F O N K S İ Y O N E L

A N A L İ Z

Mustafa BAYRAKTAR

Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat

Fakültesi Matematik BttlUmü

M2URUM-1987
 İÇİNDEKİLER
1. B Ö L Ü M

ÖN B İ L G İ L E R

M dinle .......... 1
İ- 2 Kartezyen çarpım vebağıntı............................... 4
1-3 ttHlşün................................................. 7
1-4 İkili İşlem............................................. 9
1- 5 Kısmî sıralı cünle....................................... 10
1- 5 Problemler......................................... 14

2. B ö L ü M
M E T R İ K U Z A Y L A R

2“1 Metrik uzay..............................................16

2- 2 Açık ve kapalı cünleler.................................. 23
2- 3 Problemler......................................... 31
2-4 Tamlık.................................................. 33
2- 5 Metrik uzayların tamlaştınlışı............................ .
2- 5 Problemler........................................ 46

3. B ö L U M
B A N A C H U Z A Y L A R I

3- 1 Lineer uzaylar............. 48
3-2 Normlu uzaylar............................ .......56
3-3 EİJclldean ve üiiteruzayla^............................... 59
3-4 SUrekli fonksiyon uzaylar’ ............................... 65
3- 4 Problemler......................................... 69
3-5 Oonveks cünleler ve sonluboyutlu normlu uzaylar ..........71
3-5 Tanlık ve sonlu boyut .......... *.................. 75
3-6 Problemler........................................... 82
 4 .B ö L U M

L İ N E E R O P E R A T Ö R L E R
4-1 Lineer operatör............ 85
4-2 Sürekli lineer operatör............. ........... .......... 92
4- 3 Sonlu boyutlu uzaylarda lineer operatörler ve
fonksiyoneller.......................................... 101
4- 3 Problemler.. ...................................... 106

5.B Ö L U M

N O R N L U U Z A Y L A R L A İ L G İ L İ ESAS
T E O R E M L E R
5- l Hahn-Banach ve açık dönüşüm teoremi............... ........108
5- 2 Kapalı lineer operatörler ve kapalı grafik
teoıemi............. 118
5- 2 Problemler....................................... 123

e.BÖLltN

H İ L B E R T U Z A Y L A R I
6- 1 Hilbert uzayı kavramı......................... ...125
6-2 İç çarpım uzayının diğer önemli özellikleri............... 132
6-3 Ortagonal Kocıpleman..................................... 134
6- 3 Problemler........................................ 141
6-4 Hilbert u z a m d a fonksiyonellerin tesbiti................. 142
6- 6 Hilbert eşlenik operatörler.............................. 148
6- 5 Problemler....................................... .

7.B Ö L U M

B A N A C H C E B İ R L E R İ
7.1 Cebir................................................. 154
7- 2 Aritmetik birim (regüler) olan elemanlar................. 159
7-3 Sıfırın topolojik bölenleri........................ 161
7-4 Spektrun....... ........................................ 162
7-5 Spekcral yarıçap için formül................. 168
7- 5 Problemler.................................... 170
Kaynaklar.............................................. 171
Serrbol İndeksi......................................... 172
Konu İndeksi........................................... 175
 Ö N S Ö Z

Bilindiği gibi fonksiyonel analiz daha çok cebirsel ve

topolojik yapıların çalışılmasını konu edinmiş bir daldır.
Bu kitap, bu konuları lisans seviyesinde verme gayesiyle
hazırlanmıştır. Konuların seçilişi ve takdiminde bu mak­
satla özel bir titizlik gösterilmiştir. Kitabın kendi ken­
dine yeterli ve bUtUnlUk arzetmesine dikkat edilmiştir.
Yukarıda belirtilen sebeplerden dolayı ilk İki bölUmde
cUmle teorisinin bazı kavramları ile metrik uzaylara yer
verilmiştir. Ancak burada hemen belirtelim ki bu konulara
mUmkUn olduğu kadar kısa temas edilmiştir. Bir başka ifade
ile bu konular, ilerideki böltlmlerde İhtiyaç duyacağımız
kadarı il« verilmiştir.
Üçüncü bölüm Banach uzaylarına ayrılmış, temel kav­
ramlarla önemli bazı teoremler verilmiştir. Dördüncü bölüm-
<1® lineer operatörler İşlenmiş ve daha çok sonlu boyutlu
uzaylarda tarifli lineer operatörler üzerinde durulmuştur.
Beşinci bölUmde normlu uzaylarla ilgili esas teoremler ve­
rilmiştir. Hahn Banach. açık dönüşüm, kapalı grafik ve
Banach Stelnhause teoremleri bunlar arasındadır. Altıncı
bölüm iç çarpım ve Hilbert uzaylarına ayrılmıştır. Nlhayet-
kitabın son bölümü olan 7.bölUmde fonksiyonel analizin
önemli konularından biri olan Banach cebirlerine temas
edilmiştir.
Bu kitabı yayınları arasına alma lütfunda bulunan
Fen-Edebiyat Fakültesi yayın kuruluna şükranlarımı ifade
etmek isterim. Ayrıca büyük bir titizlik ve sabırla yazan
sayın Fahrettin Polatoğlu'na en içten teşekkürlerimi su­
narım.

Doç.Dr.Mustafa BAYRAKTAR
 1 . B Ö L Ü M

ÖNBİLGİLER

Bu bölümle drta sonraki bölenlerde kulllanacaftıraız ve

hemen hemen her dalında geçen bazı kavramlara kısaca temas e®*
abların başında dinle (veya Küne) kavramı gelir.
1-1. CUnle : dinle teorisinin kurucusu olarak bilinen G.Cantor
cUnleyi, «yırt edilebileceğini dUşUndUğürtlz veya ayırt edilmiş nesnelerin
topluluğu olarak tarif ediyor. Tarifte geçen bu nesnelere cümlenin elef® ™
denir ve genellikle küçük harflerle gösterilir, dinleler ise daha çek W «
harflerle gösterilir. A bir dinle ve a, A nın elemanı ise bina a< A yazarak
ifade ederiz, a. A nın elerw*u değilse bunu a/ A ile belirtiriz. (Bazen *c A
yerine, a A dadır ve a* A yerinede a, A da değildir denir.)
CUnlelert belirtmenin başlıca Uç yolu vardır. Birinci yol,şayet nthn
kliıse cümlenin bUtttı elen^üarını büyük parantez içinde virgülle syırûr^
yazmaktır (liste yolu). Mesela A dinlesinin elemanları 1,2,3 ise bu cunle
A-a.2,3) u e ifade edilir. Sonsuz elemanlı dinleler bu yolla ifade edile­
mez. Demek ki Üste yoluyla İfade edilmiyen dinleler vardır, ikinci yol ise
dinlenin elemanlarını karakterize eden özelli# (veya özellikleri) belirt­
mektir. Mesela Pf b diniesindeki elemanları belirtecek şekilde cnların
belirli ortak özelliğini ifade ediyorsa B cümlesi, B»( x : x, p özelliğine
sahip) olarak ifade edilir. Bina göre B»{ x: x> 2 ve x tam sayı) cümlesi 2
den büyük bütün tan sayıların diniesi olur. R j yolla ifade edilen dinlelerin
bazıları, ilk bir kaç elenenini sırasıyla yazarak tu karakterdeki eleman­
ların hepsi anianında üç nokta koymak suretiyle de ifade edilebilir. Mesela
yukarıdaki B diniesini B»( 3,4,5,... ) ile de ifade edebiliriz. CUnleleri
belirtmenin UçCteü yolu ise V e m diyagramıdır.
a.b.c... nesneleri belli bir sıraya tabi iseler turu belirtmek için
A»(a,b,c,...) yazacağız.
 2

A ve E iki cümle olsun. Şayet A nın her elemanı 3 nin

de elemanı ise A,B nin altcümlesidir denir ve bu A Ç b ile ifa­
de edilir. Aynı zamanda B Ç A ise A, B ye eşittir denir ve A * B
yazılır. A C B fakat A t*B ise yani A nın B ye eşit oltaa ihtima­
li yoksa A ya B nin has altcümlesi denir ve A C B ile gösteri­
lir. Mesela tam sayılar cümlesi reel sayılar cümlesinin has
altcümlesidir. Elemanı olmıyan cümleye boş cümle denir ve 0 ile
gösterirİLir. Buna göre
2
C — (x:x < 0 ve x reel sayı)

cümlesi boştur. Çünkü karesi negatif olan reel sayı yoktur.

A ve B cümleleri verilmiş olsun. Bu taktirde

A t j B — (x:x, A ve B den en az birine aittir)«{x:xcA veya xcB)

cümlesine A ve B cümlelerinin birleşimi;

\A b - (x :x , hem A da hemde B denir} - {x: xcA ve xcB)

cümlesine İse A ve B cümlelerinin arakesiti denir. A H B - 0 ise

A ve B ayrık oenir. Şayet A« B ve C gibi Uç cümle verilmiş ise
bu Uç cümlenin birleşimi ( A y B ) u C veya Aıj(BıjC) olarak dü ş ü ­
nülebilir. Fakat ( A u B ) g C s A g ( B u C ) olduÇu için (ispatlayı­
nız) bu Uç cümlenin birleşimini A i j B u C olarak yazabiliriz.
Benzer muhakemelerden dolayı arakesitleri A O B O C dir. Bu d ü ­
şüncelerimizi n tane cümlenin S — (A^, Aj»...»* ) sınıfına g e ­
nişleterek S deki cümlelerin birleşimini ve arakesitini sıra­
sıyla
n
Al U A 2 U •••U - i ^ı A a
n
A1H A 2n n a . n
i—ı

olarak ifade edebiliriz. Hatta daha genel olarak 1 bir indis

cümlesi ve iel olmak üzere A^ cümlelerinin keyfi bir sınıfı
S — {A^} ise

U A. — {x: en az bir i d için xeA. }

ici * 1
ve
 3

n A. - (x: her iei için xeA.}

Uİ 1

cümleleri S sınıfının sırasıyle birleşimi ve arakesitidir. Ko­

laylık sağlaması bakımından bu cümleler U ı A ive n iA i lle gÖ8~
terilir. Şayet s - { a a ) sınıfı cümlelerin bir dizisinden ibaret
ise yani s - ( A ^ - {hx ,A2 • • * •) ise bu taktirde bu sınıftaki ctkrö­
lelerin birleşimi ve arakesiti û A v e ' o A tolarak ifade edi-
i -1 1 i- i
lir.

A ve B iki cümle olmak üzere {xt xeA, x * b ) cümlesine

fark cümlesi denir ve A-B veya A \ B notasyonlarından biri ile
gösterilir. Şayet AC.G ise G-A fark cümlesine A n m G deki
tümleyeni denir ve A' ile ifade edilir. Cümlelerle ilgili Ça­
lışmalarımızda kullandığımız cümleleri ihtiva eden cümleler
olacaktır. Bu cümlelere genel cümle veya evrensel cümle denir.
Mesela reel veya kompleks sayıların cümleleri İle çalışıyorsak
evrensel cümle reel veya kompleks sayılar cümlesi olur.

Şimdi bu kitapta sık sık kullanacağımız İKİ İşareti açık-

lıyalım. Bunların biri •-»" tek yönlü gerektirme işaretidir. Şa­
yet p ve q iki ifade ise p -*q yazmakla p nin q yu gerektirdiği­
ni ifade edeceğiz. Mesela 2 X - 4 - 0 - X - 2 de olduçu gibi. Benzer
olarak " ♦* ■ iki yönlü gerektirme işareti ise her iki tarafta
bulunan ifadelerin birbirini gerektirdiğini belirtir. Mesela,

A — B + » A Ç B ve B £ A

İfadesinde olduğu gibi. Bir başka ifade ile bu işaret gerek ve

yeter şartı ifade eder.
Son olarak bu kitapta geçecek olan tariflerin gerek ve
yeter şartı ifade ettiöini belirtelim. Fakat buna rahnen bir
gelenek olarak tariflerde sade tek yönlü ifadeler alınmıştır.
Mesela "iki kanarı eşit olan üçgene ikizkonar üçgen denir" ta­
rifi ile demek istenen şey şudur: 'Bir üçgenin ikiz konar olma
«ı için gerek ve yatar şart,iki kenarının eşit olsasıdır“ . El-
betteki bu söylediklerimiz teoremler için geçerli delildir. Bu
açıklamalardan sonra tariflerin hep bu manada alınması gerek­
tiğini hatırlatmadan geçemlyeceçiz.
 4

1-2. Kartezyen çarpım ve bağıntı, İki elemandan ibaret

A - t {a,b} cUmlesini düşünelim. Cümlelerin eşitlisi tarifinden
A cümlesi ile {b,a) cümlesi aynıdır. Yani burada elemanların
sırasının herhengi bir önemi yoktur. Fakat bazı cümlelerde ele­
manların sırası büyük önem taşır. Mesela analitik geometride
bir noktanın koordinatları, sayıların (x,y) sıralı ikilisÜle be ­
lirtilir. {2,3} cUmlesi ile {3,2} cümlesi aynı iken (2,3) nok­
tası ile (3,2) noktası farklıdır, a ve b arasında bir sıra v a r ­
sa A nın A « ( a , b ) olarak ifade edileceğini daha önce belirtmiş­
tik. Burada a ya birinci eleman b ye ikinci eleman denir. Bu
açıklamalardan sonra sıralı çiftin cümle teorisindeki tarifini
verebiliriz.

(1.1) t a r î F: a ve b iki eleman olmak üzere (a,b) sıralı

İkilisi

(a,b) - {{a}, {a,b}}

cUmlesi olarak tarif edilir.

Bu tarife göre (a,b) f (b,a) olduğu açıktır.

(1.2) teoremt (a,b) “ (c,d) olması için gerek ve yeter

şart a - c ve b — d olmasıdır.

İ s p a t t Kabul edelim ki (a,b) - (c,d) yani {{a}, {a,b))~

{(c), {c,d}) dir. Bu durumda ya {a} — {c} ve (a,b) (c,d) veya
{a} — {c,d} ve {a,b}— {c} dir. Birinci halde a - c ve (a,b)— (c,d)
olduğundan b - d dir. İkinci halde cc{c,d} — {a} olduğundan c— a
ve d e { c , o ) - { a } olduğundan d - a dır. {a,b} - {c} eşitliğinden de
b - c bulunur. O halde a - b - c - d, yani a - c ve b - d dir.

Tersine olarak,

a — c ve b — d ise (a,b) — (c,d) olduğu açıktır. ///

(1.3) TARİF t A ve B boş olmıyan İki cümle aeA ve beB

olmak üzere (a,b) sıralı çiftlerinin hepsine A ve B cümleleri­
nin kartezyen çarpımı denir ve AxB ile gösterilir.

O halde

AxB — {(a,b) : acA, bcB)

 5

dir. A nin m» B nin n tane elemanı varsa AxB nin ran tane elema­
nı vardır. Bu yüzden tarifte çarpım kelimesini kullandık. İki
cümle için verdiğimiz bu tarifi kolaylıkla n tane cümle için
yapabiliriz. l<i^n ve olmak üzere X i cümlelerinin kartez­
yen çarpımı

Xİ x JC2x * * *xXn"" i ı*2' * * ’ 'Xn^ : x i€Xi^

cümlesidir. Şayet X L “ x 2 " * • ■ “ x n " X ise bu çarpım Xn ile gös­

terilir.

MİSAL ı.ı. Şayet R, reel eksen ise K x3R — R koordinat

düzlemi olur.
Herbiri boştan farklı sonsuz sayıda cümlenin kartezyen
Çarpımı da düşünülebilir, i keyfi bir indis cümlesinin elemanı
olmak üzere x x cümlesinden herhangi biri boş ise bu cümlelerin
kartezyen çarpımının boş olduğu kabul edilir.
(1.4 j tarîf , S1TAİ1 ıkilllffln cttoleBİne (ikili) baffmtı derJr.

Bağıntıyı R harfi veya ■ işareti ile göstereceğiz.

(1.5) h Îs a l z x ve y birer reel sayı olmak Ü 2 ere *'-((x,y) s

x 2 * y2 « ı ) ve R - { ( x , y ) î yx-l} cümleleri birer bağıntıdır.

Bazı kolaylıklar sağlaması bakımından (a,b)e- veya (a,b)eR

yerine a - b veya aRb yazacağız ve "a,b" ye R ile (veya - ile) bağ­
lıdır diyeceğiz ve a - b yi "a denk b* diye okuyacağız.

A ve B boş olmayan iki cümle olmak üzere R C A x B ise R ye

A dan B ye bir bağıntı denir. Şayet R, AxA nin yani bir cümle­
nin kendisiyle kartezyen çarpımının bir altcümlesi ise bu tak­
tirde R ye A da ikili bağıntı denir.

R bir bağıntı olmak üzere R nin R-İ tersi

R - 1 -((y,x) i <x,yHR}

olarak tarif edilir.

t A - i a rb) ve B - {1,2,3} olmak üzere R - U a , l ) .

tb »D7 ^( a rÎ)) bağıntısının tersi R ^ ™ { ( l » a ) , (l,b), (3,a)i dır.

Matematikte çeşitli bağıntılar vardır. Bunların en önem-

 6

İllerinden biri>derk<lik bağıntısıdır.

TARİF s - ,A üzerinde ikili bir bağıntı olsun. Bu

taktirde * aşağıdaki şartları sağlıyorsa - ya A da denklik b a ­
ğıntısı denir.

Dİ) Her acA için a-a dır (yansıma özelliği).

D2) a-b-*b-a dır (simetri özelliği).

D3) a-b ve b - c ^ a - c dır (geçişme Özelliği).

- ,A üzerinde bir denklik bağıntısı ve acA olsun, a nın

denklik sınıfı a ile gösterilir ve â — (xcA:x-a) cümlesine d e ­
nir. "> :v*lde a nın denklik sınıfı a ya denk olan A daki eleman­
ların cümlesidir.

Her acA için denklik bağıntısının tarifinden a~a oldu­

ğundan S / 0 dır. Diğer taraftan kolayca gösterilebilir ki

â — b **a~b (1 - 1 )

dır. Gerçekten şayet a — b ise bu taktirde aeâ ve dolayısıyla

a-b olur. Tersine a-b olsun, ccâ ise c~a ve a-b olduğundan c~b
yani ceb dir. Demek ki âfib dir. Benzer bir muhakeme ile b ^ â
olduğu da gösterilebilir. 0 halde â — b dir.

A nın denklik sınıflarının cümlesi A/R (veya A/-) ile

gösterilir ve A/R ye A nın R ye göre bölüm cümlesi (sınıfı) d e ­
nir .

.• A - (a,b,c,d) ise R - { ( a (a),(b,b),(c,c)

denklik bağıntısıdır. Denklik sınıfları â - { a , c , d ) , b-{b},\

c — (a,d,c) ve S — (a,d,c) olur. 0 halde â — c — 3 dir. Dikkat
edilirse burada denklik sınıfları ya ayrık veya çakışıktır.
8u en genel halde de doğrudur (Teorem MO ). Ayrıca A/R— (â,5)
dir.

(1.9) TARİF •• Boş olmıyan bir A cümlesinin altcümlele-

rinin bir S - (A^ieİ, A ^ A ) ailesi için

1 ) ici için A^ ı*0

 7

2) y Aj = A
3) i,jei ve 1 ^ j için A ^ A ^ - 0

şartları sağlanıyorsa S ye A nın parçalanışı (veya A ya ayrı­

labilir) denir.
(1.10) teorem : ~,A cümlesi üzerinde bir denklik bağın­
tısı olsun. Bu taktirde A/- bölüm cümlesi A nın bir parçalanı­
şıdır.

İs p a t t Her aeA için a~a olduğundan a 3*0 ve

. aeA * “ A
dır. Şimdi iddia ediyoruz ki a,b*A için a H b - 0 veya a - E dir.
Bir an için kabul edelim ki S n b / 0 dur. Bu taktirde e z a n E
olacağından c~a ve c~b dir. Simetri ve geçişme özelliklerinden
*'b yazılabilir. Böylece (1-1) den î™f> dir. ///

Yukarıdaki teoremin karşıtı şudur.

(1.11) TEOREM * S,A cümlesinin bir parçalanışı ise bu

S ailes ı A üzerinde bir denklik bağıntısı tarif eder.

İSPAT x S - t A ^ l c İ ve A aC A > , A nın bir parçalanışı o l ­

sun. a,beA olmak üzere " a - b ^ a . b e A ^ olarak tarif edilirse bu
bağıntı A üzerinde bir denklik bağıntısıdır. Gerçekten a,b,ceA
olmak üzere
Dİ) Her aeA İçin ayrrımın tarifinden dolayr acA1 olacak
şekilde AjCS vardır. 0 halde a - a dır.

D2) a-b ise a/beAj^ dır. O halde b-a dır.

03) a ~b ve b~c ise a,ceAA olacağından a-c dir. ///

Burada acA^ İse a — A^ olduğuna dikkatinizi çekeriz.

i -2 Dönüşüm t Bu kısımda matematiğin her dalında kulla­

nılan ve çok önemli olan Özel bir bağıntı çeşidini ele alaca­
ğız. Buna fonksiyon denir. X ve Y iki cümle ise X den Y ye bir
dönüşüm "x in herbir elemanını Y nin bir (veya birtek) elema­
nına tahsis eden kaide" diye tarif edilirse de standart kesin­
 8

lik Ölçülerine göre buradaki "kaide* kelimesi belirsizlik arz-

eder. Bu sebeple dönüşümün kesin tarifini aşağıdaki gibi v e r ­
mek istiyoruz.
(1.12) TARİF t X ve Y boş olmayan iki cümle ve f~{(x,y)}
¿XxV olsun. Aşağıdaki şartlar saklanıyorsa f ye dönüşüm (veya
X den ¥ ye dönüşüm denir) denir.

Fİ) Her xcX için (x,y)cî olacak şekilde bir ytY vardır.

F2) f iyi tariflidir. Yani (x,y2)Cf ise y^ - y 2

dir.

f, X den Y ye bir dönüşüm ve (x,y)ef ise çoÇu kez y, f (x)

ile gösterilir ve y ye f nin x deki deleri veya f altında x İn
görüntüsü denir. X cümlesine f nin tarif cümlesi,f(X) — (f(x):
xcXj cümlesinede f nin değer cümlesi (veya X in görüntüsü) de­
nir. B * Y ise f *(B) - { x c X : f(x)cB| cümlesine ise 3 nin ters
görüntüsü denir.

f nin X den Y ye bir dönüşüm olduğunu belirtmek için

f:X •* Y veya X Î Y

notasyonlarından birini kullanacağız.

X den Y ye bir dönüşüme fonksiyonda denir. Fakat bu de­

yim daha çok Y 9 F veya Y £ C olması halinde kullanılır.
dönüşümler genellikle sonsuz sayıda eleman ihtiva eden
cümlelerdir. Bu sebeple onların belirtilmesinde cümlelerin be­
lirtilmesindeki ikinci yol kullanılır. Bunun içinde, sıralı
İkililerin ortak ÖzelliÇi, bu İkililerin bileşenleri arasında
bir eşitlik kurularak verilir* Böylece birinci bileşenin
verilmesi halinde ikinci bileşen bu eşitlik yardımıyla hesap­
lanır. Mesela,

f-ilx,y) i y - 2x) - { (x,f (x)) : f ( x ) - 2 x “ Fx F,

R d e n F y e bir dönüşümdür. Burada y - f ( x ) - 2x eşitliği f nin

elemanlarını belirtmece yeter. Bu sebeple f dönüşümünü belirt­
mek için daha çok aşağıdaki ifadelerden birini kullanırız :
 9

1) f:» » , f(x) - 2 x olarak tarif edilen bir dönüşCta

olsun

2) f, » den » y e f(x) - 2x olarak tarif edilsin.

3) f: » • * » , y - 2 x olsun.

Birinci ve ikinci ifadeler <x,f(x))cf ve f(x) - 2 x oldu­

ğunu* üçüncü ifade ise (x,y)ef ve y - 2x olduğunu ifade eder.

f, X den V ye bir dönüşüm olsun. f(X> - Y oluyorsa (veya

her yey için f(x) - y olacak şekilde bir xeX varsa) f ye üze­
rine (veya örten) denir. x ^ x ^ X ve x^ x2 İken tlx^) / f(x2)
ise (veya Xj,x2 cX ve ftx^) - f ( x 2) olması * ¿ “ *2 olmasını ge­
rektiriyorsa) f ye birebir denir.
f:X-*Yveg:Y-''Z birer dönüşüm olsun, g o f:X * 2,
(gof)(x) *• g (f (x)) olarak tarif edilen g e f dönüşümüne bileş­
ke dönüşüm denir.
f, x den Y ye herhangi bir dönüşüm ise ters bağıntının
tarifinden f 1 - { (y,x): (x,y>ef) dır. f birebir ve «zerine o l ­
madıkça f” 1 , y den X'e bir dönüşüm olamaz, f nin birebir ve
üzerine olması halinde f’ 1 dönüşümdür ve bu dönüşüme f dönü­
şümünün tersi denir, f birebir ve üzerine ise f :Y ■* X dönü­
şümü x - f“ 1 (y) **y - f(x) olarak tarif edilir.

1-4. ikili İşle» * Bu kısımda İşlemi tarif ederek bir

kaç misal vereceğiz.
(1,14) TARİF * A boş olmayan bir cümle olmak üzere
o:AxA A dönüşümüne A da ikili işlem denir.* üzerinde ikili i?
lemin tarif edildiği bu A cümlesine ise cebirsel yapı adı veri
lir ve (A,o) ile gösterilir. ______________

* Daha genel o l a r a k o:An - A dönüşümün» n - U iş l e n d en ir. n - İ i * * o ye

b i r l i , n -*2 i s e o yc i k i l i v . s d e n i r .
 10

o» A da ikili bir işlem olsun« (a,b)eAxA nin o altında­

ki görüntüsünü aob ile gösterelim. Dönüşümün tarifine dikkat
edilirse şu iki şartın saflanması gerekir:

1) A bu işleme göre kapalıdır. Yani a,b f-A için aob<:A

dır.

2) o işlemi iyi tariflidir. Yani her (a,b)cAxA için aob

bir tektir. Bir başka ifade ile ( a ^ b ^ , <a2 ,b2 )eAxA ve ( a ^ b ^ -
ta2 #b2 ) ise a^obj^ — a 2ob2 dir.

(1.15) MİSAL t Q rasyonel sayılar cümlesi ve a,bfQ o l ­

sun. o:0 x 0 ■*Q» aob--£- olarak tarif edilirse mesela (3,0) ır
bu işlem altındaki görüntüsü tarifli olmadıkından (kapalılık
şartı saflanmadığmdan) o ikili işlem değildir.

(1.10) 'fA^lF : 1) (A,o) cebirsel bir yaoı olsun. Her d C A

için aoe • eoa - a olacak şekilde bir et A varsa e ye (A,o) nın (veya >
A nın o işlemine göre) etkisiz (özdeş) elemanı denir.

2) e, (A,o) nın Özdeş elemanı ve a» A olsun, aoa' ■ 80« «• e

olacak şekilde a'eA varsa a' ye a nın tersi denir.

3) a ,b ,cr.A olsun, ao(boc) - (aob)oc ise o işlemi (veya(A,o))

birleşmeli; aob ■ boa ise o işlemi (veya (A,o)) değişmelidir de-
ni r.

19) M İ S A L İ Z tam sayılar cümlesinde o işlemi aob-a^b-l

aob ■ a+b-1 - b+a-1 - boa ve ao(boc) - ao<b+c-l)* a*b+c-2 -(acb)oC

Olduğundan (Z,o) birleşmeli ve değişmelidir, aoe • a* e - l * a "*e »1,
etkisiz elemandır. aoa' » e » 1 a » a '-13 1 ° a ' • 2-a, a nın tersidir.

i-5. Kısmi sırulı cümle : Bu başlıktaki esas gayemiz

pür matematiğin bir çok dalında her zaman ihtiyaç duyulan ve
çok kuvvetli bir ispat aracı olan Zorn Leınıuasını ifade etmek­
tir. Sonraki bölümlerde bu Lcmmaya ihtiyacımız olacaktır.

Matematikte sık sık ortaya çıkan iki bağıntı çeşidi

vardır. Bunlardan biri denklik bağıntıcı (ki onu gördük) İkin­
cisi ise sıralama bağıntısıdır. Aşağıdaki tariften sonra kısmi
sıralama bağıntısının reci doğru üzerindeki sıralama bağıntısı-
 11

nın bir genelleştirilmesi olduğu anlaşılacaktır.

.10)TARİF (Kısmi sıralaea bağıntısı; ,* P boş olma**

¿ 0 (l-
in bir cü
yar/^ir cümle ve t , P de bir bağıntı olsun. Aşağıdaki şart-
lar sağlanıyorsa t bağıntısına kısmi sıralama bağıntısı denir.

Sİ) Her x c p için x t x dır (Yansıma Özelliği ).

S2) x±y ve y*x ise x - y dir (Ters simetri özelliği).
53} x4y ve y £ z ise x *• z dir (Geçişme özelliği ).

Sazan x 4 y yerine buna denk olarak yazdığımızda

olacaktır, p de kısmi sıralama bağıntı tarif 'edilmişse P ye
kısmi sıralı cümle denir ve bu P,% ile belirtilir.

/Kısmi sıralı bir cümlenin boş olmayan bir alt cümlesi­

nin de aynı kısmi sıralama bağıntısına göre kısmi sıralı bir
cümle olacağı açıktır.

ıftr il.21> MİSAL t P, pozitif tam sayıların cümlesi yani

olsun. m,n e K * olmak üzere * bağıntısı n yi1
tara olarak böler" şeklinde tarif edilirse t kısmi sıralama ba­
ğıntısıdır. Bu misale dikkat edilirse mesela ne 3, 5 i ve nede
5, 3 ü böler. Demek ki kısmi sıralı bir cümlede xfcy veya y i x
olarak yazamıyacağımız elemanlar olabilir. Şayet x ve y eleman­
ları için xfcv veya y * x doğru ise x ve y ye mukayese edilebi­
lir denir. Aksi halde bu elemanlara mukayese edilemez diyece­
ği 2 - "*ı5aX sırala cüele" ifadesindeki kısmi kelimesi cümlede
mukayese edliemiyecek eleman çiftlerinin olabileceğini ifade
eder. Kısmi afralı bir cümlenin herhangi iki elemanı (bir.baş-
1ta d e y ij öie^er^leman çifti) mukayese edilebilirse bu cümleye
tara sıralı cümle denir.
P kısmi sıralı bir cümle, A C P ve x*P olsun (A ¥■ ♦ ) . Her aeA
İÇin x a ise x ’e, A m n P deki altsınırı denir. y cp olsun. Ben­
zer şekilde, ı,er acA İçin a t y ise, y ye A m n P deki üst s ı n ı n
denir.

Kısmi sıralı bir cümlenin boş olmayan her altcümlesinin bir

a l t s m i r ı veya bir üst sınırının olması gerekmez. Mesela P — ix *
0<x<l> ve A - P alınırsa A m n ne altsınırı nede üst sınırı var­
dır. Gerçekten bir an için farzedellm kİ y, A nın bir üst sim-
 12

rıdır. Du taktirde 0<y<l olduğundan 0<y<(y+1)/2<1 dir. Bu y nın

Ust sınır oluşuna tezat teşkil eder. Benzer yolla, A nın altsı-
n ı n n ı n olmadıkının gösterilmesini okuyucuya bırakıyoruz.

t, JR de ”x £ y « * a < y “ olarak tarif edilirse H, a kısmi sı­

ralı cümlesinin ne altsınırı nede üst sınırı vardır. Çünkü ve­
rilmiş nerhangi bir reel sayı için ondan daha büyük veya daha
küçük bir reel sayı daima bulunabilir. Buna raömen A - ( l,2,2)c]R
« i n sonsuz, taneıaltsınırı ve sonsuz tane üst sınırı vardır.

\-f-J p,4 kısmi sıralı bir cümle, A C P ve A nın altsınırlarımn

cümlesini A^ İle gösterelim, u ^e a ^ olsun. Her m e A^ için x i Uj^
ise u, ve A nın en büyük altsınırı (veya A nın infimumu) denir
ve infA ile gösterilir. A nın üst sınırlarının cümlesini ise A^
ile gösterelim. U 2C^2 °^8 u n * Her ytAj için u£ i: y ise u^ ye A nın
en küçük üst sınırı (veya A nın supremumu) denir ve supA ile gös­
terilir (Şekil l.D.infAcA olması halinde İnfA ya A nın minimum
(veya minimal) elemanı* supAeA olması halinde ise supA ya A nın
maksimum (veya maksimal) elemanı denir. (Bir başka tarifi şu şe­
kilde yapabiliriz; M,mr.A olsun. Her aeA-(M) için M Ü a ise M ye
A nın maksimal elemanı* her aeA-(m) için a U- m ise m ye A nın
minimal elemanı denir).
A A A
1 2
x İnfA »u^ a supA*Uj y

Şekil 1.1

P/t m n boş olmayan her A altcümlesi için İnfA veya supA

nın olması gerekmez. Ancak varsa bunlar tektir (Bakınız prob­
lem 1-5.H) .

Reel sayıların Önemli bir Özelliöi şudur: K nin, bir alt-

sınıra (veya üst sınıra) sahip boş olmayan her altcümlesinin bir
ep_büyük alt sınırı (veya en küçük üst sınırı) vardır.

V^/ (1.22) MİSAL t Jî de i , "x y ♦* x <_ y" olarak tarif edi­

lirse kısmî sıralı bir cümle olur. A - (a,b) ve B - [a , b]
oUun (a<b) . İ n f A - a s u p A - b dır. infB - minB - acB ve srçe-mrtB
-btu dır. x i a şartını sa$lıy«»n her xe 3R, a ve B nin altsınırı*
 13

k - y şartını saölıyan her y e ® # A ve E nin üst sınırıdır.

P » h kısmi sıralı bir cümle ve A c P olsun. A, P deki sı­

ralama bağıntısına göre tam sıralı ise A ya P de zincir denir.
halde A C P ve A bir zincir ise her x,y<A için ya x i y veya
y 4 x dlr.

(1.24) MİSAL s X - (1,2,3,4,5) olsun. P ( x ) , X nin altcüm­

lelerinin (hepsinin) ailesi,yani P(X) — (B^ t o X) olsun.
P(X) d e l , "B1 4: olarak tarif edilirse P(X) kıs-
8j-ralı bir cümledir. Bu taktirde

A -{{1>,{1,2),(1,2,3),U,2,3,4),X) cümlesi P(X) de bir

zincirdir.

(1.21) misalindeki 2 kısmi sıralı cümlesinin A «- (2,

2n f...} altcümlesi de bi r zincirdir.
\tj Zom Lemaaşı î P kısmi sıralı bir cümle olsun. Her M c p
2 i n c i r T " M r üst sınıra sahipse P bir maksimal elemana sahiptir

1-5.1) AşaÇıdakilerin doğruluğunu gösteriniz.'

— Vâİ^TlB* - f # A Ç B V b J U A O (B-C) - (AnB) -c

^ n A f O B 1

1-5.2) Aşağıdakilerin doğruluğunu gösteriniz.

y i ri (AXA) n ( Bx C) - ( A O B ) x ( A r i C )
b) A x ( B - C ) - ( A x B Ï - ( A x C )

Y ^ K A x ( B u C) - (AxBÏ VJ (AxCÏ

1-5.1) A - (1,2,3) ve B - (f: f:A-*A dönüşüm) olsun, gof + fog

olacak şekilde f,g*B dönüşümlerini bulunuz.

1-5.4 )j A bir cümle ve R A da bir denklik bağıntısı olsun.

2* A ♦ a /R, f(a) — â olarak tarif edilen f nin bir d ö ­
nüşüm olduğunu gösteriniz.
1-5.5) Aşağıdakilerln doğruluğunu gösteriniz.
 14

m - 9 ı /(*) s Yi
At Q A t-J(A t)Ç f(A t);
/(U..40 - W M . ) ; ‘
/<ru.) C nj(i4,).

1- 5.6 ) Aşağıdakilerin doğruluğunu göatarinia.

/•‘(W - 9; f- '(Y ) - X ;
B . C **-*/-■<*»>
/■•(W -
/"■(HA) - AJ-KS*);
/-'W -

1-5.7) £:X ♦ Y ve g:Y * Z birer dönüşüm İse (gof) (x> - (f(x))

"olarak tarif edilen gof nin b i r dönüşüm olduöunu gösteri­
niz.

¿-5.S)) ; f:X ■* Y birebir ve özerine İse f~* ters dönüşümünün

gerçekten bir dönüşüm olduğunu, birebir ve Üzerine oldu­
ğunu gösteriniz.

1- S.9 J f s X -* Y birebir ve üzerine bir dönüşüm olsun.f“ *»Y* X

iz> dönücüm olduğunu gösteriniz. Ayrıca f İ n birebir
ve üzerine olduğunu ispatlayınız.

Q rasyonel sayılar cümlesi üzerinde a o b - a + b - a b o l a ­

rak tarif edilen o işleminin özdeş elemanını bulunuz.
0 daki her elemanın bu işleme göre tersi varmıdır?

a,beR olmak üzere *»,"a~b<+a-b tam sayı" olarak tarif

ediliyor. - nin İR de bir denklik bağıntısı olduğunu
gösteriniz.

1-5.12) X - ((x,y) t x,ycNX) olsun. (x,y) - (x1 ,y1 > ^ x y ^ — yxj

olarak tarif ediliyor. - nin bir denklik bağıntısı o l ­
duğunu gösteriniz. \

1-S> P, boş olmayan X cümlesi üzerinde tarifli sürekli fonk­

siyonların cümlesi olsun, f ¿ g ile her xcX için f(x) ^
g(x) kastedilirse P nin j< ye göre kısmi sıralı bir cüm­
le olduÇunu gösteriniz. X — [0,l] olması halinde aynı
bağıntıya göre P tam sıralı olabilirmi? P nin maksimsi
1 elemanı varmıdır?

