REEL ANALZ

Tun Msrlolu Ocak

Bu notlar rgn retimde Uzaktan retim Destei (UDES) lisans altndadr. Ders notlarna eriim iin: http://udes.iku.edu.tr
\
CC BY: $

Matematik-Bilgisayar Blm stanbul Kltr niversitesi Bakrky stanbul t.misirlioglu@iku.edu.tr

Tun Msrlolu

Cezirde kuma bir satr yazdm O satra aklm, ruhumu koydum Meddde okumak iin geri dndm O vakit cehaletimi grdm. HALL CBRAN

indekiler
nsz n . . . . Bilgiler Kmeler ve fonksiyonlar . . . . . . . . Saylabilirlik . . . . . . . . . . . . . . . R iinde kmelerin topolojik zellikleri Riemann integrali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii

l Kavram . ls sfr olan kmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . D l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (Lebesgue anlamnda) llebilir kmeler ve Lebesgue . Lebesgue lsnn zellikleri . . . . . . . . . . . . . . . Borel kmeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . ls . . . . . . . .

llebilir Fonksiyonlar . Lebesgue llebilir fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . llebilir fonksiyonlarn zellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . Lebesgue ntegrali . Tanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Monoton yaknsaklk teoremleri . . . . . . . . . . ntegrallenebilir fonksiyonlar . . . . . . . . . . . . Snrl yaknsaklk teoremi . . . . . . . . . . . . . Riemann ile Lebesgue integrali arasndaki iliki . eitli Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . Kaynaka Dizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

nsz
stanbul Kltr niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesinin - Gz yarylnda balatt rgn retimde Uzaktan retim Destei (UDES) projesi kapsamnda, rgn retimde kullanlan ders notlarnn internet ortamna aktarlmas amalanmaktadr. zellikle temel bilimler alannda nitelikli Trke ders notu sknts ekilen Trkiyede, UDES projesiyle, sadece stanbul Kltr niversitesi rencilerine deil, Trkiyedeki tm niversitelerin lisans rencilerine ulalma hede gdlmektedir. - Gz yarylndan bu yana stanbul Kltr niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Matematik-Bilgisayar Blmnde vermekte olduum Reel Analiz dersinin Kaynaka ksmnda belirtilen eserler temel alnarak oluturulmu notlarndan oluan ve bundan tr zgn olma iddias tamayan bu derleme, her trl eletiri ve yoruma ak bir denemedir. Okuyucunun ilgisini l teorisinin temel kavramlarna ynlendirebilirse, bu notlar amacna ulam olacaktr. Bu ders notunda Teoremler ve nermeler ispatsz olarak verilmektedir. Bunun amac, hem ispatlarn derste yaplacak olmas ve hem de renciyi dersten nce kendi kendilerine ispatlamalaya tevik etmesidir. Ayrca okuyucunun bu notlar ierisindeki Problemleri zmeye almas konular pekitirmek asndan ok yararl olacaktr.

stanbul, Ekim

Tun Msrlolu

vii

 n Bilgiler
l teorisinde, verilen key bir kmenin alt kmelerinin aileleri ve reel saylar bu ailelere ait kmelere gtren fonksiyonlar ile uralr. Dolaysyla bu blmde kmelerin baz temel yaplar ve bunlarn zerinde tanml fonksiyonlarn zellikleri, sonsuz kmelerin saylabilirlii ve saylamazl, yine analizden bildiimiz R (reel saylar) de dizilerin yaknsakl, seriler, ak ve kapal kmeler gibi topolojik kavramlar, ve ayrca Riemann integralinin tanm ve temel zelliklerini hatrlayacaz.

. Kmeler ve fonksiyonlar
Tm kmeleri kapsayan kmeye evrensel kme denir. Evrensel kmeyi E ile gstereceiz. Hi bir eleman olamayan kmeye bo kme denir ve ile gsterilir. E ye ait herhangi bir A alt kmesinin tm alt kmelerinin ailesine A nn kuvvet kmesi denir ve P(A) ya da 2A ile gsterilir. A, B E olsun. A ile B nin arakesiti : A B = {x : x A ve x B} A ile B nin birleimi : A B = {x : x A veya x B} A ile B nin fark : A B = {x A : x B} = B Ac A nn tmleyeni : Ac = E A A ile B nin simetrik fark : A B = (A B) (B A) A B = olmas iin gerek ve yeter koul (gyk) A = B olmasdr. herhangi bir indeks kmesi olsun.
\

A = {x : x A , } ,

A = {x : x A , }

Aadaki iki zellik, de Morgan kurallar olarak bilinir. (

[

A )c =

Ac ,

A )c =

Ac

n Bilgiler

A B = ise, A ile B kmelerine ayrktr denir. Eer , olmak zere, = iken A A = ise, (A ) kme ailesine ikier ikier ayrktr denir. A ile B nin kartezyen arpm : A B = {(a, b) : a A, b B} A B nin herhangi f : A B alt kmesi, "(a, b), (a, c) f iken b = c" koulunu salarsa, f ye bir fonksiyon denir. f nin tanm kmesi Df = {a A : (a, b) f, b B} ve deer kmesi Rf = {b B : (a, b) f, a A} eklinde tanmlanr. Herhangi bir X A alt kmesinin grnts f (X) = {b B : bf (a), a X} ve herhangi bir Y B alt kmesinin ters grnts f 1 (Y ) = {a A : f (a) Y } eklindedir. Bir g fonksiyonunun bir f fonksiyonunu geniletmesi , Df Dg ve Df zerinde g = f olmas demektir. Bir baka ifade ile, f , g yi Df ye kstlyor demektir. A kmesinin iaret fonksiyonu,

A (x) =

1 ; 0 ;

xA xA /

eklinde tanmlanr. Bu fonksiyona ait baz zellikler aadaki ekildedir: AB = A .B , AB = A + B A .B , ve Ac = 1 A . Herhangi bir A E kmesi verilsin. A A nn bir R alt kmesine bir bant denir. Notasyonel olarak (x, y) R elemann x y ile ifade edeceiz. bants aadaki zellii de salyorsa bu bantya edeerlik bants denir. . (Yansma) x A, x x . (Simetrik) x y ise, y x . (Geime) x y ve y z ise, x z A zerinde bir edeerlik bants A y (ayrk) edeerlik snarna paralar. Verilen bir x A elemannn edeerlik snf x = {z : z x} eklindedir (yani, A nn x e edeer olan tm elemanlarnn kmesi). u halde, x x dir ve S bylece A = xA x dir. Bu birleim ayrk bir birleimdir (Gster!). Bu ekilde elde edilen tm edeerlik snarnn kmesi A/ ile gsterilir.

. Saylabilirlik
Herhangi bir A kmesi ile N doal saylar kmesinin bir alt kmesi arasnda birebir bir tekabl kurulabiliyorsa A ya saylabilirdir denir. Byle bir tekabl kurulamyorsa kmeye saylamaz denir. Saylabilir kmelerin saylabilir birleimleri de saylabilirdir (Gster!). Dahas, Q rasyonel saylar kmesi saylabilirdir. Buna karn Cantor, R nin saylamaz olduunu gstermitir. Bunu gstermek iin [0, 1]

. R iinde kmelerin topolojik zellikleri

kapal aralnn saylamazln gstermemiz yeterlidir (Neden?). Gerekten, [0, 1] aral saylabilir olsayd, bu araln elemanlarn xn = 0.an1 an2 an3 ...ann ... olacak ekilde bir (xn ) dizisi eklinde gznne alabilirdik. Burada aij ler rakamlardan olumaktadr. Bu durumda, x1 = 0.a11 a12 a13 ... x2 = 0.a21 a22 a23 ... x3 = 0.a31 a32 a33 ... ........................... olur. imdi bn rakamlarn ann lerden farkl olacak ekilde seersek, y = 0.b1 b2 b3 ... eklinde [0, 1] aralna ait bir y eleman bulurduk ki bu eleman xn lerden farkldr ve dolaysyla eliki elde ederiz. Q saylabilirdir ve saylabilir kmelerin birleimi de saylabilir olduundan, R Q saylamazdr.

