ERKEN DNEM ALMAN ROMANTZMNDE AIA IKAN ANTK YUNANA DN DEALNN HOLDERLIN VE NIETZSCHE BALAMINDA NCELENMES

Hafize Gizem KILIN*

ZET Bu alma, Erken Dnem Alman Romantisizmi olarak adlandrlan evredeki tartma ve eilimler nda Hlderlin ve Nietzschenin Antik Yunan kltrne ilikin fikirlerini karlatrmay amalar. Hlderlin ve Nietzschenin Antik Yunan kltrne yneliminin geri plannda, Bat felsefesinin krizine dnk eletiri ve bu eletiriye karlk yaamn tm unsurlarnn birliktelii umudu yatmaktadr. Anahtar Szckler: Erken Dnem Alman Romantisizmi, Hlderlin, Nietzsche, Varlk, Birlik, Ayrlma

(Investigation on the Ideal of Return to the Ancient Greek that Arised at Early German Romanticism in the Context of Holderlin and Nietzsche)
ABSTRACT This study aims to compare Hlderlin and Nietzsches ideas about ancient Greek culture in the light of the discussions at the period that called Early German Romanticism. Criticism towards the crisis of modern philosophy and the hope to the unity of lifes whole elements against this crisis, lay behind the Hlderlins and Nietzsches tendency to Ancient Grek culture. Key Words: Early German Romanticism, Hlderlin, Nietzsche, Being, Unity, Separation

* Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe Tarihi Anabilim Dal Doktora rencisi

FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 2010 Gz, say: 10, s. 57-80. ISSN 1306-9535, www.flsfdergisi.com

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 58 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi

Giri
Erken Dnem Alman Romantisizmi (Frhromantik) olarak adlandrlan retken dnem, 1797 ile 1802 yllar arasna iaret eder. Bu ksa zaman diliminde, edebiyat, mzik, iir, sanat tarihi, siyaset, etik ve felsefe alanlarna topyekn bir ynelim gerekletirilir. Jenada Athenaeum dergi evresinde gelien bu dinamik, Friedrich von Hardenberg (Novalis), Friedrich Hlderlin, Friedrich Schlegel gibi dnrlerin katklaryla zenginleir. Erken Dnem Alman Romantisizmi, Fransz Devrimi ve geri planndaki Aydnlanma idealinin at yarkta bir kar sesin yanksdr. Aydnlanmann ne kard akl, Jakobenizmin dine kar ald radikal tutum, ansiklopedilerle kendisini grnr klan halkn anlayna indirgenmi bilgi ve her eyin ilevsellii orannda deer kazand kapitalist dnya gr Erken Dnem Alman Romantisizminin, dnyann tinselliini kaybettii ynndeki kayglarn krkler. Bu kaygdan doan eletirilere gre, evrenin merkezinde olmay akl yetisiyle donanm varlk olarak hak ettii savlanan insan; modern dnyann dililerine sktran tarihsel sre, filozoflar airletiren, airleri filozoflatran romantize edilmi bir dnya idealini aa karr. Bu ideal, toplum, ahlak ve siyaset teorisinin temelindeki gereklii blen Aydnlanma dncesinin aklna kar sezgi ve duyguyla tamamlanm bir sistem zlemini ifade eder. Temel motivasyon, tasarlanan sistemde yaratcla, sanata yer amaktr. Bylelikle evren snrsz, dinamik bir btnlk, insan da evrenin yaratclyla bu btnle katlan paras olarak konumlandrlabilir. Francis Bacon ve Descartes, Alman Romantiklerinin kar kt akl anlaynn mimarlardr. Baconun nemi akl, bilgi ve doa ilikisini bir iktidar ilikisi olarak anlamlandrmasnda yatar. Doa artk akl bulandran gizemli, byl ve canl bir yap olarak deil, akl tarafndan kavranabilen, yasalarla ileyen mekanik bir dzenek olarak anlamlandrlr. Burada insana den bu dzenein dizgesini zmek ve ona egemen olmaktr. Bu anlamda bilgi insan doa karsndaki acziyetinden kurtarma ileviyle anlamlandrlr. Descartes bu dzenee znesini (ego cogito) verir. Descartesin felsefeye brakt miras,

Hafize Gizem KILIN

59

epistemolojinin merkezi esinin dnen zne oluu ve ontolojideki madde ve ruh ayrmdr. znenin merkezi konumunu sabit tutmak kaydyla madde ve ruh ayrmn birletirebilmek felsefenin mottosuna dnrken, doann znenin nfuzuna ak mekanik dzenek olma hali bir saat hassasiyetinde sreklilik gsterir. Ontolojik olarak birbirine indirgenemeyen madde ve ruh tzlerinin, znenin bilgisine nasl konu olduu ise byk bir muammadr. Bir ucunda Deneycilerin, bir ucunda Aklclarn bulunduu Kanta uzanan tartmann ana ekseni, bu muammaya zm getirme kaygs tarafndan izilir. Bilgi ya akl ya da deney temelinde aklanmaya allrken, her ikisi de indirgeyici bir yaklam olma zellii tar. Kantn becerisi birbirini dlayan bu iki yaklam baka bir dzleme ekerek uzlatrabilmesinde yatar. Fakat Kant, bilginin aa kmas srecinde akl ve deneyi bir araya getirse de, Descartesla gndeme gelen madde ruh ayrmn dntrerek muhafaza eder. Erken Dnem Alman Romantisizminin paralanm dnyann birliini ve btnln salama motivasyonuyla srdrd tartmann en nemli referans, ayrma getirdii bu yeni boyutla Kant olarak belirlenir. Kantn Kopernik Devrimi olarak deneyimin znede temellendirilmesi, tartmann vazgeilemeyecek kazanm olarak belirlenir. Kantn znesi, hem bilginin olanak anlamnda aa kt yerdir hem de bilginin aa kmasnda oluturucu bir donanma sahiptir. Bu donanm, zaman-mekn, nedensellik, kategoriler gibi kavramlarn akln yapsal bir zelliine dnmesini ifade eder. Bu bilgi anlayna bal olarak romantisizme devrolan tartma, Kantn akla ektii snr anlamnda fenomen ve numen ayrmna dayanr. Kantn eletirel felsefesi, antinomileriyle birlikte varolan dnyada bilen zneyi fenomenle snrlandrr, numenal alan ise insann dnmeden edemeyecei, fakat asla bilemeyecei bir alan olarak tahsis edilir. Kanttan sonra felsefenin gndemine oturan tartmalar bu ayrl, btnlkl bir sistemin iinde uzlatrmay hedefler. Bu hedefin anlam, Kantn Kopernik Devrimi ile balad projeyi tamamlamaktr. Kantn felsefesini mkemmelletirmek gibi bir kaygs olan Karl Leonard Reinholdun ve Gottlieb Fichtenin grleri, Kantn eletirel felsefesi balamnda gelitirilir. Erken Dnem Alman Romantisizminin ana ekseni ise Reinholdun tek, sarslmaz temel bir ilkeden hareketle Kant felsefesini mkemmelletirme giriiminin eletirisinde aa kar. Reinhold ile

