NDEKLER. 1. Biyolojik Saatiniz Ka? 2. Biyolojik Saat 3. Beden Saatini Ayarla 4. Genler, Uyuyamyor musunuz? 5.

Zaman Deerlendirmede Biyolojik saat 6. Gnlk Bir Ritmimiz Var: Biyolojik Zamanlama 7. Sabah myz, Akamc m? 8. BEST BUY VE ROWE 9. Biyolojik saatin Zaman Algs 10. Biyolojik Saatle Gelen Baar 11. Bilim Kinatn Karsnda Aciz 12. Kinatn Ritmi ve Biyoritm 13. Rengrenk Baharlar 14. Zamann Yaratl 15. zafiyet Kanunlar BYOLOJK SAATNZ KA?

Baucumuzda duran alar saatler her sabah zamannda uyanp ie gidebilmemizi nasl salyorsa, beynimizin ve vcudumuzun program da biyolojik saatler tarafndan ynetiliyor. Aylk hormon dnglerinin ve mevsimsel duygusal alkantlarn yannda, hcresel saatler de srekli olarak aleyhimize iliyor. Gnein ilk klaryla birlikte ap akamst kapanan ieklerde, sonbaharda g eden kularda, her sene sadece bir defa iek aan bir kaktste veya k uykusuna yatan ylanlarda olduu gibi, doa asla "saatini" armyor. nsan vcudunun olaan ileyiiyse, biyolojik saatler ile ynetiliyor. Biyolojik saatlerin bir ksm esnek kabul edilebilen sistemler, ancak bir ksm olduka kesin bir kontrol ierisinde yryor. Bu kontrollerden bazlar gezegenlerin dnglerine, bazlar ise tamamen molekler dnglere baml. Beynimizin ve vcudumuzun en karmak ilevlerinde bile byk bir dzen ierisinde ileyen tm bu zamanlama mekanizmalar, bilim adamlarnn yalanmaya ve hastalklara ynelik aratrmalarnda da geni ve ayrntl bir bak as sunuyor. Parkinson hastal, kanser, mevsimsel depresyon ve ilgi noksanl sendromu gibi birok hastalk, biyolojik saatlerdeki dzensizlikler ile ilikilendirilmi durumda. Bu zaman dilimlerinin fizyolojisi ise henz tam olarak anlalabilmi deil. Ancak nrologlar (sinir bilimciler) ve dier aratrclar, insann "zamana ynelik" sorularnn ouna artk cevap verebiliyorlar. rnein neden zamann akp gitmesini istediimiz anda, sanki zaman sonsuza dek durmu gibi hissediyoruz? Veya tam tersine, elendiimiz vakitlerde neden zaman abucak geiveriyor? Zaman dilimlerinin saniyelerden saatlere kadar blnmesi, bir kronometre gibi ileyen beyindeki i saat tarafndan dzenleniyor. Bu i saat, belirli bir etkinlik srasndaki zaman aralklarnn deifre edilmesini salyor. Bu sayede de, "bize doru atlan bir topun ne kadar sonra bize ulaabilecei" gibi basit zamanlama hesaplarn yapabiliyoruz. Beyindeki nemli merkezlerden olan bazal gangliyonlarn "Striatum" ad verilen blgesi, beynin dier blgelerinden gelen sinyalleri alglayan ve birbirine ok iyi balanm olan nronlar (sinir hcrelerini) ieriyor. Bu blgedeki sinir hcrelerinin uzantlar, her biri farkl blgede bulunan apayr bir sinir hcresinden bilgi alan yaklak 10.000-30.000 adet dal ieriyor. Buras, beyinde binlerce nronun tek bir nron zerinde birletii ender yerlerden biri ve

beynin tm zamanlama mekanizmalarndan da burann sorumlu olduu dnlyor. Aslnda bu blgedeki nronlar, organize bir ekilde almyor; ancak, herhangi bir durumda aniden uyarlmalar sonucu, yaklak 300 milisaniye iinde cevaplanacak bir elektriksel tetiklenmeye uruyorlar ve daha sonra yeniden dzensiz hallerine dnyorlar. Eski hallerine dnmelerine kadar gemesi gereken sre de, bazal gangliyonlarn bu kez "Stratia Nigra" olarak bilinen boz tabakasndan gnderilen dopamin patlamas ile belirleniyor. Dopamin, bir nrotransmitter (sinyal iletici) madde, yani sinir uyarlarnn geiini dzenleyen bir biyokimyasal ara. Sz konusu nronlar belirli bir olaya ait sreci rendiklerinde, olay ile tekrar karlaldnda hem kortikal tetikleme mekanizmas, hem de dopamin patlamas srecin en banda gerekleiyor. Dopamin bu kez nronlara, korteks tarafndan gnderilen uyartlar izlemelerini sylyor. Nronlar tarafndan srecin sonunu gsteren iaret alglandnda da, beynin dier bir merkezi olan "talamus"a elektrik sinyalleri iletiliyor. Bunun karlnda talamus, korteks ile balantya geiyor ve karar verme gibi ileri kavrama mekanizmalar durumu devralyor. Ksacas, zamanlama mekanizmas korteksten striatum'a, oradan talamus'a ve en sonunda yine kortekse dnen bir ilmik gibi ilerliyor. Ancak bu varsaymlarn doruluunu kabul edecek olursak, dopamin seviyelerinde deiiklie yol aan baz kimyasallarn, bu dngde de bir takm aksaklklara yol aabileceini dnmemiz gerekiyor. rnein Parkinson hastalnda, vcuttaki dopamin seviyeleri dyor. Bu mekanizma srasnda yeterli miktarda dopamin i gremedii iin de, tedavi grmeyen Parkinson hastalarnn "saatleri" yava alyor, yani olaylara kar tepki vermeleri daha uzun bir sre alyor. Esrar (marijuana) da, dopamin yeterliliini azaltan ve dolaysyla da zaman greceli olarak yavalatan bir etkiye sahip. Kokain ve metamfetamin gibi dier bitkisel kkenli uyarclar ise, dopamin kullanmn arttrarak vcut saatini hzlandryor. Benzer ekilde adrenalin gibi stres hormonlar da vcut saatini hzlandryor, bu nedenle de sknt verici durumlarda zaman "bir trl gemek bilmiyor". Duygusal younluk veya yksek miktarda dikkat gerektiren durumlarda da, zaman neredeyse yokmu hissine kaplyoruz. Tm canllarda, gn boyunca belirli biyolojik parametreleri dzenleyen ve genellikle 24 saatlik ritimler halinde ileyen, belirli i saatler bulunuyor. Vcut saatimizi, dnyann kendi evresindeki dnme hareketi nedeniyle ortaya kan aydnlk-karanlk dngsne gre ayarlayan biyolojik saat ise "Sirkadiyan Saat" olarak biliniyor. Latince zaman veya yer olarak "evresinde, dolaynda" anlamna gelen "circa" ve "gn" anlamna gelen "diem" kelimelerinden kken alan Sirkadiyan saatin kendini en gzel gsterdii durum ise, gnlk uyku-uyanklk ritmimiz. Ancak tek etkisi uyku saatlerimiz zerinde deil. Gnn 24 saati boyunca, vcudumuzda bir sr fizyolojik ve metabolik deiiklik grlyor. rnein gece boyunca barsak hareketleri ve idrar retimi basklanp sabah saatlerinde normale dnyor. Bir stres hormonu olan kortizol salgs ise, gndzleri, gece vakitlerinden yaklak 10-20 kat daha yksek oluyor. Ancak sirkadiyan ritimler, evresel etkenlere tam bir bamllk gstermiyor. Uzun sre gne ndan mahrum kalan madencilerle yaplan deneyler sonucunda, gne olmadnda bile sirkadiyan ritimlerin ayn ekilde devam edebildii ortaya oktan konuldu. Beynin hipotalamus blgesinde bulunan yaklak 10.000 adet sinir hcresi, bu "saatin" merkezi saylyor. "Suprakiazmatik ekirdekler (SCN)" ad verilen bu hcreler, birok fizyolojik aktiviteyi kontrol ediyor. Gzdeki retinaya den k miktarna bal olarak, bu merkezden, melatonin retiminden sorumlu olan pineal beze uyarlar gnderiliyor. Pineal bezin melatonin salgs gn saatlerinde basklanrken, geceleri faaliyete geiyor. Benzer ekilde vcutta k aylar boyunca, yaz mevsiminde olduundan ok daha fazla melatonin salglanyor. Bilim adamlar yakn zamana kadar, vcut ierisindeki tm i saatlerin SCN tarafndan ynetildiini dnyorlard. Ancak 1900'l yllarn ortalarna doru, canllardaki sirkadiyan ritimlerin 4 temel gen tarafndan kontrol

edildii ortaya karld. in ilgin yan, bu genlerin sadece SCN'de deil, vcudun hemen hemen tm dokularnda bulunduu grld. Harvard niversitesi'nden bir grup aratrcnn iinde bulunduumuz seneye ait bulgularysa, karacier ve kalp dokusunda bulunan 1000'den fazla genin ifadesinin, 24 saatlik sre boyunca farkl seviyeler verdii ynnde. Organ ve dokularda grlen sirkadiyan saatlerin ritminin stres, hareketlilik, beslenme ve scaklk deiimi gibi birok parametreden etkilendii de, bu aratrmaclarn aklamalar arasnda yer alyor. K Depresyonlar Mevsimlik duygusal dzensizlik (SAD), mevsimsel gn uzunluu ve uyku sresi arasndaki uyumsuzluktan kaynaklanan bir psikolojik sendrom. Genellikle Ekim-Mart aylar arasnda sklkla grlen bu sendrom halsizlik, keyifsizlik ve kilo alma gibi depresyon belirtileriyle kendini gsteriyor. Kuzey lkelerinde grlme oran ok daha yksek olan bu sendroma yenik dmemek iin de, uyku saatlerinin mevsimlere gre ayarlanmas neriliyor. Mevsimsel gne miktar ve scaklk deiimi, dier hayvanlarda ise ok daha ciddi metabolik deiikliklere yol ayor. Hibernasyon (k uykusu), estivasyon (yaz uykusu), deri ve ty deiimi, g hareketleri ve zellikle de mevsimsel reme periyotlar, bunlarn arasnda sayabileceimiz en nemli rnekler. Tropik hayvanlarda ise, yaadklar blgelerde yl boyunca ok fazla mevsimsel deiiklik olmad iin, bu tip fizyolojik deiimler de grlmyor. Tropik kuaklarda yaayan ou hayvann, belirli bir reme dnemi yok. nsanlarda da bir reme sezonunun olmay, insann evrim srecinde ilkin olarak tropik blgelerde ortaya kt ynndeki grleri destekliyor. Ancak insann reme sisteminde de bir nokta, dngsel zellik gsteriyor: Tm dier primatlarda olduu gibi insanlarda da, diiler ayda sadece bir defa yumurta retiyorlar. "Menstrual dng" olarak bilinen bu dngnn hormonal kimyas tamamen aklanm durumda. Ancak olayn zgl zamanlamas hakknda fazla bir bilgi sahibi deiliz. Bu dngnn ay dngs ile eit zamanlara denk gelmesi ise, ou bilim adam tarafndan sadece bir "tesadf" olarak deerlendiriliyor. Hcrelerin Saati.. Vcudumuzda gerekleen hcre blnmeleri, "mitotik saat" ad verilen dier bir biyolojik saat tarafndan programlanyor. Genel olarak her hcre, tre zg olarak belirli bir yzey-hacim oranna eritiinde, mitoz blnme balyor. Hcrelerin belirli bir sayda blnme sonrasnda, durgunluk evresine getii uzun zamandr biliniyordu. Ancak yakn zamanda, bu durgunluk evresinin nedeni de ortaya karld. Kromozomlarn u ksmnda bulunan "telomer" blgeleri, her hcre blnmesinde biraz daha ksalyor ve belirli bir sayda blnme sonunda telomer uzunluu kritik bir noktaya ulaarak, hcrenin "artk blnmemesi gerektii" anlamnda bir sinyal oluturuyor. Embriyodaki gen hcrelerin telomerlerinde yaklak 18,000-20,000 aras baz bulunurken, ergin bir insandaki telomer uzunluu 6,000-8,000 baza kadar dyor. Telomer blgesinin en banda bulunan 100-200 bazlk ksm, telomerin dier ksmlarndaki gibi ift sarmal yaps gstermiyor ve bu nedenle de "kritik noktann" bu blge olduu dnlyor. Yalanma olarak bilinen sre de aslnda, telomer blgelerinin uzunluundaki azalmaya bal Zaman lebilme yetenei genelde insann dflnda dier canllarda bulunmasnn beklenmedii bir zelliktir. Bunun sadece insanlara zg olduu dflnlebilir ama hem bitkiler hem de hayvanlar zaman lme mekanizmasna yani "biyolojik bir saate" sahiptirler Bitkilerin zamana bal hareketlerinin ilk defa anlalmas 1920'lere dayanmaktadr. Bu yllarda Almanya'da iki bilimadam Erwin Buenning ve Kurt Stern fasulye bitkisindeki yaprak hareketlerini inceliyorlard. ncelemeleri sonunda grdler ki bitkiler gn boyunca yapraklarn gnee doru uzatyorlar geceleri de tam diaaa olarak yapraklarn bzp uyku pozisyonuna geiyorlard.

Bu bilimadamlarndan yaklak iki yzyl nce de Fransz Astronom Jacques d'Ortour de Marian da bitkilerin byle dzenli bir uyku ritmine sahip olduklarn gzlemlemiti. Karanlk bir ortamda s ve nem ayarlamas yaplarak tekrarlanan deneylerde bu durumun deimemesi bitkilerin ilerinde zaman len bir sistemlerinin olduunu gstermiti. Bitkiler belirli faaliyetleri iin belirli zamanlar seerler. Bunu da gne ndaki deiimlere bal olarak yaparlar. lerindeki saat gne yla kurulduu iin ritmik hareketlerini 24 saat iinde tamamlarlar. Bitkilerin ritmik davranlarnn haftalarca srd de olabilir. (1) Yaplan ritmik hareketler ne kadar srerse srsn deimeyen bir nokta vardr. Bu hareketler her seferinde bitkinin yaamas ve neslinin devam iin hep en uygun zamanlamada gerekleir. Ve bu hareketlerin baaryla tamamlanabilmesi iin birok karmak ilemin kusursuz bir ekilde meydana gelmesi gerekir. rnein birok bitkide ieklenme yln belli bir zamannda olur. nk bu zamanlar bitkinin ieklenmesi iin en uygun zamanlardr. Bitkilerin bu zaman ayarlamalarn yapan saatleri gne nn yapraklara dme sresini de hesaplar. Her bitkinin biyolojik saati bu sreyi bitkinin kendi yapsal zelliine gre hesaplar. Yaplan hesap ne olursa olsun ieklenme en uygun zamanda gerekleir. Bu ekilde bir zaman ayarlamas yapan soya fasulyesi zerinde yaplan aratrmalar sonucunda bu bitkilerin ne zaman ekilirlerse ekilsinler her zaman yln ayn zamanlarnda iek atklar grlmtr. Bitkiler ieklenmenin dnda daha birok faaliyetlerinde mkemmel zamanlamalar kullanrlar. rnein gelincik iekleri polenlerini yayma zamanlarn polen tayclarn en youn ekilde dolatklar gnlere ve saatlere denk getirirler. Yine her bitki iin bu gnler ve saatler deiir. Ama sonuta her bitki yapt zaman ayarlamasyla en garantili biimde polenlerini yaydrr. Gelincik iekleri Temmuz ile Austos aylarnda sabah 05.30 ile 10.00 saatleri arasnda polenlerini yayarlar. Bu saat arlarn ve dier bceklerin de beslenmek iin darya ktklar saatlerdir. Burada bitki kendi zellikleri dnda bir de dier canllarn zelliklerini en ince ayrntsna kadar hesaba katmaldr. Bu bitki kendisini dlleyecek olan canllarn yuvalarndan kacaklar zaman katedecekleri yolun sresini ve beslenme saatlerini tam olarak bilmelidir. Bu durumda akla u soru gelecektir: Btn bu "bilgilere" sahip olan ve gerekli "hesaplamalar" yapan "dier bir canlnn zelliklerini analiz eden " ve bir bilgisayar merkezini andran bu saat bitkinin neresindedir?

Bitkilerin ieklenmesi kendiliinden gerekleen olaan bir olay deildir. nk bitkiler polenlerini her zaman yaymazlar. rnein Gelincik iekleri polenlerini polen taflyc bceklerin en fazla olduu saatlerde yayarlar. Dier bitkilerdeki ieklenme de yln belli zamanlarnda gerekleir. Bu zaman ieklenme iin en uygun olandr. Bilim adamlar ieklerdeki bu zamanlamay biyolojik saat olarak nitelendirmektedirler. Bilim adamlar bitkiler dndaki canllardaki biyolojik saatin genel olarak hipofiz bezinin etkisiyle olutuunu dnmektedirler. Fakat bitkilerdeki bu mkemmel zaman lme sisteminin nerede bulunduu onlar iin hala tam bir srdr. (2) Bu sonu bize bitkilerin her trl faaliyetlerinin zamanlamasn belirleyen dolaysyla hepsini bilgisi ve denetimi altnda bulunduran stn bir akln ve gcn delillerini ortaya koymaktadr. Allah stn gc ve sonsuz aklyla her yerde yaratl delillerini bizlere gstermekte ve bunlar grerek t alp dnmemizi istemektedir. Biyolojik saat ve buna gre alkanlklarmz. Uzun bir yolculua kan kii ok iyi bilir. Saatlerin kaymas doal vcut ritmini altst eder. Gndzleri insan kendini yorgun hisseder, ba arsndan ve dikkat zayflndan ikayeti olur. Ruh hali ini klar gsterir. Bu durumda insan yatma vaktini drt gzle bekler.

Bunun nedeni udur: Her insanda biyolojik bir saat vardr. Tpk vcut ss, tansiyon, kalp frekans, hormon miktar gibi. Bu saat vcut fonksiyonlarmz idare eder. Gndzleri aktif olmamza, geceleri de uyumamza yardmc olur. Biyolojik saatin 24 saatlik periyodu srasnda retilip ayrtrlan proteinler, hayvanlarn davranlarn dzenleyen vazopressin hormonunun salglanmas rol oynuyor. rnein acya duyarllk sabah saatlerinde yksektir. Gn ilerledike acya duyarllk azalr. Kalp krizine yakalanma riski en ok sabahn ilerleyen saatlerine rastlanr. Biyolojik ritmler, kadnlarn adet dnemleri gibi haftalara yaylabilecei gibi, aylara ve mevsimlere de yaylabilir. Bir ok hayvan tr yln belli mevsimlerinde g eder ve yalnzca yln belli zamanlarnda iftleir. Sabahn erken saatlerinde hormonlar ve nrotransmitterler bedeni uyank duruma getirmek iin etkinleiyorlar. Baz enzimlerin dngs 24 saat boyunca % 400 deikenlik gsterebiliyor. Baklk sistemimizin de gnlk bir ritmi var. rnein bakteriyel bir enfeksiyona yakalandmz zaman ateimiz genellikle leye doru ykselir. Virse bal hastalklardaysa akama dou ate ykselmesi olur. Acya dayankllk ve duyarllmz da gn iinde deiiklik gsteriyor. Sabahn erken saatlerindeki di arlar, leden sonraya gre drt kat daha gl oluyor. Gnll deneklerin 60 saat boyunca hibir ey yatrlmadan srekli yatt aratrmalarda iki tane 12 saatlik periyottan oluan 24 saatlik ritmimizin yan sra, 4 saat sren ve gn boyunca tekrarlayan ikinci bir ritmimizin daha olduu ortaya kmtr. Bebekler ve hayvanlarda olduu gibi, gn boyunca 4 saatte bir denekleri uyku bastrd gzlenmitir. Benden scaklmzda da biyolojik saatte gre deiiklik gstermektedir. Gn iinde biyolojik saatimiz hangi vcut scakln gerektiriyorsa zamann akn da ona gre alglyoruz. Vcut scaklmzn yksek olduu zamanlarda zaman daha yava geiyor. Hasta yatandan ateler iinde yatan birine birka dakika bile uzun gelebilir. Oysa serin bir kr gezisinde zamann farkna bile varmadan nasl ilerlediine tank olur insan. Ksacas gn 24 saattir ve biz 24 kez deiiriz. Bunun salnz ve kendinizi tmyle iyi hissetmeniz asndan anlam nedir? Biyologlar, doktorlar ve farmakologlar bu olaanst duruma kronobiyoloji adn veriyorlar. yleyse imdi bir gn iinde vcut fonksiyonlarmzn nasl deitiini grelim. 06.00: Kortizon salglanmasyla organizma uyanr. Bu uyanma vcut iin kendini yava yava kalkmaya hazrlama iaretidir. Metabolizma hareketlenir ve o gnn ileri iin enerji ve protein hizmete hazr olur. 07.00: Vcut hala zayf bir safhadadr. Bu nedenle bu saatte spor yapmaktan kann. nk kalbe ve dolama gereksiz yere yklenilmi olur. Spor yerine gzel bir kahvalt edin, nk sindirim organlar bu saatte iyi alr: Karbonhidratlar bizim iin yararl olacak enerjiye evrilir (geceleri ise yaa). 08.00: Bu saat seks iin en iyi zamandr, nk bezler fazla miktarda hormon salglarlar. Romatizmas olanlar uzuvlarndaki ary gn boyu daha kuvvetli hissederler. Sigara tiryakileri iin de durum farkl deildir. Kahvalt sigaras damarlar her zamankinden daha fazla daraltr ve zararldr. Nikotinin insan salna en fazla zarar verdii saattir. 09.00 :Vcudun din, kuvvetli olduu saattir. Herhangi bir hastalk iin ine olacaksanz, bu en doru zamandr. nenin ate ve ime gibi yan etkileri ender

olarak grlr. Vcudumuz rntgen nlarna kar daha direnlidir. Rntgen ekimi iin en uygun zamandr. 10.00: Organizma imdi faaliyete, harekete hazr durumdadr: Fazla enerjiktir, vcut en yksek ssna ulamtr, verimliliimiz en st dzeydedir. Ksa sre bellei iyi durumdadr. nsan yaratc ve dinamik olur. Fakat dikkat edilecek nokta udur: Saat on, on iki aras enfarkts olaylarna sk rastlanr. 11.00 :Vcudumuzun tam formunda olduu bir saattir. Kalp ve dolam o kadar zinde durumdadr ki, yaplan muayenelerde kalpteki bir bozukluk gzden kaabilir. Verimli olmaya programlanmzdr. Sanki savaa hazr durumda gibiyizdir. Hazr cevabzdr ve zellikle hesap ileri, matematik devleri rahat ve iyi bir ekilde hi zorlanmadan yaplabilir. 12.00: Vcudun dinlenmeye ihtiyac vardr. Dikkat azalr ve uyku basar. Midedeki asit miktar fazlalar (hatta bir ey yemesek bile), beyindeki kan azalr, nk kan sindirim organlarn desteklemesi iin mide tarafndan kullanlr. le uykusu uyuyabilen kiide istatistiklere gre enfarktse yzde 30 orannda az rastlanr. 13.00: Vcut formdan bir hayli dmtr. Verimlilik gn ortalamasnn % 20 aasndadr. Btn organlar en alt dzeyde alr. Sadece safra, le yemeini hazmettirmek iin faaliyettedir. 14.00: Kendimizi bitkin hissederiz, nk tansiyon ve hormon dzeyi dmtr. Di hekiminden korkan kii doktordan bu saatte randevu almaldr. nk bu saatte acy daha az hissederiz. Lokal anestezi uzun sre devam eder (30 dakika). Sabahlar bu sre 12 dakika, akamlar ise 19 dakikadr. 15.00:Yeni ilere hazr olun. Enerjimiz geri gelmitir, belleimiz tam formundadr. kinci kez verimlilie yaklarz, geri bu verimlilik sabahkinden azdr. 16.00:Spor faaliyetleri iin en iyi saattir. Tansiyon ve dolam ok iyi durumdadr. Antrenmanlar iin de en iyi zamandr. Asit nleyici ilalarn etkisi bu saatte ok iyidir. 17.00: Organlarn faaliyeti st dzeydedir. Kuvvetimiz artar, oksijenin harcanmas fazlalar. Bbrekler ve mesane zellikle ok alr. Trnaklarn ve san en abuk uzad zamandr. Fakat mide lseri olan hastalar iin durum kritiktir. leden sonra ge saatlerde ve akamn ilk saatlerinde midedeki asit miktar fazlalar. Saat 17'ye doru mide kanamasndan dolay hastanelere gelenlerin says artar. 18.00: Akam yemei iin iyi bir saattir: Pankreas bu saatte zellikle aktiftir. Karacier bile alkole kar her zamankinden daha hogrl ve dayankl saylabilir. 19.00: Tansiyon ve nabz genelde bu saatte tembelleir. Bu nedenle; tansiyonu dren ilalar konusunda dikkatli olmalsnz. Bu ilalar tehlikeli olabilirler. Sinir sistemi zerinde etkili olan ilalarn tesir derecesi de bu saatte olduka fazladr. 20.00: Karacierdeki ya dzeyi der ve harcanm kan kalbe tekrar her zamankinden daha fazla akar. Alerjisi olanlar ve astmllar ilalarn bu saatte almaldrlar. Etkisi hemen grlr. Antibiyotikler de az dozda alnsa bile etkileri en st dzeyde olur. 21.00: Sindirim organlarnn gnlk grevi sona ermitir. Davetleri sevenler dikkatli olmaldrlar. Yenen her ey midede sabaha kadar hazmedilmeden kalr. Ve