. R iinde kmelerin topolojik zellikleri

Bir A R alt kmesi verilsin. Eer A, S aralklarn bir birleimi ise, yani ak ak aralklarn (I ) ailesi iin, A = I ise, A ya ak kme denir. Btnleyeni ak olan kmeye kapal kme denir. Rn (n > 1) deki ak kmeler, aralklarn n defa arpmlarnn birleimi elindedir. Sonlu sayda ak kmenin arakesiti de aktr. Bununla birlikte, saylabilir sayda ak kmenin arakesiti ak olmak zorunda deildir. rnein, n 1 T 1 olmak zere, An = ( n , 1) iin, n=1 An = [0, 1) ak deildir. f : R R bir fonksiyon olmak zere, her ak A R alt kmesi iin, f 1 (A), R de ak ise f fonksiyonuna sreklidir denir. Kapal ve snrl bir kme zerinde tanml her srekli reel fonksiyon, bu kme zerinde bir maksimum ve bir minimum deere sahiptir (Gster!). rnein, eer f : [a, b] R fonksiyonu srekli ise, yle xmax , xmin [a, b] noktalar vardr ki, M = sup{f (x) : x [a, b]} = f (xmax ) ve m = inf{f (x) : x [a, b]} = f (xmin ) dir. Ara deer teoreminden bildiimiz gibi, her srekli fonksiyon tm ara deerlerini u noktalar arasnda alr. Yani, her y [m, M ] iin yle bir [a, b] vardr ki y = f () dr. (xn ) R herhangi bir dizi olsun. (xn ) nin st limiti lim sup xn := inf{ sup xm : n N}
n m n

 (xn ) nin alt limiti lim inf xn := sup{ inf xm : n N}

n m n

n Bilgiler

eklinde tanmlanr. (xn ) dizisinin yaknsak olmas iin gyk alt ve st limitlerin birbirine eit olmasdr (Gster!) ve bunlarn ortak deeri bu dizinin limitidir. Eer her > 0 saysna karlk yle bir N N vardr ki her n N iin |xn x| < oluyorsa, (xn ) dizisi yaknsaktr denir. x noktasna bu dizinin limiti denir ve limn xn = x yazlr. Pn k=1 xk yaknsak ise PEer (xn ) dizisinin ksmi toplamlar dizisi olan sn = xn serisine yaknsaktr denir ve bu durumda ksmi toplamlar dizisinin n=1 limiti bu serinin toplamdr.

. Riemann integrali
Bu ksmda Analizden bildiimiz Riemann integralinin ksa bir tekrarn yapp baz (daha ileri) durumlarda neden yatersiz kaldna dair sebepleri greceiz. f : [a, b] R snrl bir fonksiyon olsun. [a, b] aralnn, a = x0 < x1 < x2 < ... < xn = b olmak zere, sonlu bir P = {x0 , x1 , x2 , ..., xn } alt kmesini gznne alalm. Bu P alt kmesine [a, b] aralnn bir paralan denir. P paralan, srasyla, U (P, f ) =
n X i=1

Mi xi ve L(P, f ) =

n X i=1

mi xi

st ve alt Riemann toplamlarn dourur. Burada xi = xi xi1 , her 1 i n iin, alt aralklarn uzunluklar, ve her bir i n iin, Mi = supai1 x ai f (x) ve mi = inf ai1 x ai f (x) dir. (Not: Mi ve mi ler daima mevcutturlar zira f , her bir [ai1 , ai ] aral zerinde snrldr.) f nin Riemann integralini tanmlamak iin ncelikle verilen herhangi bir P paralan iin L(P, f ) U (P, f ) olduunu ve daha sonra P yi kapsayan herhangi bir P paralan iin L(P, f ) L(P , f ) ve U (P , f ) U (P, f ) olduunu gstermemiz gereklidir. Sonunda, herhangi iki P1 ve P2 paralanlar iin P1 P2 , P1 ve P2 yi kapsayan bir paralan olduundan herhangi iki P ve Q paralanlar iin L(P, f ) U (Q, f ) olduu grlr. Bylece {L(P, f ) : P, [a, b] nin bir paralan} kmesi R de stten snrldr, ve bu kmenin supremumuna f nin [a, b] zRb erinde a f alt integrali denir. Benzer ekilde, st toplamlarn kmesinin inmumuna
Rb
af

st integrali denir. Eer bu iki say eit oluyorsa, bu durumda

. Riemann integrali

f fonksiyonuna [a, b] zerinde Riemann anlamnda integrallenebilir denir. Rb Bu saylarn ortak deerine f nin Riemann integrali denir ve a f (x)dx ile gsterilir. Bu tanm, baz fonksiyonlarn integrallenebilirliini kontrol etmek iin uygun bir kriter deildir ancak aada bunun iin uygun bir kriter vardr. Teorem (Riemann kriteri). f : [a, b] R fonsiyonunun Riemann anlamnda integrallenebilir olmas iin gyk her > 0 iin yle bir P paralan vardr ki U (P , f ) L(P , f ) < olmasdr. R1 rnek. f (x) = x iin 0 f (x)dx integralini hesaplayalm. 1 2 i [0, 1] aralnn paralanlarnn bir dizisi olarak Pn = {0, ( n )2 , ( n )2 , ..., ( n )2 , ..., 1} dizisini seelim. Bu durumda, U (Pn , f ) =
n X i n i i1 2 1 X 2 ( )[( )2 ( ) ]= 3 (2i i) n n n n i=1 i=1 n i i1 2 1 X 2 )[( )2 ( ) ]= 3 (2i 3i + 1) n n n n i=1 n 1 1 X (2i 1) = n3 i=1 n

L(Pn , f ) =

n X i1

i=1

U (Pn , f ) L(Pn , f ) =

bulunur. n yi yeterince byk seerek bu fark verilen herhangi bir > 0 saysndan kk yapabiliriz. Bu ise bize f nin integrallenebilir olduunu gsterir. Ayrca integralin sonucu 2 tr nk kolayca grlebilecei gibi U (Pn , f ) ve 3 L(Pn , f ) bu deere yaknsarlar. Not. Her snrl monoton fonksiyon ve her srekli fonksiyon Riemann integrallenebilirdir. (Gster!) Teorem (ntegral Hesabn Esas Teoremi). f : [a, b] R fonksiyonu srekli olsun. Eer F : [a, b] R fonksiyonunun trevi (a, b) de f ise, F (b) Rb F (a) = a f (x)dx dir. Rx Burada F fonksiyonuna f nin ilkeli denir ve F (x) = a f (x)dx yazlr. Snrl f : [a, b] R fonksiyonunu [a, b] deki sonlu saydaki nokta dnda srekli olarak alrsak, f Riemann anlamnda integrallenebilir olur. Gerekten, aral f nin srekli olduu alt aralklara paralarsak, f her bir aralkta integrallenebilir olur ve dolaysyla btn aralkta integrallenebilir olur. Buna bir rnek olarak, 1 ; x = a1 , ..., an f (x) = 0 ; x [0, 1] {a1 , ..., an }

n Bilgiler

fonksiyonu gsterilebilir. Bu fonksiyon [0, 1] zerinde integrallenebilirdir ve integrali 0 a eittir. Bununla birlikte, ileride, Lebesgue lsn ve "hemen hemen her yerde" kavramlarn tanmlayarak, "Snrl bir f : [a, b] R fonksiyonunun Riemann anlamnda integrallenebilir olmas iin gyk f in, [a, b] aralnn Lebesgue lsne gre hemen hemen her noktasnda srekli olmasdr" eklindeki sonucu kantlayacaz. Bu sonutan yararlanarak, rnein Dirichlet fonksiyonu olarak bilinen

f (x) =

; 0 ;