«
 15

,l4Vp\kısml sıralı bir cümle olsun. P bir en büyük altsı-

-ttlrı ve bir en küçük üst sınırı varsa bunların tek ol­
duğunu gösteriniz.
145.15) a^ » "olmak üzere aşağıdaki cümleler için supA1 ve
infA^ yi bulunuz. Bunların hangisi max ve min elemana
sahiptir. ^
{x î 0<x 2<1>

A - 7 {x:x *2) {x»x>0 ve x 2>2)

v
, . x-a f2 (x)
l ixî HTT"

{ |£^(x)|t xe[a,b]İyi bulunuz.

s u p { If 1 (x)I} - makat|fi (x)) |imidir?

1-5.17) t , C rasyonel sayılar cümlesinde x * y * * x < y olarak ta

rif edilirse nın kısmi sıralı bir cümle olduğunu gös
teriniz. A - { x e O t x< / 5 ) û 0 ise A nın üst sınırlarının
cümlesi kaç elemanlıdır? supA varmıdır? Q yerine m alı
nırsa supA olurmu?
1-5.28)j p(®) # F nin altcümlelerlnln (hepsinin) ailesi olsun.
i, P(İP) de "At £ Aj A^ciA ^ olarak tarif ediliyor. Ar
t(1),{2)t {4}}olsun. A nın herblr elemanının hem makslmal
hemde minimal olduğunu gösteriniz.

1-5.19) Resi sayılar cümlesindeki har açık aralık bir rasyonel

Bayı İhtiva adar.
 16

2 . B Ö L Ü M

METRİK UZAYLAR

2-2. Metrik uzaylar : Bilindiği gibi analizin temel ko­

nusu limit ve sürekliliktir. Bu sebeple analizciler ilk olarak
iki temel kavramı incelemiş ve geliştirmişlerdir. Bunların b i ­
rincisi reel veya kompleks sayıların yakınsak dizileri, diğeri
ise reel (veya kompleks) değişkenli sürekli fonksiyonlardır.

(xR) - (xx ,x2 , ...)

bir reel dizi ve x c R olsun. Her e > 0 için n > nQ olduğunda

[xn -x| < c

olacak şekilde bir n^ tamı varsa (x n ) dizisine yakınsak dendi­

ğini biliyoruz. Aynı şekilde X C I R de tarifli reel değerli bir
f fonksiyonunu düşünelim. xQ eX olsun. ter e > 0 için |x -x q | < 6
olduğunda |f(x)-f(xQ )| <c olacak şekilde bir 6 > 0 sayısı var­
sa f ye xQ noktasında sürekli denir. Kompleks dizinin yakınsak"
lığı ve kompleks değişkenli bir fonksiyonun sürekliliği aynı
şekilde tarif edilir.

Girişte hemen bu tarifleri vermemizin sebebi dikkatini­

zi bir hususa çekmektir. Dikkat edilirse yukarıdaki yakınsak-
I i k ve süreklilik kavramları iki reel veya kompleks sayının
farkının mutlak değerine bağlıdır. Böylece yukarıdaki açıkla­
malarda kapalıda olsa şu hususa dikkat çekmek istedik: Reel
(veya kompleks) sayılar, reel doğru üzerinde ki (veya kompleks
düzlemdeki) noktalar olarak düşünüldüğünde mutlak değer, onlar
arasındaki mesafe-uzaklık-tır. Hatta R de |x| olarak tarif
edilmiş j | mutlak değer fonksiyonunun aşağıdaki özellikleri
sağlandığı bilinir.

1) |x| > 0 ve |x| - 0 * * x - 0 dır.

 17

2) |-x| - |x| dır.

J) |x*y { < |x |+ ly l d ır.

Yine yukarıdaki tariflerden görülmektedir ki limit ve

süreklilik tariflerinde, x,yelR (veya Zj.z^ecî olmak Üzer«
d(x,y)-|x.y|(veya d(z1 ,z2> - | V Z 2 l)Oİ* rak tarl£ e d U e " bir
fonksiyon kullanılmıştır. Şekil 2.1.
ı
\ •H
A%
\t--y

. 4
İR
2 6

d(2 ,6 ) - j 2 -6 | - 4 d(zr z2)~ |*j- * 2 1

Şok i] 2.1.

Analizde ve geometride olduğu gibi matematiğin bir .çok

dalında soyut (elemanlarının mahiyeti bilinmeyen) bir cümle­
nin elemanlarına uygulanabilir bir mesafe kavramına ihtiyaç
duyulmuştur. Fonksiyonel analizde 60 yılı açkın gelişmeler so­
nunda R veya C den daha genel olan keyfi bir X cümlesinde bir
mesafe-uiaklık fonksiyonu tarif edilerek b u cümledeki dizilerin
yakınsaklığı ve yine bu cümlede tarifli fonksiyonların stiıekll-
1A9i gibi çeşitli konular incelenmiştir. Fonksiyonel analizde
çok faydalı ve önemli olan bu kavram aşağıda takdim edilmiştir.

o (2.1 ) TARİF (Metrik ve metrik uzay) .*X boş olmayan bir

cümle olsun. d7xxX * iT fonksiyonu aşağıdaki şartları sağlıyor­
sa d ye X de metrik (veya uzaklık-mesafc-fonksiyonu) ve (X,d)
Ç^ftinede metrik uzay denir.

Ul) d(x,y) >0 v« d * 0<»x~y dır.

M2) d(x,y) — d (y,x) dır (bimctrl <*7ellİdi) ■
H3) d(x,y) <d(:e,7Î ♦ dU,y> dır (üç.jen ef itsi; liğil .
 18

Tariften analışalacagı gibi â, her (x,y) çiftine nega­

tif olmayan bir reel sayı tekabUl ettirir. X in elemanlarına
(X,d) metrik uzayının noktaları ve d(x,y) reel sayısına da x
ile y arasındaki uzaklık (veya mesafe) denir. Demek ki metrik
uzay bir cümle ve bu cUmlede tarifli bir metrikten ibarettir.
Gir karışıklığa meydan vermedikçe kolaylığı saŞlamak için h a ­
zan (X,d) yerine sadece X yazacağız. Yukarıdaki Mİ), M2), N3)
şartlarına metrik aksiyonları denir, "üçgen eşitsizliği
adı, Şekil 2.2 de görüldüğü gibi elementer geometriden kaynak­
lanmıştır. \

Verilen bir cümle üzerinde ekseriya farklı metrikler

tarif edilebilir. Böylece farklı metrik uzaylar elde edilmiş
olur. Bjnların analizde ve geometride fnemli olan bir kaçını
görelim.

(2 .2 ) xîsai » B , reel sayılar cümlesi olmak üzere

d; R x R - R,

d(x,y) - |x-y|

olarak tarif edilirse aşağıda kolayca görüleceği gibi bu d,

R de bir metriktir. Bu metriğe alışılmış (bilinen) metrik
veya nutlak değer metriği denir.

Mİ) : d(x,y) •• |x-yj ¿ 0 ve d(x,y) — |x-y| — 0 ise x — y

dir.
H2) : d(x,y) " |x-y| - |y-x| -d(y,x) dir.

M3) : d(x,y) - |x-y| - |x-z+z-y| < |x-z| + |z-y| -d(x,z) +

d(z,y) dir.
 19

(2.3) MÎSAL , d ve a.,m2 x B 2 den » ye aşağıdaki

gibi tarif edilirse d ve d 1 . I ? de bir metriktir (i-1,2,3).
r ------ i 'l1
d((x1 ,x2), ( y 1 ( y 2 )> “ ''<x1-y1) ♦ (x2-y2)

d l ((xl ,X ), <y ı ,y2) > - | x 1- y ı M x 2-y2l

O, ( x ^ x ^ ) - (y^»y2 )
d2((x1#x2), (y1 »y2))
ı, u x ,x2) / (yx »y2 *

d 3 <(X l ,x2 ), (y1 »y2 >) " maka tlx ı-yıl ' lx 2 ^ [ }

d metrisine B 2 koordinat düzlemindeki Euclidean veya Pythago­

rean metriği denir (Şekil 2.3). d 2 ^ e t r i ğ i n e i»* diekre metrik
denir. bu d. metriği boş olmayan herhangi bir X cümlesi üze­
rinde de benzer şekilde tarif edilebilir. Uygulamalarda bu met­
riğe az raslamakla beraber bazı kavramların izahında önemli
rol oynar.

Şekil 2.3.
Düzlemde Euclidean metrik

d nin(metrik aksiyonlarının ilk ikisini sağladığını gör­

mek kolaydır. M3) ü ispat etmek için x - ( x 1,x2), y ( y 1»y2)ve
Z " ÎZ1'Z2> 0l*un. Kolaylık sağlamak için ui - x j-zi ve v ^ U j - y ^

*7
diyeli« (i-l,2). Bu taktirde,

d <x »z> ♦ d(z,y) - (Eu2)1/2 ♦ (Ev2)1/2

&
 20

v«
d(x,y) - ( H u ± * v i )2 )1/2

olur. Buradan

(d (x,y)) 2 — E (u^ + v İ)2 - E u 2 + 2Zuiy i ♦ Ev2

ve dolayısıyla

(2.4) (d(x/y))2-[d(x,2)+d(2,y)]2 - 2 E u 1v1-2[(Eu2 ) (Ev2)] 1/2

elde edilir. A ya gdre ikinci dereceden bir polinom olan

E ( u İ +Av 1 ) 2 - E u 2 ♦ 2AEu İ v 1+A2 Ev 2 >0

olduğundan

4 / 4 - (E u ^ )2 - (E u 2 ) ( E v 2 ) < 0
*
dır*. Bu eşitsizlikten
, «
o j / r~ 2---- 5“'*
ÎUİV İ - / ( ^ ¡ H E v - )

bulunur. Böylece (2.4) Un sağ tarafı £0 olduğundan

d(x,y) ^d(x,z) + d(z,y)

elde edilir.

(2.Î) t dizi uzayı t Bu U2ay metrik U2ay kavramının

nasıl genelleştirileceğine dair ilk intibai verir. X, komp­
leks sayıların sınırlı dirilerinin (hepsinin) cümlesi yani,

X - (2 - (*1 ,22 ,...) : |21 | < c 2# 2AeC, c ze F )

olsun. Buradaki c £ reel sayısı z ye bağlı olabilir fakat i

ye bağlı değildir, z,weX olmak üzere

d(z,w) - sup(Jz.-w.|)
ieN» 1 1
olarak tarif edilirse d, metrik aksiyonlarını sağlar. Bir mi-
 21

■al olarak « , to »a, L a n d o n a gö.terelim. ç - U , » « ol »un. Bu

taktirde

olduğundan buradan

d(zi,w) - « u p d ^ - V i i ) £ ? ^ P i,2i'Ci ,}+i e S ^ Ci

irNI ieBU
- d(2,Ç)*d<C,W>

metrik uzaydır. Bu uzay genel-

yazılabilir. Şu halde (X,d) bir
likle i" H e gösterilir.

b iki reel »»Yi ise

(2,6) tüorsm t a ve

Ia ♦ b| |a) |b|

l*|a+b| "" l*|a| l*|bj

dır.

İSPAT t f * It- * , UX) tarİf 0dilirSÖ

f ‘ lx) 1 j > o olduğundan t monoton artandır. Bu taktirde
. . <l+x)
|a*b| < |a|+lb| olduğu için
|b|
ı İ**b | . |a |-|b | ia |
*"1’ "" «- < — ı — ~ m 1- “ ♦ .— ■■-
i + l a * b | ~ 1+ja | ♦ |b | l - | a { ♦ |b{ !♦ {*{ ♦ l bl

(a l. jb j
l+|a| l+|b|

dır. ///

<2.7 > t *o x b m i a ve 6 herhangi bir pozitif sayı, p>l

ve q . . ı eşitliği ile tarif edilmiş olsun. Bu tak-
tirde

(2.8) aB <
- p q
dur.
 22

İs p a t , eşitliğinden*

(2.9 ) l - ^ » p q - p * q « = > <p-l)(q-l> - 1

yazılabilir. Böylece l / ( p - l ) — q-l olup u — denirse netice

olarak t - uq_1 elde edilir (u - tp_1 •+■ t - p ”1/u‘- u 1^ p"1 - u q _ 1 )
a6, Şekil 2.4. de gösterilen dikdörtgenin alanı olduğuna göre
integral yardımıyla

(2 .10 ) o6< /° tp '1 dt + / u q 'L d u - - ^ - + - ^ -

" O O P q

bulunur. Dikkat edilirse a — 0 veya 6 — 0 ise bu eşitsizlik aşi"

kSrdır.

m m*
" y „
rf\ 1 t
-----(î)--
cA i
_ u _ . .
0 u O p

Ş e k il 2 .4 .
(2 .1 0 ) e ş i t s i z l i ğ i

Burada (l) alanı (2.W ) da birinci integrale; © ala­

nı ise ikinci integrale tekabül eder.

(2.11 ) s dimi uzayı * s ile (sınırlı veya sınırlı olma"

yan) kompleks sayı dizilerinin (hepsinin) cümlesini gösterelim*!
z,wcs olmak üzere

d (2 ,w ) —T-----------1 -
11 21 1 ♦ Iz ,-w .

Buradaki p ve q ya eşlenik üstler denir.

 23

olarak tarif edilsin, d için metrik aksiyonlarından Mİ) ve M2>

nin sağlandığını görmek kolaydır. M3) ün saklandığını göster­
mek için (2.6) teoremindeki a ve b yi a " zı" cı ve b “ ci_wi ola"
rak alalım { ( - { ç u s ) . Bu taktirde

12i~wjl < l«i"cil + K"*!1

“ 1 + lz1“ cil ı+ U t-w i l

olur. Bu eşitsizliğin her iki tarafı -jj— i1« çarpılır ve i

Üzerinden 1 den « ' a kadar toplanırsa solda d(z,w) ve sağda

d ( z #ç) +d(ç,w) elde edilir.

Z-j. A « * v. k.p.lz cüml.l.r , Metrik « e y l e r l e ilgili

önemli b e n kevremler verdir. Bu beşlikte bunları verme*, ça­
lışacağız. önce,verilen bir (X.d) metrik uzayının önemli bezi

altcümlelerini düşünelim.

(2..V, TABİP (Tuv.r) . (x,d) bir metrik uzay, xQ cX ve

r>0 bir reel sayı olsun. ^
a) B t (xo ) - B ( x o , r ) - ( * e X : d(x,xo X r ) (açık yuvar) -

b) s ' ( x ° ) - B (xo , r ) - ( x c X : d(x,x0 >±r> (kapalı yuvar)

c) sr «x°) - S ( x jr) - (xex : d(x,xQ )-r) (yuvar yUzeyi)

r o o
olarak tarif edilir. Bu üç halin herbirinde xQ 'a merkez ve r
ye de yarıçap denir.

Görülüyor ki a merkezli ve r yarıçaplı açık bir yuvar,

merkeze olan uzaklığı r den daha küçük olan X*e ait noktaların
cümlesidir. Ayrıca tariften

S(^oir ) - B ( x 0 sr) - B(xo jr)

olduÇu görülür.

Noc f Metrik uzaylardaki çalışmalarımızda Euclidean geo­

metrisindeki terminolojiye benzer bir terminolojiyi kullanmak
bazı kolaylıklar Bağlıyacaktır. Ancak herhangi bir metrik uzay­
daki küre ve yuvarların İR3 deki küre ve yuvarlarla aynı özel-
 24

ilklere sahip olmadıkına dikkat etmek lazım. Mesela bir diskr*

metrik uzayda r / 1 için S(x0 >r) — 0 dur.

2 3
(2 . D ) MİSAL d metriği B , B ve B de sırasıyla

dlx,y) - |x-y| - /(x-y) 2 , d(x,y) — i M x ^ - y ^ T ^ M x ^ - y ^ T ^ v e d(x,y)

~ v (x^-y^)2 * ix2~y2 t2 * Îx3-y3 )2 olarak tarif edilirse (bunla"

ra Euclidean metrik denir) B de Br (x0 ) ■ (x0 -r,xQ +r) açık ara­

lımı, B 2 de B(xQ ir), xq merkezli ve r yarıçaplı dairenin içi
ve B 3 de B(xQ jr), xQ merkezli ve r yarıçaplı kürenin içi olur*

(X,d) dlskre bir metrik uzay ise

r <1
w r >1
dır.

(2.3) misalindeki d^, d^ ve d^ metriklerine göre B 2

koordinat düzleminde (0,0) ın 1-yuvarı (yani B^((0,0>) açık
y u v a r l a n ) geometrik olarak aşağıda gösterilmiştir.

t 9 «
t
-1. !>•

-I.ih ;».0)
•Hm ■ıı.m

1, -!*• -
w«, - t)

A.
Şekil 2.S Şekil 2.6 Şekil 2.7
(0,0) ın dj.l-yuvarı (0,0) ın d2, 1-yuvarı (0,0) ın dj, 1-yuvarı

(2.H) TARİF (Açık cüml e-ka p* 1 1 cümle) t X bir metrik

uzay ve M c x olsun. Her xcM için Br l x ) C M olacak şekilde
r(y) > 0 sayısı varsa M ye X de açık denir. X İn K altcümlesi-
nin X deki tümleyenl yani K ' — X - K , X de açıksa K ya kapalı
cümle denir.
 25
3u tariflerden X in keyfi bir altcümlesinin açık veya
kapalı olacaÇı anlaşılmamalı. Yani X metrik uzayındaki bir cüm­
lenin mutlaka açık veya kapalı olması gerekmez. Metrik uzay­
larda öyle cümleler vardır ki bu cümleler ne açıktır nede ka­
palı. Mesela d , R d e mutlak değer metrisi olmak üzere Ar(a,b]cR
cümlesi böyle bir cümledir. A açık deöildir, çünkü Br ( b ) C A
olacak şekilde r>0 sayısı yoktur. Kapalı delildir, çünkü R - A —
"* (b,»> açık değildir.
(2 .1$ ) hîsal , d, R de bilinen metrik (mutlak değer
metriği) olmak üzere ( R ,d) metrik uzayını düşünelim. (0,1)
*Çik aralığı açık bir cümledir. Gerçekten, xe(0,l) ve e - m i n
< U - x | , | x |> ise Be (x)C(0,l) dır (Sekil 2.3). Daha genel ola­
rak a , b e R ve a < b olmak üzere (a,b) açık aralımı açık bir
cümledir. A y r ı c a ^ R nin kendiside açık bir cümledir. çünkü
her x e R iÇ j.n B ( x » e ) C R dır.
jo-e x x *e -l
— .................................pM seee** R

* e — min{|l-x|,|x|)
Şekil 2.*.
(•,1) açık aralığı açık bir etoledir.

Tariften delayı İR-(#*1) kapalıdır.

[a,b] kapalı aralımı İR de açık cümle değildir. Çünkü
« veya b merkezli her yuvar bu aralıca ait olmayan noktalar
ihtiva eder. Bununla beraber [a,b] , [a,b] de açıktır.

(216) m Is a l , <X,d> diskre bir metrik uzay ise X in her

altcümlesi X de açıktır, çünkü M C X ve xeM ise e, 0<e < 1 şar­
tını sagiıyacak şekilde seçilirse B(x;c)e=M olur. Diskre met­
rise göre (0),K de açıktır. Fakat mutlak deöer metrisine gö­
re (0), tr de açık delildir. Bu sebeple (X,d) bir metrik uzay
ve M,x de açıksa M ye d-açık demek daha yerinde bir İfade olur.
<2.17 j TSORKM t (X,d) bir metrik uzay ise B( x î r ) , açık
yuvarı X de açık bir cümledir.
İ s p a t î ycB(x;r) keyfi bir nokta olsun (Şekil 2.9)
8(xir) nin açık olduöunu göstermek için Be (y)CB(x»r) olacak
şekilde bir -t>0 sayısının v a r i l i m i göstereceğiz. e-r-d(x,y)
olsun
 26

Şekil 2.9.

B(xır) açık yuvarı açık bir cteladir.

Bu taktirde z6B(y?e) ise d(y,z) <r-d(x,y) olduğundan

d(x,z) ^d(x,y) + d(y,z) < d(x,y) ♦ r-d(x,y) -» r

dır. O halde z6B(x»r) dir. z€B(yje) keyfi olduğundan B{y>c)

CB(xırl ve dolayısıyla B(x;r) açıktır./»'/

(2.19 ) teorsm t (X,d) bir metrik uzay ve X in açık alt-

cümlelerinin ailesi t olsun, Bu taktirde

Tl) 06T ve X6t dur.

72) t ya ait keyfi sayıdaki cümlelerin birleşimi yine
t ya aittir.

T3) t ya alt sonlu sayıdaki cümlelerin arakesiti yine

t ya aittir.

İs p a t t Tariften dolayı 0 ve X açıktır. T2) yı ispat

etmek İçin olmak Üzere x6U->Y^u ı olsun. Bu taktirdejsn
az bir i için xfeü^ dır. UA açık olduğundan B r ( x ) C U ^ olacak
şekilde r > 0 sayısı vardır. Birleşimin tarifinden dolayı
Br ( x ) C U olur. Yani U açıktır. T3) göstermek için yfeVa/^NU^

olsun. Arakesitin tarifinden yeu^ dir ( l ^ i ^ n ) . 1er açık

olduğundan B l y j r ^ C U ^ olacak şekilde r^ > 0 sayıları vardır,

r - m i n J r ^ r j , ... ,rn ) ise B ( y j r ) C V olur.///

<2.19 ) TARİF t (x ,d ) bir metrik uzay ve xo 6X olsun.

 27

B U îc) yuvarına xQ in e-clvarı denir. xQ m bir c-civarını ih­

tiva eden X ın herhangi bir altctlralesine x0 ın civarı denir.

Bu tarife göre xQ ın herbir civarı x q ihtiva eder. Yani

vcx, xQ ın bir civarı ise x q 6V dir. M C X olsun. M, xQ ın bir
civarı İse x a M nin iç noktası denir. M nin bütün iç noktala­
rının cümlesine ise M nin içi denir ve H° veya İçM ile göste­
rilir. (2.17 ) ve (2 J® ı teoremlerinden dolayı M açık bir cüm­
ledir. Aynı zamanda M°, M de ihtiva edilen en geni* açık cttaledir.

(X,d) bir metrik uzay olsun. X deki açık cümleler yar­

gıyla X de Sürekli fonksiyonların tarifini vereceğiz. Burada­
ki süreklilik * deki sürekliliğin tabiî bir genelleştirilmesi

olacaktır.

(2.20; TARİF (sürekli d&nü9 ûa) * X-(X,d> ve Y-(Y,3>

iki metrik uzay, £ ! X - Y bir dönüşüm ve xQex olsun. Her e > 0
için d(x,x )<« olduğunda d(f(x),£<x0><* olacak şekilde bir £ ± 9
»ayısı varsa t ye xQ noktasında sürekli denir, t, X in her nok-

tasında sürekli ise°£ ye X de ^ her £>0 için

« B U 0!5» ^ O olacak çakild. « ¿ ¿ « J açik yuvarı var.

dır.

(2.20 ) t a r i f indeki i t s i z l i k l e r i n X - İR veY -IR olması

halindeki geometrik i z a h la r ı

Aşağıda görüleceği gibi sürekli dönüşümler açık cümle­

ler cinsinden karakterize edilebilir.

(2.71 ) TB0R8H (Sürekli âenü9üm) t f, (X#d) metrik uza­

yından (Y,d) metrik uzayına bir dönüşüm ve U, Y nin bir açık
cümlesi olsuj). f nin sürekli olması için gerek ve yeter şart
U nun f_i0n - {xfcX : f (x)6U) ters görüntUsUrlkı X de açık olmasıdır

İs p a t * önce f nin sürekli ve O nunda Y de açık bir

altcümle olduğunu farzedelim. x€f- 1 (Ü) olsun. Bu taktirde
 28

f(x)€UjdûrJ. U açık olduğundan B ( f ( x ) * e ) c u olacak şekilde e > 0

sayısı vardır. Fakat f sürekli olduğundan f (B(x;c•) ) C B ( f (x) ;
e ) C u olacak şekilde e' > 0 sayısı vardır. Dolayısıyla B(x;c')
C f “ x (ü) yani f”X (U) açıktır.

Tersine olarak U nun Y de ve f ^(U) nunda X de açık o l ­

duğunu kabul ederek £ nin sürekli olduğunu gösterelim. e>0 ve ­
rilmiş olsun. (2.Î7) teoreminden f(a) nin B(£(a)*e) e-civarının
Y de açık bir cümle olduöunu biliyoruz. O halde kabulden dola­
yı f~1 (B(f(a)*e)), X ın açık bir altcümlesidir. Bu taktirde

B(a*e')c: f”1 (B(f (a) » O )

olacak şekilde bir C sayası vardır. Buradan £ ( B (a;e')CB(f(a)ı

e)) elde ederiz ki bu (tariften dolayı) £ nin sürekli olduğunu
ifade eder.///

Şimdi metrik uzaylarla ilgili iki kavram daha takdim

edeceğiz. M, X metrik uzayının bir altcümlesi olsun. Bu taktir­
de X in bir x0 noktasının (kİ bu nokta M nin bir noktası olabi­
lirde olmıyabillrde) herbir e-civarı xQ dan farklı bir y€M nok­
tası ihtiva ediyorsa bu xQ noktasına M nin yığılma (veya limit)
noktası denir. M nin limit noktalarının cümlesi ile M nin
noktalarından İbaret cümleye M nin kapanışı denir ve M ile gös­
terilir. Şu halde

M-MUMj

dir. M, M yı ihtiva eden en küçük kapalı cümledir. M nin kapa­

lı olması için gerek ve yeter şart M — M olmasıdır.

(2.22) mîsal a) F de a« hem (a,b) nin hemde [a,b} nin

bir limit noktasıdır. Görüldüğü gibi bu limit noktası cümleye
ait alabileceği gibi olmıyabillrde.

b) A " ( 0 ) u ( l ( 2 ) C E olsun. Bu taktirde 0,

A nin limit noktası değildir. Mesela B(0:1), A nin 0 dan başka
noktasını ihtiva etmez. A nin F deki limit noktalarının cüm­
lesi [l,2] dir.

c) F nin herhangi bir x noktası Q nun bir

 29

limit noktasıdır. Çünkü her e >0 için <x-t,x+t) da bir rasyonel

sayı vardı ( B akınız proplem 1-5.19 )• ® deki limit noktala­
rının cümlesi R dir.
d) (a,b), (a,b], [afb) veya [a,b] nın R de kapanışları
[a,b] dır. {0 } U (1 /2 ) nin R de deki kapanışı ise i 0 1 U [ 1 .2İ dir.

Bazı metrik uzaylarda açık bir yuvarın kapanışı kapalı

bir yuvardır. Mesela R 3 de - B ( x 0 ,r) dır. Fakat hemen
belirtelim ki bu husus herhangi bir metrik uzay için do$ru d e ­
lildir.
Kapalılık kavramını kullanarak bir tarif vereceğiz. Bu
tarif ilerideki çalışmalarımız için özellikle önemlidir.

Î2.23) TARİF (Yoğun cümle, eğrilebilir uzeyl t Kjnetrik

uzayının M altcümlesinin M kapanışı X*e eşit ise yani M - X se
M ye x de yoğun denir. Şayet X ,sayılabilir yo^un bir altcümle-
ye 8 ahipse X'e ayrılabilir denir.
Böylece M , X de yoğun is. X deki herbir yuvar (kUçüklü-
9U önemli değildir) M nin noktalarını ihtiva edecektir. Bir
başka if.de ile her x 6 X için B ( x , r ) n M / 0 olacak „eklide r » 0
sayısı vardır. Yukarıdaki misalden,* nin ayrılabilir olduğu-

nu söyliyebilirlz.
Daha sonra görecemiz ki ayrılabilen metrik uzaylar ay-
rılamıyan metrik uzaylardan daha Önemlidir.
2 - 3 . repeleji* usa»* Metrik uzaylarda önemli elan uzak­
lık kavramı topolojik özelliklerin incelenmesinde önemli d e ­
lildir. çünkü uzaklık topolojik bir sabit yani topolojik bir
özellik değildir. Bu sebeple metrik uzaylar genel uzaylar ol ­
makla beraber metrik uzay aksiyomları ancak bir dereceye ka ­
dar tatmin edicidir, çünkü metrik uzayların yapıları topolo­
jik olmayan bir kavrama dayandırılmıştır. Topolojik uzayı ta­
rif etmek için topolojik sabit olabilecek bir yapıya göre ta­
rifi vermek lazım. Böyle bir yapıyı belirtmek için açık ctknle
kavramının uygun olarak kullanılabileceği görülmüştür.

Metrik uzaylardan daha genel olan topolojik uzayın ta­

rifinde yer alan esas kavram açık cümle kavramıdır.
 30

(2.24; TARİF (topolojik uzay) ı X boş olmayan bir cüm­

le ve t , X ın altcümlelerinln bir ailesi olsun. Aşağıdaki şart­
lar saklanıyorsa t ya X İçin bir topoloji ve (X,t ) çiftine de
topolojik uzay denir.

Tl) X ve 0, t nun elemanıdır.

nun keyfi sayıdaki elemanlarının bileşimi t nun

T2) t
bir elemanıdır.
T3) t ya ait iki cümlenin arakesiti t ya aittir.

(X, t ) bir topolojik uzay ise t nun elemanlarına açık

cümleler (veya t ya göre açık cümleler) denir. U, (X,t ) da
açık bir cümledir demekle U€ t yazmak aynı anlamda alınacaktır.
X in elemanlarına (X,t ) uzayının noktaları diyecekiz. İcabet­
tik! zaman kolaylıkı saklamak için (X,t ) yerine sadece X ala­
cağız •

(2*18) teoreminden dolayı her metrik uzay bir topolojik

uzaydır.

(2.25) TARİF t (X,t ) topolojik bir uzay ve x 6 X olsun.

X in V altcümlesi aşakıdaki şartları saklıyorsa V ye x İn ci­
varı denir.

a) x6 V dir.

b) x 6 U Z V olacak şekilde bir U€ t vardır.

Bu tarife göre x ihtiva eden ve V de ihtiva edilen açık
bir cümle varsa V ye x in civarı denir. Dikkat edilirse bu ta­
rif metrik uzaylardaki civar tarifinin genelleştirilmiş şeklidir
Aşağıdaki tarifle, metrik uzaylardaki süreklilik tarifi ge­
nelleştirilmiş olacaktır.
(2.2i) TARİF (süreklilik) : ve (Y,t 2> iki'topolojik
uzay« f:X-*Y bir dönüşüm ve x^eX olsun. f(x^) m her V civan
için f(U)«cV olacak şekilde x# ın bir U civarı varsa f ye x# nok­
tasında (tj-tj ye göre) süreklidir denir, f, X ın her noktasın­
da sürekli ise f ye X de sürekli diyeceöiz.

Topolojik uzaylar için (2.21) Teoreminin benzeri aşağıda

ifade edilmiştir.
 31

TEOREM î {X»T v e (Y,t 2Î iki topolojik uzay ve f : X -*■ Y

bir dönüşüm olsun, f nin sürekli olması için çerek ve yeter şart
ber Ü 2 tT 2 için f"l {U2) E i j olmasıdır.

Bu teoremin ispatı b i r alıştırma olarak okuyucuya bırakıl­

mıştır .///

/
ftşa^ıdaki teorem topolojik uzaylarda açık cümleleri k a ­
se eder.

(2,27) t e ORBH * (X,t) topolojik bir u 2 ay, A C X ve Aj*0

olsun. A nın açık olması için gerek ve yeter şart X m n , A daki
her noktanın uygun bir civarını ihtiva etmesidir.

İs p a t i A açık olsun. x6 A ise A, x in bir civarıdır.

Tersine olarak x€A olmak üzere A, x in bir V c i v a r ı m

ihtiva etsin. Tariften dolayı x 6 Ux C V olacak şekilde Ux açı$ı
vardır. Şimdi U u birleşimini düşünelim T2) den dolayı bu
b i r i c i m açık Î T h e r x&A İçin *6 U X olduğundan A = x^ x **■*■
taraftan her *6 A için V C . A dır. O halde j(^ Ux <= A d ı r ’
Netice olarak A — VJ U ve A açıktır.///
X6 A *
<X,T) bir topolojik uzay ve AiX olsun. Aı'.A' cümlesine A
nın sınırı denir ve »A ile gösterilir.
PROBLEMLER

¿ 3 d > a- e , d(x,y) -/| x - y T o l a r a k tarif ediliyor, ö

nin bir metrik olduğunu gösteriniz.

2-3.2) d, X üzerinde bir metrik olsun kd ve d+k nın X de met­

rik olması için k ne olmalıdır? tk61R).

2-3^ 3 V d ( x,y) - ( X -y ) 2 olarak tarif ediliyor, d nin IR de bir

metrik oluo olmadıkını gösteriniz.

2-3.4) p>ı olmak üzere ip de olan fakat JL1 de olmayan bir d i ­

zi bulunuz.

2-3.5) X bir cümle olmak üzere X de tarifli reel değerli sı­

nırlı fonksiyonların cümlesi S(X) olsun. f,g€S(X) o l ­
mak üzere d,
d ( f , g ) - s u p i j f (x)-g(x) | : xex>
olarak tarif ediliyor, d nin metrik olduğunu gösteriniz.
 32

2-3.6) (X,d) bir metrik uzay ve A c X olsun ( A ^ 0 ) . A cüralesi-

çapı

6 (A) - sup d(x,y)

x,yfeA
olarak tarif edilir. 6 (A)<<* olması halinde A ya sınırlı
denir. A C B ise 6(A)^5(B) olduğunu gösteriniz. 6 {A) —
0 *+ A bir tek noktadan ibarettir.

2-3.7) (X,d) bir metrik uzay ve A ve B. X m boş olmayan alt-

cümleleri olsun. A ve 3 arasındaki mesafe

• (A,S) - inf {d(a,b) : afeA, b€B>

olarak tarif edilir. X ın kuvvet cümlesi (bütün altcüm-

lelerinin cümlesi) üzerinde 0 nin bir metrik olmadıkı­
nı gösteriniz.

2-3.8) Problem 2-3.7) de B — (x) yani B tek noktadan ibaret ise

D(A,x) — inf(d(a,x) î a6 A)

olur. Bu taktirde

a) D(A,x) -D(Â,x) olduğunu gösteriniz.

b) D(A,x) - 0 **xe dır.

c) Her x,y€X için (D(A,x)-D(A,y)\ < d(x,y) dır.

2-3.9) zırz2GC ve Xj ♦ i y ^ ve Z2 " x 2 + İ y 2 olsun

a) d ( z 1 #z2 ) - |xl-x2 |+ |y1 -y2 | ve

b) 3 (z 1 #z 2 ) -makilxj^-Xjl , |y 1 “y 2 l}

olarak tarif edilen d ve 3 nın birer metrik olduğunu

gösteriniz.

2-3.10) (X,d) bir metrik uzay olsun. Bu taktirde

_ d(x,y)
d(x,y) ----------
1 *d(x,y)

olarak tarif edilen d ninde bir metrik olduğunu ve X

ın bu metriğe göre sınırlı olduğunu gösteriniz.

2-3.11) (Xj^d^ï ve (X2 ,d2 > birer metrik uzay ve X — X^xX 2 o l ­

sun. x,y£X ve x — (x^,x2 ), y — (y^»y2 > olmak üzere
 33

a) d(x,y) ■*d1 (x1 >y 1) ♦ d 2 <X2 /y2 )

b) d* (x»yî "+ d 2 <x2 ,y 2 _,-i£'

c) d " ( x #y) - m a k ^ U ^ Y ^ ^ d 2^x 2 t* 2 i\

olarak tarif edilen d, d' ve d “ nün birer »etrik oldu­

ğunu gösterini*.

2-3.11) (x,d) bir metrik uzay, xQ eX ve A,X ın kapalı bir alt-

cümlesi ise x + A - t x *a *. « M m n d a kap al r olduğunu gös-
O O
teriniz.
2-4 tzmliz » M e l bir dizinin y s k m s a k U g z m . tsrif eder­
ken * de bilinen metrisi yani mutlak d.9er metriğini kullanr-
rız. Demek.ki F deki bir dizinin yakrnsaklıiını tarif etmemizi
mümkün kzlan ,ey * deki metriktir. Aynı sey kompleks sayı d i ­
k i l e n içinde geçerlidir. Bu halde kompleks düzlemdeki metrik
kullanılır. Keyfi bir X - ( X , d ) metrik uzayındaki durum b u iki
hale oldukça benzerdir. Yani X İn V V ’” noktalarının <xn
dizisi alınarak bu dizinin yakınsaklığını tarif etmek için bu-
radaki d »etriÇi kullanılır*

12.2S1 » k i r i n n n s a k dizi. U . i t , . X-(X.d) bir met-

rtk u ıay ve , x de bir dl*l olsun.

lim d(x ,x) - 0

n-*<*
Olacak peklide bir xex varsa bu (*„> dizisine yakınsak v e x e
de bu dizinin limiti denir. <x„> dizisi yakınsak ve limiti x
İsa bu

lim x « x
n-*** n
veya

Xn " x
il« İfade edilir. (xn> yakınsakVde9ilse <xn > ye ıraksak denir.