bu durum tehlikelidir. Kalan yemekler barsak sahasndaki mukozaya hcum eder. O yzden bu saatte zellikle kilolu olanlar yemek konusunda dikkatli davranmaldrlar. 22.00: Bu saatte vcudumuzun polisi akyuvarlar zellikle aktiftir. Says azaltlmas gereken ilalar iin bu ok elverili bir saattir. Bu ilalar yanl zamanda alnd takdirde enfeksiyon tehlikesi fazlalar. Sigara ienler de son sigaralarn imelidirler, nk bu saatten sonra vcut nikotin gibi zehirleri daha zor atar. 23.00: Organizma gn boyunca aktif bir ekilde faaliyet gsteren stres hormonu salglamasn durdurur. Bu saatte sakinleiriz, rahatlarz, geveriz. Tam dinlenme saatidir. Metabolizmann faaliyeti en alt dzeydedir. Tansiyon, kalbin frekans ve vcudun ss der. Gebelerde doum sanclar ou zaman bu saatte olur. nk sancya neden olan hormonlarn salglanmas st dzeydedir. 24.00: Uyuduumuz srada deri hcreleri durmadan alr. Gndzde olduundan daha sk blnrler. lk rya safhas bu saatte balar ve ilk yarm saat iinde rya grmeye balarz. 01.00: Verimliliimiz en alt dzeydedir. Bu saatte hala alanlar hata yaparlar, dikkat son derece azalr. nk vcut kendini uyumaya programlamtr. Ksa srede en derin uykuya dalnr. 02.00: Araba srenler bu saatte dikkatli olun. Yolda olanlar arabay ok dikkatli srmelidirler. nk grme zayflar, grnenlere kar tepki yavalar. Bu nedenle trafik kazalar da bu saatte olur. Vcudumuz soua kar ar derecede hassastr. abuk rz. Fakat derimiz acya kar fazla hassas deildir. 03.00: Bedensel ve ruhsal olarak karanlk bir safhadr bu. Melatonin hormonunun salglanmas bizi tembelletirir ve olduka kararsz yapar. ntihar edenlerin says fazlalar. 04.00: Stres hormonundan enerji kazanrz. Enfarkts krizleri saat drt ile alt arasnda zellikle fazladr. nk tansiyon olduka fazla ykselir, kalp damarlar abuk gerilir. Hamile kadnlar iin de deiik bir durumdur bu. nk yaplan aratrmalara gre bebekler daha ok saat drt ile be aras dnyaya gelir. 05.00:Bu saatte vcuttaki erkeklik hormonu ok fazla salglanr. Stres hormonunun konsantrasyonu bizi faaliyete geirmitir. Bu hormon gndz deerinin tam alt katna kar. Yani hormon salglamas en st dzeye kmaya hazrlanmaktadr. Vcudumuz harekete geer, kaybolan enerji yeniden geri gelir. Artk yeni bir gne balamak iin vcudumuz hazrdr. Kaynaklar: 1. Barinaga, M., The Clock Plot Thickens, Science, 16.4.1999, 421-424 2. Caldwell, M., Mind Over Time, Discovery, 7/1999, 52-59 3. Nazllkul, H., et al: Tamamlayc Tp- Akupunktur , Nobel Tp 2002 stanbul 4. Weber, A., Gnter P., Die Innere Uhr, Gen, 4/1999, 14-34 BYOLOJK SAAT Niin bahar gelince insanlarn yaama sevinleri ykselir? Niin koyunlar baharda ve hemen hemen ayn zamanda kuzularlar? Niin kular vakti gelince bir anda hep beraber g yollarna derler? Bu zamanlamay, fiziksel ve psikolojik davran biimlerindeki deiimi salayan nedir?

nsan vcudu her gn ayn saatte otomatik olarak belirli fonksiyonlar yerine getirir, vcut ssn deitirir, hormonlar salglar. Biz bunlarn ounun farkna bile varmayz. rnein bu biyolojik beden saatine uygun olarak vcudumuz akam saatlerinde s kaybn nlemek iin beden ssn drr, sabahlan ise bedeni gnlk aktivitelere hazrlamak iin arttrr. Yani vcut ss insanlarda, bir gnde yaklak bir derece iner ve kar. Tabiattaki bu mthi dengeyi salayan, canllarda beynin merkezine yakn yuvalanm, kk ve gsterisiz bir organ olan hipofiz salg bezidir. Varl milattan yzyllarca nce bile bilinen, insanda bir hap kadar kk ve hafif olan bu bez, balklarda, srngenlerde, hem suda hem karada yaayan hayvanlarda, kularda ve memelilerde, hemen hepsinde vardr. Bilindii gibi hayvanlarn bir ounun reme aktiviteleri mevsimlere baldr. Deneylerde hipofiz bezi kartlan hayvanlarn ayn zamanda dourmalar daha dorusu tabiatn takvimine bal kalmalar zelliklerini yitirdikleri grlmtr. Ayn ekilde vcut scaklklarn ve gnlk yaam ritimlerini dzenleyemedikleri, kularn g etme igdlerini kaybettikleri tespit edilmitir. Biyolojik ritmi dzenleyen hipofiz bezinin bunu, salglad 'melatonin' hormonu ile yapt biliniyor. Bu hormonun salg miktar d dnyann gece ve gndz zamanlar, daha dorusu havann karanlk ve aydnlk sreleri tarafndan ayarlanmaktadr. Yani beden saati gn dngsyle e zamanl almaktadr. Srekli gece alanlarda, uakla uzun yolculuk yapanlarda hatta k mevsimine girerken gndz saatlerinin ksalmasyla baz insanlarda, beden saatinin ritminin bozulmasyla oluan fiziksel ve psikolojik sorunlar grlmektedir. Melatoninin beyne nasl bir sinyal gndererek bu kontrol mekanizmasn yaratt ve bu saatin molekler ve hcresel dzeyde nasl alt tam akla kavuabilmi deil. Koyun ve benzeri hayvanlarn sonbaharda gnlerin ksalmasyla iftleip, btn bir k yavruyu karnnda tayp, baharda dourmalarna karn, ku, balk gibi memeli olmayan hayvanlarla dier baz kk memelilerin hipofizlerinin bu i iin niin ve nasl bahar aylarn setikleri ve reme mevsimi dnda hipofizden gelen hangi emirle dourganlklarn kaybettikleri konularn akla kavuturmak iin almalar devam ediyor. Bu almalarn bir dier amac da hayvanlarn ounun sonbaharda hep beraber aktif reme dnemine girmeleri, doumlarn da ayn tarihlere rastlamalar, bu nedenle belli mevsimlerde piyasalarda lzumundan fazla et bulunmasdr. Aratrmaclar hayvanlarn biyolojik saatlerinde ayarlama yaparak, reme dnglerini deitirmeye, remenin yl iine dalmasna alyorlar. BEDEN SAATN AYARLA Jet-lag Btn hayvanlarn vcutlarnn, uyuma, vcut ss, reme zaman gibi periyodik fonksiyonlarn kontrol eden biyolojik bir i saatleri vardr. Bu i saatlerin ou, kendi fonksiyonlar iin kendi zaman dilimlerinde alr, ancak k ve scaklk gibi d etkenlerden de etkilenir. Eer stanbul'dan Newyork'a uarsanz, sizin vcut saatiniz hala stanbul'a ayarldr. rnein stanbul'dan saat 12:00'de havalanr, 8 saatlik bir uutan sonra Newyork'a varrsanz, vcut saatiniz 20:00'dedir ama Newyork saat 13:00' yaamaktadr. Vcudunuzun saati ortama gre 7 saat ileridedir. Karnnz ackacak, biraz sonra uykunuz gelecektir ama, akam olmasna bile daha 7-8 saat

vardr, te bu olaya jet-lag denilir. 'Lag'in ngilizce'de anlam geri kalma, gecikmedir. Bu durumda uutan sonra insanda yorgunluk duyulmakta, zellikle okuma, araba kullanma ve i grmeleri gibi konularda motivasyon ve konsantrasyon eksiklii grlmektedir. Dnya dnn 24 saatte tamamladndan, dnya yzeyi kuzeyden gneye her biri l saatlik 24 zaman blgesine blnmtr. rnein stanbul ile Newyork arasnda 7 zaman blgesi vardr ve ayn anda stanbul'da saat 14:00 iken, Newyork'ta sabah 07:00'dir. NASA'ya gre insan vcudunun biyolojik saatinin her bir zaman blgesine, yani bir saatlik bir zaman deiimine almas bir gn almaktadr. Bu durumda stanbul'dan New York'a gidince vcut kendini ancak 7 gn sonra adapte edebilmektedir. Jet-lag olay uma mesafesine deil, ka zaman blgesinden getiinize baldr. Ayn mesafe, ayn zaman blgesinde kuzey-gney mesafesinde gidilince jet-lag olay grlmemektedir. Jet-lag olaynn douya doru mu, yoksa batya doru mu seyahatte daha ok grld tartma konusudur. phesiz bu insanlarn ounluunun yapsna ve yaam dzeyine baldr. Yaplan anketler sonucunda, ounluun douya doru yaplan uularda daha ok rahatsz olduu, insann vcut saatini hzlandrmada, yavalatmaya gre daha fazla zorland grlmektedir. Kk ocuklarn pek etkilenmedii jet-lag olayndan en ok etkilenenler ise gnlk yaants dzenli ve rutin iler yaparak yaayanlardr. Uaktaki havann kuru olmas, seyahat sresince hareketin kstl olmas, iki iilmesi, yeterli sv iecek alnamamas, farkl iklimde farkl yemekler, insanlarda jet-lag'a kar diren krc dier deal uyku srenizi hesaplayn Kaybedilen uyku sresini telafi etmenin yollar... deal uyku sremizi, sabah kendimizi dinlenmi hissetmemizden ve gn ii performansmzdan anlayabiliriz. Eer ne kadar uyursanz uyuyun ertesi gn kendinizi dinlenmi hissetmiyorsanz tbbi aratrlmaya ihtiya duyabilirsiniz. Ne kadar uykuya ihtiyacnz var? nsanlar, biyolojik saat dediimiz aydnlk ve karanlktan oluan 24 saatlik periyotlara adapte olmulardr. Bu saat, her gece ortalama 8 saatlik (6 ila 9 saat arasnda) bir major uyku episodunu balatr. Her insan kendi uyku ihtiyacn belirler. deal uyku miktarmz, basite sabah kendimizi dinlenmi hissetmemizden ve gn ii performansmzdan anlayabiliriz. Eer ne kadar uyursanz uyuyun ertesi gn kendinizi dinlenmi hissetmiyorsanz, uyku bozukluklarnn da ierdii tibbi aratrlmaya ihtiya duyabilirsiniz. Uyku eksii hafta sonu tamamlanr m? Hafta sonlar 30 dakika daha fazla uyumaya ihtiya duyarz bu hafta ii biriken uyku eksikliine bal olabilir. unu anlamalyz ki, hafta sonu fazla uyuyarak ileriki zamanlar iin uyku depolayamayacamz gibi kardmz uyku zamann sonradan yakalamamz mmkn deildir. nk kaybedilen uyku sresi ertesi gn hemen etkilerini araba kullanrken, i performansnn dmesinde, renme ve hafzada kendini gsterir. Uyku almalar gstermektedir ki uyku kayb, sorumluluklarnz yerine getirme, ara kullanm, dikkat ve grmede problemlere neden olmaktadr. Tan iin aile bilgisi de nemlidir Uykunun tam olarak deerlendirilmesinde hasta ve yaknlarnn salad bilgiler; polisomnografiden elde edilen veriler ve dier fizyolojik deerlendirmeler esas alnmaktadr. Uyku hastalklar iin kesin tan bu i iin zel donanm olan, uyku laboratuvar dediimiz mekanlarda konulsa da kt uykudan ikayet edenlerin hepsinin ikayeti laboratuvarda dorulanamamakta veya belirgin bir yaknmas yokken tetkiklerle patoloji ortaya konabilmektedir.

YATMADAN NCE DERN NEFES ALIN VE HO HAYALLER KURUN Akamn son saatlerine yakn yava yava gevemeye balayn. n Yataa gitmeden bir buuk iki saat nce ilerinizi sonlandrn. n Yatakta geveme egzersizi uygulayn n Nefes almaya younlan ve derin nefes alp verirken size gzel, ho gelen dnce ve hayalleri dnn. n Birka saniye aralklarla sizin iin anlam tamayan bir szc tekrarlayn. n Bu nefesler arasnda kol ve bacaklarnz, yz-gz omuz kaslarnz hafife kasp gevetin. n Bu geveme tekniini gn iinde de belli aralklarla uygulamaya devam edin. Gnn hesab ne zaman yaplmal? Eer gnn hesabn yatakta yapyorsanz, bunu yataktan nce yapm olmaya gayret edin. Hatta yazn. Akam saatlerinde yaptklarnz, yapmay planladklarnz yazmay yatarak dnmeye tercih edin. Bunun iin de tm akamnz harcamayn yarm saat yeterli olur. UYKU HJYEN N NELER YAPABLRZ? Uyku bozukluklarnda tedaviden nce bizlerin yapabilecei uygulamalar vardr. Sadece uykusuzluktan yaknanlar iin deil hepimizin her an byle bir sorunla karlama ihtimalimiz nedeniyle yaplacak baz dzenlemeler vardr. Bu nerilere uyku hijyeni de denir. Yatanz rahat olsun. Yataa gelenei bozmamak iin yatmayn. Yatakta kitap okumayn ve televizyon seyretmeyin. Geceleri uzun sre bilgisayar karsnda olmayn. Uyku saati yaklatka evdeki k miktarn azaltn. Yatmaya yakn egzersiz yapmayn. Akam saatlerinde kafeinli iecekler imeyin. ayda ok masum deil tabi ki.. Yatmadan nce ar gdalar almayn. Hassas olduunuz gdalardan uzak durun. Gece boyunca saate bakp durmayn. Yattnz odann lo olmasna ve fazla scak ya da souk olmamasna dikkat edin. Yirmi dakika iinde uyuyamadnz takdirde yataktan kn. Uyumak iin alkol almayn. Gn iinde mmknse uyumayn zellikle de akam saatlerinde. Hafta sonlarnda gereinden fazla uyuyp dengeyi bozmayn. Unutmayn bu program uygular uygulamaz dzelme olmaz. Dzenli uyguland takdirde faydal olacaktr. Gemii bugn birlikte yataa almayn, dnce gevii yapmayn yatakta. Genler uyuyamyor musunuz? Ergenlik dneminde artan uyku bozukluunun nedeni ortaya kt Genlerin gece erken uyumakta, okula gitmek iin uyanmakta zorlanmasnn nedeninin ergenlik dnemindeki hormon deiiklii olduu bildirildi. Birok gencin ergenlik dneminde "biyolojik saatinde" farkllklar olutuunu belirten Avustralyal aratrmaclar, genlerin ounun, doal ritmin gerektirdiinden 2,5 saate kadar erken uyanmak zorunda kaldn, sonu olarak lisede baz zorluklarla karlatklarn vurguladlar. Aratrmaclar, okula gittikleri ve tatil yaptklar dnemlerde 310 liseliyi inceledi. Tatilde gece 9 saatten fazla uyuyan bu genlerin, liseye giderken 8 saatten az uyumak zorunda kaldklar grld. Daha nceki aratrmalar genler iin ideal gece uykusunun 9 saat olmas gerektiini gstermiti. Genlerin enerji eksiklii, fkeli, zntl olma, olumsuz davranlarda bulunma gibi skntlarnn asl nedeninin, vcudun biyolojik saatini koruyup ritmini ayarlayan, vcudun uykuya ihtiyac olduunu bildiren, beyinde sadece 23:00-05:00 saatlerinde salglanan melatonin hormonu olduu, ergenlik dneminde bu hormonun daha ge saatlerde salgland belirtildi. Swineburne Teknoloji niversitesi'nden Suzanne Warner, her bireyin erken kalkma ya da gdeke yatma gibi kaltmsal yatknl olduunu, ancak ergenlik dnemini

hormon deiiklii nedeniyle genlerin daha ge yatmaya, mmkn olduu takdirdeyse ge kalkmaya baladn syledi. evresel etkenlerin de uyku konusunda sorun yaratabileceini belirten Warner, yapay n, salglanan melatoninin seviyesinde azalmaya neden olduu, bilgisayarlarnsa genlerin "uyuma ihtiyacn dinlemesini" engellediini ifade etti. Warner, ebeveynlereyse genlerin uyku sorununun stesinden biraz olsun gelebilmeleri iin yatma zamanndan bir saat nce ksma, bilgisayar ve televizyonu kapatma tavsiyesinde bulundu. Dr. Kezban Aslan, gn ndan daha fazla istifade etmek amac ile yaplan yaz saati uygulamasnn kiinin biyolojik saatini ve vcut metabolizmas bozmamas, sabah uyku sersemliine yol amamas ve srecin rahat atlatlmas iin nerilerde bulundu. Btn canllarn vcutlarnn, uyuma, vcut ss, reme zaman gibi periyodik fonksiyonlarn kontrol eden biyolojik bir i saatlerinin bulunduuna dikkati eken Aslan, bu i saatin k ve scaklk gibi d faktrlerden de etkilendiini belirtti. Aslan, kiiden kiiye farkllk gstermekle birlikte vcut saatinin, d faktrlerden etkilenmemesinin mmkn olmadn belirterek, unlar syledi: rnein, saat farknn 7-8 saati bulduu iki lke arasnda yaplan bir yolculukta jetlag sz konusu olur. Yani kii, stanbul dan len saat 12.00 de uaa binip, 8 saatlik farkn bulunduu bir baka lkeye gittiinde vcut saati 20.00 yi gsterir. Oysa, o lkede saat halen 12.00 dir. Vcudun saati 8 saat ileridedir. Kii vcut saati gerei akam olduunu hissetmesine, yava yava uykusunun gelmesine ramen daha akama 8 saat vardr. te bu durum jetlag diye adlandrlr. Aslan, ileri saat uygulamasnn uykuda sadece bir saatlik sapmaya yol aacan, ancak jetlag benzeri bir durumun sz konusu olmamas iin, bol sv tketilmesi, sabah lk du alnmas ve kahvalt yaplmas nerisinde bulunarak, yle devam etti: Kiinin biyolojik saati yeni uygulamaya kiiden kiiye fark gstermekle birlikte ancak, birka haftada alabilir. Bu sreci rahat atlatmak iin ncelikle bol sv neriyoruz. nk, uykunun en nemli fonksiyonlarndan birisi de vcuttaki antitoksinlerin uyku srasnda atlmas. Sv bu toksinlerin atlmasn salayan bir baka etken.. Aslan, yeni uygulamay, uyku sersemlii diye tabir edilen ekilde karlamak istemeyenlerin bir saat daha erken uyumaya zen gstermeleri gerektiine dikkati ekerek, ayrca, sabah alnacak lk bir du, hafif de olsa yaplacak bir kahvalt ileri saat uygulamasna almay kolaylatrr dedi. Memelilerde Birden ok Biyolojik Saat Var Washington niversitesi nden aratrmaclar, beynimizde birden fazla biyolojik saat olduunu ve jet lag (uzun bir uak yolculuundan sonra zaman farkndan doan uyku dzensizli i ve yorgunluk) gibi sorunlar n bu saatlerin birbirine ayak uyduramamasndan kaynaklandn dnyorlar. Memeli canllarn beyninde, suprakiasmatik ekirdek olarak adlandrlan bir biyolojik saat olduu biliniyor. Bu yap , bedenin geri kalan iin ritim belirleyici olarak grev yapan binlerce zel hcreden oluuyor. Bu hcrelerin gen etkinlikleri, 24

saatlik bir dngde gerekleiyor. Aratrmaclar bu hcrelerin nasl dzenlendi ini belirlemek iin laboratuar fareleriyle bir deney gerekletirmiler. Farelerin 24 saatlik normal aydnlk-karanlk dnglerini 22 saat olarak deitirmiler. Sonra da, beyinlerindeki saat hcrelerinin gen etkinliklerini incelemiler. artc bir biimde, hcrelerin bir blmnn gen etkinliklerinin bu yeni 22 saatlik dngye gre deitii, bir blmnnse eski 24 saatlik dngye gre davranmay srdrdkleri grlm. Aratrmaclar bunun, beyinde, birbirinden bamsz alan en azndan iki saatin varlna iaret ettiini belirtiyorlar. Aratrmaclara gre bu sonular, insanlar iin de geerli olabilir. Normal koullarda, iki saat ayn dzende ileyerek, bedenin geri kalanna, midenin yemek iin hazrlanmas ya da yatma zamannda uykumuzun gelmesi gibi eitli ilevlerin yerine getirilmesini sylyor. Ancak, farkl bir zaman dilimindeki bir lkeye yaplan uak yolculuunda olduu gibi aydnlk-karanlk dngs bozuldu unda, biyolojik saatlerin uyumu da bozuluyor. Biyolojik saatlerden birinin, retinadan gelen k sinyallerine duyarl olduu bilinse de, tekinin hangi uyaranlara duyarl olduu henz bilinmiyor. ZAMANI DEERLENDRMEDE BYOLOJK SAAT -1 Prof. Dr. Adem TATLI "Zamana yemin olsun! nsan zaman deerlendirme hususunda mutlaka hsrana dmektedir" (Asr Sresi -1,2). "ki ey vardr, insanlarn ou onun deerini bilmezler. Shhat ve bo vakit" (Hads). yet ve hadislerde de deerinibilemeyeceimize ve hakkyla deerlendiremeyeceimize iaret edilen zaman nedir? Zaman, varlklarn yazlp silindii veya hayata ve lme mazhar olduu bir kudret defteri olarak tarif edilebilir. Bir baka ifade ile; eyann, iinde grnp kaybolduu byk bir nehirdir. Bu zaman nehrinde herkesin sresi belli ve sabittir. Bazlar iin 50, bazlar iin 60, bazlar iin ise en fazla 100 sene. Her insann zaman, onun hayat sresi ve dolaysyla mr sermayesidir. Zamann deerlendirilmesi de bu mr sermayesiyle alnan eye baldr. Bu ticarette kazan yle olmaldr ki, karlnda verilen ve bir daha geri gelmesi mmkn olmayan hayat sermayesine demelidir. Bu neminden dolaydr ki, bir hadiste, zamann her anndan hesaba ekilineceine iaret edilir: "nsan, hayatnn her anndan, kazandndan, harcadndan, genliini ne yolda tkettiinden, bildii ile amel edip etmediinden hesaba ekilecektir" (Hadis). nsan, en kymetli sermayesi olan zaman nasl harcamal ki, en yksek verimi elde etsin? Bunun iin iki hususun gzden uzak tutulmamas gerekir: 1. Zamann iyi deerlendirilmesi. Yani, plnl kullanlmas. 2. Faydallk ve verimliliinin nazara alnmas. Bir gnn 25 saat olmasn hepimiz isteriz. Ama, maalesef bir gn sadece 24 saattir. O halde, bu 24 saati en iyi tarzda kullanmann yollan aranmaldr. Bunun iin de; neden fazla zamana ihtiyacmz olduunu kendimize sormalyz. Yani, bu sre iinde gerekletirmek istediimiz faydal bir gayemizin bulunmas, o zamana sahip olmak kadar nemlidir.