1 n

x= m Q n xR Q

fonksiyonunun [0, 1] aralnda Riemann anlamnda integrallenebilir olduunu gsterebileceiz. Burada unu belirtmek gerekir ki, f nin rasyonel olmayan noktalarda srekli ve her rasyonel noktada sreksiz olduu (Gster!) aikar olmakla birlikte bu fonksiyonun, Riemann integralinin tanmn kullanarak integralini almak mmkn deildir (Ltfen deneyiniz). imdi, bu dersin amacnn integrasyon kavramnn Lebesgue teorisini ortaya koymak olduundan, yeni bir integrasyon teorisine neden ihtiya duyduumuzu ortaya koymamz gerekir. Yani yukarda anlattmz Riemann integralinin yetersiz kald durumu anlamamz gerekiyor. Bunun iin bir ok sebep saylabilir. Biz bunlardan birini anlatmaa alalm. ncelikle Riemann integrali aralklara baldr. Ancak daha genel kmeler zerinde ya da dank duran ayrk olmayan bir ok araln birleimi veya baka bir ekli zerinde integrali almak her zaman mmkn olmayabilir. rnein, [0, 1] aralndaki rasyonel saylar kmesinin Q iaret fonksiyonu iin alt ve st Riemann toplamlarn gznne alalm. [0, 1] araln paraladmzda herbir alt aralk mutlaka rasyonel ve irrasyonel noktalar ierir. u halde, herbir st toplam ve herbir alt toplam da olur. Bylece bu fonksiyonun [0, 1] aral zerinde Riemann anlamnda integrali yoktur. l, R de uzunluk kavramnn, R2 de alan kavramnn, R3 te ise hacim kavramnn, genelletirilmesidir. Bu dersin amac Lebesgue integrali kavramn tanmak olacaktr. Bu kavram aamada tanyacaz: ncelikle l kavram ve llebilir kmeleri, daha sonra llebilir fonksiyonlar ve nihayet llebilir fonksiyonlarn integralini vereceiz. Riemann integralinde [a, b] aral aralklara ayrlrken ve nokta seerken fonksiyon hi kullanlmyor. Buna karn Lebesgue integralinde aral verilen fonksiyona gre ayr ayr kmelere ayryoruz. Yani Riemann integralinde araln paralanmas fonksiyondan bamsz olarak yaplmaktadr. Ayrca bu paralan herhangi alt kmeler olarak deil sralanm alt aralklar olarak seilmektedir. Buna karn

. Riemann integrali

Lebesgue integralinde aralk, fonksiyonun deerlerine bal olarak, sralanm alt aralklara deil, kmelere ayrlr. rnein, aralk, [a, b] = A1 A2 ... An eklinde kmelerin bir ayrmna sahip olsun. Her bir Ai kmesinden rasgele ci Pn noktalarn seelim. Bu durumda Riemann toplam, i=1 f (ci ) Ai eklinde olacaktr. Burada Ai , Riemann ile karlatrdmzda Ai kmelerinin uzunluu olmaldr. Ancak bir kmenin uzunluunun ne olduu hakknda hi bir bilgimiz bulunmamaktadr. Bilindii gibi uzunluk kavram sadece aralklar iin tanmldr. Bu nedenle uzunluk kavramnn genelletirilmesi olarak l kavramn vereceiz.

D(x) =

1 ; 0 ;

xQ xR

fonksiyonunu gznne alalm. Bu fonksiyonun hi bir yerde srekli deildir Pn (Gster!). i=1 D(ci ) xi toplamnn limiti ci noktalarnn seimine baldr. Gerekten, ci Q
n X i=1 n X i=1

D(ci ) xi =

n X i=1

D(ci ) xi = 1
Z
1

D(x)dx = 1
0

ci R

D(ci ) xi = 0

D(x)dx = 0
0

olur. Sonuta integral toplamnn limiti ci lerin seimine baldr. Dolaysyla tanmdan dolay D(x) fonksiyonunun Riemann integrali yoktur. Bu fonksiyonun Lebesgue integralini vermek iin araln baka trl bir paralann semeliyiz. rnein bu aral, bu arala ait rasyonel irrasyonel noktalarn birleimi olarak alalm. Bu durumda integral toplam, c1 irrasyonel ve c2 rasyonal olmak zere, D(c1 ). (R Q) + D(c2 ). (Q)

eklinde olur. Burada (R Q) ve (Q) yerine ne yazacamz bilmiyoruz. Dolaysyla, rasyonel ve irrasyonel say kmelerinin llerini belirlememiz gerekir. Sonu olarak bir kmenin ls ne demektir, ncelikle bunu tanmlamamz gerekir.

 l Kavram
nceki blmde szn ettiimiz gibi, rnein Q ya da R Q gibi kmeler aralklardan ok daha farkl kmelerdir ve bunlarn uzunluklarn nasl lebileceimiz pek ak deildir. Bu blmn amac herhangi bir kme zerinde l kavramn vermek olacaktr. Bunun iin ncelikle reel saylardaki snrl aralklarnn uzunluunu verme R de l, uzunluk kavramnn genelletirilmesi olduundan R deki kmeleri iki snfa ayrabiliriz: . Uzunluu belli olan kmeler snf -ki bunlar aralklardr-. Bu gruptaki kmelerin lsn uzunluuna eit kabul ediyoruz. . Aralklar snfnn dndaki kmeler. Bu gruptaki kmelerin lsn aralklar yardmyla buluyoruz. I, R de herhangi bir snrl aralk (yani I = [a, b], (a, b], [a, b) veya (a, b)) olmak zere, I aralnn uzunluu (I) = b a olarak tanmlanr. Her nokta bir aralktr ve uzunluu sfrdr. Gerekten, [a, b] aralnda a = b seersek aralk {a} noktasna denk gelir. Dahas, ({a}) = ([a, a]) = 0 elde edilir. Dolaysyla sonlu kmelerin de uzunluu sfrdr. R de bir kmeyi aikar olmayan bir takm aralklara blmemiz her zaman mmkn olmayabiliyor. Bu nedenle bu kmeyi rten bir takm (hatta saylabilir sayda) aralklarn bir sistemini gznne alabiliriz. Buradan yola karak, aada verilen tanm ile l yolculuumuza balayabiliriz.

. ls sfr olan kmeler

Tanm ... A R alt kmesi verilsin. Verilen herhangi bir > 0 saysna karlk, A
[ n=1 X n=1

In ve

(In ) <

olacak ekilde aralklarn bir {In : n 1} dizisi bulabiliyorsa A kmesine ls sfr olan kme ya da ksaca sfr kmesi denir.

l Kavram

Aklama ... stteki tanmda aralklar olarak ak, kapal ya da yar-ak arallar alnabilir.Ayrca, aralklarn ayrk olmalar gerekmez. u halde, tanmdan bo kmenin bir sfr kmesi olduu kolaylkla grlebilir. rnek ... Tek-elemanl kmeler sfr kmesidir. Gerekten, > 0 verilsin. P I1 = (x 4 , x + 4 ) ve n 2 iin In = [0, 0] alalm. Bu durumda, n=1 (In ) = (I1 ) = 2 < bulunur. Daha genel olarak, herhangi bir saylabilir A = {x1 , x2 , ...} kmesi sfr kmesidir. Aslnda, aralklar In = [xn , xn ] alarak bunu gstermek mmkndr. Ancak biz bunu, A kmesini rten aralklar ak aralklar alarak gstereceiz. imdi, > 0 verilsin ve A kmesini rten arallarn dizisini aadaki ekilde alalm: 1 I1 = (x1 , x1 + ) , (I1 ) = . 1 8 8 2 2 1 I2 = (x2 , x2 + ) , (I2 ) = . 2 16 16 2 2 1 I3 = (x3 , x3 + ) , (I3 ) = . 3 32 32 2 2 ... ... 1 In = (xn , xn + ) , (In ) = . n 2.2n 2.2n 2 2
P
1 n=1 2n

= 1 olduundan,

n=1

(In ) =

< bulunur.

Yukardaki rnekteki A kmesi, saylabilir sayda tek-elemanl kmenin birleimi eklindedir. Tek-elemanl kmeler sfr kmelerdir ve A kmesi de sfr kmesi olmaktadr. Bu durumu aadaki teorem ile genelletirebiliriz. Teorem ... {Nn }n 1 sfr kmelerin bir dizisi ise, bunlarn birlesimi olan S N = n=1 Nn kmesi de sfr kmesidir. Saylabilir kmeler sfr kmeler olmakla birlikte, saylamayan kmeler iin ayn eyi syleyemeyiz. Buna karn, saylamayan sfr kmeleri mevcuttur. Bununla ilgili Cantor kmesi olarak bilinen aadaki rnei verebiliriz.
1 rnek ... [0, 1] araln eit paraya blelim ve ortadaki ( 3 , 2 ) araln 3 1 atarak elde ettiimiz kmeye C1 diyelim. Bu durumda, C1 = [0, 3 ] [ 2 , 1] olur. 3 Daha sonra C1 deki iki aral da er eit paraya blelim ve ortalarndaki aralklar atalm ve geri kalan kmeye C2 diyelim. Bu durumda C2 , uzunluklar 1 9 olan drt tane aralktan oluur. Bu ekilde devam ederek, herbirinin uzunluu 1 n 3n olan 2 tane ayrk kapal aralklarn birleimi olan Cn kmesini elde ederiz.