Böyle bir tarifte d metrisinin nasıl kullanıldığına

dikkat etmek lazım. Burada d, a n ~ d <xn ,x) olmak Üzere reel
»ayıların bir (a ) dizisini verir ki bu dizinin yakınsaklığı
ile ixn ) nın yakınsaklığı verilmiçtir. £>0 verilmiş ve xR * x
i«e bu tarif bize n>n olduğunda bütün x terimlerinin x in
o . "
 34

bir e-civarında olacak şekilde bir nQ (e) sayısının olacakını

ifade eder (Şekil 2.11). Ayrıca burada X — (X,d) de yakınsak
bir dizinin limitinin X uzayının bir noktası olması gerektiği
hususuna dikkatinizi çekeriz. Mesela X — ( 0 , 1 ) C R ve X de d
metriği d(x,y) — |x-y| olarak verilmiş olsun. Bu taktirde (xn )—
(— 5 — , — »...) dizisi X de yakınsak değildir. çünkü bu
dizi 0*a yakınsamak istersede O0X dir.

(2,29) MİSAL t x
" (1,1/n) olmak üzere düzlemde (x )
n n
dizisini düşünelim (Şekil 2.12). (2.4) Misalindeki d, d^ veya
d^ den herhangi birini kullanırsak bu dizi (1 ,0 ) 'a yakınsar.
Çünkü bu hallerde n€NI için

d(xn ,(l,0 >> - d 1 lxn , a , 0 )) - d 3 (xn ,(l, 0 )) - 1 /n

dır. c >0 için l/e<nQ olacak şekilde nQ tamı seçilirse n>nQ ol*
ması halinde d(xn , (1,0))<e olur. Fakat bu dizi dj metriğine
göre yakınsak değildir.

Şekil 2.11 Yakinsek dişi Şekil 2.12.

Şimdi yakınsak bir dizinin bilinen iki özelliğinin (sı*

nırlılıŞı ve limitinin teklifinin) analizdekinden çok daha g e ­
nel bir duruma genişletilebileceğini görelim.

X — (X,d) bir metrik uzay ve M, X ın boş olmayan bir

altcümlesi olsun.

d (M) - sup d(x,y)

x,yfcM

olarak tarif edilen d(M) ye M nın çapı denir, d(M) sonlu ise
M ye sınırlı cümle adı verilir(2*3.6 problemine bakınız).
 35

(x ), x de bir dizi olsun. Bu dizinin terimlerinin cüm­

lesi x ın sınırlı bir cümlesi ise (xn ) dizisine sınırlı dizi d e ­
nir.

( j ) * 3*) TE0REH t X - ( X , d ) bir metrik uzay olsun. Bu tak­

tirde

a) X de yakınsak bir dizi sınırlı ve limiti tektir.

b) Şayet x n ^ x ve ise û *x n'yn* ‘*'d *x »Y) dlr.

İ s p a t a) t x + x olduğunu farzedelim. Bu taktirde c - 1

iÇin n>n olduğunda d(x ,x)*l olacak şekilde bir n# sayısı bu-
l a b i l i n z . Böylece a - m a x { d t ^ ,x),... ,d<xR ,x)> olmak üzere

M3) üçgen eşitsizliğinden dolayı her n için d(xn ,x)<l+a dır.

®u (xn > nın sınırlı olduğunu ifade eder.

Şimdi x -*x ve x n * Y Yani fxn * n *n x ve Y 9İ^i i^i ü "

roitinin olduğunu kabul edelim. Bu taktirde,

0 <d(x,y) <d(x,xn )*d(xn ,y> - 0

vo Ml) ¿en x — y elde edilir.

b)i Genelleştirilmiş üçgen eşitsizliğinden

d(xn,ynî <d ixn'x)+d(X/yn>

<d( x ,x)♦d(x,y)+d(y,y )
— n **
yazılabilir ve buradan da

d(xn'yn)"d(X'yÎ i d<xn'x,+diyn'y>
bulunur. Aynı şekilde
d(x,y) <d<x,xn )+d<xn ,yn )+d{yn#y>

-*d(x,y)-d(xn ,yn ) < d ( x n ,x)+d(ynfy)

ve netice olarakta

|d(xn ,yn )-d (x,y ) | < d ( x n ,x)+d(yn ,y)

elde edilir ki bu' dix ,y ) -*d(x,y) olduğunu ifade eder.///

n n
Metrik uzaylardaki tamlık kavramı çalışmalarımız açı­
 36

sından önemli bir kavramdır. Tam olmayan metrik uzaylar vardır.

Şu halde metrik aksiyomlarından tamlık çıkma 2 . Bu sebeple tam­
lık metrik uzaylar için ilave bir özelliktir. Metrik uzaylar
genelde bu özelliğe sahip olabilirde olmayabilirde.

Analizden hatırlanacağı gibi reel veya kompleks sayıla­

rın (xn ) dizisinin F veya C de yakınsak olması için gerek ve
yeter şart Cauchy yakınsaklık kriterinin sağlanmasıdır. Yani
(xn ) nin frt(veya f ) de yakınsak olması için gerek ve yeter şart
her c >0 için m, n>n# olduğunda

olacak şekilde bir n^(e) sayısının olmasıdır. Burada jx -x |,

F (veya C) de xm den xr ye olan d(xm »xn ) mesafesidir. Böylece
Cauchy kriteri eşitsizliğini

d(xm ,xn > , m,n>n#

olarak yazabiliriz. Bu taktirde Cauchy kriteri basitçe şunu

ifade eders Reel veya kompleks sayı dizisinin F de veya C de
yakınsak olması İçin gerek ve yeter şart onun Cauchy çizisi
olmasıdır. Bu husus F ye veya C ye hastır. Ne yazık ki daha
genel uzaylarda bu durum daha karışık olabilmekte ve yakınsa-
mıyan Cauchy dizileri bulunabilmektedir. Bu uzaylara özel bir
ad verilir. Aşağıdaki tarif ilk defa M.Frechet tarafından
1906 da verilmiştir.

(2.31) TARİF (Cauchy dizisi, tamlık) t X-(X,d) bir

metrik uzay ve (xR ) bu uzayda bir dizi olsun. Her c>0 için
m,n>n olduğunda
o
(2.32i d(x ,x ) < c
ran

olacak şekilde bir n# - n # (e) sayısı varsa (xn ) dizisine Cauchy

dizisi (veya esas dizi)denir. X deki herbir cauchy dizisi ya­
kınsak ise (yani x n + x 6 X ise) (X,d) metrik uzayına tam denir.

Bu tarife göre tam metrik uzay, (2.32) Cauchy şartının

yakınsaklık için gerek ve yeter şart olarak geçerli olduğu
uzaylardır.
 37

(2.Ü ) MİSAL » F deki mutlak değer metriğine göre F-(x)

ve (a,b) aralımı tam değildir (Neden?). Rasyonel sayılar cümle­
si de tam değildir, çünkü 1, 1,4, 1,41 , 1,412, ... dur.

(X,d) metrik uzayı tam olraıyabileceğinden (2.32) şartı

yakınsaklık için yeter bir şart olmayabilir. Mesela X — (4,l]
uzayında d(x,y) — |x-y| metriğini düşünelim. X de x n “ ~ ^ " olmak
Üzere (x ) dizisi bir Cauchy dizisidir. Fakat yakınsak değil­
dir. Çünkü dizinin yakınsamak istediği 0 noktası X*e ait değil­
dir. Bu misal yakınsaklık kavramının sadece diziye bağlı bir
kavram olmadığını fakat aynı zamanda di 2 inin terimlerinin alın­
dığı uzayada bağlı olduğunu ifade eder. Bir başka ifade ile y a ­
kınsak bir dizi kendi kendine yakınsak değildir.

Her nekadar (2.32) şartı yakınsaklık için yeterli değil­

c e * yakınsaklık için gereklidir. Aşağıdaki teorem bu hususla

ilgilidir.

*rj (2. 3 4 , TEOREM (rakın.*k dizilir} x Bir metrik uzayda her

yakınsak dizi bir Cauchy dizisidir

İ s p a t x (X,d) bir metrik uzay ve (xn ) dizisi X de yakın­

sak yani x * x€X elsun. Bu taktirde her e>0 için n>nQ olduğunda
n

,(xn ,x) < - Ş -

olacak şekilde bir n# - n # (e) sayısı vardır. Böylece üçgen eşit­

sizliğinden m,n>n^ için

d(xa ,x n ) <d(xn ,x)*d(x,xn ) < - % - + - % -- *

bulunur.///
İlerideki çalışmalarımızda (lineer operatörler teori­
sinde) bir çek önemli neticenin uzayın tamlığına bağlı olduğu­
nu göreceğiz. Mesela analizde F nin Q dan daha çok kullanılı­
şının asıl sebebi F nin temliğidir.

(2.35 } TE9RBM I Mutlak değer metriğine göre F tamdır.

İspAf t (x î , F de bir bir Cauchy dizisi olsun, önce

(*n ) nin sınırlı olduğunu gösterelim.
 38

_ x n.l* (V x n*l’ ■*|lp l - lV l l* I V V l l

yazılabilir. Cauchy dizisinin tarifinden dolayı n, yeter dere­

cede büyük alınırsa p>n için lx 0 ’x n+]J<€ olur. 0 halde p>n
için

lx p l< 1 * n*l I+c " k l

dır. -maks{ |x^| ,|x2i,..., |xn(} olsun, k-maks {k1,k2> ise

n-1,2,... için |xnl<k yani (xn) sınırlıdır.
Şimdi (xn > Cauchy dizisinin (x^ ) altdizisinin b ye ya-

k m s a m a s ı halinde (xn ) nin de b ye yakınsayacağını gösterelim.

Üçgen eşitsizliğinden

(2.36) lxn“b| “ lx n-x i + x i -b lilxn-x il ♦ |xA -b|

m m m m

yazılabilir. -*■b olduğundan im >n^ olduğunda |x^ -b| < — c

m m
ve (X ) bir Cauchy dizisi oldudu için n,i >n olduBroda |x-x. I
n ■* m o * 'n i '
< «i- c olacak şekilde n* ve n tamları vardır. n'<n ise i >n.
2 o o o o m o
alalım. Bu taktirde n > nQ için (2.36) dan

l*n -b|<E

elde edilir. Yani x b dir.

n

R tamdır: Reel sayıların sınırlı bir dizisi yakınsak *

bir altdizl ihtiva eder. Cauchy dizisi sınırlı ve altdizisi
ile aynı bir b noktasına yakınsadığından İR tamdır.///

*2.37) METÎCB t « tamdır.

İSPAT t

z , — a ♦ ib olmak üzere <t de (z ) Cauchy dizisini d ü ­

rt n n n •*
şünelim. Bu taktirde z -z «(a -a )+(b -b ) ve
m a o n m a1 *

la -a t < İz -z I
'm n1 - 1 m n1

olduğundan (an > ve (bR ) de birer Cauchy dizisidir. İR tan ol-

 39

dudundan a -►a ve b -*• b olacak şekilde a ve b reel «ayıları

n n
vardır, z — a+ib denirse

lzn-z l " l(an+ibn)-(a+ib)|

- H a n-»>*Kbn-b)l

il an'a|>iV b|
olur, sag taraf n * » için sıfıra yaklaştığından *n - z6C dir///

(2.38) TEOREM ı Kompleks sayıların sınırlı dizilerinin

: tzt l cümlesi.

d(Z,w) — SUpi|* 4 “V| I )

İ6 NI

metriğine göre tamdır.

İs p a t un metrik uzay olduğu (2-5) d. gösterildi.

2 n " izl ' *S'*'*) olmalt ÜICr° <Zn>' *■" da blr CaUChY
dizisi olsun. Bu taktirde m,n>nQ olduğunda

d(z ,z ) - sup(|z?-zj|} <e

m n j, 4 *
olacak şekilde n tamı vardır. Buradan e > 0 ve i - 1 , 2 , . . . o
nak üzere keyfi fakat sabit her i için m,n>no olduğunda

(2.39) | <e

elde edilir. O halde her sabit i için (z” ) - (z^.z^....). î de

bir Cauchy dizisidir. (2.37) dan dolayı z J - z ^ C dir. Her lef«
İÇİn elde edeceğimiz bu limitleri kullanarak C de

z - (z1 #z2 ....)

dizisini teşkil edelim. Şimdi zR - z ve zGt" olduğunu göstere­

ceğiz. n-b» için (2.39) den

(2.4f) |z“ -zi (<c , m > nc

elde edilir, z — (z“ )ei“ olduğundan i-1,2.... İçin Izjj' cm

olacak şekilde bir Cj. reel sayısı vardır. BÖylece Üçgen eşit­
sizliğinden dolayı
 40

<\zr zmL\*\^\ <e« cm a>n^

o

olur. Bu eşitsizlik her i için geçerli ve saŞ tarafta i yi ih­

tiva et nediminden (z^) sınırlı bir dizidir. Bu 2 - ol ­
masını gerektirir. Aynı şekilde (2.40 ) dan

d(zm ,z) - s u p { | , m>n0

yazabiliriz. Bu z^ * z olduğunu İfade eder. (zn > , t da keyfi

bir Cauchy dizisi olduğundan 1* tamdır.///

Bu bölümü yakınsaklık ve tamlıkla ilgili bir kaç teorem

daha vererek bitirelim. Bu teoremlere ilerideki konularda ihti­
yacımız olacaktır.

(¿.41 ) tborbh t M, (X,d) metrik uzayının boş olmayan bir

altcümlesi ve M, M nin kapanışı olsun.

a) x 6 M olması için gerek ve yeter şart xR •* x olacak ş e ­

kilde H de bir (x ) dizisinin olmasıdır.
n
b) M nin kapalı olması için gerek ve yeter şart x r6M ve
x -*x olması halinde x@M olmasıdır,
n

İSPAT a): x€M olsun. Şayet x8 M ise x — (x,x,...) isteni­

len dizidir. x£M ise« x, M nin bir yıkılma noktasıdır. Bu tak­
tirde n — 1,2,... için B ( x * ) açık yuvarı bir xn&M ihtiva
eder. Böylece M de bir (x ) dizi elde edilir. Bu dizinin terim-
** 1
lerinin seçilişinden dolayı (n ♦ ® için ■* 0 olduğundan) xR ♦ x
dir.

Tersine olarak şayet (xn ) , M de bir dizi ve xft x ise

ya x 6 M veya x in herbir civarı x den farklı x n noktaları İhti­
va eder. Böylece x, M nin bir yıkılma noktası olmuş olur. Kapa­
nışın tarifinden dolayı x€M dir.

b) M nin kapalı olması İçin gerek ve yeter şart

M — M ol.nasıdır. Böylece bu şıkkın do$rulu$u a) dan dolayı açık­
tır. ///
 41

(2.42) TBORBM t X bir tam metrik uza^_ve M, * in bir

altcümlesi olsun. M nin tam olması için gerek ve yeter şart
M nin X de kapalı olmasıdır.

İ s p a t .• M tam olsun. (2.41) Teoreminin a) şıkkından do­

layı her x 6 M İçin x*e yakınsayan ve M de olan bir (xn) dizisi
vardır. Her yakınsak dizi bir Cauchy dizisi olduğundan <xn )
bir Cauchy dizisidir. Ayrıca M tam olduğundan (xn> M de yakın­
saktır. Limitin tekliğinden dolayı xfcM dır. x 6 M keyfi olduğun­
dan M C M ve dolayısıyle M * M dir.

Tersine olarak M kapalı ve txn > , >1 de bir Cauchy dizi­

si olsun. Bu taktirde xn * x 6 X ve (2.41) teoreminin a) şıkkın­
dan dolayı x - x 6 M dır. M kapalı yani M - M olduğu İçin x6 M
dır. Demekki M tamdır./Z''
Çok önemli olan bu teoremi İleride sık sık kullanacağız.

(1 .4 3 ) teorim . <x,d) ve (Y.dj^) birer metrik uzay ve

T « X - y bir dönüşüm olsun. T nin xo<SX noktasında sürekli ol-
«ası için gerek ve yeter şart

X -► X -*T(xJ ♦ T(x )
n o n o

olmasıdır.
İ s p a t t T, x noktasında sürekli olsun. Bu taktirde e>0
iÇin d(xrx )<ö olduğunda d ^ T t * ) , T(x0 > X e olacak şekilde ¿>0
«ayısı vardır. Hipotezden dolayı xn > x olduğundan n>nQ olduğun­
ca d (x , x ><6 olacak şekilde bir nQ tamı vardır. Böylece her
n>nQ için ), T(xo ))<e dır. Tariften dolayı bu T(xn )*T(xo )

demektir.
Tersine olarak

X n * x 0 * T(x n l ^ ( x o )

olduğunu farzedelim ve T nin sürekli olduğu gösterelim. Bir an

İÇin T nin sürekli olmadığını kabul edelim. Bu taktirde her
5 > 0 için

d ( x #xQ )<6 fakat d ^ T U ) , T( x q )) >€

olacak şekilde bir x (xj*xo ) ve e >0 vardır, özellikle e>-|-için

 42

iken
n o İ CT n<X _) » T(x o ) > —> €
olacak şekilde x vardır, (n — 1 ,2 ,...) b u taktirde x_ -► x İken
n n o
T(xn >, T ( x q ) 1 a yakınsamaz. Bu T(xn )-*T(xQ ) oluşuna tezattır.///

(2.44) TEOREM t (X,d) ve (Y ) iki metrik uzay ve

T : X Y bir dönüşüm olsun. T nin X de sürekli olması için g e ­
rek ve yeter şart x n * x ^ T ( x n ) ’*T(x) olmasıdır.

îspat t Sürekliliğin tarifi ve (2.43 ) teoreminin sonu­

cudur.///

2-5. Metrik uzayların taalaşcırılışı t Daha önce, met­

rik uzayların bazılarının tam bazılarının ise tam olmadığını
gördük. Mesela Q rasyonel sayılar cümlesi tam değilken onu bir
altuzay olarak ihtiva eden İR nin tam olduŞunu gördük. Aynı
zamanda Q nun İR de yoğun olduğunu biliyoruz. Aşağıda benzer
şekilde keyfi bir metrik uzayın tamlaştırılışını qôreceÇiz
Böylece tam olmayan bir metrik uzaydan tasa olan bir metrik
uzay elde etmiş olacağız (Topolojide tek nokta kompaktlflkas-
yonunu veya soyut cebirde tamlık bölgesinin bir cisme yerleş­
tirilişini hatırlayınız).

(2.45) TARtr (îzometri, izometrik uzay) * (X,d) ve (Y,dj)

iki metrik uzay olsun. T : X Y dönüşümü uzaklıkları konuyorsa
yani T için

dA (T(x) , T(y) ) -d(x,y)

şartı saklanıyorsa T ye Îzometri denir.

T bir Îzometri İse onun birebir olduöu tariften görülür.

Çünkü T(x) — T(y) ise x — y elde edilir. Şayet bu T izometrisi
aynı zananda üzerine ise T ye izometrik izomorf! denir.. Demek-
ki izometrik izomorf! uzaklıkları koruyan birebir ve üzerine
bir dönüşümdür. (X,d) ve <Y,d^) uzayları arasında bir izomet­
rik izonorfi varsa bu uzaylara izometrik uzaylar (veya eş ya­
pılı uzaylar) denir ve X * î ile belirtilir.

(X,d) ve (Y,d^) uzayları eş yapılı ise onlar elemanla­

rının mahiyetleri İcabı farklı fakat metrik uzay olarak aynı­

* daha gan iş b i l g i iç in (4-31) b a ş lığ ın a b a k ım a .

 43

dırlar. Bu sebeple elemanlarının mahiyetleri önemli değilse bi ­

rinin yerine rahatlıkla diğerini alabiliriz.

Aşağıda, herbir metrik uzayın tamlaştırılabileceği ile

ilgili teoremi İfade ve İspat edeceğiz. Beş adımda ispatlıya-
cağımız bu teorem biraz uzun olmakla beraber anlaşılması zor
değildir.

<2 . T*OA£X it** 2 aycıraa> t (X,d) bir metrik uzay o l ­

sun. Bu taktirde YGT(#,â) altuzayı, X ile eş yapılı ve x de yo­
ğun olacak şekilde bir (£,d) tam metriK uzayı vardır. Bu şartı sağ-
lıyan bir başka <X^rd > metrik uzayı varsa X ^ A X dır.

İ s p a t t Bu teoremin ispatında aşağıdaki adımlar takip

edilecektir.

1) X — (X#d) metrik uzayını İnşa etmek

2) x * Y ve Y nin X da yoğun olduğunu göstermek

A
3) X nın tam olduğunu göstermek
4) X nin bir izometrl farkıyla tek olduğunu göstermek.

Şimdi bunları birer birer gösterelim.

1): X-»(X,d) nın inşasıı (X,d) bir metrik uzay ve (xn > ,
<yn > bu uzayda iki Cauchy dizisi olsun.

U n l ^ l - U - d O , ^ ) - 0
TV+~
olarak tarif edilen - bağıntısı <X,d> deki Cauchy dizilerinin
cümlesinde bir denklik bağıntısıdır. Gerçekten (X,d) metrik
uzayındaki her <x ) Cauchy dizisi için lim d(x ,x > — 0 oldu-
n p-K» n n
ğundan (xB )*(*n ) dlr. (xn )-<yn > ise <yn >-<xn > dır. Nihayet
(xn W y ) ve (y )-(s ) ise üçgen eşitsizliğinden ( x î - ( z )olur.

(X,d) deki Cauchy dizilerinin bu bağıntıya göre denklik

sınıflarını x, y , ... ve bu sınıfların cümlesini de X İle göste­
relim.

Şimdi d: X x X İR

) d ( x , y î - l i m dfx , y ) , U >e« ,(y İey

it iv it n n
A
olarak tarif edilen d nin bir metrik oldudunu gösterelim. Bunun
 44

içinde önce bu limitin mevcut ve d nin iyi tarifli olduğunu

göstermeliyiz. Üçgen eşitsizliğinden

d(W
ve buradan

d(xn'yn ,‘d V V £ d t x n'xm ,*d<V y n>

elde edilir. Benzer şekilde de (m ve n nin rollerini değişti'

rerek)

d(x» ' y« )-d < x n'y n ) £ d <x n ' V d<V yn >

bulunur. Bu iki eşitsizlikten

(2.-.Î) ld(xn'yn>-d(xm'yn)l - d,xn'xm,*d(yn.'yn)

elde edilir.
(xn > ve (yn ) birer Cauchy dizisi olduğundan eşitsizi!'
ğin sağ tarafı istenildiği kadar küçük yapılabilir, oolayısıf
la (2.<»7) limiti mevcuttur.

Şimdi limitin (x )6 x ve (y^)6 y temsilci elemanlarında*

n n
bağımsız yani iyi tarifli olduğunu gösterelim. Şayet (xn )
ve (yn )~(yn ı) ise (2.48) eşitsizliğinde x R ve yn yerine sıra'
siyin x' ve y' alınarak n -►® için
* n An *

ld,xn'yn>-d(xn #yn >*d <yn'yn > *°

bulunur <(x*)ex, (y')ey). Bu ise
n ■*n *
lim d(xn ,yn)-lira d(x^
n-^» n-~°
,y£ )

olmasını gerektirir.

5on olarak d nin metrik olduğunu gösterelim.

.41): d ( x #y ) - 0 (xn )-(yn ) * » x - y

dır.

d(x,y) — d(y,x) olduğundan M2) de sağlanır,

üçgen eşitsizliği/ n-*® için

d(V yn> i d<x„'z„)*d(zn'yn)

den elde edilir.
 45

2) i Birebir ve üzerine T: X - Y C X izometrisinin^bulunu-

9 U î bex için (b,b,...) bir Cauchy dizisi ve (b,b# ...)6 b dır.
Ti X - y - t (X) c x ( T(b) - % olarak tarif edilirse T bir izomet-
ridir. Çünkü her n için yn “ C ve c, (yn > nin sınıfı
olmak üzere

d(T(b>, T { c f l - â & , 8 > - U « d(b,cî -d(b,c)

n-H»

dır. Demek ki x i Y dir.

Y nin İL de yo$un olduğunu göstermek için xeX ve <*n >ex
olsun, au taktirde her e > 0 için n>nQ olduğunda

d(xn ,Xno )< c/ 2

.)€$ olsun. Böyle-
olacak şekilde n tamı vardır. (x »x » n_
o o o
ce *n ®Y dır. (2.47 ) dan dolayı
o
d(£,£ ) — lim d(x -x ) < c / 2 <E
no n-~ ° o
-3«. Bu keyfi bir S e x noktasının her e-civarında Ï nin bir nok
tası olduğunu gösterir. O halde Y ; X de yolundur.

3 ): X - 1 X. 3 ) metrik « a y ı tamdır. <*„). X de herhangi

bir cauchy dizisi olsun. ï, X de yo«un olduğundan her için

â û n,zn) < 1/n

»locak şekilde î 8 Y vardır. Böylece üçgen eşitsizliğinden

n

< _L + d(xm ,x ) ♦ -JJ-

m m n *»
Yazılabilir. (x ) bir Cauchy dizisi olduğundan yeter derecede
büyük m ve n için eşitsizliğin saö tarafı istenildiği kadar
*ÜÇUk yapılabilir. Bu ise L ^ ) nin Y de bir Cauchy dizisi o l ­
cunu gösterir. T: X + Y izometrlsi birebir ve üzerine olduğu
İÇİn z = t - 1 (z ) ise (z ) de X de bir Cauchy dizisidir. U m>
nin x deki denklik sınıfını x.lle gösterelim. Şimdi (xn > nin
U a l t i n l n x olduğunu göstereceğiz. (2 .49) dan dolayı
 46

3(xn -x) —<d(î n ,zn Wd{aL#x)

n

<-£- + d(z ,x)

n n

olur, (z )6 x ve z GY olduğundan (zw »z ....)e5 dır. Böyle

ra n n n n ■*

d ( x , x ) < - L * l i m d(z ,z )
n n n «

olur. Yeter derecede büyük n 1er İçin bu eşitsizliğin sağ ta**

rafı istenildiği kadar küçük yapılabilir. Bu ise x^ -*■x ve X
in tara olduğunu ifade eder.

4): X ın tekliği: Teoremdeki şartları sağlıyan bir d i ­

ğer metrik uzay (X ¿ ) , ilgili altuzayı Z olsun. Şu halde
T: Z ■* X bir izometrik izcmorfisi var ve Z, X tde yoğundur. Bu
taktirde x , y e x tiçin •* x ve yn ■* y olacak şekilde Z de (x^)
ve (yR ) dizileri vardır. Böylece (2.50) nin benzeri olarak
elde edilebilecek

|d(x,ÿ)-d(xn ,yn ) | < d(x,xn »*d<ÿ,ÿn ï -»0

eşitsizliğinden

d(x,y) -lira d(x #y )

n-*«

elde edilir. Diğer taraftan Y — T(X) ve Z — T*(X) olduğundan

(Y,d) - (z,â) , (T(x) ) — T' (x)

olarak tarif edilirse T., birebir üzerine bir izometridir.

Y — Z ve Y — X olduğundan X ve X^deki uzaklıklar aynı olmak
zorundadır. Böylece X^— ît dır.///

PROBLEMLER

2-5.1) X bir metrik uzay olsun. (xfl) , X de yakınsak bir dizi

ve x «x ise (x ) nin her altdizisinin yakınsak ve li-
mitinin x olduğunu gösteriniz.

2-5.2) (x r ) X metrik uzayında bir Cauchy dizisi olsun, 1x^1,

(x ) nin yakınsak bir altdizisi ve x -*■x ise x *► x

n * n. n
 47

olduğunu gösteriniz.

2-5.3) (xn ) ve ( y İ , (X,d) metrik uzayında iki Cauchy dizisi

ve a - d ( x ,y i ise (a ) nin yakınsak olduğunu gösteri-
n n Jn n
niz.

2-5.4) a- 7 X ] r * » , d(m,n) - |m-n| olarak tarif ediliyor, (7,d)

nin tam olduğunu gösteriniz.

2 “S.S) Bilindiği gibi i® sınırlı sonsuz dizilerin cümlesidir,

i™ da sonlu sayıda terimleri hariç diğer terimleri sı­
fır olan dizilerin cümlesini M ile gösterelim. M de ya­
kınsak olmayan bir Cauchy dizisi bularak M nin tara o l ­
madığını gösteriniz.
2*5.6) d: 7 x 7 * 1 1 , d(m,n) — (ra^-n - 1 1 olarak tarif ediliyor.
(7,d) nin tara olmadıkını gösteriniz.

W » (X,d) tam ise 3 — olmak üzere (X,d) nin de tam oldu­

ğunu gösteriniz.

2*5.8) ( x f d) diskre metrik uzay ve (xn ) , X de bir Cauchy dizi­

si i&e (xn ) - (x1 #x 2 # ...#xn , p,p,...) olduğunu gösteri­
niz. °

2 - 5 .9 ) H e r d i s k r e m e t r i k u z a y ı n ta m o l d u ğ u n u g ö s t e r i n i z .

2-5.10) Tamlığm topolojik bir özellik (sabit) olmadığına dair

bir misal veriniz.
Her kompakt metrik uzayın tam olmadığını gösteriniz.

2-S.i^ jr den IR ye aşağıdaki şekilde tarif edilen dönüşüm­

lerin birer lzometri olup olmadığını gösteriniz.

f(x) - x + 2 , f(x) ~ n x , (n/l,-D

f(x)--x , f(x)-x2, f(x ) - x 3

"■5 *13) a,be İR keyfi fakat sabit olmak üzere f ^ : İR ,

fJlb(x,y) — (x+a, y+b) olarak tarif ediliyor. fft^ nin
b i r lzometri olduğunu gösteriniz.
 43

3 . B Ö L Ü M

BANACH UZAYLARI
Matematikte bazı uzaylar hem cebirsel hemde topolojik
yapıya sahiptir. Böyle uzaylarda bu iki yapıyı birbirine baş­
lamak, faydalı ve kullanılabilir bir teorinin ortaya çıkması­
nı sağlar. Lineer uzay diye bilinen bir cebirsel yapı ile özel
olarak tarif edeceğimiz bir metrik uzay arasında bir irtibat
kuracağız. Böylece zengin bir teorinin başlangıcı olarak kabul
edilebilecek normlu uzaylarla Banach uzayları elde edilecek
ve bu uzayların bazı temel Özellikleri incelenecektir.

3-1. Lineer uzaylar t Lineer uzay fikri (ki bunlara veK'

tör uzayı da denir) cebirsel bir soyutlama ile kartezyen koor"
dinat sisteminin (Euclidean geometrisindeki) bir genelleştir­
mesi olarak düşünülebilir. Bu uzayda geometrik konular cebir­
sel ve cebirsel konularda geometrik olarak ele alınabilir. Hat­
ta denebilir ki vektör uzayının konuları geometri ve fiziğin
konularıdır. Lineer uzaylarla ilgili bazı kavramlara ileride
ihtiyacımız olacaktır. Bu sebeple ihtiyacımız olduğu kadarıy­
la çok kısa bir şekilde lineer uzayın bir kaç esas Kavramına
değineceğiz.

(3.1) TARİF (Lineer uzay): L boş olmayan bir cümle ve

F bir cisim o İ 6 un. Aşağıdaki şartlar sağlanıyorsa L ye P üze­
rinde Lineer uzay (vektör uzayı)denir.

Ll) L, + denen ikili işleme göre değişmeli bir gruptur*

Yani

GO) Her x,ycL için x+-ycL dır.

Gl) Her x,y,zeL için x+(y+z) » (x+y)*z dır.
G2) Her xeL için x+e • e+x - x olacak şekilde ecL vardır
(özdeş elemanın varlığı).

G3) Her xcL için x*x' « x ’+ x « e olacak şekilde x*eL

vardır. (Ters elemanın varlığı).
 49

G4) Her x,yeL İçin x+y — y+x dır (Değişme özellisi)*

L2) -: FxL -*■L , (a,x) -*a.x dönüşümü aşağıdaki şartları

«ağlar.

1 °) a. (x+y)-a.x+a.y dır.

2°) (a+b) .x — a.x+b.y dır.

3°) (ab).x - a.(b.x) dır.

4°) l . x - x dır (Burada 1, F nln birim elemanıdır).

Bu tarife göre L lineer uzayı değişmeli (L,+) grubu

He yukarıdaki özellikleri sağlıyan . ıFxL-*-L dönüşümünden
(«kaler çarpımından) ibarettir. + ve . işlemlerine kısaca
lineer uzay işlemleri ve F nin elemanlarınada skaler denir.
Lineer uzay deyimi yerine vektör uzayı deyimide kullanılır.
Bu taktirde L nin elemanlarına genellikle vektör denir.
olması halinde L ye reelj F - C olması halinde ise L ye
kompleks lineer uzay denir.

L ve F nin özdeş (etkisiz) elemanlarını <>L ve Op (veya

kısaca 0 ile) göstereceğiz.

(3.2) M İ S A L : F bir cisim ve. L - {x • (ax ,a2 ,... ,an > #

a AeF) olsun. x,yeL ve acF olmak üzere lineer işlemler

x+y ■ <alfa2,...,an)*(bx,b2,...,bn> - ( a ^ b ^ a ^ b j , .. •« V V

s . x - a ( a x#a 2 #••• “ (aax »aa2 , • • • »aan )

olarak tarif edilirse kolaylıkla görülür ki L - F n , F üzerin­

de bir lineer uzaydır, özel olarak F - R olması halinde L - R *
reel lineer uzay olur. L nin özdeş elemanı 0 « (0,0,... »0) ve
X*L nin tersi ise -x • (-ax ,-a 2 , ...,-a^) dir.

Bu misaldeki sıralı n-lilerin yerine (ax ,a2 ,...) *°n"

suz dizilerini alarak tu dizilerin cümlesini F„ ile göstere­
lim. Yukarıdaki toplamıve skalerle çarpma tariflerine benzer
tariflar yapılarak F— un F üzerinde bir vektör uzayı olduğu
kolaylıkla gösterilebilir.
 50

(3.3) mîsal t F - C ve L = Çx<I olsun. aeC olmak üzere

skalerle çarpma Misal (3.2) deki gibi yani a(x,y) — (ax«ay)
olarak tarif edilirse (3.2) den dolayı L,C üzerinde bir vek­
tör uzayıdır. Aynı şekilde â,a nin eşleniği olmak üzere
a(x,y) -(âx,£y) olarak tarif edilirse skalerle çarpımın bu
yeni tarifine göre yine L« C üzerinde bir vektör uzayı olur.
Ancak bu vektör uzayı ilk haldekinden farklıdır.

P bir cisim ve L — {f:fıF-*F içine bir

dönüşün) olsun. f#geL ise f+g,

(f*g)(a) - f(a)+g(a)

olarak tarif edilen bir dönüşümdür. Yine f nin aeF skaleri

ile af çarpımı«

(af) (b) - a ( f (b))

olarak tarif edilen bir dönüşümdür. Bu işlemlere göre L nin

F üzerinde bir vektör uzayı olduğunu görmek kolaydır.

( 3 . L ) MİSAL t F bir cisim olmak üzere polinomların

f [x ] cümlesini düşünelim, tki polinomun bilinen toplam tari­
fi ve yine F nin elemanları ile polinomların çarpım tarifine
göre F[x]« F üzerinde bir vektör uzayıdır. Aynı şekilde n her"
hangi bir pozitif tam olmak üzere F n [x] * (p(x)eF[x]:derp<n)
ise F n [x] ye *lt İki polinomun toplamı yine Fn [x] in bir ele­
manıdır. Kolaylıkla gösterilebilir ki Fn [x] , F üzerinde bir
vektör uzayıdır.

L, F üzerinde bir vektör uzayı olsun. L nin özdeş ele­

manı (ki buna orijin de denir) 0^, F nin özdeş elemanıda Op
ise aşağıdaki teoremi verebiliriz. I

(3.$) T b o z u n : i,, p üzerinde bir vektör uzayı olsun. acP

ve ueL için

1) oFu - o L

2> a°L - ° L
3) (-a)x — a(-x) — -(ax)
dır.
 51

Basit olan bu teoremin ispatı okuyucuya bırakılmıştır»

L, P üzerinde bir vektör uzayı olsun» L nin bir M alt-

cümlesi L deki lineer İşlemlere göre F Üzerinde bir vektör
uzayı ise bu uzaya L nin altuzayı (veya lineer altuzayı) de­
nir. Bu demektir kİ M deki vektörlerin toplamları, tersleri
ve skalerle çarpımları yine M ye aittir. Aynı zamanda -x— (-l)x
olduğundan kesin olarak diyebiliriz ki boştan farklı bu M alt-
cümlesi her acF ve x,ycM için

1) x+yeM
2) axcM

şartlarını saklıyorsa M ye L nin altuzayı denir.

Bu iki şart beF olmak üzere ax+byeM olmasına denktir.

L nin kendisi I. nin bir altuzayı olarak düşünülebileceği gi­
bi L nin özdeş elemanından İbaret cttnle de L nin bir altuzayı-
dır. Bunlara aşlktr altuzaylar denir.

(3.6) MİSÂL t sürekli) olsun. Bu taktir­

de (3.4) de F • R alınırsa, L bu lineer uzayın bir altuzayı
olur.

(3.1) MİSAL t (3.2) den R 3 ün R üzerinde bir vektör

uzayı olduğu bilinir. Kolaylıkla görülebilir ki

M l ~ i(xl'°'0 ) *' m2 - { < o ,x 2 ,o >), M 3 - { ( 0 , 0 , x 3>>

ve
—* {(0 ,X2 ,x ^))* “ {(X^,0 ,X3 )}, )

R 3 ün altuzaylarıdır. M ^ M j ve Mj altuzaylarına analitik geo­

metride genellikle koordinat eksenleri ve uzaylarina­
da koordinat düzlemleri denir.