Gn, ok ve byk iler yapnlar iin de 24 saattir. Mhim olan, neyin ne zaman ve nasl yaplacann bilinmesi ve plnlanmasna baldr. Daha ak bir ifade ile: Bir mrn plnlanmas; bir yln, bir ayn, bir haftann ve bir gnn plnlanmas zarureti vardr. Kinatta pln ve intizam hakimdir. Dnyada muvaffak olmann srr, kinatta geerli olan kanunlara uygun hareket etmekle mmkndr. Kinatta nizam ve intizam vardr. Gnein ve Dnyann hareketleri saniye bile amyor. O halde zaman hususunda geerli olan bu kanuna uymak, muvaffakiyet iin arttr. yle ise bir kimse, almasndan dinlenmesine, yatmasndan kalkmasna, yemesinden imesine kadar her davrannda intizaml olmak zorundadr. Canllardaki biyolojik faaliyetler de belirli periyotlarda tekrarlanr ve organizma deta bir saat gibi iler. Dolaysyla kinatta btn varlklar belirli bir pln ve program dahilinde grev yaparken, insann programsz hareket etmesi dnlemez. Canllarda biyolojik saat Canllarda birok fizyolojik fonksiyonlar, belirli zaman aralklar ile deimeler gsterir ve periyodik olarak tekrar eder. Bu ritim bir gn, yani 24 saatte bir olabilecei gibi, haftalk, aylk ve yllk da olabilir. Biyolojik saatin tabiat bilinememektedir. Sevk-i lahi olarak da adlandrlan bu davrann tezahr bitki, hayvan ve insanlarda deiik ekillerde cereyan eder. Hayvanlarn gn ve mevsimlere bal olarak grlen uyuma, beslenme ve g davranlar buna iyi bir misl tekil eder. stiridyelerin, sahilde gelgit olaylarna uygun olarak kabuklarn ap kapadklar grlmtr. Laboratuara gtrlen istiridyelerin biyoritmik hareketlerinin, bizzat gelgit olaynn deil, buna sebep olan Ay'n hareketine bal olduu anlalmtr. Ayn davranlara bitkilerde de rastlamak mmkndr. Bitkilerdeki polen taneleri ile bunlar ziyaret eden arlarn miktarnda gnn belirli saatlerinde nemli artlar grlmektedir. nsanda biyolojik saat Bu biyolojik saatin insanda ok dikkat ekici ekilde iledii bilinmektedir. Gerek gnlk ve gerekse haftalk hayatn tanziminde bu biyolojik saatin dikkate alnmas zarureti vardr. Dnyann elektro-manyetik alannda meydana gelen deiikliklerin, insann beyninde de elektrik akmlarna dnerek bir takm psikolojik deimeleri hasl ettii anlalmtr. 20 yl sreyle evlenme, boanma, iten atlma, kaza ve kavga gibi hdiselerin kronolojik istatistii yapld zaman, bu deiikliklerin 285 gnlk periyotlarla tekrarland grlmtr. Bu olaylar, duygu, fizik ve zihni g olmak zere grup altnda toplanmtr. Fizik ritim 23 gnlk, duygu grafii 28 gnlk (28-5=23), zihni g grafii ise 33 gnlk (28+5=33) bir periyotla tekrar etmitir (ekil 1). Bu ritimlerle davranlarmz arasnda balant sz konusudur. Her ritmin, pozitif, negatif ve kritik gnleri vardr ve bu gnlerde fiziki gcmz, duygu bakmndan hassasiyetimiz ve zihn keskinliimiz farkldr. Mesel, baz gnler yataktan ku gibi hafif kalkarz, iimizde sebebini bilmediimiz bir sevin ve mutluluk vardr. Ama baz gnler yataktan zor kalkarz, iimizde bir sknt hissederiz. Baka zaman bir kere okumakla rendiimiz bir dersi bazen on kere okuduumuz halde aklmzda hi bir eyin kalmadna ahit oluruz. Bir anlam veremediimiz bu deiikliklerin sebebini, iimizdeki biyolojik ritimlerde aramamz gerektii hususunda yaygn bir kanaat vardr. Biyolojik ritim nasl hesaplanr? Biyoritmik hesabn esas, doum tarihinden itibaren, ilgilendiimiz belli bir tarihe kadar geen gnlerin toplam saysn tespit etmeye dayanr. Bu toplam, her devrenin sresi olan gn saysna, mesel, fizik ritim iin 23'e, zihni ritim iin 33'e blnr. Fizik ritimde, pozitif dnem birinci gn balar ve kritik gn olan on ikinci gne kadar srer, ikinci ve on birinci gnler aras, mspet devredir ve bu ikisinin aras olan yedinci gnde en yksek deere ulalr. On nc ve yirmi nc gnler aras, menfi devredir. Fizik devrenin pozitif faznda, fizik gcmz yerindedir, yataktan kolaylkla kalklr, glkler rahatlkla halledilir. Negatif fazda ise durum tersinedir. Devrelerin, bir fazdan dierine gei yapt gnler, kritik gnlerdir.

Kazalarn pek ounun bu kritik gnlerde olduu anlalmaktadr. Kritik gnlerin zellii, dk fizik canllk, mantkl olmayan heyecanl davranlar ve zayf zihni alglamadr. Her ritimde kritik gn vardr. Bunlar; devrenin balangcnda, pozitiften negatife getii orta ksmda ve devrenin sonundadr. nsanda 24 saatlik ritim nsann bnyesinde bir takm fizyolojik olaylar, periyodik olarak cereyan eder. Bu ritim, yaklak 24 saatlik bir sreyle organizmada sanki bir saat varm gibi belirli bir dzen iinde grlr. Jet ua ile dou-bat istikametinde yolculuk yapanlarn sersemlemesi, i saatin d dnya ile uyumunun bozulmasndandr. Neticede, duyarllk, vcut scakl, hormon dzeyleri, zihni keskinlik artp azalmaktadr. Kuzey-gney istikametinde yaplan yolculukta ise, ayn saat kuanda bulunduundan byle bir rahatszlk sz konusu deildir. lalarn, insan vcudu zerindeki tesiri de, gnn deiik saatlerinde farkllk gsterir. Fareler zerinde belli bir dozdaki amfetamin (Ruhi durumu uyarc etkisi olan bir ila) gnn baz saatlerinde farelerin %77'sini, baka bir saatte ise sadece %8'ini ldrmtr. Dolaysyla, gnde 3 defa ila kullanma forml shhatli gzkmemektedir. nsan vcudundaki biyolojik reaksiyonlar balatp onlarn faaliyetinin en st dzeye kmasn salayan iki hormon vardr. Vcudun biyolojik saatinde rol alan bu hormonlar; kortizon ve adrenalindir. Adrenalin, nabz hzlandrr, kan damarlarn daraltr, ar kan basncna ve tkrk salgsna sebep olur. htiya duyulduunda btn vcudu aktive etmeye ve sonunda btn fonksiyonlar iin vcudu normal durumuna (eski haline) getirmeye sebep olur. nsan vcudunda fizyolojik faaliyetler, saat 03 sralarnda en asgari dzeye iner. Bu saatten itibaren kortizon ad verilen stres hormonu fazla miktarda salglanr. Saat 05 civarnda bu deer, gnlk ortalamann alt katdr. Salglanan bu kortizon, bir alar saat gibi i grr ve btn metabolizmay uyarr. Kana bol miktarda glikoz ve amino asit karr. Bylece, gnlk hayatta ihtiya duyulacak enerji kanda hazr hale getirilir. Sabah namaz klnmasyla bu aktivite iyice ykselir. Sabah namazndan sonra tekrar yatmak bu aktiviteyi drecei iin zihni dinlik ve keskinlii azaltr. Saat 09-10'da bu deerler en yksek dzeye ular. Saat 11-12 aras zihni bakmdan ok aktif olduumuz zamandr. Dorukta bir aktivite yaandktan sonra, vcutta dinlenme ihtiyac grlr (ekil 2). Saat 12'den 14'e kadar olan devrede, mide ve barsaklardaki faaliyet artna bal olarak beyindeki kan basnc azalr. Vcut aktivitesinde dme kaydedilir. Souk suyla alnacak bir abdestle klnacak bir le namaz, gnn birinci ksmnn yorgunluunu atacaktr. 15-20 dakikalk bir uyku, leden sonraya daha din girilmesini temin edecektir. Bu saatlerde yarm saatlik le uykusu, gecenin iki saatine denk gelmektedir. Saat 15'den itibaren, vcutta yeni bir aktivite dalgas yaylr ve saat 17 ile 18 aras, leden sonraki zirveye ulalr. Bbrekler tam kapasite ile alr, sa ve trnaklar en hzl ekilde uzar. Bu fizyolojik faaliyetleri aktive eden hormonlardan adrenalin, kanda en yksek seviyeye saat 15-16 arasnda kar. Sempatik sinir sisteminin kontrolndeki bu adrenalin ve kortizon hormonlar, tehlike ve stres durumlarnda fazla miktarda salglanr. Bu hormon tesirlerinin uzun srmesi, ya da sk sk tekrarlanmas yksek tansiyon ve bir takm psikosomatik hastalklara sebep olmaktadr. Bu saatlerdeki ikindi namaz, beynin hipokampus blgesini uyararak, hormonlar kontrol eden sempatik sinir sisteminin etkisini azaltmakta, normal fonksiyonlar kontrol eden parasempatik sinir sisteminin devreye girmesini salamaktadr. Bu da organizmada geveme ve rahatlamaya sebep olmaktadr. Saat 19'dan itibaren yeni bir durgunluk devresi balar ve saat 21'e doru bu faaliyetler iyice azalr. Saat 19'da sinir sistemine ait illar daha tesirlidir. Saat 20'den 4'e kadar olan devrede ise, antibiyotikler en gl etkiyi gsterir. Saat 21'de sindirim faaliyetleri yavalamaya balar. Dolaysyla bu saatten sonra fazla yememek gerekir. Saat 23'de metabolizma faaliyetleri, tansiyon, nabz ve vcut ss en aza iner. Stres hormonu olan kortizonun salglanmas ok azalr. Byle bir durum geceleri gndze gre iki kat daha fazla ocuk domasna sebep olur.

Saat 01-02 aras, alanlar iin hata ve kaza yapma riskinin en yksek olduu saatlerdir. Bu saatlerde soua kar hassasiyet de artmtr. (Dergi'nin gelecek saysnda zaman tanzimi konusu ile devam edecek) KAYNAKLAR 1. Terziolu, M.,1980. Fizyoloji. Cilt 1. st. Univ. Cerrahpaa Tp Fak. stanbul 2. Canan, 1.1985. slm'da Zaman Tanzimi. Cihan Yaynevi. stanbul 3. West, P.1989. Biorhythms. 4. Bio Science, 1989. 5. New Scientist, 1991. 6. Uzunolu, S. 1992. Zaman Sermayesi. 7. Ger, C. 1992. imizdeki Saat. Panzehir Dergisi. Say 23. 8. Noyan, A. 1993. Fizyoloji 8.bask, Metaksan. 1157 S. 9. Ger, C. 1995. Zaman Siz Ynetin. Panzehir Dergisi Say. 30 Gnlk Bir Ritmimiz Var: Biyolojik Zamanlama.. Her leden sonra, ayn vakitte iinizde bir ekerleme istei hissedersiniz. Kayna beyninizdedir; beynin derinliklerindeki bir grup sinir hcresinde... Bu sinir hcreIeri, evreden gelen dngsel sinyalleri, zellikle de gn ile karanl kaydederler ve bedendeki dngsel biyolojik olaylar ynlendirirler. Yirmidrt saatlik dnglerle, vcudunuzdaki kan basnc, s, hormon retimi, metabolizma hznz -alerjiye ve toksinlere kar duyarllnz bile ykselip, debilir. Circadian (Latince'de circa, ''hakknda''; dies, ''gn") ritim, insanlara zg deildir. Bu ritim btn hayvan ve bitkilerde, hatta tek hcreli alglerde bile vardr. Biyolojik saat dediimiz bu ritim, vcudumuz iin yaradltan verilen bir avantajdr. Biyolojik saat, gecenin kmesi gibi evresel deiiklere cevap vermekten te, onlara nceden hazrlanmay da salar. Hayvanlarn gece souklarna kar snabilmeleri iin snrl sayda maara olduunu dnelim, gecenin kecei vakti erken farkedebilen ve maaralar kapan hayvanlarn yaama ans daha yksek olacaktr. nsanlarn biyolojik saatlerini ayarlamak iin vcudun k ve karanlk, yemekler , fiziksel hareketlilik, ya da saat, takvim ve sosyal iletiim gibi sosyal etkileim yollarn kulland bilim adamlar onlarca yldr biliyorlar. Son aratrmalar , bu zaman iaretleri (ya da Almanlarn deyiiyle zeitgebers=zaman belirleyici) arasnda en nemlisinin k ve karanlk olduunu gstermitir. Bilim adamlar ilk olarak, insanlarn radyo saatinden ya da sokaktan geen p arabasnn sesinden bamsz olarak ayarlanan biyolojik bir saat kullandklarn ispatladlar. Bunu ispatlayan deneyler ilk olarak 1970 ve 1980'lerde bir Fransz tarafndan hors du temps=''zaman d'' ad verilerek yapld. Deney basitti: Denekler tamamiyle izolasyon altnda tutulacaklar ve de ne tr uyuma dngleri gelitirecekleri grlecekti. Avrupallar deneylerinde mekan olarak yeralt maaralar gibi egzotik ve psikolojik adan stres veren blgeler setiler. Amerikal- lar ise sadece teknisyenlerin ziyaret ettikleri izole edilmi hastane odalarn kullandlar. Temel olarak, insan saatinin yirmidrt saat gibi periyotlarla kademeli olarak yavalad bulundu. 1960'larn sonu ve 1970'lerin banda ise Michel Siffre adndaki bir Fransz aratrrnac, -drt ay gibi uzun sren izolasyon dnemlerinden sonra deneklerin biyolojik gnlerinin yaklak 48 saate kadar ktn ve bunun yaklak on saatinin uykuda, yaklak otuzbe saatinin ise ayakta getiini iddia etti. Siffre aslnda bir jeolojist ve spelojistti (rnaara bilimcisi). Kefettii bir maaraya saatsiz inmi ve yolunu kaybettikten sonra k bulana kadar biyolojik saati deirniti. Bu olaydan sonra ilgi alann kronobiyolojiye yani Circadian ritmini incelemeye evirdi. Daha sonra Elliot Weitzrnan ve Charles Czeisler adndaki iki Arnerikal aratrrnac krksekiz saatlik dngyle alakal teorisini doruladlar. Bu tr zarnand aratrmalarnn bir dier etkisi tehlikeside karlalan psikolojik bozukluklar ve depresyonlardr. 1990'da Siffre'nin yeni bir yeralt rnagaras deneyinde denek olan Fransz bir kadn sonradan intihar etti. Kadnn

kocas 105 gnlk izolasyonun etkisinden kurtulamadn sylyordu. saatirniz hakkndaki bilgilerirniz lise grencilerini btn gece almaya ikna etmekten ok daha fazla yararlar salarntr. Doktorlar zamana bal tedavilerde biyolojik saatin vcuda olan etkisini de gznne alyorlar. Kamyon frleri ve pilotlar gibi uzun ve dzensiz vardiyalarla almak zorunda kalan kiilerin neden olduu tehlikeler konusunda toplum bilinlendi. Charles Czeisler'in stajyer doktorlar zerinde yapt bir alrna, doktorlarn drtte birinin ylda en azndan bir kez telefonla konuurken uyuyakaldklarn gsterdi. Bilirn adarnlar, uzun uak yolculuklarndan klinik depresyona kadar birok nedenle biyolojik saati bozulan insanlar k tedavisiyle iyiletirmeye baladlar. Gerekli teknoloji ok karmak ya da pahal degil, hastalarn belli periyotlarla uzun sreli youn a maruz braklmalar temeli zerine bina ediliyor. Maryland, Bethedda'dan bir adam baa giyilen bir kask benzeri bir alet gelitirmitir. Uzun uak yolculuklarnda giyildiinde (tabii ki yannzdaki kiiye uzun bir aklama yapmanz da gerekiyor) kullanan kiinin biyolojik saatini resetleyerek saat farkna uyum salamasna yaryor. kadir yavuz@mutasyon.net Vcudumuzdaki Mucizeler Her sabah kalkmaya o kadar almzdr ki, uyanmamz esnasnda bedenimizde olup bitenleri genellikle pek dnmeyiz. Oysa bu srada bedenimizde mucizevi bir alarm sistemi harekete gemi ve bizi uyandrmtr. nk Allah, bedenlerimizi, zaman alglayan bir saatle birlikte yaratmtr. Uyku, beslenme, kan basnc ve beden ssnn ayarlanmas gibi bedensel faaliyetlerin gn iinde dzenlenmesini salayan bir beden saatidir bu. Bedenimizin derinliklerinde sakl bu saati bilim adamlar "biyolojik saat" olarak isimlendirmektedirler. Biyolojik saatimiz mkemmel bir ekilde ayarlanmtr ve mkemmel bir ekilde ilemektedir. Biyolojik saatimizle kolumuzdaki saat arasnda artc bir paralellik de vardr: Her ikisi de gnlk ritimlerini 24 saatte tamamlar. Gn iinde ihtiya duyacamz enerji seviyesi sabah, len, akam ve gece deimektedir. Allah bu saati yaratm, bylece bedenimizin ilerimize uygun tempoda almasn salamtr. Bylece organlarmz saatin ka olduunu alglar ve buna uygun alrlar. rnein vcudunuz biyolojik saat sayesinde sabah olduunu anlar ve sizi uyandrr; yemek vaktini unutsanz da alk hissi uyandrp sizi yemee davet eder. Sanki bir glge gibi sizi takip eden ve iinde bulunduunuz ortama gre ayarlamalar yapan bir dost gibidir biyolojik saat. Gerekte bu dost sizin iinizdeki hcrelerden meydana gelen karmak bir sistemdir ve Allah'n "Rahman" sfatnn bir tecellisi olarak sizi gzetmektedir. Biyolojik Saat Nasl alr? Biyolojik saat beyinde bulunan bir ana saat tarafndan kumanda edilir. Bu ana saatin yansra eitli organlarmzda bulunan ve sadece bulunduklar organ etkileyen evresel saatler de vardr. Ana saat tarafndan ynetilen bu evresel saatler; bbrek, akcier, karacier ve damar gibi organlarda bulunur. Bunlar vcudun dengesini salamada nemli rol oynayan organlardr. Biyolojik saat bu organlarn alma ritimlerini dzenleyerek vcudumuzda uyumlu bir alma salar. Biyolojik saatin nemli grevi vardr. Her aamas mucize olan bu grevler unlardr: D ortamdaki uyarclarn alglanmas 24 saatlik ritim oluturulmas Tm saatlerin bu ritme gre ayarlanmas D Ortamdaki Uyarclarn Alglanmas

Dnn eer uykunuz sabah gne doduktan sonra gelseydi ve gndzleri uyumak zorunda kalsaydnz hayatnz nasl deiirdi? lerinizi mecburen gece karanlnda halletmek zorunda kalacaktnz. nsana saysz nimetler ltfeden Allah, karanlk ve aydnl da insan iin en uygun ekilde yaratmtr. Bir Kuran ayetinde Allah yle buyurur: "- O, dinlenmeniz iin geceyi, gndz de aydnlatc (mubsir) olarak sizin iin yaratmtr. phesiz iitebilen bir topluluk iin bunda gerekten ayetler vardr." (Yunus Suresi, 67) Kukusuz biyolojik saatin en artc zellii, zifiri karanlktaki organlarmzn darda gndz m gece mi olduunu alglamalarn salamasdr. Beyindeki ana saat dardaki k iddetini srekli izler ve dier organlara bu saati srekli haber verir. Siz nasl kolunuzdaki saate bakp saatin ka olduunu alglyorsanz, vcudunuz da beyninizdeki ana saate bakp saatin ka olduunu alglayabilmektedir. Gerekte ne beyninizde akrep ve yelkovan vardr ne de iinizdeki organlarn bunlara bakacak gzleri. Biyolojik saat Allah'n benzersiz yaratmasn gsteren mucizevi bir sistemdir. Beynimizdeki ana saat hem yap hem de ilev asndan harikadr. Hipotalamusta yer alan iki ekirdekten (sinir hcresi bei) meydana gelir. Beynin sol ve sa ksmnda simetrik olarak bulunan ekirdeklerin byklkleri milimetrenin yaklak drtte biri kadardr. Bu ekirdeklerin yeri yapacaklar greve gre zel olarak ayarlanmtr: ekirdekler gzlerimizin yaklak 3 cm arkasnda bulunur. Sol ve sa gzden gelen optik sinirler tam bu noktada birbirini bir kavakla keserler. ekirdekler, kavan hemen stnde yer alr ve zel bir yolla kavaa balanmtr. Ana saat, tm bu yol ve kavak a sayesinde d ortamdaki k hakknda her an bilgi almaktadr. Bu bilginin ana saate ulatrlmas yle gerekleir: Gzn retinasna den k paracklar burada bulunan a duyarl hcreler tarafndan elektrik sinyallerine dntrlr. Sonra bu sinyaller optik sinirler yoluyla hem grme merkezine hem de ekirdeklere iletilir. Bylece ekirdekler yani ana saat, d ortamda saatin ka olduunu saniye saniye alglayabilmektedir. Buras biyolojik saatin kumanda merkezidir. 24 Saatlik Bir Ritm Oluturulmas Biyolojik saatin ritmi tam olarak bir gne gre ayarlanmtr. Vcudumuzdaki sistemler her 24 saatte bir tekrarlanan ritmde alrlar. Beyindeki ana saati oluturan sinir hcrelerinde yaplan aratrmalar bu ritmin, hcrelerde retilen iki zel molekl sayesinde olutuunu ortaya karmtr. Per ve Cry ismi verilen bu molekller, belli miktarlarda retilir daha sonra paralanarak yok olurlar. Molekllerin retildii sre gndz, paralanp yok olduklar sre ise geceyi ifade eder. Yani beynimizdeki ana saat bu molekllerin retimini gndzn bir sinyali olarak, paralanmalarn ise gecenin bir sinyali olarak alr. Hcreler retilmekteyken hzl (gndz) bunlar paralanmaktayken yava (gece) alma temposu oluturulur. Bylece molekllerin says bir duvar saatindeki sarkacn grevini yapmaktadr. Gece boyunca birer birer paralanan molekller bittii anda bu bir sinyal kabul edilir ve retime yeniden geilir. te bu anda hcre gndz olduunu alglamasna hzl almaya balar. Bylece beynimizdeki ana saat iinde gece ve gndz ritmleri oluturulmu olur. Tm Saatlerin Bu Ritme Gre Ayarlanmas Per ve Cry moleklleri sadece beyindeki ana saatte retilir, bylece asl ritm burada belirlenir. Beynimizdeki ana saat sabahn ilk klaryla birlikte