. D l

Kolayca grlebilecei gibi, Cn kmesinin toplam uzunluu ( 2 )n dir. Cn lerin 3 arakesiti olan C=
\

Cn

n=1

kmesine Cantor kmesi denir. Cantor kmesi saylamazdr (Gster!) ve sfr kmesidir. Gerekten, verilen herhengi bir > 0 saysna karlk yeterince byk 2 n iin ( 3 )n < dur. C Cn ve Cn kmeleri, toplam uzunluklar dan kk olan aralklarn sonlu bir dizisi olduundan, C nin sfr kmesi olduu grlr.

. D l
Tanm ... A R alt kmesi verilsin. ZA = {
X n=1 [ n=1

(In ) : In ler aralklar, A

In }

olmak zere, m (A) = inf ZA saysna A kmesinin (Lebesgue) d ls denir. Herhangi bir A R alt P kmesi iin m (A) 0 dr. Baz A alt kmeleri iin, A nn her rtlne karn n=1 (In ) serisi raksak olabileceinden, m (A) = olabilir. ZA kmesi 0 ile alttan snrldr. Dolaysyla, sz edilen inmum daima mevcuttur. Eer r ZA ise, [r, +] ZA dr. u halde ZA , ya {+} ya da bir x real says iin (x, +] veya [x, +] araldr. Dolaysyla, ZA nn inmumu sadece x olur. Teorem ... A R alt kmesinin sfr kmesi olmas iin gyk m (A) = 0 olmasdr. stteki teoremdem, m () = 0, her x R iin m ({x}) = 0, m (Q) = 0, ve daha genel olarak, X saylabilir bir kme olmak zere, m (X) = 0 olduu grlr. Aadaki teoremden grlebilecei gibi d l monotondur. Teorem ... A B ise, m (A) m (B) dr.

Teorem ... Bir araln d ls uzunluuna eittir.

l Kavram

Teorem ... D l saylabilir alttoplamsaldr; yani, herhangi bir {En } kmeler dizisi iin, m ( dir. Problem ... m (A) = 0 ise, her B iin, m (AB) = m (B) dir. Gsteriniz. Problem ... Eer m (A B) = 0 ise, m (A) = m (B) dir. Gsteriniz. nerme ... Her A R alt kmesi ve her t R reel says iin, m (A) = m (A + t) dir.
[

En )

m (En )

n=1

n=1

. (Lebesgue anlamnda) llebilir kmeler ve Lebesgue ls

Tanm ... E R alt kmesi verilsin. Her A R iin, m (A) = m (A E) + m (A E c ) ise, E kmesine (Lebesgue anlamnda) llebilirdir denir ve E M yazlr. Herhangi A ve E kmeleri iin daima A = (A E) (A E c ) dr. u halde, d lnn alttoplamsallk zelliinden (bkz. Teorem ..), m (A) m (A E) + m (A E c )

olur. Dolaysyla, bir kmenin llebilirliini aadaki ekilde test etmemiz yeterli olacaktr: "E M olmas iin gyk her A R iin m (A) m (A E) + m (A E c ) olmasdr." Teorem ... (i) Her sfr kmesi llebilirdir.

(ii) Her aralk llebilirdir. Teorem ... (i) R M dir.

. Lebesgue lsnn zellikleri (ii) E M ise, E c M dir. (iii) Her n = 1, 2, ... iin, En M ise, n=1 En M dir. Dahas, her n = 1, 2, ... iin, En M ve j = k iin Ej Ek = ise, m (
[

En ) =

X n=1

m (En )

(..)

n=1

dir. (Saylabilir toplamsallk zellii) Aklama ... stteki teorem bu blmn en nemli teoremidir ve bundan sonrakilere de temel tekil etmektedir. X herhangi bir kme olmak zere X in alt kmelerinin bir alt ailesi C olsun. Eer (i) X C, (ii) C C iin C c C ve (iii) S C1 , C2 , ... C iin n=1 Cn C ise, C ailesine bir -cismi denir. Dolaysyla, teoremdeki (i), (ii) ve (iii) zelikleri ile birlikte M ailesi bir -cismidir. Bir cismi zerinde tanml [0, ]-deerli fonksiyonu, ikier ikier ayrk kmeler iin saylabilir toplamsallk zelliine sahip (yani (..) eitliini salyor) ise, bu fonksiyona bir l denir. Bu durumda, (X, C, ) lsne bir l uzay denir. u halde, (R, M, m ) bir l uzaydr. nerme ... k = 1, 2, ... iin Ek M ise, E =
T
k=1

Ek M dir.

Tanm ... Herhangi bir E M iin, m (E) yerine m(E) yazacaz ve m(E) ye de Lebesgue ls diyeceiz. Dolaysyla, m : M [0, ] Lebesgue ls, llebilir M -cismi zerinde tanml saylabilir toplamsal kme fonksiyonudur. Bir araln Lebesgue ls uzunluuna eittir. Bir sfr kmenin Lebesgue ls sfrdr.

. Lebesgue lsnn zellikleri

Lebesgue ls d lnn kmelerin zel bir snfna kstlan olduundan, d lnn baz zellikleri Lebesgue ls iin de geerlidir: nerme ... A, B M olsun. (i) A B ise, m(A) m(B) dir. A) = m(B) m(A) dr.

(ii) A B ve m(A) sonlu ise, m(B

(iii) Her t R iin, m(A + t) = m(A) dr.

l Kavram

M olduundan, (..) de her i > n iin Ei = alarak, Lebesgue lsnn toplamsal olduu sonucunu karabiliriz: Ei M ler ikier ikier ayrk kmeler ise, m( dir. Problem ... m(A B) ve m(A B C) iin birer forml karnz. nerme ... A M ve m(A B) = 0 ise, B M ve m(A) = m(B) dir. Bilindii gibi R deki her ak kme saylabilir sayda ak aralklarn birleimi olarak yazlabilir. Dolaysyla, R deki ak kmeler, Lebesgue anlamnda llebilirdir nk M ailesi aralklar ierir ve saylabilir birlerimler altnda kapaldr. Aadaki theorem yardm ile,herhangi bir A M kmesinin Lebesgue lsne, A kmesini ieren ak kmeler dizisinin lleri ile stten yaklaabiliriz. Teorem ... (i) A M olsun. Herhangi bir > 0 saysna karlk A kmesini kapsayan yle bir O ak kmesi vardr ki m(O) m (A) + dur. u halde, herhangi bir E M iin E kmesinin kapsayan yle bir O ak kmesi vardr ki m(O E) < dur. (ii) Herhangi bir A M iin, ak kmelerin On dizisi vardr ki A dr. Teorem ... Her n (i) Eer her n 1 iin An M olsun. Bu durumda,
[
n n [

Ei ) =

n X

m(Ei )

n=1

n=1

\
n

On ,

m(

\
n

On ) = m (A)

1 iin An An+1 ise, m( An ) = lim m(An )

n

dir. (ii) Eer her n 1 iin An+1 An ve m(A1 ) sonlu ise, m( dir.
\
n

An ) = lim m(An )
n

. Borel kmeleri

Teorem ... (i) m sonlu toplamsaldr. Yani, ikier ikier ayrk (Ai )n i=1 Sn Pn kmeleri iin, m( i=1 Ai ) = i=1 m(Ai ) dir. (ii) m, bo kmede sreklidir. Yani (Bn ), bo kmeye doru azalan bir dizi ise, m(Bn ), sfra doru azalr.