R 3 ün sıfır olmayan en genel has altuzayı orijinden

geçen bir doÇru veya düzlemdir.

(3.8) TARİF t L, F üzerinde bir vektör uzayı ve S, L

nin boş olmayan bir altcümlesl olsun. Her xeL için

* * i£ı*ıxi * aıxı*-••♦VS.
 52

olacak şekilde (sonlu sayıda) x^,...,xm eS vektörleri ve a^,

...,am eF skalerleri varsa $« L yi geriyor denir. Buradaki
x - a . x . ... a_x vektörüne x. ,x,,... ,xM nin (F Üzerindeki)
ı ı mm ı z m
lineer terkibi denir.

(3.9) mîsal t Rn nin R üzerinde vektör uzayı olduğu­

nu (3.2) de gördük. R n deki (1,0.... 0), (0,1,0,... ,0) ,...,
(0 ,0 ,... ,0 ,1 ) vektörleri R n yi gerer, çünkü • * * »an )£
R n herhangi bir eleman ise

• • • » ) - a^(l, 0 , ...,0 ) 2 (®*^*®*•••»0 )♦.. .♦

a n (0 ,0 , ...,0 ,1 )
dir.

(3.10) tarîf t L, F üzerinde bir vektör uzayı ve

S - (x1 ,x2 # ...,xm ) , L nin sonlu bir altcümlesi olsun. a^eF ol ­
mak üzere

olması, her i için a^ - 0 olmasını gerektiriyorsa x^,x2 ,...

vektörlerine (F üzerinde) lineer bağımsız denir. Lineer bağım*
sız olmayan vektörlere lineer bakımlı denir.

Şu halde x^,x2 , ••»»xm vektörleri lineer bağımlı ise

m

olması halinde en az bir İQ için a^ / 0 dır. y.,y.,. yr veK'

o
törleri L de lineer bakımlı olsun. Bu taktirde tariften dolay 2

a ly l*a 2 y 2 * 0 olacak şekilde hepsi birden sıfır olma-

*a ryr
yan ai skalerleri vardır. Farzedelimki a^ / 0 dır. Yukarıdaki
eşitliği 1 /a^ ile çarparak

•y 2+- T “ y 3+
.+« -Yr >

elde edilir. Buradan hemen söyliyebiliriz ki yj#y 2 »»*»#yr nin

lineer bakımlı olmaları için gerek ve yeter şart bunlardan bi'
rlnin geri kalanların lineer terkibi olarak yazılabilmesidir•

Lineer bağımsızlık (veya bakımlılık) kavramları L nin

 53

keyfi bir altcümlesine genişletilebilir. s cümlesinin sonsuz

bir cümle olması hailde S nin sonlu her altcümlesi lineer b a ­
ğımsız {bakımlı) ise S ye lineer bakımsız (bağımlı) denir.

L, p cismi üzerinde vektör uzayı iken aynı zamanda bir

başka P' cismi üzerinde de vektör uzayı olabilir. Mesela L , C
Özerinde bir vektör uzayı ise kolaylıkla görülebilir ki o ay-
nı 2a®anda R ve Q Üzerinde de bir vektör uzayıdır. Bu sebep­
le muhtemel bir karışıklığa meydan vermemek için "r üzerinde
lineer bağımsızdır" deyimini kullanmak daha iyi olacaktır.

(3.11) MİSAL t (3.9) daki (1,0,...,0),(0,1,0,...,),

* ••»<0,0,.. .,0,1) vektörleri R üzerinde lineer bağımsızdır.
p*kat (1,-1)# (2 ,1 ) ve (-3,2) vektörleri ise R üzerinde R 2
nin lineer bağımlı vektörleridir. Çünkü

7<l,-l)+(2,l)+3(-3,2) - (0*0> - 0
dır.

(3.12) TARİF t L, F üzerinde bir vektör uzayı ve B, L

hin bir altcümlesi olsun. B nin elemanları lineer bağımsız
Ve B# L yi geriyorsa B ye (F üzerinde) L nin bir bazı (taba-
nı ) denir.

<3,13) teorem t B - (y.,y - ,...,y ), L nin F üzerinde

l . x 4 n
lr bazı (tabanı) olsun. Bu taktirde L nin her x elemanı B
hin elemanlarının lineer terkibi olarak bir tek şekilde ifa-
âe edilebilir.

İspat ı x - a 1y 1+ a 2y 2+ . . . > a n yn - b 1y 1+b 2y 2+ . . . +bn yn

l*e buradan
(a1 -b 1 )y 1 + (a2 -b 2 )y2 + ... + (an-bn )yn - 0

®lde edilir. yı#y 2 »*«*»yn lineer bağımsız olduğundan a ^ — b^

bulunu r ,, ”

Aşağıdaki teorem,her vektör uzayının bir bazının oldu­

ğ u gösterir.

(3,14) teorem t L, F üzerinde bir vektör uzayı olsun.

^ **ly^#y2 ,.. ,), p deki lineer bağımsız vektörlerin maksimsi
 54

cümlesi ise (yani U C U * ise U* lineer bağımlıdır) U, L nin bir

bazıdır.

İSPAT t Teoremi ispat etmek için U nun L yi gerdiğini

göstermek yeter. xeL olsun. xeU ise ispat edecek birşey yoktur«
Şayet x/U ise S - U U ( x ) ciknlesini düşünelim. U, lineer bağım-
sız elamanların en geniş cümlesi olduğundan S lineer bakımlı­
dır. O halde S nin x i ihtiva eden lineer bakımlı sonlu bir
cümlesi v a r d ı r - Böylece aQ x+aıyı+ *•*+any n " 0
olacak şekilde hepsi birden sıfır olmayan a^cP skalerleri var**
dır. Şayet aQ — 0 ise U da lineer bakımlı olur ki bu h i ­
poteze tezattır.Demek ki aQ j* 0 dır. Bu taktirde

dir. Dolayısıyla teorem ispatlanmış olur.///

Bu teoreme göre bir vektör uzayının bazının mevcut o l ­

duğunu göstermek için onun lineer bakımsız maksimal (en geniş)
bir altcümlesinin varlığını göstermek yeter.

(3.15) teorem t S, L vektör uzayında lineer bağımsız bii

cümle ise f £ B olacak şekilde L nin bir B tabanı vardır./««

Bu teorem,lineer bağımsız bir cümle bir taban değilse

onun daima bir tabana genişletilebileceğini gösterir

(3.16) teorem t Sıfırdan farklı her vektör uzayının bir

tabanı vardır.

İ s p a t .* Tariften dolayı lineer bağımsız cümle boştan

farklıdır. Aynı zamanda bu cümle 0 vektörünüde ihtiva etmez.
Şu halde L vektör uzayı (0) sıfır uzayı ise L nin lineer ba ­
ğımsız altcümlesi ve dolayısıyla bazı yoktur. Diğer taraftan
şayet L / (0 ) ise ve x, L de sıfırdan farklı bir vektör ise
tek elemanlı (x) cümlesi lineer bağımsızdır. Bu taktirde (3.15)
teoremine göre L nin(x}i ihtiva eden bir bazı vardır.///

A * (x) herhangi bir cümle ve x / 0 ise bu cümle bir ba ­

za genişletilebileceğinden dolayı sıfırdan farklı herhangi
bir vektör uzayının bir birinden farklı bir çok bazının olaca­
ğı açıktır. Mesela W ? de B — {(1,0),(0,1)) bir baz olduğu gibi
 55

B ' - {(1 ,1 ),( 0 ,-1 )) de bir bazdır.

Aşağıdaki teorem, sıfırdan farklı bir vektör uzayının

bazlarındaki eleman sayıları (baz cümlelerinin kardinalleri)
arasındaki irtibatı verir,

<3.l?) tborbm ı L sıfırdan farklı bir vektör uzayı o l ­

sun. b^- (UjL) ve B 2 - {v± } L nin herhangi iki bazı ise ve
aynı sayıda elemana sahiptir (yani bu cümlelerin kardinal­
leri aynıdır).

Bu teoreme göre bir vektör uzayının bazındaki eleman

a*yı sı vektör uzayının bazlarından bakımsız olacajından her­
hangi bir vektör uzayının boyutunu tarif etmek mümkün olacak­
tır.

(3.18) t a r İf i L, P Üzerinde sıfırdan farklı bir vektö

uaayı olsun. L nin herhangi bir bazındaki vektör sayısına L
n ln (p üzerindeki) boyutu denir ve kısaca Boyi. (veya Boyp l* )
ile gösterilir.

şayet L — (0> ise B o y L " 0 olarak tarif edilir. B o y L " 0

olması için gerek ve yeter şart L “ (0) olmasıdır. Bir vektör
uzayının boyutu 0 veya pozitif bir tam ise vektör uzayına son-
İu boyutlu, aksi taktirde sonsuz boyutlu denir.

e^ •• (1 ,0 ,0 , .. .,0 )

e 2 “ (0 ,1 ,0 ,..., 0 )

en - (0,0,0, ...,1 )

vektörleri F n için bir baz olduğundan Boy]Rn «*n dir.

(3 .19 ) misal t Fn [xJ - ipix)eF[xJ:derp<n) vektör

uzayının boyutu n dir. çünkü B - (1,x,...,xn_1 ) cümlesi bu uza­
yın bir b a z ıdır. Aynı şekilde B* — (l,x,...,xn ,...),(3.4) Mis**
Ündeki f (x J in bir bazı olduŞır İçin f [x ] in boyutu sonsuzdur.

xeL olmak üzere x + Y - t x + y i y£Y> cümlesine, x in yan

cümlesi denir.
 56

(3.20) teorem t L bir lineer uzay ve Y, L nin bir alt-

uzayı olsun. Bu taktirde farklı yan cümleler L nin bir parça­
lanışını teşkil eder. Ayrıca yan cümlelerin toplamı ve ska-
lerle çarpımı sırasıyla

(x+Y) + (y+Y) • (x+y)+Y

ve
a(x+Y) • ax+Y

olarak tarif edilirse bu yan cümlelerin L / M - ix+Y:x£L) cümle­

si bir lineer uzay teşkil eder.

İSPAT t L/Y nin bir grup olduŞu aşikardır. Bu grubun

özdeş elemanı 0+Y • Y dir. x*YeL/Y nin tersi -x+Y dir. Diğer
özelliklerin gösterilmesini okuyucuya bırakıyoruz.y#'

L/M uzayına (L nin M ye göre) bölüm uzayı denir.

Jto • VI ■ 3. * f

x+Y (u*Y) ♦ (x+Y) - <v+x)*Y a(x+Y) - ax*Y

Yan cümleler, yan cümlelerin toplamı ve skalerle çarpımı

şekil 3.1

3-2. Normlu uzaylar: Bu başlıkta, bu bölümün başında be­

lirtmeğe çalıştığımız uzaylardan biri olan normlu uzaylardan
bahsedeceğiz. Normlu uzaylar cebirsel ve topolojik yapıya sa­
hip olan uzayların en önemlilerinden biridir.
(3.21) TARtp (Norm ve normlu uzay): N bir lineer
uzay olsun. || || : N ■* IR fonksiyonunun x deki değeri ||x||
 57

il® gösterelim. Bu fonksiyon aşağıdaki ş a r t l a n sağlıyorsa

II ll ye N de (veya N üzerinde) norm denir.

Nl) ||x||>0 ve | |xf I - 0 « * x - 0 dır.

N2) f fa x (| — |a[ f|x|| dır (acF).

N3) ||x+y U < | | x l M | y | | dır.

Bir lineer uzay Üzerinde norm tarif edilmişse bu uîaya

normlu lineer uzay denir. Normlu lineer uzayları (N»|| ||) veya
sadece N ile göstereceğiz.

Norm,bir vektörün İR deki mutlak değerinin hatta

2 i ^
® ve B r deki uzunluk kavramının genelleştirilmiş şeklidir.
ÇUnkU norm mutlak değer fonksiyonunun şartlarını sağlar.
Gerçekten Mİ) ve N2) şartlan mutlak değerin tarifinde
vardır, a— ı alınarak ¡|-x|Mlx|| olduğu görülür.

(N,|| 11) normlu bir uzay olsun. d:NxN ♦ IR 5 d(x,y) ~

I|x-y|l olarak tarif edilirse d, metrik aksiyonlarını sağlar.
Bu metriğe norm metriği denir. Şu halde her normlu uzay bir
™etrik uzaydır.

Normun tarifindeki Nl) şartı sıfır hariç (ki onun uzun­

luğu sıfırdır) bütün vektörlerin pozitif uzunluğa sahip oldu­
ğunu gösterir. N3) ise bir Üçgenin bir kenarının uzunluğunun
diğer iki kenarının uzunluklarının toplamından büyük olamaya­
cağını İfade eder. N 2 ) şartıda, bir vektör bir skalerle çar­
pıldığında o n u n uzunluğunun skalerin mutlak değeri ile çarpıl­
dığını ifade eder.(Şekil 3.2).

üçgen eşitsizliğinin izahı

Şekil 3.2.

(3.22) TARİF (Banach uzayı) : N normlu bir lineer uzay

olsun. N metrik uzay olarak tan ise N ye Banach uzayı denir.
 5a

N nin reel veya kompleks norrolu uzay oluşuna göre Banach

uzayına reel veya kompleks Banach uzayı denir.

Banach uzaylarının sahip olduğu bir çok önemli özellik

normlu uzaylarda yoktur.

(3.23) MİSAL x Reel sayılar cümlesinde l|x|| — (x| olar

tarif edilirse İR nin normlu reel lineer uzay olduğu iyi bili­
nir. Ayrıca (2.3$) teoreminden dolayı IR tamdır. Şu halde İR
bir Banach uzayıdır.

(3.24) teorem x Norm fonksiyonu süreklidir.

İ s p a t ı Teoremi ispat etmek için |||x||-||y||j<||x-y||

olduğunu göstermek yeter. ÇUnkU bu taktirde ||x-y | | < 6 «e alı­
nırsa süreklilik için gerekli şartlar saflanmış olur. Kolayca
görülebilir ki

1 1 * 1 H l x - y ♦ y İ l i l | x - y | M I y 11 •* I|x||-||y||<||x-y||
dır. Fakat aynı zamanda

- < l l x | H l y i l ) - l | y l M l x I l i l l y - x | | -||*-y||

olduğundan

|l! < llx-y| |<t

dur. ///

(3.25) teorem t Normlu lineer uzaydaki toplama ve ska-

lerle çarpma (yani lineer uzay işlemleri) bu uzaydaki norm
metrisine göre süreklidir.

İs p a t t N normlu bir lineer uzay olsun. (2.U) teore­

mine göre bu işleminin sürekli olduğunu göstermek için xr ♦ x
ve yn - y iken x n*yn -*x+y oldudunu göstermek yeter. Halbu. ki

II(xn*yn )-(x+y)||<||xn-x||+||yn -y[\<«

dur. Aynı şekilde (<*n ) , F de bir dizi ve a n * a , xr * x ise

a x -ax| Ia„x -a_x*a x-oxI I

n n ' 1 n n n n ■

< | | a n (Xn-x ) | H I ( û i n-«)x||

-İlaJI ||*n - x | M | « n-û|| 11x | f < c

o lur.///
 59

J-J. Euclidean ve ûniter uzaylar t n pozitif bir tam

olmak üzere reel sayıların sıralı n-lilerinin F n — ( x ~ (x ı»x 2 '
: x1 € F } cümlesini düşünelim, a e » olmak üzere R n de
toplama ve skalerle çarpma sırasıyla

X + y - <xx+y 1 , x 2 +y 2 " ' ’'xn +yn Î

a x « ( a x 1# ax 2 ,...,axn )

Olarak tarif edilirse F n nin bir lineer uzay olduğu (3.2) der
bilinir. F n nin elemanlarını noktalar veya başlangıçtan bu
hoktalara giden vektörler olarak düşünebiliriz. Şimdi gayemiz
Üzerine uygun bir norm koymaktır. (Buradaki lineer uzay İşlemlerine)
bileşen bileşen toplama ve skalerle çarpma denir.)

Analitik geometride (x,y,z)CR^ noktasının orijine olan

uzaklığa.

ile verilir. Şayet x — (x^#X 2 »...»xn ) , R n nin keyfi bir elema-

nı iae bu taktirde ||x|{ i x noktasının başlangıcına olan uzak­
lığı veya x vektörünün uzunluğu olarak

I M | V | x 1| i . | x 2|2. . . . * | x nl;! - (İ£1|* 1| 2)1/2

il« tarif etmek çok tabiidir.Buna F n üzerinde Buclidean nor-
mu ve bu normla birlikte F n reel lineer uzayına n-boyutlu
^_Buclldean uzay denir. Euclidean düzlemi Euclidean normuna haiz
** lineer uzayıdır. Yani bu uzay yukarıdaki cebirsel işlemler
Ve normla donatılmış koordinat düzlemidir. Aynı şekilde komp­
leks sayıların sıralı n-lineerinin C n cümlesini düşünerek C n
Üzerinde ||z|| yukarıdakine benzer şekilde tarif edilir.

yukarıda tarif ettiğimiz || || fonksiyonunun norm şart­

larını sağladığını ispat etmedik. Norm şartlarından Nl) ve N2)
hin sağlandığını görmek kolaydır. N3) ün, yani

IIx +y II< \I*1I♦l|y|I

olduğunun gösterilmesi o kadar kolay değildir. Bunu aşağıdaki
bemnıalardan sonra ispat edeceğiz.
 60

(3.26) Lemaa(Cauchy eşitsizliği) : X - (Xj#x2 ,...#XR )

ve y - (y^,y 2 # ...,yn > reel veya kompleks sayıların iki n-lisi
olsun. Bu taktirde

J i K y i li< 1 £ 1 l*i l2 >V 2 <i£ılyi l2 >1 / 2

veya bizim notasyonlarımızda

A J xiyJ - l i i l

dır.

İs p a t t a ve b negatif olmayan herhangi iki sayı olma­

mak üzere a 1 ^ 2 b 1 ^ 2 < (a+b)/2 dır. Çünkü her iki tarafın ka-
— 2
resini alır ve yeniden düzenlersek bu ifade 0 <(a-b) ifadesi­
ne denk olur. Halbuki O M a - b ) 2 olduğu aşikâr olarak doğrudur.
Şayet x *- 0 veya y — 0 ise Lenunanın iddiası aşikârdır. Bu se­
beple x ve y yi sıfırdan farklı kabul edilebiliriz, a^ ve b^
yi a 1 - <I | / 1|x | | ) 2 ve b L - (|y i |/IIy1 | ) 2 olarak alalım. Y u ­
karıdaki hatırlatmadan dolayı her i için

KyJ < |Xl|2/| |x||2 ^ |yıl2/l ly|I2

¡ M I ||y|| 1 2

elde edilir# i# 1 den n ye kadar deriştirilir ve bu eşitsiz­

likler taraf tarafa toplanırsa

 |xlyjl <
I|x|I IIyII - 2
bulunur ki buradan istenilen netice elde edilir.///

Bu eşitsizlik daha da genelleştirilebilir. Gerçekten

iE 1 |xi | ve jiılyjJ yakınsak olmak üzere reel sayılarıır

x - ( x i ) - (x1 #x2 # ...) ve y - < y - (yx #y2 # •• •) dizileri için

- <ilıix ıi 2 ) 1 / 2 (ilılyıi 2 ) 1 / 2 <3-27)

dır (Cauchy-Schwarz eşitsizliği). Hatta p > l ve q# 1 /p ♦

şartını saklayan bir sayı olmak üzere
V V.
İ£1I’‘İ yİ Ii <İ£1I*İ Ip >1/p (i £1lyi lq)1/q '(3.28)

(HÖlder eşitsizliği)
 ».i. a u » genel eler.» ,1 , 1 »,! ve ,£,!*,! i “ *»*“ o M «"■■■

Âiv.ı - < Â ı - > w ' «Âmi'ı1'"

eşitsizliği geçerlidir.

(3.30) IBMHA (Minkowski eşitsizliği) ı x — (x^,X2 .. »X^)

^ y “ iyl ^ 2 * ..,yn > reel veya kompleks İki n-11 olsun. Bu tak*
tlrd*

< ı i ı l ’v y i l 2>1/2 £ <i I 1l* t l 2>1/2*<t l 1|y 1ı V /2

v®ya bizim notaayonumuzda
l l * +Y l l < l | x | f + | | y | |
<Ur.

İs p a t ı Cauchy eşitsizliğini kullanarak

I l» y l I - (1£1l v yı |2,V2’*'1l^ v H 2- 2
n
“ i £ l l V yl H V yJ

- Â K +yJ ííxií+lyJ ,

"ı-ıl V yı* I V * A J v yı* lyJ

i l| x +y | | l i x | j * [ / x * y j | J |y/J
yani,

ll**y|l2 < IfX*y||(||x|l+İly)I)

O l u n u r . Şayet ||x*y|| - • İse Lemma aşikâr elarak de$rudur. Ak-

halde sen eşitsizlik [fx+y|f ile bdltnerek istenilen netice elde
«diiir. /✓/

*ot t Cauchy eşitsizliğinde olduÇu gibi bu eşitsizlikte

9 e n e i i e ş t i r i l e b i l i r . G e r ç e k t e n l j x ^ J 2 ve E J I 2 y a k ı n s a k o l a c a k
ik ild e x — . , . ) ve y —( y ^ , y ^ » . . . ) r e e l v e y a kom pleks d i -
zÜ e r o lsu n , bu t a k t i r d e £ | x A*Y Al 2 y a k ı n s a k ve
 62

dır. Bu ifadeye sonsuz toplamlar için Minkowski eşitsizliÇİ

denir. Hatta p > l ve q, l/p+1/q ■ 1 eşitliğini sa^lıyan bir sa­
yı olmak üzere

veya daha genel olarak

l î l |xi*yilP)1/P - <tîll*i lP >1 / P * < J l l y i l q l1/q (3.32)

dır.

f3. 33) TkoilBM t F n - {x : x - (x^,x 21 • • • *xn ) iXjCR} cüm­

lesi bileşen bileşen toplama« skalerle çarpma ve

llxllj- (iiılx il 2 ) 1 / 2

normuna göre bir reel Eanach uzayıdır.

İ s p a t t Yukarıdaki ispatlardan dolayı H n nin bir norrn-

lu lineer uzay olduğu açıktır. R n nin Banach uzayı olduğunu
göstermek için geriye H n nin tam olduöunun gösterilmesi kalır.
ltn deki norm metrisi,

d(x,y) - ||x-y| | - (X I x^yj |2)1/2

air. (x^) ■ (x™, x” .... x™),Rn de bir Cauchy dizisi olsun.Her

e >0 için m«r>nQ olduğunda

d(xm -xr) - Ilxm-xrl I- *j.2lIXT-Xil 2,1/2 <c <3.341

olacak şekilde bir n tamı vardır. Buradan i - l , 2 , . . . , n için

Ixï-xjl2 <c2 |x™-xj| < e

olduğu görülür. Bu ifade her bir i için (1 < i < n) (xj,x2,...)

nin reol sayıların bir Cauchy dizisi olduğunu gösterir. F tam
oldudundan (bakınız 2.37) bu dizi yakınsaktır, m ♦ - için
x™ xA olduğunu kabul edelim. i — l, 2 ,...,n için bu n tane li­
mit yardımıyla x i, x - (x^,Xj»...»x ) olarak tarif edelim.
Açıkça x c F n dir. (3.34) den r -*■“ için
 63

<J(xm#x) < e
olur. B u (Xjn) nln limitinin x olduğunu gösterir. <xn ) keyfi
olduğundan İspat tamamlanmıştır# ///
*n yerine C n nın alınması halinde de tamamen benzer
İspatlarla cn nin tamlığıda gösterilebilir.,lelayısıyl* aynı
Ş e k i U e ispat edilebilen aşağıdaki teeremi verebiliriz.

(3.35) teossm t Kompleks sayıların bütün sıralı n-le-

lerinin cn ~ { z r z - ( z 1 ,z2 '*“ '2 n ) * zieC) cümlesi bil° 9en

bileşen toplama, skalerle çarpma ve

1 ı*ı ı2” <i^ıizi |2)1/2

normuna göre bir kompleks Banach uzayıdır.//'/

Bu cebirsel operasyonlar ve bu normla birlikte C n uza­

yına n-boyutlu üniter uzay denir. Bu tarif^ve teoremleri P
va genişletmek mümkündür. Gerçekten n£ 1 l*2 l yakınsak
olacak şekilde reel sayıların (xn ) - (xlfx 2 ,...) dizilerinin
(hepsinin) cümlesi R * İle gösterilirse bileşen bileşen top­
lama ve skalerle çarpma işlemlerine göre bir lineer uz&y-
Ayrıca 11x| | - (¿fx 1x n l2 >1 / 2 olarak tarif edilirse * bir
Banach uzayıdır. P°°'a sonsuz boyutlu Euclidean uzayda denir
Sonsuz boyutlu üniter uzayı benzer şekilde tarif edilir ve
® 'a sonsuz boyutlu kompleks Banach uzayı adı verilir.

Aşağıdaki teoremde önemli bir Banach uzayının ispatı ve­

rilecektir. Bu teoremde reel veya kompleks cisim ayırt edilme­
miştir. Aynı zamanda bu teorem (3.33) ve (3.35) teoremlerinden

dah* geneldir.

(3.36) TBORüM ( Banach uzayı) t p, 1 < p < “ ş a r t ı m

sağlayan bir reel sayı olsun. * 0 " “ (x ]/x 2 ' * • */Xn * îXi s*ta
ler) cümlesi

ıix iıs, - (J ı i xıip,1/p

normuna g ö r e bir B an ach u z a y ı d ı r .
İ s p a t t İspata geçmeden hemen belirtelim ki (3.33) ve
 64

(3.35) deki normlar bu normun p » 2 özel haline tekabUl eder.

Norm şartlarından Nl) ın sağlandığını görmek kolaydır.

-I«| İMİ
olduğundan normun ikinci şart da saklanmıştır. Normun üçüncü
şartını yani

I|x+y||p < I|x||p*||y|lp

yi (ki bu Minkowski eşitsizliğidir) göstermek için tümevarım

ispat metodunu kullanacağız, p - 1 için
n n n n
I|x*yl ^ı^ı*lxil*lyj.l> "i£ılxıl+i£ılyil

“ I|x|l + ||y||

dır. p > l olduğunu kabul edelim. x — y - 0 ise iddia aşikârdır.

x veya y sıfırdan farklı olsun. Bu taktirde

IM y | Ip “ ılı I Ip - ¿ i Iv yı II v 7 ! ^ 1

 ilılxı 11x1+yilp”1+i£l|yi|lx1*yill>”1
yazabiliriz. Hölder eşitsizliğinden dolayı

l 21l*i l l v yi |p’1 - < J ılxı l P)Vp (i £ ılxf y 1lq(p"1>)1/q

- 11*1 lp (¿ 1 * i *y1lp)1/q- 1 1*1 lpl l**y| l{f>

(l/p+ 1 / q — 1 ■♦p — qip-l) ve aynı şekilde

i—ı1yiIlxi+yilP~1 - Uyl Ip*I l*+yllp/q

olduğundan

ll**y|lp i d 1*1lp*lİyi Ip)Il**ylİp"1

 65

bulunur. Buradan ||x+y(|p <1 |x| |p +l |y| |p el«3* edilir. Demek ki

tarif edilen norma göre normlu bir uzaydır.

tn nin tamlı^ı (3.33) teoremindeki ispat metoduna ben­

zer bir yolla gösterilebilir.///

Bu teorem R n veya C n ye bir çok normun konabileceğini

göstermesi bakımından dikkat çekicidir.

3-4. Sürekli fonksiyon uzayları t Bu başlıkta elemanla­

rı fonksiyonlar olan bazı uzayları inceliyeceğiz. X bir cümle
ve L, x de tarifli reel değerli fonksiyonların (hepsinin) cüm­
lesi olsun. L, <f+g) ( x ) - f (x)+g(x> ve (af) (x) - af (x> olarak
tarif edilen toplama ve skalerle çarpma işlemlerine göre bir
lineer uzaydır. Bu uzayın özdeş elemanı 0 ( x ) “ 0 olarak tarif
edilen 0 fonksiyonudur. L deki sınırlı fonksiyonların cümlesi­
ni S ile gösterelim. f,gcS ise af ve 8 g sınırlı ve dolayısıy­
la af+gg de sınırlı olacağından S, L nin bir lineer altuzayı-
dır. s ile ilgili olarak aşağıdaki teoremi verebiliriz.

(3.37) teorem t X boş olmayan bir cümle ve S, X de ta-

rifli reel değerli sınırlı fonksiyonların cümlesi olsun f^gcS
ve x e ® olmak üzere (f+gi (x) - f (x)+g(x) , (af) < x ) - a f fx) iş­
lemlerine ve

11 f J | - sup (|f(x) |)
xcx

normuna göre S bir Banach uzayıdır.

İs p a t t (fn) , S de bir Cauchy dizisi olsun. Bu taktir­

de her e > 0 için ro,n > nQ olduğunda

xeX

olacak şekilde bir nQ tamı vardır. Böylece keyfi fakat sabit

xo«X için m , n > n Q olduğunda

(3.33) İ V V - V V l <c

o l u r , bu ( f n ( * 0 ) ) “ < f 1 (xo ) ' * 2 t xo , " * * ) in R d® b l r Cauchy

 66

dizisi olduğunu gösterir. İR tam olduğundan n

« için f (x )-*■
n o
aQ — f(xQ )e]R dır. Böylece her xcX noktasına birtek f(x) reel
sayısı tekabül ettirilmiş olur. Böylece X de bir f fonksiyo­
nu tarif edilir. Şimdi fes ve fn * f olduğunu göstereceğiz,
n-*« için (3.38) du.n

|£m (x) - f (x) | <e , m > nQ

elde edilir. Buradan anlaşılır ki f sınırlı yemi fes dır. A y ­

rıca bu son eşitsizlikten ||fm -fl| ^ e bulunur ki buda f •* f
olduğunu gösterir.///

Dikkat edilirse bu teoremdeki X cümlesi keyfi bir cüm­

ledir. Şimdi X in bir metrik uzay olduğunu kabul edelim, bu
taktirde X de tarifli sürekli fonksiyonları düşünebiliriz. X
de tarifli sürekli ve sınırlı reel değerli fonksiyonların cüm­
lesini C(X,IR ) ile gösterelim. C ( X , K ) c S ve C ( X , R ) * 0 dur.
(Problem 3-6.16) f,geC(X,IR) ve a c B ise of ve f+g nin sınırlı
ve sürekli olduğu analizden bilinir. O halde C ( X , R ) , S nin
lineer altuzayıdır. Aşağıdaki teoremde C(X,IR) nin S metrik
uzayının bir altcümlesi olarak kapalı olduğunu göstererek onun
Banach uzayı olduğunu ispatlamış olacağız.

(3.39) tborbm : C ( X , F ) , S metrik uzayının kapalı bir

altcümlesldir.

İSPAT t f , S de ve aynı zamanda C(X,]R) nin kapanışında

olan bir fonksiyon olsun, f nin sürekli ve dolayısıyla C(X,H)
de olduğunu göstereceğiz. Bunun içinde f nin X in keyfi bir
xQ noktasında sürekli olduğunu göstermek yeter. Böylece kapa­
nışına eşit olan bir cümle kapalı olacağından netice de teorem
ispatlanmış olacaktır, d, X de bir metrik ve e > 0 verilmiş
olsun, t, C(X,IR) nin kapanışında olduğundan C(X,lO de
||f-f0 lI < e/3 olacak şekilde bir fQ fonksiyonu vardır. Böyle­
ce ||f-f || - sup(|f(x)-f (x)|} < e/3 den |f(x)-f (x)| < e/3 ya-
° xex ° °
zılabilir. fQ sürekli olduğundan xQ noktasında süreklidir. 0
halde d(x,x Q ) <6 olduğundan |fQ (x)-fo (xQ )| < e/3 olacak şekilde
bir ¿ >0 sayısı bulabiliriz, f nin xQ da sürekli olduğu ,
 67

d(x,3^X«-*|£(x)-f(x0 )|-|[f(x)-i0 {x)]*[f0 (x)-f0 (^))]

♦ İ İ £tx,-f0 (x)|+lfo ix)"fo ixo)l

♦ |f (x )-f <x > | <e/3*e/3*e/3 - e

, o o o
” n çıkar.///
(2.C2) teoremine göre bir Banach uzayının kapalı lineer
*ltuzayı bir Banach uzayı olduğundan aşağıdaki teoremi verebi­
liriz.

(3.40) teorem t X metrik uzayında tarifli sürekli ve

•ınırlı reel değerli fonksiyonların (hepsinin) C(X,1R) cümlesi
(f* 9 ) ( x ) - f ( X )*g(x) , (af)(x) - af(x) işlemleri ve

11 f 11 — sup{|f (x) |)

d o n u n a göre bir Banach uzayıdır.*

Yukarıda yapılan ispatların hepsi kompleks fonksiyonla-

r* da teşmil edilebilir. Bu sebeple aşağıdaki teoremi verebi­
liriz.

(3.41) teorem . X bir metrik uzay ve X de tarifli komp

leks değerli sürekli ve sınırlı fonksiyonların (hepsinin) cüm­
lesi C(x,C) olsun. f,geC(XfC), o e R olmak üzere (f+g)(x) -
f(x) + g(x ) ( (af )(x) - af (x) olarak tarif edilen işlemlere ve

||f|| - supff(x)|
xeX
normuna göre kompleks bir Banach uzayıdır.*

Bu son iki teoremin X in topolojik uzay olması halinde

de geçerli olduğunu belirtmek isteriz.

X — [a,b]C2R olması halinde [a,b] kapalı aralığında ta-

rAfH teel değerli sürekli fonksiyonların cümlesini genellikle
c [a »b] ¿i© gösterilir. Kapalı aralıkta sürekli fonksiyonlar
#im r l t olduğundan (3.40* teoremindeki işlemler ve ||f||-e»ax
(I xcX
li(x)|) normuna göre c[a,b] bir Banach uzayıdır.

* . ■■ ■—
ispatlara dikkat edilirse f , f ye düzgün yakınsar
 68

Burada fonksiyon dizileri için yakınsaklığın iki tipi

arasındaki farkı iyice kavramak gerek. X bir metrik uzay ve
{fn >, X de tarifli reel değerli fonksiyonların dizisi olsun.
Şayet her xeX için {fn (x)> reel sayıları bir Cauchy dizisi
ise F nin tam oluşundan dolayı f limit fonksiyonunu f(x)— lim
f (x) olarak tarif edebiliriz. Bu taktirde mf nin t y« nokta
n n 9
t
i
nokta yakınsadığını" veya mt, t nin nokta nokta iieitidir"
deriz. Daha açık olarak f , f ye nokta nokta yakınsaktır demek
her xcx ve her c > 0 için n > n Q olduğunda |fn (x)-f(x)J <e ola­
cak şekilde pozitif bir nQ tam sayısı bulunabilir demektir. Ge'
nelde bu nQ tamı hem x'e hemde e ballıdır, şayet verilen her
c karşılık bUtün x noktaları için geçerli olan bir nQ tam şayi"
sı bulunabilirse fR nin f ye düzgün yakınsadığı veya f ^ d ü z g ü n
limitinin f olduÇu söylenir. Bu kavramların X in metrik uzay
oluşundan tamamen bağımsız olduğunu ve bu kavramların keyfi bir
X topolojik uzayında da geçerli olduğunu b e l i r m e k isteriz.

(3.42) mîsal t X bir topolojik uzay ve C(X), X de t

rifli skaler değerli sürekli ve sınırlı (bütün) fonksiyonların
ettanlesi olsun. feC(X) olmak üzere ||fJ| — sup(|f(x)|} normuna
göre C(X) bir Banach uzayıdır. xc*

C(X) in bir lineer hatta normlu bir lineer uzay olduğu*

nu görmek kolaydır. Geriye C(X) nin tam olduğunun gösterilmesi
kalır. (fn ) , C(X) de bir Cauchy dizisi olsun. Bu taktirde e > 0
ve m , n <> n 0 olduöunda

(3.43) |in (x)-fn (x)| < | | f m -fn || < E

olacak şekilde n^ > 0 tamı vardır. Şu halde her xeX için (f (x)>'
bir Causy dizisidir. Fakat F veya C tam olduğundan mesela
xQ eX için fn (xQ ) -*f(x ) skalerine yakınsıyacaktır. Böylece her
x^eX için bu şekilde tarif edilmiş bir f fonksiyonu elde etmiş
oluruz. Şimdi feC(X) ve f - f olduflunu göstererek ispatımızı
tamamlıyacaöız. (3.43) den dolayı n*<» için

s u p (|f (x) - f (x) |) < c (m > n )

xex m " °
yazabiliriz. Böylece her xcX ve m £ n Q için
 69

lfm (x> " f<x) I - E

dir. Bu ise (fn <x)) dizisinin X de f(x)'e düzgün yakınsadığını
9österir. £ ler sürekli olduğundan f limit fonksiyonunda
“Ürekli yani feC(x) dir. Fakat aynı zamanda |fm ix)—f(x)| _< e ol-
m* Sl olmasını gerektirir.

PROBLEMLER

^■“^•1) Aşağıdaki cümlelerin F ^ reel vektör uzayı için bir baz

olup olmadıkını gösteriniz.

A ™ {(1,1,0), (1,0,1) ,(0,1,1) ), B - ((-1,1,2), (2,-3,l), (10,-14,0))

3~ 4 2 ) ^ » e ^ e j } , F ^ için bir baz ise i°^+e 2 'el +e 3 ,a2*e3 ^

bir baz olduğunu gösteriniz.

