Professional Documents
Culture Documents
t.v
gf
ca
1.
ku gzhkK
2.
nehjilfh kly
15
3.
kj cl cW klyf mik
braghLfS
35
4.
jhtuf d bgUf
53
5.
ghof
77
6.
thif af braf
91
7.
RW NH ghJfh
111
8.
f nkyhik
129
nta
9.
fiurf
143
10.
mQfS _yTWfS
153
11.
nt idf
165
12.
189
13.
fhgD mj nrkfS
211
aa
14.
msL fUf
229
15.
ir af fS
235
16.
ndhlaY MwY
251
17.
275
ghll
309
brKiw
316
ca
myF
ku gzhkK
1. ku gzhkK
ghugaK ntWghLfS
flJj
Kiwf
zwJ.
jiyKiw jiyKiwahf fG
gf flJjiy ghuga
vdyh. flJj, njhwij, cl
csikig, cl braaiy
kW dbgUf braiy rhJ
UwJ.
jh, jij UtU jf ku
bghUshd o.v.V (DNA) _y g
flJj r gid bfht
_y Ka gfwd.
jiyKiwf,
bgnwhf
gfis
kLnk
xUfhk,
mj Kija jiyKiw gfis
fhzyh.
jifa
fljgL
gf khwfns ntWghLf
(Variation)
vdgL.
kjfY
jifa
ntWghLf
gytiw
fhzyh.
1.1. ghuga
d
bgUf
bradh
cUthfgl jiyKiw, j cl
mik kW braa ff
bgnwhiu
xUF.
ghuga
bra 1.1
ca
tiw
c
tF
khztf
ehid th, cUs
brhYf. thW cUsbra
ayhj khztfis aghf
cUS ehid cilatfis
flJ g br.
nj nghW f w
ntWghLfis g bra.
ij tot
: cUil/
RUf
ij w
: kr / gir
ky w
: Cjh / btis
f tot
: K G i k a h d J /
RUaJ
f w
: gir / kr
ky
mikl
: nfhz / E
ku gzhkK
g XF g
xLF g
ijtot cUil
1.1.1. bkl xU g fy
bkl j MF glh
bro
(igr
rilt)
cau
gfshd, beil/Fil brofis
aifahd Kiw tsu brjh.
RUf
ij w kr
gir
ky w Cjh
btis
f tot
KGikahdJ
RUaJ
beil
f w gir
Fil
kr
F1 jiyKiw
beil
jfy
beil
ky mikl
nfhz
F2 jiyKiw
jo
cau
beil
Fil
myF-1
bra 1.2
cf gF cs, ntWghL
gfSl
Toa
jhtufis
flJ g bra.
bjid
beil
Fil
btis
Cjh w ky
w ky
btik
Cjh w
fU
w jL
jL
rF
y ky btis ky
(isnlhah)
bkl Ma
mf
a
Jw, jh rhj
Jw
klnyna
Mug
f,
adh
gfiy
fHf
ma kW fjK gwh.
Ma g rhj nj
njhailjhY
tUila
ma Mt Fiwaiy. Jw
klnyna njhl glh bro
fyd Mid nkbfhlh.
ca
ijf
wnjhw
btgilahf
fhzgL
gfshd
beil
myJ Fil, Cjh myJ btis
w nghwit wnjhw g
(ndhil) vdgL.
Gf
1.2. khWghLf
gfSF
fhuzkhd
Fnuhnkhnrh myJ mik
dhfg (ndhil) vdgld.
eik Rs d cdf
xbthW
xWl
xW
ku gzhkK
khWgLwd. khWghLf vgJ:
cdfSilna
d
fhzgL khWghL.
U ntWgl dfSilna
fhzgL ntWghL.
rhy lh (1809-1882)
ngdfSilna fhzgL
khWghLf, vd tifgLjgLwJ.
rhy lh jdJ 22 ta
ca Mfhf flgazij
nkbfhlh. bj mbkfh kW
mj flnyhu fis 5 MLfshf
ca
Mfhf
Muhjh.
yhJ Ual
L flgazij
nkbfhshJ, j U
lnyna nkY gy
Mfis nkbfhL
aif nj vD
fUJ nfhis cUthdh. mnghJ
mtuh cdf, ntWghLf
fhuzij sf ayiy.
gl.1.4 xj uila
xnu
khahd
mikigila
effshf
cdf
vW
miktiy. ghyh dbgUf
Kiw f beUfkhd mikigila
cdfis cUthFtjh, fa
msyhd khwfisna VgLJwJ.
bkl
f
tUF
bjUFnkahdh, D gy
bfhiffis btoUgh. U
mPfS xUtiu xUt mUf
thUjd.
bra 1.3
cf g myJ gF
cs xj clyikig cila
myJ
ntWgl
clyikig
cila uilafis flJ
mtfSF cs ntWghLfis
g bra.
gzhkF khWghLf CW
nfhfshwd.
cdf, NiyfSnfg
jfis
khbfhs
VJthwd.
myF-1
khWghLf KaJt
1.3. gzhk
fk nta gzhk Fj
yhkh fUJ
gh
yhkh(1744-1829),
clYW
gaghL
ga FJ
sUjh. j
go, bjhlJ mf
gagho UF
cWf
eF
tsW
vW,
gaglh
cWf
1.5 xlf ehsil ga HJ
WJnghF vW sUjh.
1.4. dkhj
yhkh ia bkf,
xlf
fGij
vLJfhlhf bfhL, caukhd
kuisf iyfis gJ
cgjfhf
lgl
fGJ,
ehsil skhf khabjW,
njit vzKnk khwF
fhuzbkW sUjh.
kj d nAhnkh bra vD
xnu dkhf csJ.
ah
cs
kjf
wnjhw mikF Vg
khWgL csJ. bj ah, tl
ah, tlHF gF, fhZ
kW mjkh gFf cs kf
xj mikl fhzgLtiy.
flf
thG
kjfY
jifa
khWghLf
csd.
tfSF fy yhjjhnyna
jifa khWghLf fhzgLwd.
X d U Tld
mik fgL xWbfhW
jikgLjglh, mtf j
dkhfnt MfgLt.
uL
d
Tl,
,
dbgUf fhuf nghwtwh
jik gLjglh t
mik khw bgW a dkhf
khWgLwJ.
jifa jik gLJj fhu
a d cUthjYfhd NHiy
VgLJwJ.
Mfnt, dkhj vgJ xU d
beLfhyF, fhu, myJ
thaYfhd
nghuhlij
jhF jikfis VgL
bfhwd.
cdfSF j milahs
ij VgL bfhwd.
tif khWghLf mikah
lh, ghuga vD ma
khwnk VgoUfhJ. vyh
cdfS xnu khahd
mikig bgUF.
ca
ku gzhkK
khr cfshf kjf njh
d. HF ka Mah xU
a
MLfSF
Kd
thj ahljh kjf, jid
kiwJ, wjtfis ijF
tHfij bfhL thUjd.
bjF Mfh njh fl
fis flJ Fljf dkhf
kha, M nAhnkhbraf ciw
g fhy thjd.
75,000-10,000
MLfSF
Kd jfhy nAhnkhbraf
njhd. Rkh 18,000 MLfSF
Kd tuyhF Kija fhy
Fiff thJ, ntilaho
tjd. 10,000 MLfSF Kd
trhaij mJ, mjid VW,
j FoUfis cUth thG
kjgzhk bjhlaJ.
1.5. kj gzhk
gl.1.6 ed
kj
kilnahL,
g Fo
kilnahL
Kj
g
kil
nahLl
xl
gLsJ.
Fo g
kilnahL
kj
kilnahL
Xus
xUgij
fhzyh.
Rkh
gidJ
a
MLfSF Kd, Mfh
cl KGtJ nuhkfSl Toa
bfhyh, g FuFf kj
clyikig bfhoUjd.
3 - 4 a MLfSF Kd
kj nghw nAhLf (kj
Kndhof) HF MfhF
tjd.
bkJthf, tf gHfis cL
thJ, ffsh Md Mjfis
gagLajfhd
rhWf
ilf bgWsd.
ehF
mofSF
fhk
cau cila tf, j eil
bfhltfshf HF Mfh
thjd. tifd kj aig
xUj nAhLf, nAhnkh
bA (kjUF xghd ad)
vwiHfgld.
mLJ 1.5 a MLfSF
Kd nAhnkh vul vw
1.6. gzhk ku
gl 1.7 gzhk ku
7
myF-1
cdf
gzhkij
v J bfhs, kua kW
njhwa xj myJ ntWgl
cfis,
kua
gfnshL
gzhk miljij fgid fyj
mik tiuagL mikng, gzhk
ku vdgL.
1.7. ku bgha
ku bgha vgJ, c
Fnuhnkhnrh o.v.V (DNA)
jhf kua jikfis nrnjh,
Fiwnjh, khw brtjhF. j
_y c w mik khwij
njhWf aY. braKiw
o.v.V. khW bjhEg vdgL.
J jfhy kua, _yTa
kW cnta Vgl ts
ah VgljhF.
ku bgha eikf
mik
kW
mj
braghLfis mJ bfhSj.
mf ms R cUthf,
l bguh (itufSF vuhd
uj), kj ts Ahnkh,
kUJt bghUf:
1. R
2. ts Ahnkh
3. jL
4.neh v kUJf
5.khndhFnsha
v bghUf
ca
ku bgha:
1. ku bghUf
khwgl jhtu
2. ku bghUf
khwgl yFf
Ruf
bjh:
1. fk
bghUfis
bjLj
vbghUf:
1. aif vth
c
bjhEga
thf
fk myf:
1. mo my
2. my
3.l my
c bjhEga thf
EQ
tsij khw
bghUf:
1. behf
2. itlf
3. ouhLf
4. vjdh
ff nkyhik:
1. ff
2. eR ff
3.gaglh vbz
bghUf
4. trha ff
gHfS,
ghdfS:
1. gh bghUf
2. MfAh
3. buho bjh
4. xU br uj
ku gzhkK
t
1791
jL
vD
brhbwhliu cUth, jL
bfhiffis btlh. c
bjhEga _y jahfgL
jL bra kjkhfgl,
myJ bfhygl cfSF
gyhf, v njhahf, uj
fis
gagLdh.
tif
jL bAgilo B itufSF
(HBV) vuhf KjKj gagLj
glJ.
itlf:
itlf
aifahf cz fhzgLwJ.
it fa ms njitgL
ntbghUshF.
Mw
VJ
mfhj, Mdh Mw khw kW
tsij khw xGFgLJj
bgJ gagLwJ.
jLf:
Fl
nehF
vuhf bragL bghUfshF. it
xU v njhahf (Mob#)
bragL, v bghU (Mogho)
cg bra gagLwd.
ouhLf:
ouhLf
LfUJ bgwglitahF.
v.fh.
iunrhg
irfUJ
bfhyouh mla ubrnyh
vD ouhL bgwgLwJ.
khndhFnsha
v
bghUf: (Xd br v
bghUf) W nehF vuhf
gagL
v
bghUfshF.
it Fnsh brfsh cg
bragLwd.
myF-1
vt #d (1749-1823)
m) tiuaiw
behf
(myJ)
buo
vnlh
na vD beh, xU
_yTW f nfhyhf bra
gL o.v.V.it Fl
gF btLtjF,
M) o.v.V. nf beh, (_yTW
gir) o.v.V. btlgl
Jlfis
xlitgjF
gagLwJ.
lh cUthf
Fnsh
fU,
Uika
(2n)
Fnuhnkhnrhf, midJ fSl
Ujd. jid jFj Kiw
ghJfhJ
guhkjd.
kbwhU
Mo ml vLJbfhsgL,
mjD UF xU ika (n) cfU
fglJ.
ca
gh
koUJ
vLfgl
(2n) br cfU, ml
irnlhshr nrfglJ.
2. _ybrf xU Fl bra
jik cilaJ.
vLJfhlhf ja
jir,
Rid cg br fiza
fhzgL lh brf, _is
fhzgL
w
eu
brf
(uhf) nghwt brYjgL,
10
ku gzhkK
tsu CFfglh, it w
jikila brfshf khW.
mwhl th EQ bgUf
gaghL
_ y b rf
Uti fgL.
mitahtd,
1. fU _y br tif: Mtf
fLgLjgl Niy, clYF
btna
braif
Kiw
fU
cUthfgL, mfUUJ fU
_y brf bgwgLwJ.
fUUjYF, br j
_y fU brf fU nfhskhwd,
ntWghL milahj br FGf
jJ
J
vLfgLwd,
itna _y brf vdgLwd.
2. Kj myJ cl_y brf:
kj kW caiy yFf
ts iy jh va R,
iz R, jir R, uj
FH, eu kW dbgUf
Rf nghw eF ntWgLjgl
Rf
fhzgL
ntWghL
milahj brfSF cl _y
brf vW bga. tiw gJ
ts CFfglh, itf
J bgU tsJ, mnj nghW R
tsFa brfshf khW.
t ts KiwahdJ, fU
_ybr iynghwnj MF.
cl _y brf bghJthf
vY k{i#, fUbr, gFl
ut, bjhbfho ujUJ
bgwgLwJ.
c v bghUf: it
ir, ghOah _y bgwgL
nta bghUfshF. neh jU
cfis bfhW nehUJ
ghJfh mwJ.
itl B12 : c bjhEg
Kiw bgwgL itl B12,
bga uj nrhif nehia
Fzkhf gagLwJ.
behf: c nta Ka
gnfF behf, EQ bgUf
_y bgwgLwd.
vLJfhlhf mikny beh,
ngoah, miknyh nuhof
_y bgwgLwJ.
1.11. c cz kW c f
1.10. EQ bgUf
fUf _y
c
bjhEga
f
gutyhf
gagLwJ.
trha,
kUJt, cz bjh nghw gy
bjh mikf, Fj thf
cilajhF.
1. uj
FSnfh
fzlyh.
msit
11
myF-1
c cz vgJ, beh, v
bghU, Ahnkh, f my
kW
cf
brf
_y
nghjgl czl izfgl
X fUahF. fU ca
liy lyhf khWwJ.
fUfis kUJt kW bjh
rhiyf gagLjgLwd.
nehahlUJ brf
fgLwJ
khw bragl
br Uggl
Ahnkhid
RuwJ
khw bragl
br nehahF
brYj gLwJ
Mtf itu
bgUf milkhW
khw bragLwJ
ituF
EiHfgLwJ
ca
gl 1.9 ir Kiw
bragLwJ.
kugQ
kUJt
vgJ
ku
tahfnth kW bgwgl neh
FiwghLfshd
Wneh
kW
v nehF fhuzkhd id a
FJj myJ FiwghLila
id
rbr
Kiw _y
FzgLJjyhF.
kugQ kUJt clbrf
myJ d brf (J br
(m) ml br) fhzgL
FiwghLfis flJ rbrayh.
cl br kugQ kUJt - FiwghL
cst KG bjhFia
khW KiwahF. khw mLj
jiyKiwF fljgLtiy.
R rhj neh
(lago), R brYJj _y
FzgLjgLwJ. tif lago
FiwghLf, _y fiza
cs lh brf mWjyh
VgLwJ. c bjhEg _ykhf
a FJj myJ rbrj
tiff ir mfgL r
12
ku gzhkK
kL
gF - m
1. bkl njhl glh (igr irilt) bro 7 tifahd khW cUt ntWghLfis
fljh. flt xU tif ntWghL kh csJ. vJbtd fLo.
(jo cau, beil, Fil / ij, w, kr, gir / ky mikl E, mR / jL
mik bkikahdJ - fodkhdJ)
2. M kj njhaJ (Mfh, mbkfh, Mnuah, ah)
3. fltW vJ ghuga jik bfhlJ. (kugQ khw bragl jQ, jf
kugQ khw bragl f, fUbr kugQ khw braglit, gh ko br
kugQ khw braglit)
4. aif nj nfhghil btlt. (rhy lh, nfh-O-th, f n#hfd
bkl, ghil yhkh)
5. cl br ir Kiw vgJ. (J br khwij VgLJwJ, jiyKiw
khwij VgLJwJ, clbr khwij VgLJwJ, cl khwij VgLJwJ)
gF - M
6. bkl j M njhl glh bro cau vw gid XF gghf Ugij
fljh. mnjnghy ehid cUisahf cUs brj kj XF gghF. 60
khztf cs xUFG 45 khztf ehid cUs bra Ko, 15 khztf
thW bra ayhjtf.
m) nkTa Niy, j g XF kW xLF g jij fhf.
M) njhlglh bro bkl sa xU g fydij tiugl to vGJf.
7. flj Toa gf j dFS, ngdFS khWgL. fhQ gf
vjifa khWghLf csJ vd FLf.
m. kj fw y, fW, gG, gir vd khWgLwJ. tif khWghL _________
vdgL.
M. Ka, ahid nghwt fhzgL g mik khWgLsJ. tif khWghLf
__________________ vdgL.
8. Ugh cfilna njhW mj jiyKiw, Fl jikila eF bjaToa
ntWghLfSl UF. ghyh dbgUf Kiw cUthF jiyKiwf Fiwj msnt
khWghLl fhzgLwJ.
m. nkTa Tiw VWbfhfsh?
M. fhQ cf ghyh dbgUfKiw dbgUf br cf ahit?
9. ghuga rhj y Ka thij Ff nH bfhLfgLsd. mtW
rahdtiw njbjLJ vGJf.
m) __________________ fhuf aa rhj ghugafhuf MF.
M) __________________ vgJ xnu khW btghL MF.
) __________________ vgJ mfSila vggik MF
(m, khWghLf, dkhj, , mny khf)
13
myF-1
xirjtf.
nkY ma
ca
http://www.kidastronomy.com
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
14
ca
myF
nehjilfh
kly
2. nehjilfh kly
nehaw thnt Fiwtw brt
vgJ frahd gHbkhahF.
Mnuhaijl Mdj VJiy.
Mnuha vgJ cl, kd kW
r_f rhj braf, lgho
Ugij FwJ. ekJ cl
mik nehfSF vuhf bragL
ffyhd
braghLfis
bfhLsJ. j fhuzkhf neh
fSF vuhd jilaikig e cl
bgWsJ.
cl ey gkhzf
cl mitaFiwgho, neh
UgJ kLkyhk, cley
vgJ xU kj cl, kd, kW
rKf rhj lgho Ujiy
FgjhF. clFiwghL, nehW
Ugij kLnk FgJ MfhJ.
xU kj, ey Mnuha iy
csnghJ mtuJ cl cWf ey
Kiw aFwJ. mtuJ cl kd
Mnuhakhd
cley
kdgkhz:
jDila
gy,
gydij mj iy, jh kd
ghik mw iy Mait ey
kdgkzhfshF.
Mnuhakhd
kdey
r_fJl
r_fgkhz:
xirJ, wJ Fw fhzhJ,
ey r_f czfis ngQtJ,
FLg ril rruf ,
g lY R_f cwit ngQtJ
r_f gkhz vdgL.
cley
ca
2.2. nehfS mj
fhufS
nehw iybagJ Mnuha
F vuhdJ.
Mnuhakhd
rKfey
gl 2.1 ey cley
16
nehjilfh kly
bra 2.1
nkTa gzhkfis bfhL, cf tF njhHf / RwjhUila
eyjikia g bra.
ey cl eyJl cstf, wUl ey cwit ngQgtf,
nehwtf, tfis tif gLj, c egl cs, cdF oj
Fzfis tirgLj
kua
nehfhd fhuf
nehUf, Niy fhuf,
rJ gwhFiw, kua fhuf,
tsij
khw
FiwghLf
nehfhd fhufshf mikwJ.
fhufis bfhL, nehfis
fhQ Kiw tifgLjyh.
1. nehUf myhJ njhW
nehf
2. neh
Ufsh
njhW
nehf
ClrJ
Niy
tsij
khw
neh
Uf
fLgLjgLwJ. R
njitahd
ms
RufhjnghJ,
uj fhzgL TLj rfiu
gagLjglhk
W
tahf
btnawgL. nehF lago
bkl vW bga.
nj nghW, lago o,
ja nehf, Wuf braH, ca
uj mGj, cl gUk, mk
neh, _isia jhF gfthj
nehf nghwit tsijkhw
braghL
Fiwth
njhW
nehfshF.
17
myF-2
kW Fthnahf vD nehfSF
fhuahwJ.
kuhRk
neh
fhuzkhf,
FHij vil Fiw, fLikahd
tW
nghF,
vYJ
njh
nghjglJ nghw clyikl
FHijf fhzgLt.