. Borel kmeleri
Teorem ... -cisimlerinden oluan bir ailenin elemanlarnn arakesiti de bir -cismidir. Tanm ... B = {F : F , tm aralklar ieren bir -cismi} ailesi tanmlansn. Bu durumda B, stteki teoremden, tm aralklar tarafndan retilen cismidir. B ailesinin elemanlarna Borel kmeleri denir. B ailesi, tm aralklar ieren en kk -cismidir. Daha genel olarak, A kmelerin bir ailesi olmak T zere, eer G := {F : F , A ailesini kapsayan bir -cismi} ise, G ailesine A tarafndan retilen -cismi denir. rnekler . Aadaki rnekler, B -cisminin kapan zelliklerinin, R deki bilinen kmelerin B ye ait olmas ile ilgili, nasl kullanlabileceklerini gstermektedir. (i) Tm aralklar B ye aittir ve B bir -cismi olduundan, tm ak kmeler B ye aittir nk herhangi bir ak kme (ak) aralklarn saylabilir bir birleimidir. (ii) Saylabilir kmeler Borel kmeleridir nk her saylabilir kme [a, a] eklindeki kapal aralklarn saylabilir bir birleimidir. Dahas, Doal saylar ve rasyonel saylar Borel kmeleridir. u halde, Borel kmelerinin tmleyenleri de Borel kmeleri olduundan, irrasyonel saylar da Borel kmesidir. Benzer ekilde, sonlu ve tmleyeni sonlu olan kmeler de Borel kmeleridir. Teorem ... Eer tm aralklarn ailesi kapal aralklarn, (a, ) (veya [a, ) veya aralklarn, tm ak kmelerin, ya da tm bunlar tarafndan retilen -cismi B ile ayn yerine tm ak aralklarn, tm (, b) veya (, b]) eklindeki kapal kmelerin ailesini alrsak, olur.
T

Problem ... (a, b] (veya [a, b)) eklindeki aralklarn ailesinin de Borel kmelerin -cismini rettiini gsteriniz.

l Kavram

Aklama ... M, tm aralklar ieren bir -cismi olduundan ve B, bu ekildeki en kk -cismi cismi olduundan, B M dir. Yani, R deki her Borel kmesi Lebesgue anlamnda llebilirdir. Dolaysyla, bu ekildeki cisimlerinin ayn olup olmad sorusu ortaya kar. Aslnda B, M nin z alt kmesidir. Teorem .. (ii)T den, verilen herhangi bir E M iin, On ler ak kmeler olamak zere B = n On olacak ekilde yle bir B E Borel kmesi bulabiliriz ki m(E) = m(B) olur. Dahas, m(B E)m(B E) = 0 dr. Bylece m, llebilir E kmesi ve ina ettiimiz B Borel kmesi arasndaki fark ayrt edemez. Grdmz gibi, verilen bir Lebesgue anlamnda llebilir E kmesine karlk daima bir B Borel kmesi bulabiliriz ki E B simetrik fark sfr kmesi olur. E B M olduunu biliyoruz. Ayrca, aktr ki, sfr kmelerin alt kmeleri de sfr kmelerdir ve dolaysyla llebilirdirler yani M dedir. Bunula birlikte, buradan, her sfr kmesinin bir Borel kmesi olduu sonucunu karamayz (eer B tm sfr kmelerini iermi olsayd, Teorem .. (ii) den, B = M olurdu). Tanm ... (X, F, ) bir l uzay olsun. Eer (F ) = 0 olan her F F ve her N F iin N F (ve dolaysyla (N ) = 0) ise, bu l uzayna tamdr denir. Tanm ... Verilen bir lsne gre bir G -cisminin tamamlan, G yi ieren en kk F -cismidir yle ki eer N G G ve (G) = 0 ise, N F dir. Bu tanmlardan yola karak, M, R zerindeki en kk -cismi olup, m lsne gre B nin tamamlan olur. Ayrca, (R, M, m) l uzay tam olmakla birlikte, (R, B, m) l uzay tam deildir. nerme ... Bir G -cisminin tamamlan, {G N : G F, N F F, (F ) = 0} eklindedir. Bu nermeden yola karak, lsn F zerindeki bir lsne, G G iin (G N ) = (G) yardmyla, tek bir ekilde geniletebiliriz. Teorem ... M, B nin tamamlandr. Teorem ... E M ise, herhangi bir > 0 says iin yle bir kapal F E alt kmesi vardr ki m(E F ) < olur. Bylece, Fn ler kapal kmeler S olmak zere, B = n Fn olacak ekilde yle bir B E alt kmesi vardr ki m(E B) = 0 olur.

. Borel kmeleri

Problem ... E M olsun. Aadakilerin edeer olduunu gsteriniz. (i) Verilen bir > 0 says iin yle bir ak O E kmesi vardr ki m (O E) < olur. (ii) Verilen bir > 0 says iin yle bir kapal F E kmesi vardr ki m (E F ) < olur. Tanm ... , B zerinde tanml negatif olmayan saylabilir toplamsal kme fonksiyonu olsun. Eer her B Borel kmesi iin (B) = inf{(O) : B O (ak)} ve (B) = sup{(F ) : F (kapal) B} ise, fonsiyonuna dzenli Borel ls denir. Teorem .. ve Teorem .. de, bu ilikilerin Lebesgue ls iin salandn gsterdik. Dzenli Borel lleri ile ilgili dier rnekleri daha ileride greceiz.

 llebilir Fonksiyonlar
. Lebesgue llebilir fonksiyonlar
Tanm ... E llebilir bir kme olsun. f : E R fonksiyonu verilsin. Herhangi bir I R aral iin f 1 (I) = {x R : f (x) I} M ise, f fonksiyonuna (Lebesgue-) llebilir denir. Eer f 1 (I) B ise, f fonksiyonuna Borel (llebilir) fonksiyonu denir. Daha nceden bildiimiz gibi B M olduundan, her Borel fonksiyonu llebilirdir. Teorem ... Aadakiler edeerdir: (i) f llebilir fonksiyon, (ii) Her a R iin f 1 ((a, )) llebilirdir, (iii) Her a R iin f 1 ([a, )) llebilirdir, (iv) Her a R iin f 1 ((, a)) llebilirdir, (v) Her a R iin f 1 ((, a]) llebilirdir. rnekler . Aadaki fonksiyonlar llebilirdir: (i) Sabit fonksiyonlar. (ii) Srekli fonksiyonlar. (iii) Bir A kmesinin iaret fonksiyonu. Problem ... Her monoton fonksiyonun llebilir olduunu gsteriniz. Problem ... f llebilir bir fonksiyon ise, her a R iin {x : f (x) = a} (seviye kmesi) kmesinin llebilir olduunu gsteriniz.

llebilir Fonksiyonlar

. llebilir fonksiyonlarn zellikleri

Teorem ... llebilir bir E kmesi zerinde tanml reel-deerli tm llebilir fonksiyonlarn kmesi bir vektr uzaydr ve arpma ilemi altnda kapaldr. Yani, f ve g llebilir fonksiyonlar ise, f + g ve f g llebilirdirler. stteki teoremin basit bir ispatn aadaki lemma yardm ile kolayca yapabiliriz. Bunun iin, F (u, v) = u + v ve F (u, v) = uv almamz yeterlidir. Lemma ... F : R R R srekli bir fonksiyon olsun. f g srekli fonksiyonlar ise, h(x) = F (f (x), g(x)) llebilirdir. stteki teoremin bir uygulamas olarak f A arpmn gznne alabiliriz. f llebilir bir fonksiyon ve A llebilir bir kme ise, f A arpm da llebilirdir. Ayrca f A fonksiyonu,

f A (x) =

f (x) ; x A 0 ; xA /

eklindedir. Bu fonksiyonu A = {x E : f (x) > 0} kmesine uygularsak, llebilir bir fonksiyonun pozitif ksm olan f + fonksiyonunun da llebilir olduu grlr; burada f + (x) =

f (x) ; f (x) > 0 0 ; f (x) 0

eklindedir. Benzer ekilde, llebilir f fonksiyonunun negatif ksm olan f fonksiyonu da llebilirdir; burada f (x) = eklindedir. nerme ... E R llebilir olsun. (i) f : E R fonksiyonunun llebilir olmas iin gyk f + ve f fonksiyonlarnn llebilir olmasdr. (ii) f llebilir ise, |f | llebilirdir; ancak tersi her zaman doru deildir.