F ^ reel vektör uzayının

A - ( x - (n, x 2 ,x3 ) s ncZ }

a- (x- (x1 #x 2 ,x3 ) t x ^+ 2 x 2 ~ 0>
C - (x — (x1 #x 2 ,x3 ) : x^ veya x 2 sıfırdır)

altcüralelerinin hangisi bir altuzaydır?

3 “ 4 -4) c[-l,l] - (fîf:[-l,l] - F sürekli) cümlesini düşünelim

(f+g)(x) - f(x)+g(x) ve (af) (x) — af(x) işlemlerine göre
c[-l,l] reel bir lineer uzaydır. Aşağıdakilerden hangi­
si c[-l,l] in alt lineer uzayıdır?

a) A - (feC[-l,l] : f diferensiyellenebilir) f
b) B — (f cC[-l, l] î herxe[-l,l] için f ( - x ) - f ( x » )
c) C - (f eC [-1,1] î t (x) >0}

3 **4 -5) R 4 reel vektör uzayında alınan (1,1,0,0), (0,1,-1,0)

ve (t,t,I,3) vektörlerinin lineer bakımsız olup olmadı­
ğını gösteriniz.

3 **4 -6 ) Problem 4 deki gibi tarif edilen c[0,l] uzayında

||f|j — /|f(x)|dx olarak tarif edilirse c[o,l] in norm-
O
lu bir uzay olduğunu gösteriniz.
 70

3-4,7) x keyfi bir cümle ve Y — (Y,d) bir metrik uzay olsun.

B(X,Y) - {f : f : X Y sınırlı dönüşüm) olmak Üzere
d^tf »g> " sup {d (f (x), g(x)î : xeX)

olarak tarif edilen d^ in metrik olduğunu gösteriniz.

3-4.S) Norm fonksiyonunun tarifindeki Nl) şartının | {x) (««O

x - 0 olarak alınabileceğini gösteriniz.

3 - 4 .9 ) L bir lineer uzay olmak üzere ||.||tX + K fonksiyonu

ile p > 0 sayısı verilsin. Her x,ycX için
1) 1 1 x| | - x**x - 0
2) ||Xx|| - |a|p ||x||
3) I |x+y| | < l | x | M |y| |

şartları sağlanıyorsa L ye (veya (L,||.||,p) üçlüsüne)

p-normlu uzay denir, (p-1 ise X normlu uzay olur). Bu
||.|| fonksiyonuna p norm denir. Her p-normlu lineer
uzayın d(x,y) - ||x-y|| ve d(x, 0 ) - ||x|| ile bir metrik
uzay olduÇunu gösteriniz.

3-4.10) L bir lineer uzay olsun. p : L * 3 % fonksiyonu aşağıdaki

şartları saklıyorsa p ye yarı norm denir.
a) p(Xx) — |X|p(x) (L nin mutlak homogenlik özellisi)
b) p(x+y) <p(x)+p(y) (L nin alttoplamlar ö z e 1 1 idi)
p bir yarı norm ise p(x) ¿ 0 olduğunu gösteriniz.

3-4.11) (X»| | . |)) bir Banach uzayı ve Y C X olsun. Y alt Banach

uzayıdır-»Y , X de kapalıdır.

3-4.12) X bir metrik uzay ve i ve 9 « X de sürekli reel değerli

fonksiyonlar olsun. Bu taktirde f+g ve af nin de sürek­
li olduğunu gösteriniz (aeK) .

*3-4.13) L bir lineer uzay ve B, L'nln lineer bagısaız bir a İteli»leşi

olsun. B, L'yl geriyorsa 8 'ye L'nln Harel bazı denir. L
olsak üzere L'nln bir Harel bazının olduğunu gösteriniz.

3-4.14) p > 1 İçin

<k£ 1 U k H p < nP' 1 İ 1 U k lp

olduğunu gösteriniz.
 71

olarak veriliyor.
«* _ w
n^l^an+^n*
n* ! 1 n n n < “ v* n£]JaaıJPn < * olduğunu gösteriniz

(«C).

3*3.16) X bir topolojik uzay ve Y bir metrik uzay olsun. X den

Y ye sürekli fonksiyonların (fn ) dizisi dfUgln olarak
9 * X ■* Y fonksiyonuna yakınsıyorsa g nin sürekli oldu­
ğunu gösteriniz.
3-5. Konveks cümleler ve sonlu boyutlu normlu uzaylar ı
Bu baslıkta konveks cümle diye bilinen cümlelerle sonlu boyut­
lu normlu uzayların bazı önemli özelliklerini inceliyecegiz.

(3.44) TARİF (Konveks cQale) t L bir lineer uzay ve

A C L olsun. Her x,y*A için

M-{zcL t *-ox+(l-a)y# 0 <o <1>c a

oluyorsa A ya konveks denir. Buradaki M nin, uç noktaları x

vs y olan (kapalı) bir doğru parçası olduğu açıktır.

L ■*F olarak alınırsa her aralık konveks bir cümle

olur. L — C olması halinde, her daire (kapalı veya açık) her
dikdörtgen konveks birer cümle olur. Şekil 3.2 a) konveks
b) ise konveks olmayan bir cümleyi gösterir.

s ) Konveks b) Konveks d e ğil

Ş e k il 3.2
 72

zeM ise z — ax+(1-a)y deki x ve y nin katsayıları İÇİR

a * ( l - a ) - l bağıntısı daima doğrudur. Bu sebeple konveks cüm'
lenin tarifindeki o, 1 -a yerine a + B - 1 şartını saklayan ve
negatif olmayan a, 6 reel sayılarını alabiliriz. Sezgisel ola"
rak konveks bir cümle boş olmayan ve herhangi iki noktasını biT'
leşciren doğru parçasını ihtiva eden bir cümledir.

Bir Banach uzayının bir çok önemli özelliği (kapalı da ol*

sa 'onun kapalı birim yuvarının yani B~*{x t ||x|| ^ 1 } nin bi"
çimine bağlıdır. B nin önemli bir özellisi onun konveks oluşu"
dur. Gerçekten x v e y , B de herhangi iki vektör ve a ve 8 ,
a+ 8 - 1 şartını sağlayan negatif olmayan reel sayılar olmak
üzere z - a x * Ö y , B dedir, çünkü | |z| | - | |ax+By| I ^ a | |x| |+B| |y|£
a+B — 1 dır.
2
önceki açıklama ve misallerimizden R “ (x “ fx j/x 2 ^ :
x ^ e R > üzerinde tarif edilebilen bir çok normun olduğunu bili"
yoruz. Bunlardan

1 °) IMIj- |xx | ♦ | 1

2°) l!x!l 2 - ( | x 1 |2 *|x 2 | 2 >1 / 2

3°) I 1x1 |<w- m a x { | x 2 M x 2 l>

normlarını düşünelim<(3.36) teoremine göre başka kaç tane ya"

zabilirsiniz?) ve bu normlara tekabül eden 8 leri geometrik
olarak belirtmeğe çalışalım. Birinci norma göre B, köşeleri
(1 /0 ), (0 ,1 ), (-1 ,0 ) ve (0 ,-1 ) olan bir karedir. İkinci norma
göre B . yarı çapı 1 olan bir disk (daire) ve üçüncü norma gö­
re İse B, köşeleri (1,1), (-1,1), (-1,-1) ve (1,-1) olan bir
karedir, şimdi

(3.45) ||x||p - < | x 1 |P.|x 2 |P)1/p

normunu düşünelim ( l ^ p < •) . Bu taktirde bu norma tekabül eden

B 1er beLirtilen birinci kareden ikinci kareye kadar genişler
B nin küresel olma hali p - 2 ye tekabül eder. Bu
açıkla.nalardan p nin l'e eşit veya büyük seçilişinin sebebi
daha iyi anlaşılacaktır. p < l olması halinde ||x||p y (3.45)
deki gibi tarif edilirse B nin konveks olmadıkını görürüz. Çün"
 73

kü bu taktirde 8 , çekil 3.3. de noktalarla gösterilmiş olan

yıldız olur. Bu sebeple p < l için (3.45) bir norm delildir.

Bazı kapalı birin yuvarlar

Şekil 3.3.

(3.46) tborsm : N normlu bir lineer uzay ve M, N nin

kapalı bir altlineer uzayı olsun. N/M — {x+M * x e N ) bölüm uza
yinda x+M yan cümlesinin normu

(3.47) ||x+M|| - inf{||x+m|| smeM)

olarak tarif edilirse N/M normlu bir lineer uzaydır. Ayrıca
N bir sanach uzayı ise N/M de bir Banach uzayıdır.

İs p a t t N/M de (x+M) ♦ (y+M) - x * y + M ve o(x+M) -<*x+M ola

rak tarif edilirse kolayca görülebilir ki N/M lineer uzaydır
( »akınız (3.20)).
Şimdi (3.47) ile tarif edilen fonksiyonun gerçekten
bir norm fonksiyonu olduğunu gösterelim. N normlu bir lineer
uzay ve M de N nin bir altuzayı olduğundan her mcM ve her xeN
İçin x+mcN ve ||x+m|| ^ 0 dır. O halde |(x *m || - inf(||x+m|| i
mcM) > o dır.

DiÇer taraftan ||x*M|| - 0 ||x+m)c|| - 0 olacak şekil-

de x +m de bir (k+m^) dizisi vardır, şu halde x *m jt * ® dir *e '
N nin özdeş elemanı). M kapalı olduğundan x+M de kapalıdır.
O halde e limit noktası x * M dedir. Aynı zamanda eeH - M*e ol ­
duğundan x+Mf\M ? ş dur. Butaktirde x * M - M yani x + M » 0 dır.
 74

Normla ilgili üçgen eşitsizliği

11(x+M)♦ (y+M)|| - |Jx+y+M|| - inf (|jx+y+m|| t meM)

«■ inf (j |x+y*m+m'| | t m,m'eM}

- inf {[ |(x+m)♦<y+mfî |I * m^nı'cM}

- inf <| |x+m| |+ ||y+m'| I * m,m'eM)
- İnf{[lx+ra|| ı mcM}+inf<11y+m*11 * ra*eH>
- ||x *m ||*||y+M||
olarak görülür. Ayrıca

| |a(x+.4) | j - inf (| |a(x+m) 11 * mcM)

-inf(|o| ||x*m|| 1 meM)-|a| ||x+M||

dır. BÖylece N/M nin normlu lineer uzay olduğu gösterilmiş

olur.

Teoremin ikinci iddiasını ispatlamak için N nin tam

olduğunu kabul edelim. Bilindiği gibi bir Cauhy dizisinin ya ­
kınsak olması için gerek ve yeter şart onun yakınsak bir alt-
diziye sahip olmasıdır. N/M deki bir Cauchy dizisinin,|J (Xj+M)-
(x 2*M)U ||<x 2*M)-(x 3+M)|| <-îj-.... ||(xn*M)-(xn+1+M)||
1 2
< — =— olacak şekilde bir (x +M) altdizisini seçelim. Şimdi bu
,n n
* e
dizinin N/M de yakınsak olduğunu göstereceğiz. ||yn -yn + 2 |I

yani ||y1-y2 ll <-j-' II 7 3 ^ 3 II < “p -' •• *' I lyn “yn*l I I < " ^ T olacak
şekilde y„, x +K de ve y 4İ , x Aİ+M de alınsın. Böylece N de
n n *n+i n+ı
bir (yR ) dizisi teşkil edilmiş olur, önce bu (y^) dizisinin N

de bir Cauchy dizisi olduğunu gösterelim. Kabul edelim ki m < n

dır. Bu taktirde
 75

_ 1 n , 1 . ı . . 1
— ♦ — Y ♦ • • • ' 2n - l- m
2m 2 2£
i i 1 .n - m
1
< — — *■ lim
2 n-^»

olur. Demek kİ (y^) bir Cauchy dizisidir. N tam olduğundan

^ n * y £N d ı r * İddia ediyoruz ki (xn +M) -*y+M dır. Gerçekten

| | (xn +M)-(y+M) | | - i n f {| | xn -y+m| | t meM)

- i n f { | | x n +m-y|| t mcM)

1 llyn -YİI

olduğundan netice açıktır. ///

3-6. Sortiu boyutlu normlu uzeylar t Sonlu boyutlu norm-

lu uzaylar sonsuz boyutlu normlu uzaylardan daha basittir. Bu
b a y l a r ve onların altuzayları değişik konularda önemli rol
oynar.

Aşağıdaki lertzna sonraki çalışmalarımız için çok önemli-

a ir .
(3.48) Leama (Linoor terkip) t N normlu bir uzay (boyutu
keyfi) ve N deki lineer bakımsız vektörlerin bir cUmlesi ix^,
x 5 »...,x } olsun. Bu taktirde her skalerleri için
* n ı 4 n

<3.49) ||a1 x 1 +o 2 x 2 *...+onx n || > c<|a 2 |+|a2 |+ . . .+|an |>

olacak şekilde bir c > 0 sayısı vardır.

İ s p a t t r — |djJ ♦ |a2 1+ .. .♦ |an | olsun. Şayet r — 0 ise bü-

tün 1er sıfır olup (3.4f) ifadesi herhangi bir c için şad­
lanır. r > o olsun. Bu taktirde (3.49)1 u n her iki tarafını r
ile böler ve B^ — a^/r dersek
n
(3.50) ||B1 x 1 +B 2 x 2+... + Bnx n || > c f±¿ 1 1 I 5 U

yazabiliriz. O halde Lemmayı ispat etmek için IB^ — 1 olacak

şekilde skalerlerin her 6 ., 0 «,...,8 n-lisi için (3.50)yj sa$-
1 4 n
 76

layan bir c > O nin olduğunu göstermek yeter. Farzedelim ki böy*

le bir c > 0 yoktur. Bu taktirde m-*-«* için | Fym I I ■* 0 olacak şe­
kilde

ym " 6l V 8" x 2 * " - + 8n x n '

n _
vektörlerinin bir <ym > d i 2 isi vardır. ¿ ¿ ^ 1 6 ^ 1 * 1- olduğundan

|3™| ^ 1 dır. Demek ki her sabit i için <l_<i j<n)

<B®> - (sj , b *,...>

dizisi sınırlıdır. O halde Bolzano-Vteierstrass teoreminden do­

layı (3™) yakınsak bir altdiziye sahiptir, öu altdizinin limi­
tini 0 ., ve bu altdizive tekabül eden (y ) nin altdizisini
(y. „J ile gösterelim. Aynı muhakeme ile (y, _) den (y. ) alt-
ı»m ı»m m
dizisi elde edilir. Bu altdiziye tekabül eden 6 2 skalerierinin
yakınsak altdizlsinin limiti 8 2 olsun. Bu yolla n. adımdan son"
ra m-** için y“ ve

yn , m " i - l Yi x i

olmak üzere (y ) nin (y„

m ■*n,m
>- (y„ ,,y_
n»ı
,,...) altdizisi elde
edilir. Böylece m*»« için
n
y ♦ y “ . E. 6 jX.
7 n,ra 2 i—1 i i

bulunur. Burada EİB^I " 1 olduğundan bütün 6 ^ 1er sıfır olamaz.

{x^ ,x^ t... *x n ) cümlesi lineer bağımsız olduğundan y / 0 dır.
Diğer taraftan normun sürekliliğinden dolayı yfi m -*y-*||yn roll'*’
||y|| dır. Kabülden dolayı ||ym || — 0 ve (yn m ) , (ym ) nin alt­
dizisi olduğundan ||y^ A \ •* 0 dir. Böylece f |y | | — 0 ve netice
n *in
olarak y — 0 bulunur. Bu ise y ^ O oluşuna tezattır.///

Bu Lemmanın ilk uygulaması olarak aşağıdaki teoremi is­

pat edalim.

13.SI) tboreh (T*mlık) t N normlu bir uzay ise N nin

sonlu boyutlu her Y altuzayı tamdır, özellikle sonlu boyutlu
her normlu uzay tamdır.
 77

İs p a t t (ym ) / * de keyfi bir Cauchy dizisi olsun. <ym >

°in Y de yakınsak olduğunu göstereceğiz. Boy Y * n ve ^e ı'e2'
••^#e }, y nin bir bazı olsun. Herbir y ,
n ™
J» A
*.-î e l+ a 2 V * * * +°n

olarak bir tek şekilde ifade edilebilir. (ym ) bir Cauchy di ­

misi olduğundan her e > 0 için m,r > n»0 olduğunda llym -yr li <e
olacak şekilde bir n»0 sayısı vardır. Bu taktirde (3.4« )l«nna-
zindan dolayı m,r > m olmak Üzere

«> 11ym-y r 11 - 1 1 A <»î - « f >« i 11 » <=ı£ı I “ T - »l I

olacak şekilde bir c > 0 vardır. Buradan (c > 0 ile b&Lerek)

(m,r > m0 >

lȔ-ǔl '- T -

•İde edilir. Demek ki

<aj> - ( a j , oj,...) , i - l , 2 ,...,n

R veya C de bir Cauchy dizisidir. Böylece bu dizi bir sa­

yısına yakınsar. i - l , 2 ,...,n için bu 1Jjnitleri“
141 (n tane) kullanarak y yi *

y - ° l e l+a 2 e 2 * ' ’ -+ 0lne n

, v
olarak tarif edelim.'Açıkça ycY dir. Ayrıca

l l y B- y | l - l l J L < a? " “ s.) eJ I l|eı M

Ve aı ^ a i oldu5undan 11 ym - y 11 yani ym ^ y d l r * Bu fy»* nln

Y de yakınsak olduğunu gösterir. (ym ) , Y de keyfi bir Cauchy
dizisi olduğundan Y tamdır. ///

Bu teoremle (2.44) teoremi birlikte düşünülürse aşağı­

daki teoremi verebiliriz.

TKOREM (Kapalılık) : Normlu bir N uzayının son­

lu boyutlu her Y altuzayı N de kapalıdır. ///

Sonsuz boyutlu altuzayların kapalı olması çerekrteili'Uni

b«lirtraek isteriz. Mesela N-c[0,l] ve fn ( x ) - x n olmak üzere
 78

Y, {f »f^,...} tarafından gerilen bir altuzay ise <büt(ln po-

linomların cümlesi olmuş oluyor) Y# N de kapalı, değildir. Ne ­
den? (Heierstrass yaklaşım teoremini hatırlayınız). Sonlu bo ­
yutlu L lineer uzaylarının diğer önemli bir Özelliği L üzerin­
deki bütün normların L için aynı topolojiyi vermesidir. Yani
L nin açık altcümleleri L deki normun seçilişine bakılmaksı­
zın aynıdır. Aşağıdaki tarif bu hususla ilgilidir.

(3,53) TARİF (Denk norm) ı ||.|| ve ||.||Q , L lineer

uzayı üzerinde iki norm olsun. Her xcL için

(3.54) a|[x[|0 < ||x|| <b||x||o

olacak şekilce pozitif a,b sayıları varsa ||.|| ve 11 • 1 1 0 roo»»*

l a r m a denk norm denir.

L üzerinde eşdeğer normlar L için aynı topolojiyi tarif

eder. Gerçekten bu, (3.54) ve "boş olmayan her açık cümle epik
yuvarların birleşimidir" hususundan çıkar. Aynı şekilde t1*11
ve ||.||0 , L de eşdeğer normlar ise (L»||.l|) ve
deki Cauchy dizilerinin aynı olduğunun gösterilmesini okuyucu*
ya bırakıyc^)*-

* (3.48) Ltsiıusını kullanarak aşağıdaki teoremi ispatlaya­

biliriz. 8 u teorem sonsuz boyutlu vektör uzayları için geçer­
li değildir. (.
f '
(3,S5) TEOREM (Denk normlar) t L sonlu boyutlu bir li­
neer uzay olsun. (|.|| ve 1 |.|| , L de herhangi bir norm ise
bu normlar birbirine denktir.

İs p a t t Boy L-*n ve .. ♦ »®n ) * 1* nin herhangi bir

bazı olsun. 3 u taktirde her xeL,
%
x - V V a 2V * ' * +ane n

olarak bir tek şekilde ifade edilebilir. (3.48 ) Lemmasından

dolayı

I M I > c i l a j ♦ |o2| +.. .♦ !%!)

olacak şekilde pozitif c sabiti vardır. Diğer taraftan üçgen
 79

eşitsizliğinden
n n

yazılabilir. Bu taktirde a - alınırsa a | Jx|| < 1 |xj | elde

edilir. || [ [ ve | | |l0 m n rolleri değiştirilirse at|x||Q ^
IIx|| < — i— l(x || neticesine varılır.///

Bu teorem pratikte çok büyük öneme sahiptir. Bu teore-

ne göre mesela sonlu boyutlu bir vektör uzayındaki yakınsak­
lık ve ıraksaklık bu uzayda seçilen norma bağlı değildir.

3-7. Tamlık ve sonlu boyut t Sonlu boyutlu normlu uzay­

lar ve onların altuzaylarının Önemli diğer bir kaç Özelliği#
kompaktlık kavramı ile ilgilidir.

(3.56) TARİF (Kompaktlık)z X bit metrik uzay olsun. X

deki herbir dizi yakınsak bir altdiziye sahipse X'e kompakt*
denir. X in M altcümlesi X in bir altuzayı olarak kompak ise
yani M deki herbir dizi M de yakınsak bir altdiziye sahipse
M ye de kompakt denir.

Şimdi kompakt cümlelerle ilgili iki Önemli özellik ve­

relim.

tBMHA (Kompaktlık) : Bir metrik uzayın kompakt

altcümlesi kapalı ve sınırlıdır.
(x,d) bir metrik uzay ve M, X in kompakt bir altcümle­
si olsun.

İ s p a t t Her xcM için x R -*■x olacak şekilde M de bir (xR )

dizisi vardır (Lakınız (2.43)). M kompakt olduğundan xeM d « .
xeM keyfi olduğundan M C M dır. Ayrıca M c M olduğundan M — M y a ­
ni M kapalıdır. Şimdi M nin sınırlı olduğunu gösterelim. Şayet
M sınırlı değilse b sabit bir nokta olmak üzere M, d(yn #b) > n
olacak şekilde sınırlı olmayan bir (yR ) dizisi ihtiva eder. Bu

* D a h a k a t i n o l a r a k d i s i a e l k o m p a k t d a n i r . Bu a n a l i z d e ö n e a l i
b i r k o m p a k t l ı k ç e ş i d i d i r . B u n d a n b a ş k a iki ç e ş i t d a h a k o a -
p a k l ı k v a r d ı r . F a k a t a e t r i k u z a y l a r d a bu Üç ç e ş i t k o n p t k l ı k
ç a k ı ş t ı ğ ı için ayırt etaege gerek yoktur.
 80

dizi yakınsak bir altdiziye sahip olamaz. Çünkü yakınsak alt-

dizi sınırlıdır. Bu taktirde tariften dolayı M kompakt olamaz.
Fakat M kompakt idi. Bu tezat iddiayı ispatlar. ///
Bu Lenunanın tersi genelde doğru delildir.

e
V3.5S) j t e o r b m (Kompaktlık): N sonlu boyutlu normlu bir
uzay ve M, N nin bir altcümlesi olsun. M nin konmak t olması
için gerek ve yeter şart M nin kapalı ve sınırlı olmasıdır.

İs p a t ı (3.57) Lemroasından dolayı kompaktlık, kapalı­

lık ve sınırlılığı gerektirir, şimdi bunun tersini ispat ede­
ceğiz. M kapalı ve sınırlı olsun. Boy N — n ve {e1 #e. , . . . #e ),
— • n
N nin herhangi bir bazı olsun. M de herhangi bir (xm ) dizisi
alalım. Herbir x_ »
m
m
e l ta2* e 2 * - " * a n

olarak ifade edilebilir. M sınırlı olduğundan (xm ) de sınırlı­

dır. Her m için l|x l l ^ k olsun. (3.48) dan dolayı c > 0 olmak
üzere

K i l l - n l I - l l  - i " e i l l i c l ai m I
dır. Şu halde sayıların (a^™ ) dizisi (i sabit) sınırlı ve
Bolzano-Weierstrass teoreminden dolayı yıkılma noktasına
sahiptir (Burada l ^ i ^ n dir) . (3.48' daki isnatta olduğu
gibi netice olarak (xm ) nin yakınsak Lir (z^) altcizisi var­
dır. z -*z-Ia.e. olsun. M kanalı olduğundan zcM dir. Bu, M
de keyfi bir (xm ) dizisininfM de yakınsak bir altdiziye sahip
olduğunu gösterir. O halde M kompaktır.///

Bu tartışmalardan şu sonuçlar çıkart Rn de (veva ¿ o n ­

lu boyutlu herhangi bir normlu uzayda) kompakt altcümleler
kesin olarak kapalı ve sınırlıdır. Şu halde kapalılık ve
sınırlılık korapaktlığı tarif etmek için kullanılabilir. Ancak
bu sonsuz boyutlu normlu uzaylarda yapılamaz. »

Bu hususla ilgili olan ve 1918 yılında F.Rlesz tarafın­

dan ispat edilmiş Lemma aşağıdadır.

{3.59) Lemma (r.Riesz)ı N normlu bir uzay (keyfi boyut­

 81

lu) ve Y, x m kapalı bir has altcümlesi olmak üzere X ve V,

N hin altuzayları olsun. Bu taktirde (0,1) aralısındaki her
® reel sayısı ve her yCY için

llx||-ı , ||*-y||>e

olacak şekilde bir xcX vardır.

İ s p a t , v e X-Y keyfi bir eleman ve bunun Y ye olan

u *aklığı a yani (

a - i n f | |v-y| |
yev

olsun (Şekil 3.4). Y kapalı olduğun­

dan a > 0 dır. 6 g (0 ,1 ) olsun, tnfimu-
^un tarifinden dolayı

(3.60) a < ||v-yQ || < -Ş—

olacak şekilde bir y0£Y vardır. (Dik- Şekil 3.4

kat edilirse 0 < © < 1 olduğundan a/ 8 > a dır)

1 olmak üzere x - c ( v - y Q )
c—
ltv-y 0 1 |

olsun. Bu taktirde | | x | | - l dır. Şimdi her yeY için ||x-y|li0

olduğunu gösterelim :

I|x-y|İ - i|c(v-yQ)-y||
-c| |v-y0-c-1y| |
— c| (v-y1 |l . (Y1 - Y 0*c’1yî

dır. y altuzay olduğundan y ^ - y ^ c ^ y s Y dir. O halde a nın

Arifinden dolayı llv-y^M^a dır. c nin yukarıdaki deflerini
kullanarak (3.60) dan

I Ix-y I I - cI |v-y J I > ca - — > -a-- e

1 l|v-y0 H a/e

elde edilir. yCY keyfi olduğundan ispat tamamlanmış olur.///

(3.S8) dan dolayı sonlu boyutlu norralu bir uzayda ka-
 32

palı birim yuvar kompaktır. Tersine olarak Riesz Lemması aşa­

ğıdaki faydalı, ve dikkate deÇer neticeyi verir.

(3.61) teorem (sonlu boyut) s N normlu bir uzay olsun.

S — {xcN ; ) |xJ | < 1 } kapalı birim yuvarı kompakt ise N sonlu
boyutludur.

İ s p a t t S nin kompakt fakat Boy N — • olduğunu kabul

ederek bir tezata varalım. x^cN ve ||x^||M l olsun. Bu x ^ r N
nin boyutu 1 olan altuzayını gerer. (3.52) teoreminden do ­
layı kapalı ve Boy N — • olduğundan , N nin bir has alt-
cümlesidir. Riesz Lemmasından dolayı ve

1 | x 2 - * x lI

olacak şekilde bir X 2 ^N vardır. Bu x^ ve x^» N nin iki boyut­

lu kapalı bir Nj has altuzayını gerer. Yine Riesz Lemmasından
dolayı her xetİ2 için

ıı*3-xiı i 4

olacak şekilde normu 1 olan bir x^ vardır. Özellikle

| |x3 -xx | | > - 5 - ,

I |x3 -x2 || > -i-

dir. Bu şekilde devam ederek (tüme varımla)

(m / n)
MV*„I

olacak şekilde x neS elemanlarının (xn ) dizisini elde ederiz.

Aşikâr olarak (xft) nin yakınsak bir altdizisi olamaz. Bu S
nin kompaktlıÇına tezattır. 0 halde Boy kabulUmüz yan­
lış yani Boy N < • dur.///

PROBLEMLER

3-6.1) i - l , 2 , . . . , n için <N^, 1 | • | |^) birer normlu uzay ise

l |x| | -inak (| |xt | [± : 1 - 1 ,2 , ..»nl

ve
 63

dönüşümlerinde X — X^ x X2x...xXn de birer norm olduğu­

nu gösteriniz.
3-6.2) L lineer uzayında denk iki normun aynı topolojiyi ver­
disini gösteriniz.
3-6.3) L lineer bir uzay ve ||.||^ , ||.f|2 bu uzayda denk
iki norm ise bunlardan birine göre yakınsak olan bk di­
zinin diğerine görede yakınsak olduğunu gösteriniz.

3-6.6) L bir lineer uzay ve ||.||^ , ||.||2 bu uzayda denk

iki norm olsun. N normlu bir uzay ve f:L*N, 1].)!^
normuna göre sürekli ise f nin J|.||2 ye görede sürek­
li olduğunu gösteriniz.

3*6.5) L hem bir lineer uzay ve hemde topolojik uzay olsun*

L deki toplama ve skalerle çarpma işlemleri L deki
topolojiye göre sürekli ise L ye topolojik vektör uza­
yı denir. Her normlu uzayın topolojik vektör uzayı ol­
duğunu söyliyebilirmisiniz?

3-6.6) ||.||^ ve ||>|İ2* L lineer uzayı üzerinde iki norm ol­

sun. Bu normların L de aynı topolojiyi vermeleri için
gerek ve yeter şart

»| |x| Ix < 11 x| 12 < M \ \ * \ \ x

olacak şekilde m ve M pozitif sayılarının bulunmasıdır.

3-6.7) n normlu bir uzay olsun. N deki bir (x ) dizisi x e X
n
noktasına yakınsıyorsa

Hra I ı*n ı ı-ıı^ıı

n-*~
olduğunu gösteriniz.
3-6. Ş) Normlu bir uzaydaki açık birim yuvarın konveks olduğu­
nu gösteriniz.
3-6.5) l lineer uzay ve A C L olsun. Her x,y A için jo|*j6|— 1
olmak üzere ax+6ycA ise A ya mutlak konveks denir. E
konveks ve A ve B ise mutlak konveks olsun. Bu taktirde

a) xo +aE— (xo +otx * xcE)

 64

b) A + B - (x+y : xeA, yc3)

c) aA — {ax * xcA)

cümlelerinin konveks olduğunu gösteriniz.

3-6.10) N normlu bir uzay ve xo«N olsun.

fx * N-N, f (x) - x + x
*o xo
olarak tarif edilen f dönüşümünün birebir, üzerine ve
sürekli olduğunu gösteriniz. Ayrıca f 1 do süreklidir*
xo

3-6.11) X ve Y birer metrik uzay ve TıX * Y sürekli bir dönü­

şüm olsun. Üstelik farzedelim ki M, X ın kompakt bir
altcümlesidir. M nin T altındaki görüntüsünün kompakt
olduöunu gösteriniz.

3-6.12) X kompakt bir metrik uzay ve H C X kapalı olsun. M nin

kompakt olduğunu gösteriniz.

3-6.13) X ve Y normlu iki uzay ve T : X •* Y lineer izomorf i ol'

sun. T ve T -^ sürekli ise T ye lineer ve topolojik ef
yapı dönüşümü denir. X ve Y ye ise lineer ve topoloji*
eşyapılı uzay adı verilir. X, Y ile ve Y de Z ile li-
neer ve topolojik eşyapılı ise X ve Z ninde lineer ve
topolojik eşyapılı olduğunu gösteriniz.

3-6.14) N ve N' skaler cisimleri aynı olan sonlu boyutlu norm"

lu uzaylar ise bu uzayların lineer ve topolojik eşya'
pılı olduğunu gösteriniz.

3-6.15) a) (3.4Ö) Lemmasında N — R 2 . x ^ — (1,0), x 2 — (0^ 1 )

alındılında c > 0 sayısı en fazla ne olabilir?

3-6.16) X ve Y iki metrik uzay ve f : X Y sabit bir dönüşüm

olsun, f nin sürekli olduÇunu gösteriniz. Bundan fay­
dalanarak sürekli dönüşümlerin açık cümleleri açık
cümlelere d ö n ü ş t ü m ! yeceÇini gösteriniz.

3-6.17) Her an i b olmak üzere a — <an) — (a^,a2,...) reel say*'

ların yakınsak bir dizisi olsun, lim an < b olduğunu
gösteriniz.
 85

4 . BÖ LÜ M

LİNEER OPERATÖRLER

4-J • Lineer operetör t Reel analizde 3R de (veya F nin

bir altcOraleslnde) tarifli reel değerli fonksiyonları düşünü­
rüz. Fonksiyonel analizde ise metrik uzaylar« normlu uzaylar«
fonksiyon uzayları gibi daha genel uzaylar ve bu uzaylarda ta­
rifli dönüşümler düşünülür. Lineer uzaylarda özellikle normlu
uzaylarda tarifli dönüşümlere operatör denir. Aşağıda belirti­
leceği gibi bu operatörlerden lineer işlemleri aşağıdaki mana­
da koruyanlar oldukça önemlidir.

(4.1) tarîf (Lineer Operetör) ı L ve L' aynı bir F Skaler

cisim üzerinde iki lineer uzay olsun. Tt L * L ' operatörü«

(4.2) T(x+y) — T(x)+T(y) ve T(ax) — aT(x) »«ep

şartlarını sağlıyorsa T ye lineer operatör deni?\ (4.2). deki

şartlar T(ax+By) -oT(x) + 8 T(y) şartına denktir. Şu halde Tt L^L*
lineer operatörü bir homomorfidir. Çünkü T« (4.2) deki anlamda
işlemleri korur. T lineer bir operatör ise

T(0) -T(O.O) -O.T(O) - 0

ve
T(-x) -T[-l(x)] - (-l)T(X) --T(X)

dır. T altında L' nün özdeş elemanına dönüşen elemanların

(xeL t T(x) -*0} cümlesine T nin çekirdeği veya sıfır uzayı
denir. Bu cümleyi ÇekT ile göstereceğiz. Yani

Ç e k T - (xeL * T(x) - 0 }

dır.

(4.3) MİSAL 1°) t [a,b] kapalı aralığında tarifli sü­

rekli fonksiyonların c[a«b] cümlesini düşünelim. Tt c [ a « b ]
-*c[a,b].
 86

T(f (x)) f(t)dt , te [a,b]

olarak tarif edilirse T lineer operatördür.

2°) L,[a,b] aralığında tarifli p polinomlarının reel

lineer uzayı olsun. T: L * L , T ( p ) - p ‘ olarak tarif edilirse
T lineer operatördür. (Burada p* ,p nin x'e güre türevidir)#
ÇekT sabit polinomlardan ibarettir.

3°) L ve L* aynı bir cisim üzerinde iki lineer uzay

olsun.

O: L + L', 0 (x) * 0 olarak tarif edilen d sıfır dönüşü­

mü lineer operatördür. Ç e k Ö - L dir.

4°) 1 : L-»L, I(x) — x özdeş dönüşümü lineer operatördür,

çeki - (o) dir.

(4.4) mîsal / a - (a^a^ajlcIR3 keyfi fakat sabit o l ­

mak üzere T a * B 3 ■* K , Ta (x) “ x . a " x la l+x 2 a 2 *X 3a 3 olara,t tarif
edilirse T. lineer bir dönüşümdür, a - (1 ,0 ,0 ), b — (0 ,0 ,0 ),
9
c — (1 ,1 ,1 ) ise Ta , ve Tc nin çekirdeğini bulunuz.

(4.5) TEOREM i L ve L* aynı bir cisim üzerinde iki li­

neer uzay olsun. L(L,L>') - {T: T: L * L ' lineer operatör) ve
T, T^, t2 €L(L,L') olmak üzere

(Tj^+Tj ) (x) - T 1 (x)+T 2 (x)

(aT)(x) - aT(x)

olarak tarif edilirse L(L,L') lineer bir uzaydır.

İSPAT t önce tarif edilen toplama işlemine göre L(L,L*)

nün değişmeli bir grup olduğunu gösterelim. T^,T 2 eL(L,L') ise

<V T 2> (x+y) - T 1 (x*y)+T 2 (x+y) - (T^+Tj) (x)*(T^*T2 > (y)

olduğundan T^+TjC(L,L*) dür. T^ciL.L') olmak üzere (T^+T 2 )+T 3

“V ' V V *
 87

olduğunu görmek kolaydır. Ö sıfır operatörü L(L,L‘) nün Özdeş

elemanıdır. TCL(L,L') nln tersi -TeL(L,L') dür. Nihayet T^+Tj
"T 2 +T i olduğundan LU.,L'> değişmeli bir gruptur.