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 60 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi felsefenin de temel problemi olan, Bilginin kendisine dayand bir temel mmkn mdr? sorusu, Kanttan sonra yeniden tartmaya alr. Bir ilk ilkeden hareketle felsefe mmkn mdr? sorusuna Reinhold ve hemen arkasndan Fichtenin alternatif gelitirerek verdikleri olumlu yant, takipileri tarafndan temelcilik ve antitemelcilik zerinde gelien bir tartma zeminine ekilir. Reinholdun tasarm, Fichtenin Mutlak Ben zerinden gelitirmeye altklar felsefe, Friedrich Heinrich Jacobi, Novalis, Hlderlin, Schlegel gibi ok ynl dnrler tarafndan farkl balamlar devreye sokularak tartlr. Bu alma sz edilen tartmada, Fichtenin felsefesine ilikin eletirisi zerinden Hlderlinin grlerini irdeleme amacn tamaktadr. Hlderlinin Hyperion romannn ana temas olarak birlie dn fikrinin, Alman Romantisizminden etkilenmi Nietzsche tarafndan nasl yinelendii gsterilmeye allacaktr. Erken Dnem Alman Romantiklerinin hemfikir olduu anti-temelcilik, mutlan bilinemezlii ve akl yerine sanat tercihi bakmndan Nietzschenin romantik idealleri nasl sahiplendii gsterilecektir. Antik Yunan bilgeliine dnte Nietzsche ve Hlderlinin grleri karlatrlarak farkllklar grnr klnacaktr. Bu alma ayn zamanda, Hlderlinin 1962de yaymlanan, Fichtenin sistemini eletirdii Varlk ve Yarg (Urteil und Sein) adl ksa almasnn ge kefedilmesinden kaynaklanan tarihsel boluklar yeniden deerlendirme gerekliliine fayda salayacaktr. 1. Holderlinin Varlk Ve Yarg Metnini Hazrlayan Sre Almanyada Kant sonras evre, felsefeyi mutlak bir ilke zerinde ekillenen bir etkinlik olarak grme eilimindedir. Karl Leonard Reinholdun ban ektii bu eilim, Kantn felsefesini tek, mutlak bir temel zerinde sistematize etmeyi amalar. Reinhold ve Fichte, bu gelenein balatcs olarak kabul edilir. Ortaya atlan temelcilik anlay, hem Reinholdun hem de Fichtenin derslerini izleme olana bulan, entelektel adan olduka retken ve hareketli bir grup tarafndan, youn ve muhatapl bir tartma zeminine ekilir. Johann Benjamin Eberhard, Friedrich Karl Forberg, Franz Paul von Herbert ve Friedrich

Hafize Gizem KILIN

61

Immanuel Niethammer gibi isimlerden oluan bu grup, Reinholdun temel ilkeye dayandrlm aklayc felsefe anlayna kar kar.1 Immanuel Niethammer, Novalis ve Hlderlinin gerek Reinholdun fikirleriyle gerekse birbirleriyle tanmalarnda rol oynar.2 Bu balamda Erken Dnem Alman Romantikleri olarak Hlderlin, Novalis ve Schlegelin, mutlak bir temel zerinde kurulan felsefenin imknszlna dair ortaklaa ald tavr bu tartma ortamndaki etkileimle anlalabilir. Tartmaya konu olan Reinholdun felsefesi, Kantn terminolojisini gelitirirken temellendirmeye gerek grmedii kavramlarn elikisini zmeye dnktr. Kanta ramen Kant kurtarma abas olarak ifade edilebilecek bu yaklam, Kantn akln snrlarnn dna kard numen zerindeki eletirilere cevap niteliindedir. Reinhold asndan Kantn verili kabul ettii madde ve form arasndaki ayrm kantlamak, bilimsellik iddiasnn altn doldurmak anlamna gelir. Reinholdun bu yaklam, ilk bakta Kantn ortasndan balad felsefesine, balangcn verme kaygs, bir baka deyile Kantta verili kabul edilmi eylerin de aklanmas olarak tanmlanabilir. Bu kayg, yalnzca Kantn felsefesinin yeniden dnlmesi ile snrl olmayp, ayn zamanda varlk alannn okluunu bilgide aa karacak mutlak bir ilkeyle felsefenin tesisini amalar.3 Reinholdun, felsefeye vermek istedii yeni formu anlamlandran temel nermesi tasarm, zne ve nesnenin karmak bir sunumudur. Buna gre tasarm, bilincin zne ve nesneyi ayrt ettii ve birbiriyle ilikiye soktuu etkinlikle aklanr. Tasarm bu anlamyla, Kantn bilginin inasnda dardan ald malzemeyi, bilinte nesne olarak zneden ayrt etmek ve ilikilendirmekle aklamann aracdr. Reinholdun ilk ilkesindeki kurgu, bir ncellik sorununu beraberinde getirir. Tasarm bir balang, temel olmaktan ok sonu gibidir. Ayca bilin znenin, nesnenin ve tasarmn olana olarak tasarma ncel durmaktadr. Bilin znede olduu iin de, znenin bu
1

2 3

Frank Manfred, The Philosophical Foundations of Early German Romanticism, translated by Elizabeth Milln-Zeibert, State University of New York Press, States of America, 2004, s. 23. a.g.e, 27. Dieter Heinrich, Between Kant and Hegel, edited by David S. Pacini, Harward University Press, United States of America, 2003, s. 128.

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 62 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi ilikisellikteki durumu deimekte, tasarm iinde ayrt edilmesine ramen, tasarmdan daha temel bir deere sahip olmaktadr. Salomon Maimon, ac rneiyle, psiik olgularn bu ilkeyle aklanamayaca eletirisinde bulunur. Buna gre ac, duyumsandnda acya neden olanla acy duyumsayann birbirinden ayrt edilmesi mmkn deildir. Bu da Reinholdun dnyay btn olarak aklayacak temel ilke iddiasnn btn olgular aklama ayrcaln yerine getiremedii anlamna gelir. Kantn felsefesindeki dalizm problemi Fichte tarafndan eletirilir. Fichte, felsefenin bir ilke zerinden temellendirilmesinin, Kantn yol at karkl gidereceine dair Reinholdun kansn paylar. Fichte, Kantn numeni bilinemeyecek bir alan olarak tasnif etmesinin bir eliki olduunu savunan Jacobinin eletirilerine katlr. Buna gre, akln apriori formlar olarak zaman-mekn ve genel-geer kategorilerin nfuzundan muaf bir numen alan Kantn amazdr. Bu noktada ya genel-geerlik iddiasndan ya da numenden vazgemek gerekecektir. Fichtenin Kanta yaplan eletiriler dorultusunda temel kaygs, Kantn dalizminden kurtularak felsefeyi bilimsel bir temele oturtmaktr. Bu temel mutlak, tek ve zorunlu olmaldr. Hegel, Fichtenin baarsnn bu n bir araya getirmesi olduunu ifade eder: Fichtenin felsefesi u nemli hakikati ortaya koymu olmas ynnden byk stnlk tar: Felsefe, en yksek ilkeden hareketle gelitirilmi bir bilim olmal ve btn belirlenimler bu ilkeden zorunlulukla tretilmelidir. Felsefenin bykl ilkenin birliindedir, bilincin btn ieriini bu ilkeden mantksal olarak gelitirme, ya da, deinildii gibi, btn dnyay kurma denemesindedir.4 Fichte, bu ilkeyi Reinholdun tezine ynelik eletirileri de gz nne alarak Mutlak Ben olarak ortaya koyar. Reinholdun tasarm kavramnda, zne gizliden gizliye baskn bir e olarak aa kmtr. Fichte de, bu mantkla btn dnyay mutlak Benden tretmek ister. Fichtenin Ben Benim diyen mutlak Beni, zbilinci ifade etmi olur. lk ilkeyi Mutlak Ben olarak koymakla Fichte, zgrl ve eylemlilii
4

