹thš gFÂæèUªJ
FWizfŸ bfhGKid »s¿a gFÂæš éG«. Ïj‰F Ëdhš ÏU¡f¡Toa
ku¢r¡fu« FWiz éGªj Ïl¤ij _o¡ bfh©nl tU«.

77
ga‹ : ü‰òG¡fisÍ«, k©âš thG« ó¢ÁfisÍ« bfhšy Ï¡fUéia¥
ga‹gL¤jyh«.

4. thiH¤ j©oDŸ kUªÂL« fUé ((Pseudostem Injector))

mik¥ò : Ï¡fUé if¤bjë¥ghåš Á¿J kh‰w« brŒJ jahç¡f¥g£lJ. bf£oahd

Ãsh°o¡fhš Md bfhŸfyåš nk‰gFÂæš bjëKid¡F gÂyhf Ät®yh¡ vD«
ó£L Kiw ÏU¡F«. Ïš Ú©l CÁ fhz¥gL«. Ϫj CÁæ‹ Kid T®ikahdJ.
Mdhš Eåæš Jthu« ÏU¡fhJ. CÁæ‹ Eå¡fU»š v®Âiræš Ïu©L Á¿a
Jthu§fŸ cUth¡f¥g£oU¡F«. Ϫj Jthu§fë‹ têahf¤jh‹ kUªJ
brY¤j¥gL»wJ.

ntiy brŒÍ« éj« : bjë Âut« jahç¡f¥g£L bfhŸfyåš ãu¥Ã

_oélnt©L«. CÁ¥ gFÂia ku¤j©oš rhŒthf Ñœ neh¡» c£brY¤J« nghJ
kUªJ xnu Óuhf j©o‹ ÂR¡fS¡F brš»wJ. Ëò CÁia bkJthf vL¤J CÁ
F¤Âa Ïl¤Âš Á¿J Ñçir it¤J kUªJ btë tuhkš jL¡f nt©L«. MHkhf cŸ
brY¤Âdhš eL¡FU¤J gh¡f¥gL«.

ga‹ : Ï¡fUéia¡ bfh©L thiHæ‹ Ko¡bfh¤J nehia¥ gu¥ò« mRéåfis

f£L¥gL¤jyh«.

5. thiH¡ »H§»DŸ nf¥Nôš kUªÂL« fUé (Capsule applicator)

mik¥ò : ÏJ ÏU«Ãdhyhd 7 ä.Û. jok‹ bfh©l xU f«ÃahF«. ÏJ Ús« 45 br.Û.

MF«. Ïj‹ Eå¥gF T®ikahf¡ fhz¥gL«. Ϫj T®ikahd Eå¥gF¡F nkš
xU ÏU«ò¥g£il¤jfL fhz¥gL«. ÏJ »H§»‹ JisæL« msit¡ f£L¥gL¤j¥
ga‹gL»wJ. Ï¡f«Ãæ‹ nk‰gFÂæš ku¤jhyhd xU if¥Ão fhz¥gL»wJ.

ntiy brŒÍ« éj« : Ï¡fUéia¡ bfh©L thiH¡ »H§»DŸ 5 br.Û MH¤Â‰F

Jis Ïlnt©L«. g£il¤ jfL bghU¤j¥g£oU¡F« tiu c£brY¤j nt©L«.
ϤJisæDŸ fh®g‹lÁ« mil¡f¥g£l nf¥Rôiy Ï£L k©âdhš _o
élnt©L«. nf¥RôY¡F gÂyhf Âut kUªijÍ« ga‹gL¤jyh«.

ga‹ : Ï¡fUé F¿¥ghf thiH gdhkh thlš nehia¡ f£L¥gL¤j¥ ga‹gL»wJ.

*******

78
gæ‰Á v© : 20. mWtil ÏaªÂu§fŸ

1. »ç¥g‹ tif R¤j¥gL¤Â ju« Ãç¡F« rhjd« ((Crippon Model Cleaner

Cum Grader))

mik¥ò : Ï¢rhjd¤Âš jhåa¥bg£o, mirÍ« ršyil¤ bjhF (_‹W ršyilfŸ),

fh‰ù M»ait K¡»a ghf§fshF«. Ï¢rhjd¤Â‹ nkšgFÂæš jhåa¥bg£o
mik¡f¥g£LŸsJ. mirÍ« ršyil¤ bjhF¡F Ïl¥g¡fkhf öRfŸ btënaW«
tê mik¡f¥g£LŸsJ.