Skalerle çarpma İle ilgili şartlara gelince tariften

dolayı aTEL(L/L*> dür. [(a+B) t ] (x ) - (a+B>T(x) - aT(x)+0T(x) -
(aT»6T) (x) olduğundan (a+8 ) T - a T + 8 T dır. a i T ^ T ^ - o T j ♦ oT 2
olduğunu görmek kolaydır. Nihayet

Co(BT)] (x) -a(BT) (x) - o ( B T ( x ) ) - { o B ) T U )

olduğu için a (6T) - ( a 8 )T dır. Son olarak 1, skaler cismin bi-

ele.Tianı ise İT — T dir.///

(4 .6 } tborbm t L ve L* aynı bir cisim üzerinde iki li­

neer uzay ve T* L - * L * , bir lineer operatör olsun. Bu taktirde

a) T(L), bir lineer uzaydır.

b) BoyL — no* ise BoyT(L) ¿ n dir.
c) ÇekT bir lineer uzaydır,

İspat a) t y ^ y ^ e T İ L ) olsun, a ve 8 herhangi İki skaler

°lmak üzere ay^ f i y ^ T U . ) olduğunu göstereceğiz. y ^ y ^ T İ L ) ol­
duğundan t (Xj ) - yx ve T( x 2 ) - y 2 olacak şekilde x 1 ,x2eL vardır.
1* lineer uzay olduğundan ax^+Bx 2 ti» dır. T lineer operatör ol ­
duğundan

T(ax 1 +Bx2 ) - a T ( x 1 )+BT(x2) - o y ^ B y ^ T İ L )

dir. ve y 2 keyfi olduğundan T(L) bir lineer uzaydır.

b ) : y 1 »y2 '**-'yn+i' T(L) de key fi olarak

n*l vektör olsun. Bu taktirde y1 -T(x1>, y2 - T(x2),... ,yn+1-
T(xn+l) 0l*cak şekilde x2,x2,... *xn+1£L vardır. BoyL-n oldu­
ğundan (x ,x2(...»xn+1> cümlesi lineer bağımlıdır. O halde

“ lXl*° 2 X 2 t •••*°n.l“*n.l “ 0

°l*cak şekilde hepsi birden sıfır olmayan a 1 #a 2 »...#«n+l ska-

^Jfleri vardır. Eşitliğin her iki tarafının T altındaki görün­
d ü alınırsa T(0) - 0 olduğundan
 88

T(° 1 x 1 +a 2x 2* .. .♦an U * n+1> - < W °2 V ‘ * ‘♦a n*lyn +l " 0

bulunur. a^,a2 ,* * *'a n+l s,taler^e r ^nin hepsi birden sıfır olma­
dığından iy^»y 2 *•••»yn+ı^ Cümlesi lineer bağımlıdır. Boyutun
tarifinden dolayı BoyT(L) < n dir.

c) t XjyXjcCekT olsun. Bu taktirde - T ( x 2 ) - 0 dır.

T lineer olduğundan her a , 6 skalerlerl i^ln

rtaXj^+SXj) -aTÍXjJ+BTÍXj) - 0

dır. Yani ax 1 +Bx2eÇekT ve böylece ÇekT bir lineer uzaydır.///

(4,7) tbokbm t L ve L* aynı skaler cisim üzerinde linee

iki uzay ve Tt L * L * Üzerine bir lineer operatör olsun. Bu tak"
tirde

a) T*1 » L' •*L mevcut olması için gerek ve /eter şart

Ç e k T — (0) olmasıdır.

b) Şayet T - 1 mevcutsa lineerdir.

c) BoyL — n < » ve t ”* mevcut ise BoyL' — BoyL dır.

İspat a): T - 1 mevcut ise T birebirdir. Bu taktirde T(x)

— T{0) — O ise x — O elde edilir. Yani Ç e k T — {0} dır. Tersine ola"
rak Ç e k T — (0) olduğunu farzedelim. T(x^) — T ( x 2 ) ise T(x^)«T(x2)
— 0 -*T<x^-x2) — 0 *+x^-x 2 — 0 — * 2 y*n * T birebir ve dolayısıy'
la T~* mevcuttur.

b) : T" 1 m mevcut olduğunu kabul ederek

lineer olduğunu gösterelim. XjyX2eL ve T ( X j ) — y^» TÍXgJeyg
olsun. 3u taktirde x^-T^(y^) ve x 2 — T *(y2 ) dır. T lineer o l ­
duğundan a ve 8 skalerleri için ay^+ 8 y 2 — aT(x^)+ 8 t (x 2> — Tfox^
+$x2 > dır. Böylece

T -1 (ay1 +ey2 ) - o x 1 + 0 x 2 - a T " 1 (y1 )+BT' 1 (y2 ) ,

yani T~* lineerdir.

c) : (4.6) teoreminden dolayı BoyL* ¿ B o y L

nı teorem T **e uygulanırsa BoyL ¿BoyL* olur. Bu iki neticeden
BoyL — BoyL* sonucu elde edilir.
 89

(4.8) TARİF (sinirli lineer operatör) t N ve N' birer

^ n n l u uzay ve T: N-*N* bir lineer operatör olsun.

u -9) | |T(x» | T <K[|x||

°lacak şekilde bir K>_0 reel sayısı varsa T ye sınırlı (lineer

operatör) denir. (4.9) da soldaki norm^N' deki norm; sağdaki
^rra ise N deki normdur. Kolaylık olsun diye her iki normuda
II || ile gösterdik. Bu normları || ||' ve || ||" yazarak iyi-
ayırt etmek mümkünsede aslında bu lüzumsuzdur. Çünkü xeN
Ve T(x)eN' olduğundan bu normların hangi uzaydaki normlar ol ­
duğunu anlamak kolaydır.

(4.9) bağıntısından anlaşılır ki sınırlı lineer opera­

tör sınırlı cümleleri^ sınırlı cümlelere^dönüştürür.

Dikkat edilirse T için buradaki sınırlılık, analizdeki

sınırlılıktan farklıdır. Analizde sınırlı fonksiyonla değer
cümlesi sınırlı olan fonksiyon kastedilir.

Her xeN-{0} için (4.9) un sağlandığı en küçük K nedir?

(Burada x — 0 i hariç tutabiliriz, çünkü T ( 0 ) - 0 dır). (4.9) un
iki tarafı ||x|| ile bölünerek

(4.10) I |T<x) 11— <K

1.1 * 1 1

elde edilir ( x / 0 ) . Buradan anlaşılır ki^ic\ (4.10) nun solunda«

ifadenin supremumu kadar küçük olabilir. Bu en küçük K yı
k o * U t II ile gösterelim. Yani,
ll-mMl
(4.11) ||t || - s u p —
X€N I fXI I
x¿0

°lsun. Bu J JT| | ye, T operatörünün normu denir. Şayet N - { 0 }

*Se I|T|| - 0 olarak tarif edilir. Bu halde T(0) — 0 olduğundan
T - 0 dır. (4.9) da K — ||T|| alınırsa

«.12) | |T(x) i i < | | t || i Ix i i

elde edilir. Bu bağıntıyı sık sık kullanacağız. Aşağıdaki lem-

ile hem T nin normu için denk bir tarif vereceğiz ve hem de
 90

(4.11) tarifinin norm şartlarını sakladığını göstereceğiz.

(4.13} lemma (Norm)t T sınırlı bir lineer operatör ol ­

sun . Bu taktirde

a) 11 T| | — sup ||T(x)||- sup l|T(x)|l

xcN xeN
X7*0 l|x||-l
dır.
b) (4.11) ile tarif edilen || [|, norm şartlarını sağ
lar.

îspat a ) : | |x| | - a ve x / 0 olmak üzere y - (l/a)x olsun.

Bu taktirde ||y)J - I|x|J/a - 1 ve T lineer olduğundan (4.11)
den

î i t (x )h
1 1 x 11 sup sup 4 -i |T(x) ii sup ||T(4«)||
xc N XCN a xcN a
x/ 0 x/ 0

- sup||T(y)11
ycN
1İyil-ı

yazılabilir. Bu son ifadede y yerine x yazılırsa istenilen el ­

de edil niş olur.

b): 11T11 > 0 dır. | |Tj | - 0 «*her xe N için T(x) - 0

— 0 ve | J0 f f - 0 dır. Yani Nl) sağlanmıştır.

||aT||- sup ||a7(x)||- sup |a| l|T(x)||

I M l-ı IMI-ı

- |o| sup I|t (x ) 1 1 “ la l IİTlI

I M ı-ı
dir.

Son olarak N3) Un sağlandığı, ^

|TX ♦ T. sup ||(T.*T,)(x)|| sup I|T. (x ) * t , ( x > I |

llx|T-l 1 2 l|x | | - 1 1 2

< sup 11 Tr (X) 11 ♦ sup | | t 2<x ) | | - ! | t 1I M |t 2||

11x M —ı l|x||-ı
ile görülür.///
Sınırlı lineer operatörleri daha iyi anlamak için bir
kaç misal verelim.
 91

(4.15) MİSAL s N normlu bir U 2 ay ve N t4 {0} olsun.

I: N -► N, I (x) - x özdeş operatörü sınırlı ve j 111 | - 1

<*ır.

(4.16) MİSAL t Yine N normlu bir uzay olmak üzere 6 : M

Ö(x) — 0 olarak tarif edilen sıfır operatörü sınırlı ve
Iİ0 || ^ o dır.

(4 .1 7 ) mîsal t J - [ 0 ,l] da tarifli bütün p polinomları-

hin n cümlesi ||p|| - sup(p(x)| normuna göre normlu bir lineer
uzaydır. N de xcJ

T(p)-p'

olarak tarif edilen T türev operatörü, lineer bir operatördür

fakat sınırlı değildir. Gerçekten neT+ olmak üzere P n ( x ) - x n
°lsun. Bu taktirde ||pnM -1

T(Pn) " pn (x) " n3£n"1

olduğundan | |TÎpn > | | - n d ı r . O halde I lT (Pn > I J/İ |pn l I ■" n d ı r .
ae»+ keyfi olduğundan İ|T(pn > 1|/|İPn lI olacak şekilde sabit
bir K sayısı yoktur.

(4.İS) TEOREM (sonlu boyut) ı N sonlu boyutlu normlu bir

uzay is© N de tarifli her lineer operatör sınırlıdır.

İ s p a t t Boy N — n ve teı»e 2 ' ***,en ^ ' N nin bir bazx olsun.

XGN ise x - a 1 e 1 +a 2 e 2+ ..*+0nen olarak yazılabilir. T, N de ta­
rifli herhangi bir lineer operatör ise

IİT<x)||-|| Z a 1 T i e . ) | | < l la± | I |T(e ) J |

i- 1 1 i- 1

<mak| |T(e . ) | | S |Q . |
' i 1 i- 1 x

dir. (3.59) dan dolayı,

J 1 l“ 1 l i - s - H 1 i 1 a ie i |l - r N x | |

Yazılabilir.

|]T(x)|| <-3 - mak|[T(ek )|| ||x||

k
 92

veya K - — mak 11 T(e. ) 11 denirse ||T(x)|| < k ||x || elde edilir«//'

c k K ~
4-2. Sürekli lineer operatör t Operatörler aynı zaman'
da dönüşümdür. Bu sebeple onlara sürekliliğin tarifini uygula'
yabilirİ 2 . N ve N ' , aynı bir skaler cisim üzerinde normlu iki
lineer uzay olsun. T, N den N* ye bir operatör ise (lineer ol'
ması gerekmez) T nin sürekliliği ile kastedilen şey bir dönü"
şüm olarak N metrik uzayından metrik uzayına sürekliliğidir*
Yani e >0 verilmiş olsun. xq c N olmak üzere ||x -x q ||<6 olduğund*
j|T(x)-T(x ) | |<c olacak şekilde bir 6>0 sayısı varsa T ye *c
noktasında sürekli denir. Her xcN de T sürekli ise T ye N d*
sürekli denir. (2.45) teoreminden dolayı "T süreklidir *+ xp
“►x**T(xn ) ■* T(x) * dır. T nin lineer olması halinde sürekliliğe
eşdeğer olan çok enteresan durumlar vardır. Aşağıdaki teorem
bu hususla ilgilidir.

(4.19) TBORBH t N ve N' normlu lineer uzay ve T, N d

N'ye lineer bir operatör olsun. Bu taktirde aşağıdaki şartla*
rın biri diğerlerine denktir.

a) T sınırlıdır.
b) T süreklidir.
c) T, bir-x eN noktasında süreklidir.
o
d) Şayet B - (x:|]x|j <1} cümlesi N de kapalı birim yu*
var ise T ( B ) * N'de sınırlı bir cümledir.

İSPAT : a) -*b) s T — 0 ise T süreklidir. T / 0 ise

dır. Bu taktirde x q cN ve e>0 verilmiş olsun. 6 " J i ^.| | alalım.
T lineer olduğundan |1x - x q ||<Ö şartını sağlayan her xeN için

||T(x)-T(xo >11 — ||t (x -x q )11 < ||T|| Ilx “x 0 l|<||t |16 — e

olur. xQ eN keyfi olduğundan T süreklidir.

b ) -*c): T, N de sürekli ise özellikle x CN nok'

o
tasındada süreklidir.

c) -*a)$ t , xQ eN noktasında sürekli ise her e>0

için ||x-x0 || £ 6 olduğunda ||T(x )—T (xQ || < e olacak şekilde
bir 6>0 sayısı vardır. yeN ve y ^ olsun. x " XQ * TTyTJ y derse*
x-x0 ~ | |y [ | y o l u r * Böylece ||x-xo ||— 6 ve T nin lineerliğinden
 93

| |t (x ) - t (x ) 11 - | [t (x -x ) II " l l T(77^77 y> 11 - — — I l*(y> I\< e

° ° llyll 11y 11
yazılabilir. Buradan [ |T(y) I İ£ IYİ I elde edilir. Yani T
sınırlıdır.

3u ispatlar, a), b) ve c > şıklarının birbirine denk ol'

duşunu gösterir, 0 halde d) yi ispat etmek için bunların her­
hangi birini alabiliriz.

a) -*d): Burada hemen hatırlatalım ki normlu bir uzayın

bos olmayan bir altcUmlesinin sınırlı olması için gerek ve ye­
ter çart onun merkezi orijinde olan kapalı bir yuvarda ihtiva
edilmesidir. Buna göre T sınırlı ise her x6S için

||T(x)11<k ||x|| <K

dır.

d) # a ) t T<B), merkezi orijinde olan K yarıçapıı bir yu­

varda intlva edilsin. x - 0 ise T ( x ) - 0 olduğundan ||T(x>|| <
|JT | | | |x | | sağlanır. Yani x - 0 ise sınırlıdır. Şayet x**0 ise
bu taktirde x/J|x||es olduğundan
l|T(x)I1
|İT(x/||x||)j|<K - t| M- - ^ K ^ | | T ( x ) | | < K | | x | |
imi y
elde edilir.///

(4.20) NtTtcs t N ve N* normlu iki uzay ve T, N den N*

ye sınırlı bir lineer operatör olsun. Bu taktirde

1) x . + x ■*T(x,„) ■* T(x) dır. (Burada x . x e N )

n n n
2) ÇekT kapalıdır.

İ s p a t 1): (4.19) Teoreminden görtileceŞi gibi n-*>» için

| |T(xn ) -T(x) 11 - | |T(xn-x) 11 <| |T| | | |xn-x| | *► 0

olur.
2) ı xeÇekT için xn -*■x olacak sebilde ÇekT d
(xn > dirisi vardır. (Bakınız (2.43)). Böylece bu neticenin 1)
kısmından dolayı Txn ■* Tx dir. Aynı şekilde T(xR ) — 0 olduğundan
 94

T ( x ) — O ve xeÇekT dır. xcÇekT keyfi olduğundan ÇekT kapalıdır^

X, Y ve Z birer nonnlu uzay olmak üzere Tjt X-* y , j

Y * Z ve T: X -*■X sınırlı lineer operatörler ise

lİTj, t 2 || < 1 1 ^ 1 1 ||T2 || ve 1 1 ^ 1 1 <| | T | | n

dır (ne?*). Kolaylıkla ispat edilebilecek bu ifadelerden birin'

çişini aşağıdaki gibi gösterebiliriz.

IİTj t 2||-sup{| | (TjT2) (x))| |*||x|(<ı)» sup(| |t 1 (T2 (x ))| |:| [x| |^1}

isupdl^U ||t 2(x )1|i ||x || <l>-||T1||sıç{||T2 <3dI|t||x|| <1}

1|t 2||.

Hatırlanacağı gibi T: X -* Y bir dönüşüm ve A C X ise T nin

A ya kısıtlanışı genellikle t )a İle gösterilir ve

t |a * A-*Y, T| a (x ) - T ( x )

olarak tarif edilir. Aynı şekilde X d X ^ ise T nin X^'e geniş­

lemesi T ile gösterilir ve

fi X x - Y , * | X -T(x>

olarak tarif edilir (Böylece T, T nin kısıtlanışı olmuş olur)«

Şayet X« ın bir has altcümlesi ise T nin bir çok ge-

nişlemesi olabilir. Ancak bu genişlemelerden önemli olanları
T nin bazı önemli özelliklerine sahip olanlardır. Mesela X ve
Y nin birer normlu uzay ve T ninde lineer (veya sınırlı) o p e ­
ratör olması halinde 7 genişlemesinin bu özelliklere sahip o l ­
ması tartışılmaz bir önem arzeder. Bu genişlemelerin normları
arasındaki bağıntıyı veya bu genişlemelerin teşkil ettiği uzay­
lar hakkında düşünmek ve bazı sorular sormak çok tabiidir. Aşa­
ğıdaki teorem bu açıdan önemlidir.

(4.21) TSOKEi (sınırlı lineer genişleme): N normlu bir linee**

uz«#, NCüj ve B bir Banach uzayı olsun. Bu taktirde

T : N B
 95

sınırlı bir lineer operatör ise l|T([— 1|t |[ olacak şekilde

T nin

T î îî ■»B
«ııurlı lineer genişlemesi vardır. {Burada N, N nin kapanışıdır.)
İs p a t i xcN olsun. (4.43) teoreminden dolayı x R -» x o l a ­
cak şekilde N de bir (xn ) dizisi vardır. T lineer ve sınırlı
olduğundan

llT(xn>_T<Xm)l1 - H TÎV Xm)|1 - l|T|1 llY xm H

yazabiliriz. (x ) yakınsak olduğundan (T(x)) bir Cauchy d i z i ­
sidir. B Banach uzayı olduÇu için tamdır. 0 halde (T(x)> yakın­
saktır. t (x ) -»yeB olsun. T yi T(x) - y plarak tarif edelim.şim­
di bu tarifin N de x'e yakınsıyan dizinin seçiminden bakımsız
olduğunu göstereceğiz. Kabul edelim ki xn - x ve *n - x dir. Bu
taktirde <vn > - ... i olmak üzere vm > x dir. Böyle-
ce (4.20) neticesinden dolayı ( T i v J ) yakınsaktır ve (TivJ)
nin bu (T(x )) ve (T(zn >> altdlzileri aynı limite sahiptir. Bu,
T nin her xeN noktasında bir tek olarak tarif edildiğini göste­
rir.
Açıkça T lineer ve her xcN için T(x) - T(x) dır. Şu hal­
de T, T nin bir genişlemesidir. ||T(xn )|| <_ | |t | ( ||xn l| olduğu­
nu göz önüne alırsak n için T(xn > - y - T(x) ve ;x -»11*11 n°rm
fonksiyonu sürekli olduğundan

|It (x ) l1 < 1 |t |1 11*11

bulunur. Demekki T sınırlı ve ||t || < ||t [| dır. Fakat normun

supremua yardımıyla tarif edilmiş olmasından dolayı bu geniş­
lemede normun azalmıyacagı açıktır. Yani ||t || < | | t || dır. O
halde her iki neticeden ||t | | - | | t || sunucu elde edilir.///

4-3. Lineer fonksiyoneller ve dual uzaylar : DeÇer c ü m ­

lesi ir de veya <E de olan operatörlere fonksiyonel denir. F o n k ­
siyonel analizin Önemli konularından tiride fonksiyonelleri
Özellikle lineer fonksiyonelleri incelemektir.
 96

(4.32) TARİF t F — R veya F “ C olmak üzere L, F üzerin­

de bir lineer uzay olsun.

f s L -*F

operatörüne fonksiyonel denir. L, reel lineer uzay ise F - ® |

kompleks ise F - C ûir. Şayet bu f lineer ise yani f(ax+6y) -
otf(x) + 3f(y) ise £ ye lineer fonksiyonel denir.

I* yerine reel veya kompleks N normlu uzayının alınması

halinde de aynı tarif verilir. Bir lineer fonksiyonel (4.9)
anlamında sınırlı ise buna sınırlı lineer fonksiyonel diyecediz.
Şu halde ft N + F sınırlı bir lineer fonksiyonel ise

|f(x>*| <K||x||

olacak şekilde bir K ^ O reel sayısı vardır. Operatörün normu­

nun tarifinde oloudu gibi

I fix)I
| |f|| - sup - sup |f(x)|
xeX | |x| | xcX
| |x| 1-1
olup

(4.23) |f(x)| < l|f|| |IxI|

dır.

(4.24) m İs a l t (N,||.||) normlu bir uzay olmak üzere

11. 11 1 ÎJ -*•R norm fonksiyonu bir fonksiyoneldir. Fakat lineer
delildir.

(4.25) MİSAL ! a - ( a 1 ,a2 ,a3 ) e R 3 sabit bir nokta o l ­

mak üzere f: R 3 -*■ R , f (x) — x.a - x^a^-frx2a 2+k3a 3 olarak tarif
edilirse f lineer ve sınırlı (sürekli) bir fonksiyoneldir. \
Gerçekten

|£ (x) İ - |x.a| <||x|| [MI

ve ||f ||<||a|| dır. x - a alırsak (4.23) den

 97

elde edilir. O halde f nin normu I|f11 “ I|a|| dir.

N ve N' aynı bir skaler cisim üzerinde tarifli normlu

iki uzay olsun. N den N* ye sınırlı lineer operatörlerin (hep­
sinin) cümlesini S(N,N') ile gösterelim. Şimdi S(N,N') nin
normlu bir uzay olduğunu göstereceğiz. S<N,N*) de toplama ve
skalerle çarpma sırasıyla

( T ^ T j ) (x) - T 1 (x)+T2 (x)

ve
(aT) (x) -aT(x)

olarak tarif edilirse kolayca görülebilir ki S(N,N') bir vek­

tör uzayıdır. Hatta (4.13) Lenunasının b) şıkkının ispatı hatır­
lanırsa aşağıdaki teoremi verebiliriz.

(4.26) TEOREM * S(N,N'> lineer uzayı,

|| t (x )||
Ut I - sup sup I|T<x)|1
xcM xeN
x/0 Ilx|l-1

normuna göre normlu bir uzaydır.///

S(N,N*) nün hangi şartlar altında Banach uzayı olacağı

aşağıdaki teoremde ifade edilmiştir. Görüleceği gibi bu teo­
remde N nin tam olma şartı yoktur. N tam olabileceği gibi ol-
sıayabilirde.

(4.27) TEOREM (Tamlık) * Şayet H' bir Banach uzayı ise

S(n ,n *) de bir Banach uzayıdır.

İSPAT t S(N,N*Î de keyfi bir (Tn ) Cauchy dizisi alalım

ve bu dizinin yine S(N,N') de bir T operatörüne yakınsadığını
gösterelim, e > 0 verilmiş olsun.<Tn > Cauchy dizisi olduğundan
» , n > nQ olduğunda

I I V Tnl l <E
olacak şekilde bir nQ sayısı vardır. Böylece her xcN ve m,n
ino için (4.12) den
 98

(4.28) l|Tm (x)-Tn (x)|| - | | ( T ra-Tn )(x)|| < ||Tm -Tn || ||x| |<c| |x| I

yazılabilir. Şimdi verilmiş bir e ve keyfi fakat sabit bir x

için c^||x|| <£ olacak şekilde c - cx seçebiliriz. Bu taktirde
(4.23) den ||T (x)-T (x)I| < e elde edilir. Bu (T (x)) nin N* d*
m n n
bir Cauchy dizisi olduğunu gösterir. N' tam olduğundan (TR (x))
yakınsaktır. T^(x) •* y olsun. Açıkça bu yeN* limiti xeN nin se­
çilişine ballıdır. Bu T: N ^ N * , T(x) — y ile tarif edebilecek
bir operatör verir. Bu T operatörü lineerdir. Gerçekten

lim T n (ax+6z) — lim (oT(x)+8T(z))-alim

u n
T n (x)+61im T fi (z)
* n-*~ n-*» n-*»

-*■ T(ax+3z) — aT(x)+BT(z) (limitin teklifinden)

bulunur. İspatı tamamlamak için T nin sınırlı ve S(N,N') deki

norma göre ■* T yani | JT^—T [ | **0 olduğunu göstermek yeter.
Her m>n0 için (4.28) dofru ve Tm (x)-*T(x) oldufundan m - ^ g ö t ü r ü -
lebilir. Normun sürekliliğini kullanarak her n>nQ ve her xfeN
için (4.28) den

(4.29) ||Tn (x)-T<x)||-||Tn (x)-lLmTm (x)||-lim I 11 <e ||x| |

at*08 ur***

yazılabilir. Bu ise n>nQ için T n-T nin sınırlı bir lineer o p e ­

ratör oldufunu gösterir. T sınırlı olduğundan T — T -(t -t ) de
n n n
sınırlıdır. Yani TcS(N,N') dür. Ayrıca (4.29) da normu 1 olan
x 1er üzerinden supremunt alırsak

||T-T||- sup (| |T (x)-T(x) | |} < c , (n>n )

" l|x|T-l n - o
yani ||Tn -T|| < e olur. Böylece 11T —T| | -► 0 dır.///

Bu teorem aşağıda tarifini vereceğimiz N nin N* duaî*i-

ne göre önemli bir neticeye sahiptir.

Şimdi N nin reel veya kompleks bir norralu uzay oldufunu

kabul edelim. N nin reel veya kompleks oluşuna göre N * — R vey*
N ' - C olsun. Bu taktirde sınırlı lineer fonksiyonellerin S(N,XR)
yani S (N, R ) — {f t f: N ■* R , f sınırlı ve lineer) (veya S(N,C)
-•{f: f: tl-»C sınırlı ve lineer)) cümlesi
 99

|f (x)
| |f| | - sup - sup f (x) |
xcN xeN
X*) I|x|1-1

normuna göre (4.26) teoreminden dolayı bir Banach uzayıdır. Bu

uzaya N nin dualı denir ve N* ile gösterilir. Şu halde N * ,
S(N,N') nin özel halidir ve N* nin elemanları sürekli lineer
fonksiyonellerdir. Bu neticeyi aşağıdaki teoremle verebiliriz.

(4.30) TEOREM (Dual uzaj) * N nin N* dual uzayı bir

Banach uzayıdır (Burada N bir Banach uzayı olabilirde olmayabi
lirde).

(4.U) îzohorfî t Buraya kadar ve bundan sonraki çalış*

malarımızda ortak olan iki şey vardır. Bunlardan birincisi boş
olmayan bir cümle, İkincisi ise bu cümle üzerinde tarif edilmiş
yapıdır. Metrik uzaylar için bu yapı -metrik”» topolojik uzay­
lar için ise -topoloji " dir. Vektör uzaylarında bu yapıyı iki
cebirsel işlem teşkil eder. Norralu uzaylarda bu yapı iki cebir­
sel işlemle normdan ibarettir.

X ve X* gibi aynı çeşit iki uzay (mesela iki vektör uza­

yı) verilmiş olsun. Bu uzayların yapı itibarı ile aynı olup o l ­
madıklarını (elemanlarının mahiyetleri icabı farklı olabilir­
ler) bilmek çok önemlidir. Şayet bu iki uzay yapı olarak aynı
ise bu uzayları farksız-aynı kabul edebiliriz. Bir başka deyim­
le bunları aynı bir soyut uzayın iki kopyesi olarak düşünebili­
riz. Elbetteki bu çalışmalarda bu uzayların elemanlarının ma h i ­
yeti önemli olmayacaktır (Mesela uzayların birisinin noktaları
matris dikerinin dizi olabilir). Böyle durumlarla fonksiyonel
analizde çok karşılaşılır. Bu sebeple söz konusu yapıları koru­
yacak olan dönüşümler bulunmuştur. Bu dönüşümlerin genel adı
izomorf! (lzomorfizm) dir. îzomorfi, X den X y e yapıyı koruyan
bire-bir ve üzerine bir dönüşümdür. Uzayların cinsine göre bu
izomorfilere derişik adlar verilmiştir. Mesela X - ( X , d ) metrik
uzayından X'- (X',d) metrik uzayı üzerine bir T izomorfisi uzak­
lığı (mesafeyi) koruyan bire-bir bir dönüşümdür. Yani birebir
ve üzerine olan bu dönüşüm için

d(T(x) ,T(y)> -d(x,y>

 100

dır. Bu durumda T ye "izometrik izomorfi“ de denir (x,yeX).

X ve X'nün aynı bir cisim Ü 2 erinde iki lineer uzay ol ­

ması halinde X ¿en X'Üzerine bir T izomorfisi cebirsel işlem­
leri koruyan yani x,y6X için

T(x+y)-T(x)+T(y) ve T ( a x ) - a T ( x )

şartlarını sağlayan birebir bir dönüşümdür. Şu halde bu durum­

da izomorf! birebir ve üzerine bir lineer operatördür.

X ve X nın normlu uzay olması halinde T izomorfisi nor­

mu koruyan yani her xc X için /¡T(x)ff ••f\x\/ şartını sağlayan
bir lineer uzay izomorfiğidir.

Topolojik uzaylarda bu izomorf! bire bir*üzerine,tersi

ve kendisi sürekli olan bir dönüşümdür.

X ve Y uzayları arasında bir izomorfi varsa bu uzaylar?

izomorf uzaylar denir. Bu İzomorfi içine İse X, Y ye görülebi­
lir diyecekiz.

(4.32) tarîf ı L bir lineer uzay ve L de tarifli lineer

fonksiyonellerin cümlesi L olsun, f ^ f ^ c t ve a bir skaler o l ­
mak üzere toplama ve skalerle çarpma

<fl*f2)<x) -fı(x)+f2(x) ve (af^) (x) — af^(x)

olarak tarif edilirse L bir vektör uzayı olur. Bu L uzayına L

nın cebirsel duali denir.(Dual uzay ile cebirsel dual uzay ara'
sındaki fark nedir?).

Şimdi bir adım daha ileri giderek L nin (L)“ cebirsel

dualini düşünelim. Tarife göre (L) nin elemanları L de tarif­
li lineer fonksiyonellerdir. (L)~ yü L ile göstereceğiz ve L'
ye L nin ikinci cebirsel dual uzayı diyecekiz. L uzayını, L
ile L arasında enteresan ve önemli bir bağıntı elde etmek için
düşündüK. Şimdi bu bağıntıyı kurmaya çalışalım. x q cL keyfi fa­
kat sabit ve f£L olmak üzere

g(f) -g (f) -f(x )

o °
olarak tarif edelim. (Burada g yerine g yazmakla g yı x
*« o
 101

yardımıyla tarif ettiğimizi hatırlatmak istiyoruz.) Dikkat edi­

lirse bu tarifte x sabit fakat f değişkendir. g v m tarifin-
O
dan kolayca görüleceği gibi

gx - (a£1*Bfz ) (xQ > - a f ^ J . B f ^

O
-ag (f.)*6g <f-) ,
xo 1 xo 2
yani g ^ lineer ve dolayısıyla g ^ e L dır. Böylece herbir xeL
ye g^cE tekabül eder. Bu tekabül yardımıyla k:L-*L , k(x)-gx
olarak tarif edilen bir k dönüşümü alda ederiz. Bu dönüşüma
L den l içine kanonik dönüşüm denir, k lineerdir, çünkü

(k(ax»0y)] <*> " 9 0x + B y Îf>

- f (ox+0y)

- a f (x)+0f (y)

- a g x (f)*Sgy (f)

— a[k <x)] (f) + 0 [k(y)] (f)

dır. Şu halde k, L dan L İçine bir izomorfidir. Bir başka d e ­

yimle L, E nin içine gömülebilir. k(L) — L, yani k nın üzerine
olması halinde I» ye cebirsel olarak yansımalı denir. Aşağıda­
ki başlıkta L nin sonlu boyutlu olması halinde cebirsel yansı­
malı olduğunu göreceğiz.

3u tartışmalarımızın benzerlerini normlu uzaylar için­

de yapabiliriz. 5.bölümde Hahn-Banach teoreminden sonra bu ko ­
nu ile ilgili bir teorem verilmiştir (Bakınız (5.23).).

4-3. Sonlu boyutlu uzaylarda lineer o p e r a t ö r l e r ve fonk -

aiyoneller t Sonlu boyutlu lineer uzaylarda tarifli lineer ope­
ratörlerin matrisler cinsinden verilebileceğini lineer cebir­
den biliriz. Bu başlıkta sonlu boyutlu lineer uzaylarda tarif­
li operatörlerle ilgili bir kaç teorem vereceğiz.

L ve L ’ aynı bir cisim üzerinde sonlu boyutlu iki lineer

uzay ve T : L * L * , lineer bir operatör olsun. Kabul edelinki
E— • • - *«n ) b nin* B — {b^,b2 ,.., ,br ) de L' nün bir taba­
nıdır. 3u taktirde her xeL için ler skaler olmak üzere
 102

(4.33)
x - 0 l V a 2e 2+ * " +ane n

olarak bir tek şekilde İfade edilebilir. T lineer olduğundan

x in T altındaki görüntüsü,
n n
(4.44) y-T(x)-T( £ a . e . ) - E o.T(e.)
i-1 1 1 i-1 1 1

dır. O halde aşağıdaki neticeyi verebiliriz.

(4.45) nbtîcs t E - {e1#e 2 ,...,en > tabanındaki vektörle­

rin T altındaki y ^ T Î e ^ görüntüleri biliniyorsa T dönüşümü
tek olarak belirlenmiş olur.///

y — T(x) ve y ^ — T(e^) vektörleri L* de olduÇu için

y- E 8,b
j-1 3 3

T(9t) - Z y h1I
1 1-1 31
yazılabilir. Bunlar (4.44) de yerine konursa

r n
y- Z 8jb . - Z a.T(e.)
t 0 i??1ib
i-1 M “ 31 l
3 “ j-ı
Z 1i-ı
1 Y 1ia
J1 i1 )b1
3
j-1 3 3 i-1 1 1

bulunur, b^ 1er lineer bakımsız olduklarından katsayılar aynı

olmalıdır. Yani
n
(4.46) 6 4 * ^ • (3 —l , 2 , . . , r )
3 i-ı 3i 1

dır. Buradan da İkinci netice olarak şunu söyliyebilirizt

x — îa^e^ nin y — T(x) — E 8 ^b^ resmi (4.46) yardımıy-

lada elde edilebilir.

Şimdi L üzerinde tarifli fonksiyonelleri düşünelim. Bu

fonksiyoneller L nin L cebirsel dualini teşkil ederler. Her
f6L fonksiyoneli ve her x — a ıe ı+ • • •+ane nCb f(e ^ ) — ol­
mak üzere
n n n
f (x) - f ( Z a.e.) — E a .f (e.) — E a.y.
i-1 1 1 i-1 x 1 i-1 1 1
 103

yazılabileceği gibi bu f nin V L 1er tarafından bir tek ola­

rak belirlendiğini biliyoruz, (çünkü fonksiyonelde lineer ope­
ratördür.)
Şimdi tersine olarak, L nin skaler cismi F olmak üzere
<Bl ,B2 ,...,en )cFn sabit bir n-li olsun, xd, ve x - a ^ + a ^ +
...♦a e olmak üzere f: L * F r
n n
n
f(x) - Z a.B*
1-1
olarak tarif edersek f bir lineer fonksiyonel olur. Yani ska-
lerlerin keyfi fakat sabit her n-lisi İle L de bir fonksiyonel
t a r i f e d e b i l i r i z . Ö zel o l a r a k Fn nin

0 , . . . 0 , 0)
( 1 , 0 ,

o , . . . 0 , 0 )
( 0 , 1 ,

• . . e e
e .

( 0 , 0 , o , . . . 0 , 1)

sıralı n-lilerini alırsak n tane lineer fonksiyonel elde ede­

riz. Bunların sırasıyla ile gösterelim. B u taktir­
de L nin eı'e 2 f'*',en baz vektörlerinin bu dönüşüm altındaki
görüntüleri
i -k
(4.47) f* ‘e l , _ 4 ilc
- C
i 7* k

dır (k — 1,2,...»n). y* Kroneker deltası denir. Aşağıdaki

teoremde ( f ^ f 2 ,. - cümlesinin L için bir taban olduğunu
ispatlıyacagız. Buna n boyutlu L lineer uzayının ....
e ) tabanının dual tabanı denir,
n
(4 .4 6 ) teorem (L nin boyutu) t t, n boyutlu bir lineer
uzay ve E - U ^ e ^ ...»•„> * L nin bir tabanı olsun. Bu taktir­
de (4.47) ile verilen fi lerin F - Î f ^ ^ .... fn > cümlesi L nin
L cebirsel dualı için bir taban ve B o y L - B o y L - n dır.

İs p a t t önce F cümlesinin lineer bağımsız olduğunu gös­

terelim. Bunun için
 104

olduğunu kabul edelim. Bu taktirde her xcL

n
t Yw *v " 0
k-1 K *

ve özel olarak x — e^ için

j / j t£k{ei,- Yifı,ei)" Yi‘1 "°

dır. Buradan anlaşılır ki yx - Y 2 - • • • - Yn - 0 yani P cümlesi

lineer bağımsızdır.

Şimdi her feî> nin F nin elemanlarının lineer terkibi

olarak bir tek olarak yazılabileceğini gösterelim.x - a ^ e ^ + ...
♦a e cL ise İ t (x) - o . dır. f ( e . ) - Y 4 dersek
n n ı * * *
n n n
£<x) - 1 a 4f(e,) - Z y 4 î «<x ) - t (y ^ M * )
i— 1 1 1 i-1 1 1 i-1 1 1

n
-< Z y. t .) (x)
i-1 1 1

olur. Buradan anlaşılır ki f “ Y 1f1*Y2f2+ * •*4’,fnfn

(4.W) tborsm (axtır vktörii) ı L sonlu boyutlu bir l i ­

neer uzay olsun. xqcL olmak üzere her fcL için f(xQ ) — 0 ise
x — 0 dır.
o
İSPAT » ), L nin bir tabanı ve x o — a,1 e,+
1
<*2e 2* * * ,+anen O İ 8 u n * Bu taktirde f (e^) — Yi dersek hipotezden
dolayı her fcL için

£(x > - l 0»^« - 0

° i-1 1 1

dır. ya lerin her seçimi için bu eşitlik sağlandığından a^

ler sıfır olmak zorundadır. Demek ki xo “ 0 dır.///

Bu teoremi kullanarak aşağıdaki teoremi ispatlıyabili-

riz
 105

(4 .50 ) TEOREM (c«birsel yansıma) t Sonlu boyutlu lineer

uzaylar cebirsel olarak yansımalıdır.