gzlerimizden k sinyallerini almaya balar. Bizler uyuyor veya gz kapaklarmz kapal olsa bile ortamdaki k belli bir gce ulanca retinamz da uyarlm olur. Retinadaki sinir dm hcrelerine den k paracklar burada Allah ' n zel olarak var ettii bir proteinle karlarlar. Melanopsin isimli bu protein a duyarl bir proteindir ve alglayarak elektrik sinyalleri oluturulmasn salar. Bu sinyaller beyinde hipotalamusta bulunan ekirdeklere yani ana saate iletilir. Bu ekirdekteki hcreler alglayarak gnn baladn haber alm olurlar. Bu sinyali alan ana saat hcreleri tm vcuda yaydklar sinyallerle darda havann aydnlandn haber verir. Bylece vcudun birok sistemi uyarlm olur: Kognitif (tanmayla ilgili) Sistem Uyarlr: Dikkatiniz yava yava alr. lk kalktnz andaki dalgnlnz bu gei dneminden kaynaklanr. Endokrin Sistemi Uyarlr: Gn iinde ihtiya duyacanz hormonlarn sentezine balanr. Baklk Sistemi Uyarlr: Alacanz ilalarn etkinlii bu yzden gn iinde farkllk gsterir. Kalp-Damar Sistemi Uyarlr: Kan svsnn ierdii maddelerin dengesi ayarlanr, hcreler aras enzimler retilmeye balanr. Tm bu ayarlamalar gn iinde ortama uygun ekilde srdrlr. Karanlk ve lo bir ortamda gn ortasnda uykumuzun gelebilmesi bunun bir gstergesidir. 24 saat boyunca d ortamdaki k iddeti ana saat tarafndan alglanr, ana saat bir orkestra efi gibi dier saatleri yneterek vcut dzeninin korunmasn salar. Bizler sabahlar tm bunlardan habersiz bir ekilde uyanr, hazrlanr ve evden karz... Elbette gzle grlmeyen hcrelere bir saat gibi almalarn emreden ve vcudumuzu her sabah tekrar tekrar kusursuzca dzenleyen Yce Allah'tr. Bir Kuran ayetinde yle buyrulur: "Hi phesiz, rzk veren O, metin kuvvet sahibi olan Allah'tr." (Zariyat Suresi, 58) Biyolojik saatin vcudumuzu ne denli mkemmel bir ekilde d ortama ayarladnn en belirgin gstergesi uakla yolculuk eden kiilerde ortaya kan jet gecikmesi'dir. stanbul'da yaayan kii Amerika'nn Bat'sna gittiinde gn iinde bir anda ortalama 10 saat geriye gider. rnein bu insan stanbul ' dan saat 15'te yola kmsa California'ya vardnda (yolda geecek sre saylmazsa) saat sabahn 5'i olacaktr. Halbuki bu insann bedeni stanbul'da uyanm, sabah ve leni orada her zaman alkn olduu tempoda geirmitir. Ama bu insan Amerika'da uaktan indiinde gzleri bambaka bir k alglar. Beden saatiyle bulunduu ehrin saati arasnda bir anda 10 saatlik bir uurum meydana gelir. Bu durum Amerika'daki gndz sresinin 10 saat daha uzamasna yol aar. Kiinin bedeni kendi saatine gre uyku emri verir ancak ortamdaki k yznden gzleri alglamaya devam eder ve ana saatten evresel saatlere uyank kaln ' mesaj gnderilir. Ana saatle evresel saatler arasndaki bu uyumsuzluun giderilmesi ancak Amerika ' da geirilecek birka gn iinde mmkn olacaktr. Kii bu sre iinde uykusuzluk ve rahatsz bir hal srecektir. Jet gecikmesi ' biyolojik saatin ne byk bir nimet olduunu ortaya koymaktadr: Eer bedenimizde byle bir saat olmasayd bedenimizin almasyla gnlk ilerimiz arasnda hibir uyum kalmazd. Bu durumu biyolojik saat aratrmalarnda nemli bir bulu gerekletiren Norman

Ruby yle deerlendirmektedir: "Eer biyolojik saat olmasayd kesintisiz uyku uyumamz mmkn olmazd. Ayrca bedenimizin ne zaman aniden uyku haline geecei ne zaman hareketli olaca nceden belli olmazd." Norman Ruby, 2002 ylnn Aralk aynda yaynlanan bir aratrmada retinada bulunan melanopsin moleklnn biyolojik saatle ilgisini ispatlam, bu kefi nl Science dergisi tarafndan yln en nemli bulularndan biri olarak gsterilmitir. Retinaya den mkemmel bir ekilde beyindeki ana saati sinyalleyen melanopsin moleklyle ilgili aratrmada rol oynayan bir baka bilim adam Bruce O ' Hara dr. O ' Hara bu konuda u yorumu yapmtr. "Eer biyolojik saat olmasayd birok davransal ve fizyolojik bozukluk meydana gelir gn iinde beden ssnn korunmas bile mmkn olmazd." Dnn, gn iinde aniden meye balayabilir, aniden uykuya dalabilir, aniden kan basncnz artabilir ve bunlar gibi birok baka rahatszlk yaayabilirdiniz. Ancak Allah'n bedenimizde varettii biyolojik saat sayesinde salkl bir ekilde gnlk ilerimizi srdrebiliyoruz. Allah ' n bize bahettii bu salk iin O ' na kretmeliyiz. Bir Kuran ayetinde Allah bize bu gerei yle hatrlatr: "O, sizin iin kulaklar, gzleri ve gnlleri ina edendir; ne az krediyorsunuz." (Mminun Suresi, 78) Grld gibi biyolojik saat 24 saate ayarl bir ritimdir ve zel olarak programlanmtr. Bilim adamlar d uyarclardan tamamen izole edilmi kiilerde bile 24 saatlik uyku-uyanklk dnglerinin srdn ortaya koymulardr. Hatta beyindeki ana saat hcreleri laboratuvarda karanlk bir ortamda yaatlm hcrelerin yine de 24 saatlik ritmi ortaya koyduu grlmtr. Bir bilimsel kaynakta bu konuda u yorum yaplmaktadr: "Son elli yllk srede u gerek ortaya kmtr: Hayatn 24 saatlik doas, dnyann hareketinin fiziksel ortamda 24 saatte ortaya kard deiikliklerin bir zorlamasndan ibaret deil; beyindeki isel bir zaman-uyumlu sistemin sonucudur." Dikkat edilmesi gereken bir gerek ise, bu programlamann bizlere Kuran'da haber verilmi olmasdr. Allah, insan gece vakti dinlenmeye, gndz vakti ise almaya uygun yarattn bir Kuran ayetinde yle bildirmektedir: "O, geceyi sizin iin bir elbise, uykuyu bir dinlenme ve gndz de yaylp-alma (zaman) klandr." (Furkan Suresi, 47) hayatnda 'biyolojik saat' ayarlamas Hibir zaman 'sabah tipi' bir insan olamadm. Ortaokuldan beri sabahlar erken kalkmak benim iin bir kbus oldu. Okul hayatm, okuldan dner dnmez, direkt yatak ve yastmla bulumam ve akama kadar uyumamla geti. niversitede, birok sabah 9 dersini, bu nedenle ektim. Snavlara almam gerektiinde ise, kafam ancak gece ge saatlerde 'basar' hale gelirdi. Dolaysyla erken yatarm, erken kalkarm, yumurtay stle arparm arksn hibir zaman hissederek syleyemedim. Ve sosyal dayatmalarn hkm srd toplumumuzda, bu zelliim hep 'farkl', hadi gereki olalm, 'tembel' damgasn yememe neden oldu. Doal olarak, bu durum bugn de aynen sryor. Ama artk bu durumu benimsedim. Beni tanyanlar da benimsedi. Mmkn olduu kadar, sabah erken saatlere toplant koymamaya gayret ediyorum. Tatillerde ou zaman grup kahvaltlarn karp, eimin getirdii ufak sandvile yetinmeyi rendim. Zaten, 'afyonumun patlamama' halini ekenler, durumu pek fazla zorlamyor. SABAHI MIYIZ, AKAMCI MI? Sanmayn ki, bu hafta byle bir anket yaparak, yalnz olmadm kantlamaya alyorum! Hayr, ben durumu oktan zdm sevgili okurlar. Uzun sredir yalnz olmadm biliyorum. Bilim sa olsun! Penn State niversitesi nden Profesr Fredirick Brown n konuya ynelik almalar bu konuda olduka

aydnlatc. Eer aranzda benim gibi olanlar varsa hi merak etmesin: Sabah erken uyanamamak ayp deil, sadece genetik. Genetik mirasm, biyolojik saatim, beni 'akam tipi' insan yapmaya daha ben domadan nce karar vermiti ve benim de fazla yapabileceim bir ey yoktu. Hatta bundan da te, Profesr Brown a gre 'mood' yani 'insann havas' arlkl ounluk iin, leden sonra daha iyi oluyordu. Ve benim okuldan dner dnmez uyuyarak geirdiim saatler, yani leden sonra 4 ila 6 aras, tm insanlarn 'yorgunluk' ve 'fiziksel gte d' yaad saatlerdi. te bu hafta nsankaynaklari.com'la, biz Trklerin daha ok sabah m yoksa akamc m olduunu bulmaya altk. Cevap verenler en yksek oranda (yzde 45), kendilerini en retken sabah saat 9 ila 12 arasnda hissettiklerini syledi. Yurtdnda yaplm birok aratrmayla ortaklk gsteren bir sonu bu. Ancak ilgin durum sabah saatleri ile leden sonra + akam saatlerini karlatrdmzda kt. Toplamda yzde 54 sabah saatlerinde kendini iyi hissettiini sylerken, geri kalan yzde 46 len saat 12 den sonra daha iyi olduunu belirtti. Hatta yzde 14 lk bir kesim akam 6 ila 9 arasnda daha retken olduunu ifade etti. yleyse ne yapmak lazm; farkllklar kabul etmek lazm. Hepimizin enerjisi farkl ve her saat herkesin retken olmas mmkn deil. Ama i dnyas, eitim dnyas, ksaca hayat, bu farkllklar gz ard etmek zerine kurulmu gibi maalesef. Toronto niversitesi nden akademisyenlerin 'Kiilik ve Bireysel Farkllklar' dergisinde yaynlanm olan 2007 ubat tarihli makalelerinde de belirttikleri gibi, yaplan almalar gsteriyor ki, 'sabah tipi' renciler sabahlar bir teste tabi tutulduklarnda, 'akam tipi' renciler de akamlar bir teste tabi tutulduklarnda daha baarl oluyor. Bu halimle olduka baarl bir eitim hayat geirmi biri olarak, bir de hayatm boyunca snavlara akam girseydim, herhalde ge erecekti bam diye dnmekten de kendimi alamyorum! BEST BUY VE ROWE Firmalarn nemli bir blm bu 'dengesiz enerji dalm'nn farknda. Dolaysyla, bu olumsuz durumu, en yksek oranda olumluya evirebilmek zere kollar svam haldeler. Mesela Sony Europe, 'enerji ynetimi' prensiplerini, tm ynetim kadrosu olarak benimsemi halde. nmzdeki sene iinde, yaklak 2 bin civar alan 'enerji yenileme program'na katlm olacak. Bakan Fujio Nishida dan aa kadar, Sony de herkes ska mola verebiliyor, gn ortasnda spora gidebiliyor, e-postalarna sadece belirlenen zamanlarda bakabiliyor, 'yenilenme odalar'na istediklerinde gidip enerji depolayabiliyor. Ama konunun en iyi rnei Best Buy. Best Buy, Amerika nn en byk elektronik eya perakende zinciri. Firma, yeni yzyln mantras 'esneklik' meselesini mercek altna almaya karar veriyor ve ie, 'iyeri' ve 'esnek saat uygulamalar'nn bir oksimoron, yani elikili birliktelik olduunu kabul ederek balyor. alanlar iin 'esneklik' Zamanm tamamen kendim planlamak istiyorum demek iken, iveren iin, mesela, Kendine ait zamann 8 ila 10 aras, ama 10 ila 2 arasnda burada olmak zorundasn demek. Ve 'zorunda olmak' iin iine girdiinde, esneklik falan kalmyor maalesef. Ama gel gr ki, i-yaam dengesi de, ocuk sahiplii de, enerji farkllklar da geliyor 'esneklik'te kilitleniyor. te tm bunlar fark eden iki Best Buy K alan, Cali Ressler ve Jody Thompson, ROWE (Results Only Work Environment), yani 'Sadece Sonu Odakl Ortam' kavramn gndeme getirerek, i dnyasnda nemli bir paradigma deiikliine imza atyor. ROWE, insanlarn ahsi ihtiyalarna gre esneklik salamay prensip edinmi bir i anlay. ROWE ye gre esneklik stediiniz eyi, istediiniz zaman yapabilirsiniz, yeter ki elinizdeki ileri bitirin/yneticinizin size verdii hedefleri gerekletirin . 'alma saatleri' diye bir kavram yok, isteyen istedii saatte ie geliyor, toplantlara girmeyebiliyor. Bugne kadar 2 bin 600 Best Buy alan ROWE sistemine gemi durumda. Bu senenin sonuna kadar hepsi sistemin iine girecek. ROWE sonras firmada retkenlik yzde 33 artm. stifalarn ciddi oranda dm, ynetici performanslarnn gelimi ve mteri memnuniyetinin artm olmas da cabas. te ben buna, Bertrand Russell n 'Aylakla vg' kitabndaki yarm gn almann tm sanayide verimlilii artraca nerisinden sonra, gelmi gemi en 'cesur' ve en 'gereki' yaklam derim! Yaygnlamasn

can gnlden umarak.

Biyolojik saat Saat Her sabah kalkmaya o kadar almzdr ki, uyanmamz esnasnda bedenimizde olup bitenleri genellikle pek dnmeyiz. Oysa bu srada bedenimizde mucizevi bir alarm sistemi harekete gemi ve bizi uyandrmtr. nk Allah, bedenlerimizi, zaman alglayan bir saatle birlikte yaratmtr. Uyku, beslenme, kan basnc ve beden ssnn ayarlanmas gibi bedensel faaliyetlerin gn iinde dzenlenmesini salayan bir beden saatidir bu. Bedenimizin derinliklerinde sakl bu saati bilim adamlar "biyolojik saat" olarak isimlendirmektedirler. Biyolojik saatimiz mkemmel bir ekilde ayarlanmtr ve mkemmel bir ekilde ilemektedir. Biyolojik saatimizle kolumuzdaki saat arasnda artc bir paralellik de vardr: Her ikisi de gnlk ritimlerini 24 saatte tamamlar. Gn iinde ihtiya duyacamz enerji seviyesi sabah, len, akam ve gece deimektedir. Allah bu saati yaratm, bylece bedenimizin ilerimize uygun tempoda almasn salamtr. Bylece organlarmz saatin ka olduunu alglar ve buna uygun alrlar. rnein vcudunuz biyolojik saat sayesinde sabah olduunu anlar ve sizi uyandrr; yemek vaktini unutsanz da alk hissi uyandrp sizi yemee davet eder. (Harun Yahya, nsan Mucizesi) Sanki bir glge gibi sizi takip eden ve iinde bulunduunuz ortama gre ayarlamalar yapan bir dost gibidir biyolojik saat. Gerekte bu dost sizin iinizdeki hcrelerden meydana gelen karmak bir sistemdir ve Allah'n "Rahman" sfatnn bir tecellisi olarak sizi gzetmektedir. Biyolojik Saat Nasl alr? Biyolojik saat beyinde bulunan bir ana saat tarafndan kumanda edilir. Bu ana saatin yansra eitli organlarmzda bulunan ve sadece bulunduklar organ etkileyen evresel saatler de vardr. Ana saat tarafndan ynetilen bu evresel saatler; bbrek, akcier, karacier ve damar gibi organlarda bulunur. Bunlar vcudun dengesini salamada nemli rol oynayan organlardr. Biyolojik saat bu organlarn alma ritimlerini dzenleyerek vcudumuzda uyumlu bir alma salar. Biyolojik saatin nemli grevi vardr. Her aamas mucize olan bu grevler unlardr: D ortamdaki uyarclarn alglanmas 24 saatlik ritim oluturulmas Tm saatlerin bu ritme gre ayarlanmas D Ortamdaki Uyarclarn Alglanmas Dnn eer uykunuz sabah gne doduktan sonra gelseydi ve gndzleri uyumak zorunda kalsaydnz hayatnz nasl deiirdi? lerinizi mecburen gece karanlnda halletmek zorunda kalacaktnz. nsana saysz nimetler ltfeden Allah, karanlk ve aydnl da insan iin en uygun ekilde yaratmtr. Bir Kuran ayetinde Allah yle buyurur: "- O, dinlenmeniz iin geceyi, gndz de aydnlatc (mubsir) olarak sizin iin yaratmtr. phesiz iitebilen bir topluluk iin bunda gerekten ayetler vardr." (Yunus Suresi, 67) Kukusuz biyolojik saatin en artc zellii, zifiri karanlktaki organlarmzn darda gndz m gece mi olduunu alglamalarn salamasdr. Beyindeki ana saat dardaki k iddetini srekli izler ve dier organlara bu

saati srekli haber verir. Siz nasl kolunuzdaki saate bakp saatin ka olduunu alglyorsanz, vcudunuz da beyninizdeki ana saate bakp saatin ka olduunu alglayabilmektedir. Gerekte ne beyninizde akrep ve yelkovan vardr ne de iinizdeki organlarn bunlara bakacak gzleri. Biyolojik saat Allah'n benzersiz yaratmasn gsteren mucizevi bir sistemdir. Beynimizdeki ana saat hem yap hem de ilev asndan harikadr. Hipotalamusta yer alan iki ekirdekten (sinir hcresi bei) meydana gelir. Beynin sol ve sa ksmnda simetrik olarak bulunan ekirdeklerin byklkleri milimetrenin yaklak drtte biri kadardr. Bu ekirdeklerin yeri yapacaklar greve gre zel olarak ayarlanmtr: ekirdekler gzlerimizin yaklak 3 cm arkasnda bulunur. Sol ve sa gzden gelen optik sinirler tam bu noktada birbirini bir kavakla keserler. ekirdekler, kavan hemen stnde yer alr ve zel bir yolla kavaa balanmtr. Ana saat, tm bu yol ve kavak a sayesinde d ortamdaki k hakknda her an bilgi almaktadr. Bu bilginin ana saate ulatrlmas yle gerekleir: Gzn retinasna den k paracklar burada bulunan a duyarl hcreler tarafndan elektrik sinyallerine dntrlr. Sonra bu sinyaller optik sinirler yoluyla hem grme merkezine hem de ekirdeklere iletilir. Bylece ekirdekler yani ana saat, d ortamda saatin ka olduunu saniye saniye alglayabilmektedir. Buras biyolojik saatin kumanda merkezidir. 24 Saatlik Bir Ritm Oluturulmas Biyolojik saatin ritmi tam olarak bir gne gre ayarlanmtr. Vcudumuzdaki sistemler her 24 saatte bir tekrarlanan ritmde alrlar. Beyindeki ana saati oluturan sinir hcrelerinde yaplan aratrmalar bu ritmin, hcrelerde retilen iki zel molekl sayesinde olutuunu ortaya karmtr. Per ve Cry ismi verilen bu molekller, belli miktarlarda retilir daha sonra paralanarak yok olurlar. Molekllerin retildii sre gndz, paralanp yok olduklar sre ise geceyi ifade eder. Yani beynimizdeki ana saat bu molekllerin retimini gndzn bir sinyali olarak, paralanmalarn ise gecenin bir sinyali olarak alr. Hcreler retilmekteyken hzl (gndz) bunlar paralanmaktayken yava (gece) alma temposu oluturulur. Bylece molekllerin says bir duvar saatindeki sarkacn grevini yapmaktadr. Gece boyunca birer birer paralanan molekller bittii anda bu bir sinyal kabul edilir ve retime yeniden geilir. te bu anda hcre gndz olduunu alglamasna hzl almaya balar. Bylece beynimizdeki ana saat iinde gece ve gndz ritmleri oluturulmu olur. Tm Saatlerin Bu Ritme Gre Ayarlanmas Per ve Cry moleklleri sadece beyindeki ana saatte retilir, bylece asl ritm burada belirlenir. Beynimizdeki ana saat sabahn ilk klaryla birlikte gzlerimizden k sinyallerini almaya balar. Bizler uyuyor veya gz kapaklarmz kapal olsa bile ortamdaki k belli bir gce ulanca retinamz da uyarlm olur. Retinadaki sinir dm hcrelerine den k paracklar burada Allah ' n zel olarak var ettii bir proteinle karlarlar. Melanopsin isimli bu protein a duyarl bir proteindir ve alglayarak elektrik sinyalleri oluturulmasn salar. Bu sinyaller beyinde hipotalamusta bulunan ekirdeklere yani ana saate iletilir. Bu ekirdekteki hcreler alglayarak gnn baladn haber alm olurlar. Bu sinyali alan ana saat hcreleri tm vcuda yaydklar sinyallerle darda havann aydnlandn haber verir. Bylece vcudun birok sistemi uyarlm olur: Kognitif (tanmayla ilgili) Sistem Uyarlr: Dikkatiniz yava yava alr. lk kalktnz andaki dalgnlnz bu gei dneminden kaynaklanr.