G. W. F, Hegel, Btn Yaptlar (Semeler), ev. Hseyin Demirhan, Onur Yaynlar, 1976, s. 69.

Hafize Gizem KILIN

63

temellendirebilmek ister. Tersine evrilmi Spinozaclk olarak deerlendirilen Fichte felsefesi, zorunluluk ya da zgrlk yol ayrmnda zgrl tercih eder. Zorunluluktan zgrl tretmektense, ki bu tretme Spinozann sisteminde bir zorunluluk bilinci olarak ironiktir, zgrlkten zorunluluu tretmek Fichteye daha anlaml gzkr. kinci nerme, Ben-olmayan, Mutlak Benin zgr edimselliinin bir sonucudur. Fichte Mutlak Benin karsna kard Ben-olmayan fikri ile Kanttaki bilin ieriinin bilinten bamsz oluu probleminden syrlabileceini dnr. Mutlak Bende temel bulan bilgi ierii yine Benden kmtr. Doay, Ben-olmayan olarak Mutlak Benden treten Fichte, okluu ortaya koyduu temelin dilinde ifade etmeye alr. Mutlak Benin ilk hali zdelik, ikinci hareketi ise elimezlik ilkesi olarak sunulur. Mantn zdelik ve elimezlik ilkelerini Mutlak Benin hareketine katan Fichte, bilgiyi bu ikisinin etkileimi olarak tanmlar. Diyalektik dnmenin tez, anti-tez ve sentez gibi aamalar da Mutlak Benin hareketine dnr. Fichtenin anlatsndaki baat ilke zne ve nesne arasndaki ayrmn ifadesi olan zdeliktir. Novalis ve Hlderin, Fichtenin tm fenomenal dnyay znellikten tretmesi fikrine kar karlar. Onlara gre, Fichte, Descartestan bu yana geleneksel felsefede zfarkndalk (selfawareness) balamnda kullanlan kendi zerine dnmeyi (selfreflection) ayrt etmekle nemli bir i baarr. nsann, zihinsel durumuna ilikin herhangi bir yargda bulunmasnn olana kendi kendisiyle dolaymsz bir tankl ngerektirir.5 Fakat her ikisi de bilginin Bene dayanarak aklanmasna kar kar. Hlderlin, Fichtenin Ben Benim temel ilkesini yarg (Urteil) balamnda deerlendirerek, kendi zerine dnmn, zne ve nesneyle ilikisini sorgular. Eletirinin oda, yarg (Urteil) ve kkensel-ayrm (Ur-teilung) szcklerinin etimolojik bir benzerlie dntrlmesiyle belirlenir. Buna gre, yargdaki kkensel ayrm, hem zne ve nesnenin ayrln hem de biraradaln vurgular. Bu iliki, Yarg ve Varlkta u ekilde dile getirir: Yarg- nesne ve znenin entellektel sezgide (intellektualen Anschauung) en sk birliinin, en st ve en
5

Charles Larmore, Hlderlin ve Novalis, ev. Metin Bal, Bibliotech, Say 6, 2008, s. 78.

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 64 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi kesin anlamda, kkensel [ursprnglich] ayrmdr. Nesne ve zneyi ilkin olanakl klan bu ayrm yargdr [Ur-theilung, kkensel-ayrm]. Yarg kavram daha imdiden, nesne ve znenin paralar olduklar bir btnn zorunlu n-art olduu gibi, zne ve nesnenin birbirleriyle karlkl ilikileri kavramn da ierir. Ben benim teorik bir yarg olarak [Theoretischer Urteilung] bu yarg [Ur-theilen]kavramnn en uygun rneidir, nk pratik yarg iinde o kendisini kendisine deil, Ben-olmayana kar koyar.6 Ben Benim yargsnda farkl Ben sz konusu edilir. lk olarak yargnn znesi, tez olan Ben, ikinci olarak zerine sz sylenen, (Benolmayan) nesne, anti-tez ya da yklem olarak Ben ve son olarak bu ikisinin ayn olduunu kavrayan Ben bir araya toplanr. Ben benim diyerek kii, kendisini kendisinden baka bir eymi gibi ortaya koymasna ramen, bu iki benin kendisi olduu bilincine sahiptir. Bu nedenle de zdelik nesne ve znenin mutlak olarak gerekleebilecek birlii (Vereinigung) deildir. Dolaysyla, Fichtenin ne srd znellik ilkesi, her durumda ayrm beraberinde getirdii iin mutlak varla eit deildir. Mutlak, okluk, eitlilik iinde nmze serilen ne varsa, bununla birlikte alglayan, ayrmsayan ya da dntren bilincin olana olmaldr. Bu anlamda, Hlderlinin temel sav, mutlan znellik yerine varlk kavramnda aranmas gerektii ve mutlak varln da ayrmdan nce gelmesi zorunlu birlik olduudur. Varlk, zne ve nesnenin birleimini ifade eder. Nerede zne ve nesne, blnecek olann doasna zarar vermeksizin hibir ayrm olmadan, yaln olarak ve sadece tek tarafl olmayan bir ekilde, birlemise yalnzca orada ve bunun dnda baka hibir yerde varlktan bu ekilde sz edilen bir konuma olamaz, ayn durum zihinsel sezgide de sz konusudur.7

6 7

Hlderlin, Varlk ve Yarg, ev. Metin Bal. Bibliotech Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, Say: 6, 2008. s. 80-81. a.g.e, s. 80-81.

Hafize Gizem KILIN

65

1.1 Hyperiyon ve Dn deali Hlderlin yargya kart olarak, varl, ayrmn kendisine eriemeyecei bir zemin olarak dnr.8 Bu zemin, her trl ayrmn, yargnn olanadr ve bilgi nesnesi olarak dnlemez. Varlk, bilinci nceledii iin, hibir bilin tarafndan aklanamaz ya da tketilemez. Dolaysyla mutlak, varlk bilinemezdir. Mutlak, ancak sezgi yoluyla kavranr.9 Hlderlin asndan varln, bilginin konusu haline gelmesi paralanmadr. Novalisin de, iir akln at yaralar tamir eder deyiiyle gnderme yapt, akln sz edilen ayrcldr. Novalis, Jacobinin, varln verildii dnce deil, duygudur. anlayn benimser.10 Geri planndaki bu anlayla birlikte, Hlderlin ve Novalise gre, varl incitmeden, paralamadan dile getirmenin yolu sanatla, zelletirirsek iirle mmkndr. Hlderlinin btn uralarn en masumu olarak zel bir anlam ykledii iir, varl en yakndan duyumsayan sanatnn varlkla uyumlu eylemidir. Alman dealizminin En Eski Dizge Program balyla yaymlanan Hegel, Hlderlin, Schlegel ve Schellingin tartmalarndan kan ve bir Romantisizm manifestosu olarak yorumlanabilecek metinde felsefenin ulat noktada iirin kurtarc rol ilan edilir: Szcn en st Platoncu anlamyla, herkesi birletiren ide, gzellik idesidir. Kendi iinde her trl ideyi kapsayan akln en st eyleminin, estetik eylem olduu ve salt hakikat ve iyiliin gzellik iinde kardeletikleri kansndaym. Filozof, yaznc/air kadar estetik duyarllk tamaldr. Estetik duyarll olmayan insanlar, bizim szde filozoflarmzdr. Tinin felsefesi, estetik bir felsefedir. Estetik duyarllk olmakszn, dnsel derinlik olmaz. Bylece yazn, daha st bir saygnlk kazanmaktadr; yazn/iir, ilk bata neydiyse, sonunda da o olacaktr: nsanln retmeni. nk artk,
8 9

10

Dieter Heinrich, Between Kant and Hegel, edited by. David S. Pacini, Harward University Press, United States of America, 2003, s. 293. Frank Manfred, The Philosophical Foundations of Early German Romanticism, translated by. Elizabeth Milln-Zeibert, State University of New York Pres, United States of America, 2004. s 56 a.g.e 64