Fthnahf
nehdh
FHijfSF ca tW, Kf kW
fhf f fhzgL.
j mFfshf, gh nghw
btikahd njh w, Na x
J mf cz bfhljh VgL
xfh (nghnlh nghah) iy,
nkhah vD uj ciwahik
neh, br mah vD f
mth uj nrhif neh, jhyah,
l FiwghL. F Wt neh
mF
nghwit
gugiuahf
fljgL kua nehfshF.
ca
nehjilfh kly
itl
VgL
nehf
FiwghL nehf
mltiz
nH
mFf
itl A
nlh nyhah
khiyf
itl B1
bg - bg
eu braghL Fiw
itl B5
bgyhfuh
itl B12
bga mah
uj tgQ ij
itl C
<Wf uj fj, g Gj
itl D
itl E
kyL jik
itl K
uj ciwahik
mf uj H
Ufdh
neh
gu
bfhifia, uhg nfh, kW
ghl btld. xU
EQ myJ neh U kj
clYF EiHJ, ntfkhf tsJ j
vifia bgU bfhwJ.
itf lhf vD eRfis
cg
brJ
UnjhF
nehid clhFwJ. nehw c,
neh mFfis btgLJwJ.
myF-2
itl Fiwghlh
jugLsJ.
nkhah,
,
nfhndhah
nghwit kjU fhzgL ytif
ghOa nehfshF.
nehfS
nuhnlhnrhthf
xUbr
cfshF. ytif nuhnlhnrh
thf kj xLahf UJ
knyah, jng, f ah nghw
nehfis cUthwJ.
j fhzgL neh cUthF
k
xLf
kj, jilG, fuG,
cUilG: Oah, Mfh
ah, ignyah nghw xLf
_ykhf nehf clhwJ.
nfnrha
o.v.V
xUtlUJ
kbwhUtUF,
xL _y neh guggLnkah
dh, it gu jiks nehf
vdgL. tif nehfis mj
fhu, gu jik kW fLghL
tiw mJ bfhtj _y,
rnghw
nkYiw
jiy
o.v.V
thYiw
M.v.V
nf
nrha
ca
isnfh
uj
ifiy
bkhir itu
isnfh
uj
th iH
nf
Sarh ngonahng{
itu
gl. 2.7 ituf tiff
mondh itu
20
nehjilfh kly
e
eho
fhzgL
tif
nehfUJ
ghJfhJbfhs
aY.
ehfLghL,
n
jLjY
rhjhuz r: WF nkgl
ituf nehF fhufshf
csd. bgatfis l FHijfns
mfkhf ghgilwd.
neh
tuhk
neh mFf
1. Rthrghij, mj nkw
fYs eh va Rf
f.
2.3.2. Sarh
2. r xGFj.
3. jiyt, fhr.
rhjhuz rdh cl
neh
v
jik
FiwJ
nkhah, _RFH nehf nghw,
nehrhj
Jiz
cghijf
vgL.
neh guj
1. nehah eh, th tahf
gl. 2.9 v1 v1 itu
cy vyh gFfY, Fghf
1970 cyif Mogilj xU
bfhLikahd neh.
neh fhu
A (H1 N1) vdgL itu nehia
guwJ. J cUil toY
v gu bfhLikahd tifia
rhjJ.
gl. 2.8 kj itundh itu
Obud
njhW
KJFwY,
if,
fLikahd t.
fhr,
fhf
21
myF-2
neh mFf
neh fLghL
1. nehah
ghfgltfSl
bjhlgUj.
2. Tlij jj.
bra 2.2
ghOah ts Kiw
y uh khr JLfis
eF bgho brJ Jl 15
l bfhf itfgl
nfu, cUis HFf nrJ,
eF fy iu tofoa cs
fyitia (uh) xU Rjkhd
M FHh vLJbfhs
ntL. Rkh 25oC btgiy
Rjkhd gdh _o y k
neuf itf ntL. ghOah
tsUtjF Vw fyit,
ghOah tsUtij fhzyh.
ca
mFf
1. ghOahdh
ghfgl
gF W fofSl Toa
cUthFtjh, nehF
og Fnshr (fhr neh) vW
bgalglJ.
2. bjhlahd Uk.
3. cl vil Fiwj.
neh guj: fhr neh fh
neh fLghL
1. ey Mnuhakhd iyia
mRjkhd Niyia jjY,
mf kf TL lij jjY,
fhnwhlkhd miw UjY,
neh gujiy jF.
2. ey Na x, ikahd
fhW Uf beUflhk
jLF t Kiwf MF.
3. nehahia jikgLJj,
nehah gagLJ bghUfis
UehbfhLikgLJj.
4. nehah r nghwtiw
nrfJ vj _yK.
22
nehjilfh kly
5. fhr neh jL Cahd
BCG jLia, FHij wjl
nghLtj _yK.
neh guj
6. nehah Uk nghJ, JK
nghJ
ifFilah
_if,
thia _obfhSj, nghwt
_y j neh jhFj UJ
jLJ bfhsyh.
ika eu kly
gik, nrh
Eiupu
beR t, bjhl Uk
Uk nghJ
uj tiyf
btgLj
njh
u aj,
bt w
2.3.3. nuhnlhnrhth
nehf
_y
gu
2.3.2.2. ilghL
2.3.3.1. knyah
nehfhd fhu
`shnkhoa' vD EQ
_y knyah guwJ.
ah
shnkhoa
fhQ
tiff
fhzgLwJ,
mitahtd
:
1. shnkhoa
itth 2. shnkhoa knyah
3. shnkhoa ghghu kW
4. shnkhoa xntny MF. t
shnkhoa
ghghu
wig
VgLJ fLikahd tif MF.
mFf
1. bjhlahd fhr.
2. Fl gF fK fS
njhWj.
3. ku f, Fljf
t f mo t njhWj.
23
myF-2
xU br cfshd nuhnlh
nrhthf y xL neh
Ufshf csd. it kjfSF
nehfis clhFwJ.
nehjL fLghL
1. bfhR foia jLf Rfhjhu
Kiwf,
2. bfhR tsia jLf,
njUF lij _LjY,
rhfil njfhk ghJ
bfhSjY KakhdjhF.
3. bfhR tiyfis gagLJj,
bfhR uLth _y bfhR
foia jJ knyah neh
tuhk jLfyh.
neh mFf
1. fL fhrY cl FJ
eLfK, ajY knyahfhd
Ka
mFfshF,
LL
fhr bjhlU.
2. mofo knyahth jhfglh,
ku gGjiljY fu R
mjY VgLwJ.
nghnuhnrhLf
cUthj
bfhR kjD
knyah Uia
cbrYJj
nghnuhnrhth
cUthf RH
f
hL
nr
nuh
bfhRD
RH
Cifd
iknuh
nfnlh ir
kj
fu
RH
fu br
bfhRD
nfLf
cbrYj
uj
tgQF
btna
irrhL
Kj
onuhngh
nrhL
RBC
uj
tgQF
kj
uj
RH
iknuh nfnlh
ir nknuh nfnlh
irLF EiHj
nknuh
nfnlh ir
irrhL
nfnlh
irLf
nfnlh
irLf
ca
knyah xL thif RH
shnkhoa:- shnkhoa gh dbgUf mdh bg
bfhRY, ghyh dbgUf kjY eilbgWwJ. nehw kjiu
mdh bg bfhR foFbghGJ shnkhoa bfhR clYF brW
ghdbgUfdh bgU nghnuhRthLfshf cUth bfhR c
Ru nrfukhwJ. bg bfhR nehaw kjid foFnghJ j
nghnuhRthLf kj cl EiHJ fu brf bgU, d uj
tgQit jh btof brwJ. j fhuzkhf nkhnrh vD
eRbghU btgL Fiu, fL fhriy VgLJwJ. fhr
3 Kj 4 ehf ofyh.
24
nehjilfh kly
kj
kyUF
nehUf, <f tahf
cz kW gu neh
cUthwJ.
nehjL, fLghL
1. Uf mw Rjkhd iu
gUFt _yK, < bkhfhj, _o
itj cz bghUfis cg
_yK, jRj brafshd ftiw
Mnuhaij filog _y
neh tuhk jLfyh.
r nuhdhL uh
r nuhdhL uh
(1857 - 1932) mnkhuh
wj
OZ-a
kUJt. t jDila
g
goig,
kUJt
goig
yh
gwh.
ffjh
khy
bghJ
kUJtkid gjh. 1882 1899M MLf uh knyahit
g Muhjh. bgfS
gnghJ, bfhR thif
RH , dbgUf Ka
gfgij knyahit gu
bjhlfis
Muhjh.
brfjuhgh
gnghJ,
knya
xLf
bg
mdh
bfhR
Ugij
fljh. knyah neh, vthW
bfhR fodh knyah nehs
xUtlUJ
wUF
guwJ
vgij btgLdh. khbgU
gfhf 1902 r nuhdhL uh[&F
nehg gR tHfglJ.
iffGt MW iyf
csiffis fGj
iffis fGj
ufSilna fGj
u Efis fGj
bgUu kW
kfLfis fGj
effis fGj
25
myF-2
2.3.4. irf _y gu
nehf
kjf ytif
xLfshf thJ
clhFwd.
irf
nehfis
2.4. neh gu tf
nehw
kjlUJ,
eykhd
kjDF
neuoahfnth,
nehflf _ykhfnth Uf
gujiy nehguj vnwh.
2.3.4.1. gl jhkiu
neh fhu: irf _W
btntW ngdf csd. mit
vblnkhiglh, iknuhnghu,
oiunfhiglh
Mait
gljhkiuF fhuahf csJ.
ca
fUw bg bjhbfho
tahf, t tsU FHijF
Jnghw neuo neh jhFj
VgLwJ.
2. kiwKfkhf nehguj:
clYF btna cUl cs,
y
nehUf
nehahf
clik bghUfshd cilf, gLif
f,
ifFil,
ftiw
rhjdf, ghuf, Ftisf
nghw Ufsh khRw bghUf,
tahf
nehgujiy,
kiwKf
nehguj vnwh.
3. yFf _y nehguj:
cf, o vdgL uF
cf, gwitf, f kW
26
nehjilfh kly
ghof _ykhf, knyah, fhyuh,
nu (btehfo) nghw nehf
guwd.
shkh, z, nghigirLf
nghwit Mob#fSF vuhd
braKiwfis
mj
nta
jikl MuhJ mjF vuhd
jFj uj bghUshd vbghUis
(Antibody) cg br. it
mob#fis bfhnwh myJ
eR
jikia
nah,
neh
jilfhig VgLJwJ.
nehjLghw tiff
aifahd neh jLghw
myJ aghd nehjLghw.
Fl tif neh myJ neh
UfSF vuhd, aifahf
bgwgl jLKiwfshF.
v.fh. jhtu tif nehf, yF
tif nehfis jhfhJ.
2.5. jL l
neh jLghw : neh jLghw
vgJ kj cl nehfSF
vuhf bragL f fyhd
braKiwahF.
xU
Fl
tif neh Uf myJ, mj
bghUfSF
vuhf
bragL
KiwahF.
clYF Fj neh U,
mJ cg br eR kW
nehfSF fhuzkhd bt uj
Mait Mob# vdgL.
nehjil
mik,
uj
nehjLghw tiff
nehjilfh
aifahd myJ
a neh jLghw.
(wUnj bgwgLtJ)
bgwgl nehjil
fh (wj
bgwgLtJ)
aifahd
nehfhuzkhf
bgwgLtJ.
braifahd
nehjL _y
bgwgLwJ.
aifahd jhgh
_y FHijF
vbghU brtjh
bgwgLwJ.
27
braifahf w
cflUJ
bgwgl vbghU
brY bgwgLtJ.
myF-2
ca
cbrYjgLwJ.
jh ujUJ bgwgl
Mogho, fUF brYjgL
neh jL w VgLjgLwJ.
tif,
aifahd
kjkhd
bgwgl neh jLghw vdgL.
Mogho
braifahf
w
tif yFfUJ bgwgL
brYjglh tif, braifahd
kjkhd bgwgl jLghw vdgL.
tif jLghw iyahdjy.
jL _y bgwgL jLghw.
neh jLl
neh
jLl
vgJ,
nehfSF vuhd jLfis
28
nehjilfh kly
jL kUJfis FHijfSF
mJ, nehflUJ ghJfh
mF KiwahF.
nehjLfis vj ta, vj
nehF, vjtizf mfgl
ntL vw mltiz jugLsJ.
ah
bragLjgL
nehjL l
BCG - fhrnehjL
DPTbjhil
milgh,
fFth Uk, blld KjL
MMR - lhyik, [, Ubgyh
DT
oah
(bjhil
milgh) blld (U jL)
TT - bllhd lh[hL
ah bragLjgL nehjL l
taJ
jL
1.
wj FHijF
BCG
Kj jtiz
2.
15 ehf
Kj jtiz
3.
6 tJ thu
bjhil
milgh,
fFth Uk, blld
(KjL)
Kj jtiz
4.
10 tJ thu
KjL kW nghnah
2tJ jtiz
5.
14 tJ thu
KjL kW nghnah
3tJ jtiz
6.
9 - 12 khj
Kj jtiz
7.
18 - 24 khj
KjL kW nghnah
Kj CF
jtiz
8.
15 khj - 2 tUl
MMR
Kj jtiz
9.
2 - 3 tUl
ilghL
1 khj
ilbt
U jtizf
10.
4 - 6 tUl
D.T. kW nghnah
ulhtJ
CF
jtiz
11.
10 tJ tUl
T.T. kW ilghL
Kj jtiz
12.
16 tJ tUl
T.T. kW ilghL
ulhtJ
CF
jtiz
29
ms
myF-2
t. v
nkY ma
jhgh tahf FHij vj tifahd nehjLghwiy bgWwJ?
jhgh kfJt
wj FHijF jhghYF <Lizaw cz VJiy. neh
v bghUf kW ndh FnshfS jhgh csJ. tsU
s FHijF jhgh tahf neh v bghUf ClgLwJ.
braifahd gh cz _y FHijfSF vj nehF vuhd
jL Kiwf bgwKoahJ.
FHijF FiwjJ 6 khjkhtJ jhgh tHfglntL.
braif gh cz _y tsfgL FHijfisl jhgh _y
tsU FHijf Fiwthd nehF Mshwd vgij kUJt Mf
cWgL csd.
jhgh, tsU s FHijfSF vb[ah nfh, rhbkhbdyh,
yh, bunlh fhif, ilnyh fhif nghw nkhfhif ngoah
UJ, nghnah itu, nuhnlh ituflUJ ghJfhgfyh.
ca
gl 2.17 nahfh g
vY K irF wnfh
nehUJ FzkhF kjDF
nahfh, akUJt (nahbju
Kiwf) _y mfgL kUyh
ir Kiw mtDila tha
braghLfis eKiw bragLj
cjwJ.
2. kUyh ir Kiw :
eu
irFwnfh,
myJ
30
nehjilfh kly
nehjL Kiwf: nehjhF
UfUJ ghJfhJ bfhs
Toa
Kiw
nehjL
Kiwf
vdgL. nehjL Kiwf U
tifgL
1. bghJthd nehfhdJ: neh
U
bjhWfUJ,
neh
jL kUJf tahf nehia
jfyh. ikahd thifKiw,
Tlij
jj,
ikahd
fhW, ghJfhghd Fo kW wghd
fgiw Rfhjhu Kiwfis guhkj
tahf
nehgu
Ufis
jJ, nehflUJ ghJfh
bgwyh.
2. Fl nehfhdJ: y
Fl nehF vuhf neh v
jikia VgLJtJ, mFl
nehUfis
vF
neh
jilfhig VgLJtJ MF.
vLJfhlhf, neh jL l.
2.7. kUJt c
bjhEg
HIVI fl Mf
kUJtJiw
c
bjhEg gaghL FJ Kj
bjhF thf fWzuglJ.
Linked
2. btl sh cW gLJ
M.
jL Kiwf
c bjhEg thyhf
R braif Kiw cg
bragL, nehahfSF
R
cg
FiwghoF
khwhf
kUJtJiw
gagLjgLwJ.
6. xnu
Cid
gagL
girFJjiy jj.
31
myF-2
4. kUJtkidf
xU
Kiw
kLnk gagLjgL Cf.
2.8. v.I.. mj jL
KiwfS
kL
gF - m
1. rahd ey gdhk vJbtd njbjLJ vGJ.
U X bjhW nehUJ Fzkilwh.
U Y dK R C nghLbfhwh.
U Z f kd mGj csh.
U K dK j flikid brwh kahf csh.
2. rKf RKfkw gkhdij njbjLJ vGJ.
xUt, wj eh Hh kl gnfwh.
rhjhuz brafY fLikahf elJ bfhwh.
NiyfSF xg r brJ bragLwh.
j cl eykw jhia kUJtkid brW ftJ bfhwh.
3. fltW vJ ghOahth clhF neh?
_isfhr, btehfo, uz#, bgaik
4. fltW fh _y gu nehid fLo.
fhrneh, _is fhr, ilghL, fhyuh.
5. f fLikahd knyah fhriy cUthF U. (shnkhoa Xntny, shnkhoa
knyah, shnkhoa ghghu, shnkhoa itth).
6. ekJ cz Fl gF neh clhF EQ. ________________
shnkhoa itth, vlgh liyofh, onghndhnrhkh nfna, Oah
nrha.
7. kiwKfkhf neh gu Kiw, (r Jj, th tahf bjj, jh nr iz R,
nehah gagLJ clikf)
8. w cflUJ bjLfgl v bghUf, kjUF neh jLahf
nghlgLwJ. J vtif jL Kiw.
braifahd bra F neh jL Kiw.
braifahd kjkhd neh jL Kiw.
aifahd bra F neh jL Kiw.
ca
32
nehjilfh kly
gF - M
11. xU wj ey thifia thH, xbthU kjD ey cl, kd r_f iyl Uj
ntL.
m) VnjD xW FiwglhY mt ________________ vdgLt.
12. jbrt, wFUF jikia mt jijl UJ ghugakhf bgWsh.
jfhd fhuf ________________ MF.
13. kuhRk kW Fthnahf nehf uj Fiwghlh VgLwJ. j mFfshf
Kiwna gUj tW Kf f MF. TW rah, jtwhf Ujh U
vGJf.
14. bfhLfgLs
clFiwghLf
jahd
xiw
jFj
fhuzfSl
flJ vGJf. (wFUL, nkhah, khiyf, mr, f mth
ujnrhif neh)
15. uah <Wf uj fj, g MLj nghw cghijf csJ. Mjj it
itl FiwghL vW flaglJ.
uahF cz vj itl FiwghL csJ vgjid, FiwghL nehfhd
bgaiu vGJf.
(m) itlf (M) FiwghLf kW () neh mFfis bghUJf.
FiwghL nehf
neh mFf
nlhnyhah
khiyf
itl - B1
eu FiwghL
itl - C
gf uj f
itl - D
ujf
itl - K
bg bg
uj Fiwj
itlf
v.fh. itl - A
myF-2
33
gF -
17. fyh FHij bgWsh.
(m) wj FHijF Kj MW khjfSF tHf ntoa nehjL mltizia
vGJf.
(M) jLf _y vbjj nehfis jLl aY.
nkY ma
f
ca
34
ca
myF
kj cl cW
klyf mik
braghLfS
bloiuLf
irnlh
shr
bykh
r Jff
cfU
br cl
nua fQ
Kid F
Mrh
ik ciw
uh
Mrh
xUizj vgJ uL
myJ mfkhd cWf ilid
j kW xW kbwhF
Jizahf brayhWj vgjhF.
ca
kW brayhW j g bjJ
bfhnthkhf.
bliuL
cfU
ekJ cl eu klyK kW
ehsyh Ru klyK, ekJ cl
cWf midJ brafis
xUizF gia brwJ.
vdnt
midJ
brafS
xirthf brayhw VJthwJ.
Mrh
xUKid UKid gyKid
f iuthd xUizfhf,
eu kly mLjLj Kidfis
izF tiyd mikl
mikJsJ.
xU y
mikJsit
3.1. eu kly
eu
kly
ehsyh Ru kly,
Ahnkhf
_ykhf
nt
xUiz Kiwia mwJ.
2. eu iH vgJ eu brf
ahd fiwfis bfhl iH
mikghF.
j bjhF eu kW
ehsyh Ru klyf mik
36
3.1.1. eu brf
eu brf myJ uhfns,
eu kly mik kW bra
myFf MF. _is nfhofzfhd
eu brfsh MdJ.
E mikghd eu br, _W
gFfis bfhlJ. mit br
cly, bloiuLf kW M[h
MF.
eu br tiff
m) ikDiw myJ bkLnyl
myJ
btik
uhf,
btikahd bfhG ikadh
Mrh _lgoUFnkahdh mJ
ika ciw myJ bkLnyl
myJ btik uhf vdgL.
_is wia J cUthFwJ.
br cly
br cly, xGfw tot myJ
rkgf uik mw mik MF.
J irlh vd miHf bgW.
aghd brEQWf kW
Jff nghw Jf rhj
clyfis bgWs irnlhshr
bfhl mikghF.
bloiuLf
it
ika
ciwdh
_lgliy vdnt it rhg
wkhf csJ. bykh kW
Rth
brfsh
M[h
nghjgLsJ. tif uhf
bgU_is
btik
gF
fhzgLwJ.
br
clyUJ
obfhoUF,
mLjLJ
isjYFshd Fil iHfns
bloiuLf myJ blouh
MF. bloiuLf br cliy
neh lfis flJwJ.
M[h
) xU Kid uhf
br
clyUJ
cUthF
iHf xW f L fhzgL.
Ko J isJ fhzgL. ij
M[h vd miHgL. isj,
Kid F nghw mik
Kowd. it eu br ilbt
Ff vd miHfgL. it eu
flJ bghU vw nt bghUsh
uggLsd.
M[hf
Mn[hshr
vw
bghUis
bgWsd. nkY mit bykh
vw nghitdh nghjgLsd.
M[h isj Ko gFfis
ju kw gFfis bykh
nghago csJ.
fU eu Rf xUKid
uhfis bfhLsd. xUKid
uhf xiw myJ iHia
bgWsd. j na M[h
kW blouh Mf brayhWwJ.
cz cWfshd iu
fhzgL T kW F brf
UKid
uhfshyhdit.
xbthU
UKid
uhfS
xU br cly kW U fis
Kidf
bfhlJ.
xU
37
myF-3
c) gyKid uhf
bgU_is
w
csit,
gyKid uhf MF. xbthU
gyKid uh br cly, gy
bloiuLf, xiw M[hD
fhzgLwd.