Endokrin Sistemi Uyarlr: Gn iinde ihtiya duyacanz hormonlarn sentezine balanr. Baklk Sistemi Uyarlr: Alacanz ilalarn etkinlii bu yzden gn iinde farkllk gsterir. Kalp-Damar Sistemi Uyarlr: Kan svsnn ierdii maddelerin dengesi ayarlanr, hcreler aras enzimler retilmeye balanr. Tm bu ayarlamalar gn iinde ortama uygun ekilde srdrlr. Karanlk ve lo bir ortamda gn ortasnda uykumuzun gelebilmesi bunun bir gstergesidir. 24 saat boyunca d ortamdaki k iddeti ana saat tarafndan alglanr, ana saat bir orkestra efi gibi dier saatleri yneterek vcut dzeninin korunmasn salar. Bizler sabahlar tm bunlardan habersiz bir ekilde uyanr, hazrlanr ve evden karz... Elbette gzle grlmeyen hcrelere bir saat gibi almalarn emreden ve vcudumuzu her sabah tekrar tekrar kusursuzca dzenleyen Yce Allah'tr. Bir Kuran ayetinde yle buyrulur: "Hi phesiz, rzk veren O, metin kuvvet sahibi olan Allah'tr." (Zariyat Suresi, 58) Biyolojik saatin vcudumuzu ne denli mkemmel bir ekilde d ortama ayarladnn en belirgin gstergesi uakla yolculuk eden kiilerde ortaya kan jet gecikmesi'dir. stanbul'da yaayan kii Amerika'nn Bat'sna gittiinde gn iinde bir anda ortalama 10 saat geriye gider. rnein bu insan stanbul ' dan saat 15'te yola kmsa California'ya vardnda (yolda geecek sre saylmazsa) saat sabahn 5'i olacaktr. Halbuki bu insann bedeni stanbul'da uyanm, sabah ve leni orada her zaman alkn olduu tempoda geirmitir. Ama bu insan Amerika'da uaktan indiinde gzleri bambaka bir k alglar. Beden saatiyle bulunduu ehrin saati arasnda bir anda 10 saatlik bir uurum meydana gelir. Bu durum Amerika'daki gndz sresinin 10 saat daha uzamasna yol aar. Kiinin bedeni kendi saatine gre uyku emri verir ancak ortamdaki k yznden gzleri alglamaya devam eder ve ana saatten evresel saatlere uyank kaln ' mesaj gnderilir. Ana saatle evresel saatler arasndaki bu uyumsuzluun giderilmesi ancak Amerika ' da geirilecek birka gn iinde mmkn olacaktr. Kii bu sre iinde uykusuzluk ve rahatsz bir hal srecektir. Jet gecikmesi ' biyolojik saatin ne byk bir nimet olduunu ortaya koymaktadr: Eer bedenimizde byle bir saat olmasayd bedenimizin almasyla gnlk ilerimiz arasnda hibir uyum kalmazd. Bu durumu biyolojik saat aratrmalarnda nemli bir bulu gerekletiren Norman Ruby yle deerlendirmektedir: "Eer biyolojik saat olmasayd kesintisiz uyku uyumamz mmkn olmazd. Ayrca bedenimizin ne zaman aniden uyku haline geecei ne zaman hareketli olaca nceden belli olmazd." Norman Ruby, 2002 ylnn Aralk aynda yaynlanan bir aratrmada retinada bulunan melanopsin moleklnn biyolojik saatle ilgisini ispatlam, bu kefi nl Science dergisi tarafndan yln en nemli bulularndan biri olarak gsterilmitir. Retinaya den mkemmel bir ekilde beyindeki ana saati sinyalleyen melanopsin moleklyle ilgili aratrmada rol oynayan bir baka bilim adam Bruce O ' Hara dr. O ' Hara bu konuda u yorumu yapmtr. "Eer biyolojik saat olmasayd birok davransal ve fizyolojik bozukluk meydana gelir gn iinde beden ssnn korunmas bile mmkn olmazd." Dnn, gn iinde aniden meye balayabilir, aniden uykuya dalabilir, aniden

kan basncnz artabilir ve bunlar gibi birok baka rahatszlk yaayabilirdiniz. Ancak Allah'n bedenimizde varettii biyolojik saat sayesinde salkl bir ekilde gnlk ilerimizi srdrebiliyoruz. Allah ' n bize bahettii bu salk iin O ' na kretmeliyiz. Bir Kuran ayetinde Allah bize bu gerei yle hatrlatr: "O, sizin iin kulaklar, gzleri ve gnlleri ina edendir; ne az krediyorsunuz." (Mminun Suresi, 78) Grld gibi biyolojik saat 24 saate ayarl bir ritimdir ve zel olarak programlanmtr. Bilim adamlar d uyarclardan tamamen izole edilmi kiilerde bile 24 saatlik uyku-uyanklk dnglerinin srdn ortaya koymulardr. Hatta beyindeki ana saat hcreleri laboratuvarda karanlk bir ortamda yaatlm hcrelerin yine de 24 saatlik ritmi ortaya koyduu grlmtr. Bir bilimsel kaynakta bu konuda u yorum yaplmaktadr: "Son elli yllk srede u gerek ortaya kmtr: Hayatn 24 saatlik doas, dnyann hareketinin fiziksel ortamda 24 saatte ortaya kard deiikliklerin bir zorlamasndan ibaret deil; beyindeki isel bir zaman-uyumlu sistemin sonucudur." Dikkat edilmesi gereken bir gerek ise, bu programlamann bizlere Kuran'da haber verilmi olmasdr. Allah, insan gece vakti dinlenmeye, gndz vakti ise almaya uygun yarattn bir Kuran ayetinde yle bildirmektedir: "O, geceyi sizin iin bir elbise, uykuyu bir dinlenme ve gndz de yaylp-alma (zaman) klandr." (Furkan Suresi, 47) Bu makale, Mercek Dergisi 22. say (Nisan 2003) 2. sayfada yaynlanmtr. Biyolojik saatle gelen baar u muhteem kinat dakik zaman sistemiyle alyor. Kinatta ileyen zaman sisteminden insann hari kalmas dnlemez. Yce Allah insan, kinattaki sistemin en nemli bir paras olarak yaratmtr. Dolaysyla kinatta ileyen zaman sisteminden insann hari olmas mmkn deildir. Yani insann da kinatta ileyen dakik saat gibi zaman sistemine gre almas gerekir. Mesel gne ve ay tutulmas olayn dnrsek, yllar sonra meydana gelecek bu hadiselerin gn saati ve hatta dakikas ok nceden hesaplanabiliyor. Byle olduu iin, birok insan gne tutulmas olayn en iyi nerede izleyeceini bildiinden, btn hazrlklarn yaparak o blgeye gidiyor ve gne tutulmas olayn ok nceden belirlenen saatte izleyebiliyor. te insan da kinatta cari olan bu sistematik zaman kuraln hayatnda uygularsa, baarl bir hayat geirecei dnlebilir. Kinattaki fizyolojik zaman sistemi, insanda biyolojik saat sistemi eklinde kendisini gstermektedir. Biyolojik saat konusunda, ok deerli almas olan Prof. Dr. Adem Tatl, insann bir gn iindeki biyolojik alma haritasn izen ok gzel bir yazya imza atm. nsann hangi saatte neler yapmas gerektii konusunda ok nemli tavsiyelerde bulunmu. Yazsnda, insann geni anlamdaki vcut sisteminin fonksiyonlarn ve gnn saatlerine gre ald vaziyetleri sralam. Burada hepsini sralamak olduka fazla hacim kaplayacandan, sadece zihinsel alma zamannn en optimal olduu zaman dilimini konu edinen ksm ele alalm. nsan vcudunda fizyolojik faaliyetler, saat 03 sralarnda en asgar dzeye iner. Bu saatten itibaren kortizon ad verilen stres hormonu fazla miktarda salglanr. Saat 05 civarnda bu deer, gnlk ortalamann alt katdr. Salglanan bu kortizon, bir alar saat gibi i grr ve btn metabolizmay uyarr. Kana bol miktarda glikoz ve amino asit karr. Bylece, gnlk hayatta ihtiya duyulacak enerji kanda hazr hale getirilir. Sabah namaz klnmasyla bu aktivite iyice ykselir. Sabah namazndan sonra tekrar yatmak bu aktiviteyi drecei iin zihni dinlik ve keskinlii azaltr. Saat 09-10 da bu deerler en yksek dzeye ular. Saat 11-12 aras zihni bakmdan ok aktif olduumuz zamandr. Dorukta bir aktivite yaandktan sonra, vcutta dinlenme ihtiyac grlr. imdi

yukarda verilen bilgiler nda konuyu ele alacak olursak, insann gece almas ve zihn faaliyetlerde bulunmas biyolojik saat asndan sakncaldr. Zira bu saatler vcudun konsantre olma saatleridir. Yani bu saatlerde, Gnlk hayatta ihtiya duyulacak enerji kanda hazr hale getirilir ifadesinden anladmz kadaryla, vcut gndz harcanacak enerji iin hazrlk yapmaktadr. Bu yzden, erken yatarak gece karanln uyku ekerek geirmek gerekir. Ancak, sabah erken kalkp sabah namaz klp, gnein domasna kadar da uyumamak gerekir. Bu saatlerde zihin optimal fayda verebilmektedir. Zihinsel almann en uygun zaman olarak Saat 11-12 aras zihni bakmdan ok aktif olduumuz zamandr, tesbiti bize fikir vermektedir. Yine, nsan vcudunda fizyolojik faaliyetler, saat 03 sralarnda en asgar dzeye iner, ifadesine odaklanrsak, insan vcudunun fizyolojik faaliyetlerinin bu saatlerde, en az dzeyde olmasndan dolay, yorgunluk olacaktr. Dolaysyla bu saatlerde uykuda olmak en akll bir davran biimidir. Biyolojik saate gre hayat dzenimizi buna benzer ekilde ayarladmzda, en verimli ve performans yksek rnler elde edebileceimizi ve baar grafiimizi ykselteceimizi syleyebiliriz. Aksi takdirde, vcudun metabolizmasyla ters den rasgele bir alma iine girmi oluruz. Dr. Kenan REN Bilim kinat karsnda aciz Getiimiz yzyl bilimin byk atlmlarna sahne olmutu. Hatta ou insan artk kinat ve varl ve de hayat tanmlamada bilimin dinlerin yerini alacan savunmaya balamt. Onlara gre bilimin cevabn bulamayaca ve aklayamayaca ey yoktu. Nitekim son yzyldaki olaanst gelimeler de byle bir kanaati byk lde destekleyecek nitelikteydi. Sosyologlar bundan byle modern insann hayatnda dinin gittike nemini yitireceini ve insanolunun varlk ile ilgili sorularna ve muammalarna pozitif bilimlerin yeterli ve gerekli cevab bulabileceini iddia etmekteydiler. nsanlk tek tek byk keiflere ve icatlara imza atyor, akla hayale smayacak baarlar elde ediyordu. Ancak bilimin ve teknolojinin hzla ilerledii bu harikulde dnyada bir yandan iler gittike karmaklayordu. nk insanlk byk bir manev bolua srkleniyor ve bu boluk iinde kendini sarholua veriyordu. lm gerei her geen gn keyifleri biraz daha karyor, ayrca dnya hrs da byk savalara ve zulmlere sebep oluyordu. Byk umutlar balanan insan mrn uzatma, yalandrmay geciktirme (anti-aging) ve belki lmszl bulma denemeleri baarszlkla sonulandka dnyaya meftun olan modern insan adeta bir kaosa doru hzla yol alyordu. Nitekim sosyologlar yanlmt. Zira son yllarda dinin toplumsal hayattaki neminin yeniden artt ve yeni bin yln dinin ykseli yl olduu haberleri sklkla gelmeye balad. Peki ok gvenilen bilime ne olmutu? Bilim, varl ve hayat sebeplere dayanarak tek bana aklayabileceini sanyordu. Yaratl reddediyor ve kinatn tamamen bilimsel kaideler ile var olduu ve sregeldiini iddia ediyordu. Kyameti de reddediyordu fakat dnyann giderek yaland ve bir gn gelip de yok olaca hakikati bilimsel evrelerce dile getirilmeye balannca herkesi yeniden bir korku sard. Grld ki insanolunun zihnini megul eden ve kendisiyle alakal olan sorular cevaplandrmakta bilim tek bana yetersiz kalmaktayd. Nitekim dnyaca nl bilim dergisi Science Magazine, 125 inci yldnm sebebiyle, getiimiz Temmuz ay boyunca gnmzde bilimin hl cevabn bulamad 125 temel soru hakknda yaynlad makalelerle ilgin bir gereklie dikkatleri ekmi oldu. Science Magazine in yapt bu alma bir nevi itiraf niteliindeydi. Bilim, kinat ve insanlk ile ilgili muammalarda aciz kalyordu. Science Magazine de bilimin cevabn bulamad 125 soru ile ilgili onlarca makale yaynland. imdi sizinle bu sorular ve ksa aklamalarn paylamak

istiyorum. Dileyenler Science Magazine in internet sitesinden de bu sorulara ve ilgili makalelere ngilizce olarak ulaabilirler (www.sciencemag.org). Peki neydi bu sorular? Saygn bilim adamlar tarafndan 125 tane temel soru belirlenmi. Burada hepsinden tek tek bahsetmek mmkn deilse de en nemlilerinden ksaca sz edeceiz. Mesel bu sorulardan biri Dnyada hayat nasl ve nerede ortaya kt? olarak belirlenmi. Hali hazrda uzay anda insanlk bilim diliyle bu soruya cevap bulamam bir halde. Bir dier soru ise Bilincin yani uurun biyolojik menei nedir? eklinde. zellikle insanlarda var olan bilin mekanizmasnn biyolojik olarak tatmin edici bir aklamas bilim adamlar tarafndan yaplamamakta. Dier bir soru ise Kinatta yalnz myz? sorusu. Bilim adamlarna gre bu soruya bilim diliyle cevap bulmak mmkn grnmyor nk kinatta yalnz olup olmadmz anlamak iin kinatn her yerini kar kar gezmemiz gerekecek ki; bu da imknsz olarak kabul ediliyor. Bilim adamlarnn kafasn kurcalayan dier bir nokta ise, biyoloji biliminde gnden gne verilerin zenginlemesi meselesi. Hergn hayat ve canllarla alkal yepyeni bir bilgi elde ediliyor ve ite bu noktada can alc soru geliyor: Bu kadar byk biyolojik veri okyanusu iinde canlln temel mekanizmasna ve hayatn srrna dair tlsml cevab nasl bulacaz? Yani hayatn srr nedir? Yine biyologlarn kafasn kurcalayan bir soru da Hangi genetik deiiklikler bizi insan yapt? sorusu. Evet yaradl inkr eden bilim, insann nasl olup da ve hangi dnmlerle meydana geldiini cevaplayamyor. Bu konuda makale yazan uzmanlardan Elizabeth Culotta Gen haritalarnn karld bir adayz ancak henz yeni farkna vardk ki modern insan , modern insan yapan genlerden daha tede bir ey, ancak bunu aklayamyoruz diyerek bu konuda aresizliklerini ortaya koyuyor. Trlerin eitliliini belirleyen nedir? sorusuna cevap arayan Elizabeth Pennisi ise, DNA zerinde yaptklar harikulade aratrmalardan bahsettikten sonra her eye ramen en nemli soruya cevap bulamadklarn ifade ediyor ve bunu yle aklyor: Btn her eyin merkezinde yer alan temel soru u ki; btn bu komplike zellikler nasl oldu da bir araya geldi ve bir insan tekil etti? Bu soruya ok ok uzun zamanlar daha cevap bulamayacaz gibi grnyor Ayrca Pennisi makalesinde hayretini gizleyemiyor ve, Saysz bitki, hayvan ve organizma tr denizi ve karay kaplam durumda, dnyann ileyiine hepsinin belli bir katks var. Trler arasndaki enerji dnmn salyorlar. Bunlarn nasl ilediini tamamen biliyor gibiyiz. Fakat bu kadar saysz trdeki organizma ve hatta mikro organizmalarn nasl oluyor da bir btnlk ve ahenk iinde altklar ve enerji ve besin zincirini eksiksiz ve aksatmadan yrttklerini anlayamyoruz. Bu eitlilik ve dzen bizim iin gerek mnda bir gizem ve srdr diyerek bu sorular karsnda suskunluklarn ifade ediyor. Kinatn hammaddesi nedir? bal altnda bir makale yazan Charles Seife nin ise evrenin yaps hakkndaki u grleri bir hayli ilgin: Yaplan aratrmalar gsteriyor ki evrenin sadece % 30 u madde dediimiz eyden oluuyor. Geri kalan ksm ise bizim karanlk enerji (dark energy) dediimiz gizemli bir anti-ekim (anti-gravity) gcnden ibaret. te bunun ne olduu fizikte en karanlk sorulardan biridir Yer krenin i ileyii nasldr? eklindeki soru hakknda makale yazan Richard A. Kerr ise zerinde yaadmz ve hassas dengelerle ilediini bildiimiz dnyamz hakknda bilmediimiz birok ey olduunu belirterek Kesin olarak bildiimiz tek bir ey var ki; bu da olaanst dengeler zerinde yaadmzdr demekten kendini alamyor. Dnyada hayat nasl ve nerede ortaya kt? sorusunu aklayan bilim adam Carl Zimmer ise Getiimiz 50 ylda bilimciler hayat nasl balad sorusu zerine olduka younlatlar. Aratrma projeleri bu konuya daha fazla k tutmak zerine gelitiriliyor. imdi Marstan hayat ile ilgili gelecek verileri heyecanla bekliyoruz diyerek canlln binlerce yldr hkm srd dnyada cevap bulamayp gzlerini Marsa dikmi olduklarn trajikomik bir ekilde itiraf

ediyor. te Science Magazine in Temmuz ay boyunca 125 inci yldnm mnasebetiyle hazrlad bilimsel almada bunlar gibi tam 125 can alc ve cevapsz soru yer alyor. imdi size bu 125 sorudan geriye kalan bir ksmn daha sunmak istiyorum: Hatralar beynimizde nasl depolanyor ve nasl hatrlanyor? Btn ihtiamna ramen neden insan ok az sayda gene sahiptir? nsan sal konusunda genetik farkllklarn ilgisi ne ldedir? Btn fizik kurallar birletirilerek tek ve geerli bir kanun oluturulabilir mi? nsan mr ne kadar uzatlabilir? Organlarn yenilenmesini kontrol eden nedir? Sradan bir deri hcresi nasl sinir hcresine dntrlebilir? Tek bir somatik hcre nasl olur da bir bitkiye dnebilir? Baklk sistemi istemli olarak devre d braklabilir mi? Sadece var olan bizim evrenimiz mi, yoksa baka evrenler var mdr? Big Bang sonras kozmik frtnalara ne sebep oldu? lk yldz ve galaksiler nasl ve ne zaman bu formlarna kavutular? Ultra yksek enerjili kozmik nlar nereden geliyor? Kuasarlarn gc ne kadar? Kara deliklerin zellikleri neler? Boyutlar aras zaman fark neyden kaynaklanyor? Suyun (H20) yapsndaki srlar neler? Gneteki manyetik dngy srdren nedir? Gne sisteminde herhangi bir yerde hayat var m ya da var myd? Proteinler nasl oluyor da kendi kendilerine elerini buluyorlar? Hcreler aras trafiin dzgn ve sorunsuz olarak ilemesini salayan nedir? Organlarmz ve organizmalar geliimlerinde ne zaman durmalar gerektiini nasl anlyorlar (r: Kollarmzn uzamas neden snrl..) Embriyodaki asimetri nasl belirleniyor? Canllardaki biyolojik saat senkronizasyonu nasl salanyor? Baz canllar (mesel kular ve balklar) binlerce kilometrelik mesafelerde yollarn nasl tayin ediyorlar? Neden uyuruz? Neden rya grrz? Dnya zerinde toplam ka tr vardr? iekler nasl tekml eder?(Darwin in tiksindirici sr diye niteledii soru..) nsanda dil, kltr ve mziin temelleri nedir? Grld gibi sorularn byk ounluu bilimin belli bir noktaya geldikten sonra skut ediine iaret ediyor. Byle byle geldi, ama peki ya u nasl oldu? Bu soruya cevap verilemiyor. Mesel Hcreler aras trafiin dzgn ve sorunsuz olarak ilemesini salayan nedir? sorusu karsnda bilim adamlar sessiz kalyor. Evet hcreler arasnda mthi bir koordinasyon var ama bunu koordine eden kim ya da ne, bilinmiyor. Aslnda inanan bir insann bu soru karsndaki kuvvetle muhtemel tavr u olacaktr. Tabi ki Allah. nat bilim adamlarnn bir ksm ise bu teslimiyeti gstermiyor ve srarlarnda devam ediyorlar. Ancak insanln imana sarld gibi bilim adamlar da sebepler ve perdeler ardndaki kudret ve hikmet elini elbet grecek ve eninde sonunda Allah diyecektir. Kinatn Ritmi ve Biyoritm Konservatuarda bir grup talebeyi ritim tutuyor ve bir sa bir sol ellerini dizlerine vurarak "dm, tek, dm, tek, dm, teka, dm, tek!" sesleri ile altklar parann ritmini yakalamaya alyor olarak tahayyl edelim. Sonra icra edilen bir parann gzelliinin ortaya kmasnda her trl duygularmzn ifadesi olarak ortaya konan namelerde ritmin ne kadar nemli bir yeri olduunu dnelim. Her arkda, her namede farkl duygular, farkl hznler ve farkl sevinler ifade edilirken, tnlar ritimler iskeleti etrafnda ekilleniyor ve ruhu kabartan estetik dolu ifadeler oluuyor. Aslnda varlk aleminin temellerinde de ritmin nemli bir yeri var. Sanki kinat, sonsuz namelerin saysz ritimlerin i ie uyum iinde bir araya getirildii muhteem bir senfoni gibi. Bedizzaman'n Otuzuncu Sz'n sonundaki muhteem ifadeleri ile: "Elhsl: Birinci Sz'de denildii ve ispat edildii gibi, Her ey, 'Bismillh' der. te, btn mevcudt gibi, her bir zerre ve zerrtn her bir tifesi ve mahsus her bir cemaati, lisn- hal ile, 'Bismillh' der, hareket eder. "Evet, gemi nokta srryla, her bir zerre, mebde-i hareketinde lisn- hal

ile 'Bismillhirrahmnirrahm' der. Yani, 'Ben, Allah'n nmiyle, hesbiyle, ismiyle, izniyle, kuvvetiyle hareket ediyorum.' Sonra netice-i hareketinde, her bir masnu' gibi her bir zerre, her bir tifesi, lisn- hal ile 'Elhamdlillahi rabbilalemin' der ki, bir kasde-i methiye hkmnde olan san'atl bir mahlkun naknda, kudretin kk bir kalem ucu hkmnde kendini gsterir. Belki her biri, mnev, Rabbn, muazzam, hadsiz bal bir fonorafn birer pl hkmnde olan masnu'larn stnde dnen ve tahmdt- Rabbniye kasdeleriyle o masnut konuturan ve tesbiht- lhiye nedelerini okutturan birer ine ba sretinde kendini gsteriyorlar." Sanki varlk aleminin ilk yaratld andan beri ve byk bir enerji ile patlarcasna ehadet alemine kan mkemmel nameler ve lahi tespihleri terennm eden neideler, durmakszn dnmeye balayan zerreler ile balantl ekilde ehadet alemine ulatrlm. Kinatn mrnde devirler, dnyann dnler ve ritimler eklinde geirdii alar, asrlar, yllar, mevsimler, gece ve gndz deveran hep birer ritim iaretleri. nsanlk aleminin geirdii evreler ve bunlarn kinat ve arz iindeki dnleri de bu muhteem namelerin bir paras. Gnein gnlk deveran sanki insann mr namelerinin "dm tek"leri gibi ve gnein dnlerinden mmin insanlarn bedenlerine kablolar uzanyormuasna, varlk alemi mekanik bir saatin stnde dnen balerin maketi gibi ahenkli bir uyum iindedir. Gnlk ibadetlerin salnmlar ile gnein ve onun ritmik dnleri ile ekillenen periyotlarn ahenk iinde uyumu, insann ibadetler ile kinatn umumi ritmine katlmnn en ak delilidir. Belki de hakkyla kulluunu yerine getiren insanlarn ruhundaki inirah bu ftri ritme salad uyumdandr. Alain Reinberg'in "Biyolojik Saat ve Asteni" isimli makalesinde yaratlta var olan biyolojik bedenlerdeki ritimler u ekilde dile getirilmitir: "Bitki ya da hayvan olsun yaayan organizmalardaki tm fizyolojik ve biyolojik sreler periyodik bir biimde, yani 24 saatlik bir periyot ve tm yl sresince nceden bilinen bir deiim gsterirler. Bu ritmik deiimler birbirini takip eden dzenli klar (yada akrofazlar) ve inilerle karakterizedir. nsan trlerinde yaklak 200 ritim saptanmtr. Bunlarn k ve inilerinin dalm tesadfi bir olay deildir. Bu dalm zaman iindeki bir organizasyonu ortaya koyar. evremizdeki, rnein gece/gndz, grlt/sessizlik, scak/souk gibi periyodik deiimlere kar bir uyum srecidir. Bu ritimler genetik kaynakldr ve mantarlarda, bceklerde (drosophila) ve farede bunlar kontrol eden eitli genler saptanmtr." Btn bunlardan kan sonu; evremizle, bedenimizle, kalbimizin atlaryla, kanmzda dolaan hormonlarn ritmik salnmyla lahi tesbihat dile getiren kinat byklnde bir senfoninin nameleriyiz. Bu tesbihata uyumumuz ve bu namelerin ahengini bozmadmz lde ruhumuzda bir ferahlk, bedenimizde bir canllk hissedebiliriz. Belki de bu aslmza dndmz, ruhumuzda yabanclk hissetmediimiz zmzdr. imdi gzlerinizi kapatn, bir an gnlk kargaann, ekonomik skntlarn, kesret aleminin boucu atmosferinin dna kn ve yukardaki anlattklarmz aklnza getirerek kendinizi kinatn umumi ahengine kaptrn. lk atomla, galaksilerle, siyah deliklerle, gnele, dnyayla, canllar alemiyle ve en nemlisi kendinizle btnlein. Besmeleyi haykran muhteem senfoninin bir namesi olmann hazzn yaayn ve bunu olabildiince sk yapn. En azndan gnde be vakit vaktinde klnan ve astronomik ritme sizi balayan namazlarnzda bu muhteem nameyi hissetmenin gzelliini yaamaya aln ve ibadetlerin bu anlamda da bir terbiye ve talim olduunu dnn. Greceksiniz hayatnz daha gzelleecek, mutluluklarnz artacak! Btn bunlardan sonra kinat byklnde bir beste, btn zamanlar kuatan namelerle ve zerreler adedince notalarla kendini ifade eden Kadir-i Zlcelalin, kinat Bestekar'nn bir namesi olmann doyumsuz hazzn yaayn. Bunu hep yapn. (Risalei Nur Enst.) RENGARENK BAHARLAR! Bahar geldi, safalar getirdi. imiz gller kokmaya, ruhumuz gzel bahar iekleri amaya hazrlanyor. Tebessm eden kainat bahesinin her tarafta amaya alan iek ve yapraklar gibi, insanlarn yzlerinde de tatl bir tebessm eliinde iekler amaya balad. nsanlar, baharn yayd pozitif