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 66 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi felsefe, tarih yoktur; yazn sanat, btn dier bilimlerden ve sanatlardan daha fazla yaayacaktr.11 Varln birlii ve btnlne giden yolun tankl airin yazgsdr. nk insanlar iinde en fazla air, yeryznn kutlu birliini duyumsamaktadr. airin eylemi, varln gzelliine tanklk, ona dhil olma anlamnda masumanedir. Varlk, felsefenin sz edilen paralayclna bal olarak, dncenin yoksunluunda asla kendisini yanstamaz. Felsefe, aklamak niyetiyle varla yneldii anda, trajik bir biimde varl yitirmektedir. Hlderlin, Hyperionun birinci cildi iin yazd nsz taslanda bu trajediyi, yani akln 18.yya uzanan felsefe servenini u ekilde zetler: Biz o mutlu birlii kelimenin tek anlamyla Varl (Das Sein) kaybetmiiz. Ona erimemiz, onu elde etmemiz iin de nce onu kaybetmemiz gerekiyordu. Dnyann o bar han kai panndan zorla ayrlp uzaklayor ve ayn eyi bu kez kendiliimizden kurmaya abalyoruz. Tabiatla bozumuuz. Vaktiyle, kanmzca, tek bir varlk olan ey imdi kendi kendisiyle bouuyor, efendilik ve klelik iki tarafn arasnda yer deitirmekte, bazen dnyay her ey bazen kendimiz her eyiz de dnya hi imi sanyoruz. Hyperion da bu iki kutbun arasnda bocalyordu .12 nsann, kendisinden ayrld varla, metafiziin Spinoza ve tersine evrilmi Spinozaclk olarak Fichte kaplarndan geerek geri dnme abas bounadr. Kartezyen dncenin birbirine kart konulandrlm zne (zgrlk) ve varlktan (zorunluluk), hangisi merkeze alnrsa dierini absorbe ederek kendi gdmnde sunar. Baka bir deyile, ya varlk benin iinde ya da ben varln iinde
11

12

Hegel, Hegelin Alman dealizminin En Eski Dizge Program ve Romantik Yazn Kuram ev. Onur Bilge Kula, Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt. 26, Say 1, 2009, s. 137-138. Bu metnin yazarnn Hegel ya da Hlderlin olduu ynnde bir tartma sz konusudur. Bu dnrlerin genlik yllarnda birbirleriyle yakn temasta olduu (Hlderlinin Kantla tanmas Hegel, Hegelin Grek kltryle ilgisinin derinlemesi Hlderlin araclyla gerekleir) dnlrse metin, ortak dnya grnn bir yansmas olarak deerlendirilebilir. Friedrich Hlderlin, Hyperion 2, ev. Melahat Togar, Milli Eitim Basm Evi, stanbul,1965, s. 112.

Hafize Gizem KILIN

67

kaybolmaktadr. nsan, ya Fichtenin zgr Beni olarak efendi, ya da Spinozann zorunlu yasalarna tabi kle olarak kendisinden ayrld varla kendi beniyle kavuamamaktadr. Bu anlamda birlik, dncenin yoksulluuyla kyaslanrsa, iirin zenginliinde kendisini yanstabilir. Buna, Hlderlinin genel olarak insann yoksulluuna dair yorumuyla atfta bulunabiliriz. tanr bildiimiz tabiatn kollar arasnda toplanp birleelim, bak o zaman yoksulluun manas kalyor mu? 13 Hlderlinin ideali, iirin birletiriciliine gvenerek mit ve felsefeden oluan bir deneyimdir. Bu Hlderlinin tm ynelimini, Varln en son birlii iinde grld Antik Yunana eker. Hyperionda bu husus u diyalogla anlatlr: Birisi: akl erdiremediim yn bu air ve dinci ulusun ayn zamanda filozof bir ulus olmas. Hyperion hatta denilebilir ki onlar iirleri yznden felsefeci bir ulus olmulardr felsefenin, bu bilimdeki souk yceliin iirle ilgisi ne? Ben kazanacama gvenli, iir dedim. bu bilimin balangc ve sonudur. Minerva nasl Yupiterin bandan meydana geldiyse, felsefe de sonsuz ve tanrsal bir varln iirinden dodu. Ve iirin srl kaynandaki ztlarn hepsini kaynatran da yine odur.14 Erken Dnem Alman Romantisizminin aydnlanma kart ideali olarak kartlarn birliini kurmak, dnyay romantize etmek demektir. Varln kendisini btn gzelliiyle gsterdii biricik tarihsel sre, birlik zlemindeki Hlderlinin umudu ve amacdr. Bu ama, Hyperion (hem roman hem karakter olarak) araclyla yiten Antik Yunan deneyimini canlandrmak olarak grnr. Bunu onun, Hyperiona ilikin hislerinden karmak mmkndr: En istemediim ey onun orijinal olmas. Zira orijinaliteyi yenilik diye alyoruz, oysaki ben eskiler iin, dnya ile yat eyler iin deli oluyorum. 15 Varlkla birlemek ve btnlemek iin Hlderlin, Hyperion roman ve Empedoklesin lm trajedisi ile paralanmlktan birlie varln yksn canlandrarak, eskiye dnn yollarn arar. Dn, birbirine kart olarak grlen benin doayla, zgrln akla,
13

Friedrich Hlderlin, Hyperion 1, ev. Melahat Togar, Milli Eitim Basm Evi, stanbul,1965, s. 16. 14 a.g.e., s. 108-109 15 Friedrich Hlderlin, Hyperion 2, s. 111.

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 68 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi insanln tanrsallkla arasn yeniden yapacak kadar kkldr. Dieter Heinrich, Hlderlinin katksn u ekilde belirtir: Ak ve Kant zgrln kart olmadn kefeden Hlderlindi, Hegel deil.16 Antik Yunan bilgeliinde sakl ak, sava, zgrlk, erdem, tanrsallk, sevgi Hyperionun dn abasnda anlamlandrlr. Hlderlin Hyperionun hayatnda eskiye dn balnda yol aar: Adamas, Alabanda ve Diotima. Adamas, imdiki dnyay dntrmek yerine, ondaki eski erdemlerin srdrld yerleri arayan bir gezgindir. Alabanda gemite kendilerine ait topraklar Trklerden geri almaya alan bir savadr. Diotima ise, sevgi ve dnn olana olarak unututur (lehte). Hyperion Adamas, Alabanda ve Diotimayla dnn farkl yollarn deneyimler. Adamasn dnyay dntrme ynndeki kaygszlyla kyaslandnda, Alabanda (sava), byk Yunan ulusunun canlanmasna yarayacak kvlcm salayabilir grnr. Fakat Hyperion, can pahasna Trklerle girdii savata dierlerinin hi de soylu amalarla arpmadn grerek hayal krklna urar. Dolaysyla eskiye topyekn bir dn olmadn fark eder. Kaybolduu sanlan birlik, aslnda Hyperionun Diotima ile yaad ilikide yakalanr. Diotima, ak, sevgi ya da gzellik olarak dntrc bir gtr. Bu dntrclk u ekilde dile getirilir: Evet Diotima Ben artk eski Hyperion deilim, sana benzedim ben, imdi tanrsal bir varlk yine tanrsal bir varlkla oyun oynuyor ve aralarnda oyun oynayan ocuklar gibi.17 Diotimayla yaanan deneyim, Hyperionun iinde tanrsall yeniden diriltir. Baka bir ifadeyle ak, iinde hissedildii ruhu bir tanr olarak yeniden dourur. Bu olanak, Hlderlinin bilinmezliin karanlna, baka bir evrenin souk yabanna atlmaktan sanki sevin duyarz. Ve eer elimizden gelseydi gnein diyarn brakr, kuyruklu yldzn snrlar dna atlrdk. Ah insanolunun deli gnl iin yurt bulunamaz18 szyle ifade ettii evsizlik, yurtsuzluk hissini ortadan kaldrr. Diotimann iinde uyandrd hisle birlikte Hyperiyon, doann iinde ilk kez kendisini evinde gibi hissettiini belirtir. Bunun ak anlam, kendisini srekli
16 17 18