3.1.3. kj eu kly
kj
eu
kly
_W
gFfshf fgLsJ. mit
eu br iz
bra 3.1
cf
gF
cs
kUJtkidF brW, mWit
ir nghJ cztW
tF
braKiw
vthW
mfgLwJ vgij nfL
mJ bfhf.
bfhG
fiu
<j
kW Fnshnuh~gh nghw
cztW bghUf bkLy
fiwl
vthW
izJ
bfhwJ
vgij,
eu
lf fljgLj vthW
jLfgLwd
vgij
nflf.
_is ciwf
ika eu klyij R,
_W ghJfh ciwf csd. mit
xL bkhjkhf _is ciwf vd
miHfgLwd.
kilnahL, KJbfY bjhlUF
moY ika eu klyF
btY
mikJs
uil
fod ciwF ouhnkl vW
bga. bkaJ, uj ehsfis
bgwJkhd eLciwF mudhL
ciw vW bga.
ca
3.1.2. eu cz l
eu
brf
lf
fljgLjny eu cz l
vdgL.
bloiuLf
cz
thlUJ lfis bgW
lfshf irlh tna
M[hDF flJwd. eu br
iz gF iz Ff,
_isia, jLtlij R
beUfkhf mikJs cw bka
ciwF igahnkl vW bga.
38
_isna brfis Mj
ika cW MF. nkY mJ flis
kW
fLghL
mikghf
bragLwJ.
kj,
ydij
rhj
xU
KJbfY
kW
gho
ahth.
MdhY
mt
j
jik bgwtdhf cr iyia
milJsh. cUyf mt
milJs
criy
mtdJ
_is flik ugwJ.
W _is
kw KJbfYf csij
nghynt, kj _is _W ghffshf
fgLsJ.
1. K _is.
2. eL _is.
bgU_is
3. _is.
jLtl
K_is:
fGJ euf
kh euf
bgU_is:
_is bgUgFahf, bgU
_is mikJsJ. (_is _
uL gFahf bgU_is csJ)
MHkhd eLs bgU_isia
beLFthl tyJ, lJ vd U
gFahf wJ. j bgU_is
miunfhsf mogF fhg
fnyh[ vD eu R gilah
izfgLsJ.
L euf
bjhil euf
bgU_is btwgFF
rhg bghU myJ bgU_is
w vW bga. cwgFF
btikbghU vW bga.
iraho euf
J eu br clyfis bfhl
gy mLF rhg w eu brfsh
MdJ. J rhg w bgUgjdh
J rhg bghU vdgL. kj
bgU_is w mfgoahd
wgu kofSW, gy RUffis
bfhL fhzgL. j RUff
nkL gsfis bfhLsJ.
oah euf
39
myF-3
bgU_is w
bgU_is w mikJsit.
m. af gFf.
M. cz gFf.
. iz
gFf
(cz,
af gF myhjit).
rf
bgU_is miunfhsfSF
cs FfSF btf vW
bga. j Ff, _is jLtl
ut vD xU tif Clutjh
uggLsd.
fhg
fnyhr
eL_is
blnghu fJ
bgU_is gf
gh
KFs
W_is
bgU_is Fl gFf
Fl
gfis
brtnjhL,
bjhlig VgLJwd. thW
nfl, ghj, Ritaj, Efj,
ngRj nghwtbfd jjna
ikaf
csd.
bgU_is
Fl gF VgL nrj mj
Jiwfhd gfis brayhwh iy
VgL.
iz gF
jyhk
bgU_is btik gF
J
jyhk
mow
mikJsJ.
J
tU
brafis fLgLJwJ. mit
cl btgiy, cQj, gUFj
ca
cz gF
iAnghjyhk
bgU_is w mogF
fhzgL cwgF btik bghU
MF. J ik ciw bgw eu
40
bjhL cz
kW mGj
Rit
nfl
bkhw
goFw
Efj
mikJs
wikaf,
cwf,
Rthfhdit MF.
KFs
jLtlnjhL iz _is
fil gF KFs MF. nknyW
kW wF eu ghijfis
xUizF
tjlkhf
KFs brayhWwJ. jaJo,
ujFHf RUf, _R Lj
nghw
brafis
xGFgLJ
gntW mir braf ikakhf
KFs bragLwJ.
ghit
eL_is
jyhkF _isF il
eL_is mikJsJ. bgU_is
FH vw fhth eL_is
Cnl brwJ. eL_is KJF
gf ehF miutl nfhsf
fhzgLwd.
mit
fhnghuh
Fthb#dh MF. J gntW
ghj mir brafis,
ghit
rh
afij
fLgLJj,
xGFgLJj
brafis brwJ.
KFs
bt
bgU
_is miunfhs btofSl
izJsJ.
3.1.3.1.2. jLtl
_is bjhlahd FH nghw
mikghd jLtl, KJFjo
eu FHYF mikJsJ.
_isia nghnw jLtlK,
igahnkl, mudhL r, ouh
nkl
vdgL
_isrfsh
_lgLsJ.
U
lf
jLtl
mfWsJ.
mit
Kiwna fGJil, L il
vdgL. jLtl euf j
ilfUJ
njhWwd.
jltl Kid ehiH nghy
csJ jF Ko eh vW bga.
jLtl KJFgf ikagF
xU FWfyhd, gskhd KJFgf
41
myF-3
ngR
iAnghjyhk
iga
ca
ijuhL kW
ghuhijuhL
ijk
fiza
md
mlf
(bgf)
jf
(Mf)
M. jL tl euf : jL
tlUJ 31 iz jLtl
euf cUthwd. xbthU jL
tl eu cz nt kW af
gl 3.5 ehsyh Ru
kly
42
myJ
mndh
myfshfnth
myJ OuhLfshfnth csd.
Ahnkhf
fFiwj
msnt
RujhY
bra
wDsitahf
csd.
ehsyh
Ru
kly
ehsyh Rufis mt
Ahnkhfis cslaJ MF.
vnlhiu Ruf vdgL
ehsyh Ru kly cs
Ruf
midJF
ehsf
iy. mit RuF bghUfSF
Ahnkhf vW bga. Ahnkhf
uj
_y
cgahF
lfUJ brayhW lfSF
vLJ brygLwd.
kj
ehsyh
Ruf
xWbfhW bjhl gntW
lf gu fhzgLwd.
kj
ehsyh
Ruf
fhzgL
gFf
tUkhW
mikJsd.
l Ru
glh msnt cs l
Ru _is iAnghjyhkn[hL
izJsJ. y ehsyh Rufis
l Ru xGFgLJtjh,
ehsyh FG elJd vd ij
miHfyh.
mondh
iAngh
ig
(K l)
goy
jiy
m) l Ru M) a Ru
fGJ
m) ijuhL Ru
M) ghuhijuhL Ru
kh
m) ijk Ru
tWgF
m) fza - yhf Ah Lf
M) md Ru - md fhbl,
md bkLyh
) dbgUf Ruf Mf
jf bgf ml Ru
gl 3.6 l Rua
c mik
l Ru f myJ
fJf
l Ru K fJghf,
mondhiAnghig
kW
fJghf
nuhiAnghig
mikJsJ.
mondhiAnghig
mogil
ujfshfnth
J
tU
RuwJ.
43
Ahnkhfis
myF-3
Ahnkhf
nta
Ahnkhf
nuhiA
nghig
( l)
mondhiAnghig
Ahnkhf
brhknlhnuh Ahnkh /
ts Ahnkh
( STH / GH )
braf kW nfhshWf
bghJthf tsia fLgLJwJ.
atf - Fs jik, Fiw Ru
Fa ts
atf - mRujik, if Ru
ifahd ts
bgatf - mnuhbkf - if Ru (l
if fhf, l jhil)
ijnuhnuh / ijuhL
L Ahnkh (TSH)
mndh fhonfhonuh
Ahnkh / md wia
L Ahnkh (ACTH)
gh brfis L
Ahnkh (FSH)
bgf oid
Ahnkh(LH) myJ
Mf ilpL brfis
L Ahnkh (ICSH)
bgf gh Ru ts kW FHij
ngF wF gh cgia LwJ.
ca
Mnlh
braf
bgf fUigia RU tila
brJ kfngW fia JjgLJwJ.
ff
L
crgLjiy
mlahd
Wiu
Fiwj
cUthFwJ.
thn[h u /
Moilo
Ahnkh (ADH)
o,
ms
ff
uj FHfis RUf brJ uj
mGjij caJwJ.
ff A
DH Fiw Ru, ilahbgO
li[ njhWwJ. j fhuzkhf
j Wiu mf ms btnaWwJ.
44
Futis
ijuhL
_R FH
ghuh ijuhL
atf J
j mFf Fsjik,
Fa
kdts,
FiwghLila
gf, JUa ehF, jsthd njh
Kjad MF.
2. iAg ijuho[ : ijuh
if
Ru
vnrh~jh
fhl myJ nu nehF
fhuzkhwJ.
yhfAh Lf
45
myF-3
j mFfshtd, ifahd
tsij khw j, ca uj
mGj, glgl, mfkhf aj,
vil Fiwj, fisgilj, Ja
ff nghwit MF.
iuig
KWFl
ca
fiza
fiza ehs
yhfAh
Lf
(vnlhiu gF)
m)
Wuf
md
fhbl
M)
md bkLyh
gl 3.10 m) md Ru
M) md btL njhw
(eh vbe~) MF. it
uil nrJ bghJthf, mtru
fhy Ahnkh myJ gwF, ril
Ahnkh vW miHfgLwJ.
mGjkhd, mghakhd iyikfis
vbfhs
ekJ
cliy,
it
iuthf
jah
brwgoah
thW miHfgLwJ.
ff j Ahnkhf ja Jo
ntfij mfwd.
ff zit mfwd.
ff Rthr jij mfwd.
ff isnfh#id
FSnfh[hf
khWtij CFwJ.
ff f ghit tila brwJ.
ff ifahd
ajiy
clhFwJ.
ff cnuhk FL f brwJ
RUf T, mdD, eh
mdD mtru fhyf cliy
jah brJ mjifa fhy flfis
47
myF-3
ca
Ahnkhf
fhnlh,
ghuhjhnkh MF. j Ahnkhf
jhJ cf tsij khwij
guhkwd.
ijk Ru : J, ja nk
mikUF bgU z mik
MF. ijnkh vw bghUis
RuwJ. ijnkh neh bjhWjiy
jLF. T nghirLf ntWghL
miljiy o LwJ.
a Ru: J, _is fhg
fnyhr mo fhzgLwJ.
J bkynlh vw bghUis
cg brwJ. bkynlh, kh
fh, KfL tl, ijig nghw
gFf wf mlF
fhuzkhwJ.
1.3 br j
xU Kj br U nrfshf
til. xU br yFahd
mgh nghwit, Urk sWjYF
cshwJ. mjhtJ Fnuhnko
tiyd
vj
khwK
fhzglhj br jyhd Viklh
MF.
vyhjkhd jhtu, yFf
cl brf nkbfhS br j,
iklh (neKf br j) MF.
jifa br gF Fnuhnkhnrh
mik khWghL VgL Mdh
Fnuhnkhnrh vif vj
khw UF.
yFf, dbgUf va
brf ah (Fw gF)
br j eilbgWwJ. br,
tjh Fnuhnkhnrh mikY,
vifY khwf VgLwJ.
iklh
br
jiy
FJ Vfdnt K tFf
mUnwh. j
my
nah br gF cs gntW
iyfis mj KaJtij
mJbfhnth.
48
ah (Fw gF)
dbgUf
cWf
d
br va brf ah
vw br gF _y d brf
njhWfgLwd. ah
brgF
_y
dbgUf
cWf wghd Uka brf,
ehF xiw ka d brfis
clhwd. j xiw ka
brf bgnwh brfis nghyyhJ
Fnuhnkhnrh vif ghia
kL bgWsd. ah mLjLj
uL f elnjWwJ. mit
ah I. ah II MF.
ah I Fnuhnkhnrh
vif ghahf FiwfgLtjh
ij Fw vd miHg.
ah II iklh nghwnj MF.
ah I
ah-I
gntW
ff
ehF
Jiz
iyf
mJ
bfhsgLwJ. mit nuhiy-I,
bklhiy-I, mdhiy-I, Onyh iy-I.
nuh iy I
Fnuhnko
tiyd
tiyaikHJ
jj
Fnuhnkhnrhf xUJ
xW LgLwd. cfU r
fiuJ nghwJ. Fnuhnkhnrhf
Fljf tif jkJ tot,
mik khwfSF cshwJ.
ah,
Fnuhnkhnrhf
totf mogil bynlhO,
irnfhO,
ghO,
onshO,
ilahifd vw Jiz iyf
J bfhsgLwJ.
bynlhO
Fnuhnkhnrhf
RUfkilJ
ngh njhWwd. xbthU
FnuhnkhnrhK brnuha gF
a
jij t
Fnuhnkhnrh
Fnuhnkhr
j
idjY
FWnfwK
jh t
Fnuhnkhnrh
xirthd
Fnuhnkhnrhf
izj
brj - I
brj - II
49
myF-3
ca
vifYs Fnuhnkhnrhf
bfhl U Fnuhnkhnrh FGf
fhzgLwd.
Onyh iy 1
xbthU JUtY, Fnuhnkhnrh
bjhFia R cfU r cUth
wJ. thW xbthU JUtY
ghas Fnuhnkhnrh cs uL
nr cfUf cUthwd. f
iHf kiwwd.
knah 1 Ko, cfU
nenfhzF
ilklkhf
irnlhshr RUf VgL br
gFgilwJ. irnlhshr jYF
irnlhifd vW bga.
knah II
iklh nghwnj knah II
MF. vdnt J knaho iklh
vd miHfgLwJ.
knah II ff ehF
iyf magLwJ. mitahtd
nuhiy II, bklhiy II,
mdhiy II, Onyh iy II
nuhiy II
Fnuhnkhnrh
uilf
FWfyilwd. brnahf,
Ml
iHfis
clh
JUtF efJwd. cfUk,
cfU r kiwwd.
bklhiy II
uilf
FnuhnkoLfis
jh oF brnuha bgWs
Fnuhnkhnrhf f iHf eL
ika gF mikfgLwd.
brnuha
f
iHfSl
izfgLsJ.
mdhiy II
brnuha ulhf tjh
uL FnuhnkoLf wd.
it jbghGJ nr Fnuhnkhnrhf
myJ a Fnuhnkhnrhf vd
50
1.4 ghuga
bgnwhiu
xJ
kf,
kf
miktJ
aif
fhzgL
xU Mrakhd cikahF. ku
tahf bgnwhflUJ gf
nrfSF fljgLtJ cWahwJ.
jiyKiw jiyKiwahf gf
fljgLjYF ghuga myJ
kughj vW bga. gf
fljgLj vgJ wnjhw myJ
clbraa myJ csika
myJ
dbgUf
gghfnth
Ufyh. it g TWfshf
Ufyh. xU nrF, rk ms ku
bghUfis jh kW jij
tHFwhf. vdnt xbthU g
jh, jij ku bghUsh (o.v.V)
CFfgLwJ vdyh.
fhzgL
aghd
uj
rfiu
ms
M) z Ru ) ijkRu
<) md Ru
M) irnfhO
) ghO
<) onshO
gF - M
51
myF-3
nkY ma
ca
http://www.kidastronomy.com
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
52
ca
jhtuf
dbgUf
myF
4. jhtuf d bgUf
jtis
midJ
cdfS
(jhtuf kW yFf) d
bgUf
brwd
vgij
mUfsh?
dbgUf
vgJ,
mnj
dij nrj a cfis
njhF xU w jik thj
ca brayhF. czl, Rthr
kW f f nghW J
ca ff xwhF.
cf dbgUf
ba vd fG?
jiyuil
jtis
Kilf
fU
jiyuil
iy
gl.4.1 jtis thif RH
ca
sj nuhnlh nrhtf
sj ghOah
mUj Fclf
mUj - <
Jlhj jil Gf
Jlhj Mfhf
nghf ir
54
jhtuf dbgUf
dhf :
1. dbgUf vwh vd?
2. jhtuf kW yFf
eilbgW y dbgUf Kiwfis
FLf.
fUWj
kfuj
nrif
Kj Kj njha
cd ghOa MF. mjhtJ
nahghOa vgJ Rkh ehF
a
MLfSF
Kng
njhaJ
vgjfhd
rhWf bj Mf bjhY
gokf _y magLwd.
flj
uL
a
MLfSF
K
njha
cf gy f VgL,
mitf W y cUlD, y
mJ fhzgLwd. Mdh,
ghOaf W vj khWghL
yhk
ghOafshfnt
thwd.
ghOaf, U rk gFfshf
sfgL a cfis njhW
wd. KiwF ulhf
sj myJ Urk vdgL.
y
ghOafshd,
nynlh
ghiy,
rhnkhbdyh
vgit
ntfkhf,
kw
ghOafshd
iknfh ghOa ogFnsh
vgJ
bkJthf
bgUf
milwd.
ghOah
xU br cf dbgUf
xU br cfshd, mgh kW
bra 4.1
55
myF-4
iknfhghOa
ogFnsh
vw ghOaf vYU nehia
njhWwd.
sj Kiw
mgh
ghOa
o.v.V. uoghj
jL Rt cUthj
brj
gl.4.3 xU br cf dbgUf
f, gof, d mf.
V gntW tif dbgUf Kiwf fhzgLwd?
gzhk vgJ Vfdnt njhs cf gogoahf ts milJ
fyhd mikila cf njhd vgjhF. dbgUf
mogil va cfshd mgh kW ghOaf va Kiwfshd,
sj, Jlhj nghw Kiwf _y dbgUf brwd. cf
cl fyhd mik mfkhf, mfkhf, mt dbgUf KiwfY
uL cdf nrif Kiwf clhd. (M kW bg)
gybr cf dbgUf Kiwf
1. cly dbgUf 2. ghyh dbgUf
Jlhj
bkhLWj
(mUj)
nghf
cf,
clyik
mo
gil gntW tifahd dbgUf
Kiwf fhzgLwd.
ca
bra 4.2
TL Enzh ghOah
xU eGtij itJ cW
ft. mnj nghW ghOah
sj Kiwia fhF
kbwhU eGtij cW nehF.
jbghGJ uL (eGt
fY) cW neh ftjij
xL.
56
3. ghd dbgUf
kfuj
nrif
fUWj
cly dbgUf
cly dbgUf vgJ ghd
bgUf yhk jhtuf Vfdnt
cs cl cWfUJ a
jhtufis njhWF dbgUf
KiwahF.
Jlhj
gy br, va cl mikig cila
cf, vikahd dbgUf
Kiwf magLsd.
vLJfhlhf,
ignuhifuh
gh, jhtu cly, W W JLfshf
cilJ, cilj xbthU JL a
ignuhifuhit cUthFwd.
jhtuf dbgUf
mnj nghW, iunah~y (fo
nghlh
FonghL)
jhtu
iy f bkhLf njh
d mit k GJ a
jhtufshf ts milwd.
cfU
jL Rt
RU tot
gRff
bra 4.3
V myJ FsUJ, iH
nghw
mikfis
bfhl
fUgir id nrf.
xW myJ uL iH
fis fzho eGt J
it.
mj J xU y sr
Jfis L, fzho bkjfL
itJ _L.
vshndhnghf
Nnghf
VifLf
bfhoahf
bkhL
Mfhf
cly
brf
nuhnlhshrkhdJ xW uL
bka ciwah NHgL Kil tot
mikfshf cUthwd. jifa
bka Rtiu cila efU jikaw
nghf, Vshndhnghf vdgL
wd. it KisJ a iHfis
njhWwd.
iy
gl.4.5 iunah~y
Nnghf
Nngh vgJ firiHfis
gagL efU jikila ghyh
dbgUf nghf MF. jifa
nghfis y Mfhf, irf
57
myF-4
nghf tiff
Vshndhngh
s
jhtu
kW ghOaf jf d
bgUffhf cUthFwd.
NKo
kfuj ig
kfuj f
VifLf
N jL
Nig
bfhoah
m j
Nf
j
gl.4.7 ky ghff
ky ghff
ky vgJ khWghL milj
tuila tsid cila jL
bjhF. cfis R, msY,
mikY,
totY
ntWgl
gntW kyfis ghUf.
mitf
gntW
tzfY
fhzLwd.
dhf
1) cly
dbgUf,
ghyh
dbgUf - ntWgLJf.
2) ghyh dbgUf
ytiw FLf.
nghf
ca
kyf Ka ghffshtd
ghd
dbgUf
vgJ,
uL cf <LgL, jfSila
rjfis cUthF nrifahF.
xU fhis jna a fWfis ju
ayhJ. mjF xU gR njit. xU bg
ML jna a ML Fofis ju
KoahJ, mjF xU M ML njit.
vdnt, xU a rjia cUthf
ntLkhdh, M, bg vw U
ghdfS njitgLwd.
ky vgJ, F jhtuf
dbgUf cW vgij Vfdnt
Kija tFf goJf.
Kj ij g ma ky
mikig g bjJ bfhnth.
1. tl, 2. mt l
3. kfujjh tl 4. Nyf tl.
1.
2.