0 ; f (x) > 0 f (x) ; f (x) 0

. llebilir fonksiyonlarn zellikleri Problem ... f llebilir fonksiyon ise, f nin trankasyonu olan f a (x) =

a ; f (x) ;

f (x) > a f (x) a

fonksiyonun da llebilir olduunu gsteriniz. Problem ... Karesi llebilir olup kendisi llebilir olmayan bir fonksiyon rnei veriniz. Tanm ... f : E R llebilir fonksiyon olsun. (i) Esasl supremum: ess sup f = inf{z : f (ii) Esasl inmum: ess inf f = sup{z : f z h.h.} z h.h.}

ess sup f = + olabilir. Eer ess sup f = ise, f = h.h. olur nk esasl supremum tanmndan her n N iin f n h.h. dir. Eer ess sup f < 1 ve A = {x : ess sup f < f (x)} ise, n N iin An = {x : ess sup f < f (x) n } tanmlansn. Bu durumda, her n iin An ler sfr kmeleridir, ve dolaysyla S A = n An de sfr kmesidir. u halde, f ess sup f h.h. bulunur. Buradan yola karak aadaki nermeyi kolaylkla ispatlayabiliriz. nerme ... f ve g llebilir fonksiyonlar ise, ess sup(f + g) dir. Problem ... f fonksiyonu llebilir ise, ess sup f sup f olduunu gsteriniz. Ayrca, f srekli ise, bunlarn eit olacan ispatlaynz. ess sup f + ess sup g

 Lebesgue ntegrali
. Tanm
: R R, en fazla saylabilir sayda deere sahip yani deer kmesi {a1 , a2 , ...} biiminde olan bir fonksiyon olsun. Eer Ai := 1 ({ai }) = {x : (x) = ai } , i 1

kmeleri llebilir ise, fonksiyonuna basit fonksiyon denir. Burada dikkat edilecek olursa Ai M kmeleri ikier ikier ayrktr ve birleimleri R dir. Aktr ki, (x) =
X i=1

ai Ai (x)

biimde yazlabilir ve dolaysyla, Teorem .. den, her basit fonksiyon llebilirdir. Tanm ... Basit fonksiyonunun llebilir bir E kmesi zerinde Lebesgue integrali
Z

dm =
E

X i=1

ai m(Ai E)

biimindedir. Burada, m(Ai ) = + olabileceinden dolay, 0 = 0 olduu kabul edilmektedir. rnek ... Q (x) =
Z
R

1 ; 0 ;

xQ xR

iaret fonksiyonu basit fonksiyondur. Ayrca, Q sfr kmesi olduundan, Q dm = 1.m(Q) + 0.m(R Q) = 0

bulunur. Daha nceden bilidiimiz gibi bu fonksiyon Riemann integrallenebilir deil idi. Benzer ekilde, C Cantor kmesi olmak zere, C fonksiyonunun integrali yine sfrdr.

Lebesgue ntegrali

Problem ... Aadaki fonksiyonlarn E zerinde integrallerini hesaplaynz. (a) (x) = [|x|], E = [0, 10], (b) (x) = [|x2 |], E = [0, 2], (c) (x) = [| sin x|], E = [0, 2], ylnda Henri Lebesgue, basit fonksiyonlar iin verilen integral kavramn daha genel fonksiyonlara geniletmek iin, snrl bir f fonksiyonunun tanm blgesini ok sayda kk aralklara paralamak yerine, f in deer blgesini Ai = [ai1 , ai ) biiminde sonlu sayda arala paralad ve f in grai olan erinin altnda kalan alana, srasyla, S(n) = st toplam ve s(n) =
n X i=1

ai m(f 1 (Ai ))

n X i=1

ai1 m(f 1 (Ai ))

alt toplam ile yaklat; bu durumda, integrallenebilir fonksiyonlar, Riemann integralinde olduu gibi, tm st toplamlarn inmumunun tm alt toplamlarn supremumuna eit olmas zelliine sahip olmu oldu. Tanm ... Herhangi bir negatif olmayan llebilir f fonksiyonunun E M kmesi zerinde Lebesgue integrali
Z

f dm = sup Y (E, f )
E

ile tanmlanr. Burada,

Z

Y (E, f ) = {
E

dm : 0

f, basit fonksiyon }

dir. Eer E = [a, b] ise, bu durumda integrali

Z
a b

f dm,
a

f (x)dm(x), veya
a

f (x)dx

. Tanm
R R

eklinde yazarz. f dm notasyonu, R f dm anlamnda kullanlacaktr. Aktr ki, A M ve g negatif olmayan llebilir bir fonksiyon olmak zere, eer Ac zerinde g = 0 ise, g den kk kalan negatif olmayan her basit fonksiyon Ac zerinde yine sfrdr. Bu durumu g = f.A eitliine uygularsak, aadaki nemli eitlii elde ederiz:
Z Z

f dm =
A

f A dm.

Problem ... f : [0, 1] R fonksiyonu, Cantor kmesi zerinde f (x) = 0 ve [0, 1] aralndan karlarak elde edilen herbirinin uzunluu 31 olan aralklardaki k R1 her x iin f (x) = k olacak ekilde tanmlansn. 0 f dm integralini hesaplaynz. nerme ... Basit fonksiyonlar iin, Tanm .. ve Tanm .. tanmlar birbirine denktir. Teorem ... ve basit fonksiyonlar olsun. (i) Eer ise,
R
E

dm
Z

R
E

dm,
Z Z

(ii) Eer A, B M ve A B = ise, dm =

AB A

dm +
B E

dm,

(iii) Her a > 0 sabiti iin,

R
E

adm = a

dm.
R
A

Teorem ... f ve g negatif olmayan llebilir fonksiyonlar olsun. (i) Eer A M ve A zerinde f (ii) Eer A, B M ve B A ise,
Z Z

g ise,

f dm

R
A

gdm.

f dm
B A

f dm.

(iii) a

0 iin,

R
A

af dm = a

R R
A A

f dm. f dm = 0.
Z Z

(iv) Eer A sfr kmesi ise,

Z

(v) Eer A, B M ve A B = ise, f dm =

AB A

f dm +
B

f dm.

Lebesgue ntegrali

Problem ... Lebesgue integrali iin ortalama deer teoremini ispatlaynz. R Yani, x A iin a f (x) b ise, a.m(A) b.m(A). A f dm Teorem ... f negatif olmayan llebilir bir fonksiyon olsun. f = 0 h.h. R olmas iin gyk R f dm = 0 olmasdr. nerme ... f ve g llebilir fonksiyonlar olsun. Bu durumda,
Z Z

g h.h.

f dm

gdm.

nerme ... f : R R fonksiyonunun llebilir olmas iin gyk f + ve f fonksiyonlarnn llebilir olmasdr.

. Monoton yaknsaklk teoremleri

Teorem ... (Fatou Lemmas) {fn } ler negatif olmayan llebilir fonksiyonlarn bir dizisi ise,
Z Z

lim inf
n E

fn dm

(lim inf fn )dm.

n

rnek ... fn = [n,n+1] olsun. Her n iin 0(= limn fn ) olduundan,

Z

R Z

fn dm = 1 ve lim inf n fn =

( lim fn )dm = lim

n

fn dm

olur. Yani Fatou lemmasndaki eitsizlik kesin byk olabilir! rnek ... stteki rnekte olduu gibi, kesin byk olacak ekilde yle bir fn fonksiyon dizisi ina ediniz ki her bir fn , [0, 1] aralnn dnda sfr olsun. Teorem ... (Monoton Yaknsaklk Teoremi) {fn } ler negatif olmayan llebilir fonksiyonlarn bir dizisi olsun. Eer {fn (x) : n 1}, f (x) fonksiyonuna doru her x iin monoton olarak artyorsa; yani, noktasal olarak fn f ise, Z Z
n

lim

fn (x)dm =

f dm
E

dir.

. ntegrallenebilir fonksiyonlar

Sonu ... {fn } ler ve f negatif olmayan llebilir fonksiyonlar olsun. Eer fn ler f e doru hemen hemen her yerde artyorsa, her llebilir E kmesi iin R R E fn dm E f dm olur. nerme ... Herhangi bir negatif olmayan llebilir f fonksiyonu iin basit fonsiyonlarn negatif olmayan bir sn dizisi vardr ki sn s dir.

. ntegrallenebilir fonksiyonlar
E M ve f herhangi bir llebilir fonksiyon olsun. Eer E f + dm ve integralleri sonlu ise, f fonksiyonuna integrallenebilir denir ve
Z Z R R
E

f dm

f dm =
E E

f dm
E

f dm

ile tanmlanr. E M kmesi zerinde integrallenebilir tm fonksiyonlarn kmesi L1 (E) ile gsterilir. Problem ... (a) E = (0, 1) ve (b) E = (1, ) kmeleri zerinde hangi lar iin f (x) = x fonksiyonu L1 (E) dedir? Problem ... llebilir f fonksiyonunun integrallenebilir olmas iin gyk |f | fonksiyonunun integrallenebilir olduunu gsteriniz. Ayrca,
Z Z

|f |dm =
E E

f + dm +

Z
E

f dm

olduunu gsteriniz. Problem ... f ve g integrallenebilir fonksiyonlar olsun. Bu durumda,

Z Z

f dm

gdm.

