ETM NOTLARI 33 Scada Sistemi ve GDA Uygulamas SCADA SSTEM VE GDA UYGULAMASI Giri Gnmz toplumunda datm ebekeleri,

, hizmet sektrnn en nde gelenleri ve en byk rnekleridir. nsanlara hizmeti amalayan datm ebekeleri, olduka geni alanlara dalm olmalarnn ve milyonlarca insana hizmet sunmann getirdii bir takm olumsuzluklarla i iedir. Bu olumsuzluklarn en aza indirgenmesi kontrol, denetleme, arzaya mdahale gibi ilemlerin dzenli, hatasz ve seri bir ekilde yaplmasyla mmkndr. Btn bunlarn dzenli ve hatasz yaplmas da SCADA gibi gerek zanl sistemlerle gerekletirilebilmektedir. inde bulunduumuz bilgi ve teknoloji ann bir rn olan ve artk birok sektrde vazgeilmez unsur haline gelen SCADA sistemi teknolojinin gelimesiyle geliimini ve yenilenmesini srdrmektedir. 1. Giri nsanlarn byk kentlere g etmesiyle birlikte, ehirlerin nfusu hzla artmaya balamtr. Artan nfusa paralel olarak, insanlarn rahat ve konforlu bir yaam srmeleri iin gerekli olan s, k ve enerji gibi ihtiyalar da hzla artmtr. htiyaca cevap vermesi iin insanlar hizmetine sunulan datm ebekeleri hatalam, iletimi, kontrol ve denetimi zorlamtr. te bu noktada, zorluklarn zmnde SCADA sistemi ortaya kmtr. Bir datm ebekesinin iletim ve ynetiminde esas alnan temel, eldeki veri ve bilgilerin doru ve hzl olarak gerekli merkezlere ulamasdr. Gerek zamanl kontrol ve izleme sistemlerin uygulanmamas durumunda konvansiyonel kontrol sistemleri ile bilginin hzla bir merkeze ulamas mmkn deildir. Bundan baka ebekenin tek bir merkezden btn olarak kesintisiz ve srekli izlenmesi ve kontrol ancak gerek zamanl Uzaktan Kontrol Gzlem ve Veri leme Sistemleriyle (SCADA) gerekletirilebilir. Datm ebekelerine ait elemanlar genellikle byk corafi alanlara dalm durumdadrlar, bunun sonucunda otomasyon ve kontrol elemanlaryla, iletim personelinin farkl konumlarda olmasnn gereklilii ortaya kmaktadr. Bylece insan ve makine arasnda bir bilgi tama ortamnn da kullanlmas zorunlu hale gelmektedir. te bu gereksinmeyi, birok deiik fonksiyona sahip ebekelerde, uzun yllardan beri kullanlan, gvenirliliini ve fonksiyonelliini ispatlam, gnmzde ok daha yaygn hale gelen ve teknolojik adan byk mesafeler kat eden SCADA sistemi rahatlkla salayabilmektedir. 2. SCADA Sistemi 2.1 SCADA Sisteminin Tanm SCADA; ngilizce Supervisory Control And Data Acquisition , Denetlemeli Kontrol ve Veri Edinme kelimelerinin ba harflerinden oluan bir szck olup, yerel terminal nitelerinin prosesten toplad saha verilerinin merkezi bilgisayarlara, ilenmesi iin gnderildii, burada ebeke operatrleri tarafndan anlalabilecek ekilde grnt ve mesajlara dntrlerek ilem grd ve sakland sistemlerdir. Ksaca; Uzaktan gzlem, kontrol ve veri ileme merkezi olarak adlandrlabilir. (Bkz. ekil 1) 2.2 SCADA Sisteminin Faydalar SCADA sistemi; letmeyi gerek zamanl olarak izlemek ve kontrol etme Can ve mal emniyetini salama letme ve yatrm maliyetlerini drme letmedeki insan bamlln azaltma letmeye global olarak bakabilme Kaynaklarn verimli kullanlmasn salama Verimli ve kolay istatistiki alma yapma imkan salamaktadr