1.kfuj ig 2. kfuj f
gl.4.8. kfuj jh tl
58
jhtuf dbgUf
kfujjh tl ky M
ghfkhF.
ma kfuj
nrif
j kfuj
nrif
j kfuj
nrif
Nyf tl
Nyf bg dbgUf cWghF.
J Niyfsh MdJ. NyfkhdJ
Nyfig, Nyf jL, Nyf Ko vd
NKo
NjL
Nig
1. kfuj nrif
kfuj igUJ kfuj f
Nyf Koia brwil brany
kfuj nrif vW bga. kfuj
f, fhW, kW fsh
vLJ brygLwJ. it kfuj
nrif <LgL w fhufshF.
gl.4.9 Nyf tl
f kW ij cUthf Kj
bra 4.4
59
myF-4
Ka f kfuj nrifahF.
kfuj nrifia
fUWj eilbgWwJ.
bjhlJ
2. eF
KisF
ijf cUthF.
j
kfuj
nrif
vgJ
Mnlhnf vdgL. xU ky
kfuj mnj ky cs Nyf
Koia brwiltjnfh myJ mnj
jhtuij nrj kbwhU ky Nyf
Koia brwil fF j
kfuj nrif vW bga.
ca
wDila
bra 4.5
ff c
dF mUfhik cs njh
l cs kyfis nrf.
ff v
bjj jhtu vjifa
f,
gwitf
kfuj
nrif
<LgLwd
vgij fLoJ g br.
yFf t kfuj nrif
(N~)
yFf kW f thyhf
eilbgW kfuj nrif N~
vdgL.
xU ky kfuj kbwhU
jhtu
ky
cs
Nyf
Koia brwiltnjh myJ mnj
dij nrj kbwhU jhtuij
gwitf, mf kW f,
60
jhtuf dbgUf
wFf fhzgL. y kyf,
Nyf KoahdJ kfuj fis
v bgWtjF VwthW ms
bgajhf, isJ wF nghW
fhzgL. v.fh.kfh nrhs.
mnkhy
f kW ig.
kyfSF
v.fh.
t kfuj nrif
(iAonuh~)
kyf gy tz w mfsh
<fgLwd. kyf ms
bgajhf ey kzKilajhf
csd. xUy kyf ey kzK,
f cQtjnfw njid
Ruwd. f t kfuj
nrifjh bghJthf eilbgW
kfuj nrif KiwahF.
_y
eilbgW
kfuj
fh _y kfuj nrif
eilbgW
bgUghyhd
kyf
ajhf, kzkwjhf nj Ru
nrif
th
jhtuf
eilbgWwJ. v.fh. thah. J
iAonuh~ vd miHfLwJ.
kyf ajhf f Eajhf
fhzgL.
bra 4.6
mjj
t
kfuj
nriffSnfg, mkyf
fhzgL
jftikfis
FbgLJ xU mltizia
jah br.
mwjhf fhzgL. fh _y
kfuj f vLJ brYnghJ,
zhF kfuj fis <Lfl,
mf ms kfuj fis
cUthFwd. kfuj f
fh vLJ brtjnfg cyj
fshf UF. y kfujf
4.3. fUWj
kfuj nrifia g gojij
idgL ghf.
61
myF-4
yF t, fhW t, t
kfuj nrif eilbgW y
jhtuf kyfis nrf.
kfuj
f,
kfuj
igUJ Nyf Koia miltJ
kfuj nrif vdgL. xbthU
kfuj S, vir, il vd
U ghJfh ciwfis bgWsJ.
btiw (vir) joJ, gy
a tsJisfis bfhLsJ.
cSiw (il) bka jik
cilaJ.
gFW uL M nfLfshf
khWwd (Jf).
4.3.1 fUWj f
kfuj
FH
fUigF
tsJis
tahf
EiHwJ.
j iy kfuj FH btoJ,
nfLf kfuj FH UJ
fUigF brwd. mlJl
xU M nfL, ulh iy
clfUl kbwhU M nfL
izwd. j izF
fUWj vW bga.
kfuj
J
kfuj FH
FH cfU
kfuj Kisj
kfuj , jFj Nyf Ko
GjJ Kisf MuJL .
Kj kfuj uL brfis
bfhlJ. bga br cly br vW,
a br cg br (b#dnuo
br) vW miHfgLwJ. cly
bryhdJ KisJ tsJis
_y J bfhL bt tUwJ.
J Nyf jL tahf xU l
FHh ngh tswJ. Jnt kfuj
FHyhF. cg br kfuj FHh
ulhtJ M nf ulh
iy cfUl izwJ. ulh
iy cfU uil ka jikilaJ.
j Uka cfUl kbwhU M
nf iztJ _iz vdgL.
_iz _y cUthF cfU
fU cfU vdgL. Vbd J
fUiz clhFwJ. fU xU
czl RthF. J fU tstjF
cjwJ. uL M nfLf
xW
mlJlD,
kbwhW
ulh iy cfUlD iztJ
uil fUWj vdgLwJ.
kfuj
ca
N jL
kfuj FH
fUig
gl.4.15 fUWj
62
jhtuf dbgUf
4.4.2. rijgWs jf
fUWjYF d,
1. NyhdJ ijahf khWwJ.
ij
ciwfshf
rij
gWs
f
uL
tifgL 1. gnf, (KG rijf)
2. % (c XL rij f).
4.4 f cUthj
cf midtUF ff vgJ
bjj xwhF. it e mwhl
th elUJ f ayhjjhf
csJ. ff itl rJ mf
bfhL ekF Mwiy jUwd.
jbghGJ eh ff ts
mj tiffis g fhngh.
ff
fUWj
isthf
cUthwd vgij eh Kija
ghlnyna gWnsh. fUw
Kj Nig f vdgL.
uL ghff csd.
1. fnjh (bgfh) 2. ijf.
fUWj
eilbgwhknyna
y
jhtuf ff cUthwd.
mjifa ffSF fUwh ff
(m) ghndhfh ff vW
bga.
v.fh. ijyh uhir, bfhah,
Kjad.
4.4.1 ff tifghL
ff flthW tifgLj
gLsd.
jf, wf, TLf vd
_W tifgL.
jf,
rijgWs
jf vW, cyf vW
tifgLjgLsJ.
bra 4.7
gy tifahd ffis nrff.
mit vtif f vd mJ
mtiw g F vGJf.
63
myF-4
2. NYiwf
khWwd.
nkY mJbfhnth
f, gof, d mf.
ff V
fhzgLwJ?
gy
tiff
gl.4.17 beof
4.4.5 uf:
nkkl Nigbfhl izahj
gy N iyf cs j kyUJ
cUthF f ufahF. jj
xbthU Niy W fahf
tsailwJ. vdnt u f
xU bghJthd fh gy Wff
bfhjhf fhzgL. v.fh. beof.
4.4.6 TL f
gy kyf bfhl xU kr
UJ
cUthF
xiwf
TLfahF. J UtifgL.
1) nrhnuh, 2) irnfhd.
jf
cyf
rijgWs f
ca
KG rijf
1. bg
2. bAbgoa
3. ngh
4. bgngh
c xL
rijf
(%)
TLf
uf
nrhnuh
cy btof
1. Uwbtof
(byT)
2. xUwbtof
3. fhN
cy btoah
f
1. m
2. nfah
3. bryh
4. bfhil
64
irnfhd
s f
1. byhbkl
2. nkhfh
3. bukh
jhtuf dbgUf
t.v.
tif
gl
sf
1.
bg
jfh
ijJsJ
gF
cQ
gFahF. v.fh. jfh.
2.
bAbgoa
MuR
f mR N xL Kiw bfhl
gy Nyf iyf izJ nk kl
NigUJ
ts
milwJ.
j f njh, f bt njh
joJ, gy vbz Rufis
bfhL fhzgLwJ. f eLnjh
btkahd gR nghUF. J
f bt njhYl izJsJ.
f cnjh cw RtfUJ
gy rij gWs rhWs f
njhWfgLwd. Jnt f
cQ gFahF. v.fh. MuR
ngh
f gyijf bfhlit. IJ
izj Nyf iyf bfhl kl
N igUJ njhWwJ.
cz Toa gF rij gWs
jskhF. cikahd f
cns gyijf fhzgL. v.fh.
M, ng.
bgngh
bts
%
c xL
rijf
kh
J X miw, xU ij bfhl
rijf. f xU Nyf iy
NyfUJ clhwJ. j f
njh, f btnjh, njh nghW,
f eLnjh rijgWsjhf,
f cnjh f nghW fodjik
bfhL fhzgL. rijgWs
f eLnjh cQ gFahF.
f cnjh f nghw fodkhf
Ugdh, f f nghw f
vW miHfgLwJ.
65
myF-4
rijgWs ff
tif
gl
sf
Uw bto
f
(byT)
mtiu
f xU Nyf iydh Md
X miw kW N xL Kiw
bfhl
nkgl
NigUJ
clhwJ. f K miljJ,
fnjh
UwfY
cs f btoJ ijis
btnaWwd. v.f. mtiu, glh
2.
xU w
btof
vUF
f,
Uw
btofia
nghwnj. Mdh, f njh xU
kL btoJ ijfis
btnaWwd.
v.fh. vUF.
3.
fhN
m) miw
bto f
gU
M) miw
jL Rt
btof
btil
cy btoah f
ff fnjh cyJ ijfis btnaw f ciw stiltiy.
fnjh mGa jh ijf btnawgLwd.
ca
1.
btoah cy
W f
(m)
kho,
mkjhiu
66
f xUij bfhlJ. xU
Nyf iy, xU Nyf miw, nkkl
NigUJ
clhaJ.
f njh cyJ r nghW
ijiwl
izahk
jUF.
v.fh. kho, mkjhiu
jhtuf dbgUf
2.
btoah cy
jha
(fhah)
be
3.
bryh
oiulh
J
kl
NigUJ
njha U Nyf iy izj
Xuiw, xUij bfhl f.
j fnjh ijiwl
izahk jUF. v.fh.
iulh, Nafh.
4.
bfhil
J cy btoah xU ij bfhl
f. j fnjh twL
fod jik bfhoUF. J
uL myJ gy Nyf iy
bfhl nkkl N igUJ
njhaJ.
v.fh.K.
4.4.4. s ff
f, gy xUij bfhl W gFfshf wJ. W gFf
xbthW bkfh vdgL. j bkfhf ijf btoJ
btnawhk cnsna fhzgL. vdnt, s ff, bto f, btoahf
Ma U ff gfis bfhLsJ.
fUnty
1
byhbkl
f, Uw btofia xJsJ. f
ijfSilna FWa gF fhzgLwJ.
gF f xU ij bfl W gFahf
wJ. v.fh.fUnty.
bunkhfh
MkzF
3.
bukh
67
myF-4
2.
4.4.6 TL f
krYs vyh kyfS rijgWsjhf kh, f beUfkhf mikJ
TL fia cUthFwJ. TLff U tifgL. 1. nrhnuh,
2. irnfhd
1.
nrhnuh
gyh
2.
irnfhd
J iAgnjhoa vw w tif
krUJ
njha
kbwhU
tif TL fahF. mf
js rijgWlUJ f
cQ gFahwJ. bgU
msyhd Ea xUgh kyf
fhzgLwd. v.fh. M, m.
ca
4.4.7. ij cUthj
fUw
N
ij
vdgL.
ij, fU, cz bghUfbsd
ijiwdh NHgLsJ. rhjf
khd Niy ij KisJ a
sjhtufshf ts milwJ.
ijf, ms, tot, tz
kW nkgu Mat bgU
msntWgL
fhzgLwd.
ML
jhtuf
vzw
Ea ijf Jf nghW
fhzgLwd. bjid, ms
bga xnu xU ij csJ. ij
xU KG jhtukhf ts m i l w J .
68
ij
(fU)
fhzgL
ijiyf
vif
mogil
F
jhtufis
Uiy, xUiy jhtuf
vd Utiffshf fyh.
1. U iy jhtuf :
ijf uL iyfis
bfhLsd. v.fh. glh, mtiu
kW MkzF.
2. xU iy jhtuf :
ijf
xU
iyia
bfhLsd. v.fh. kfh nrhs,
be, nfhJik kW btfha.
jhtuf dbgUf
ij ciw
ijciw
iyf
Kisnt
fU
fU
U iy ij mik (mtiu)
il csJ. Kis FU
a Filahd ika jL, f
a bkhL, Fj uL a
iyfS csd.
be,
jhtu
ij
vd
miHfglhY mJ cik
xU fahF. J btoah xU
ijila jf MF. jF
fhah vW bga. be ij
ciw f bkajhF. fiw
bkaJ kW J ijiwl
izJsJ. fahdJ bghJthf
kr w to br kW
fh brfsh _lgLsJ.
tF bghJthf c vW bga.
fUthdJ Tly vdgL xU
iyia,
FWa
mir
bfhLsJ. FWa mDila
moE KisntU, E Kid
Kis FUJ csd. Kis ntuhdJ
nfhnahiurh vdgL Kisnt
ciwdh _lgLsJ. nj
nghW Kis FUJ nfhahil
Cw itfgl ijia
bkJthf mGJnghJ, J,
fhW FfS j tsJis
tahf bt tUwd.
fU, ijiwah NHgLsJ.
fU xU ika mR csJ. jDl
rijgWs
Uijiyf
izJsd. ika m xU
Kid
KisntU
kbwhU
Kid Kis FUJ csd.
Kis nt EahdJ tsJis
mU
mikJsJ. Kis
FUjhdJ, uL iyfSF
69
myF-4
xU iy ij mik (be)
bjJ bfh!
lh, Kilnfh, btfha
nghw jhtuf ijfis
gagL,
fl
,
ij
Kisj, fl btgiy
jhf
kW
ijf
fl
jj Matiw g
Mfis nkbfhlh. Mdh
fl ijf wgij
jDila
M
Ko
fljh. mt MF
gagLa 87 df
gF ijf, fl 28 ehfns
jhFojd vgij lh
mjh.
#hof, fl U mt ij
fis vLJbfhL 7 ehfsF
wF mijfis ryil L,
FHhUJ tU j fG.
L mjid Fl bjho
brofis C tsia ft.
vif ijf cUthwd.
xU jhtu ijf midJ
mj jh jhtu mUnyna
GJ
Kisjh,
Cl,
,
M#, Na x tfhf
ngho VgLwJ. xnu l s
jhtuf Tlkhf UFbghGJ,
v
nk
yFfdh
mfgL Lwd iy,
mjhtu df KGtJkhf m
iyia VgLJ.
bgUghyhd jhtuf ffS
ijfS guj ms gutjF
Vg gy jf mikfis bgWsd.
ij kW f guj gy fhuf
bragLwd. J xnu l
jhtu Tlf berdh VgL
nghoUJ
Lgl,
mnj
rka, jhtu df btfukhf
gutjF, jfis iy
Wj ttFwJ.
ijf gu fhuf
jhtuf ff kW ijf
fhQ fhuf _y guwd.
mit tfgLsd.
ca
bra 4.8
ijf, j jh jhtuij L
btF bjhiy Gwd V?
jhtuf
d
bgUf
jik f afjf tif
csJ. xU jhtuUJ f mf
70
jhtuf dbgUf
bra 4.9
ff y
bfhil
fliy
Cuitj
ijfis
<u
J u KGtJ it.
ff mfgoahd id tofo,
ijfis <u Jah _o
xU eh KGtJ it. ijf
cyuhk ghJbfh.
ff ijfis ftdkhf eW
cns UF gntW ghf
fis ft.
ff mjid
glf
cs
ghffnshL xL milahs
fhz Kowjh vgij gh.
fh guj (mnkhnfh)
Kiw ffS ijfS
fh _y guwJ. fh btF
u jJ brtjF Vg ijf
ajhf, nyrhf, Jffshf
csd. yt fh vLJ
brtjF
VJthf
ijf
nkgu tsf kW # nghw
wFf fhzgLwd.
guj (iAonuhnfh)
Kiw, ffS ijfS
_y guwJ. _y gu
ff, jgjF VwthW f
ciw mikJsJ. bjid, f
eLnjhyhdJ eh nghW mikJ,
uiyf nuhl _ykhf btF
71
myF-4
uF vLJ brygLwd.
_y guwd. mjnfg, y
ff f bt ciwf Kf,
bfhf, tsf nghw mikf
bgWsd. jifa ffis
bfhl jhtufis cu brY
bghGJ ff nkfl wtsf
cjah yFf cl xo
bfhwd. d gy lf
yFf brYbghGJ ff
guwd.
rha jhtu ff Ta
bfhf nghw mikf _
ykhf, ehU jhtu ff
iyUF
jf
E
Tikahf UgdhY ff
vjhf yFf cl xo
bfhwd.
ff
kW
gujYF
fhuzkhf
csh.
gntW
bghUshjhu
KaJt
thj, nfhdh, ug, fl
nghw jhtufis bjhiy cs
w ehLfUJ bfhL tJ
a
Niyf
btfukhf
mKfgL bt fLsh.
bra 4.10
wFfis bfhl f kW
ijfis nrf
ijf
ca
V bjid f eLnjh
ehuhf csJ?
c mUfhik cs y
jhtufis nrf. mitf
tlhu
bgaf
ahit?
mitf jhtua bgafis
fLof aYkh?
gl.4.24 yFfdh ij guj
(rha)
72
jhtuf dbgUf
kL
gF m
1. xU br cfshd mgh kW ghOaf eilbgW d bgUf tiff xW.
(Jlhj; ulhf sj; mUj; ngh clhj).
2. F jhtuf ghd bgUf Kiw eilbgW Kj f.
(fUWj; Kisj; L cUthj; kfuj nrif)
3. flt rahd TW vJ?
(efU wdw, bka Rtiuilait Nnghf;
y Mfhf, ghOaf kW irf clhF efU jikila ghyh nghf,
VifbdLf;
irf clhF X cfU bfhl efU wdw ghyh nghf, bfhoah;
(rhjfkw Niyf Mfhf clhF joj Rtiuila cly brf vgshndh
nghf.)
4. fUw Nig f MF. xU ky gy izahj Nyf iyf bfhl nkkl NigUJ
cUthF f. (wf; TL f; jf; gyf)
5. Cwitj ijia mGJbghGJ j tahf fwJ. (iyJis; byobr;
iknuhig; Kisnt)
6. khf, fnghw f vwiHfgLwJ. Vbd j (f btnjh, njh nghwJ;
f eLnjh f nghwJ; f cnjh rijgWsJ; f cnjh fodkhdJ.)
7. jtwhd Tiw njbjL.
(Uiy jhtu ij fhzgL Filahd brFjhd btikahd gFF u~ng
vW bga;
U iy jhtu ij fhzgL f Ea JisF iknuhig vW bga;
(fU jL cUthF gFF Kisnt vW bga;
fU nt cUthF gFF Kisnt vW bga.)
73
myF-4
gF M
11. m) gl A kW B ia milahs fh.
NKo
NjL
M) A vj ghf B Mf khWwJ.
Nig
sj
ignuhifuh
<
mUj
nuhnlhnrhtf
jil Gf
Jlhj
iunah~y
ghOaf
gF
16. m) f cUthF fia TW.
M) fid RUfkhf t.
) mfid FF glid tiuJ ghfis F.
17. F jhtuf eilbgW ghd bgUf Kiw <LgL
uL ffis vGJf.
m) Kj f kW mt tiffis t.
M) mj eik ikfis vGJf.
18. fUWj isthf cUthtJ f, fUWj eilbgwhk VnjD
f cUthwjh? ff tifgho mltizia jUf.
19. Uiy jhtu ij mikig t.
ca
nkY ma
74
jhtuf dbgUf
Ubrh bga
bghJ bga
1.
Vgkhf
vFbyl
btil
2.
mnfah fhah
iffh
3.
muhj Mbguh
ehU
4.
mdfhoa
Mblnl
5.
mndhdh
bfhahnkhrh
jhgH
6.
Mnlh fhg
l~nghah
gyh
7.
iunah~y
fo nghlh
FonghL
8.
fnyhnuh
i#b#oah
vUF
9.
u irbd
rhJFo
10.
nfhf ~bguh
bjid
11.
bfhahu
rilt
bfhJ,
jah
12.
fha
Mngha
gU
13.
FF rilt
btsfh,
njhirfh
75
mjj
cqf
miHfgL
bgafis vGj
myF-4
t. v.
ca
14.
Fflh nkkh
rfh/
gufh/
murhizfh
15.
~igf
shknulh
16.
ng
ghrhah
ghr/
ghbrL
17.
yhyh ga
mtiu
18.
iynfhbgfh
vFbyl
jfh
19.
kh~bguh
ofh
kh
20.
iknkhrh ofh
bjhlh tho/
bjhl RU
/ bjhlh
Q
21.
uh #ygh
mkjhiu /
m kif
22.
yngh ~bguh
jhkiu
23.
xdurh rilth
be
24.
igr rilt
glh
25.
ghahah
yh~nghah
beof
26.
igu nky
27.
d f
MkzF/KJ
bfhil
28.
oiulh
nuhFg
btLfha
L bro
76
ca
ghof
myF
5. ghof
gh Ruf
ghof
midF
gh
Ruf csd. jhf wF
gfyhj ghof ghiy c
Fowd. ghRuf khWghlilj
ait RufshF.