îspat ı ki L-*L kanonik dönüşümünü düşünelim. k(xQ ) - 0

demek her ficL için

demektir. O halde (4.**9' teoreminden dolayı xQ - 0 dır. Böylece

(4.7) teoremine göre k - 1 îk(L> •*L ters dönüşümü vardır. Yine
aynı teoremden dolayı Boy k(L) - BoyL dır. (4.48) teoremine göre

BoyL - BoyL - BoyL

dır. De,ı»k ki B o y k ( L ) - B o y L dır. k(L) bir lineer^uzay ve L nin

has altuzayının boyutu < Boyî. olduğundan k(L) - L dır.///

problemler

4-3.1) R 2 den R 2 ye aşağıdaki şekilde tarif edilen dönüşümle­

rin lineer operatör olup olmadıkların gösteriniz. Çekir­
deklerini bulunuz. Geometrik olarak yorumlayınız.

a) - (*2»x l)
bî T 2 ((x 1# x 2>) - (ax1 *axî)

c) T 3 ((xl#x 2)) -

d) T 4 ((x1#x 2)) -

4-3.2) Tı c[0#l] - R # T(f) - / f(x)dx olarak tarif ediliyor.T

nin lineer operatör olduğunu gösteriniz.

4-3.3) L bir lineer uzay olmak üzere A - {TıT:L-*-L lineer ope­

ratör) olsun. T# UeA olmak Üzere TU çarpımı (TU)(x)
-T<U(x)) olarak tarif ediliyor.

a) T(UV) - (TU)V olduğunu gösteriniz (VeA).

b) T(U+V) — TU+TV ve (T*U)V — TV+UV olduğunu gösteriniz.
c) a(TU) - (aT)U-T(aU) olduğunu gösteriniz.
d) M - İ M î M t L * L» M x (y) - x y , xeLÎ ise U nin * Q3-n
X x
bir sltuzayı olduğunu gösteriniz.
 106

4-3.4) X, ¥ ve Z aynı bir cisim Üzerinde lineer uzaylar ve

T: X-*Y, U: Y -*■ Z birer lineer operatör ise UT: X * Z
n incie bir lineer operatör olduÇunu gösteriniz.

4-3.5) L, F cismi üzerinde bir lineer uzay ve BoyL — n<* olsun.

L ile F n nin lineer izomorf olduğunu gösteriniz.

4-3.6) Problem 5) ın bir sonucu olarak sonlu ve aynı boyutlu

lineer uzayların lineer izomorf olduklarını gösteriniz.

4-3.7) L ve L' aynı bir cisim üzerinde iki lineer uzay ve T:

L -► L* bir lineer operatör olsun T: L-^L* bir lineer
operatör ve A C I lineer bağımlı bir cümle ise T(A) da
lineer bakımlıdır.

4-3.6) k, [0,1] x [0,1] kapalı karesinde sürekli bir fonksiyon

olsun. T: C [0 ,l] ♦ C [O ,l] , f (x) - /J’k <x,y)g (y)dy olmak
üzere
f-T(g)

olarak tarif ediliyor. T nin sınırlı bir lineer opera­

tör olduŞunu gösteriniz.

4-3.9) feC[a,b] olmak üzere

T ( f ) - / b f(x)dx , fe«[a,b]
&
olarak tarif ediliyor. T nin sınırlı bir lineer opera­
tör ve ||T|| - b - a olduğunu gösteriniz.

4-3.10) xQ c[a,b] keyfi fakat sabit bir nokta ve fcC[a,b] olmak

üzere
T(f)-f(x0)

olarak tarif ediliyor. T nin lineer , sınırlı ve

j | T | | - l olduğunu gösteriniz.

4-3.11 ) l , sonlu boyutlu lineer bir uzay ve x ve y,L de farklı

iki vektör olsun. f(x) 7*f(y) olacak şekilde bir feL ol
dudunu gösteriniz.

4-3.12) c — (z — (z^): z komplek yakınsak dizi) olmak üzere

T: c + C , T(z) — H m zr olarak tarif ediliyor. T nin
sınırlı lineer fonksiyonel olduğunu gösteriniz.
 10?

4-3.13) c, problem 12 deki c olmak üzere T: c - C ,T(z) - E ^ z n

olarak tarif ediliyor. T nın sınırlı lineer fonksiyonel
olduÇunu gösteriniz.

4 - 3 .1 4 ) 3R 3 Un {(1 ,0 ,0 ), (0 ,1 ,0 ), (0 ,0 ,1 )) tabanının dual taba­

nını bulunuz.

4-3.15) e 1 -(l,l,l), e 2 - U , l * - l > * 6 3 - ( 1 ,-1 ,-1 ) olmak üzere

İR3 un {e1 ,e2 ,e3> bazının dual bazı { f ^ f ^ f j ) olsun.
x - (1 ,0 ,0 ) ise f j U ) , f 2 t*)# f 3 (x) delerlerini bulunuz.
 108

5 . B Ö L Ü M

NORMLU UZAYLARIMA İLGİLİ ESAS TEOREMLER

5-1. Hahn-Banach ve açık dönüşüm teoremi t Dual uzayla'

rm teorisinin çoğu Hahn-Banach teoremine dayanır. Bu teorem,
ncrmlu bir lineer uzayın lineer bir altuzayı üzerinde tarifli
herhangi bir fonksiyonelin,lineer ve sürekli olmak kaydıyia uza­
yın tümüne genişletilebileceğini ifade eder. Ayrıca bu genişle­
mede norm değişmez. Yani f, fQ 'a genişlenirse 11f|| - 11fQ || dır.
Teoremin ispatından önce bir Lemma vereceğiz.

C5.ll Lemma N normlu bir lineer uzay. M, N nin lineer bir

altuzayı ve t, M de tarifli bir fonksiyonel olsun. Şayet xQ , M
de olmayan bir vektör ve

M - (x+a x : xcM ve a.skaler),

o o o o

x ve M tarafından gerilen lineer bir altu 2 ay ise |!f^| IlfIL

O O "
O
olacak şekilde f, mq da tarifli fQ lineer fonksiyoneline geniş'
letilebilir.

İspata geçmeden önce iki hususu hatırlatalım. Birincisi

f , f nin genişlemesidir demek f ın tarif cümlesinin f nin ta"
rif cümlesini ihtiva etmesi ve f nin tarif cümlesine ait her x
İçin fQ (x)-f(x) olması demektir. İkincisi J|f0 IJ ve ||f|J norm­
larının f ve f nin tarif cümleleri ile ilgili olarak hesaplaP-
o
masıdır. Yani burada

|f <x) | |f fx) | .
11f_ 11 - s u p ( ------ , xeM , x ^ 0 ) ve | | f | | - s u n { ------ :x«M,x/<"
l|x|| ° ||x||

dır.
H nin reel veya kompleks oluşuna göre Lemmanın ispatını
iki kısma ayıracağız.
 109

1°) N norrolu reel lineer uzay olsun. Bu kabulun netice­

si olarakta f, M de reel-lineer fonksiyonel olur. Şayet J|f||-0
ise istenilen genişlemede fQ - 0 dır. Bu sebeple f / 0 kabul edi-
iebilir ve genelliğe halel getirmeksizin | | f | | - l alabiliriz.x^İ*.
ise her yeM vektörü xeM olmak üzere bir tek olarak y - x ♦ axQ
Seklinde ifade edebilir. (Burada a skalerdir) . Şayet fQ (x + axo >
-f (x)+af (x ) — f(xî+orQ olarak tarif edilirse kolayca görülür-
ki r -f (x ) reel sayısının her seçimi için f lineer olarak
* genişletilmiş olur. O halde Problemimiz Il*0 l l - 1 olduğunu
göstermeye indirgenmiş olur. Bunun için (önce) her xcM ve her
* 7*0 için |fo (x*axo >| <l|x*axo (| olacak şekilde rQ ın seçilebi­
leceğini gösterelim. f0 (x+oxo ) " f(x)+arQ

olduğundan dolayı |f0 (x*oxo )| < IIx+axQ || eşitsizliği

-||x+axQ || <f(x)*orc < ||x+ar0 l|

''eya
-f(x)-||x.ax0 M < a r 0 <-f(x)*l|x*o.xo l|

olarak yazılabilir. Bu ifade

(5.2) -f<-i-)-||-£- + x0 || < r 0 II V + xoll

İfadesine denktir. Şimdi dikkat edilirse x lfx2* M keyfi vektör­

leri için

f(x2 )-f(xx ) - f (x2-X l ) < |f(x2-Xl) I <11*11 I lx 2-x1 | |

- I I *“ * I(x2 +xo ,“ ixl +Xo ) l* 1 ll*2+xo l l + llx l*xJ*

üir. Böylece

(5.3) -f(xl )-||x1*x0 l| < - f ( x 2).||*2*x0 N

«İde edilir. Şayet a ve b reel sayıları

a-sup(-f(x)-| |x+xc | | : xeM>

b - i n f {-f (x) + | |x+xo | | : x eM)

olarak tarif edilirse (5.3) den a < b olduğu görülür, şimdi rQ

c«el sayısını a ^ r < b şartını sağliyacak şekilde seçelim. Bu
 110

taktirde (5.2) sağlanır ve ispatın bu kısmı biter.

2°) Şimdi yukarıdaki paragraftaki neticeyi kullanarak

N nin kompleks olması halinde bu Lemmayı ispatlıyalım. f, M
Üzerinde tarifli bir fonksiyonel ve ||f|j— 1 olsun, her bir
kompleks lineer uzay, aynı zamanda bir reel lineer uzaydır.Bu­
nu germek için skalerlerin reel olma kısıtlamasını koymak ye"
terlidir. (N, C üzerinde bir vektör uzayı olsun. Du durumda N»
Özel olarak İR üzerinde bir vektör uzayı olarakta düşünülebilir*
3unu N q ile gösterirsek N kompleks, NQ reel norralu lineer uzay"
lar olur. M, N nin bir altuzayı iken M cümlesini N in bir M’
altuzayı olarakta düşünebiliriz. R e f ( x ) - g ( x ) ve lmf(x) - h ( x )
ise bu g. M' üzerinde lineerdir. Yani g(Ax+6y) - Xg(x) ♦ Bg(y)
dır. Ayrıca |g(x) | ^ If (x) I ^ I |f 11 I (x| | ^ | |g| | 11 f 11 - ı yani
g. M' üzerinde süreklidir.) Şayet her xeM için f<x) - g(x)+ih(x)
ise bu taktirde g ve h nin M reel uzayı üzerinde reel değerli
fonksiyonlar olduğu kolayca görülür ve | | f [ | - l olduğundan ||g
|| < 1 elde edilir.

f(ix) — if(x) , f (ix) -g(ix)+ih(ix)

ve
if(x) — i(g(x)+ih(x)) — ig{x)-h(x)

eşitliklerinden h ( x ) — -g(ix) yazılabilir. Böylece f(x)*-g(x)~

ig(x) elde edilir. Yukarıdaki ispattan dolayı Iİ90 lI " ||g||ola"
cak şekilde g yi MQ reel uzayı üzerindeki gQ reel fonksiyone*
line genişletebiliriz. Ayrıca x î Kq için fQ ri fQ (x) “ gQ (x)-ig0
(x) olarak tarif edelim. Bu taktirde fQ , M den MQ 'a f nin bir
genişlemesidir. Ayrıca fQ (x+y)— gQ (x+y)-igQ [i(x+y)] - g (x) *
goiyi-igodiO-igoiiy) - g o <x)-igo {ix)+g0 <y)-igo (iy) - f o u )+fo (y)
ve aelR için f0 (ax) - gQ (ax)-ig(iax) - a[gQ (x)-igQ (ix)] — a^(x)
dır. Aynışekilde
2 I
£o U x ) ■ 9 0 U x , "İ90 <i x) - 9 0 <ix)*lg0 <x) - i [g0 <x)-igo <ix>] - ItJ*1

olduğu için acC olması halinde de fG (ox) — afQ (x) olur. Böylece
fQ , M q kompleks uzayı üzerinde tarifli kompleks değerli bir
siyon olarak lineerdir. Geriye sadece ||f | | — 1 olduğunun göst^
rilmesi kalır. Eunu, xellQ ve ||x||— 1 ise | (x> | _< X olduğunu
 111

göstererek ispatlıyalım. Şayet fQ (x) reel İse f0 (x ) - 9 0 (x ) ve

H g 0 (| < 1 den istenilen elde edilir. Şayet fQ (x) kompleks ise
bu taktirde r > 0 olmak üzere f0 ( x ) - r e İÖ yazabiliriz. Böylece
|f0 (x) | - r - e " ie f (x) - f (e_i0x) dır. Ayrıca | |e ~ i8xj |-J |x| |-1
ve fQ (e x) reel olduğundan fQ (e x ) - g 0 (e x) dir.l|go ||-l
olduğundan | |fQ | | - | 190 l I “ 1 dır.///

(5.4) TEOREM (Hahn-Banach teroremi): M, normlu N lineer

uzayının bir alt uzayı ve f,M de tarifli bir fonksiyonel
olsun. Bu taktirde lifli olacak şekilde f,N de
tarifli bir f fonksiyoneline genişfetllebilir.

İSPAT : M c M ^ olmak üzere N nin altuzaylarını gözönü-

ne alalım. g i#f nin M ± ye genişlemesi ve ||gi l| - | | f | | olsun.
Bu şekilde belirttiğimiz g A lerin cümlesini P ile gösterelim.
Bu P cümlesi üzerinde İ 9 2 '**M 1C: M 2 ve her xCMl için 9 1 <x ) "
g 2 (x)" olarak tarif edilen " <" bağıntısı bir kısmî sıralama ba­
ğıntısıdır. p nin herhangi bir zinciri s “ {g^} olsun, g lerin
tarifli oldukları a l t u z a y l a r m ı n G - ’-'M^ birleşimi JN nin
bir altuzayıdır. Çünkü x,yeG ise uygun bir e ve 6 için xeM0 ve
ycMfi olur. Fakat s bir zincir olduğundan veya M ^ c m ^ dır.
Bu taktirde x+yeMa veya x+yeMg dır. Ayrıca Her, dır. şimdi

g : G-*F # g(x)-g^(x ) * xeMj

olarak tarif edelim. Bu tarifte bir belirsizlik yoktur. Çünkü

şayet xeMa^ M & ve g0 ,gg£s iae 9a <x > " 9 0 < x > ve böylece gQ < g g ve ­
ya g^ < go dır. Yani g fonksiyonu iyi tariflidir. İddia ediyoruz-
ki bu şekilde tarif edilen g, f nin bir genişlemesidir, çünkü
xeMa , ycM0 ve M 0C M g ise

g(x+y) • 9 g(x+y> — g g <x l+9g<y* “ 9(x)*g<y)

olduğundan g lineerdir. Ayrıca g | “ f ve | |g^| | — | |f | |oldugunc!an

Iİ9İI - II*II d i r .
g nin tarifinden dolayı her g^cs için g^ ^ g olduğundan g,
s nin üst sınırıdır. Bu taktirde Zorn'n Lemmasından dolayı P nin
bir maksimal elemanı vardır. Bunu h ile gösterelim. Şimdi iddia
ediyoruz ki h nin tarifli olduğu alt uzay ise N ^ - N dir. Şa­
 112

yet N ^ / N ise (5.1) Lemmasından dolayı h, h' ye ve de ye

genişletilebilir. Bu taktirde h ^ h ' olur, h, P nin makslmal ele­
manı olduğundan h - h ' olmak zorundadır. Bu İse — olmasını
gerektirir. Halbuki N ^ C N ^ idi. Bu tezat iddiayı İspatlar.///

Banacn-Teoreminin bir çok uygulaması aşağıdaki teoremle'

re dayanır.

(5.5) teorem t N normlu bir lineer uzay ve x q , N de sı­

fırdan farklı bir vektör olsun. Bu taktirde f0 <x0 ) - ||xo J| ve
1|fo (l - 1 olacak şekilde bir fQcN* fonksiyoneli vardır.

İs p a t f M, x^ tarafından gerilen altuzay.yani H " {x-ax s

o ' o
acF) olsun. M de f yi f (axo ) - o | |x q | | olarak tarif edelim, f
sınırlı ve M f I I “ 1 d ı r * Çünkü f (x q ) - ||x q || ve |f (x)| - |f(ox ) |
- M I|x0 l| - ||oxQ || - ||x|| dir. Tariften dolayı f lineerdir?
Bu taktirde Hane-Banach Teoreminden dolayı f nin, istenilen özel­
liklere sahip bir fQ cN* genişlemesi vardır.///
iiu teorem K* nin N deki vektörleri ayırdığını, yani x ve
y N de farklı iki vektör ise f(x) /f(y) olacak şekilde bir feN*
olduğunu ifade eder. Çünkü x-y f 0 -*f (x-y) j* 0-*f(x) / f ( y ) dir.

(5.6) teorem t N normlu bir lineer uzay, M N nin kapalı

lineer altuzayı ve x / M olsun. Bu taktirde f (M)— 0 ve f (x )
O O o 0
olacak şekilde bir f cî«# fonksiyoneli vardır.

İSPAT t T: N*N/;1, T(x) - x + M olarak tarif edelim. T(x*y)

•»(x*y)+rt— (x+M)♦ (y+M) — T(x)+T(y) olduğundan T lineerdir, üstelik
bu T süreklidir. Ayrıca T(M) - 0 ve T(x0 ) — x / 0 dır.

(5.5) Teoreminden dolayı f(xo + M ) / 0 olacak şekilde bi

fe(N/M)*vardır. Şayet fo , fQ (x) - f(T(x)) olarak tarif edilirse
fQ (M) -f(T(M>) -f( 0 > - 0 ve f0 (xQ ) - f (T(xo >) - f ( x Q *M) / O dır.///

Aşağıdaki iki teoremden sonra açık dönüşüm teoreminin

ispatını vereceğiz.

(5.7) teorem : <X,d) bir tam metrik uzay ve (x^),(x,d) de

bir dizi olsun. Ayrıca kabul edelim ki

3 - (xcX : d(x .x)<e }

n n n
 113

olmak üzere E f * E ^ . . . ve llnen 0 dır. Bu taktirde

n {x}
n— 1

olacak şekilde bir tek xcX vardır.

İs p a t t Kapalı En cümlelerinin tarifinden dolayı her neZ+
için xneEn dır. m>n İse Em ve olduğundan
d(x n ,xm ) —<c n

yazılabilir. limen “ 0 olduğundan (xn) dizisi bir Cauchy dizi­

sidir. (X,d) tam olduğundan limxn — xeX dir.

d(xn ,x) - U m d(xn .xm ) < c n

«s
olduğundan her n için xeE dir. Şimdi y e / ^ ı E olduğunu,yani
bu arakesitin y gibi bir başka elemanının olduğunu kabul ede­
lim. Bu taktirde

d(V y) - Cn
eşitsizliğinden limxn - y - x bulunur.///

Baire teoremi olarak bilinen aşağıdaki teorem fonksiyo­

nel analizin esas sonuçlarından biri olup bir çok uygulamaları
vardır. Biz bu teoremi açık dönüşüm teoreminin ispatında kulla­
nacağız.

( 5 .8 ) t m o r b h (B a i r e teor*»i> t (X,d) bir tam metrik uzay

ve her n için A , X de kapalı bir altcümle olsun. Bu taktirde
* n

A - „ V A

cümlesi açık bir kümeyi kapsarsa bir m için Am de açık bir yu­
varı kapsar.

İs p a t t A, Bq - B(x0 *e0 ) - {x : d(xQ ,x)<e0 ) açık yuvarını

kapsasın. Teoremin bir an için doğru olmadığını kabul edersek
her £>0 , xeX ve i için (X-A^)OB<x$c) j* 0 dır. Bu kabulden ha­
reketle bir çelişkiye varacağız ve dolayısıyla ispatı bitirmiş
olacağız.

^Xl-Al ^ Bo cUralesi aÇ1*c olup yukarıdaki kabulden dolayı

I
 114

boş delildir. Bu taktirde açık cümlenin tarifinden bir ve

c j > 0 için '(X-A1 )^vBo yazılabilir, e ^ - m i n (e{/2 ,
1/2} olsun. K 1 — (x€Xîd(x^,x) <_ ) ise K 4 cz B q olur.Yi­
ne yukarıdaki kabulden dolayı (X-A2 )P\B(x^*e^) cümlesi açıktır
ve boş delildir. Aynı yolla

K 2 -{xeX î d ( x 2 ,x) < c 2 ) kümesi (X-A2 ) O B ( x 1 5 e1 ) tarafından kap-

sanacak şekilde bir x 2eX ve e 2E (0,1/2) bulabiliriz. 3u şekilde
devamla her i tabii sayısı için aşağıdaki iki şartı saçiıyan
eie(û,l/i) ve x ieX vardır:

1) K i - { X - A i > ^ B ( x i_1 *ei_1 )

2)

Burada - (xeX : d ( x ifx) < c^} dir. (5.7) teoreminden dolay*

K, - tx)
i-1 1
o l d u ğ u m biliyoruz. Yukarıdaki 1) şartından dolayı
o* m
Xc (X-A.) - X - \ _ / A , ,
i-1 1 i-1 1

yani x i A. dır. Halbuki bu xtk.rB * A, dir. Bu çelişki

1 i l 1 1 ° i-1 1
kabulümüzün yanlış olduğunu ortaya koyar.///

AşaŞıda açık dönüşüm teoreminin ispatını vereceğiz. Bu

teorem, hangi şartlar altında sınırlı bir lineer operatörün açı*
dönüşün olduÇunu ifade eder.(< ve Y iki metrik uzay ve f : X**V
bir dönişüm olsun. X deki açıcın f altındaki görüntüsü açık is«
f ye açık dönüşüm denir.)

(5.9) TEORSM t(Açık dönüşüm teoremi) t B ve B* birer Ba-

nach uzayı ve T: B-*B' üzerine sınırlı lineer operatör olsun*
Bu taktirde T açık bir dönüşümdür.

Açık dönüşüm teoreminin ispatına geçmeden önce aşağıda­

ki İsınmayı ispatlayalım.

(5.10) LEHMA (Açık birim yuvar) t B ve 3 ‘ birer Banach

uzayı ve T: B - B ’ Üzerine sınırlı lineer operatör olsun. Bu tak­
 115

tirde Bo - b (0 >1 )c : b açık birim yuvarının f( b q ) görüntüsü, OeB'

merkezli açık bir yuvarı ihtiva eder.

İs p a t t Bu İsınmayı ispat etmek için aşağıdaki adımları

takip edeceğiz.

1) Sj^-StO; -j-) açık yuvarının görüntüsünün kapanışı,

açık bir S* yuvarı ihtiva eder.

2) S - S ( 0 | 2 ~ n ) C B olmak üzere T(S ) , OeB' merkezli bir

n 11
açık yuvarını ihtiva eder.

3) T(S ), OeB' merkezli bir açık yuvar ihtiva eder.

o
Şimdi bunları birer birer gösterelim.

1)î A C B ise a bir skaler ve veB olmak üzere

1) o A - {aa t aeA)

2) A + v - {a+w : aeA>

olarak tarif edilir* Şekil 5.1.

S ı _ S (0» 4 " , C X aÇlk y1" ® 11111 düşünelim. xeB keyfi fa­

kat sabit bir nokta ise bu x, yeter derece büyük (k>2||x||) k
reel sayısı için kS^ dedir. BÖylece

O-O'kS,
k— 1 A

dır. T üzerine ve lineer olduğundan

 116

B ' - T ( B ) - T ( U k S , ) - U kT(S.) - K J kT(S.)

k-1 1 k-1 A k -1 1

olur. Dikkat edilirse kapanışı almakla bu birleşime nokta ila­

ve edilmemiştir. Çtlnkü birleşim zaten B' nün kendisidir. B' tan
olduğu için Baire teoremi geçerlidir. O halde bir kTfS^) yuva­
rı bir açık yuvar ihtiva eder. Bu aynı zamanda T(S^) in bir
açık yuvar ihtiva etmesini gerektirir. BÖylece S* — S(y Q 5 e )c
T ( S X ) yazabiliriz. Buradan

(5.11) S#-yo -S(0»E)<ZT<S^)-yo

elde edilir.

2): S , teoremin ifadesinde geçen açık yuvar olmak üze­

re i -y0C T < S o ) olduğunu göstereceğiz. Bunun içinde önce

(5.12) T(Sı)-yo c T(so )

olduğunu ispatlıyalım. yeT(S1 )-yQ olsun. Bu taktirde y+yQ eT(s]l

dır. Fakat S * C T ( S ^ ) olduğundan aynı zamanda yQ CT(S^) dir. (2.4i1
-a) dan dolayı

y +y.
ve

olacak şekilde u
n — T(w n )eT(S.)
ı ve v n - T ( z n )eT(S.)
ı vardır, w n ,
z^eS^ ve in yarı çapı 1/2 olduğundan

dır. O nalde w n~zneS0 dır. Bu taktirde

T ( w - z ) — T ( w ) -T( z ) — u -v y
n n n n n n

olduğundan dolayı ycT(SQ ) dir. yeT(S1 )-yQ keyfi olduğundan

(5.12) doğrudur. (5.11) den dolayı

(5.13) S*-y - S ( 0 k ) C T Î s ” )
o o

dır. S , — S ( 0 }2*n ) C.B olsun. T lineer olduğundan T(S ) — 2~nT(S )

n n o
 1X7

dir. Böylece (5.13) den

(5.14) Vn -S(0,c/2n)C:T(Soj

elde ederiz.
3): Son olarak V x - S ( 0 *e / 2 ) C T ( S Q ) olduğunu gösterece­
ğiz. yeV^ olsun. n ~ l için (5,14) den V ^ C T ( S ^ ) olur. Yani
yeTlS) dir. (2.41)-a) dan dolayı y ye yeter derecede yakın bir
vcT(S1 ) olacakından ||y-v|i<e/4 yazabiliriz. v e T t S ^ olması
v-Tiij^) olacak şekilde x ]eS1 olmasını gerektirir. Böylece

11y-T(x1 ) 11 < -f-

dır. Bu taktirde (5.14) de n - 2 alınırsa y-T(x1 ) e V 2 c= T ( S2 ) olur.

Aynı yolla

||(y-T(x1 ))-T(x2)||<-|-

olacak şekilde bir x 2e S 2 bulunabilir. Böylece y - T U j ) - T ( x 2>eV3

CT(Sj) v.s. n. adımda

11y- £ T(xk )|| (n — 1/2».,.)

(5.15)
k— 1 *•

olacak şekilde bir xneSn seçebiliriz. zn " *x*x2* **-+*n Oİ8un-

xkcSk olduğundan 11x^11 <1/2^ dır. Bu taktirde n>m ve m - « için

k«m+l k»m+l

dır O halde (z ) bir Cauchy dizisidir. B tam olduğundan z +X

dır. SQ ın yarıçapı 1 ve

(5.16) E l|xk ll< £ - T ---1

k -1 k-1 2
olduğundan aynı zamanda x e Sq dır. T nin sürekliliğinden T(*n) -
T(x) ve (5.15) den dolayı T ( x ) — y olduğunu görürüz. Böylece
yeT(SQ ) dır.///
kçık dönüşüm teoreminin ispatı: A, B de açık ise T(M
nın B' de açık olduğunu göstereceğiz. Bunun için y - T ( x )eT(A)
ise T(A) cümlesinin y merkezli açık bir yuvarı ihtiva ettiği­
ni göstermek yeter.
 118

y — T(x)eT(A) keyfi olsun. A açık olduğundan x merkezli

açık bir yuvarı ihtiva eder. Böylece A-x, 0 merkezli açık bi*
yuvarı ihtiva eder. Bu açık yuvarın yarıçapı r olsun, k — 1/r
alırsak r - 1/k olur. Bu taktirde k(A-x), B(0;1) yuvarını ihti'
va eder. (5.10) Lemmasından dolayı T(k(A-x))-k[T(A)-T(x>] , 0
merkezli açık bir yuvar ihtiva eder. Böylece T(A)-T(x) de ihti
va eder. O halde T(A) » y - T ( x ) merkezli açık bir yuvar ihtiva
eder. ycT(A) keyfi olduğundan T(A) açıktır.///

Açık dönüşüm teoreminin uygulamalarının çoğu daha ziya'

de aşağıdaki özel hale dayanır. Öneminden dolayı onu ayrı ola'
rak ifade etmek istedik.

(5.17) TEOREM (Eşyapı dönüşümü) t B ve B' birer Banach

uzayı ve T: B-*-B' üzerine birebir sürekli bir lineer dönüşüm
ise bu dönüşüm bir eşyapı dönüşümüdür.

İs p a t t T B1-* B dönüşümünün sürekli olması ile T dÖ'

nüşümün açık dönüşüm olması eşdeğer olduğundan açık dönüşüm
teoremine göre T bir eşyapı dönüşümüdür.///

5-2 Kapalı lineer operatörler ve kapalı grafik teoremi*

Fonksiyonel analizde sınırlı lineer operatörler Önemli olmakla
beraber sınırlı olmayan fakat çok önemli olan operatörler da
vardır. Mesela (4.17) deki türev operatörü sınırlı değildir ana
çok önemlidir. Bir çok uygulama alanında sınırlı olmayan opera'
törlerede sık sık raslıyacağız. Burada,norunlu uzaylarda tarifli
kapalı lineer operatörleri tarif ederek onların bazı özellikl«'
rini ve kapalı grafik teoremi ile irtibatını vereceğiz. Bu teo'
rem bir Banach uzayında tarifli kapalı lineer operatörle'
rin hangilerinin sınırlı olacağını ifade eder. Kapalı lineer
operatörlerin daha teferruatlı bir şekilde incelenmesi ve sı­
nırlı olmayan diğer operatörlerle ilgili konular 6,bölümde ve­
rilmiştir.

(5.1$) TARİF (Kapalı lineer operatör)t N ve N* birer rotsif

lu uzay olmak üzere N x N ' - ( ( x , y ) : xeN ve ycN'} cümlesini düşü"
nelim. N x N ’ uzayındaki cebirsel işlemleri (toplama ve skaler'
le çarpmayı) a bir skaler olmak üzere
 119

(xl'yl >+(x2'y2 ) " (*1*x2 'yl*y2 )

ve
o(x,y) - (ax,ay)

olarak tarif edelim. N x N* den » ye || II,

11(x»y)11 - I|x[l*|Iy11

olarak verilirse N x N ’ nün normlu bir uzay oldutunu görmek ko­

laydır. T j N + N 1 ye bir lineer operatör olsun. T nin

G(T) - (<x,y) : xeN , y - T ( x ) >

grafiği N x N ’ normlu uzayında kapalı ise T ye kapalı lineer ope­

ratör denir.

Hangi tartlar altında kapalı lineer operatörler sınır­

lıdır. Aşağıdaki teorem bu soruya cevap verecektir.

(5.19) SBORBM (Kapalı grafik taoraml) ; B ve B* birer

Banach uzayı ve T: bir lineer operatör olsun. T nın sınır­
lı olması için gerek ve yeter şart T nin grafitinin kapalı ol­
masıdır.

İ s p a t t T sürekli ve G ( T ) , T nin grafiti olsun. G(T)nin

kapalı oldutunu gösterecetiz• (x,y)eG(T) olsun. Bu taktirde
x x ve T(x ) •*■y olacak şekilde B de (*n ) dizisi vardır. Fa­
kat T(x ) ■*T(x) oldutundan y — T(x) dir. O halde (x,y) — (x,T(x))
n
eG(T) yani G(T) kapalıdır.%

Şimdi G(T) nin kapalı oldutunu kabul ederek T nin sınır­

lı oldujunu gösterelim. Bunun iğin Önce yukarıdaki norm tarifi­
ne göre B x 3 * nin bir Banach uzayı oldutunu gösterelim. zn“ (xn ,
y ) olmak üzere (z ), B x B * de keyfi bir Cauchy dizisi olsun.
Bu taktirde her e > 0 için m,n>n0 oldutunda

(5.20) II *„-*„11 - M xn-XJ H |yn-ymll

olacak şekilde bir nQ sayısı vardır. (xn ) ve (y^, B ve B* de
birer Cauchy dizisi ve B ve B* tara oldutundan xft ■» x c B ve

* Bu k ı s a m ispatında T nin lineerliğine ihtiyaç yoktur.

 120

y^ + y c B ’ dür. Böylece (5.20) de m için z — (x,y) olmak üzere

||zn “z|| <c elde edileceğinden zn ■* z — (x,y) dir (n>ftd . (z^ key-
fi bir Cauchy dizisi olduğundan B x B ' tamdır.

G ( T ) , B x B' Banach uzayının kapalı altuzayı olduğundan

bir Banach uzayıdır (Bakınız (2.42)). Çimdi P: G(T) -►B, P((x,
T(x))“*x olarak tarif edilen dönüşümü düşünelim.
(x,T{x>), (x1 ,T(x1 ))cG(T) i ç m P[(x, T(x)) + (xx , T ( x 2 )) ]
- P* U * x x , T(x) + T ( x 2)] - X + X x - P [ ( x , T(x))] + p[(XjL/ T (xx )) "J
olduğundan P lineerdir. P nin birebir ve Üzerine olduğu açık­
tır. Aynı zamanda bu dönüşüm sınırlıdır. Çünkü,

||p(x,T(x)> |i - I|x|1 < 1 |x|l + l|T(x)|j - 11(x,T(x)||

dır. Böylece (5.17) teoreminden dolayı P - 1 : B-*G(T) p'^íx) —

ix,T(x)) ters dönüşümü sınırlıdır. Bu taktirde

I |T(x ) 11 < |lT(xí |M |x| I- 11 (x,T(x) 11 - 1|p-1(x) 11 < I|p‘x|I I|x|I

yani T sınırlıdır.///

(5.22) TEOREM (Kapalı linear operatör) t N ve N' birer

normlu uzay T: N N' bir lineer operatör olsun ve (x^,
M de bir dizi olsun. T nin kapalı olması için gerek ve veter
şart xn x ve T(xn ) + y olması halinde xeN ve T(x) — y olmasıdır.

îspat t G(T) kapalıdır ** z — (x ,y)eĞTrj ♦zeĞ”(T) . (2.4l)-a)

dan zcG(T) zR * 2 olmak üzere zn - (xn,T(xiJ)cG(T) dır. Böylece
xn -x ve yn -y olur. Yine z- (x,y)eG(T> **x e N ve y - t <x )
dir.///
(5.22) MİSAL (Türev operatörü) * N-c(0,l] ve A, N de
türevleri sürekli olan fonksiyonların teşkil ettiği altuzay
olsun. T: A-*-N, T ( f ) - f ' olarak tarif edilirse T sınırlı değil­
dir, fakat kapalıdır.

Gerçekten (4.17) den T nin sınırlı olmadığını biliyoruz.

(5.21) teoremini kullanarak T nin kapalı olduğunu göstereceğiz.

T(fn ) yakınsak olacak şekilde A da yakınsak bir (fR )

dizisi alalım, f * i ve T(f ) «■ f ' •* g olsun, c[û,l] deki
n n n ^ ■*
 121

norma gör« yakınsama düzgün ve fj ♦ g olduğundan

/* g(t)dt-/X lim f*(t)dt-Hm / f •(t)dt - f (x) -f (0)

o o n-** n n-*» o >
yani
x
f(x) - f (0) ♦ / g(t)dt
o

olur. Bu fcA ve T(f) - £ ’ olduğunu gösterir. (5.21) teoreminden

dolayı T sınırlıdır.

Bu bölümü 7. bölümde kullanacağımız bir kaç teoremin

ispatını vererek bitirelim. N normlu bir uzay olsun. N nin N*
dual uzayıda normlu bir uzay olduğu için N* ın bir dual uzayı
vardır. Bu uzayıda ( N * ) * - N * * ile göstereceğiz. N** uzayına N
nın ikinci dual uzayı denir. Fonksiyonel analizin önemli konu­
larından biri dual uzayların incelenmesi, özellikle bir uzay­
la onun dualı arasındaki irtibatın kurulmasıdır.

(S.23) TEOREM t N normlu bir uzay ve N**, N nin ikinc

dualı olsun. Bu taktirde N den N** içine bir izometrik izomor-
fi vardır.

İ s p a t * xcN olsun. Bu x yardımıyla N* de tarifli lineer

bir Fx fonksiyoneli(yani FxcN**)bulmaya çalışacağız. feN* ol­
mak Üzere Fx <f)-f(x) olarak tarif edelim. Bu taktirde

Fx (af+8g> - (af+Bg)(x)

- a f (x)+Bg(x)

- “V BF x (9>

olduğundan Fx lineerdir. Aynı zamanda Fx ın normu ,

l|Fxll -sup(|Fx(f)| î lifli <1}

— sup{| f (x) | Î I |f | ] <1}

< sup{| |f | | | |x[ t : | If I I < 1 }

<11*11

dır. (5.5) teoreminden dolayı j|Fx || — ||x|| elde edilir. De-

 122

mek kİ $(x) - F olarak tarif edilirse b u $ normu

koruyan bir dönüşümdür. F x 'e xeN nin N* da meydana getirdiöl
fonksiyonel denir. Fx in bir lineer izomorf! olduöunu görmek
kolaydır. Demk ki Fx bir izometrik izomorfidir.