enerjisinin tesiriyle, etraflarna sevgi ve mutluluk sinyalleri yayarlar. nk, havaya, suya ve topraa den cemre, insann ruhuna da der. Bu cemreler vastasyla kainat bahesi rengarenk iekler ve yeilliklerle dolarken, insann kalb bahesi de eit eit gzellikte manevi iekler aar. Baharn bu gzellikleri yannda, beraberinde getirdii baz tehlikeli sonular da vardr. Bunlar; bahar yorgunluu, bahar depresyonu ve bahar alerjisidir. nk bahar kimileri iin bir hayat kayna ve cvl cvl faaliyetlerin sebebi olurken, kimileri iin de yorgunluk, bitkinlik ve tembellik nedenidir. Ayrca iek polenlerine kar alerjisi olanlara da bir kabus gibidir. Baz insanlarn, bahardaki canlanma ve uyana paralel olarak gsterdikleri uyan ve canlanma, biyolojik saatlerinin salamlndandr. Zira, biyolojik saat, bulunulan ortama veya yaanan deiiklie gre insann fizyonomisini ayarlamaktadr. Bu saatin gzelce ilemesi, kainat aacnn meyvesi olan insann, ftratn bozmadnn bir gstergesidir. Baz insanlar ise, baharda bir gerileme ve mutsuzluk durumuna giriyor. Hatta bu tarz depresyona giren hastalarn ou, gnein douundan ve etraf aydnlatmasndan son derece rahatsz olur. Sabahlar herkes ak ve evk ile baharn tadn karrken, onlar perdeyi ekip yataklarnda uyumay tercih ederler. Bu gibi insanlarn bu hali ise, biyolojik saatlerinde bir problem olduunun gstergesidir. Uzmanlar, bu tarz bir hastalktan kurtulmann eitli yollarndan bahsederler. Bunlar; a) Pozitif bir dnce, yaklam ve kararlla sahip olmaktr. Pozitif dnce; gzel grmek, gzel dnmek ve hayattan zevk almasn bilmek anlamna gelir. nk, Bedizzaman Said Nursi gzel gren gzel dnr, gzel dnen hayatndan lezzet alr. demekle bu hakikate iaret etmektedir. Ayrca olaylara ok eksenli bakmak, alternatifli dnmek, nedenlere taklmaktan ziyade zm odakl dnmektir. aresi ve zm olan konularda asla ylgnla kaplmamak; aresiz ve zmsz konular 'kulak arkas' yapmaktr. Zira, aresi bulunan eyde acze yapmamak ve aresi bulunmayan eyde de kendimizi zora sokup skntya drmemek, esasl bir hayat kaidesidir. b) Kainatn kanunlaryla uyum ierisinde olmak ve kainatn bir paras olduumuzun farkna varmaktr. nk insan, kainatn en mhim bir parasdr. Kainat aa olarak kabul edersek, insan o aacn en mhim bir meyvesi olur. Nasl ki, baharda aalarn canlanmas, uyanmas ve neelenmesinin neticesinde, meyveleri ve uzuvlar da canlanr ve tebessm etmeye balar. Ayn ekilde u kainat aacnn baharla canlanmasnn arkasnda, meyveleri olan hayat sahipleri de canlanr ve zellikle insanlara farkl bir nee kayna oluturur. Baharn bir zellii de, k boyunca ev ve iyerlerinin biriken ve fazla grlmeyen baz kirlerin ve sprntlerin, temizlenmesidir. Buna Bahar temizlii diyoruz. Baharda kainatn uyanyla birlikte, insanlarn da i dnyalarnda meydana gelen mspet gelimelerin tevik ve tahrikiyle evlerde, sokaklarda ve iyerlerinde kkl bir temizlik yaplr. Bu umumi faaliyetlere, yukarda bahsedilen biyolojik saatleri problemli baz kiiler mstesna, herkes itirak eder. Baharlar, airlere ve yazarlara ilham kayna olur. Ressamlara harikulade ve cmerte resimler sunan bir dost gibidirler. Bu yzden ressamlar, kendilerine sunulan bu gzel manzaralar karmamak iin, resim aletlerini ok nceden hazrlarlar. Belgesel programlarna mkemmel bir veri kayna olur. Hayat cevherinin olumas ve meydana gelmesi, rengarenk ieklerin amas ve bymeleri, cvl cvl ten kularn ve kelebeklerin ortaya kmas, belgesel yapmclarna esiz bir kaynak hkmndedirler. Bahar denilince, elbetteki sadece yukarda bahsedilen ve yln ierisinde

yaanan bahar kastetmiyoruz. Kainatn da byk bir bahar vardr. O da: Risalet-i Muhammediye (a.s.m) bahar ile ahirzamanda gelmesi beklenen slam inkiafnn bahardr. Ayrca, ldkten sonra meydana gelecek olan Hair Bahar da meydana gelecektir. Bu baharlarn ok gzel taraflar olduu gibi, daha nceden bahsedilen baz istenmeyen sonular da olabilir. Bunlar: Bahar alerjisi, Bahar yorgunluu ve Bahar depresyonudur. Bu istenmeyen durumlar, insann iradesi ile dorudan ilgilidir. Ayrca bahar temizlii yapmak ta gerekecektir. Bu konularn izahn yle yapabiliriz. 1- Kainatn Bahar: Risalet-i Muhammediye (a.s.m) ve Ahirzamanda slam'n nkiaf Bahar Bu konuyu iki balk altnda ilemek mmkndr. a-Peygamber Efendimiz (a.s.m)'n dnyaya terif etmeleri ve slam dinini yaymas. Evet Peygamberimiz ( a.s.m) gelmeden evvel, kainat manevi bir k mevsimi yayordu. nsanlar, Allah' tanmyor. Ahiretin gzelliinden ve cennetin varlndan mahrum yayorlard. nsanlar diri diri ocuklarn topraa gmyor ve o talam kalpler bundan hi etkilenmiyorlard. Alem mahzun, insanlk mahzun ve asrlar mahzundu. Gzellik namna ne varsa, cehalet ve irk buzlar altnda gizlenmi ve manevi souklar her tarafta insanl donduruyordu. te manevi buzlar hkmndeki cehalet ve zulm ortamnn yaand bu dnemde, lahi rahmet Hz. Muhammed (a.s.m) gneini aydnlatt. Bu gne, tm karanlklar ve manevi klar ve souklar izale edecek bir gte idi. Mazlumlarn ii glm ve ferah iekleri amaya balamt. Kalbi krklarn elemleri izale olmu ve rahmet gneiyle snmlardr. Kfr buzlar erimi, altndan kardelenler fkrmaya balamtr. Alemdeki istidat ekirdekleri, artk nev- nema etmeye ve meyve vermeye balamlard. te yzyirmidrtbin sahabe iei o baharda yetiti. Yetien o iekler, dnyaya gzel kokular yaymaya balad. Dnyann her tarafna, adalet, merhamet, iman, hidayet, ibadet kokularn nerettiler. Onlarn gittikleri yerlere ekirdeklerini ve tohumlarn braktlar. Bylece 15 asrdr, o baharn tazelii ve tecellisi hala devam etmektedir. te, Ebubekir'ler, mer'ler, Osman'lar, Ali'ler ve anam babam sana feda olsun ya Resulllah diyen tm sahabe efendilerimizin hayat ortada. Her birisi ayr iek, ayr bir meyve verdi. Bu asrda muazzam bir bahar temizlii gerekleti. Herkes iini ve dn temizledi. Kfr ve irk kirinden temizlendikleri gibi, maddi kirlerden de temizlendiler. Bu bahar temizlii yannda bahar alerjisine, depresyonuna ve yorgunluuna yakalananlarda oldu. Maalesef kendi iradelerini yanl kullandklarndan, mthi bir nefis titremesine, kalp depresyonuna ve akli yorgunlua maruz kaldlar. Cahillerin babas olan Ebu cehil, Ebu Leheb gibi hastalkl insanlar, bu bahardan kendi iradeleriyle olumsuz etkilendiler. Bununla beraber, bu gibi insanlar ilerini kirlettikleri iin, bakalar zarar grmesin diye kalb kaplarna mhr vuruldu. Bu konuda Bedizzaman Said Nursi Kalb gz, sanki cevahire bir hazine olmak zere Cenab- Hak tarafndan yaplan bir binadr. Vakta ki s'-i ihtiyarlaryla ifsada urad ve cevherlere yaplan yerler, ylanlar ve akreplerle doldu; kaps hatmedildi ki, o sri hastalktan bakalar mutazarrr olmasn. ( arat-ul 'caz, 77) b-Ahirzamanda, slam dininin bir bahar dnemini yaayaca mjdesi. Hadiste mmetim mbarek bir mmettir, evveli mi yoksa sonu mu daha iyidir bilinmez. (Rmzul-Ehds s. 83, 1151. hadis.) buyurulmakla, ahirzamanda da Asr- saadete yakn bir dini inkiafn olacann iaretleri verilmektedir. Nasl ki, Peygamberimiz (a.s.m) dnyaya terif etmeden nce emsali grlmemi bir fetret ve Cahilliye k yaand. Bu nedenle slam gneinin tesiri, daha gzel ve berrak hissedilebildi. Ayn ekilde, ahirzamanda beklenen bu inkiaf baharnn

evvelinde de dehetli bir k mevsimi yaanacaktr. Bu konuyu istikbalde gelecek altn nesle mesaj sadedinde, Bedizzaman hazretleri, Ne yapaym, acele ettim, kta geldim, sizler cennet-s bir baharda geleceksiniz. (Mnazarat) ifadesiyle, gzel bir ekilde zetlemektedir. Gerekten Bedizzaman, slmiyet'in gurbete dt ve kn iddetinin tam hissedildii zemheri gibi bir zamanda geldi. slmiyet adna her eyin silinmek istendii karanlk bir devirde, orak bir zeminde vazife bana geti. O, bu dinin sahipsiz olmadn ve Peygamberimiz (a.s.m)'n ahirzamanda mjdeledii baharn geleceini gryor gibiydi. Bu nedenle muasrlarna hep mit vermeye alyordu. Evet mitvar olunuz! u istikbal inklabat ierisinde en yksek gr sada slam'n sadas olacaktr. ayrca bir Rus polisine Bu kn devamna ihtiml verebilir misin? Her kn bir bahar, her gecenin bir nehar vardr (Tarihe-i Hayat ) gibi ifadelerle mminlerin daima mit tamalar gerektiini de daima vurgulamtr. Kendi zamannda yaayan ou mminlerin, istikbalde meydana gelecek olan islami inkiaf fazla idrak edemediklerini ve ihtimal vermediklerini grnce de, onlar brakp mstakbel slam fedailerine seslenmitir. yle ki: Neden dnya herkese terakki dnyas olsun da, yalnz bizim iin tedenn dnyas olsun? yle mi? te, ben de sizinle konumayacam. u tarafa dnyorum; mstakbeldeki insanlarla konuacam. Ey 300 seneden sonraki yksek asrn arkasnda gizlenmi ve skitne Nur'un szn dinleyen ve bir nazar- hafiyy-i gayb ile bizi temaa eden Sadler, Hamzalar, merler, Osmanlar, Tahirler, Yusuflar, Ahmedler ve saireler..! Sizlere hitap ediyorum. Balarnz kaldrnz "Sadakte" deyiniz. Ve byle demek sizlere bor olsun. u muasrlarm (adalarm) varsn beni dinlemesinler. Tarih denilen mazi derelerinden sizin yksek istikbalinize uzanan telsiz telgrafla sizin ile konuuyorum. Ne yapaym acele ettim, kta geldim. Sizler cennet-asa (cennet gibi) bir baharda geleceksiniz. imdi ekilen nur tohumlar, zemininizde iek aacaktr. (Mnazarat) Ahirzaman ok cihetlerle, asr- saadet dnemine benzemektedir. nk, ikisinde de dehetli manevi klar grlm, ikisinde de ktan sonra ok meyvedar baharlar yaanm veya yaanacaktr. Ayrca, nasl ki, asr- saadette bahar mevsiminden bazlar olumsuz etkilenmitir. Ahirzamanda beklenen baharda da, elbette baz kii ve topluluklar bahar nezlesi, alerjisi, yorgunluu ve depresyonu yaayacaktr. Bu nedenle, baz hastalklarla mcadelede asr- saadetten alnacak ok dersler vardr. 2- Hair Bahar. nsanlarn yaad ve yaayaca baharlarn en grkemlisi ve en hametlisi, elbette hair bahar olacaktr. Btn semavi dinler, Allah'n varl ve birlii konusundan sonra en fazla hair ve ahiretten bahsediyorlar. Kur'ann te birisi hairdir. Hair baharnda ou yzler glebilecei gibi, ou yzler kararacaktr. Bazlar Tuba ieklerini koklayacak, ama bazlar Zakkum aacnn dehetli kokusuyla ba baa kalacaklardr. Kimileri ilahi rahmetin ssledii ba ve bahelerde gezinti yaparken, kimileri de ilahi gazabn tecelli ettii cehennem ukurlarna atlacaklardr. Hair meselesinin ispat sadedinde, Bedizzaman Said Nursi'nin baz ifadelerine yer vermemiz ok uygun olacaktr. Evet, hirete nisbeten gayet dar bir sayfa hkmnde olan ry-i zeminde had ve hesba gelmeyen hrika san'at numnelerini ve Hair ve Kymetin misllerini gstermek ve yz bin kitap hkmnde olan muntazam enva- masnut, o tek sayfada keml-i intizam ile yazp derc etmek, elbette geni olan lem-i hirette latf ve muntazam Cennetin binsndan ve icdndan daha mkldr. Evet, Cennet bahardan ne kadar yksek ise, o derece, bahar bahelerinin hilkati o Cennetten daha mkldr ve hayretfezdr denilebilir. Evet, baharmzda yeryzn bir maher eden, yz bin hair numunelerini icd

eden Kadr-i Mutlaka, Cennetin icd nasl ar olabilir? Har-i baharde gryoruz ki, be alt gn zarfnda kk ve byk hayvant ve nebtttan yz binden ziyde env haredip nerediyor. Btn aalarn, otlarn kklerini ve bir ksm hayvanlar aynen ihy edip ide ediyor. Bakalarn ayniyet derecesinde bir misliyet sretinde icd ediyor. Halbuki, maddeten farklar pek az olan tohumcuklar o kadar karmken, keml-i imtiyaz ve tehis ile, o kadar srat ve vs'at ve suhlet iinde, keml-i intizam ve mzan ile, alt gn veya alt hafta zarfnda ihy ediliyor. Hi kbil midir ki, bu ileri yapan Zta birey ar gelebilsin, semvt ve arz alt gnde halk edemesin, insan bir sayha ile haredemesin? H! Hem, bu bahar harine benzeyen, dnyann her devrinde, her asrnda, hatt gece gndzn tebdilinde, hatt cevv-i havada bulutlarn icd ve ifnsnda hare numune ve misl ve emre olacak ne kadar naklar yaptn gznle gryorsun. Hatt, eer hayalen bin sene evvel kendini farz etsen, sonra zamann iki cenh olan mzi ile mstakbeli birbirine karlatrsan, asrlar, gnler adedince misl-i hair ve Kymetin numunelerini greceksin. Hairde sizi ihya edecek Zt, yle bir Zttr ki, btn kinat O'na emirber nefer hkmndedir. Emr-i "Kn Fe Yekn" 'e kar keml-i inkyad ile serfr eder. Bir bahar halketmek, bir iek kadar O'na ehven gelir. Btn hayvanat cad etmek, bir sinek cad kadar kudretine kolay gelir bir Zttr. ( 10. Sz)Burhan Sabaz (Dr.)

Ay olmasayd ne olurdu? Bu durum Dnya'ya iklimlere yeryznde yaayan milyonlarca tr canlya nasl tesir ederdi? Ay mevcut ktlesinden daha byk veya kk olsayd neler olurdu? Dnya'nn yrngesine rastgele girivermi bir ktle midir Ay Sorular daha da artrmak mmkn. Maine niversitesi'nden (ABD) Astronom Neil F. Comins Ay'n olmamas durumunda insanlar nasl bir senaryonun beklediini yazd kitapta anlatmtr.1 Comins'e gre Dnya'nn kinatta hayat idame ettirmeye msait tek ortam olmasnn (gnmz verileri nda) milyonlarca sebebinden biri de Dnya-Ay arasndaki hassas denge mnasebetidir. Kinatta hibir hdise tesadfen meydana gelmedii gibi Gne ve Ay bir hesap iledir. ilh beyanyla tavsif edilen Ay bir denge unsuru olarak var edilmitir. Bu denge o kadar hassastr ki Ay olmasayd Dnya'da sebepler plnnda hayat da olmazd. denebilir. Atmosferi olmayan zeri kraterlerle kapl toz ve kayalarla dolu bir kre paras olan Ay Dnya'nn tek uydusudur. Ay'n yarap Dnya'nn yarapnn yaklak drtte biri; hacmi Dnya'nn hacminin yaklak ellide biri; ktlesi ise Dnya'nn ktlesinin yaklak seksen birde biri kadardr. Ay Dnya'nn merkezinden yaklak 385.000 km uzaklkta bulunmakta ve Dnya etrafndaki bir dnn 295 gnde tamamlamaktadr. Yaratl tam olarak aydnlatlm olmasa da hlihazrda en geerli nazariyeye gre astronomlarn Theia ismini verdikleri Dnya'dan on kat daha hafif baka bir gezegen Dnya'ya arpm ve bu arpmada Theia'nn bir blm kopup uzaya frlamtr. Uzam ve eklini byk lde yitirmi olan bu ktle Dnya'nn evresini dolandktan sonra tekrar Dnya'ya arpmtr. Bu arpmada Theia'nn demirden ekirdei Dnya'nn merkezine kelirken mantosundaki hafif kayalar da uzaya salmtr. Zaman iinde bu kaya paralar birbirleriyle kaynaarak Ay' oluturmutur. Ay nce Dnya'dan yalnzca 22.000 kilometre uzaklkta bir yrngeye oturmu; zaman iinde bu yrnge genileyerek gnmzdeki ortalama 385.000 km'lik yarapa ulamtr.

Ay'n Dnya zerindeki en byk tesiri med-cezir hdisesidir. Evrensel ekim prensibi kinattaki herhangi iki ktlenin birbirini ektiini bu ekme kuvvetinin Maddelerin ktleleriyle doru aralarndaki mesafenin karesiyle ters orantl olduunu ifade eder. Dnya ile Ay arasndaki ekim kuvveti suyla kara arasndaki adhezyon (Birbirine temas eden farkl maddeler arasndaki ekim kuvveti. Bardaktaki suyu boalttmzda bir miktarnn bardakta kalmas buna bir rnektir.) kuvvetinin nisp olarak zayf olmas sebebiyle dnyadaki Okyanus ve denizlerin kabarmasna veya alalmasna vasta olur. Bu hdiseye med-cezir (gel-git) denir ve Ay'n konumuna gre med (kabarma) veya cezir (alalma ekilme) hdiseleri gzlenir. Dnya'daki med-cezir hdiselerinin te biri Gne geri kalan ise Ay'n ekim kuvveti sebebiyle yaratlmaktadr. Ay med-cezir hdisesinden dolay Dnya'dan her yl yaklak 4 cm uzaklamaktadr.5 Bu uzaklama ile beraber Dnya-Ay sisteminin asal momentumunun korunmas iin Dnya'nn kendi etrafndaki dnme sresinin (1 gn) ylda 0.02 milisaniye uzad tespit edilmitir.6 u an yaklak 24 saat olan Dnya'nn kendi ekseni etrafnda dnme sresinin Ay ilk yaratldnda 8 saat olduu arada geen sre zarfnda gnlerin uzayarak imdiki hline geldii belirlenmitir. Ay yaratlmasayd Dnya zerinde med-cezir hdisesinin meydana gelmemesinden dolay 1 gn yaklak yine sekiz saat olurdu ki bu da Dnya'nn 3 kat daha hzl dnmesi demektir. Bir gezegenin kendi ekseni etrafnda daha hzl dnmesi yzeyindeki rzgrlarn daha iddetli esmesine yol aabilir. Mesel kendi etrafnda ok hzl dnen Jpiter ve Satrn'n bir gnnn yaklak 10 saat olduu bu sebeple yzeylerinde dou-bat dorultusunda saatte hz 500 km'ye varan sert rzgrlarn estii bilinmektedir. Bu gezegenlerin atmosferlerinde ve dnme ynlerinde bu iddetli rzgrlarn yol at toz bulutlar dnyadan teleskoplarla grlebilmektedir. Jpiter'in Hubble Uzay Teleskopu ile ekilmi yukardaki fotorafnda grlen siyah nokta en yaknnda dolanan uydusu Io'nun glgesidir. Jpiter 10 saatte bir dnn tamamladka atmosferini de beraberinde srkler. Srklenen atmosferle dou-bat dorultusunda rzgrlar oluturulur. Fotoraftaki koyu ve beyaz sarmlar Jpiter zerindeki rzgrlarn istikametini gstermektedir. Ay olmasayd Dnya'nn daha hzl dnmesinden dolay hava kara ve denizler arasndaki s deiimi daha hzl olurdu ve yeryznde dou-bat dorultusunda saatteki hz yaklak 160 km olan kasrgalar eserdi. Bu da bata insan olmak zere kompleks yapda olan canllarn yaamasna sebepler asndan elverisiz artlarn meydana gelmesi demektir. Mesel konuma ve dinleme gibi temel beer faaliyetler de gerekleemeyebilirdi. Bir gn sekiz saat olaca iin bata insan olmak zere baz canllarn biyolojik saatleri ile gn saati arasndaki farktan dolay hayat karmak bir vaziyet alacak ve birtakm biyolojik dengesizlikler yava yava belirecekti. Ay olmasa idi kabarma hdisesi dk olacak ve deniz canllar iin uygun bir ortam meydana gelemeyebilecekti. Ay Dnya'nn dnme ekseninin 235 derece ada dengelenmesinde de rol almaktadr. Dnya'nn bu eikliinin mevsimlerin meydana gelmesine eiklik asnn kutuplarn ve Ekvator'un dengeli miktarda gne almasna vesile olduu bylece Dnya'da hayatn devam etmesine uygun iklim artlarnn oluturulduu bilinmektedir. Ay'n Dnya zerindeki bir baka tesiri de Gne'ten gelen yanstarak Dnya'nn 02 C snmasna sebep olmasdr.8 Ayrca Ay uzay boluunda gezen gktalarna kar bir kalkan vazifesi grdnden yokluunda Dnya yzeyine daha fazla gkta debilirdi. Uzaydan gelen kozmik nlarn ou Dnya'ya giydirilen manyetik alan tarafndan zararsz hle getirilmektedir. ok az da Dnya'ya ulap atmosferdeki ve yeryzndeki kimyev hdiselerin meydana gelmesinde rol oynamaktadr. Ay olmasayd Dnya ile birlikte merkezi de hzl dnecekti. Dnya'nn merkezinde