5.1. w mika
btntW thlf thw
ghof mjj thlfSF
VwthW
jf
clyikfSl
thwd. fl thG ghofshd
lh,
fy
nghwt
clyik clyikig nghy
mikJsJ. thd l L l
gwF Uis U btsthf,
gwitf clyikig xJsJ.
y thG fbga clyikig
cila yFf ah ghofshF.
ghof clys y thG
kw yFf cl msUJ
khWgLsJ.
bra 5.1
eh, id, khL, kj,
Fiu
kW
fGijf
nuhkfis nrfJ mjDila
tot, mik g tiw
mltizgLj.
5.2. thl
cdf
thG
lF
thl vW bga. ghof jhf
thG thlF jfthW jf
jftikfis
bgWsd.
eh
ghofis
caj
kiyfY,
rkbtfY, fhLfY, Ju
gFfY, ghiytdfY,
btfY,
e
iyfY,
fl Y fhzyh. y Kakhd
ghof ntWgl thlf nH
tirgLjgLsd.
fhQ
uL
mogil
gfsh
kw
KJbfYs
yFf
UJ
ghof
ntWgLsd.
1. w mLF nuhkf.
ca
2. gh Ruf.
w mLF nuhkf
m i d J
gh ofSF
nuhkf csd. w mLF nuhkf
yhj fy kW lhfSF,
_
E
cz
ehf
mikJsd. ghYof nuhkkhdJ
cl btg btnawhk jLf
Toa njh xU a mikghF.
caj
kiyf:
kiyahLf,
bfhila brkahLf, fuof.
rkbt kW fhLf: Ksg,
kiy m, khf, ahidf,
f,
Wij,
fhlhUf,
ahid.
78
ghof
e: t,
nghwit.
shog,
ghiytd: a tdfGij, sh
g khf
79
eh
myF-5
5. ghof
ntWgl
g
mik
kW
gntWgl
gf mik cQ
KiwF
Vg
jftikjjhf
csJ. vLJfhlhf, khr
cf
khrij
gjF
VwthW
Kg
fshf,
gntW
gfis
bra ahidf btL gf
jjfshf kh wga
ghoF cjwJ.
6. ghof MwYl gwF
xnu gho btsth MF.
j Kiff wif nghw
mikghf kh csJ. btsth
wif bkikahd njhYlD,
Kifl izj ehF
uf, vYfSl izJ,
jirfSl ailJ csJ.
btsth jiy Hhf bjh X
vLwJ. u cy btsth
vbghUY nkhjhk gwf
j iuia of vbuh
braghil
gagLJwJ.
btsth gwjnghJ ca
Ru L x btgLj
_y gwF f, vgL
bghUfis mJ bfhwJ.
7. t
Foigl
Toa
khNa, ffhU nghwit
Fofis
RkJ
ghJfhf
t igfis bfhLsJ.
8. JUt fuof joj njh
kW mt nkYs nuhk
fg nghit _y, JUt
gF eLF F UJ
ghJfh bgWwJ.
9. j m Tikah r_f
yfhf, caj iy cs
kj j uf _ykhf
EQfkhd
braghLfis
br tif EbghUfis
ifahSj,
vGJj
nghw
brafis bra KowJ.
ca
g h of
gnt W
N
iyfSnfg jfis jftikJ
bfht w bgWsd.
1. fl thG fy, lhf
nghwitf
JtjF
VwthW
Uf
Kiff
JLfshf khWghlilJsJ.
cl btgij jfitJ
bfhtjF VJthf yF
f f mf ms bfhG
Lf
nrfgLwd.
fyf
jhilahdJ
ryil nghw cWghf khWghL
mikJsJ.
j
ryil
nghw jhil, g jLf
vdgL. fyf jf
Ugkhd czthd (Krill)
vdgL yF jitfis
UJ tofLtjF j g
jLf gagLwd.
2. ghiytd thG xlf
njh f jokdhf, iu <J
itJbfhS
Mkho
brfis
bfhLsJ.
ghiytd kzfhW jhfhk
fhf xlf mlahd
f Utf gagLwd.
xlf eh Jthu, kz
Jff
cns
fhtz
mikUwd.
3. bgUghyhd ghof jhtu
cfshF.
brnyh
Fj
czit
brkhd
brtjF VwthW gJ thG
ghOahfis bfhLsJ.
4. fheilf, khf, gR, vUik,
ML nghw ghof ehF
bga miwfisila iuig,
nr kW behj fydhf
csJ. fheilf tif
iuig mirnghLtjF ga
gLwJ.
80
ghof
gho
Rthr
wtif
KJbfYfisl
wghdJ.
gho
uj
tgQ
nkhFnsh vD tgQf
mf ms M#id vLJ
brwJ.
ghof
uj
tgQ cfU iy. l
nkhFnshdh uggLsJ.
bra 5.2
gl 5.2 btsth
ctF njhHf cl
btgiyia fhiy 10 k
gf 1 k khiy 4 k ms
flJ g br. t
VjhtJ khWghil fhwhah?
braa
ghof
wtif
KJbfYfisl wgl, mf
bra wDilajhf, cl braa
braghLfis bfhLsJ.
5.5. kj
kly
ghof,
btg
uj
uhfshF. t cl btgiy
thl btg jhf xnu
uhd btgiyia bfhLsJ.
kj cl btgiy 98.40 F
UJ 98.60 F Mf csJ. l
btgiy njh cs ait
Ru, Wuf, Eiupu kW uj
_y iyWjgLwJ.
uj
RH
cl X l UJ knwh
lF njitahd bghUfis
fljgLtjF uj RW mikf
njhwyhd. ekJ cl uj RW
cWfshf ja, jkf, iuf,
jJf vD uj FHhfS,
uj vD utR kW z
Mait csd.
nfhilfhy cliy Ff
ait mfkhfRuJ btgij
btnaWwJ. bra TLjyhd
uj, ait Ruf brYJj
_ykhf, mfkhd ait _y
btnawgLtjh Wuf Fiwj
ms Wiu btnaWwJ.
a Ah vw Mnya
kUJt (1628M ML) kj
uj RHia fljh. mJtiu
eKila cl KGtJ ujjh
MdJ kW iyahdJ vd fU
Unjh.
a
Ah
(15781657)
Mnya kUJt
Mth. KjKj
uj
RHia,
uj
g
fis
ja
braf
g
sdh.
Ffhyf, f Fiwthd
aitia
btna,
cl
btgiy
caJ
braghil
iybfhwJ. iy ait
Ruf
Fiwthd
ujij
brYJtj _y cl btgiy
cawJ. Mdh Wuf mfkhd
Wiu btnaWwJ.
81
myF-5
5.4. mogil cl
braghLf
ja
ja Jisf
ja y w gfis
bfhl
fhoah
jirdh
cUthfgLsJ. ja ehF
miwfis bfhlJ. mit : tyJ
Va lJ Va, tyJ bt
kW
lJ
bt
MF.
tyw jakhdJ cl UJ
Rffglhj ujij bgWwJ.
lw jakhdJ Rffgl
M# f ujij cl
KGtJ brYJwJ.
tyJ
M
kW
tyJ
btfSF
il
tyJ
MFnyh - btFyh Jis
mikJsJ. lJ M kW
lJ btfSF il lJ
MFnyh - btFyh Jis
mikJsJ.
bgUjk
nkbgUi
Mf (Vaf)
lJ Eiupu
iu
lJ
va
iw ru
th
tyJ
Va
Mf Rtf bka
jirahyhdit. tyJ M kW
lJ M il MFyh jL
Rtuh fgLsd. Mf
ujij bgw Toa cWfshf
csd. bgUiu, nkbgU iu
_y clUJ Rffglhj
uj KGtij tyJ M
bgWwJ. ehF Eiupu iuf
_y EiupuUJ M# f
ujij lJ M bgWwJ.
_j
th
u th
tyJ
bt
bgUiu
lJ
btf
ja jir
gl. 5.3 kj ja
ja thf
btlf
ca
Eiupu jk
82
ghof
lJ M xU bga MFnyh
btFy
Jis
tahf
lJ
btnshL
bjhl
bfhLsJ. Jis btis
neh mikJs <j thdh
ghJfhfgLwJ. th u
th vW miHfgL. J uj
ndh brtij jLwJ.
btf
nghJ
l vw x njhWwd.
xU kj ruhr ja Jo,
xU lF 72 JofshF.
ja
Jo
mj
jirf
cshj rah MufgL
w jir ehfsla fiwah
eilbgWwJ.
tyJ bt xUJis
tahf
Eiupu
jkl
bjhl
bfhLsJ.
Jis,
iw tot gnkhd thdh
ghJfhfgLwJ.
ujFHhf
jkf, jJf kW iuf
vd _W tif uj FHhf
csd.
jkf
lJ
bt,
iwtot
thdh
(bgUjk
th)
ghJfhfgL xU Jis tahf
bgUjk wwJ.
jkf
jaUJ
R
ffgl ujij vLJbrgit.
Mdh jF yfhf, Eiupu
jk kL Rffglhj ujij,
Rfgjfhf
jaUJ
EiupufSF
vLJ
brY.
bgUjk W jkfshf wd.
mit nkY MOnahf vD
bka Ejkfshf wd.
mit nkY J bka, a
bklh MOnahfshf, nkY
jJfshf wd.
ja bragL j.
fhoah
jirdh
kj
jakhdJ RU tilwJ.
ja miw, RUF iyF
nlh vW bga. ja miw
tiltjF ilanlh vW bga.
MshdJ
ujij
bgW bghGJ tilj iyia
milwJ.
jF
MFyh
ilanlh vW bga.
jJf
uj
bt
UJ
Eiupu
jkFS,
kfhjkFS brYJnghJ ja
RUFwJ. jF btFsh
nlh vW bga.
Mf RUF bghGJ <j
kW _j thf tahf
uj jj btfSF
mDggLwd.
btf RUfnghJ
MFnyh btFyh thf
_Ltjh
y
vw
x
jk
myF-5
iu
jJf
itf a uj FHhfshF.
jJf Rfis R tiy nghW
glJ, RfSF uj
UJ bghUfis tHFwd.
uj jLf
uj t mDf
iuf
jJf
L
izJ
btfshf (E iuf) mit
RfUJ
Rffglhj
ujij
vLJ
tUwd.
btf (Eiuf) izJ
iufshf khWwd. nkY iuf
bgU
iuahf,
nkbgU
iuahf kh ujij nrfJ
jaD nrwJ.
ngh ir
<ndh~
cl
bgUghikahd
gf vyhtY uj Ka
gnfwJ. uj ut iyYs
iz RthF. uj shkh
vD ut gF brfS cL.
shkh
uj cs ut bghUshd
shkh, , fk kW fk Mf
TWfis bfhLsd. shkh
nuhO vgJ shkh Ka
fk TwhF. mtW Fnsh,
neh vghwYF aikahjJ.
uj ciwj ~igndh#
Ka gF twJ. M
rkiyia uhFwJ.
uj btisaQf
(nfhirLf)
it
bjthd
cfUit
bfhl mghL brf MF. uj
btisaQf
nehUf
jhFjUJ cliy ghJfhwJ.
clD Uf Fjh, mitfis
mJ brJL wDilait.
ujbrf
ca
nkhndhir
ngnrh~
uj
_W
tifahd
ujbrf
shkh csd. mit: uj
tgQf, uj btisaQf
kW uj jil brf.
uj jil brf
(uhnghirLf)
it vY t k{i#Ys,
bga brf mtjh cUthwd.
uj ciwj kW uj H
jLjY Ka gnfwd.
uj tgQf (vnuhirLf)
it
nuh~
tltot,
UgfK
84
ghof
5.6. kj f f cWf
f f vgJ tsij khw f bghUfis btnaW Kiw MF.
Kakhd f f cWfS, f fK tU mltiz fhzyh.
f f cW
btnaW f
f bghUf
Wuf
ah, my kW
aho nghw Ka
ieu# ff
Eiupu
btnawgL fhW
fhg-il-Mi[L,
Mahj
njh
ait
mfkhd kW cf
Wuffns, Ka f f
cWfshF. it uj cs
nt bghUfis uhf itgjh
tiw ekJ cl khl bf
vW miHnwh.
bkLy uL
Wuf jk
Wufiu
nf
Wuf
bkLyh
Wuf jk
bgUjk
fhbl
W ehs
d nfN
Wuf iu
d bg
W ehz
W ig
Wfhth
85
myF-5
w
(fhbl)
W nrfJ itfgLwJ
W igUJ Wfhth
tahf btnawgLwJ.
bgskh
z
FnshkUy
Wuf csik
Wuf
btL
njhw mlt wKsgF
dfhbl
vd,
bt
wgFia d bkLyh vd
miHfgLwJ.
bkLyh
vzw T tot mikf
fhzgLwd.
tF
d
uLf vW bga. d uLf
KidgFF Wuf ngyhf
vW bga. iAy tna cF
ehs
tilJ
mfw
d
nghw mikghwJ. J d
bg vdgL. d bg
FWfyilJ W ehskhf khWwJ.
nrfF ehz
mik
RUl
NH
bAny
tis
beuh mik
Wuf EFH
bgsk
z
EFH
wwJ.
EFH
fhQ
fhzgLwJ.
Wuf
Wuf
ghff
1. mik RUlgF.
2. U tot bAny tis.
3. nrik RUlFH.
kha nf
ca
nrik RUl
FH
kha nf uil
RtUila z nghw mik
xW csJ. jF bgsk
z vW bga. jFns
fhzgL miutlFF cbr
kW
btbr
isjkf,
xU
bfhJngh
mlsJ.
jF FnshKUy vW bga.
FnshKUy gFUJ btbr
jk gy jJfshf J w
ghof
Wf mbraghoF Vg
ca jftikig bgWwd. xU
cW mik xnwhblhW rhJ
csd. khWgl Niy thG
gntW ghof Kdfhf,
mitf
thG
Niynfg
khWghL milUwd. vLJ
fhlhf
vyh
KJbfYs
yFfS, Fghf ghof
Kdfhf
xnu
khahd
mikig bgUwd. mt
Kdfhf 5 gFfshf f
gLsd. mit nkif, Kif,
kfL csif kW uf
MF. mthW ghof Kd
fhf xU bghJthd mikig
bgUjhY, mitf btntW
yFf
gntW
jkhf
gagLjgLwd.
JtjF
JLghf
gagLwd.
jtis
kj
Fiu
btsth
flgR
2. Fiu Kdfhf m
ntfkhf ghrYF gagL
jgLwJ.
4. ku c UF iy
jiHfis gJ cgjfhf
xlf Kdfhf
L gUJ tikahdjhf
mikUwJ.
gl. 5.10 nj
87
myF-5
3. bgUrh
kW
v
Kdfhf kiz njho
v tiy mikf gagLwJ.
fLgLjgLwJ.
aifahf
fG xU braKiwahf kW
fWzj _y bgwgLw xU
mDgt MF. yFfilna
fhzgL r_f izig r_f
milahs
vd
bfhnwh.
bgnwhfSF
mtf
FHijfSF ilna fhzgL
r_f izig m milahskhf
bfhnwh. y rkaf xU
dij rhj Foia knwh
dij
rhj
bgnwh
guhkjiy FWFguhkj myJ
uh gh vW miHf
gLwJ.
vLJfhlhf
F
FRfis fhf ngghJfhwJ.
bgUghikahd
f,
gwitf kW ghof r_f
Tlfshf
thwd.
j
Tlij
rhj
yFf
jilna fUJ gkhwK jft
gkhwK
brJ
bfhwd.
vLJfhlhf xU dij rhj
gho Tl xU y yFf
ghJfhtyuhf thwd.
xU ahid Tlij, tajhd
bg ahid t el brY.
tikahd M ahidf Tl
ghJfhtyfshf bt UJ
bfhL, Fo ahidfSF w bg
ahidfSF ghJfhghf csJ.
ca
ghd elij
M kW bg ghYf,
ghd ftY xWl xW
<fgLwJ. dbgUf fhy
njhW ulh iy gh gf
M kW bg ghfis <J ghd
dbgUfF t tFwJ.
vLJfhlhf, gy tzfis
bfhl M k mHa njhif
bg kfis mj gh <wJ.
bgnwh guhk
bgnwhf
j
FHijfis
ngghJfhf
nkbfhS
Kaf
myJ
_yjd
mFHijf l fhy thtjF
cjwJ. jid bgnwh guhk
vd miHfgLwJ. bgnwhf j
FHijfSF rjhd cz mJ
bfhW flUJ fhgh
btfukhf thH ttFwJ.
ghof j FHijfSF
gho, bfhW f_y
jFofSF
MgJ
tuhkY
ghJfhwd.
xU
y
ghofilna Fof eF tsJ
Rakhf cz cz Muj
dU guhk bjhlwJ.
88
ghof
jeg M
cDila tl thG
L ehfis, bjU UF
ehfis M brJ mt
thl L bfhLF jikia
FJ F tiuf.
kh
vWf
CJ
brY
ghij vWfSF iHfh
tz c uiy itJ
vWf ghijia jLJ WJ.
bghGJ vWf elijia
M br, mitf j ghijia
kh bfhwdth? vW
Tl fiyJ brwdth
vd M brJ vWf
elijia g X mif jah
brf.
89
myF-5
bra 5.3
kL
gF m
1.
2.
3.
4.
kj ruhr cl btgiy. (98.4 48.60 F, 96.6 96.80 F, 94.4 98.60 F, 98.4 99.60 F)
5.
u th ______________________ il fhzgLwJ.
i) tyJ M tyJ bt ii) lJ M lJ bt
iii) tyJ bt, Eiupu jk iv) lJ bt, bgUjk
gF - M
6. gho myhj bjhFia flJ vGJf.
m) lh, thu, Ksg, Ka, btsth, M) ahid, g, Fiu, fGij, FuF
) Monyh, kh, gR, vUik, flkh, <) eh, id, Kjiy, f,
7.
8.
9.
10.
11.
nkY ma
ca
http://www.kidastronomy.com
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
90
ca
thif
af braf
myF
6. thif af braf
vthW
cUsitfis
cuwitfis ntWgLJth?
czl
eh
XLtij,
gR
mir
nghLjiy,
kj
bjU
rjLjiy
eh
fhnwh.
brafUJ
itf
cUsit vW mnwh.
eh (m) gR (m) kj cwFnghJ
vd fwJ? bghGJ, itf
cnuhL csd vd idnwh.
jid vthW mnwh? mitf
Rthr brtij fL cUsit
vd mnwh.
jhtuf
vd
fwJ?
jhtuf cUsit vgij vthW
mnwh?
af
flJj
cl xU cWUJ w
cWfSF cz bghUf kW
M# flJ f flJj
MF.
dhf
1. cf c th jikia
eh vthW mJ bfhnwh.
2. cf
cbfhtjF
btUJ ilF bghUf
ahit?
cdf,
cl
ahd
braf
yhlhY
mit
jfSila thif afij
bjhlJ iyWJwJ. eh
jna
cfhUF
bghGJ,
cwfUF nghJ Tl thif
af braf, brf thyhf
bjhlJ eilbgWwd.
ca
brf
Rthj
_y
M#id bgW fk bghUfis
va _yTWfshf ijfgL
f Rthr vdgL.
braf
3. e
cliy
ngQtjF
njitahd ff ahit?
Rthr
f f
6.1 thif
ahit?
cz cbfhtj _y Mwiy
bgW fahF.
mthw
ilwJ?
vbghGJ
ekF
eh cQ cznt MwYfhd
Mjhu MF
92
thif af braf
czl tiff
jrh ClKiw
w ClKiw
kFf
xLf
czl tiff
jrh ClKiw
Mait x nrhifF njitahd
_y bghUf MF.
bgUghyhd jhtuf Ra rh
jik bfhlit, Vbd mit
xnrif
_y
jhkhfnt
czit jahwd. thW
jhkhfnt czit jahF KiwF
jrh ClKiw vW bga.
Na x : NaUJ bgwgL
Mw.
: jhtuf, ntf thyhf
id kUJ c bgW
bfhwd.
jrh
czl
Kiw
vgJ Rarh jhtuf bt
MjhufUJ bghUfis bgW
mtid
nrJ
itfgL
Mwyhf khwgL fahF.
CO2
:
tklyUJ,
iyf cs iy Jisf
thyhf bgW bfhwd.
xnrif fid fl
c ntid _y sfyh.
gira
6CO2 + 12 H2O
Nax
C6H12O6+6O2+6H2O
Na x, , CO2 kW gira
93
myF-6
Na x, gira Matiw
gagL, CO2
kW uhdJ
fhngiAonulhf
khwgLwJ.
fhnghiAonuil
jhtuf
jf
braf
KGtjF
njitahd
Mw
_ykhf
gagLJwJ.
x nrifF
nkbfhnth.
gira
mta
vgij
%f
xU
Mid
bra 6.1
ff gytz iyfis bfhl xU bjho jhtuij vLJ bfh. v.fh.
nghjh kW Fnuhl.
ff mbjho jhtuij _W ehfSF U itJ lh f br.
ff wF jhtuij Na x MWk neu it.
ff mjhtuUJ xU iyia gJ, gir w gFfis FJbfh.
ff iyia, y lf bfh m it.
ff wF, jid xU fzho Kfit cs MfAh _f it.
ff fzho Kfitia, MfAh bfhF tiu RL it.
ff iy w vd khw fwJ? fiur w khw vd?
ff jbghGJ iyia mnaho fiur y lf mJit.
ff jnghJs iy wij Vfdnt Mug cs iy wnjhL
xL.
ff iy gntW lf lh csJ vg thyhf vd KoF
tUwh?
ca
gl 6.2 f - xL jhtu
xLf :
(m) lh
nrhjidF K
(M) lh
nrhjidF
94
thif af braf
6.2. kj brkhd kly
brYF brj
KJbfYf uj btis
mQf (nfhirLf) cl
ghJfhj gia brJ, neh jU
Uf UJ ghJfh mwJ.
it clD F Ufis j
bghfhf _y G brwJ.
braKiwF
ngnfhirnlh
th
gf
ehF
c Ru
bjhil gF
Futis
czFH
iuig
jig
kFf :
fiza
bgUFl
WFl
Flth
kyFl
kyth
2. x nrifF
_ybghUf
bgwgLwd?
dhf :
njitahd
vUJ
95
myF-6
cz kly mik,
braghL, iuig kW cz
FH njhW nehfis flj,
neh ir Kiwfisg mtJ
nfona vahy (iuig
Fla) vdgL.
brj
klyij
fshf fyh.