Dieter Heinrich, Between Kant and Hegel, edited by. David S. Pacini, Harward University Press, United States of America, 2003, s. 294/ 295 Friedrich Hlderlin, Hyperion 1, s. 97. a.g.e 16

Hafize Gizem KILIN

69

doadan ayran zihnin etkinliini duyguya brakt ve bu sayede insann srekli iine dt ben ve doa ayrmnn ortadan kalktdr. Hlderlinin bu yorumu, paralanmann birlie kavuturulmas ideali Nietzsche araclyla varoluulua evrilen srete korunur. 20.yyda artk ayrlk, insann lml bir varlk oluundaki kkensellikle anlamlandrlr. Almanyada ilk kez Hlderlin tarafndan evrilen Antigone trajedisinde, koro tarafndan insann yazgsn yersizlik ve yurtsuzlukla birletiren ifade, Metafizie Giri adl kitabnda Heidegger tarafndan, insann dnya iindeki her ediminin bu yurtsuzluu giderme, kendisini tamamlama eilimi olarak yorumlanr.19 Yunanl, bu varolusal kaygnn itkisiyle denizleri aar, yollar aar, Polisler kurar. Bu yorumdan faydalanarak denilebilir ki, Hyperiyonun vatansever duygularla Alabandayla ortaklaa yapp ettikleri, Trkler tarafndan igal edilmi topraklarn tekrar Hellas olarak anlmasn salamak iindir. Baka deyile, balangta Hyperiyon, iindeki kopmuluk hissinin politik temelli olduunu sanr ve pratik yollar denenerek bu hissin giderilebileceine inanr. Fakat birleme olanann beklenmedik biimde, Diotimayla gereklemesi bunun varolu temelli bir his olduunu ortaya koyar. Hlderlinin Diotimas, nefretle birbirinden ayrlann gzellik ve sevgiyle bir araya gelmesidir. 2. Friedrich Nietzschede zi Srlen Romantik Miras Nietzscheyi romantisizme balayan kanallar sorgulanmak istenirse, ilk bakta bir ucunda Arthur Schopenhauerin, bir ucunda da Richard Wagnerin bulunduu iki dnrle karlalr. Nietzschenin genlik dnemine ait deerlendirmelerine baklrsa, hislerini coturan ve fikirlerine ekil veren bu iki isimdir. lerleyen dnemlerde Nietzsche, Wagner ve Schopenhauer eletirisiyle kendi ayrmn keskinletirir. ster sahiplenilsin isterse reddedilsin, her iki durumda da, Nietzsche romantisizmin kendi felsefesindeki yerine gl bir vurgu yapmaktadr. Romantisizmin Nietzsche felsefesi zerindeki etkisi bal bana bir aratrma konusu olduu iin, incelemeyi Nietzschenin erken dnem
19

Martin Heidegger, An Introduction to Metaphysics, translated by. Ralph Manheim, Yale University Press, United States of America, 1968, s. 151152.

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 70 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi eserlerindeki grleriyle snrlandrmak gerekir. Bu gereklilik, Frhromantik temann izini srmek asndan stratejiktir. Nietzschenin gelitirdii dnce, felsefe geleneine, ama daha ok gelenek oluturan her eye kar olma halini ifade eder. Nietzschenin sistematik olmayan felsefesi, aklclk, aydnlanma, romantisizm, din (zellikle Hristiyanlk), demokrasi, modern felsefe, Pltonizm kartl olarak konumlandrlabilir. Frhromantiklerin, modern felsefe ve aydnlanmann paralayclna duyduklar tepki ve bozulmann olmad evreye dnme arzularnn belirleyiciliinde atklar tartma balklar, modern felsefenin tahribatn salamaya yetmitir. Anti-temelcilik, mutlan bilinemezlii, evrenin bir ve btn olarak kavranna dn idealleri, Frhromantik evrenin belirleyicilii olarak anlalabilir. Nietzschenin felsefesi de bu kar kn ifadesi olarak deerlendirilebilir. Nietzschenin temel motivasyonu, insan varlk alanndan, bedeninden, igdlerinden, doadan ayran dnme kltrnn ileme mantn deifre ederek bozmaktr. Bu amala yozlama, d, hastalk ya da ar olann bozulmas gibi, oul anlamlar tayan dcadence kavram zerinden kltre ynelir. Ona gre, Frhromantiklerin ayrm, ya da paralanma olarak tarif ettii sre, ok daha derin ve yaama karlk gelecek geni bir alana yaylmtr. Bu balamda sorunun zm bir o kadar fazla alann tartmaya katlmasna baldr. Sz gelimi, dinin kendisi, bu paralanmann ortaya kmasnda deil, ama yaylmasnda birinci derecede sorumludur. Dolaysyla paralanmann nasl gerekletii ve nasl kendisini bir iktidar kurumuna dntrd zmlenmelidir. Hegel, Hlderlin, Schlegel ve Schellingin ortaklaa metinlerinde de yeni bir mitoloji kurma gerekliliinden sz edildii hatrlanrsa, Frhromantiklerin Nietzscheyi nceledii aka grlr. Nietzsche Tanr ld derken, din ve hakikat ideallerinin oktan ilerliini yitirmi olduunu dile getirmektedir. Bu veriyle birlikte iinden geilecek sreci Batnn krizi olarak tahlil eder. Bu krizin ad nihilizmdir. Bu, Jacobinin znelci felsefenin varaca yerin nihilizm olaca uyarsn akla getirir. Nietzschenin Tanr ld sz belki Jacobinin ngrsnn dntrlerek yinelenmesidir. Nietzsche felsefesinde Tanr ld sz, yarglarmz her sorguladmzda bize amaz ekilde onlarn mahiyeti hakknda bilgi verecek mutlak hakikatin lmdr.

Hafize Gizem KILIN

71

Nietzscheye varldnda mutlak bilinemez, nk bilgiye (episteme) kaynak olacak hakikat diye bir ey yoktur. Yalnzca, trl trl karmza kan grngler vardr. Mutlak hakikate ilikin bu yaklam daha iyi anlayabilmek iin Nietzschenin paralanmann kaynana nasl indii gsterilmelidir. Tragedyann Douu ve Yunanllarn Trajik anda Felsefe adl eserlerine bakarak, Nietzschenin felsefesinde her daim ulalmaya allan bir birlik dncesi olduu grlebilir. Nietzschenin Hlderlinle ortaklat nokta olarak bu, mitosun esinledii, kklerini Antik Yunanda bulan birliktir. Birlik temas, Nietzschenin ilk yaptnda kendisini ak biimde gsterir ve belirli deiimler geirse de btn felsefesinde korunur. Nietzsche, Johann Joachim Winckelmannn balatt Antik Yunan sanatnn mahiyetine ilikin tartmaya, Tragedyann Douuyla dhil olur. Erken dnem romantikleri zerinden yeniden parlayan Antik Yunan sanat ve dncesi, bu srece almalaryla katkda bulunan sanat tarihisi Winkelmannn soylu yalnlk ve sakin ihtiam formlyle anlamlandrlr. Bu forml Apollon ve Laocon heykellerine bakarak gelitiren Winckelmann, ekilen ar aclar karsnda ruhun sakin kalmasn ver.20 Trajedinin abartl ac ve iddet anlatlar, Platonun diyaloglarndaki sadelikle kyaslandnda sanatn yetkinlememi halini yanstr. Winckelmann asndan bu dneme ait sanat, mutlu Yunan eylemidir. Lessing, 1766 tarihli Laocon adl kitabnda, Winckelmannn yaklamn grsel sanatlarla, edebiyat birbirinden ayrmad gerekesiyle eletirir.21 Schopenhauer ise, Yunan sanatn, gerek bir doyum ve haz vermeyecek yaamdan yz evirme, bu tekinsiz olagelmeden el etek ekme anlamnda ktmserlikle badatrr. Nietzsche, kendisini nceleyen ve trajedinin zn kapsayan bu tartmalara, yine psikolojik bir motivasyon nererek dahil olur. Nietzschenin trajedi teorisini belirleyen nerisi Schopenhauern ktmserliine alternatif olan Dionyssoscu ktmserliktir.