Sayfa - 1

ETM NOTLARI 33 Scada Sistemi ve GDA Uygulamas 2.3 SCADA Sisteminin Uygulama Alanlar ebekelerin otomasyon ve kontrol zellikle u endstri sektrlerinde neme sahip olmaktadr; Elektrik datm alar Gaz ebekeleri Petrol rnleri datm ebekeleri Su, atk su, kanalizasyon ebekeleri Blgesel stma sistemleri Trafik ynetim sistemleri Veri iletiim ebekeleri

2.3.1 SCADA Sisteminin Temel Blmleri SCADA sistemi temel blmden oluur; SCADA Merkezi: SCADA merkezindeki donanm ve yazlm birimleri RTU (Remote Terminal Unit): Saha donanm ve yazlm birimleri Haberleme ebekesi ve Ara Birimleri: Merkezdeki Donanm ve Yazlm ile Sahadaki Donanm ve Yazlm Haberleme Birimleri 2.3.2 SCADA Merkezi Donanm ve Yazlm Birimleri; Ana Server Bilgisayarlar Operatr bilgisayarlar Mhendis bilgisayarlar Web server bilgisayarlar Ana SCADA yazlm Haberleme ara birimleri

2.3.2 RTU (Remote Terminal Unit) RTU, SCADA terminolojisinde ska kullanlan bir ksaltmadr. ngilizce de Remote Terminal Unit olarak geen terime karlk gelmektedir. Trke ye ise Uzaktan Alglama nitesi, uzaktan isleme ve denetleme nitesi ya da bilgi toplama ve denetleme birimi gibi terimlerle evrilebilir. Bir SCADA sisteminde, gerek teknisyen ve mhendis gerekse iletmeci iin ayn derecede nem tayan temel zellik, bilgilerin doru biimde toplanmas ve gerekli kontrollerin doru ve zamannda gereklemesidir. O halde RTU iin yle bir resmi tanm verebiliriz. Bir ebekede bulunan sistem deikenlerini toplayan, gerektiinde depolayan, ayrca bu bilgileri kontrol merkezine, belirli bir iletiim ortam yolu ile gnderen, gerekli kumandalar gerekletiren bir SCADA birimidir. (Bkz. ekil 2). 2.3.2.1 RTU Blmleri Sahadaki Kontrol organlar (PLC, PID, IED) a) Donanm b) c) Sensrler Modemler

RTU iin gerekli yazlm Haberleme protokolleri ve ara birimleri (RS232, RS485, RS422)

Sayfa - 2

ETM NOTLARI 33 Scada Sistemi ve GDA Uygulamas

ekil 1 SCADA Sistemi

ekil 2 RTU 2.3.3 Haberleme Sistemleri Telli Haberleme (Leased line, PSTN, ISDN, X25,ADSL) (Bkz. ekil 3) Telsiz Haberleme (Mobitex, Dijital Telsiz, GSM, GPRS, TETRA) (Bkz. ekil 4)

Sayfa - 3

ETM NOTLARI 33 Scada Sistemi ve GDA Uygulamas

ekil 3 Telli Haberleme

ekil 4 Telsiz Haberleme

Sayfa - 4

ETM NOTLARI 33 Scada Sistemi ve GDA Uygulamas 3. Doal Gaz Uygulamas Doal gaz datmnda SCADA sisteminin uygulanmasyla aadaki faydalar salanmaktadr. 3.1 Emniyet ebekede oluan kk, byk tm sorunlar annda haber alnarak ilgili birime iletildiinden ihbarlara mdahale sresi minimuma indirilmektedir. Bu da maksimum can ve mal emniyeti salamaktadr. 3.2 Srekli Gzlem ebekenin 24 saat aralksz olarak gzlemlenmesi Oluan alarm durumlar hakknda annda verile ulamak

3.3 ebekenin Uygun Koullarda almasn Temin Etmek Giri ve k basnlarnn istenen deerlerde olup olmadn gzlemek Doal gaz istasyonlarnda gaz kaan izlemek stasyon zerindeki 1 ve 2 hatlarn durumunu gzlemek

3.4 Ekiplerin Ynlendirilmesi ve Bakm Politikalarnn Belirlenmesi ebeke elemanlarnn periyodik bakm almalarnn kontrol edilmesi ve ynlendirilmesi ebekelerdeki terminallerden ilgili ebekeye ait reglatrlerin ezamanl olarak uzaktan izlenmesi