1. iuig, Fl FHf
ca yFf kW kj
brj
klyK,
brj
RufS,
wgilJ
brj
behfis Rujd.
bra 6.2
1 .. (1%) lh utij
MFHhf A kW B
vLJbfh.
1 .. c A MFHh
L 20 - 30 l mgona
itU.
, yJf mnaho
utij U MFHhfY
L eF fyF. v w
khwij fhwh.
j M _y lh v
csJ vgij flwh.
c lh J bragL
jij fzL.
kj brkhd braKiw
ca
96
thif af braf
6.3 jhtuf Rthr
Rthr tiff
M#
gagLjgLwjh
myJ gagLjgliyah vw
mogil Rthj UtifgL.
V eh cz ntL?
V jhtuf czit jahf
ntL?
fhWs Rthr
bgUghyhd cdf Rthj
nghJ M# gagLjgLwJ.
M#
gagLjgL
Rthr
fhWs Rthr vdgL.
Mw vUJ bgwgLwJ?
jhtuf clhF lhjh eh
cQ cz, zjh eh
bgW MwYF Mjhukhf mikwJ.
cik, cz bghUfjh
MwyhdJ ijJsJ. Rthj
fnghJ cz bghUfshdJ
Mfuz
milwd.
id bghGJ, czUJ
Mw LfgL, j jik
thj nt (m) c bghUshd
ATP (mondh oiughng)
nrJ itfgLwJ. j ATP
cs Mwjh brf gntW
brafSF
gagLjgLwJ.
Rthr bghGJ ATP kLkyhk
kw uL bghUfshd, CO2 kW
U clhwd.
(FSnfh) (ATP)
97
myF-6
igU
my
M#ndw
iknlhfhah uL kW
_wh gof eilbgWwJ.
vjdh + fhgil
FSnfh
(6-fhg
_yTW)
irnlh shr
M# mw NH
MirL + Mw
(2-fhg _yTW)
(<o)
igUnt
(3-fhg
_yTW +
Mw)
yho my + Mw
(3-fhg _yTW)
M# mw NH
(jir brf)
M# csNH
(iknlhnfhoah)
fhgil MirL
+ + Mw
v.fh. gh juhF f
bra 6.3
ca
Rzh
rfiu+
+ <
ff xU
tisj
fzho
FHhia
milghDl
iz. fzho FHh
kWKid
Rzh
98
thif af braf
nkY ma
ATP
ATP vgJ bgUkghyhd br eilbgW idfSF njitahd
Mw ehza. RthnghJ cUthF Mwiy gagL ADPUJ
ATP cUthwJ.
Mw
ADP + pi
ATP
ehgs
weh Jis
bjhil
Futis
_RFH
ulh iy
_R is FH
_R wiw
cjujhd
f Rthrgu mj br
gFahF. yth cahd
jtis j nk njhY, EiupuY
MF. yth cf Eiupu Rthr
cWghf mikJsJ.
fh cs M# msitl,
cs M# ms Fiw.
vdnt, y cfisl, th
cf
ntfkhf
Rthwd.
f j th tahf iu vLJ,
br
tahf
btnaWnghJ,
br gFYs ujFHf
M#id bgWwJ.
kjf
Rthr
fhW,
ehJis _y cGfgLwJ.
cRthr fhwhdJ, ehgFYs
nuhk kW ehFHf cs
nfhiHgly _ykhf toflgL
Rjkhd fhW Eiuuiy milwJ.
yth
cf,
th
klyYs
M#id
j
RthrF gagLbrhwJ.
99
myF-6
K gF
nt gF
EiupuYF
fhWFHh,
gyKiw
W,
W
FHfshf
fgL, Ko _R wiwf
vdgL
Rthr
Eigfshf
khWwJ. ujjJsh NHgl
it
Rthrgughf
bragL,
fhWgkhwij fJwJ.
bra 6.4
xU lF vjidKiwf
thW wJ _LwJ vgij
fzL.
vthW crgl kW fk
bghUf, jhtu xU gFUJ
kw gFfSF fljgLwd?
tiw xU lF
RthF
vifnahL
xL.
ca
MF R gF
fhaf
cs
fis ft. it j
thiawJ _Ltij ft.
ffSF
w
cs,
br_o
wJ
_Ltij
ft. th kW br _o
wJ _Ltij, xU Fl neu
XGFghL csjyth.
6.4 jhtuf ,
fljgLj
gF
jhtu
vgF
bjhlilaJ?
jhJf
jhtuf, , CO2 , Na x kW
gira Ma _y bghUfis
gagL x nrif _y
vthW
cz
jahfgLwJ.
vgij Kija ghl gWnsh.
iyfjh gira csJ
vgij eh Vfdnt mJnsh.
vdnt
iyjh
xnrif
eilbgW
lkhF. iy
cgahF czthdJ jhtu
100
knzhL
tFfnyna
bgUf.
ntf : jhtuf
cWfshF.
cR
kW
fk
bghUfS
fljgLwd. j uL
brafS jj uL flJ
FHhf _y eilbgWwd.
1) iry
thyhf
kW
thif af braf
fk bghUf kUJ
crg L fljgLwd.
bra 6.5
ff xU bjho broia fzho
k #hoF it. bjho
kUJ Mahfhk
jLf,
bjhoia
sho
igdh _l ntL.
2) ~nsha
thyhf
iyUJ
xnrif
_y jahfgl czthdJ
fljgLwJ.
ff ulhtJ
k
#hoF
iyfsw bjho broia it.
flJj
ntf, jLf kW iyf,
iryR fhzgL iry FHhf
kW ouLf flJ TWfshf
bragLwd. iry FHhfS,
ouLfS xWl xW izJ
jhtu vyh gFfSF iu
flJ xU bjhlahd fhthahf
mikwd. ntf,
nt
brf f v k
bjhlbfhL
kW
fk
mafis bgWwd. J nt
kW kF ilna maf
br ntWghil njhWwJ.
br ntWghil f uhdJ
kUJ ntUF brwJ.
vdnt bjhlJ nt iryF
brtjh, uhdJ jhtu nk
ghffSF cjgLwJ.
iry
nsha
w
iunrhbl
bgir
mfnjh
101
myF-6
nt
x nrifdh clhF
cz bghUf kLkyhk mndh
myf nghw kw bghUfS,
~nsha tahf fljgLwd.
bghUf
Fghf
nr
cWfshd nt, ff, ijf
kW tsU cWfSF bfhL
brygLwJ.
uh
ca
xnrifdh clhF cz
bghUf vthW iyfUJ
jhtuf
kw
gFfSF
fljgLwd?
x nrifdh clhF
fiu cz bghUf fljgL
f l bgaj vdgL.
f,
thFyh
Rthd
~nsha eilbgWwJ.
102
cz kW ju bghUf,
l bgaj, nsha ryil
FHhf tahf, (ryil FHhf
vgJ iyf Kj w ghff
tiu FHhf nghW bragL
~nsha
gFahF)
Jiz
brf cjnahL, nkneha
kW neha Ma uL
irfY eilbgWwJ. Mwiy
gagL l bgaj eilbgWwJ.
Rnuh nghw bghUf ATP UJ
Mwiy gagL nshaF
brwd. J Rf rL
gut
mGjij
mff
brJ id flj brwJ.
tGjkhdJ nsha cs
cz bghUfis mGj Fiwj
RfSF flJwJ. Kiw
jhtuf
njitfSF
Vg
cz bghUf fljgLwd.
vLJfhlhf iy fhyf,
nt kW jLf nrfgLs
rfiu bghUfshdJ tstjfhd
Mw njitgL bkhLfSF
fljgLwJ.
dhf
1. nkghL milj jhtuf
flJj <LgL TWf ahit?
2. jhtuf vthW kW
fkf fljgLwd?
3. cz bghUf jhtuf
vthW fljgLwd?
thif af braf
yF EQfshd mgh,
ghuhnka nghwt cl mik
f aitahf Ugjdh, tF
njitahd
bghUf
CLUt
_y bgwgLwd. vLJfhlhf
mgh M#, mj nkgu
tahf vLJbfhsgL, mnj
ms clD guwJ. njnghW
clD
cUthF,
fhg-ilMi[L btnawgLwJ.
bra 6.6
bga gybr cf mj
clyik bga ms Ugjh
tif CLUt f bkJthf,
M#, cz ff mfW
Kiwf,
mt
clyikF
rW bghUjhj Kiw UwJ.
gybr
cf,
clD
fhzgL beUfkhd brfSF,
CLUtgL M# ikagF
cs brfSF njitahd ms
ilgJ fod. vdnt, jahdbjhU
kly M#, cz kW
f bghUfis vLJbry
gagLwJ.
kj Rnwhl kly vgJ,
ujij,
ujFHfUJ
cjs ja xU c jS
fUahf
(g)
bragLwJ.
uj,
ujFHfUJ
brYnghJ,
EiupuUJ
M#id bgW cl midJ
ghffSF mwJ. mnjngh
f bghUfis fhg-ilMi[L kW jkf, cf
nghw
wtif
bghUfis
bgW, ff cWf tahf
btnaWwJ.
6.5. jhtuf f f
f f vgJ vd?
jhtuf vthW
eilbgWwJ?
z
uj nghynt knwhU kly
103
myF-6
4. jhtuf y f bghUfis
ntf thyhf jfis
NJs knyna bt
naWwJ.
6.5. yFf f f
xU br cfshd, nuhnlh
nrhthf, cUthF fbghU
fis, iu RUFFf _y
btnaWwJ.
lnulh vD Flf
f bghUf, br r tahf
CLUwd.
jil G kW cUil
Gf f f FHf tahf,
tisjir Gf w f f
cWghd beoahf, clFD
cs f bghUfis nrfJ
btnaWwd.
KJbfYf
eF
ts
milj f f cWghd f f
FHfS,
WuffS
csd.
KJbfYf
Wuff
cs
beuhf,
ujYs
f mfkhd mnkhahit
f
bgUshf
btnaWtjh
tiw mnkhahbl cf
vW.
gwitf
myij
btnaWtjh
nfhbl
yFf vW miHfgLwJ.
ghof
ah
Ka
f bghUshf Ugjh it
nahbl yFfshF.
beuh
beuh uj cs f
bghUfis,
Fnshk%y
_y
tofo, W EFHf tahf
btnaWwJ. W EFHf
clYF
ntoa
kW
wbghUfis L ca
btnawglntoa
mfgoahd
kW ieu# fbghUfis
Wuhf btnaWwJ.
braif Wuf
UJ iuF
brY FH
a lahiy ut
lahiy
ut
jkUJ braif
WufF brY FH
njbjLJ
mDkF gly
FHf
ca
gagLjgl lahiy
ut (mfgoahd ah
kW cfSl)
104
thif af braf
braif
Wuf,
xU
w
kLnk CLU brY gly
bfhl WFHfis bfhljhF.
ij lany ut vD
ut izfgL. ut,
uj cs mnj ms t
kly mGjij bfhoUF.
nehah uj FHf
tahf
brYjgLnghJ,
bragho uj f bghU
f CLUt Kiw btnawgL.
f f bragl uj L
nehah cl brYjgL.
jirf, mt af nghJ
fwj Kiw xUizf
gLwJ. vLJfhlhf, Wt xUt
xU gij of KaFnghJ, mt
j iff cs vY izfshd
_Lf,
fhf
kW
y
cWf tahf bgwgl jftf
xUizfgL, Wfzfhd
jirfis afF bfhLtJ,
bra bragLwJ.
Wt eu kly, jirfis
xUizwJ. rahd Kiw
rahd ntf rahd u
gid of KowJ. jirf
braghL, Rthr, jaJo, uj
mGj,
xUiz,
cl
mfgoahd
btg
btnaw,
uj rahd rfiu, c
msit guhkj nghwit vyhnk,
jirahf eu kly _y
xUizfgLwJ,
Gf, vikahd xUiz
kly fhzgLwJ. kG
uil euiHf csd. uL
eu wf _isnghW `f
f` x czthahf csJ.
f euuf tWw
eu iHl izJ _isahf
bragLwJ. f eF ts
milj ghit, Effhf cz
bfhfis bfhLsJ.
ghof kW w ts milj
cf cl xUiz, eu
kly kW ehshyh Ruf
_y eilbgWwJ.
RUf T eu kly
vgJ,
eu
brf
tahf
`brfis` f ntfkhd Kiw cl
KGtJ eu mfshf fl
xUizgjhF.
105
myF-6
yFf gy a fzfhd
brfS, RfS jjahf
afhk,
xGfhd
Kiw
xUizfgL brayhWwd.
mjhtJ
itf
xwhf
bragLwd.
jdh
cl
njitnfg,
cliy
KGikahd
braghoF Vilajhf khWwJ.
braf
vd
Kj f bjhL czila
jhtuf iyf, bjhLjYF
f iu g id mwd.
(iyf RUFj)
j af ts vgJ
ilahJ. ulhtJ f nt
ia neh, jL Na xia
neh tswd. F ts
fhuzkhf ntY, joY, ir rh
aff eilbgWwd.
vdnt,
jhtuf
uL
tifahd aff fhzgLwd.
1. ts rhuh af.
2. ts rh af.
ca
6.8. ts rhuh af
ms
khw
VgLtdh, bjhlh Q
jhtu iyf RUFwd.
bra 6.7
l cldo gid
j
af
jhtuf
bjhL czdh Vgl ToaJ.
F
ts
vgJ
iy.
Mdh
bjhLj
fhuzkhf
jhtuf iyf afij
106
ff taYF
brW
bjhlh
Q jhtuij vL.
ff xU l jhtuij bjhL.
ff vd fwJ vgij ft.
thif af braf
ts rh af : b g h J t h f
jhtuf xU Fl ir
tsJ, lYF bkJthf g
id mwd. jhtuf xU
Fl
ir
tstdh
ts ir rh ts myJ
af vdgLwJ.
fl vLJ fhLf _ykhf
eh gntW tifahd affis
mJ bfhsyh.
1.
xir
rh
af
gl 6.12 x rh af
ne <
rh af
gl 6.13 < rh af
1. x ir rh af :
jhtuf jL, Na xia neh F nkny tswJ.
107
myF-6
v < rh
af
2. < ir rh af
v.fh.
jhtuf
ntf
<
irF
neuhf
ia
neh
tswd. ntf Na xia
neh, jL < iria
neh tsuhJ.
bjidku ntf, jf
njitfhf jhtuij L btF
bjhiyF tswd.
3. ir rh af
4. nt ir rh af
bra 6.8
ff T FLitia uh u.
ff T FLit fGJgFia f tiydh _L.
ff KisF xW myJ uL mtiu ijfis f tiy J it.
ff gftho w bfhl xU mil bgoia vLJbfh.
ff mil bgo wj gf #dUJ tU Na x gLgo itJ
m T FLitia it.
ff uL myJ _W ehf fJ ghjh, jL gF Na xia
neh, ntgF Na xia L y tstij fhgh.
ff bghGJ T FLitia jLgF Na xia L
yUFkhW, ntgFia Na xia neh UFkhW U
it. j iy T FLitia xU y ehf it.
ff giHa jL gF, nt gF jf ts irfis kh
bfhldth?
ff a tsU jL kW ntgFf ts ir VnjD khw
fhwhah?
ff j braghodh vd J bfhwh?
ca
108
thif af braf
kL
gF m
1.
2.
3.
4. jhtuf iry g.
(iu flJj; czit flJj; mndh myij flJj; M#id flJj).
5.
gF M
A, B Fl jhtu jo thFyh Rf bgafis FLf.
m. A kW B- bgaf
7.
109
myF-6
6.
8.
jrh ClKiw
iknfhiurh ntf
fFlh
xLf
gira
khndhnuhgh
kFf
Ahnlhaf
iAf
ca
t.
v.
Ubrh bga
bghJ bga
khndhnuhgh
~nshuh
khndhonuhgh
YU
fFlh
~y[h
mikah Tj /
rljh
mjj cqf
miHfgL bgafis
vGj
nkY ma
110
ca
myF
RWNH ghJfh
7. RWNH ghJfh
cdf gntW Niyf
thwd. y jhtuf kW
yFf KGtJkhf Y y
jhtuf y J thwd.
kjfS gntW Niyf
thwd. y bgU efufY,
y efufY, y uhkfY
thwd.
jhf
thG
lfSnfg
jfis
vj
jahgL bfhwhf?
jhtuf,
yFf
kW
kjf xiwbahW rhJ kW
cuw bghUfshd fhW, kW
ynjhL bjhl bfhLshf.
kjf thif Kiw aif
tsfisna rhJsJ. k, yf,
vbz, rhu kW thf
Mait
aif
tsfshF.
kjts nkgho jifa aif
tsf Ka gF twd.
cdfis
mt
RW
NHnyhL izJ gY ma
F Niy ca vW bga.
kj
thif
nkghodh
llhj
kW
jtwhd
cgnahfdh aif tsfshd
j, fhLfUJ ilF
bghUf, y kW fk tsf
ms FiwfgLwJ. J aif
rkiyia ghgnjhL kLyhk
thkly gy F isf
Toa bghUfis bt Lwd.
kf bjhif bgUf, Niy
khRgLj, kj thif Kiwf,
F fLghL kW aif
tsfis
ghJfhj
nghw
fhuzfsh Niy kly
VgL
khwfSF
kjfns
Ka fhuzfshf Uwhf.
7.1. cijtil kW c ij
tilah ff (kF, kfhj)
eKila
mwhl
thif
eh mfgoahd f bghUfis
cUth j Niy kly
khR
VgLJ
tz
elJ
bfhnwh.
ff L kW bjhrhiyfUJ
btnaW f bghUf ahit?
cuw TW
y, , fhW, jkf
ca
cUs TW
jhtuf, yFf
cUs TW
jhtuf, yFf
cuw TW
y, , fhW, jkf
112
RWNH ghJfh
ff Niy
kly
vd
isfis VgLJ?
eKila
mwhl
thif
LfUJ
bjh
rhiyfUJ
iwa
f
bghUf
btnawgLwd.
midJ
f
bghUfS
neuoahfnth myJ kiwKfkhfnth
khRgLjiy VgLJtjF xU Ka
fhuzkhwd. f bghUfis
rahd Kiw btnawhjjh
fhW, y kW Niyf khR
milwd. jdh aif
rkiy ghfgLwJ.
ff khRgLj vwh vd?
ff khR bghUf vwh vd?
khRgLj : fhW, y,
Mat
aa,
nta
kW ca gf clhF
kjDF F isF Ug
jfhj khwfis khRgLj vW
Twyh.
k h R b ghU
:
jhtuf,
yFf myJ kjDF F
isf Toa y, kW
fhW
Niyf
fhzgL
bghUfSF khRbghUf vW
bga. it aifahfnth myJ
kj eltoiffshnyh VglTL.
v.fh. fjf-il-Mi[L, fhg
nkhdhi[L, fha kW ghjur
nghwit.
f bghUf c - ijtil
f bghUf vW miHfgL.
v.fh. kufil, fhj kW njh.
ca
braghLf
fhuzkhfnth myJ EQf
braghLf
fhuzkhfnth
ijtilahj m f bghUf
c - ijtilah f bghUf
vW miHfgL. v.fh. be kW
cnyhf jhJf f.
ff muR kW gntW jah
Wtd mikf sho x
z ffis elJtJ
V?
bra 7.1
ff Lf f bghUfis
nrfgjF eh VnjD xU
Kiwia filonwhkh?
ff grhaJ
kW
efuh
mikf f bghUfis
mf
vd
eltoif
vLfgLwJ vgij fLo.
ff c-ijtil
ff
kW
c
ijtilah
ffis
mf
btntW
Kiwf ifahsgLwjh vgij
mJbfh.
ff c o dr vts f
bghUf VgLjgLwJ.
ff m c - ijtil f
bghUf vts?
ff m c - ijtilah f
bghUf vts?
ff f bghUfis ifahtjF
VnjD tKiwfis TW.
113
myF-7
ff c tFgiw dr vts
f bghUf VgLjgLwJ?
nkY ma
mf ms fR w bfhl
ff nrfgLwd.
if to xUKiw kLnk
gagLj Toa Ftis :
2. MzW ghr
cDila
bgnwhfl
nflh, mfhy ifto
gaz
brnghJ
bfoahd
sho
Ftis
nj
mUL
mj
Ftisfis
gtl U ju ntL.
Mdh jbghGJ iftof
xUKiw kLnk gagLjToa
sho
Ftisfis
Rfhjhu
Kiwahf
gagLJnwh.