ntiy brŒÍ« éj« : fÂuo¤j jhåa§fŸ jhåa¥bg£oæš bfh£l¥gL»wJ. jhåa

msit¡ f£L¥gL¤J« mik¥ò jhåa§fis Kjš ršyilæš éH¢brŒ»wJ. Kjš
ršyilæš mséš bgça nt©lhj bghU£fŸ ãW¤j¥gL»‹wd. Ïu©lhtJ
ršyilæš mséš Á¿a bghU£fŸ jL¤J ãW¤j¥gL»‹wd. _‹whtJ ršyilæ‹
mo¥gFÂæš äf¢Á¿a mséYŸs öRfŸ k‰W« äf¢Á¿a bghU£fŸ
btëna‰w¥gL»‹wd. _‹whtJ ršyilæèUªJ jhåa§fŸ fh‰ùÂ têahf
brY¤j¥gL« nghJ K®ªj jhåa§fŸ Ñœneh¡» btëna‰W« gF thæyhfΫ,
K®¢Áailahj, vilFiwthd bghU£fŸ fh‰¿‹ ntf¤jhš nkšneh¡» br‹W«
btënaW«. jL¥ghdhš e‹F K®¢Áailahj jhåa§fŸ jL¡f¥g£L, Ñœneh¡»
Ïu©lh« ju jhåa« btëna‰W« gFÂ têahf btëna‰w¥gL»wJ. öRfŸ k‰W«
vil Fiwthd bghU£fŸ mid¤J« btëna‰W« gFÂ têahf btëna‰w¥gL»wJ.

2. vš.v°.ô. cy®¤Â ((L.S.U. Drier))

vš.v°.ô cy®¤Âfëš jhåa§fŸ nkèUªJ ÑHhf Ïw§F« nghJ cy®¤ÂæDŸ

mik¡f¥g£oU¡F« tisÎfë‹ têna Ïw§Ftjhš jhåa§fŸ e‹F fyªJ
éL»‹wd. Ï›Îy®¤ÂfŸ mçÁ MiyfëY«, beš bfhŸKjš brŒÍ«
ãiya§fëY« cjλ‹wd. Ï›Îy®¤Â¡F njitahd bt¥g¡fh‰W cäia vç¤J¥
bgw¥gL»wJ. jhåa§fŸ nkny‰¿ (Conveyer)æ‹ _ykhf vL¤J¢ bršy¥g£L
cy®¤Âæ‹ nkš bfh£l¥gL»wJ.

cy®¤Âæ‹ Ñœ¥g¡fKŸs j£L¡fis Ïa¡»dhš jhåa« btëna¿ xU

FHhæ‹ _ykhf nkny‰¿æ‹ gŸs¤Âš bfh£L»wJ. ÏJ nkny‰¿ahš mŸs¥g£L
nkny br‹W cy®¤Â¡FŸ éG»wJ. jhåa§fŸ nkèUªJ Ñœneh¡» tu fy¡fh
cy®¤Âia él ÏJ mÂf neu« vL¤J¡bfhŸS«. jhåa« bršY« Âir¡F¡
FW¡fhf brY¤j¥gL« Nlhd fh‰W jhåa¤Jl‹ mÂf neu« fy¡f¥g£L <u«
éiuéš btëna‰w¥gL»wJ.

79
3. fÂuo¡F« ÏaªÂu« (Thresher)

mik¥ò : Fêªj ghf«, fÂuo¡F« cUis, R¤j¥gL¤J« gFÂ, jhåa§fŸ btëtU«

gFÂ, it¡nfhš btëtU« gFÂ, jhåa« c£brY¤J« gFÂ, ä‹ nkh£lh® mšyJ
Mæš vŠÁ‹ M»a gFÂfis¡ bfh©lJ.

tisthd Fêªj gFÂahdJ it¡nfhš btëtU« gFÂnahL

Ïiz¡f¥g£oU¡F«. it¡nfhš btëtU« gFÂahdJ 4 mšyJ 6 gofŸ bfh©L
mik¡f¥g£oU¡F«. jhåa§fŸ Ãç¤bjL¤j Ëò, it¡nfhš btëna‰¿ _ykhf
ÏaªÂu¤ÂèUªJ btëna‰w¥gL»wJ. it¡nfhš btëtU« gFÂahdJ »uh§
rh¥£oš bghU¤j¥g£L beho¡F 200 Kjš 300 mirÎfŸ tiu Ïa§F« j‹ik
bfh©lJ. fÂuo¡F« cUis k‰W« Fêªj gFÂfŸ ÏaªÂu Ïiz¥òfë‹ têahf
fÂuo¥ghDl‹ bghU¤j¥g£oU¡F«. Fêªj gFÂæ‹ Ñœ K‹D« ËD« mira¡Toa
ršyil¥bg£o mik¡f¥g£oU¡F«. fh‰ùÂ ršyilæ‹ K‹ gFÂæš
mik¡f¥g£oU¡F«. ä‹ nkh£lh® bghU¤J« gFÂæ‹ mid¤J¥ ghf§fS« ÏU«ò
r£l§fshš Md r¡fu§fSl‹ ToaJ.