20 21

Azra Erhat, Mitoloji Szl stanbul, Remzi Kitabevi, 2003, s 192 Beliz Gbilmez, Performans sanat: Nietzschenin Kehaneti, Ankara, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, say 21, Ankara niversitesi Basmevi, 2006, s 34

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 72 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi Nietzsche, Tragedyann Douu yaymlandktan on drt yl sonra, Ecce Homoda, Schopenhauer ve Wagnere duyduu sempati tersine evrilmi olmasna ramen, eserindeki Dionysoscu ktmserlik ve Sokratesin ilk dekadent olarak tantma fikrini esiz bulur. Nietzscheye uzanan srete romantizm, erken dnem umutlarn oktan terk etmi, Nietzschenin Bat kltrndeki kn semptomu olarak deerlendirdii Schopenhauercu ktmserlii retmitir. Bu srete Nietzschenin kaygs ktmserlik ve iyimserlik tartmalarnn geri plann gsterebilmektir. Nietzschenin Antik Yunana ynelimini belirleyen baat ama, tarihsel olarak bu tartmalarn da nne geebilmek, salkl bir kltrn betimlemesini yapabilmektir. Nietzschenin bu amac u pasajda aka grlr: trenin kendisini dcadence belirtisi diye almak, pek nemli, benzersiz bir yenilikti bilgi tarihinde. Bu iki buluumla, kubeyinlilerin iyimserlik ve ktmserlik kartl stne zavallca gevezeliklerini nasl da averdim! lk olarak ben grdm gerek kartl: Bir yanda, yaama kar alttan alta gden o yozlam igd (rnekleri Hristiyanlk, Schopenhauer felsefesi, ...daha o zamandan Platon felsefesi, lkcln btn); br yanda doluluktan dolup tamaktan domu en yksek olumlama ilkesi, snrlama bilmeyen bir evet deyi, acnn kendisine, varln sorunsal ve yabanc nesi varsa hepsine.22 Romantikler asndan Yunanl dnrn ya da sanatnn evrene ynelimi merak konusudur. yimserlik ve ktmserlik aklamalar Antik Yunan kltrn oluturan eilimlerin yorumudur. Nietzsche asndan iyimserlik ve ktmserlik arasndaki ayrm, yaamn ya da varln kendinden menkul bir deeri var mdr? sorusuna verilen yantlara ilikindir. Nietzscheye gre, her iki cevap da yaln olarak hastalkl kltrn yansmalardr. lk semptomu Sokrates olan bu hastaln ulat en u nokta Schopenhauerdir. Tragedyann Douunda salkl Yunan kltrnn hastalanmas Sokrates ve onun ideallerini tragedyaya tayan Euripides yoluyla grnr klnr. Sokrates, varln kendinden menkul deerine ilikin iyimser tavrnn
22

Friedrich Nietzsche, Ecce Homo, ev. Can Alkor, thaki Yaynlar, stanbul 2003, s. 60.

Hafize Gizem KILIN

73

koulunu yaamn dnda bulur. Sokratesin genel eilimlerinin Platon tarafndan sistematize edilmesiyle, hakikat olarak deimeyen, nesnel ve evrensel bilgi ieriklerine balanm deer; igd, fenomenler ya da zaman gibi birbirine gnderme yapan kavramlarn aa bir konuma yerletirilmesiyle, kendi bamsz alanna kavuur. Sokratesin bilgi, erdem ve mutluluk denklii, toplumu erdemli yurtta yaratarak dzenleme amac tayan Platon asndan ideal devlet fikrine kadar ilerletilir. Felsefede gelenee dnecek olan bu yeni eilim, ahlakn belirleyiciliinde tm yaam dzenlemeye, bireyin taknlklarn eitim yoluyla ehliletirmeye dnktr. Nietzschenin kar doa olarak deerlendirdii ahlak ve onun aklclatrmasn yapacak yetkinlie ulatrlm akl, Sokratesin becerisidir. Sokrateste dekadansa iaret eden yalnzca igdlerindeki, itiraf ettii kargaa ve anari deildir: mantksal olann st ste dllenmesi ve onun ayrt edici zellii olan, o raitik cinfikirliliidir.23 Nietzsche, Sokratesin yaamak uzun sre hasta olmak demektir anlayna istinaden, intiharndan nce vasiyet olarak Asklepiosa bir horoz borcum var szn decadence alameti sayar. 24 Sokratesin eilimlerini tragedyaya kazandran Euripidesle birlikte tragedya, insanlar duygu ve igdlerine kapldklarnda balarna neler geldiini anlatan, onlarn ibret almasn salayan bir ilevsellikle tanmlanr. Schopenhauer, sten ve Tasarm Olarak Dnya adl kitabnda, Kantn dnyay zihninde kuran znesinin eletirisini Hint felsefesinden ald maja tl kavramna bal olarak yorumlar. Amac Kantn zihnin tasarmlama gcne balanan dnyann, bu g tarafndan dntrldn, hatta bozulduunu gstermektir. Zihnin tasarm yoluyla bakalatrarak kavrad dnya, aslnda btn varlklarn kkenindeki kr, anlamsz bir iradeden baka bir ey deildir. Bu kurguda Schopenhauer, yaamn kendinden bir deeri olmad iin lml bir varlk olarak insann her durumda acya yazgl olduunu dnr. Ona gre, insann acs lml bir varlk olarak yaamnn anlamszlnda temellenir. nsan bu acy arttrmamak iin istememeli, hatta eylememelidir. Schopenhauer Yunan trajedilerini bu trl bir acdan kan esiz rnei olarak gsterir.
23

Friedrich Nietzsche, Putlarn Bat Ya Da ekile Nasl Felsefe Yaplr, ev. Mustafa Tzel, thaki Yaynlar, stanbul 2005a, s. 20. 24 a.g.e., s. 18.