Mdh
yrfzfhd
xUKiw
kLnk gagLj Toa sho
Ftisfdh VgL isfis
xUtTl
fiy. y
tUlfSF Kdh kzh
bragl Ftisfis (Kulhads)
gagLd. j tif Ftisfis
mf ms gagLajh tskhd
kts FiwjJ. jbghGJ
fhjdh bragl Ftisf
gagLjgLwJ.
xUKiw
kLnk gagLjToa sho
FtisfSF
gyhf
xUKiw
kLnk gagLj Toa fhj
Ftisfis
gagLJtjh
VnjD eikf clh?
Kiw
Jff,
Jisf
bfhl
k
guila
f
MH,
yjo
UF
nH
MzWf
njhlgL.
z
lghLf
jU
ut ff brYjgLwd.
it kYs Jff kW
JisfF EiHJ fhy fhykhf
jikgLjgL mgona UF.
lghL
jU
ffUJ
eik vthW ghJfhJ bfhtJ?
ff UJ k thj
bghUfis fyh. ug, fzho,
fhj kW JL cnyhff
nghwitfis ffUJ jna
bjLJ L gagLJtJ kW
RH vW bga.
lghL jU f bghUfis
ifahS Kiwf.
ca
1. y uj
uhQt
bjhlghd
l
ghLfis jU ffS fR
ffS Kiw ghJfhghf
F
mo
nrfgLwd.
f MHkhd gJF Ff f
114
3. vJ rhgyhf
lghL jU ca kUJt
ff vfgL rhgyhfgL.
kj cl ff vagL
kUJf, eR jik bfhl
kUJ,
uj,
,
yFf
ff, EQa kW ca
bjhEg ff nghw c
kUJt
ff
Kiw
mfgLwd.
lghlw
ffis
ifahSj (l ff
nkyhik)
1. L gagLJj kW kW RH
Kiwf
fhj
fjhis
(54%
kWgo
gagLjyh)
L
THh
mij kW RH <LgL mil
RWNH ghJfh
bgof nghw bghUfshf cg
brayh.
nghwitfUJ
ilwJ.
fzho:
gagLjyh)
_y Mjhuf kiH kW
btg MF. it RHF xU
Ka fhuzkhf sFwJ.
kWgo
fzhofis
eF
behW,
bghoah Jfzho rhkhfis
jahfyh. myJ mj behWfiy
fLkhd gfSfhd o fyit
(fh), rhiyfhd y fyit
(Mgh) nghwitfshf khwyh.
czf kW njhlffis
(iyf kW f) kf brJ
yij tskhF kF vU cg
brayh.
nkgu
ah mf ms MWfS,
VfS, nuhilfS kW FsfS
fhzgLwd. tUJ bgw
gL nkgu vdgL.
yjo
k mLFfSF nH fhzgL
j yjo vdgL.
7.2. nkyhik
njit mfkhf UgjhY,
eKila tsf Fiwthf
UgjhY, ilf bgw xbthU
brhL
iu
ghJfhf
eh
eltoiff vLf ntL.
kj xbthU braYF
Rjkhd
e
njitgLwJ.
midJ RW NH fhufis l
e ilf Toa tKiwjh
kj thlij kw braghL
fis khwJ vdyh.
ff mfgoahd njitfhd
fhuzfis Tw Kokh?
7.2.1. e tsf
midJ ehLfSF X
mogil njitahd aif ts.
kjf Ff, Jitf, rika
bra, nghFtuJ kW rhu
jahf iuna rhJ Uwhf.
uL tifahd tiff
ah
fhzgLwJ.
mit
1) fl myJ c , 2) e.
kiH, nkgu kW yjo
ilF ms
xU Fl msntjh. mf
iu cUthf ekh vJ bra
KoahJ.
UD
Fl
lf ilgjF gy tf
nkbfhsgLwd.
(1) nkf (nt bghUf) j
cyg
myJ
bghlha
mnahilL Jffis nfhj
nkff J dh y rka kiH
bgh VgL.
115
myF-7
(20%
ekF
mik.
e msit mff fl
cjikia FtJ xU wj
bjh EgkhF. ciu FouhF
l Fj bry VgLJ l.
ciu Fouhf Mahj
kW L Fj ff
eilbgWwd.
nkjs
ca
FHh
kiH njF F
zW
116
RWNH ghJfh
jfhy fzbfLgo Rkh 400
tif Ctd dfS, 200 tif
UthfS, 3000 tif dfS
kW 3000 tif gwitfS, 20,000
tif
F
jhtufS
kW
4100 tif ghofS ah
fhzgLwd.
gl 7.3 Lf
nrfF Kiw
Lf eh jbghGJ gagLJ
msit e thif Kiw
y khWjfis bfhL tUtj
_y nrfyh. Fiwj iu
gagLJ Fa, cgnahf gLa
iu btfSF ghRj, L
njhlf, thfdf fGj nghw
ntiyfSF Fiwj msyhd
iu gagLj ntL. Fiwjs
iu gagLJ L cgnahf
bghUfis gagLJj ntL
8) bjhrhiyf nrj
(Industrial Conservation)
a u fis
F f
g a g L J
iu
Rf J
k W R H
<LgL
L
gagLjyh.
mHF,
NH,
f,
tuyhW,
ma
KaJtfhf
td
cfis
ghJfhf
ntL.
Niy rkiyF ey ca
ntWghL mta. mf ms td
cf mfgLtjh aif
Niy mj rkiyia HwJ.
td cf ruzhyafdh
btehL
RWyh
gaf
tUifdh xU eho bghUshjhu
ts cawJ. td cf _y
ilF bghUfdh eho
bghUshjhu Niy caU.
vylfh
jhtuf
kUJt Fzf vfhy f
gagL. mf kua ntWikia
bfhLs J ku bgha
ts Fj gif twJ.
gHfhyUnj td cf mf
gagLsd. J vfhyY
bjhlU. vdnt tiw ghJfhgJ
KaJt thj xwhF.
7.3. td cf ruzhya
ruzhyaf
td cf
117
myF-7
7) Lf nrj
ca
t.
v.
ruzhay
bga
yFf
uhfh td
c ruzhya
nkF bjhl
kiy
, Wij, Ks g, y
jhkh, QF id, ahid,
fhL vUik, vU .
fsfhL td
c ruzhya
Ubent
khtl
$
m ruzhya
UJef
khtl.
m, vkh, FiyF
kh, ku_NW.
ntljhf
gwitf
ruzhya
fhu
khtl
KJkiy td
c ruzhya
y kiy
uhkiy
U khtl
kdh tisFlh
fl nja fh
uhkehju kW
JFo khtl
flnyhu gF
KlJiw td
c ruzhya
Ubent
khtl.
tyehL fW
kh ruzhya
JFo
khtl.
10
mP mzh
ya fh
tl
fhu
khtl.
f, ahid, , FuF
11
KFU nja
fh
y kiy
12
nfhoafiu td
c ruzhya
ehfgoz
khtl
13
Mid kiy td
c ruzhya
nkF bjhl
kiy rf
QF id, Ks g,
fhL vUik, , Wij,
y jh kh.
118
RWNH ghJfh
ah kjDila brafsh Vgl aif Niy khwfdh
ghfgl yFfis ghJfhf td c ruzhyaf VgLjgld. e
eho 1.6 yr rJu .. gu 89 nja fhf, 500 td c ruzhyaf,
27 ghJfh gFf, 200 td c fh rhiyf, 13 ghJ fhfgl c
thlfS mikfgLsd.
Ka nja fhf, td ruzhyaf kW ghJfh gFf
t.
v.
bga
yFf
g nja fh (J
ghJfh gF)
fehlf
khy
fhbg nja fh
(ah Kj
nja fh kW
ghJfh gF)
cjuhr
, l, ahid, Wij,
fhL id, fuo.
nja fh
F#uh
Ma f
fAh nja fh (
ghJfh gF)
ka
unjr
kh, , kh, fU
kh, Wij, Xeh
gu gwit ruzhya
khd td c
ruzhya ( ghJfh
gF)
mrh
Ka, g, jf w s th
FuF, .
nkF
tfhs
tfhs .
119
myF-7
s cf.
ulh iy Efnthf
Kjiy Efnthf myJ jhtu
cfis cQw cdf
ulh iy Efnthf MF.
v.fh. W f, jtis kW
f.
_wh iy Efnthf
ulh
iy
Efnthfis
cL thG cdf _wh iy
Efnthf MF.v.fh. bga f
kW bfh.
ijgitf
it
jhtu,
ydf
clyfis ffis ij
wd. v.fh. ghOaf kW
irf.
midJ
cf
yF
cf
c fhuf
ca
it cgahsf, Efnthf
kW ijgitfis cslait.
th jhtufshd iAyh,
thndah kW shnlhnkhdh,
ignuhifuh, thth nghw jhtu
jit cf cgahsf MF.
jhtu cf
cgahsf
120
Na x
gl 7.5 Niy kly Mw
xGF
RWNH ghJfh
ff fl
flf
th
cf
vthW
czgLwJ
vgij
tirahf vGJ.
ff VnjD
xU
Fl
cdF
KaJt
jUwhah? iyah? fhuz
TW?
vd?
cQj kW czgLj
vw bjhl braf _y MwyhdJ
cz _ykhf xU cUJ
mLjLj cfSF fljgLtJ
cz r vdgL.
cjhuz :- bt kly
cz r.
gl 7.7 cz tiy
121
myF-7
bra 7.2
cz tiy
xU Niy kly gy
cz rf xWl xW cw
bfhL xU tiynghw mikig
cUthFwJ. Jnt cz tiy
vdgL.
iy klyij vthW
N
ghJfhgJ?
aifahfnt
Niy
klyij
gntW
fhuf
rk brwJ. VjhtJ xU
fhu
ghfglhnyh
myJ
mfglhnyh
mj
Niy
kly thG kw fhuf
ghfgL
rkiy
Vgl
thyhk nghwJ. cjhuzkhf
Niy
kly
jhtuf
KGtJ fglh y, Niy
klyf ghfgL. jdh kw
cdfSF cznt ilfhJ.
yFfis
bfhYj,
kW
, y, fhW khRghL miltjh
aif rkiy ghfgLwJ.
jhJ cf, kW cz
bghUf
kW
NH
_y
aif Niy kly rk
bragLwJ. aif tsfis
f ftdkhf gagLdh eh
aif rkiyia ghJfhfyh.
ca
cdfSF
aif
tsfSF ilna cs rkiy
xU Niy kly rkiy
vdgL. xbthU NiyY J
khwhJ Uf ntL.
c - nt RHf
xbthU Niy klyY
jhtuf
NalUJ
x
Mwiy
bgWwd. d
mj Mw jhtu cfSF
122
midJ
cfSF
fljgLwJ. mjhtJ MwyhdJ
xU tghij kLnk brwJ.
Mdh jhtufSF njitahd jhJ
cf UJ bjhlahf
crgL d yFfSF
fljgLwJ.
kUJ
vLfgl jhJ cf L
RH Kiwf _y kizna
milwJ.
ghOah
kW
irf nghw kFfsh
ijfgl myJ wJ mGa
cdflUJ L RH
_y jhJ cf kiz
milwJ. (c- nta
RHf g Kija tFf
Vfdnt goUf)
bra 7.3
xU
FsF
brW
mF fhQ cdfis
cWnehF. mj cdfis
mltizgLJ.
rfhd
cz
mltizia jah br.
xU
7.5 yf kW bgnuha
7.5.1. yf
yfahdJ
fhg,
fjf,
iAu#, M# kW ieu#
nghw
jkfsh
gntW
jhrhu xW Toa xU fyit.
Mdh yf Kakhd gif
tgJ fhg jknk.
yfahdJ
xU
ijgot
vbghU. cyf ms mfgoahd
rhu jahgjF eh yfiana
gagLJnwh. Mdh mf
ms
fhg-il-Mi[L
RWNH ghJfh
yfdh
isf
Niy
VgL
kW
ts
Mjhufis ghwJ.
4. kW y khRghL mila
fhuzkhwJ.
gl 7.8 yf
5. khR Jf cUthwd.
btLtJ
yf
UJ
kLnk. bkhj fhg-il-Mi[L
yfia gagLJt Unj
btnawgLwJ. bgnuha
kW aif thfis vgj
_y btnaW fhg-il-Mi[L
msit
l
yf
UJ
uL klF fhg-il-Mi[L
btnaWwJ.
6. gRikaf
th,
fhg-ilMi[L, btnawgL fhy
iy khWghoF btg
khjYF fhuzkhwJ.
7. yf UJ mfgoahd
CO2
btnawgL
th
klyij milwJ.
bra 7.4
1. bent
Rufij ghitL.
yf
2. vthW
yf
bto
vLfgLwJ vgij gh.
3. cDila tF rf khzt
fl yf gafis g
th.
7.5.2 bgnuha
jfhy
etehff
thif
kjfis
bgnuh
kW
123
myF-7
Ruff UJ wj bt
FfUJ
UJ
yf
bgwgLwJ. mfgoahd rhu
jahgjF,
btgij
cg
brtjF
l
iy
cs
yfiana cgnahfgLJnwh.
yf UJ btgij cg
brnghJ yf vJ mf
ms
fhg-il-Mi[L
btnawgLwJ.
yf
bjhrhiyf UJ ulh
iy cgnahf bghUf cg
bragLwJ. v.fh. f, fjh,
fth.
gagLwJ. bgnuhaij mj
ahghu nehf fU eh fU
jf vd miHnwh.
RWw NH isf
1. Rffglhj
vbz
(Crude
Oil)
gJfdh
fgfUJ
fJ
aif
Niy kly ghfgLwJ.
gl 7.9 bgnuha bjhrhiy
bgnuha bghUflUJ f
KoahJ.
bgnuha aif fo
UJ ilwJ. bgnuha
eRjik bfhl, g va
Toa iAnuh fhgf kW y
fk bghUfsh Md xU fyit.
bgnuha vthW cUthwJ
vW cdF bjkh?
ca
bnuha
fl
thG
cdflUJ
njhWwJ.
fl thG cdf wjwF
mit fl jiukl gowJ.
d mit kz kW kzh
_lgLwJ.
gy
a
MLfSF
wF,
fhyh
iy mf btg iy kW
mfgoahd
mGj
wj
cdf ijthd bghUf
bgnuha myJ aif thfshf
khWwd.
bgnuha
kW
aif
thf UJ gy tifahd
cgnahfkhd bghUf bgwgLwd.
mbghUf nrh, iH (ghbal,
ieyh) gh kW sho
nghw bghUf jahfgLwJ.
aif th UJ bgwgL
iAu# th cu (ah) jahf
124
2. vbz fdh y
VgL nfLfis l fl mf
ms nfLf VgLwJ. fl
kl J vbz ff
gotjh fl gwitf ghof,
f kW ju cdfS ma
neLwJ.
(Tar Balls) jh gJf
vbz fdh fl
kl jf Toa vbz
jwf jh gJf vdgL. it
fl khR VgLtjF Ka
fhuzkhf mikwJ.
gnuhaF - khW vbghU:b
thfd mogil
1. c
v
vuf
(jhtu
vbghU myJ iAu# vbghU)
2. rhu (rhu thfdf
myJ rhu-bgnuha thfdf)
fhW mGjgl myJ vbr
(iAu# vbr)
3. aif thdh
Toa thfdf
af
RWNH ghJfh
(Kyoto Protocol jgbtgiy
khwdh VgL btgkiljiy
vF Ia ehLf xgj
Tlil.)
nkY ma
yf, rhu jahf,
bgnuha bghUfshd, bgnuh
kW Or, nkhlh thfdf,
fg
kW
thdCfSF
vbghUshf
gagLwd.
rhu rhjdf kW nkhlh
thfdf yhj thifia
idJTl ghf KoahJ. yf
kW bgnuha bghUfis
Fiwthf
gagLJtjfhd
tKiwfis cdh f
Kokh?
myJ
ntfhuF
gyhf
idfis gagLJj )
Fiwj
eRjikila
bghUfsh Md khwh nta
gfis bfhl bghUfis
jahj.
v.fh. gfis ghfhj fis
kLnk bfhyToa a
bfh kUJf.
gRik nta myJ bjh
Eg jbghGJ fk nta, cnta, fk nta, ghk,
eRa,
Niya,
cla,
bjhJiw nghw kw fS
ts milJss.
gRik nta Ka bfhiff
ff f bghUfis Rfj
kW
Fjiyl
ff
cUthjiy jLgnj wjJ.
ff vj NiyY kjDnfh
myJ
Niynfh
J
F
VgLjhj
bghUfis
cUthLj myJ f a
msnt nfL isFk bghUfis
cUthFj.
v.fh. fk fiurf kW UF
gyhf
fiurf
gagLjhj
idf.
giHa ntbghUf jahF
KiwF gyhf a gRik cg
(v.fh. bgnuha nt bghUfSF
gyhf c Mwiy gagLJj
125
myF-7
giHa cg KiwfSF g a
gRik idf
mizghf v.fh. fh
rhj bghUfis gagLJj.
gRik
nta
cUthfglToa
bghUf.
isth
vfhy
ff fheil tdfhd _y
bghUf
FiwtjF
gyhf
Jfjf a bghUf.
ff jk msit nt fhufSF
gyhf id nt fhufis
cUthFj.
ca
ff gRik
nta
thif
RH vyh tiffY a
bghUfis
cUthf
gagL.
gRik nta vgJ id
Fiwgjhf,
khR
VgLjiy
jLgjhf UgJ mta.
braif gygo nrk (PVC) kW
fha
Fiwj
btgij
gagLjToa a fha mw gw
itghf.
126
gRik NH ghJfh
gRik nta vgJ xU rhjhuz
f. gRik NH bflhj tz,
gRiknta cy bjhlahd
KndwF fhuzkhf csthW
vrifl bragl ntL.
7.7. iwa ma
uhk Mj.
uhk
uhk
vgJ
iwa
cyf
gntW
jkhd
bjhl
rhjdfdh xU a uhkkhf
RUfgLwJ. Fghf iza js
_ykhf brfis btF vjhf cyf
KGtJ gut brJ cy cs
kf xU a uhk Ugij
nghy f vjhf iuthf
bjhl bfhsgLwhf.
uhk vwh vd?
brhyh, cyf, xU uhkF
xlgLwJ. F brf cyf
KGtJ iuthf jfhy jft bjhl
rhjdf _y brwilwJ.
cy mogil fUJ dQ
rhjdf _y f iuthd jft
bjhlid nkbfhtjhF.
dQ uhk vwh vd?
dQ uhk vw brh
xU viyaw uhkij FwJ.
J cyf kfis jft bjhl
bjhEg thyhf izwJ.
uhk vw brhiy Kj Kj
gagLat kh[ khfh.
uhkkhdJ cy gntW ehLf
cs kfis xizJ cyf
ffis
ma
ttFwJ
vgij khfh tWJwh.
mnjnghy iza jsJl Toa
RWNH ghJfh
fbghf _y kfis xwhf
izwJ. JikahdJ xU
gl 7.11 uhk
uhk mikfgLsJ. 110
Vf gugs gRikahd NH
uhk
nkh
bjhEg Jiw 80,000 rJuo
gugs
mikfgL
600
bjhyhsfSF
ntiyth
mJ FoakjgLshf.
kL
gF m
1. bghUf bjhFf nH bfhLfgLsd. t ijtil bghUfis bfhl
bjhFid njbjL.
(, kyf, njh; , fil kW sho; gHnjh, nf kW sho; nf, fil kW )
2. flt vJ cz r?
(, nfhJik, kh; , ML, kj; ML, gR, ahid; , , ML)
3. t vit Niyia ghJfhF eilKiwf.
(bghUf thf Jigia vLJ brYj; gagLjhjnghJ sFf
fis midj; bghJ nghFtuij gagLJj; nkfl midJ)
4. fU jf vwiHfgLtJ.
(iAonuhfhgf, f, bgnuha, <j)
(jhtuf, btL, jtis, , gh)
6. gRik ntadh clhF bghUSF vLJ fhL. (sho; fhj; c sho;
nAy# Rthiy Fiwgh).
7. ________________ gRikaf th btgiy khw kW btgkhjiy VgLJwJ.
(iAou#; M#; ieu#; fhg-il-MirL)
127
myF-7
5. bghUjkwij Ff.
8. _
_______________ Fs Niy bjhF ijgitf MF. (jhtuf; ghOaf;
jtis; jhtu EQf)
9. nkffis o braifahf kiH bga cj ntbghU. (bghlha mnahilL;
fha fhgnd; fjf-il-MirL; mnkha ghng)
10. gok vbghUSF vLJfhL. (jhu; U; ka; f)
gF M
11. fl cz ria goJ r brJ, mjid Mw ulhf khWf.
kbg FU fg gUJ
12. bfhLfgl vLJfhoid goJ fl
dhfSfhd ilid jUf.
m. A myJ B nfhLf vJ Mw xGid FwJ?
cgahsf
A
cgahsf
jhtu cf
y, fhW
khr cf
tkly
CO2
1
3
ijj
ijgit
yFf
jhtuf
M. f 1I tiuaW.
. VnjD xU gok vbghUis FLf.
ijgok jhtuf
gF
15. m. fl bghUfis tifgLJf.
fil, fhj, sho, f.