ntiy brŒÍ« éj« : ÏaªÂu¤ij Ïa¡f¤ Jt§»aÎl‹ mWtil brŒa¥g£l

jhåa¡ f®fŸ c£brY¤J« gF têahf brY¤j¥gL»wJ. ÏaªÂu¤Âš cŸs RHY«
cUisædhš V‰gL« éirahš f®fŸ cŸns ÏG¤J¡ bfhŸs¥gL»wJ. fÂuo¡F«
cUis¡F«, Fêªj gF¡F« Ïil¥g£l 6-9 ä.Û gF¡F tU«nghJ jhåa«
Ãç¤bjL¡f¥g£L ršyil¥ bg£oia tªjil»wJ. jhåa¤ÂèUªJ Ãç¤bjL¡f¥g£l
it¡nfhš btëna‰W« gFÂ têahf btëna jŸs¥gL»wJ. ršyilæš éGªj
jhåa§fëš fh‰ùÂ _y« Óuhd mséš fh‰W brY¤j¥gL«nghJ vil Fiwªj
jhåa§fŸ eL¥gFÂæš cŸs ršyilæ‹ nkš jŸs¥gL»wJ. Ïjdhš F¥ig, gj®
ngh‹wit btëna‰w¥gL»wJ. vil äFªj f‰fŸ, fëk© cU©ilfŸ ngh‹wit
ršyilæš nkš gFÂæš rè¡f¥g£L btëna‰w¥gL»wJ. jhåa« btënaW«
gFÂæ‹ têahf R¤jkhd jhåa« btënaW»wJ.

*******

gæ‰Á v© : 21. nrä¥ò¡ »l§Fguhkç¥ò

mU»š cŸs nrä¥ò »l§F x‹¿‰F neçš br‹W nrä¥ò Kiwfis m¿ªJ
gÂnt£oš gÂÎ brŒjš.

80
 gæ‰Á v© : 22 fhšeil guhkç¥ò
g.v© : 22. 1. fhšeil Ïd§fis milahs« fhQjš
Ïd« Ãw¥Ãl« guéÍŸs ãw« clyik¥ò clš vil (»nyh) ghš c‰g¤Â bfhG¥ò Áw¥ò
Ïl§fŸ fhis gR »nyh/ (rj«) ÏašòfŸ
300 ehŸ

I.. kh£od§fŸ
Át¥ò ÁªÂ ÁªJ khãy« ϪÂah Át¥ò, bjh§F« 450 - 300 - 2000 4.5 ekJ eh£o‹
fUŠÁt¥ò jhil k‰W« 500 350 bgUik ä¡f
fhJfŸ, fwit Ïd«
Ú©l thš, jo¤J
ts®ªj bfh«òfŸ

b#®Á b#®Á ÔÎfŸ mbkç¡fh, bt©ik, Fê éGªj be‰¿, 600- 400- 4500 4.5 mÂf ghš
ϪÂah, rh«gš òil¤j f©fŸ, 700 500 c‰g¤Â,
M°Ânuèah bt©ik, bgçaghš ko, fy¥Ãd¥

81
Átiy bgU¡f«,
cŸeh£L
Ïd§fis¤
ju«
ca®¤Jjš

nAhš°nl‹ AhyªJ ϧ»yhªJ, fW¥ò, Ú©l fG¤J k‰W« 700- 550- 6000- 3-3.5 mÂf ghš
¥ßÁa‹ fdlh, btŸis, jiy, bgçaghško, 900 750 7000 c‰g¤Â,
Inuh¥gh, fW¥ò jo¤j fh«òfŸ, fy¥Ãd¥
M°Ânuèah btŸis mikÂahd j‹ik bgU¡f«
mbkç¡fh,
M¥Ãç¡fh
ϪÂah

fh§nfa« fh§nfa« e¤j¡filô®, bt©ik, Âlkhd clš, 500 350 600 >5 tYthd
jhuhòu«, r§fu© fUik, cWÂahd Ú©l ntiyfŸ
-lh«ghisa« gG¥ò, fhšfŸ, Ú©L
Átiy tisªj bfh«òfŸ
 II. vUikæd§fŸ
K®uh nuhl¡ blšè, gŠrh¥ fUik bgça clš, RU©l 550 450 1700 7 mÂf ghš
f®dhš, ï°[h® bfh«ò, F£ilahd c‰g¤Â, ju«
fhšfŸ, bt©âw ca®¤Jjš
thΠmoKid,
bgçako, bgça
fh«òfŸ