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 74 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi Nietzscheye gre, decadencen en yaln karl yaama yz evirmedir. Sokratesi iyimserlik ve Schopenhauercu ktmserliin verdikleri ortak mesaj, insann doasna/doaya aykr bir varoluu benimsemedir. Oysa Nietzsche, tragedyay douran Yunan kltrnde tam aksi eilimler bulur. Onun Schopenhauera yapt itiraz, tragedyann ve trajik an felsefesinin Dionysoscu ktmserlik temelinde anlalmas ynndedir. Nietzsche Schopenhauerun yorumunu da dntrerek, salkl Yunan kltrnn (aslnda en parlak olan M. 6. ve 5.yyn kasteder), birisi Dionysoscu dieri Apolloncu iki kkn e zamanl birlikteliinde aa ktn savunur. Dionysoscu unsur, Schopenhauerun, btn varlklarn asli kayna olarak dnd kr iradeyi, insann yaratcln olanakl klan canl bir yaam pnar olarak anlamlandrlmasn salar. Nietzschenin Temel Bir, yaam, doa ya da ilerleyen dnemlerinde g istenci dedii bu kaynak belirsiz, kaotik bir deiim alandr; bu kaynak hitir. Apolloncu yarat, bu kaynan bireyselleme ilkesine bal olarak kendisini gstermesidir. Temel Birin kendisini paralamas, tek tek grnmler eklinde aa kmas, Dionysoscu yarat ve Apolloncu yarat arasndaki kkensel badr. Buna gre, Apolloncu unsur, Temel Birin zerine rtlm maja tldr. Bu tln zerinden her ey bakalyla, bir birinden ayr oluuyla grnr. Dionysoscu olan, Apolloncu olann zerine maja tl rterek gizledii, arptt gereklii evkle paralayan, doann birliine geri dndren arsdr. ... insanla insan arasndaki ba yeniden kurulmu olmaz: yabanclam, dman ya da boyunduruk altna alnm doa da, kaybolmu oluyla, insanla barma enliini kutlar yeniden.25 Apollon ne kadar biimse, dzen, l, kltr ise, Dionysos o kadar biimsizlik, dzensizlik, lszlk ve doadr. Nietzscheci perspektifte Apolloncu unsur, kltr insann aa karan drty ifade ettii iin, gereklii arptmann artrd negatif anlama sahip deildir. Nietzsche ge dnem yaptlarnda Apollondan sz etmekten vazgese de, ilk dnem eserlerinde Apollonu, zavall insan hiin iine bakma kbusundan kurtard iin sahiplenir. Buna gre trajedi, kltrn iinde Temel Birin kaotik hiini duyumsatan olanak olmasn, her iki unsurun bir arada varolmasna ve
25

Friedrich Nietzsche, Tragedyann Douu, ev. Mustafa Tzel, Yaynlar, stanbul 2005 b, s 29

thaki

Hafize Gizem KILIN

75

bu unsurlarn yaratcl olanakl klan savana borludur.26 Nietzschenin trajik ada bulduu salkllk, Ecce Homoda kt Hegel kokusu alyorum diyerek z eletirisini verdii kartlarn sk birlikteliidir. Kltrn hastalanmas Apolloncu dzenin Dionysoscu dzensizlii dlamas, onu aalk bir konuma yerletirmesiyle ilintilidir. Doayla bir olma Hlderlin gibi Nietzschenin de kaygsdr. Bu birlik fikrine bal olarak yneldikleri Antik Yunan kltrnde Nietzschenin gzlemledii birlik pre-Sokratik dnemle snrldr. Nietzschenin Yunanllarn Trajik anda Felsefe adl eserinde temel sav, pre-Sokratik dnrlerin evrendeki okluu birlik olarak anlama ve anlamlandrma abasnn salklldr. Nietzsche z-Hellen ne varsa gren pre-Sokratik dahiler iin yle der: O filozoflarn hayat ve varlk zerine ne srdkleri yarg, modern bir yargdan ok daha fazla anlam tar. nk hayat, onlarn nne bolluk iinde gelien bir yetkinlikle seriliyordu ve nk onlarda, dnrn duygusu, yalnz: hayatn ne deeri var? diye soran doruluk istei arasndaki ikililikten bunalmyordu.27 Trajik an filozoflar, toplumsal dzeni salamak adna bireyin davranlarn tartmak gibi bir kayg tamyorlard. Farkl bir eilimde olan Sofistlerin grleri ise varln deiimi ve dnmn varlktan ayrmyordu. Sokratesle birlikte kltrn sz edilen Dionysos-Apollon birlii krlr. Bu krlmla birlikte Apollon, d biimden salt zihinsel biime, Dionysos ise, Temel Bire esrimeyle karma st anlamndan, ii bo bir sarholua indirgenir. Sokrates ve Platonun sansrc tavr bu indirgemenin sonucudur. Bu krlmay Nietzsche u ekilde ifade eder: filozof, vatann korumu, onu savunmutur; imdi Platondan beri, o srgndedir ve vatanna kar sikast tertip etmektedir.28

26 27

a.g.e., s. 25. Friedrich Nietzsche, Yunanllarn Trajik anda Felsefe, ev. Nusret Hzr, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1992, s 22. 28 Friedrich Nietzsche, Yunanllarn Trajik anda Felsefe, ev. Nusret Hzr, Kabalc Yaynevi, stanbul, 1992, s 23 * Alntda anlat birliinin korunmas iin Eflatun yerine Platon yazlarak deiiklik yaplmtr.

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 76 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi Bu noktada Hlderlin Antik Yunana dn balamnda bir ayrm yapmaz. Hatta Hyperionda Eer o sonsuz bar veya kelimenin biricik anlamyla varlk mevcut olmasayd, bu sonsuz bar veya kelimenin tek anlamyla varlk hakknda en ufak fikrimiz de olmazd: o zaman ne tabiat nefsimizle birletirmeye bu derece urar, ne dnr ve ne de herhangi bir davranta bulunurduk; o zaman hibir ey yaplamaz, hibirey dnlemezdi. Fakat O, gzellik olarak vardr... Sanyorum ki sonunda hepimiz yle diyeceiz: sana kar gnahmz ok byk, bizi bala kutsal Platon!29 Platonun, gzel ideasna yapt vurgu ve len diyalogunda gksel sevgiyi, varla ynelmede bir motivasyon olarak temellendirmesi, Hlderlinin szn ettii zrn nedenidir. Aslnda Varln(idealar) unutulduunu ilk syleyen Platondur. Gksel sevgiyle, her ruhun grd, idealar lemi iinde en parlak olan gzel, yeniden hatrlanr. Nietzsche, birliin olanan Dionysoscu cokunluk ya da esrime olarak dnd iin, Dionysos ve temsil ettii beden ve igd gibi kavramlar dlayan Platona itibar etmez. Bu nedenle Nietzsche iin birlie dn pre-Sokratik evrede anlamldr. Nietzsche asndan paralanmaya neden olan ey, yaama ahlaki bir dzen verme kaygsyla kar durmaktr. Hlderlin ve Nietzschenin dier ortak noktas ayrl, birlemenin n koulu olarak deerlendirmeleridir. Nasl ki Nietzsche tarafndan Apollon, insan varoluun terrnden koruyan kltrn, sanatn retilmesini salayan bir yanlsama olarak sahiplenilir, ayn ekilde Hlderlin tarafndan da, beninin btne dhil olmas anlamnda beni oluturan ayrlma sahiplenilir. Bu sreci sahiplenme mantn Hlderlin u ekilde ifade eder: Zira duygun ve eserin erken olgunlasayd, ruhun bugnk gibi olmazd; ac duyan kprp taan insan olmasaydn, dnen insan da olmazdn. nsan gzelliinin denkliini bu derece kaybetmi olmasaydn, bunu asla bugnk kadar ak gremezdin.30 Nietzsche de Avrupa Nihilizmini kriz olarak adlandrsa da bu krizde dnyaya kaybettii anlamn bkp usanmadan tekrar tekrar kazandracak olan stinsann geliini grr. Bu anlamda
29

Friedrich Hlderlin, Hyperion 2, ev. Melahat Togar, Milli Eitim Basm Evi, stanbul,1965, s. 113. 30 Friedrich Hlderlin, Hyperion 1, ev. Melahat Togar, Milli Eitim Basm Evi, stanbul, 1965, s. 119.