Teorem ... f ve g integrallenebilir fonksiyonlar ise, f + g llebilirdir. Ayrca, Z Z Z gdm f dm + (f + g)dm =

E E E

dir. nerme ... f integrallenebilir fonksiyon ve c R ise, dir.

R
E (cf )dm

=c

R
E

f dm

Lebesgue ntegrali

Teorem ... Herhangi bir llebilir E kmesi iin, L1 (E) bir vektr uzaydr. Teorem ... Her A M iin E f dm g h.h. dir. Dahas, E gdm ise, f R R eer her A M iin E f dm = E gdm ise, f = g h.h. dir. nerme ... Aadakiler dorudur: (i) ntegrallenebilir bir fonksiyon hemen hemen her yerde sonludur. (ii) A M ve llebilir f fonksiyonu iin,
Z R R

m(A). inf f
A A

f dm

m(A). sup f
A

dir. (iii) |
R

f dm| 0 ve
R

|f |dm dir.
R

(iv) f

f dm = 0 ise, f = 0 h.h. dir. 0 ise, A

A

Teorem ... f

f dm bir ldr.

. Snrl yaknsaklk teoremi

1 rnek ... fn (x) = n.[0, n ] (x) ise, her x iin fn (x) 0 ve fakat 1 dir.

fn (x)dx =

Teorem ... (Snrl Yaknsaklk Teoremi) E M ve {fn } ler llebilir fonksiyonlarn bir dizisi olsun yle ki g, E zerinde integrallenebilir fonksiyon olmak zere, E zerinde |fn | g h.h. olsun. Eer f = limn fn h.h. ise, f , E zerinde integrallenebilirdir ve
Z
n

Z
E

lim

fn (x)dm =

f dm
E

dir.
1 rnek ... stteki rnee geri dnersek, fn (x) = n.[0, n ] (x) ise, fn den daha byk kalacak integrallenebilir bir g fonksiyonu bulunumaz. supn fn (x) = g(x) 1 1 olup, ( k+1 , k ] zerinde g(x) = k olacandan,

g(x)dx =

X k=1

k(

X 1 1 1 )= = + k k+1 k+1
k=1

. Snrl yaknsaklk teoremi bulunur. Buna karn, 0 < x < 1 iin fn (x) = n sin x 1 + n2 x
R

fonksiyonunu gznne alalm. Aktr ki, fn (x) 0 dr. limn fn dm = 0 olduunu gsterebilmemiz iin, fn yi domine eden integrallenebilir bir g fonksiyonu bulmamz gereklidir. | n sin x | 1 + n2 x
1 x

n 1 + n2 x

n n2 x

1 n x

1 =: g(x) x

Burada g(x) =

fonksiyonunun [0, 1] zerinde integrallenebilir olduu aktr.

nerme ... f integrallenebilir; gn = f.[n,n] ; hn = min(f, n) olsun. Bu R R durumda, |f gn |dm 0 ve |f hn |dm 0 olur. Problem ... Snrl yaknsaklk teoremini kullanarak, fn (x) = zere, Z
n x 1+nx3

olmak

lim

fn (x)dx

limitini hesaplaynz. Problem ...

Z
a

n2 xen x dx 1 + x2

integralinin yaknsakln a > 0 ve a = 0 iin ayr ayr inceleyiniz. Problem ...

Z
0

1
x (1 + n )n x n
1

dx

integralinin yaknsakln inceleyiniz. nerme ... fn ler negatif olmayan llebilir fonksiyonlarn bir dizisi olmak zere,
Z X

fn dm =

XZ

fn dm

n=1

n=1

dir.


P R

Lebesgue ntegrali
P

Teorem ... (Beppo-Levi Teoremi) k=1 |fk |dm sonlu ise, k=1 fk (x) serisi hemen hemen her x iin yaknsak olup, bu toplam integrallenebilirdir ve
Z X
k=1

fk dm =

XZ k=1

fk dm

dir.
1 rnek ... Analizden k=1 kxk1 = (1x)2 olduunu hatrlarsak, 0 ( log x )2 dx 1x integralini hesaplayabilmek iin Beppo-Levi teoremini kullanabiliriz. n 1 ve 0 < x < 1 iin fn (x) = nxn1 (log x)2

R1

dizisini tanmlayalm. Bu durumda, fn ve

X

0 ve fn ler srekli olup llebilirdirler log x 2 ) = f (x) 1x

fn (x) = (

n=1

sonlu olur. Beppo-Levi teoreminden bu toplam integrallenebilirdir ve

Z
0 1

f (x)dx = bulunur.

XZ n=1 0

fn (x)dx = 2

X 1 n=1

n2

2 3

Problem ... Aadakiler problemleri znz.

a n (a) a R nn hangi deeri iin n=0 n x kuvvet serisi [1, 1] aralnda integrallenebilir bir fonksiyon tanmlar?

(b)

R
0

x ex 1 dx

2 6

olduunu gsteriniz.

. Riemann ile Lebesgue integrali arasndaki iliki

Bu ksmda Riemann integrali ile Lebesgue integrali arasndaki iliki irdelenecektir. nerme ... f : [a, b] R fonksiyonu srekli ise, f integrallenebilirdir ve Rx F (x) = a f dm biiminde tanmlanan F fonksiyonu a < x < b iin trevlenebilir olup, F = f dir.

. Riemann ile Lebesgue integrali arasndaki iliki nerme ... f : [a, b] R fonksiyonu snrl olsun.

(i) f fonksiyonunun Riemann-integrallenebilir olmas iin gyk f fonksiyonunun [a, b] aral zerinde Lebesgue lsne gre hemen hemen her yerde srekli olmasdr. (ii) [a, b] aral zerinde Riemann-integrallenebilir fonksiyonlar, [a, b] aral zerinde Lebesgue lsne gre integrallenebilirdir ve bu integraller birbirine eittir. rnek ... [0, 1] aral zerinde,

f (x) =

; 0 ;

1 n

x= m Q n xQ /

Dirichlet fonksiyonu hemen hemen her yerde sreklidir, dolaysyla Riemannintegrallenebilirdir ve bylece f in Riemann integrali Lebesgue integraline eittir. Ayrca integralin sonucu sfrdr zira f , Q sfr kmesi dnda sfrdr. Buna karn, [0, 1] aral zerinde,

g(x) =

1 ; 0 ;

xQ xQ /

fonksiyonunun Riemann integrali hibir aralkta yoktur zira bu fonksiyonun sreksizlik noktalarnn kmesi [0, 1] araldr ve bu araln ls > 0 dr. Bununla birlikte, hatrlanaca gibi, g(x) fonksiyonunun Lebesgue integrali vardr ve deeri sfra eittir. rnek ... (Birinci tr genelletirilmi Riemann integralleri) Analizden hatrlanaca gibi birinci tr genelletirilmi Riemann integralleri, aada sadaki limitler var olduu srece,
Z

f (x)dx :=

a,b

lim

f (x)dx
a

biiminde tanmlanr. imdi f : R R fonksiyonu iin birinici tr genelletirilmi Riemann integrali Rb var olsun. Bu durumda a f (x)dx Riemann integrali her snrl [a, b] aral iin var olur, dolaysyla f , her bir [a, b] aral zerinde (ve bylece R zerinde) hemen hemen her yerde srekli olur. Ancak bunun tersi doru deildir rnein,

f (x) =

1 ; 1 ;

x [n, n + 1) ve n ift x [n, n + 1) ve n tek

Lebesgue ntegrali

fonksiyonu hemen hemen her yerde sreklidir (ve bylece R zerinde Lebesgue integrallenebilirdir) fakat stteki limitler yoktur ve dolaysyla genelletirilmi Riemann integrali yoktur. Daha genel olarak, f L1 (R) ise, stteki limitler vardr ancak bunun tersi her zaman doru deildir. rnein,


f (x) =

0 ;

(1)n n+1

; x [n, n + 1), n x<0

fonksiyonunu gznne alalm. f fonksiyonunun genelletirilmi Riemann integrali vardr nk Z X (1)n f (x)dx = n+1 n=0 serisi yaknsaktr. Buna karn, f L1 (R) dir. /
R
R

|f |dm =

1 n=0 n+1

serisi raksak olduundan

Teorem ... f 0 ve f in birinci tr genelletirilmi Riemann integrali varsa, f in R zerinde Lebesgue integrali vardr ve bu integral genelletirilmi integrale eittir. Problem ... f (x) = sin x (x = 0) fonksiyonunun R zerinde genelletirilmi x Riemann integralinin var olduunu ancak Lebesgue integralinin var olmadn gsteriniz. rnek ... (kinci tr genelletirilmi Riemann integrali) Yine Analizden hatrlanaca gibi ikinci tr genelletirilmi Riemann integralleri, aada sadaki limitler var olduu srece,
Z
a b

f (x)dx := lim biiminde tanmlanr.

f (x)dx ve
a+ a

f (x)dx := lim

0+

f (x)dx
a

. eitli Problemler
. a) Her t 0 iin
n

lim n ln(1 +

t )=t n

olduunu gsteriniz.