hzl dnen sv d ekirdek sebebiyle manyetik alan da daha kuvvetli olacakt. Bu durumda hem atmosferin yapsnda deiiklikler meydana gelecek hem de baz bakteriler ve manyetik alan kullanarak yn bulan deniz kaplumbaalar som balklar ylan balklar gvercinler gmen kular gibi birok canl menf tesir grecek ve eitli Ekosistemler bugnknden ok daha farkl olacakt. Bilindii gibi Ay Gne'le birlikte insanlk tarihi boyunca bir takvim olarak kullanlmtr. Yce kitabmz Kur'n' Kerm hem de yllarn saysn ve hesab bilesiniz lh beyanyla Gne ve Ay'n bu hizmetine dikkatimizi eker: Ay baland gezegene nispetle bilinen en byk uydudur (Dnya ktlesinin % 123' kadar bir ktleye sahiptir)4 ve bu byklk daha nce de belirtildii gibi Dnya'nn hassas dengesinin meydana getirilmesinde veya hayatn yeryznde tesis edilmesinde kritik bir neme sahiptir. Dnya zerindeki tesirleri incelendiinde Ay'n hayatmz iin zel olarak yaratld grlecektir. Ay'n bu ayrcalna yine Kur'n' Kerm dikkatimizi yle ekiyor: O Gne'i ve Ay' da ince birer hesap ls kld Netice itibariyle Ay'n Gkyzn ykseltip ona bir nizam ve l veren tarafndan ince bir hesap ile nice hikmet ve faydalar yklenerek insanln hizmetine sunulduu anlalmaktadr Yazan: Dr. Gerald Schroeder Tora ile bilim arasndaki en belirgin tartma konusu kainatn ya olmutur bugne kadar. Kainatn ya bilimin ngrd gibi milyarlarla m, yoksa dini dkmlerin dedii gibi binlerle mi llyor? Tora daki nesillerini birbirine eklersek, aa yukar 5700 yl sonucuyla karlarz. Oysa gerek Hubbell teleskopu dkmleri, gerek Hawaii deki teleskoplar bize 15 milyar yl gstermektedir. Bu tartmay zme ulatrmak iin bilimin tarihteki gelimesine bakmak ilgin olacaktr; zira kesin kantlar yoktur elimizde. Fakat Tora nn dnya grn deitirmemesine karlk bilimin deitirmi olmas gz nnde bulundurulmaldr. nk Tora nn deiebilme ans yoktur. (Ben modern Tora yorumlarn kullanmaya karym, nk modern yorum zaten modern bilimi de bilmektedir, bu yzden bilimden etkilenmemi olmas mmkn deildir.) Sonu olarak ben sadece Tora nn eski yorumlarn kullanmaktaym. Yani kutsal kitabn kendisi, Talmud, ve nemli Tora yorumcusu. Tarihte bir sr Tora yorumcular yaamtr, ama herkes tarafndan kabul edilen byk yorumcu vardr: Tora y dorudan doruya anlamay savunan Rashi (11. yy. Fransa), felsefi konular da ele alan Maimonides (12. yy. Msr) ve Kabala yla ilk uramaya balayan Nachmanides (13. yy. spanya). Eski yorumlar, daha Hubbell ortaya kmadan, binlerce yl nce sonuca ulatrlmtr. Yani Hubbell gibi modern bilimin eserlerinden etkilenmeden ortaya kmtr. Tartmamn daha nesnel olabilmesi iin bu yorumcular kullanmam anahtar etmen olacaktr. Kainatn balangc 1959 ylnda Amerikal bilim adamlar arasnda bir anket yaplmt. Sorularn arasnda Kainatn ya hakknda ne dnyorsunuz? sorusu da vard. 1959 da astronomi olduka yaygn ve poplerdi, ama kozmoloji kainat anlamaya yarayan derin fizik anlay- daha yeni gelimekteydi. Bu anketin sonular dnyann en yaygn bilim dergisi olan Scientific American da geenlerde yeniden yaynland. Bilim adamlarnn te ikisinin verdii yant u olmutur: Balang m? Balang diye bir ey sz konusu deildir. Aristo ve Plato 2400 yl nce bize kainatn ezeli ve ebedi olduunu retmilerdi. Biliyoruz, Tora Balangta... diye balar hikayesine. Gzel bir hikaye, geceleri ocuklarn uyumasna yardmc oluyor. Ama sofistike insanlar biliyoruz ki balang yoktu. O 1959 ylyd. 1965 ylnda Penzias ve Wilson Big Bang (Byk arpma) kuramn gelitirdiler ve dnya paradigmasn tamamiyle deitirmi oldular. Bilim olduka byk bir paradigma deiiklii yaad. Bilim kainatn bir

balangc olduunu sylyordu, yani Tora nn ilk kelimesi doruydu. Bu kefin nemini kmseyemeyiz. Evrim, maara adamlar, bunlar kainatn balangc olduu kefiyle karlatrldnda nemsiz kalyor. Tabii ki bir balangcn varl balatann da olduunu kantlamyor. Bereit in ikinci yarsnn doru olup olmadn laik bir adan bilemeyiz. lk yar Balangta... iken ikinci yar Tanr cenneti ve yeryzn yaratt dr. Gnmzde fizik kurallar, balatan olmadan da balangcn mmkn olduunu dorular. Bugn onu incelemeyeceim ama kitabm Tanr Bilimi bu konuyu ayrntlarla incelemekte. Her ey RoAana da balad Elimizde kalan soru, bu balang ne zaman idi? Dini dkmlerin dedii gibi 5700 ksr yl nce mi, bilimsel evrelerin kabul ettii gibi 15 milyar yl nce mi? Burada ilk anlamamz gereken ey dini takvimin balangcdr. Yahudi yl Adam dan sonra gelen nesillerin birbirine eklenmesiyle ortaya karlmtr. Ayrca, Adam n yaratlna kadar Alt Gn gemitir. Bu Alt Gn de olduka nemlidir. Tabi nemli olan sfr noktasnn nerede olduudur. Ro-Aana gnnde kez ofar alarz. ofar alnr alnmaz ise u cmleyi syleriz: Hayot Harat Olam bugn dnyann doduu gndr. Bu cmle Ro-Aana da kainatn yaratlnn hatrasnn kutland anlamna gelebilir ama aslnda bu doru deildir. Ro-Aana da bir yaratln ans kutlanr, ama kainatn yaratl deildir bu. ofar kez, Alt Gnn son gnnde yaratlanlarn ansna alarz. nce, btn bir kainat ve doa kanunlar yaratlmtr. Sonra beinci gnde, hayvan hayat olumutur. En sonunda, altnc gnde, insan hayat meydana gelmitir. te Ro-Aana bu sonuncu yaratl kutlar. Ksaca, biz takvimimizi Adam n yaratlndan balatrz. Adam la balayan bir saatimiz var. Alt Gn bu saate girmez. Tora nn iki ayr saati vardr. 1500 yl nceki Talmud yorumlar da bunu dorulamasayd, az nce yaptm size modern bir uydurma gibi gelebilirdi. Vayikra Rabba 29:1 de, Ro-Aana nn Adam n yaratln kutladn ve Alt Gnn ayr tutulmas gerektiini belirtir. 1500 yl nce bu yorumlar Hillel in olunun Baba, buna inanmamalsn. Bugn mzeye gittik ve kainatn milyarlarca yl nce olutuunu rendik. demesi, Hillel in de, O zaman Tora y deitirmeliyim. Hadi Alt Gn ayr tutalm. eklinde yant vermesiyle yaplmamtr tabii ki. Kendinizi 1500 yl ncesine, insanlarn eeklerle yolculuk ettii, elektrie, hatta fermuarlara bile sahip olmad zamanlara gtrmeye aln. Neden Alt Gn takvimden ayr tutulmutur? O zamanlar byle bir ayrmaya gerek duyulmuyordu. Ayr tutulmasnn nedeni, Alt Gnde anlatlan zamann farkl olmasyd. Akam ve sabah vard. egzotik, garip, allagelmedik bir zaman anlatm eklidir. Adam a gelindikten sonra zaman tamamiyle insan devreleriyle verilmitir. Adam ile Havva ocuk sahibi olmadan nce 130 yl yaamtr! Set ocuk sahibi olmadan evvel 105 yl yaamtr vb. Adam dan sonra zaman kavram, insann zaman anlayyla verilmitir. Ama o zamandan nce soyut bir kavram olarak anlatlmtr: Akam ve sabah. Dardan bakan bir insann bak asyla verilmitir olaylar. Metini daha derinden incelemek Buradaki zaman kavramn anlamaya alrken, atlamamz gereken ey Alt Gnn sadece 31 cmlede anlatlmasdr. nsanlarda anlamaya alrken ba arsna neden olan 31 cmle! MIT de Hayden Ktphanesi nde kainatn geliimiyle ilgili tam 50.000 kozmoloji, kimya, termodinamik, paleontoloji, arkeoloji, fizik kitab vardr. Harvard da Weiger Ktphanesi nde ayn konularla ilgilenen belki 200.000 e yakn kitap vardr. Ama Tora bize 31 cmle veriyor. Bu yzden dz okumayla bilinmesi gereken her ayrntnn anlalabileceini beklemeyin. Bilgiyi ortaya karmak iin metnin ayrntlarna girmek gerekir.

Metnin iine girmek bir akla uydurma deildir. Talmud bize Tora nn ilk cmlesinden ikinci blmn bana kadar btn metnin kinaye formunda metin ve altmetinden oluan iir eklinde- verildiini sylyor. imdi tekrar kendinizi 1500 yl nceye, Talmud zamanna gtrn. Talmud neden kinayeli bir eklinde yazldn dnsn? 1500 yl evvel Tanr nn kainat alt gnde yaratamayacan m dnyorlard? Onlar iin bir sorun muydu bu? Bizim bugn Alt Gnle ilgili bir sorunumuz var, nk biz kozmoloji biliyoruz. Ama 1500 yl evvel byle bir bilgileri var myd? Hayr. Bu yzden Alt Gn dini takvimden karldnda ve Tora nn kinayelerden olutuunu sylediklerinde, mzede grdklerine bahane bulmaya almyorlard. O zamanlar mze denen bir ey yoktu nk. Kimse fosil aramyordu. Sadece metni derinden incelediklerinde, metnin ardna saklanm baka anlamlarn da karlabileceini anlamlard. Tora nn derinliklerinde bala anlamlar aramak, bilimin derinliklerinde baka anlamlar aramaktan farkl deildir. Eer her sabah erken kalkar ve Gne in doudan doduunu grr, birka saat sonra da batdan battn grrseniz, bunu Gne Dnya nn evresinde dnyor eklinde yorumlayabilirsiniz. Ama bu byle deildir. Dnya nn bir eksen etrafnda dndn yok sayamazsnz rnein. Ya da, her ne kadar insanlk yle sansa da, bir Gne sistemi yokmu gibi davranamazsnz. Gne sisteminde sabit duran Gne, eksen evresinde hareket eden de Dnya dr. Biz burada hareketsiz otururken aslnda saatte 800 millik bir hzla hareket etmekteyiz. Bulutlar ele alalm. Onlarn hareketini izleyin. Ama doru olan onlarn hareket etmeleri deil, bizim hep beraber hareket ettiimizdir. vme olmadndan biz bunu hissedemeyiz, hareketsiz, sabit durduumuzu sanrz. Ama aslnda binlerce 24 saat boyunca saatte 800 millik bir hzla hareket ediyoruzdur. Dnyamz Gne evresinde saniyede 20 millik bir hzla dnyor. Ve tm Gne Sistemi galaksi merkezi evresinde saniyede 250 mille dnmekte. Saniyede. Peki bunu hissediyor muyuz? Hayr. te bu yzden Galileo Dnya nn sabit olmadn sylediinde tutuklanmt. Tpk bilimin derinliklerinde farkl anlamlar kefettiimiz ve aramaya devam ettiimiz gibi, metinlerin ardnda da farkl anlamlar aramalyz. Binlerce yl nce metinlerde yatan kurnazlklar olduunu rendik . te ben o kurnazlklar grmek istiyorum. Doal tarih ve insanlk tarihi Eski Yahudi kaynaklar bize dini takvimin iki blmden olutuunu syler. (1500 yl nce yaam Leviticus Rabba bize aka bunu sylemekte.) Moe, insanlara yapt son konumasnda Eer kainatta Tanr nn parmak izini grmek istiyorsanz, eski gnleri, eski nesilleri dnn demitir. Nachmanides, Kabala iin Moe neden takvimi eski gnler ve eski nesiller diye ikiye bler? nk eski gnler, Alt Gndr, eski nesillerse Adam sonras insanlk tarihidir. Moe, Tanr nn kainattaki parmak izini iki ekilde grebileceimizi sylemitir. Alt Gn mucizesine, dnyann akl almaz geliimine bir bakn. Eer bu sizi etki altnda brakmyorsa, Adam sonras topluma, insanlk tarihi mucizesine bakn. Her iki ekilde de Tanr nn izini greceksiniz. Yakn bir tarihte, Yerualayim de, Nobel dl kazanm fiziki Prof. Leon Lederman la grtm. Doal olarak bilimden konuuyorduk. Konuma ilerlerken, Maneviyat hakknda ne dnyorsun? diye sordum ona. Cevap verdi, Schroeder, ben seninle bilim konuurum, maneviyatla ilgili konumak istiyorsan, yolun kar tarafna, dinbilimcilere git. Ama sonra devam etti, Ama bence de Israiloullarnn yllar sonra Israel topraklarna dnnde esrarengiz bir eyler var. lgin. Moe nn cmlesinin ilk blm, Alt Gn anlatan, eski gnleri dnn , Prof. Lederman etkilemedi. Ama eski nesiller , insanlk tarihi, onu etkilemiti. Prof. Lederman, Eskimolarn kutup dairesinde balk yemelerinde esrarengiz bir ey bulmuyordu. Yunanllarn Atina da muska brei yemesi esrarengiz deildi. Ama Yahudilerin Yafo da falafel yemesi onun iin ok esrarengizdi. nk olmamas gerekiyordu. Yahudilerin Israel topraklarna geri

dnm olmas tarihi adan olduka mantkszd. Ama olmutu ite. Bu da Yahudilerin dnya zerindeki vazifelerinden biri. Tatbikat oluturmak. Biz herkesin Yahudi olmasn istemiyoruz, sadece her eyin rasgele yaanmadn insanln grmesini, tarihe yn veren bir akn olduunu anlamasn istiyoruz. Dnya bunu bizim sayemizde grd. Israel in srekli New York Times n kapanda olmas ans ii deil. Gn nedir? Alt Gne geri dnelim. ncelikle, dini takvimin bana fazladan bir alt gn daha eklememiz gerektiini artk biliyoruz. Birka yl nce 150 milyon yllk bir dinozor fosili ele geirdim. (Eer beni ziyarete gelirseniz size seve seve bu fosili gsteririm.) Yedi yandaki kzm dedi ki, Aba, dinozorlar m? Tora hocam dnyann 6000 yanda bile olmadn sylerken nasl 150 milyon yl nceki dinozordan bahsedebiliriz ki? Ben de ona Kral David in, Tanr nn gzndeki bin yl, geen bir gn, biten bir gece gibidir szn gsterdim. Demek ki Kral David in zaman anlayyla Yaratc nn zaman anlay birbirinden farkldr. Belki zamann kendisi de farkldr. Tora nn inceliklerini aratrrken, Talmud oseh szn de incelemitir. Talmud bu szc, kara ate, kara enerji, grlemeyecek kadar gl bir enerji olarak tanmlamtr. ki cmle sonraki oseh ise karanlk, n olmay eklinde tanmlanr. Dier szckler de, tpk bunun gibi, bilinen tanmlaryla anlalamayabilir. rnein mayim su anlamna gelir. Oysa Maimonides e gre mayim kainatn yap talar anlamna da gelebilmektedir. Bir baka rnekte de, Akam ve sabah var, gn bir denir. Bu bir gnn ilk kez blmlere ayrldr: akam ve sabah. Nachmanides bu szckleri gndoumu ve gnbatm olarak da yorumlamtr. Bana da bu yorum daha doru gelmektedir. Ama Nachmanides bunun bir sorun tekil ettiini sylemitir. Metin, birinci gn akam ve sabah vard... ikinci gn akam ve sabah vard... nc gn akam ve sabah vard... der. Drdnc gnde ise gneten bahsedilir. Nachmanides e gre bu, her zeki okurun da grebilecei gibi, bir sorun yaratmaktadr. Nasl olur da ilk gn akam ve sabah kavramlar varken ancak drdnc gnde gneten bahsedilebilir? Tora nn yazar hakknda her ne kadar onu bir kamp atei evresinde oturan Bedeviler topluluu da sansanz- bildiimiz bir ey var: olduka akllyd. Bir best-seller yaratt. Bu yzden gnein drdnc gn ortaya kmasn aknlk olarak deerlendiremeyiz. Drdnc gnn bir sebebi olmal. Bu sebepse, zaman getike, insanlar kainat daha fazla anladka, metnin iine daha fazla bakacak olmalardr. Nachmanides der ki metin Vayehi Erev szcklerini kullanr, ama bu akam vard anlamna gelmez. brani harfleri Ayin, Re, Bet erev in kkleribir kaos yaratr. Karmaa, dzensizlik. Bu yzden erev szc kullanlmtr, nk gne battnda gr de flular. Gerek anlam, karmaa vard dr. Tora nn sabah karl olan boker szc ise tam tersidir. Gne doduunda dnya bikoret olur, yani, dzenli, uyumlu. Bu yzden drdnc gne kadar gnee gerek duyulmamtr. nk erev den boker e kadar dzensizlikten dzene, kaostan kozmosa bir gei vardr. Tm bilim adamlarna gre bu kuralsz bir sistem deildir. Dzen asla kaostan birden bire meydana gelmez. Bu sistemin bir rehberi vardr. Bu cmle okanlaml deildir. Dzen asla kaostan rasgele bir ekilde ortaya kmaz. (Saf olaslklarda belki, ama saylar sonsuza o kadar yakn ki fizik bu saylar sfr olarak ele alr.) Ama imdi l Deniz e gidip Dzenli tuz kristalleri gryorum. Bana Tanr nn hepsini teker teker yarattn m sylyorsun? diye sorarsanz cevabm hayr olur. Demek istediim bu deil. Ama tuz kristalleri rasgele bir ekilde olumaz. Oluma nedeni, doa kanunlardr. Dnyann geliimine rehberlik eden, doa kanunlardr. Ve Alt Gnn iinde kodlanm bir yn mucizevi gelime vardr. Ama direkt olarak metinde bu ekilde yazmaz. Yoksa her cmlede ayr bir yaratl olurdu! Tora sizin, kaotik plazmadan hayat senfonisine kadar bu dzen akna hayran kalmanz istemitir. Gn getike dnya daha ileriye, daha st

kademelere ilerlemekte. Kaos yerine dzen. Bu saf termodinamik rneidir. Ve 3000 yl ncenin terminolojisinde yer almaktadr. Zamann yaratl Yaratln her gn numaralanmtr. Yine de bu numaralama dzeninde bir devamszlk gze arpar. Akam ve sabah var, gn bir. Ama ikinci gn, Akam ve sabah var, gn iki eklinde ilerlemez. Bunun yerine Akam ve sabah var, ikinci gn. Ve Tora bu dzende ilerler: Akam ve sabah, nc gn... drdnc gn... beinci gn... altnc gn. Sadece ilk gnde metin deiik bir form kullanr: birinci gn deil, gn bir ( Yom Ehad ). Birok tercme birinci gn yazma hatasnda bulunurlar. nk editrler her eyin gzel ve tutarl gzkmesini isterler. Ama bu ekilde metnin verdii kozmik mesaj bir kenara atm oluyorlar! nk bir ve birinci arasnda Nachmanides in de dedii gibi anlam fark vardr. Bir mutlaktr, birinci kyasldr. Nachmanides e gre Gn Bir de, zaman yaratlmtr. Bu doast bir saptamadr. Zaman yaratlmtr. Maddenin yaratln anlayabilirim, hatta uzayn bile. Ama zamann? Zaman nasl yaratlr? Zaman tutamazsnz. Zaman gremezsiniz. Uzay grebilirsiniz, maddeyi grebilirsiniz, enerjiyi hissedebilirsiniz, k enerjisini grebilirsiniz. Burada yaratl anlayabiliyorum. Ama zamann yaratl? 800 yl nce Nachmanides Tora nn ilk cmlesinden byle bir saptamaya ulaabilmi. Bu Einstein n bize zafiyet Kanunlarnda rettiine benzer: Yaratl srecinde, sadece uzayn ve maddenin deil, zamann kendisi de yaratlmtr. Einstein n zafiyet Kanunlar Kainata yle bir bakp, Kainat ka yanda? Geriye bakarsak 15 milyar yanda olmal. diyoruz. Bu bizim zaman grmz. Peki Tora nn zaman gr nedir? O zaman nasl gryor? Belki de bizden daha farkl gryordur. Bu ok fark eder. Albert Einstein bize Big Bang (Byk arpma) kozmolojisinin sadece uzayn deil, ayn zamanda zamann da oluumuna neden olduunu, ama zamann oluumunun her eyin temeli olduunu retmitir. Zaman bir ldr.Zaman sizin zaman anlaynzdan etkilenir. Zaman nasl grdnz, zaman nerede yaadnzla ilgilidir. Ay daki bir dakika, Dnya daki bir dakikadan daha hzl geer. Gne te bir dakika daha uzundur. Gne teki zaman daha uzatlmtr, yani gnee bir saat koyduunuzda daha ar ilerler. Kk bir farktr ama llebilir ve llmtr. Eer Gne te portakal yetitirseydiniz, olgunlamas daha uzun zaman alacaktr. Neden? nk zaman daha ar ilerler. Daha yava ilerlediini hisseder miydiniz? Hayr, nk sizin biyolojik yapnz da sistemin bir paras olurdu. Eer Gne te yaasaydnz kalbiniz daha yava arpard. Nerede olursanz olun, biyolojik yapnz yaadnz yerin zaman dzeniyle uyumludur. Eer bir sistemden baka bir sisteme bakabilseydiniz, zaman daha farkl grrdnz. Yerekimi ve hz gibi faktrler nedeniyle zaman baka bir ekilde alglardnz. Bir rnek verelim: Bir akam yemek masasnn etrafnda oturuyorduk ve 11 yandaki kzm bana sordu, Dinozorlar nasl olur? Nasl olurda bilimsel olarak milyarlarca yldan sz ederken dini olarak binlerce yldan bahsediyoruz? . Ona bir gezegen hayal etmesini ve bizim iki ylmzn onlarn dakikasna eit olduunu dnmesini syledim. yle bir ortamda, o artlarda yaamak zordur ve deneysel olarak belki mmkn deildir ama zihinsel deneyler yapabileceini syledim ona. Dnyada iki yl geiyor, orada ise sadece dakika. Ve kzm cevap verdi, Yaasn! Beni oraya gnder. Orada dakika geireyim. Bana iki yl yetecek kadar dev yaparm. Sonra eve geldiimde iki yl boyunca hi ev devim olmaz. yi deneme. Kzmn gittiinde 11 yanda olduunu ve arkadalarnn da onunla yat olduunu dnelim. Orada dakika geirip geri dnecek. (Yolculuk zaman almyor.) Dndnde ka yanda olacak? 11 ya art dakika. Arkadalar ise 13. nk o dakika yaarken arkadalar iki yl yaam olacak. Eer o gezegenden dnyaya baksayd, Dnya y alglama ekli ok daha farkl olacak, herkesin ok hzl hareket ettiini dnecekti. Eer biz ona baksaydk ok ar hareket ettiini dnecektik.