Hafize Gizem KILIN

77

Antik Yunandan geri dnte yanlarnda getirdikleri bilgelikle Hlderlin ve Nietzsche Herakleitosun altn izerler: Yeryzndeki btn hayat birbirini kovalayan, bir al ve bir kapan; kendinden bir uzaklama ve sonra yine kendine bir dnmeden ibaret deil miydi? 31

Sonu Erken Dnem Alman Romantizmi olarak adlandrlan sreci belirleyen Reinhold ve Fichtenin balatt, felsefeyi btnlkl bir sistem olarak kuracak temel ilkenin ne olaca tartmasyd. Bu dnrlerin nerdii ilkeler, Erken Dnem Romantiklerinin youn eletirisine maruz kalr. lk ilkeyi bilin ve zne vurgulu tanmlayan Reinhold ve Mutlak Ben merkezine oturtan Fichtenin grlerine yaplan eletirinin aa kard dorular, birliin akl yoluyla salanamayaca, felsefenin temel bir ilkeyle okluun ve eitliliin aklanamayaca, mutlan Kant anlamda bilinemeyeceidir. Bu srete Hlderlin, Varlk ve Yarg metniyle tuttuu saf, Fichtenin sistemini ayrmdan nce bir birlik olmas ve bunun bilin olarak deil, Varlk olarak anlalmas gerektii ynnde eletirisiyle belirler. Jacobinin Kantn akl anlayna yapt, akln ilevleri bakmndan zihne indirgendii eletirisi, Kant akln dnmnde etkili olur. Jacobinin mutlan Kant aklla bilinemeyecei, ama duyulabilecei ynndeki yaklam, Hlderlin tarafndan entelektel sezgiye dntrlr. zne ve nesnenin ayrmlamam hali olarak bilince ncel Varlk, zaten bilgi nesnesi olarak konumlandrlamaz. Hyperionda bu sezgi, sevgi araclyla duyumsanabilen olarak ortaya koyulur ve iir bu dolaysz duyumu verir. Hlderlinin sav, felsefenin yapmas gerekenin kendisinden doduu iire geri dnmek olduu ynndedir. Bu Hderlinin btn dncesinde etkili olan Antik Yunana dn fikrinin grnmdr. Hlderlin, Antik Yunan deneyiminin, Varln henz kendi iinde ayrmlamam, farkllamam olduu dneme karlk geldiini dnr. Bu nedenle Hlderlin modern felsefenin blen, paralayc aklndan, iire ve eskiye snr. Modern felsefenin varlk diyerek kendi anlama biiminin
31

a.g.e, s. 46.

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 78 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi iddetine maruz brakt varlk, aslnda unutulmutur. Bu anlamda Antik Yunana dn, unutulan Varl hatrlama olanadr. Hlderlinin, Varln huzurlu barndan kopu anlamnda szn ettii unutu, insana kendi benini (Fichtenin mutlak benine kadar evrilen sreci kastederek) veren bir olanak olarak sahiplenilir. Bu sre, insann Varln barna bir z farkndalkla, kendi beniyle dnme olanan dourmutur. Nietzsche, Hlderlinin dn idealini paylar. O da, iflasn ilan ettii bat metafiziinin terimleriyle felsefe yapmak yerine, salkl bir kltr rnei olarak nitelendirdii Antik Yunana bakar. Hlderlinden farkl olarak, Antik Yunan felsefesinin hastaland noktay Sokrates olarak tespit ettii iin, Nietzsche asndan Antik Yunana dn, trajik a adn verdii pre-Sokratik dnemle snrldr. Trajik an salkll, her eyin kartyla, ama daha ok Apollon ve Dionysosla temsil edilen iki kart yaratma gcnn bir arada oluuyla anlamlandrlr. Bu sre varoluun terrne maruz kalan yaratcy, air Yunanly aa karmtr. Sokratesle birlikte bu ikililikler, Yunan kltrne akl, dzen ve lllk kavramlarn veren Apollon lehine bozulmutur. Nietzscheye gre bu, ayn zamanda Apollonun da anlamnn deitii, anlamn d biimden zihinsel biime (kavram) dntrld bir bozulmadr. zetle, kltrn bozulmas, hastalanmas, d anlamna gelen decadencen aa kmasdr. Bu sre, Nietzschenin zayf tip, sr insan ya da kle olarak tanmlad ahlak Yunanlnn kltrdeki egemenliini anlatr. Nietzsche btn bu srece fke duymasna ramen, decadence yaamn doal hareketi olarak kavrar. Bu doal sre Hristiyanlkla birlikte tm dnyann kltrne yaylm, modern felsefenin krizi olan Nihilizmi aa karmtr. Nietzsche felsefesinde krizin, son balangtr dsturuna gre, olumlu bir anlam vardr. Kriz, dnyann tek, mutlak deimez, evrensel hakikatini/yaratcsn (nce Tanr merkezi yerinden edilir, sonra hakikat ve zne) kaybetmekten kaynaklanr ve dnyaya anlamn yeniden kazandrarak anlamszl ortadan kaldracak stinsann nkoulunu oluturur. stinsann yaratcl Antik Yunan airinin yaamn bolluunda gerekletirdii yaratcla kyasla st bir anlam tar. Bu anlamda her iki filozof da paralanmay, kopuu Birin kendi iinde bakalamas olarak anlamlandrr. Bu doal srecin olumlanmas

Hafize Gizem KILIN

79

Hlderlinde ben, Nietzschede stinsan olanann aa kmasdr. Btn tarihsel sre stinsan(lar) aa karacak koullarn hazrlanmasdr. stinsan, balant kurulabilirse, Alman dealizminin En Eski Dizge Programnda bir gereklilik olarak ortaya koyulan iir, felsefe ve dinin birletirilmesi olana olarak dnlebilir. Sonu olarak romantik idealler, yaratcsnn stinsan, retisinin bengi dn Nietzschenin de havari olarak konumland mitsel bir projeye dnmtR.

Erken Dnem Alman Romantizminde Aa kan Antik 80 Yunana Dn dealinin Holderlin ve Nietzsche Balamnda ncelenmesi KAYNAKA ERHAT, Azra, Mitoloji Szl, stanbul, Remzi Kitabevi, 2003. FRANK, Manfred, The Philosophical Foundations of Early German Romanticism, translated by Elizabeth Milln-Zeibert, State University of New York Press. GBLMEZ, Beliz, Permormans sanat. Nietzschenin Kehaneti, Ankara, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, say 21, Ankara niversitesi Basmevi, 2006. HEGEL, G.W. F, Btn Yaptlar (Semeler), ev: Hseyin Demirhan, Onur Yaynlar, 1976. HEDEGGER, Martin An Introduction to Metaphysics, translated by Ralph Manheim, Yale University Press, 1968. HEINRICH, Dieter, Between Kant and Hegel, edited by David S. Pacini, Harward University Press, 2003. HLDERLIN, Friedrich, Hyperion 1, ev: Melahat Togar, Milli Eitim Basm Evi, 1965. HLDERLIN, Friedrich, Hyperion 2, ev: Melahat Togar, Milli Eitim Basm Evi, 1965. KULA, Onur Bilge Hegelin Alman dealizminin En Eski Dizge Program ve Romantik Yazn Kuram, Edebiyat Fakltesi Dergisi Cilt 26, Say 1, 2009. LARMORE, Charles, Hlderlin ve Novalis, ev: Metin Bal, Bibliotech, Say 6, 2008. MANFRED, Frank, The Philosophical Foundations of Early German Romanticism, translated by Elizabeth Milln-Zeibert, State University of New York Press, States of America, 2004 NETZSCHE, Friedrich, Ecce Homo, eviren: Can Alkor, stanbul, thaki Yaynlar, 2003. NETZSCHE, Friedrich, Putlarn Bat Ya Da ekile Nasl Felsefe Yaplr, ev: Mustafa Tzel, stanbul, thaki Yaynlar, 2005a. NETZSCHE, Friedrich, , Yunanllarn Trajik anda Felsefe, eviren: Nusret Hzr, Kabalc Yaynevi, 1992. NETZSCHE, Friedrich, Tragedyann Douu, ev: Mustafa Tzel, stanbul, thaki Yaynlar, 2005 b.