. eitli Problemler b)
n

lim

(1 +
0

t n 2x ) e dx = 1 n

olduunu gsteriniz. . a)
Z
0 1

( olduunu gsteriniz. b) p > 1 ise,

Z
0 1

ln x 2 2 ) dx = 1x 3

X xp ln x 1 dx = 1x (p + n)2 n

olduunu gsteriniz. . f : [0, 1] R fonksiyonu,

f (x) =

0 ; n ;

xQ xR

ile tanmlansn. Burada n says, 0 ile 1 arasnda yer alan x irrasyonel saysnn virglden sonraki sfr saysn gstermektedir. Aka grlmektedir ki bu fonksiyon basit deildir. Bu fonksiyona basit llebilir fonksiyonlarn artan bir dizisi ile yaklalabileceini gsteriniz. Buradan, f fonksiyR1 onunun llebilir olduunu gsteriniz. Daha sonra, 0 f (x)dx integralini hesaplaynz. . f , (X, F, ) l uzay zerinde tanml negatif olmayan llebilir bir R fonksiyon olsun. A F iin, (A) = A f d tanmlansn. {En } F, n=1 ikier ikier ayrk kmelerin bir dizisi olsun.

fn (x) = tanmlansn. Her x

S
n=1

f (x) ; 0 ;

x En x En /
P
n

En iin, f (x) =
[

fn (x) olsun. Bu durumda,

En ) =

X n=1

(En )

n=1

olduunu, yani nin -toplamsal olduunu, gsteriniz.

 . Fatou lemmasnda,

Lebesgue ntegrali

gn (x) =

1 ; 0 ;

x n<n+1 dier durumlar

olarak alndnda eitsizliin kesin olacan gsteriniz. . a) a, b R iin aadakileri gerekleyiniz. (i) max(a + b, 0) (ii) min(a + b, 0) (i) (f + g)+ (ii) (f + g) max(a, 0) + max(b, 0). min(a, 0) + min(b, 0).

b) f, g : X R fonksiyonlar iin aadakileri gerekleyiniz. f + + g+ . f + g .

Z
0

. Aadaki her iki durum iin de f fonksiyonunun

Z
n

f d = lim eitliini gereklediini gsteriniz. a) f L1 ([0, )) ise;

f d
0

b) f , [0, ) aral zerinde negatif olmayan llebilir fonksiyon ise; . Her x > 0 iin, et tx1 L1 ((0, )) olduunu gsteriniz. . Gamma fonksiyonu , x > 0 iin
Z

(x) =
0

et tx1 d

biiminde tanmlanr. Gauss Forml olarak bilinen, x N {0} iin, /

Z
n

(x) = lim

(1
0

t n x1 n! nx ) t d = lim n x(x + 1)...(x + n) n

eitliinin gereklendiini gsteriniz. [Yol gsterme: . sorudaki kirleri kullanabilirsiniz.] . a > 1 iin,
Z
0

X 1 xa1 d = (a). ex 1 na n=1

olduunu gsteriniz.

. eitli Problemler . a)
n

lim

(1 +
0

x n x ) sin( )d =? n n 1 + nx d =? (1 + x)n

b)
n

lim

a)

R
0

ex d =

olduu bilindiine gre,

Z
0

sec hx2 d =

X (1)n 2n + 1 n=0

olduunu gsteriniz. b)
Z
0

X (1)n1 n cos x d = x+1 e n2 + 1 n=1

olduunu gsteriniz. . 0 < b < a iin,

Z
0 n

sinh bx d =? sinh ax

. Bir A R kmesinin Dirac ls

(A) =

1 ; 0 ;

0A 0A /

ile tanmlanr. Bu lye gre Rn de her kmenin llebilir olduunu gsteriniz. Bu lye gre her fonksiyonun sfrdaki deerine denk olduunu gsteriniz. 2 x x e ; xC / f (x) = x2 ; xC fonksiyonu tanmlasn. C Cantor kmesini, R Lebesgue lsn ve R Dirac lsn gstermek zere, [0,1] f (x)d ve [0,1] f (x)d integrallerini hesaplaynz. . f (x) =
1 x2

fonksiyonu llebilir midir?

 . f (x, y) = ise, .
R
[0,1][0,1]

Lebesgue ntegrali
R
[0,1][0,1]

x2 ; xy Q ex ; xy R

f (x, y)d integralini hesaplaynz.

xd =? 0 olmak zere, bir A kmesinin RadonZ

. Lebesgue ls ve f (x) Nikodyn ls

1 (A) = ile tanmlanr. 1 (A) = ise,

Z
[1,2]

f (x)d
A

Z
A

x2 d

sgn x d1

integralini hesaplaynz. . Bir A R kmesinin Kardinal ls

K (A) = ile tanmlanr.

A nn eleman says ; A sonlu elemanl ; A sonsuz elemanl

X (1)n n=1

serisini (Kardinal lye gre) integral eklinde ifade ediniz.

Kaynaka
[] R. G. Bartle, The Elements of Integration and Lebesgue Measure, John Wiley & Sons, Inc., . [] M. Capinski and E. Kopp, Measure, Integral and Probability, nd Edition, Springer, . [] G.B. Folland, Real Analysis, Modern Techniques and Their Applications, nd Edition, John Wiley & Sons, Inc., . [] S. Lang, Real Analysis, nd Edition, Addison-Wesley Publihing, . [] W. Rudin, Real and Complex Analysis, rd Edition, McGraw-Hill, Inc., . [] M. R. Spiegel, Theory and Problems of Real Variables, Schaums Outline Series, McGraw-Hill, Inc., . [] E. M. Stein and R. Shakarchi, Real Analysis: Measure Theory, Integration, and Hilbert Spaces, Prentice Lectures in Analysis III, Princeton University Press, . [] A. J. Weir, Lebesgue Integration and Measure, Cambridge University Press, . [] R.L. Wheeden and A. Zygmund, Measure and Integral: An Introduction to Real Analysis, Marcel Dekker, Inc., . [] J. Yeh, Real Analysis: Theory of Measure and Integration, nd Edition, World Scientic Publishing, .

Dizin
-cismi, l, l uzay, llebilir fonksiyon, llebilir kme, st Riemann toplam, st integral, st limit, st toplam, ak kme, alt integral, alt limit, alt Riemann toplam, alt toplam, arakesit, ayrk, bant, basit fonksiyon, birleim, Borel fonksiyonu, Borel kmesi, Cantor kmesi, dzenli Borel ls, de Morgan kurallr, deer kmesi, Dirac ls, Lebesgue ls, Lebesgue integrali, , limit, paralan, Dirichlet fonksiyonu, d l, edeerlik bants, edeerlik snf, esasl inmum, esasl supremum, fark, fonksiyon, Gamma fonksiyonu, Gauss forml, geime, geniletme, iaret fonksiyonu, ikier ikier ayrk, integrallenebilir fonksiyon, kapal kme, Kardinal l, kartezyen arpm, kstlama,

 Radon-Nikodyn ls, Riemann anlamnda integrallenebilir, Riemann integrali, sreklilik, saylabilir, saylamaz, seviye kmesi, simetrik, simetrik fark, sfr kmesi, tmleyen, tam, tamamlan, tanm kmesi, trankasyon, yaknsak, yansma,

Dizin