N®¤Â F#uh¤ kAhuhZouh, fW¥ò, Ú©l mf‹w jiy, 400 350 1200 9 mÂf ghš
F#uh¤ gG¥ò RU©l bfh«ò, c‰g¤Â,
ts®ªj ko, fUik ju« ca®¤Jjš
ãw thš, clèš ÏU
bt©âw g£ilfŸ

III. M£od§fŸ

82
nfhit nfhit f®ehlf«, bt©ik eL¤ju clš mik¥ò 25 20 - - tUl¤Â‰F 750
FU«ig jäœehL »uh« Ku£L¡
f«gs«

bfhoahL, ÂUbešntè ö¤J¡Fo, bt©ik, mÂf cau«, bkèªj 70 32 - - xU Kiw¡F

nghiuahL Ïuhkehjòu« brªãw« clš, Ú©l fG¤J 4-5 F£ofŸ.

IV. nfhê Ïd§fŸ

ng¥fh¡ Åça Ïd« ϪÂah bt©ik eL¤ju clš mik¥ò - - - - tUl¤Â‰F 300
(K£il¡ nfhê) K£ilfŸ
bt©fh¥ Åça Ïd« ϪÂah bt©ik eL¤ju clš mik¥ò - - - - MW Kjš v£L
(Ïiw¢Á¡nfhê) thu¤Âš 2
»nyh vil
2. Ôtd¥gæ®fis milahs« fhQjš : gŸë¡F mU»š cŸs Ôtd¥
gæ®fis nrfç¤J Ïd« f©l¿jš

3. mU»YŸs fhšeil guhkç¥ò ika¤Â‰F br‹W fhšeil Ïd§fŸ,

guhkç¥ò KiwfŸ Kjèat‰iw m¿jš

85
brŒKiw - I khÂç édh¤jhŸ
I. òw¤nj®Î kÂ¥bg©fŸ : 150 neu« : 3.00 kâ
1. milahs« fhQjY« és¡FjY« 60
i) éijfŸ / gæ®fŸ / fisfŸ
ii) ó¢Á / nehŒ¡ fhuâfŸ
iii) bghUshjhu K¡»a¤Jt« thŒªj gæ® ghf§fŸ
2. fUéfë‹ ga‹, mik¥ò k‰W« brašgh£oid gl¤Jl‹ és¡Ff 30
i) thåiy MuhŒ¢Á¡ fUéfŸ
ii) rhFgo fUéfŸ
iii) fis f£L¥gh£L¡ fUéfŸ
3. ó¢Áfë‹ thœ¡if rçj¤ij m¿jš 10
4. brašKiw és¡f« 50
i) gšntW gæ®fS¡fhd elÎ taš jah® brŒjš
ii) ts®¥ò Clf« jahç¤jš
II. mf¤nj®Î 50
1. brŒKiw gÂntL 20
2. éij / éisbghU£fŸ / ó¢Á, nehŒ jh¡f¥g£l 5
gæç‹ ghf§fis nrfç¤jš
3. £l¥gâ 25
£l¥gâæš brašgL¤j¥g£l / m¿a¥g£l ntsh© fU¤J¡fis bjhF¤J njÁa
m¿éaš ehs‹W (National Science Day, Feb., 28) gŸëæš f©fh£Á mik¤jš

brŒKiw - II
I. òw¤nj®Î kÂ¥bg©fŸ : 150 neu« : 3.00 kâ
1. milahs« fhQjY« és¡FjY« 60
i) k© tiffŸ
ii) cu tiffŸ
iii) fhšeil Ïd§fŸ
iv) nrä¥ò jhåa¥ ó¢ÁfŸ
v) C£l¢r¤J¡ Fiwgh£o‹ m¿F¿fŸ
vi) Ôtd¥ gæ®fŸ
2. fUéfë‹ ga‹, mik¥ò k‰W« brašgh£oid 40
gl¤Jl‹ és¡Ff
i) fUéfŸ / éij¡F« fUéfŸ, gæ® ghJfh¥ò¡ fUéfŸ,
mWtil ÏaªÂu§fŸ
ii) ó¢Á f©fhâ¥ò bgh¿fŸ
iii) ghrd KiwfŸ
3. brašKiw és¡f« 50
i) éij ne®¤Â KiwfŸ
ii) k© khÂç vL¤jš
iii) cu¤njit m¿jš
iv) k© / ghrd Úç‹ ju« k‰W« fhu mäy ãiy f©l¿jš
II. mf¤nj®Î 50
1. brŒKiw gÂntL 20
2. cu« / bfhšèfë‹ j‹F¿¥ò jah® brŒjš 10
3. k© tiffis nrfç¤jš 10
4. nrä¥ò jhåa§fëš V‰gL« ó¢Áfis nrfç¤jš / 10
nrjkilªj jhåa§fisÍ« nrfç¤jš

86