3.5 Kriz Ynetimi Olaanst durumlarda ebekenin bir btn olarak izlenmesi ve kontrolnn yaplmas Hzl ve doru karar alnmasnda etkinliin salanmas Komutann bir merkezden yaplabilmesi

3.6 Eldeki Gaz Stokunun Belirlenmesi SCADA yardmyla ebekeye giren, o anda ebekede bulunan ve mterilere datlan gaz anlk olarak izlenebilir ve bunlarn maddi karlklar anlk olarak bulunabilir Datm yapan irketin her an bu maddi ve teknik verilere ulaabilecek olmas, anlk olarak dahi maddi ve teknik stratejiler gelitirilebilmesine yardmc olacak verimli raporlar hazrlanabilir ebekeden alnan veriler istikametinde yeni yatrmlar ynlendirilebilir

3.7 statistiki alma Yapma mkan Kontrol noktalarndan alnan veriler yardm ile istatistik sonular oluturulabilir Alt ve st ynetimin karar vermesine ve strateji belirlemesine yardmc olacak verimli raporlar hazrlanabilir ebekeden alnan veriler istikametinde yeni yatrmlar ynlendirilebilir

3.8 Sistemli alma Her bir reglatrle ilgili detayl raporlar tutulabilme ve bu raporlar nda daha verimli ve detayl bakm/ iletme programlar oluturulabilme imkan. 3.9 Kaynaklarn Verimli Kullanlmas Ara, gere ve personel giderlerini en aza indirmek ebekenin en verimli ekilde kullanlmasn temin etmek

Sayfa - 5

ETM NOTLARI 33 Scada Sistemi ve GDA Uygulamas 3.10 ebekeye Bir Btn Olarak Bakabilme mkan SCADA merkezinin sakin ve konforlu ortamnda tm ebekeyi ku bak seyredebilmek, olaylarn nasl gelitiini ve noktalar birbirinden nasl etkilendiini grebilmek, olay geni bir ereveden grmek ve sakin bir ortamda rahat karar verebilmek.

4. IGDA SCADA Sistemi elik ebekenin kontrol SCADA sistemi tarafndan yaplacaktr. SCADA merkezi 24 saat boyunca alacaktr. ebeke srekli kontrol altnda olduu iin, sahada bir alarm durumunun olumas halinde bu alarm en ge 30 saniye iinde haberleme sistemi kullanlarak SCADA merkezine iletecektir. RTU zerinden SCADA merkezine ulaan ihbarlardan, istenilen ihbarlar ATS zerinden ebeke efliklerindeki aralara veya SCADA operatr tarafndan ilgili birime iletilecektir. RTU larn merkezinden balatlan bir poli ilemi veya direk RTU tarafndan balatlan bir veri gnderme ilemi operatr ekranlarna yanstlacaktr. SCADA operatrleri, bu ekranlar zerinde SCADA programnn izin verecei fonksiyonlar yerine getirecektir. SCADA operatrlerinin nnde 3 adet monitr bulunacaktr. Mteriden, 187 kanalyla gelen ihbar girmek iin AS 400 Terminali ATS ye ynlendirilen ihbarlar izlemek iin ATS Terminali Sahadan gelen olay ve verileri izlemek iin SCADA Terminali

Balangta, SCADA merkezinde 3 monitr grubu bulunacaktr. Bu say ihtiyaca gre artrlabilecektir. SCADA kontrol odasnda bunlardan hari olarak 2 adet monitr grubu olacaktr. Bunlar 2 adet SCADA monitr, 1 adet AS 400 terminalinden oluacaktr. zin verilen idari birimler eriebilecek, bu veriler uzaktan grlebilecek ve daha nceden belirlenmi formatlarda rapor alabilecektir. Ayn ekilde eflikler de eflik terminalleri zerinden kendi kontrol alanna giren kontrol noktalar ile ilgili daha nceden izin verilen verilere ve ekranlara ulaabilecek, izleyebilecek ve belli formatlarda rapor alabilecektir. Byk mteri reglatrlerinden alnan veriler, ayr bir veri tabanna transfer edilecek ve isteyen mteriler internet zerinden sistemin oluturduu bu veriler ulaarak, kendilerine izin verilen formatta grebilecektir. Evsel mterilerin faturalandrma ileminin de bir AMR (Atutomatic Meter Reading) sistemi yardm ile remote olarak yaplmas planlanmaktadr. Bu sistem SCADA sistemi ile de veri alveriinde bulunabilecektir. 4.1 zlenecek ebeke Enstrmanlar GDA RMS stasyonlar Kokulandrma nitesi Blge reglatrleri Katodik koruma sistemi Vana odalar