Hangisi doru? ki yl m? dakika m? kisi de. kisi de ayn anda yaanyor. Bu Albert Einstein n gr. Kainatta milyarlarca mekan var, ve herhangi birine bir saat koyarsak, o kadar ar ilerleyebilir ki, bize gre 15 milyar yl geer... ama o mekanda sadece alt gn gemitir. Kimse buna kar kamaz. Zaman yolculuu ve Big Bang (Byk arpma) Bu Tora y aklamamza nasl yardmc olacak? nk her ekilde Talmud ve yorumcular Alt Gnn 24 saatlik periyotlar olduunu syler gibiler. imdi biraz daha derine inelim. Klasik Yahudi kaynaklar, balangtan nce ne olduunu bilmediklerini sylyorlar. Kainattan nce ne olduunu syleyemeyiz. Midra u soruyu sorar: Tora neden Bet harfiyle balar? nk Bet (ters C gibi yazlr) her yne kapal ve sadece ileriyle doru aktr. Yani ncesini bilemeyiz, ancak sonray bilebiliriz. lk harf Bet tir her yne kapal ve sadece ileriye doru ak. Nachmanides bu fikri daha da geniletir. Ona gre her ne kadar gnler 24 saat de olsa, hepsi kol yemot ha-olam a sahiptir, dnyann btn nesilleri, btn gizlerine... Nachmanides der ki, kainattan nce hibir ey yoktu... ama bir anda btn yaratl bir toz tanesi misali oluuverdi. O bu toz tanesine bir de l veriyor: bir hardal zerresi kadar. Ve bu sadece fiziki eser. Baka hibir fiziki yaratl yoktu, dier hepsi ruhaniydi. Nefe (hayvanlar ruhu) ve Neama (insan ruhu) bu ruhani karakterlerdi. Sadece bir fiziki yaratl vard, o da bir toz tanesi kadar kkt. Geri kalan her ey Tanr yd. O toz tanesinde, geri kalan her eyi yaratmak iin gereken tm hammadde vard. Nachmanides bu z dak me od, en bo mama ok ince, hacimsiz olarak tanmlar. Bu toz tanesi geniledike, bu z bizim bildiimiz maddeye dnt. Nachmanides Mieye, yiftos bo zman da der, - bu hacimsiz zden madde oluur olumaz, zaman seyrini ele geirir -. Balar deil. Zaman en bata yaratlmt. Madde koyulatka, katlatka, kaynatka, dini saat ilerlemeye balar. Bilim bize gstermitir ki, sadece tek bir hacimsiz tek bir z vardr maddeye dnebilen. Enerji. Einstein n nl denklemi E=mc2 bize enerjinin maddeye dnebileceini syler. Ve maddeye dntnde, zaman seyrini ele geirir. Nachmanides insanst bir fikir ortaya koymutur. O zamanlar zafiyet Kanunlarn bilip bilmediini bilemeyiz. Ama biz bugn bu kanunlar bilmekteyiz. Enerjinin k demetleri, radyo dalgalar, gamma nlar, x nlar- k hznda, saniyede 300 milyon metre hznda hareket ettiini biliyoruz. Ik hznda zaman gemez. Kainat yalanyordu ama ancak madde olutuunda zaman seyrini ele geirdi. Tora saatinin balamasndan hemen nce geen zaman saniyenin 1/100.000i kadard. Ama bu sre iersinde kainat bir toz tanesinden Gne Sistemi ne dnt. O andan itibaren madde var ve zaman akmakta. te saat de burada balyor. Tora nn bize akam ve sabah, gn bir demesinin sebebi, bize dini zaman kavramn retmek isteyiidir. Einstein zamann kainattaki bir yerden dierine gre farkllk gsterdiini kantlamt; zaman bir bak asndan dierine de deiir. Tora, akam ve sabah, gn bir demitir. Eer Tora zaman Moe ve Sina Da gnlerinden grseydi, metinde Gn Bir yazmazd. nk Moe zamannda milyonlarca gn gemiti zaten. Ve Gn Bir i karlatracak ok zaman getii iin de birinci gn derdi o ilk gne. Ama yaratln ikinci gnnde Tora ikinci gn derken, o gn karlatrabilecei bir gn yaanmt. kinci gnde, birinci gn unlar oldu diyebilirsiniz, ama birinci gn ayn eyi syleyemezsiniz, nk birinci kyasl bir szcktr. Ama kyaslayabilecek bir ey yoktu. Elde olan sadece Gn Bir di. Tora zaman Adam dneminden gryor olsayd bile metinde birinci gn yazard, nk alt gn o zaman zaten vard. Tora da Gn Bir yazmakta, nk Tora her eye en bandan bakmakta. Kainat ka yanda diye sorduundaysa, cevap Alt Gn, demek ki zaman Adam dan balamal. Alt Gn. Geriye dnp baktmzda kainat 15 milyar yanda diyoruz. Ama tm bilim adamlarnn da bildii gibi, 15

milyar yl derken, cmlenin atladmz ikinci bir yars var. Cmlenin dier yars yle: Kainat gnmzn zaman-uzay lleriyle bakldnda 15 milyar yanda. Bu ayn zamanda Einstein n izafiyet grdr. Anahtar olgu udur ki, Tora zamana ok baka, kainatn henz ok kk olduu gnlerdeki llerle bakmakta. Ama o zamandan bugne kainat genilemi ve bymtr. Uzay esner, ve bu esneme de zaman kavramn tamamiyle deitirir. Milyarlarca yl ncesine, zamann balangcna gittiiniz hayal edin. imdi zamann balangcnda, zeki bir halkn yaadn dleyin. (Bu tamamiyle kurgusaldr.) Dnn ki, bu halk bir lazere sahip ve bir k yn frlatmaya hazrlanyor gkyzne. Ve biz milyarlarca yl sonra, zaman izelgesinin sonlarnda, Dnya da byk bir uydu cihaz sayesinde o k ynn alyoruz.Bu k zerinde u yaz kaznm (kla bilgi gndermeye fiber optik deniyor): Size her saniye bir k nabz gnderiyorum. Ve bir saniye sonra baka bir k nabz alnyor. Ik saniyede 300 milyon metre hzyla yol alyor. Yani her iki k nabz arasnda 300 milyon metre var. Milyarlarca yl uzayda ilerledikten sonra Dnya ya da milyarlarca yl sonra varacaklar. Ama durun bir dakika. Kainat duraan m? Hayr. Kainat geniliyor. te bu kainatn kozmolojisi. Yani kainatn dndaki bir bolua doru geniliyor. Ama varolan ey sadece kainat. Kainat dnda herhangi bir boluk yok. Yani kainat uzayn esnemesi yoluyla geniliyor. Peki, kainat geniledike, uzay esnedike nabzlara ne oluyor? Onlarn arasndaki boluk da esniyor. Bylece bu nabzlarn aras gittike alyor. Milyarlarca yl sonra, bu nabzlar aldmzda arp etkileniyoruz. Ama sonra Size her saniye bir k nabz gnderiyorum. yazsn okuduumuzda oturup dier nabzn gelmesini bekliyoruz. Bir saniye sonra m geliyor? Hayr. Bir yl? Muhtemelen yine hayr. Belki de milyarlarca yl sonra. nk n uzayda ne kadar sreyle yol alm olmas onun ne kadar esneyeceini belirler. Biz buna standart kozmoloji diyoruz. 15 milyar m, alt gn m? Bugn zamanda geriye baktmzda 15 milyar yl gryoruz. Kainatn ok kk olduu zamanlarda ise Tora bize alt gn diyor. kisi de doru olabilir. Kozmolojide geldiimiz noktada bizi heyecanlandran, balangtaki zaman kavramyla bugnk zaman kavram arasndaki fark biliyor olmamz. Bu artk bilim-kurgu deil. Her trl fizik kitab bize ayn sayy veriyor. Balangtaki zaman ile gnmzdeki zaman arasndaki iliki milyon milyon, yani 12 sfrl bir rakam. Buna gre balangtaki birileri bize her saniye bir k demeti gnderse biz onlar birer saniye arayla m alrz? Hayr, her milyon milyon saniyede alrz. te bu kainatn genilerken yaratt esnemenin sonucudur. Tora her saniye demiyor, Alt Gn diyor. Biz bu alt gn nasl grrz? Tora bize bilgiyi altn gn iin gnderse o bilgiyi alt gn olarak m alrz? Hayr alt milyon milyon gn olarak alrz. Alt milyon milyon says ok ilgin bir say. 365 e bldmzde 16 milyar yl sonucu elde ediliyor. Yani kainatn ya kadar. 3000 yl iin hi de fena bir tahmin deil. Bu iki eklin birbirine bu kadar uyuyor olmas doast bir durumdur. Bir dinbilimci olarak konumuyorum, bilimsel bir saptamada bulunuyorum. Bu saylar apkadan ekmedim. Bu yzden anlatmm olduka yava, adm admd. imdi bir adm daha ilerleyebiliriz. Zamann gnden gne, esneme etkeni dorultusundaki gelimesine bir gz atalm. Kainatn her ikiye katlannda, zaman alglan da ikiye blnyor. Kainat kkken katlan da olduka hzlyd. Ama kainat bydke, ikiye katlanma sresi de olduka uzuyor. Bu byme hz The Principles of Physical Cosmology (Fiziki Kozmoloji lkeleri) adl ders kitabnda ayrntlaryla anlatlmaktadr. (Eer bilmek istiyorsanz, stel byme hz 10. ve 12. s ortalamasdr. Bu ayn zamanda quark hapsinin de derecesidir. Kainatn boyutu deitike bu oran da stel olarak deimektedir.) Hesaplarmzn sonular unlardr: Tora nn ilk gn, balangtaki zaman kavramna gre 24 saat srmtr. Bu srenin bugnk alglan 8 milyar yldr.

 kinci gn Tora alglanyla 24 saat srmtr. Bize gre, katlan sebebiyle ikiye blndnden 4 milyar yldr. nc gn de bir ncekinin yars olduundan 2 milyar yldr. Drdnc gn bir milyar yl. Beinci gn yarm milyar yl. Altnc gn eyrek milyar yl. Bu alt gn birbirine eklerseniz sonu 15.75 milyar yl kar. Modern kozmolojinin bulduu sayyla ayn. Bu bir tesadf m? Daha fazlas da var.Tora ayn zamanda bu gnlerde neler olduunu da sylemektedir. Kozmoloji, paleontoloji ve arkeolojiyle beraber alp dnya tarihini ortaya kardnzda, Tora yla birebir uyduunu greceksiniz. Size bir ipucu da vereyim. O kadar uyuyor ki, rperdiinizi hissedeceksiniz. Zamann yaratl Yaratln her gn numaralanmtr. Yine de bu numaralama dzeninde bir devamszlk gze arpar. Akam ve sabah var, gn bir. Ama ikinci gn, Akam ve sabah var, gn iki eklinde ilerlemez. Bunun yerine Akam ve sabah var, ikinci gn. Ve Tora bu dzende ilerler: Akam ve sabah, nc gn... drdnc gn... beinci gn... altnc gn. Sadece ilk gnde metin deiik bir form kullanr: birinci gn deil, gn bir ( Yom Ehad ). Birok tercme birinci gn yazma hatasnda bulunurlar. nk editrler her eyin gzel ve tutarl gzkmesini isterler. Ama bu ekilde metnin verdii kozmik mesaj bir kenara atm oluyorlar! nk bir ve birinci arasnda Nachmanides in de dedii gibi anlam fark vardr. Bir mutlaktr, birinci kyasldr. Nachmanides e gre Gn Bir de, zaman yaratlmtr. Bu doast bir saptamadr. Zaman yaratlmtr. Maddenin yaratln anlayabilirim, hatta uzayn bile. Ama zamann? Zaman nasl yaratlr? Zaman tutamazsnz. Zaman gremezsiniz. Uzay grebilirsiniz, maddeyi grebilirsiniz, enerjiyi hissedebilirsiniz, k enerjisini grebilirsiniz. Burada yaratl anlayabiliyorum. Ama zamann yaratl? 800 yl nce Nachmanides Tora nn ilk cmlesinden byle bir saptamaya ulaabilmi. Bu Einstein n bize zafiyet Kanunlarnda rettiine benzer: Yaratl srecinde, sadece uzayn ve maddenin deil, zamann kendisi de yaratlmtr. zafiyet Kanunlar Zamann;her eyden nce (bamsz) yaratld ynndeki Newton'cu gr, Einstein n Uzay- zaman kavram ile rtlmtr. Zamann bamszlna karlk Newton'cu grlerin hakim olduu dnemlerde ortaya kan; "yaratlmadan nce tanr ne yapyordu?" sorusuna Aziz Augustine;"ine fazla karanlar iin Cehennemi hazrlyordu " diyerek aka yapar. Bu,insanlarn yz yllardr zerinde dnp durduu,ciddi bir sorudur. Aziz Augustine'e gre,Tanr her eyi yaratmadan nce,hibir ey yapmad. Neyse bu konumuzun aka taraf..... Ama zaman; uzaydan ve maddeden bamsz deildir.Bilimciler asndan zamann tanm deil, lm nemlidir.Felsefi anlamda da zaman;maddenin deien durumunun nesnel ifadesidir.Zamann mutlaklna kar kan da;Einstein'd.

Kainata yle bir bakp, Kainat ka yanda? Geriye bakarsak 15 milyar yanda olmal. diyoruz. Bu bizim zaman grmz. Peki Tora nn zaman gr nedir? O zaman nasl gryor? Belki de bizden daha farkl gryordur. Bu ok fark eder. Albert Einstein bize Big Bang (Byk patlama) kozmolojisinin sadece uzayn deil, ayn zamanda zamann da oluumuna neden olduunu, ama zamann oluumunun her eyin temeli olduunu retmitir. Zaman bir ldr.Zaman sizin zaman anlaynzdan etkilenir. Zaman nasl grdnz, zaman nerede yaadnzla

ilgilidir. Ay daki bir dakika, Dnya daki bir dakikadan daha hzl geer. Gne te bir dakika daha uzundur. Gne teki zaman daha uzatlmtr, yani gnee bir saat koyduunuzda daha ar ilerler. Kk bir farktr ama llebilir ve llmtr. Eer Gne te portakal yetitirseydiniz, olgunlamas daha uzun zaman alacaktr. Neden? nk zaman daha ar ilerler. Daha yava ilerlediini hisseder miydiniz? Hayr, nk sizin biyolojik yapnz da sistemin bir paras olurdu. Eer Gne te yaasaydnz kalbiniz daha yava arpard. Nerede olursanz olun, biyolojik yapnz yaadnz yerin zaman dzeniyle uyumludur. Eer bir sistemden baka bir sisteme bakabilseydiniz, zaman daha farkl grrdnz. Yerekimi ve hz gibi faktrler nedeniyle zaman baka bir ekilde alglardnz. Albert Einstein n gr. Kainatta milyarlarca mekan var, ve herhangi birine bir saat koyarsak, o kadar ar ilerleyebilir ki, bize gre 15 milyar yl geer... ama o mekanda sadece alt gn gemitir. Kimse buna kar kamaz. Zaman yolculuu ve Big Bang (Byk patlama) Yazar burada; Einstein n bu grn kullanrken;alt gn gemi olan mekan esas nokta (referans noktas) olarak alyor.....Hatal bir yorum ve referans noktas keyfi seilmi, her hangi bir nokta deil. Her hangi bir nokta referans noktas seildii taktirde rakamlar bu ekilde kmayacakt nk; evrenin neresi balang noktas belli deil, her yeri olabilir...Hi bir yeride.....Her zaman verilen zml kek rneini gzmzde canlandralm,;kekin iindeki hangi zm referans noktas olarak alabiliriz?Ortada tek bir zm olup dierleri etrafnda dzenli bir dizilim sergilenmemiki!....Bu yorum; zaman dnya merkezli duruma sokuyor.Dier bir deyile dnyay referans alrsak; dnyann ekseni etrafnda 15 milyar yl geriye gidilmek suretiyle birden fazla nokta buluruz.nk; gne sisteminin ya 5 milyar yl olarak hesaplanyor yani; gne sisteminin olumasndan nce geen bir 10 milyar yl var.Yani gne sistemin den nce var olan mekanlar.....Peki bu alt gnlk zaman ifade eden nokta neresi olacak?(kaldki evrende galaksiler sistemli bir dalmda deildir...) Bu Tora y aklamamza nasl yardmc olacak? nk her ekilde Talmud ve yorumcular Alt Gnn 24 saatlik periyotlar olduunu syler gibiler. imdi biraz daha derine inelim. Klasik Yahudi kaynaklar, balangtan nce ne olduunu bilmediklerini sylyorlar. Kainattan nce ne olduunu syleyemeyiz. Midra u soruyu sorar: Tora neden Bet harfiyle balar? nk Bet (ters C gibi yazlr) her yne kapal ve sadece ileriyle doru aktr. Yani ncesini bilemeyiz, ancak sonray bilebiliriz. lk harf Bet tir her yne kapal ve sadece ileriye doru ak. Doal olarak balangc dnen beyinler iin ncesi olamaz ak daima ileriye doru ve sonludur. Tora'nn "Bet" harfi ile balamasnda bir mesaj aranyorsa;doru mantk budur. Nachmanides bu fikri daha da geniletir. Ona gre her ne kadar gnler 24 saat de olsa, hepsi kol yemot ha-olam a sahiptir, dnyann btn nesilleri, btn gizlerine... Nachmanides der ki, kainattan nce hibir ey yoktu... ama bir anda btn yaratl bir toz tanesi misali oluuverdi. O bu toz tanesine bir de l veriyor: bir hardal zerresi kadar. Ve bu sadece fiziki eser. Baka hibir fiziki yaratl yoktu, dier hepsi ruhaniydi. Nefe (hayvanlar ruhu) ve Neama (insan ruhu) bu ruhani karakterlerdi. Sadece bir fiziki yaratl vard, o da bir toz tanesi kadar kkt. Geri kalan her ey Tanr yd. O toz tanesinde, geri kalan her eyi yaratmak iin gereken tm hammadde vard. Nachmanides bu z dak me od, en bo mama ok ince, hacimsiz olarak tanmlar. Bu toz tanesi geniledike, bu z bizim bildiimiz maddeye dnt.

Nachmanides Mieye, yiftos bo zman da der, - bu hacimsiz zden madde oluur olumaz, zaman seyrini ele geirir -. Balar deil. Zaman en bata yaratlmt. Madde koyulatka, katlatka, kaynatka, dini saat ilerlemeye balar. Hacimsiz z olarak betimlenenin de madde ( enerji= madde) olduunu bilim kabul etmi durumda....Ve bilimsel bir baka gerek; madde yoktan var olamaz- yok edilemez, biim deitirir Bilim bize gstermitir ki, sadece tek bir hacimsiz tek bir z vardr maddeye dnebilen. Enerji. Einstein n nl denklemi E=mc2 bize enerjinin maddeye dnebileceini syler. Ve maddeye dntnde, zaman seyrini ele geirir. Ayn zamanda madde de enerjiye dnebilir..... Nachmanides insanst bir fikir ortaya koymutur. O zamanlar zafiyet Kanunlarn bilip bilmediini bilemeyiz. Ama biz bugn bu kanunlar bilmekteyiz. Enerjinin k demetleri, radyo dalgalar, gamma nlar, x nlar- k hznda, saniyede 300 milyon metre hznda hareket ettiini biliyoruz. Ik hznda zaman gemez. Kainat yalanyordu ama ancak madde olutuunda zaman seyrini ele geirdi. Tora saatinin balamasndan hemen nce geen zaman saniyenin 1/100.000i kadard. Ama bu sre iersinde kainat bir toz tanesinden Gne Sistemi ne dnt. O andan itibaren madde var ve zaman akmakta. te saat de burada balyor. Ik hznda zaman gemez ama madde de yok olmaz;Madde tam k hznda, ktle sonsuza ulaacandan, her eyin orijini maddenin bir baka biimi olan enerjiye, k hznda enerji aslna dner. Bylece madde iken sonsuz, fakat enerji iken sfr ktleye sahip enerji-madde formunu alr. Tora nn bize akam ve sabah, gn bir demesinin sebebi, bize dini zaman kavramn retmek isteyiidir. Einstein zamann kainattaki bir yerden dierine gre farkllk gsterdiini kantlamt; zaman bir bak asndan dierine de deiir. Tora, akam ve sabah, gn bir demitir. Eer Tora zaman Moe ve Sina Da gnlerinden grseydi, metinde Gn Bir yazmazd. nk Moe zamannda milyonlarca gn gemiti zaten. Ve Gn Bir i karlatracak ok zaman getii iin de birinci gn derdi o ilk gne. Ama yaratln ikinci gnnde Tora ikinci gn derken, o gn karlatrabilecei bir gn yaanmt. kinci gnde, birinci gn unlar oldu diyebilirsiniz, ama birinci gn ayn eyi syleyemezsiniz, nk birinci kyasl bir szcktr. Ama kyaslayabilecek bir ey yoktu. Elde olan sadece Gn Bir di. Tora'nn "yaratl"anlatmnda,iki farkl hikaye vardr. Bu hikayelerde de yaratl kronolojileri farkllk gsterir. Hangi yaratl baz alm acaba ve neye dayanarak?..... Tora zaman Adam dneminden gryor olsayd bile metinde birinci gn yazard, nk alt gn o zaman zaten vard. Tora da Gn Bir yazmakta, nk Tora her eye en bandan bakmakta. Kainat ka yanda diye sorduundaysa, cevap Alt Gn, demek ki zaman Adam dan balamad. Alt Gn. Geriye dnp baktmzda kainat 15 milyar yanda diyoruz. Ama tm bilim adamlarnn da bildii gibi, 15 milyar yl derken, cmlenin atladmz ikinci bir yars var. Cmlenin dier yars yle: Kainat gnmzn zaman-uzay lleriyle bakldnda 15 milyar yanda. Bu ayn zamanda Einstein n izafiyet grdr. Anahtar olgu udur ki, Tora zamana ok baka, kainatn henz ok kk olduu gnlerdeki llerle bakmakta. Ama o zamandan bugne kainat genilemi ve bymtr. Uzay esner, ve bu esneme de zaman kavramn tamamiyle deitirir. Ik saniyede 300 000 metre hzyla yol alyor. Yani her iki k nabz arasnda 300 000 metre var. Milyarlarca yl uzayda ilerledikten sonra Dnya ya da milyarlarca yl sonra varacaklar. Ama durun bir dakika. Kainat duraan m?

Hayr. Kainat geniliyor. te bu kainatn kozmolojisi. Yani kainatn dndaki bir bolua doru geniliyor. Ama varolan ey sadece kainat. Kainat dnda herhangi bir boluk yok. Yani kainat uzayn esnemesi yoluyla geniliyor. Peki, kainat geniledike, uzay esnedike nabzlara ne oluyor? Onlarn arasndaki boluk da esniyor. Bylece bu nabzlarn aras gittike alyor. Milyarlarca yl sonra, bu nabzlar aldmzda arp etkileniyoruz. Ama sonra " Size her saniye bir k nabz gnderiyorum" yazsn okuduumuzda oturup dier nabzn gelmesini bekliyoruz. Bir saniye sonra m geliyor? Hayr. Bir yl? Muhtemelen yine hayr. Belki de milyarlarca yl sonra. nk n uzayda ne kadar sreyle yol alm olmas onun ne kadar esneyeceini belirler. Biz buna standart kozmoloji diyoruz. 15 milyar m, alt gn m? Bugn zamanda geriye baktmzda 15 milyar yl gryoruz. Kainatn ok kk olduu zamanlarda ise Tora bize alt gn diyor. kisi de doru olabilir. Birde Tanrnn dinlendii 7.ci gn var.... 15 milyar yln neresine sdryoruz bu son bir gn.... Kozmolojide geldiimiz noktada bizi heyecanlandran, balangtaki zaman kavramyla bugnk zaman kavram arasndaki fark biliyor olmamz. Bu artk bilim-kurgu deil. Her trl fizik kitab bize ayn sayy veriyor. Balangtaki zaman ile gnmzdeki zaman arasndaki iliki milyon milyon, yani 12 sfrl bir rakam. Buna gre balangtaki birileri bize her saniye bir k demeti gnderse biz onlar birer saniye arayla m alrz? Hayr, her milyon milyon saniyede alrz. te bu kainatn genilerken yaratt esnemenin sonucudur. Tora her saniye demiyor, Alt Gn diyor. Biz bu alt gn nasl grrz? Tora bize bilgiyi altn gn iin gnderse o bilgiyi alt gn olarak m alrz? Hayr alt milyon milyon gn olarak alrz. Ya bir on milyar yl sonra, bu alt gn hesaba nasl uygulanacak.... Evren; 25 milyar yllk olacak ve evrenin genileme hz farkllk gsterecek veya genileme duracak veya kendi zerine kerek bzlmeye, tekil gibi grnen sfr byklkte olacak;ama o alt gn+1 gn sabit kalacak!... Dr. Gerald Schroeder