M. cDila tifghofhd sfij jUf.
16. cfSila gF jLghodh kf mtWwhf. vdnt, jLghoid
jf vbdd Kiwfis ifahSf?
ca
nkY ma
128
ca
myF
f nkyhik
8. f nkyhik
kjfsh, midJ tifahd
f bghUfS cy cs
iyf fyJ khRgLjgLwJ.
thW f bghUf dh
moJ brygLwJ vd eh
enwh. Mdh cik uhdJ
ekF kw midJ cdfSF
c eho vgij kwJ iu
khRgLJnw.
MWfY f fhthfY
eh rToa bghUfis goal
Kokh?
nkfl kj brafsh cy
gntW gFfy cs MWf, Vf,
Fsf, fl Kff, Xilf kW
flf Mait khRgLjgLwd.
vdnt eh khRgLjiy mjdh
ekF VgL nfLfis jF
bghUL f iu Kiwahf
ifahSj ntL.
8.1. gaz
uhdJ midJ cdfSF
njitgLw
xU
Kakhd
a bghUshF. midJ ca
ffSF
brtsij
khwF
njitgLwJ.
gfdh vj
xU cdK thH ayhJ.
ca
RH
cyf KGtJ f mf msyhd
Rkh 1400 a ..3 gugs
csJ. uhdJ <ukhd gF
UJ Mah kiHahf gahf
Vf,
MWf
tahf
yjo
gFF, flYF brwilwJ.
nkY gghiwf J, kiyf
J glwJ. jhtuf id
kUJ c jdJ tsF
gagLJwJ. mf goahd ,
130
uh ngh _y tkly
uhahf
btnaWwJ.
jdh
cy midJ cdfS id
gagLJwJ.
Mjhuf
uhdJ
aif
gntW
iyfshd l, ut, th iyf
gu
fhzgLwJ.
F
Kjikahd Mjhu kiHahF.
Mjhuf f bgaJ fl
MF. f a ms mjhtJ 2.4%
e. m bgUghikahd
ms gghiwahf yjo uhf
csJ. mLFf yjo
U xU mLfhf fhzgLwJ.
nkgu y gFf jF
jil XL eUF MOa
%Wf myJ Xilf vW bga.
MWf f mf ms id
VfSF FsfSF bfhL
brwJ. <u yf kW rJ
yf Mait gaz
Ka gF twd.
8.2. f
FoU
gFf
UJ,
Wtdf
UJ,
tf
kW
bjhrhiyf
UJ
btnawgL f MF.
L ffshd fgiw, Fayiw,
rikayiw Mat UJ FHh
f tahf btnawgL U
mlF.
8.3. f Rf
f Rf mit clhF
lnyna _oa iy brj
ntL. (v.fh. kyf bjho,
c
tofo,
fhWs
NH
Rf.) f nrffgL
FHhf tahf efuh Rf
iyaF
bfhL
brYj
f nkyhik
ntL. (f Rf gl 8.1.
I ghf) f nrf kW
Rf vgJ Cuh, khy kW
ka muRf gjidf kW
ju zaJF cgljhf Uf
ntL. bjhrhiyf UJ
btnaW f RfF
wghd tKiwf njitgLwd.
kW cUthd E Ufis
jf NH FtJ MF. ulh
iy Rf EQfis
jgLj
Toa
f
iu
btnaW Kngh myJ mLj
iyahd _wh iy RfF
Kdnu brj ntL.
tHf cs f Rf
_W iyf eilbgWwJ.
_wh iy Rf vgJ
ntKiwnyh myJ tofLj
Kiwnyh, Kd uL iyfSF
wF brtJ MF. Rffgl
uhdJ y rkaf ntKiw
myJ
aa
Kiwnyh
ikgLjgl ntL. (v.fh.
Lf kW Ea tofof)
_wh iy RfF d
Xil, MW, tisFlhf, Lf
myJ
<u
yf
Mat
btLtjF K uhdJ, nfh
btF ghRj, btf
kW fhfSF gagLjyh.
nkY nghJkhd ms Rfgl
iu eh yjo nrF kW
trha gaghoF gagLjyh.
_wh iy Rf
1) Kj iy, 2) ulh iy
3) _wh iy Rff.
ulh iy
Kjiy
_wh iy
gl 8.1 f Rf
Kj iy Rf
bra 8.1
Kj iy Rf f iu
jfhf f njf nj
itf ntL m fod l
bghUf ah mo goJ,
vbz, ca vbz kW va
lbghUf Mait nkgu
jF. mo goj kW jF
bghUf fgL va utij
ulh
iy
RfF
brYj ntL myJ mgona
btnawyh.
cfsJ thl gF f
vthW ifahsgLwJ vd
mf.
Rffglhj f , thl
eiu khRgLJtij jLf
t Kiwf VnjD csjh vd
mf.
cf gF bjhrhiyf
f iu vthW ifahwJ
vd mf.
f thG gF cs k
kW Mait ffsh
khRglhk
Uf
VnjD
tKiwf
ifahsgLw
dth vgij cW brf.
ulh iy Rf
iy fiuj kW
cns jF iy cs c
bghUf fgLwJ. iy
131
myF-8
KjiyF Kd
f Rf ca
fbghUfis
EQf,
irf kW mt behfis
gagL RfF vj xU
KiwFfRfca
vW bga. ieu# TLbghUf
f mf ms cs khrilj
gFf f iu, folf
Rtfis,
idlf
Rt
nkguig, eiu Rff
ienuhnrhnkhdh nuhna vw
ghoah gagLwJ.
ca
L f vgJ ftiw
gagL btnaW iu ju kw
midJ tifahd L cgnahf
F gagLjgL btnawgL
, f vdgL. id eh
gntW tiff gagLjyh.
ff L njhl kW o wnj
cs
jhtufSF
ghr
gagLjyh.
ff ffis tofo btnaw
gagLjyh.
ff trhaF gagLjyh.
132
L f RHdh VgL
eikf
ff mf ms e gagLJjiy
Fiwfyh.
ff f bjhof
fiwfis nghfyh.
VgL
tsjiy
8.5. Ju kW nehf
ilf bgWj, Ju
kW
cl
ey
Mait
xW
bfhW
bjhlilait,
ikik,
gwhFiwahd
Rjkhd kW Ju trf
ik
Maitf
fhuzkhf
xbthU tUlK yrfzfhd
ViH kf jLfToa nehfdh
wwd.
kj
kW
nta
bjhrhiy f fsh, khR
milJ,
mij
cbfhtjhY,
bjhLtjhY gntW tifahd bjhW
nehf clhwd.
dh gut Toa nehf
kj, yF ff kW
W fyj bjhW jik
thj ghOah kW ituf
fhzgLwd. iu gUFtjh
fhyuh,
ilghL,
jng
kW
tWnghF
Ma
nehf
clhwd.
iu Kiwahf gagLjhjjh
clhF nehf
Ra ikik fhuzkhf
bjhW jik thj dh njh
kW f Matiw fGtjh
VgL nehf iu rtu
f nkyhik
uogil nehf
ff j ikF nghJkhd ms
ilfhjjh njh kW f
rgjkhd nehf btF v
gu.
ff Kiwaw
Fo
tHF
lf fhuzkhf mogil
nehf kW bjhlila
nehf clhwd. it
bfhRf kW eijf thtj
fhd Vw lij cUthFwJ.
itf knyah, ujG neh
(nlhah),
ahidfh
neh,
_isfhr
nghw
nehf gut fhuzkhf cs
xLfSF
bjhlig
VgLJgitahf csd.
ff Fo mf ms y nt
bghUfis (Mbr kW
ienuf) bfhoUgjh y
mghafukhd nehf clhF.
ff gwhFiw fhuzkhf, Ju
kW ik ghfgL tsU
ehLf, nehf kW wf
Vgl fhuzkhf csd.
ff Cl rJ yhj czF
mLjgoahf cy nehf
clhtjF ulhtJ f
Ka fhuz Rjkhd Fo
ik kW Juikna
MF.
ff tUlF njhuhakhf 4 a
kf
tW
nghdh
ghfgL 1.5 a kf
w w h f . m t f
bgUghyhndh 5 taJFgl
FHijf Mt.
nehf
thH
Toa
iliy cdf fhzgL
xLfsh clhwd. ah
G, uj G kW tisjir
Gfsh clhF nehf
mlF.
bjhl nehf
dbgUf br fsh
clhF nehf bjhl nehf
vdgL. blF, ahidfh
neh,
knyah,
cUisGfsh
VgL
ghit
FiwghL
neh
(Mnfhbrah), f ah,
kr fhr nghwit mlF.
bra 8.2
ftiwfis gagLJtjF
KD
D
iffis
Rjkhf fGjiy gHf
bfhs ntL.
cz kW fyf
vbghGJ
Rjkhf,
gagLJnghJ
_o
itUfntL.
kW
aif
bts
wf VgLnghJ iu
bfhf itj dnu gUf
ntL.
bjhrhiy ff nrUl
f kW khRgl cs
lf FoUF kf
yjo iu gagLJnghJ
vrifahf Uf ntL.
133
myF-8
_ygu
nehfshd
kr fhkhiy, il~ghL, fhyuh,
jng, tWnghF nghw
nehf clhwd.
ff tsU
ehLf
cs
10
rjj kf FlGfsh
ghfgLwhf.
j
fhuzkhf
rJgwhFiw,
uj nrhif, ts FWj
Mait VgLwd.
ff 300 a kf knyahth
ghfgLwhf.
2. Mf kW bgfSF
jj ftiwf Uj ntL.
8.6. f btnaWj
khW tf
eh g brnghJ gfSF
jkfS, U njitgLwd.
f , jkf, jhJbghUf
fhzgLtjh
trhaF
gagLjgLwJ. khwhf ij
RjgLJtJ Fj bryid
jU. thW trhaF f
iu gagLJbghGJ FoUF
ju thj mf ms ilf
th VgLwJ. f uhdJ ey
cukhf gagLtjh nt cuf
njitfis Fiwfyh. jdh iy,
Mw, bryd kW bjhrhiy
khR Matiw Fiwfyh. f
iu gizfSF myJ c
tsF bghJthf gagLjyh.
8.7. bghJ lf Ju
ca
fgiw
3. Mf fgiw W
fgjF,
ky
fgjF
jj f mikj ntL.
bgf fgiw ky fgiw
kL nghJkhdJ.
4. a if my l tr
Uj ntL.
5. if fGtjF j ikF,
ftiwia
RjgLJtjF
Rjkhd tr njit.
8.8. Mw nkyhik
Mw nkyhik vwh vd?
Mw nkyhik vw brh gy
bghUfis jjhY F tf,
bghJJiw, muRJiw kW Lf
Mw nrig FgjhF.
Mw nr Kiwf
kf mfkhf TL lfshd
ngUJ iya myJ g Tl
Fghf, mlf kf cz
cz Toa lfshf Ugdh
fhyuh, kr fhkhiy, il~ghL,
tW
nghF
Ma
nehf
clhtjF
Ka
fhuzkhf
mikwd.
Mw nkyhik vgJ kf
thG LfY kW WtdfY
Mw nrig ffhgJ kW
fLgLJ f MF.
8.8.1. Mw fzL
kf vif, mgF
kf bryL neu, kf
braf Mat mogil
bghJ lf jik khWgLwJ.
134
f nkyhik
Lf Mw fzL, Lf
cs fUf _ykhf fhW fj
iu kW mf t sFf
gagLJj, miwf btg kW
F
Niyfis
fLgL
nrig nkgLJ tKiwfis
FF.
Lf
Rtf,
nkTiu,
jiu
mik,
fjf,
aif
btr
nghwt
_yK
Mwiy fzlyh. t
_y fll xLbkhj btg
braghil caj Ko.
fzL _y braw aa
jik,
vua
braghLf
tahf btg, fhnwhl, fhW
F%L rhjd kW btgLJ
fU nghwitf bra wid
ma aY.
o Mw fzL, btg
ms
Mw,
mgF
jg
btg iy nghwitfshY, Tiu
mik, Na xgL irfis
bghUJsJ. itfis
xU
Fl fhy za bfhL
fzlyh. y rhu
gaghL, aif th, v vbz
gaghL nghwtiw XuhL myJ
<uhL fhy z fzlyh.
bra 8.3
1. btgkhd eh cf tF
btg iy, ntg ku H
btg iyia, btg khia
bfhL fzLf.
2. ll iH sF
kW a xU sF
bfhL gaghil xLf.
135
myF-8
Lf Mw fzL
ik Ffis kW RH Kiw
gagLjyh. Kiw Niy
nkgLJjiy, nrig bra
aY.
Na Mw vgJ neuoahf
kh
NagLf
kh
fLgL
Na mL myJ Na
Nnl mik kW g
br jij mJbfhf.
Fghf vthW mf ms
btgij cRwJ vgij
cW brf.
Na mL myJ Na
Nnl
xid
Fiwj
iys
bghUfis
gagL cUthFf. mt
UJ vj ms btgiyia
bgWf vgij ftf.
Na mL kW Na
Nnlia gagLJtdh
VgL
eikfis,
tiuaiwfis egfnshL
fyJiuahLf.
iAu#
fy
fy mik
nendhl
gl 8.2 Na Mw (Na fy)
ca
bra 8.4
136
f nkyhik
mfkhf
Mwiy
mwJ.
j btg af Mw khW w
(30-35%) bgnuhiy (nfn[h) l
(20 - 25%) mfkhf csJ.
fhW Mw
fhW Mw, Na UJ
J
gL
bjhlaw
btg
fhuzkhf
cUthwJ.
bgUghyhd jfhy fhW MwyhdJ
RHY jfLf RH fhuzkhf
a _y Mwyhf
khwgLwJ. fhwhiyf _y
bgwgL Mw (f gHikahd
bjhEg) vu Mwyhf khwgL
jhafis
miugjF,
iu
nknyWtjF gagLjgLwJ.
yf
bgnuha
bgnuha vgJ fUikahd,
tHtHghd
JehwKila
ut
bghU. J l, ut, th iy
cs iAnuh fhgf MF. J
js c Jff, ghiw Jff
kW id bfhLsJ.
aif th
aif
th
vgJ
90
rjjF mfkhd njD
js <njD kW nuhngD
137
myF-8
gl.8.3 fhwhiyf
J jhtufUJ bgwgl
xU fUikahd fk jhJ bghU.
jk fhg, fhg nrkf kW
iAu#, M#, ieu#, fjf
Matiw bfhl fyhd nt
fyitahF.
nkY mJbfhnth
bra 8.5
blkh
fhWf
ehL
vW miHfgLwJ. eho
njit 25 rjjF
mfkhd rhu fhwiyf
_ykhf cg bragLwJ.
fhwiyf
_y
bgwgL
bkhj cg b#k
Kjik lY, ah IjhtJ
lY csJ. ah
cs KGikahd fhWwid
gagLdh Rkh 45000 bkfhth
r cg bra Ko vd
fzlgLsJ. jeho
fahFkF
mUfhik
380 bkfhth r cg
braToa f bga fhwhiy
giz VgLjgLsJ.
ca
bfhl xU TL bghU. J
ijgot vbghUfnshL yf
gLiff J nj bghUfshf
fhzgLwJ. J rJ yf
kW ygu thG njid
bfhl
cdfis
bfhL
cUthfgLwJ. J Fghf
cuf jahgjF gagL Ka
vbghU. nkY J xU gRikaf th
MF.
aif
thit
vbghUshf
gagLJtjF
K
njid
ju Vida bghUf midij
Ftjbfd
braKiwfis
nkbfhs ntL. bra
KiwnghJ
<nj,
nuhng,
nl, bgnl, mf _yTW
vils
iAnuh
fhgf,
jk fjf, fay th, uh
y
rkaf
a
kW
ieu# Mait cgbghUfshf
bttUwd.
138
ff fl uL uidfis
cfSila
tF
fyJiuahLf.
ff jnghJ cs yf 200
MLfSF
kLnk
nghJkhdjhf csJ. j
tif yf Fiw ftiy
mf Toajhf csjh?
iyah?
ff Na Mw 500 a
MLfSF dh FiwJ
L vd fzlgLsJ.
Fiw
ftiy
mf
Toajhf csjh? iyah?
ff nkfl thj W
vj Mw
ff J lToaJ.
ff uhk bjhlJ Uf ToaJ.
ff Ug bgw KotJ
ff Ug
bgw
KoahjJ
xbthF fhuz flf.
f nkyhik
8.8.4. c vbghUf
cg gaghL
gutyhf
fhzToa
vbghUf c vbghUf
Kakhdit MF. itf
c ufUJ y tf
bgwgLwJ. tW liy,
ut iy vbghUf, th iy
vbghUf kW gy c thfS
mlF. ma ahf midtuJ
ftdK c vbghUf J
rhJsJ. jF fhuz vbz
iynaw, Mw nr mta,
ij got vbghUfUJ mf
(c
2. gRik Or.
3. gnah-Or (c Or)
4. jhtu vbzf
5. gnah-<j (c-<j)
6. c-th (Bio-gas)
gnah MfAh (c vrhuha)
gnah
vjdh
jhtuf
rfiu bghUfis behf brJ
c vrhuha jahfgLwJ.
bgUghY rfiu kW kh
bghUfis jU gf jF
gagLwJ. bjhEg ts
fhuzkhf jnghJ brYnyh ca
TLbghU bfhl kuf kW
fis gagL c vrhuha
jahfgLwJ.
ikahd
c vrhuha thfdfSF v
bghUshf gagLjgLwJ. nu
ehoY, mbkf Ia ehLfY
J gutyhf gagLjgLwJ.
c-Or (gnah-Or)
jhtu vbz kW yFf
bfhGUJ
c-Or
bgwgLwJ. it a iy
thfdfSF
vbghUshf
gagLwJ.
c th
fk
bghUf
fhyh
ij _y, fhyh Rthfshd
ghOahf _y c th
cg bragLwJ. J ca
139
myF-8
L cgnahff
ca
snfWj
1. sFf, gagho yhj
nghJ
izid
Joj.
2. xU jikia rtu bgw
sFf
bghUUF
gFfis Rj brj.
140
3. n j i t g L
lfSF
sFfis U mikj.
4. F Hh
sFfis
gagLJj.
5. jhu f milfSF (nrh)
gyhf dQ milfis
gagLJj.
f
1. Tiu f rhjhuz
xGFgLfSF (buFnyl)
gyhf dQ xGFgLfis
gagLJj.
2. fhW btnaW fis,
Tiu fSF nk
mikj.
rhu bgo
1. jhaF btg fLghL
fUf
bfhl
bgofis thFj.
2. rahd iy xGFgLfis
itJ brj.
3. mfs iu bjJ
bra TlhJ.
4. <ukhd Jfis xU
bra TlhJ.
nghJ
th mL
1. th mL rikF nghJ
Rthiy mikig rahd ms
mikJ
ut
vthit
nrj.
2. y
w
Rthiyl
mL
vkh
mJ
rahf
bragLwJ vgij mayh.
3. kr w Rthiyl vjh
mLid Rj bra ntL.
4. Koj ms mGj
fyfis cgnahj.
rika
f nkyhik
5. rikF ghufis _o itJ
rikj.
6. rhu bfhfyfSF gyhf
Na x bfhfyfis
gagLJj.
bjhlig Jogj _y
ria nrfyh.
ryit vu
1. nghJkhd
ms
Jf
UFnghJ
kLnk
ryit
auij gagLj ntL.
dQ rhjdf
1. bjhiyfh
kW
x
rhjdfis gagLjhjnghJ
bjhlig
j j .
mjhtJ
njitaw
neuf bjhlig
JofglhkFnghJ
xU
rhjdF Rkh 10 th tiu
rhu H VgLwJ.
2. k o
f,
brlng,
va glfU nghw
rhjdfis
ndw
brnghJ, nghJkhd iy
2. njitahd ms
gagLJj.
iu
kL
3. ryitfhF
neuid
vu rhjd g brJ
rhuij nrj.
4. rahd ms mGF f
gagLJj.
5. Fj mGfhd JfSF
kL bt gagLJj.
6. Fj iuna Jfis myR
tjF vnghJ gagLJj.
kL
gF m
1. dh clhF nehF vLJfhL. (brh uF; ahGneh; ghit FiwgL;
ilghL)
2. goj kW jF bghUfis j Rf Kiwah fyh. (Kjiy Rf;
ulh iy Rf; _wh iy Rf; nkgu Rf).
3. vJ Ug bgw ayhj ts (f; bgnuha; aif th; midJ).
4. aif th fhzgL Kjikahd bghU. (<nj; nj; nuhng; nl)
gF M
5. A kW B efuf fhzgL bjhW nehf gil tiuglkhf bfhLfgLsJ.
1. blF fhr, 2. v fhr, 3. fhyuh, 4. F Fah.
njitgLwJ?
) A efu cs nehid vthW fLgLJth?
141
myF-8
M) v efuF f f kW ik f mf
ms
neh jhf
r
v
f
h
fh
y
uh
blF fhr
FFah
tsf
Ug bgW tsf
fhW
bgnuha
iAu#
aif th Na x Mw
8. bghUjhij F.
m. c MfAh, gir Or, c <j, bgnuha.
M. fhyuh, il~ghL, brh uF, jng.
9. Ug bgw ayhj ts vgJ xU aif ts. jid kj Ef ntfijl f
ntfkhf aif fdh khwyh.
kfl Tiw goJ, jtwhdjh myJ rahdjh vgij cW br. jtwhf Ujh,
n
rahd Tid TW.
10. Mwiy nrf cj rhjdfis fltUJ njbjLf. xU gf,
jhu mil, Na Nnl, Nnl, ll sFf, dQ mil.
nkY ma
ca
142