4.1.1 GDA RMS stasyonlar Anadolu ve Avrupa yakasnda toplam 6 RMS istasyonu mevcut olup u deerler alnabilecektir; Fark basnc Gaz scakl Gazn debisi ve hacmi Gazn kalorifik deeri

Sayfa - 6

ETM NOTLARI 33 Scada Sistemi ve GDA Uygulamas

4.1.2 Kokulandrma nitesi Anadolu ve Avrupa yakasnda olmak zere toplam 2 kokulandrma nitesi mevcut olup u deerler alnabilecektir; Cihazda ihbar var Kokulandrma nitesi devrede

4.1.3 Blge Reglatrleri Toplam 483 adet B Reglatrnden aadaki deerler alnabilecektir; Giri basnc k basnc Gazn scakl veya ortam scakl Gazn debisi ve hacmi Gaz kaa bilgisi Filtre kirlilii bilgisi 1. ve 2. hattn pozisyonu stasyon ve RTU kabin kapaklarnn pozisyonu Katodik koruma lm bilgisi

4.1.4 Mteri Reglatrleri Toplam 265 adet Mteri Reglatrnden aadaki deerler alnabilecektir; Giri basnc k basnc Gazn scakl veya ortam scakl Gazn debisi ve hacmi Gaz kaa bilgisi Filtre kirlilii bilgisi 2. hattn pozisyonu By pass hattnn durumu RTU kabin kapann pozisyonu

4.1.5 Katodik Koruma Sistemi Toplam 10 noktadan aadaki deerler alnabilecektir; Boru zemin potansiyeli Devre potansiyeli Devre akm TR nitesi devrede TR nitesi arzal Enerji kesintisi bilgisi Ar akm arzas Referans elektrot arzas Anot Katot balants kopuk

Sayfa - 7

ETM NOTLARI 33 Scada Sistemi ve GDA Uygulamas

4.1.6 Vana Odalar Anadolu ve Avrupa yakasnda uzaktan kontrol mmkn olan toplam 6 Actuatrl vana mevcut olup, aadaki deerler alnabilecek, vana kapa komutu verilebilecektir. Vana ak kapal bilgisi Vana kontrol bilgisi (kapa komutu) Gaz kaa bilgisi RTU kabin kapann pozisyonu

4.2 Toplam Kontrol Noktas Says Tablo 1 Toplam Kontrol Noktas Says Genel Blge Reglatr Mteri Reglatr RMS stasyonu Vana Odas TR nitesi Kokulandrma nitesi Genel Toplam 483 265 6 6 10 2 772 Kritik 170 49 6 6 10 2 243

5. Sonu stanbul gibi byk bir yerleim merkezindeki doal gaz ebekesinin SCADA sistemi ile denetlenmesi, halkn can ve mal gvenlii asndan byk nem tamaktadr. Bu gvenliin artrlmas, hava kirliliine alternatif olarak grlen doal gazn daha ok kullanlmasna yardmc olacaktr. Bununla beraber, lkemizin doal gaz alt yaps, datm ve pazar nmzdeki yllarda bugnknden kat kat daha fazla imkan ve boyutlara eriecek olmas,doal gazn datm ve tanmasnda en nemli unsur olan emniyet ve kesintisizlik ilkesi de gz nnde bulundurulduunda, SCADA sistemi, lkemizde ok daha yaygn bilinir ve uygulanr olacak, her geen gn nemi artacaktr.

KAYNAKLAR 1.zmir Doal Gaz Gnleri Bildirileri Yayn No: E/ 2002/ 312 1 Makine Mhendisleri Odas Konu Yazar: Cansal OKUN, Cihat AYDIN 1- GDA SCADA Yenileme Projesi, stanbul, 2001 2- Pipeline & Gas Journal Dergisi, ABD, ubat 1999 3- SCADA Sistemi ve GDA Uygulamas, OKUN, C., Yksek Lisans Tezi, S, 2000

Sayfa - 8