(5.24) TEOREM t B, bir Banach uzayı ve N normlu bir l

neer uzay olsun. Her xeB için (T1 (x)), N nın sınırlı bir altcttn-
lesi olacak şekilde B den N ye sürekli lineer operatörlerin ettir
leşi {'f^J olsun. Bu taktirde 11 | | |> sınırlı bir cümle yani
{Ta ), S(B,N) nın sınırlı bir altcümlesidir.

İspat: her pozitif n tam sayısı için

F - { x e B : her i için ||T,<x)||<n)
n *
cümlesirB nin kapalı altcümlesidir. çünkü 1er sürekli ve

P - O T ^ i y e N * ! |y| İ<_n)
n i-ı 1

dır. Hipotezden dolayı {T^(x)>, N nin sınırlı bir altcümlesi

olduğundan dolayı xcB için 11T^(x ) | |<_n olacak şekilde bir n
pozitif sayısı olacakından Be*' p^ dır. Fakat aynı zamanda
ı“, p C B olduğundan
^ n
n-1

dır. Dikkat edilirse Baire teoreminin şartları saklanmıştır.

0 halde bu teoreme göre F n lerin biri, diyelim Fn m içi boş
delildir. Böylece F r , xQ merkezli ve ro yarıçaplı° bir SQ ka­
palı yuvarını ihtiva°eder. Bu, h e r b i r T ^ ( S Q ) cümlesindeki her-
bir vektörün n0 'a eşit veya nQ dan küçük olduğunu ifade eder.
Bu hususu ||T(S0 )||<n yazarak ifade edelim. SQ-xo ın orijin
merkezli ve rQ yarıçaplı kapalı bir yuvar olduÇu açıktır. Bu
taktirde (SQ-xo )/ro kapalı birim yuvardır. Bunu S ile göste­
relim. xQ eSo olduğundan xeSQ için ||t (x - x q )|| - | | t (x ) - t (x d )
||<||T(x)|| * I|T(xo >||<2nQ dır. şu halde bu manada ||T(S0-x0)||
<2nc yazabiliriz. Buradan |İT^fS)||<^2no/r0 ve böylece her i
için | | T j İi2n0/ r0 bulunur* Yani < IIT ^II> sınırlı bir cümle­
dir.///
Bu teorem Banach-Steinhause teoremi olarak bilinir. Aşa"
Çıdaki teorem bu teoremin basit bir sonucudur.
 123

(S,25) tbormm t N , normlu bir lineer uzay ve X, N ni

boş olmayan bir altcUmlesi olsun. Bu taktirde X ın sınırlı o l ­
ması için gerek ve yeter şart her feN* için f(X) ın sınırlı ol­
masıdır.

îSPATt Şayet X sınırlı ise |f(x)| < l|f|| ||x|| olduğun­

dan her feN* için f(X) de sınırlı olur.

Tersine olarak f(X) ın sınırlı olduğunu kabul ederek X

m sınırlı olduğunu gösterelim. X ın vektörlerini x t ile gös­
terelim. Yani X - { x i) olsun. (5.23) teoremindeki ş tabiî dö­
şümü altında X in görüntüsü ş < X ) - { r x ) olsun. Aynı teoremden
dolayı X yerine N**ın (Fx > altcümlesini alabiliriz. Her feN*
için f ( X ) - { f ( x i) * x ic X ) 1m sınırlı olması her feN* için
(F (f)ıx eX) ın sınırlı olmasına denktir. Bu taktirde N* tam
oldİiundaİ (5.24) teoreminden dolayı {F >, N**ın sınırlı alt-
c ümlesidir. N nin N***a gömülüşünde normikorunduöu için X, N
nin sınırlı bir altcümlesidir.

PROBLEMLER

5-2.1) N, normlu bir uzay ve feN* olsun. Her x N için ||x||

SUp (1XİÎİİ : feN*, f^O) olduöunu ve her feN* için
f(x ) - 0 ise xQ - 0 olduğunu gösteriniz.

5-2.2) T kapalı bir lineer operatör olsun. T nin T -1 tersi

varsa T - * de kapalı bir lineer operatör olduğunu gös­
teriniz.

5-2.3) N ve N* birer normlu uzay A<=N ve T:A + N' sınırlı li­

neer operatör olsun. A, N nin kapalı bir altcümlesi
ise T nin de kapalı olduğunu gösteriniz.

5-2.4) N ve N' birer normlu uzay A C N ve T:A-*N' sınırlı li­

neer operatör olsun. T kapalı ve N 1 tam ise A nin N
nin kapalı bir altcUmlesi olduğunu gösteriniz.

5-2.5) B ve B* birer Banach uzayı ve T:B-*B*, bire bir, üze­

rine ve sürekli bir lineer dönüşüm ise kapalı grafik
 124

teoremini kullanarak T -* in de sürekli olduğunu gös­

teriniz ,

5-2.6) N ve N* normlu iki uzay ve TıN + N* kapalı, lineer ope­

ratör olsun. N* kompakt ise T nin sınırlı olduğunu
gösteriniz.

5-2.7) N kompakt olmak üzere N ve N* birer normlu uzay olsun

T:N-»N* bire bir, üzerine ve kapalı bir lineer opera­
tör ise T ’ 1 ın sınırlı olduğunu gösteriniz.
n
5-2.8) P bir cisim ve xeF olmak Üzere 1 1 x 1 ! , - £ |x. I ve
„ t i-1 1
| |x| m a k t ^ J ıl<i<n) olsun. J t j - ( F , | | ||x ) ve

Jtn - (Fn ,||. | | J ise 4^ nin dualinin i” olduğunu göste­

riniz.

5-2.9) N normlu bir uzay ve M, N nin bir alt uzayı olsun. Üs­
telik farzedelim ki x cN dir. Gösteriniz ki x c m olma-
o o
sı için gerek ve yeter şart f(M) - 0 olduöunda f(x )¥0
o
olacak şekilde bir fcN* olmasıdır.
 125

6. BÖLÜM

HİLBERT UZAYLARI

6-1. Nil 2>«rt uzayı kavramı * Hllbert uzayları, özel bir

normdan elde edilmiş Banach uzaylarıdır. Bu sebeple Hllbert
uzayları özel Banach uzaylarıdır diyebiliriz. Normlu uzaylar­
da vektörlerin toplamı ve çarpımı tamamen vektör cebirlerinde
olduğu gibidir. Böyle bir uzay Üzerindeki normun, bir vektörün
elementer uzunluk kavramını genelleştirdiğini biliyoruz. Aca­
ba genelde, normlu bir uzayda olmayan şey nedir? Daha açık ola­
rak x - ( x lfx 2 ,x3) , y - l y 1 #y2'y3,e * 3 olma* üzere

x . y - x x y1+x2y2+x3y3
nokta (veya skaler) çarpımı,

|xj - / x . x

eşitlisi ve

x.y • 0

diklik şartının benzeri herhangi bir normlu uzayda varmıdır ?

x ve y vektörleri arasındaki açı 9 ise

(6 .1 ) x . y - I fXI I I |y| | cosö

olduğu bilinir. Bu baÇıntı genelde normlu bir uzayda geçerll-

midir? önce hemen belirtelim ki de geçerli olan bu gibi ba­
ğıntıların çoğu Uniter uzayında da geçerlidir. z - Î z ^ z ^ z ^ ,
v - (w1 #w 2 #w 3), de herhangi iki vektör olmak üzere

z. w • zy'*ı+ 2 2 ,w2 '*,z3 ,w 3

olarak tarif edilirse

 126

(6.2) ||z| |-/İ7T

olur. z.w çarpımındaki eşlenikler (6 .2 ) yı saklatmak İçin alın­

mıştır. Kompleks halde (6.1) geçerli değildir. Çünktl z.w genel­
de bir Kompleks sayıdır. Bu açıklamalardan sonra yukarıdaki so-
rumuZjdahada açıklık kazanmakta ve mesele açık olarak şu soruya
dönüşmektedir: Uzunluk kavramında olduğu gibi deki nokta
çarpımı ve diklik gibi önemli bazı kavramlar keyfi vektör uzay­
larına genelleştirilebilir <ni?8 u sorunun cevabı müsbet olup n e ­
ticede oizi iç çarpım uzayları ile Hillıert uzaylarına götürecek­
tir. Tarihi itibarı ile iç çarpım uzayları normlu uzaylardan d a ­
ha eskidir, bu uzaylarda Euclidean uzaylarının bir çok özelliği­
ni geçerlidir. Hatta denebilir ki iç çarpım uzayları Euclidean
uzaylarının en tabii genelleştirmesidir. Bu uzaylarda merkezi bir
rol oynayan en önemli kavram,diklik kavramdır. Bu teori Hilbert
in integral denklemler üzerindeki çalışmaları ile başlamıştır.
Bu konularla ilgili çalışmalarda daha çok Euclidean geometrisin»
deki notasyon ve terminoloji kullanılır, İç çarpım ve Hilbert
uzayları Fonksiyonel analizin pratik uygulamalarda en çok kulla»
nılan konuları arasında yer alır.

Bu girişten sonra aşağıdaki tarifi verebiliriz.

.(6.3) TARİF (iç çarpım uzayı, Hilbert uzayı) t X, F cis­

mi üzerinde bir vektör uzayı olsun. <»>: X x X * F fonksiyonu aşa­
ğıdaki şartları sağlıyorsa bu fonksiyona iç çarpım (veya iç çar­
pım fonksiyonu) denir.

İl) <x+y,z>-<x,z>+<y,z>

1 2 ) <ax,y> — o<x,y>

13) <x,y> - <y,x>

14) <x,x>>0 , <x,x> - 0 ** x - 0

üzerinde iç çarpımın tarif edildiği vektör uzayına iç

çarpım uzayı denir. Şu halde bir iç çarpım uzayı,bir vektör uza­
yı İle bir İç çarpım fonksiyonundan İbarettir. İç çarpım uzayı­
nı (X, <,>) veya kısaca X ile göstereceğiz.
 127

1| || * x R İÇ çarpım yardımıyla

| |x| | ~ ^ < x , x >

olarak tarif edilirse || |I nin bir norm olduğunu ileride gö ­

recemiz . Bu norma İÇ çarpım normu denir, d,

(6.t j d(x,y) - ||x-y11 -/<x-y, x-y>

olarak tarif edilirse <X,d> bir metrik uzay olur. îç çarpım
yardımıyla tarif edilen d metriğine göre X iç çarpım uzayı tam
ise x'e Hilbert uzayı denir. Demek ki Hllbert uzayları iç çar­
pım metriğine göre tam olan Banach uzaylarıdır.

13) deki çizgi kompleks eşleniği gösterir. X reel line­

er uzay, yani F — 3R l*e

<x,y> - <y#x>

dır. x,y,zcX ve olmak Üzere iç çarpım fonksiyonunun tari -

finden
a) <ax+ 0y , z > — o<x,z>*B<y r * >

(6 .5 ) b) <x,ay> - <ay,x> - o < y , x > - 5<y,x>

c) <x,ay+ 0 z> - < a y + B z , x > - o < y , x > + 07z,x >

e - 5 <y7 x> ♦ 3 <z,x> - 5<x,y> ♦ 0 <x,z>

elde edilir. Burada a), iç çarpımın birinci değişkene göre li­

neer olduğunu gösterir, c) nin sağında ki â ve 5 kompleks eş ­
l e ni k l e r i gösterdiğine göre (c), iççarpıraın ikinci değişkene
göre eşlenik lineer olduğunu ifade eder.

İÇ çarpım fonksiyonun Özelliklerine dikkat edilirse her­

hangi bir iç çarpım uzayında, R vektör uzayında geçerli olan
x.y ve x . x — |xl^ nin benzeri elde edilmiştir. Bir başka ifade
ile (6 .8 ) de görüleceği gibi R 3 deki nokta çarpımı bir iç çar­
pım fonksiyonudur. Böylece İR3 deki bu kavramlar,iç çarpımla
genelleştirilmiştir.

Bir paralel kenarın köşegenlerinin karelerinin toplamın

kenarlarının karelerinin toplamına eşit olduğu elementar geo-
 128

»etriden bilinir. Bunun benzeri

iç çarpım uzaylarında da geçer-
İldir.
9
Daha açık bir ifade H e
iç çarpım normu, paralel kenar Şakil 6.1
kanunu diye bilinen Par«l«l kenar

(6 .6 ) ||x.y||2.||x-y||2 - 2 < | | x | | 2.||y||2)

eşitliğini sağlar. Bunu göstermek için eşitliğin solundaki ifa­

deyi iç çarpım cinsinden yazmak yeterlidir. Gerçekten

<x»x>*<x,y>+<y,x>*<y,y>

♦ <x,x>-<x,y>-<y,x>+<y#y>

— 2 <x#x>+ 2 <y,y>

-2 (1 |x| l 2* l | y | l 2>

dır. Buradan aynı zamanda şu neticeyi çıkarabiliriz: Bir norm

(6 .6 ) eşitliğini sağlamıyorsa bu norm iç çarpım normu olamaz .
Böyle normler vardır. Şu halde her normlu uzay iç çarpım uza­
yı olamaz.

3u uzaylarla ilgili misallere geçmeden önce diklik kav­

ramını verelim. Bu kavram,bu saha ilgili teori için esas teş­
kil eder. Bilindiği gibi Uç boyutlu uzayda iki vektörün çarpı­
mı sıfır ise ya bu vektörler bir birine diktir veya en az biri
sıfır vektörüdür.

(6 . 7) TARİF (Diklik) t X bir iç çarpım uzayı ve x,yeX

olsun. <x,y> — 0 ise x ve y vektörleri bir birine diktir denir,
ve x i y yazılır. Benzer şekilde A,Bcx ve her aeA için xXa
ise x, a ya diktir denir ve x İ A yazılır. Aynı şekilde h e r a e *
ve her b c B için a-*-b ise A ve B cümleleri diktir denir ve A1B
yazılır.

(6.8) MİSAL i x « ( x . , . . . , x ), y — (y., ... ,y_) el*n olmak

n n ı n ı n
üzere <»>x S x R ■* F ,
 129

(6.9) <x,y> - K j Y j *. • •+xnyn

olarak tarif edilirse » n bir Hilbert uzayı olur, çünkü buradan

2 1/2
11XJI - <x,x>1/2 - (x2+..*+xn>
,
yazabilir ve böylece

d(x,y) - | |x-y| | - <x-y, x -y >1 / 2 - [(j^-y^ 2* . . . * ^ - ^ ) 2] 1/ 2

Euclidean metrisini elde e d eriz.(3.33) teoreminde bu metriğe

göre R n nin tam olduğunu gördük.

Şayet n — 3 ise (6.9) ifadesi bilinen

< x , y > - x . y - x Iy 1 ♦ x 2 y 2 ♦ x 3 y 3

nokta çarpımını verir ve

<x, y> — x .y — 0

d i k l i ğ i, dikliğin elementer kavramı İle uyuşur.

(6 ,1 0 ) mîsal t « n üniter uzayının

(6.11) <z,w>-z1w1+...*zn .wn

iç çarpımı ile bir Hilbert uzayı olduğu (3.35) teoreminden bi­

linir. Ayrıca buradaki iç çarpım tarifinden

.+
■ »n

elde edilir. Böylece (6 .1 1 ) de eşlenik alma ile <z,w>— <w,z>

olur ki bu da daha önceden belirttiğimiz gibi <z,z> nin reel
olmasını sağlar.
OD *

(6.12) MİSAL (l2 Hilbert dizi uzsyı) t I |x . | 2 ve

• 2 i- 1 1
£ |y.( yakınsak olmak üzere reel (veya kompleks) sayıların
i- 1 1 3
x — (xA ) - (xi#x2 ,...) ve y (yA ) " (y1 #y2 # ...) dizilerinin t

cümlesini düşünelim. Bu cümlenin^3-l başlığında bir lineer uzay

2
olduğunu gördük. x,yei olmak üzere
 130

(6.13) <x,y>- E x.y.

i- 1 1 1
2
olarak tarif edilirse t bir iç çarpın uzayıdır. Her şeyden ön*
ce Cauchy-Schwarz eşitsizliğinden dolayı bu seri yakınsaktır.
Diğer taraftan (6.13)# (6.11) ın daha genel halidir. Şimdi

||x|| - < x , x >1 / 2 - ( i |x | 2 ) 1 / 2

i- 1 1

iç çarpım normunu düşünelim. Bu normdan elde edilen norm met*

rişine, yani

d(x,y) - ||x-y|| - ( I ^ ı - y ^ 2 ) 1 7 2

2 2
metrisine göre i nin tam olduğunu ispatlıyarak t nin bir Hil*
bert uzayı olduğunu göstermiş elacafız.

(x“ f X 2 *-..) olmak üzere (xn ), t 2 de bir Cauchy di ­

zisi olsun. Bu taktirde her e > 0 için m,n»n 0 olduğunda

(6.14) d(x ,x ) — ( z IX“ - x " | 2 ) 1 / 2 <c

n i- 1 1 1
olacak şekilde nQ sayısı vardır. Buradan anlaşılır ki i — 1,2,...
için

|x™ - x£| < e (¡n,n > nQ )

dır. Demek ki i nin her sabit seçimi için (xj , x 2 ,...) b veya
C de bir Cauchy dizisidir, ir ve (T tam olduğundan bu Cauchy di­
zisi yakınsaktır, m-** için xj + x^ olsun. Her i için bu limitler
yardımıyla teşkil ettiğimiz diziyi x ile gösterelim. Yani x-(x^>
x 2 ,...) olsun. Şimdi xm + x ve xei 2 oldudunu göstereceğiz. (6.14)
den k - 1 , 2 ,... için

İ |x? - x j | 2 < c 2
i- 1 1

yazılabilir, n -*•® için buradan

k fn n .

E |x. — x .| ic (m>n *k — 1,2,...)

i-1 1 1 °

bulunur. Buradan da k ♦ • için

 131

(6.15) I |x? - x . | 2 S.C2

i- 1 1 1

elde edilir. Bu gösterir kİ xm ~ x — (xA - x^Jet dır. xm ei ol­

duğundan (3.31) Minkowski eşitsizliğinden

x-x ♦ (x-x )e l 2
n n
2
sonucuna varılır. (6.14)'e dikkat edilirse (6.15) [d(xm f x)]
dır. O halde x - x dır. <x ) keyfi olduğundan l tam ve dola -
m **
yısıyle Hilbert uzayıdır.

1 < p < « ve p / 2 olması halinde Jtp nin bir Hilbert uza

olmadıkını aşağıdaki teoremle ispatlıyalm*

y / 6 .i6 > tso r e h * 1 < p < - ve p 2 olmak üzere E|xi |p < -

olacak «eklide reel veya kompleks sayıların x - (x 1 #x 2 ,...) d i ­
zilerinin ip cümlesini düşünelim.
«D

<x,y>- Z x.y.
1-1 1 X

iç çarpımına göre ip Hilbert uzayı değildir.

İs p a t * Teoremi ispat etmek için pj*2 için lp nin nor­

munun iç çarpımdan elde edilemiyeceğini göstermek yeter. Bu­
nun için normun paralel kenar kanununu sağlamadığını göstere­
lim. x - (1,1,0, ...>, y - ( l , - l i0 f ...)cip olsun. Bu taktirde,

l l * l l - < î l*i lp >1/p

i- 1

tarifinden 11x | |-||y|I - 21/P ve Il**yl I- I|x-y| |- 2 olur. Bu

ise paralel kenar kanunun sağlanmadığını gösterir. (6 .1 2 ) deki
ispata tamamen benzer bir yolla ( 2 yerine p almakla, l < p <«0
tp nin tam olduğu gösterilebilir. O halde lp , p / 2 için bir
Banach uzayı olmasına rağmen Hilbert uzayı değildir.///

*(6.17) MİSAL t Fonksiyon uzayları bahsinde gördüğümüz

c[a,b] uzayı Hilbert uzayı değildir. Bunun için yine

||f|| — mak 1 1 f(x)|)

xcl
 132

normunun paralel kenar kanununu sağlamadığm göstermek yeter

(burada I — [a,b] dir). f(x) — 1 ve g(x) — (x-a)/(b-a) olsun. Bü
taktirde ||f|[— l * ||g | | — 1 ve

fix) ♦ 9 (x ) - 1 + -j£ | -

f(x) - g(x) - l - - j £ J -

d ı r . Böylece | |f + g| | - 2 , || f-g| | - 1 ve | |f + g| | 2 ♦ 11 f-g| P - S

İken 2( | |f 11 2 + ||g||2 ) - 4 olur.

6-2 İç çarpım uzayının diğer önemli özellikleri ıBu baş­

lıkta daha önce İç çarpım yardımıyla ||x||— /<x,x>' olarak tarif
ettiğimiz |i || fonksiyonunun norm şartlarını sağladığını gös­
tereceğiz.

)(6.1S) TEOREM (Schwarz ve üçgen eşitsizliği) t İç çarpım

ve iç çarpım normu için aşağıdaki eşitsizlikler geçerlidlr.

a) |<x,y>| < | |x|| ||y|| (Schwarz eşitsizliği).

D) I lx*y|I < I|x||+| |y|I (üçgen eşitsizliği).

İSPAT a): y-0 İse < x , 0 > - 0 ve dolayısıyla eşitsizlik

sağlanmış olur, y / 0 olsun. Her a skalerl için

0 £ | |x-ay| |* — <x-oy, x - a y > - < x , x > - â<x,y>

- a[<y,x> -â<y,y>]

dır. â — alınması halinde köşeli parantez içindeki ifa­

de sıfır olur. Böylece <y,x> — <x,y> olduğu hatırlanırsa

<v x> 2 l <x»y>l 2

0 <<*.x> - -Jti- « . y » - | | x | | - — ■- a -

olur. Burada her iki tarafı ((y(l 2 ile çarparak

I<x,y>|2 < ||x||2 ||y||

ve dolayısıyla

l<x,y>| < İ M İ 11y 11

buluruz, a) da eşitliğin sağlanması için gerek ve yeret şart

 133

y-0 veya | |x—<ay| | 2 — O olmasıdır. ||x-ay | | - 0 ise x - a y - 0 veya

x — ay olur. Bu İse x ve y nin lineer bağımlı olduğunu gösterir.

b)t ||x+y | | 2 - <x+y,x+y> - ||x| 1 2 +<x,y>+<y,x>+ 1 |y | | 2 dır.

Schwarz eşitsizliğinden dolayı | <xfy>\ - | < y , x > | | | x | | ||y||
olduğundan

I|x*y| \ 2 * I|x| 12.2| <x.y>M Iyİ I2

< ||x| 12.2 |1*11 Uy l M I y l I 2
-dUlMIylI)2
ve buradanda ||x+y|| < ||x||+ ||y|| elde edilir.///

îç çarpımla norm arasında önemli bir diğer bağıntı F - »

olması halinde

4 < x , y > - | |x+y| |2- | |x-y| |2

ve P - C olması halinde de

4<x,y>- ||x+y||2-||x-y||2 + i||x+iy||2 - i||x-iy|J2

dır. Bu Özdeşlikler sağ tarafların açılması ile kolayca göste­

rilebilir.

Şimdi iç çarpım yardımıyla tarif ettiğimiz ||x| |-/<x,x >’

fonksiyonun bir norm olduğu gösterebiliriz. îç çarpım fonksi -
yonunun tarifindeki 14) şartından dolayı normla ilgili Nl) şar­
tı aşikâr olarak sağlanır. 12) ve Î3) den

||ax| |2 - <ax,ax>- ai<x,x>- |a|2 |Jx| |2

bulunur. (6.16-b) den dolayı N3) sağlanmıştır.

Gerek Schwarz eşitsizliği ve gerekse iç çarpımın sürek­

liliği bundan sonra sık sık kullanılacaktır. Bunun için aşağı­
daki teoreme ihtiyacımız olacaktır.

(6.19) TEOREM (îç ç * r p x a m sürekliliği) , Bir iç çarpım

uzayında x R ♦ x ve yfl -*•y ise <x n #yn > ♦ <x,y> dır.

İs p a t t (6.18) teoreminden
 134

|<xn ,yn > - <x,y>| - |<*n /yn > - « „ » y 5, + ~ <*^>1

-l<xn'yn_y>l * l<xn’x'y>l

< | | x nl l Ilyn-ylI ♦ I l xn' x l I llyll

yazılabilir, n «* • için yn ■* y ve x n * x olduğundan <xn#yn>-*-*c,^

d l r .///

X bir iç çarpım uzayı ve Y, bir vektör uzayı olarak X

in bir altuzayı olsun. ÎÇ çarpım Y x Y ye kısıtlanırsa Y ye X
İÇ çarpım uzayının altuzayı denir.

Benzer şekilde, H bir Hilber uzayı olmak üzere Y,iç çar­

pım uzayı olarak H nın bir altuzayı ise Y ye H Hilbert uzayının
altuzayı denir. Dikkat edilirse bu tarife göre Y nin bir Hilbert
uzayı olması gerekmez. Çünkü Y tam olmıyabilir. Aşağıdaki teo­
rem (2.44) ve (3.51) teoremlerinin bir sonucudur.

(6,20) teorem (Altuzay) t Y, H Hilbert uzayının altuzayı

olsun. 3u taktirde,

a) Y tamdır Y,H da kapalıdır.

b) Y sonlu boyutlu ise Y tamdır.///

6-3. Ortagonal Kompleman t (X,d) bir metrik uzayı, xeX

ve M<=X olsun.

$ - i n £ d(x,y) (M 7*0)
yeM

ise 6 ya x in M ye olan uzaklığı denir (Problem 2-3.7). Normlu

uzaylarda bu

i — inf||x-y 11 (M/0)
ycM

olur. Şekil 6.2.

Şekil 6.2.
 135

Şimdi burada şu soruları sorabiliriz. Acaba M da

S - | |x-yf |
şartını sağlayan bir yeM noktası varmıdır? Böyle bir y varsa
bu y tek midir? Bu sorular bir varlık ve teklik problemini o r ­
taya koyar. Bu husus teorik olduğu kadar uygulamalar yönünden-
de büyük öneme sahiptir.
Şimdi yukarıdaki sorulara cevap vermek için R 2 de m

açık bir doğru parçası ve M x de bir yay parçası olsun. Bu tak­

tirde Şekil 6.3*e dikkat edilirse a) hali için fi-||x-y|| ola­
cak şekilde y yoktur, b) hali için bir tek ycM vardır, c) hali
için birden fazla yeMj vardır. Burada en basit uzaylardan biri
olan R 2 yı aldık. Diğer uzaylar özellikle sonsuz boyutlu uzay­
lar için durum çok daha farklı ve karışık olabilir.

V V
\ ı
V ı*
\ Mı
M
â) b) c)
Şekil 6.3.

Ancak Hilbert ve Banach uzaylarını düşünecek olursak,

Hilbert uzaylarında durum Banach uzaylarına göre daha basittir
diyebiliriz. Bu durumu Hilbert uzaylarında formüle edebilmek
için aşağıdaki kavramlara ihtiyaç vardır.

L,Lineer bir uzay ve x,yeL olsun. 0 <_a<l olmak üzere

(z : z - o x ♦ (l-a)y)

cümlesine parça denir. M C L olmak üzere her x,yeM için x ve y

yi birleştiren parça M d e ise M ye konveks denir. Mesela L nin
her altuzayı konveks olduğu gibi konveks cümlelerin arakesiti
de konvekstir.
Şimdi yukarıdaki sorularla ilgili olan esas teoremimi­
zi verelim.
(6.22) TSORStt t X bir iç çarpım uzayı ve M ^ 0 , X in kon-
 136

v e k 8 bir altcümlesi olsun. Üstelik farzedelim ki iç çarpım

metrisine göre M tamdır« Bu taktirde, her xeX için

(6.23) 6 - İ n f | |x-y| | - | |x-y| |

yeM

olacak şekilde birtek y*M vardır.

İ s p a t t önce böyle bir ycM nin varlığını gösterelim,

tnfimumun tarifinden dolayı

(6.24) 6 n — ||x -yn l| olmak üzere 6 n •* 6

olacak şekilde M de bir (y^) dizisi vardır. Bu (yR ) dizisinin

Cauchy dizisi olduğunu gösterelim, y - x - v „ dersek I İv ||-j
olur. Bu taktirde, M konveks olduğundan -^-(yn * y m )£M ve do l a ­
yısıyla

I|vn*vj |- ||yntym-2 x| ı-2|l-r<y „ ^ m ,-x iIS2 4

dır. Diğer taraftan y -y — v -v olûuöu için paralel kenar

n re n m *
eşitliğinden

IIV„-Vn l l 2- | | v n-vm| | 2 - - | | v n*vB| | 2* 2 ( | | v nl | 2M | v n | | 2)

< - ( 2 6 ) 2 ♦ 2 (6 2 + 6 2 )
— n m

yazılabilir. ■ *6 olduğundan buradan (yn ) nin M de bir Cauchy

dizisi olduğu anlaşılır. M tam olduğundan yR yeM dir. yeM
olduğu için ||x-y | | ^ 6 dır. (6.24) ve üçgen eşitsizliğinden

I|x-y|| < I|x-yn ♦ yn -y || < |x-yn || ♦ ||yn -y||

- * n * I l y n ’ y l * "■ 6

dir. Netice olarak ||x-y ] | « - 6 olduğu anlaşılır.

Şindi bu y nin tekliğini gösterelim. Bunun için

Il*-y| I- « ve ||x-yo||-6

olacak şekilde y,yQ eM olduğunu farzedelim. Göstermeliyiz ki

y — yQ dır. Paralel kenar kanunundan
 137

l|y-y0ll2-ll<y-*)-<y0-*>ll2
- 2 ||y-x|| 2 + 2 |jy0 -x|| 2 -||(y-x) + <y0 -x ) | | 2

- 2 6 2+2 6 2-2 2iı-|-(y+y0)_xlI2

olur. -j*(y+yo )c m olduğundan | l-j-iy+Yg)-k İ I dır. Bu İse eşit­

liğin sa$ tarafının < 26 2 +26 2 - 4 6 * - 0 olmasını gerektirir. BÖy-
lece ||y-y | | t 0 elde ederiz. Fakat aynı zamanda l|y-yo l|^ 0
olduğundan netice olarak lly-y0 ll - 0 ve dolayısıyla y « y Q bu­
lunur.///
Şimdi yukarıdaki keyfi konveks cümlenin yerine altuzay
olacakız ve bir teorem vereceğiz» Bu teorem, elementer geomet­
ride "verilen bir x noktasına Y altuzayında en yakın bir tek y
noktası vardır" hükmünün bir genelleştirmesidir.

(6.25) tborbm (Diklik) t X bir iç çarpım uzayı, Y, x in

tam altuzayı ve xeX sabit olsun. Bu taktirde yeY, (6.22) deki y
olmak Üzere z — x-y, Y ye diktir.

îspat t Bir an için z nin Y ye dik olmadıkını farzedelim.

Bu taktirde,

<ztyx > — 0 ^ 0

olacak şekilde bir y ^ Y vardır. Ayrıca herhangi bir a skaleri

için

||z-c.y1 ||2 -<z-<.y1 , *-ayJ

- < z , z > - â<z,y 1 >-o[<y 1 ,z>- â<y1 ,y1>]

— <z,z> - o 0 -a [B-a <y^,y^>]

d i r . â - --- 5--- alınırsa kCşeli parantez içindeki ifade sıfır

y l'yl
olur. (6.23) den ||z|I " I|x-ylI " $ olduöu hatırlanırsa,
,2
|6 |
ll*-«y1ll2- 11*1 < 6'
<yl 'yl *

bulunur.
 138

Fakat bu mümkün değildir. Çünkü y 2 — y+ay^eY olduğundan

z-oyj^ - x-y 2 ve böylece 5 nın tarifinden dolayı j |z-ay^ 11 >6 o l ­
mak zorundadır. 0 halde kabulümüz yanlış ve teorem doğrudur.//

Y ve Z, X vektör uzayının altuzayı olsun. Hatırlanacağı

gibi Y + Z — {y+z t ycY , zeZ) dır. Y + Z de X in bir altuzayıdır»
Bu altuzay Y U Z deki vektörler tarafından gerilir. X — Y + z ise
X'e Y ve Z altuzaylarının toplamı denir. Bu demektir ki x deki
her vektör Y deki bir vektörle Z deki bir vektörün toplamıdır.
Aynı zamanda her xeX vektörü yeY ve xeX olmak üzere x — y+z ola­
rak birtek şekilde ifade edilebiliyorsa X*e Y ve Z nin direk
toplamı denir ve X < " Y © Z yazılır. Şayet X - Y ® Z ise Y ye Z nin
ve Z ye ise Y nin X deki cebirsel komplemanı denir. Daha kısa
olarak Y ve Z ye kompleman çiftlerde diyebiliriz.

n tane altuzay için benzer tarifler yapılabilir. Gerçek­

ten Y j^ Y j » • • • * ın eltuzayları olmak üzere her xex, x — y^+
y 2 *...*yn olarak bir tek şekilde ifade edilebiliyorsa X'e Y^»
Y 2 ,...,Yn nin direk toplamı denir ve X — Y^ © Y 2 © ... © Y R y a z ı ­
lır

IR2 Euclid düzleminin Y — İR altuzayını düşünelim. Y nin

3R 2 de sonsuz çoklukta cebirsel komplemanı vardır. Bunların en
önemlisi 3R ye dik olan komplemandır.

B3 deki durumu düşünecek olursak B 3 Un altuzayları ola-

rak * x 1 e ® ) ( Y 2 - l(0 ,x 2 ,0 ) : x 2e » } , Y3 - 1 (0 ,0 ,
x^) : koordinat eksenleri ve

Y 4 - {(0 ,x2 ,x3 ) : x 2 #x 3 e » } , Y g - {(x1 ,0 ,x3 ) i x 1 #x 3 e B )

Y 6 *" i<Xı#x 2 #°) * x 1 #x 2 c3R)

koordinat düzlemleri alınırsa JR3 aşağıda görüldüğü gibi deği­

şik şekillerde bunların direk toplamı olarak ifade edilebilir.

K 3 - YL © Y 2 © Y 3 - Y x © Y 4 - Y 2 © Y 5 - Y 3 ® Y 6

Yukarıdaki X vektör uzayının yerine,H Hilbert uzayını

alalım. Y, H nın bir altcümlesi olsun.

Y3*- {heH : hJ-Y}

 139

cümlesine Y nln dik komplemenı denir, o halde YfıY - { 0 } dır.

(6.26) TEOREM (Direk toplam) t H bir Hilbert uzayı ve

Y , H nın kapalı bir altuzayı olsun. Bu taktirde

H - Y © Y1

dır.

İ s p a t t H tam ve Y kapalı olduğundan (2.44) teoreminden

dolayı Y tamdır. Ayrıca Y konveks olduğu için (6.22) ve (6.25)
teoremlerinden dolayı her xeH için

(6.27) x— y ♦ z , zeV 1

olacak şekilde ycY vardır. x in bu şekildeki ifadesinin tekli­

ğini ispat etmek için y ^ y c Y ve z1#zeY olmak Üzere

x - y + z - y 1 +z 1

olduğunu kabul edelim. Bu taktirde y-j^ - dır. y-y^eY ve

z^ -zeY* olduğundan y ^ - y e Y O Y — (0 ) dır. O halde y^-y — y
dır. Dolayısıyla z ^ “ Z dır.///

(6.27) deki y ye x in Y Üzerindeki dik projeksiyonu-dik

izdüşümü (veya kısaca x in Y üzerindeki iz d ü ş ü m ü ) , denir.(Bu
kavram elementer geometriden kaynaklanır. Mesela H ™ TS? ve Y,
x 1-ekseni olmak üzere herhangi bir x - ( x 1 #x 2) nin Y Üzerindeki
projeksiyonu y — (x^,0) dır.) Böylece (6.27) eşitliğinde y , x
tarafından tek olarak belirtildiği için

p : H ♦ Y, p(x) - y

olarak bir dönüşüm tarif edebiliriz, p ye H nın Y üzeriı* (dik)

izdüşümü (veya izdüşüm operatörü) denir (Şekil 6.4). p nin sı­
nırlı lineer operatör olduğu aşikârdır. Bu p, H yı Y üzerine,
Y yı kendi üzerine, Y yı (0) üzerine dönüştürdüğü gibi p 2 - p
dır. Çünkü her xeH için x - x + 0 olarak ya2ilablldi$inden p 2 (x)
— p(p(x)) — p(x) dır. Demek ki P nin Y ye kısıtlanışı Y üzerinde
özdeş operatördür. Bu tartışmaların bir sonucu olarak aşağıda­
ki teoremi verebiliriz.
 140

(6.28) te o r b m t Y, H Hilbert uzayının kapalı altuzayı

ve V de Y nln dik komplemeni olsun. Bu taktirde Y , pı H + Y,
p(x) — y dik izdüşüm operatörünün çekirdeğidir.///

(6.29) tborbh t H bir Hilbert uzayı ve S , H nın bir alt-

cümlesi olsun. Bu taktirde

1) <0> - H # tf1-- {0} dır.

2) SCSj^ ise S^c.SX dır (SjGH).

3) s \ H nm kapalı lineer altuzayıdır.

4) (¿S**" yi S*^"^ile gösterirsek S C S ^ ^ d ı r .

İSPAT t Kolay olan 1) ve 2) nın ispatını okuyucuya bı­

rakıyoruz.

3) : S"*- lineer u z a y d ı n x,yeS^ ise her seS ve her a ,

skaleri için

<ax+ 8 y , s > — a<x,s>+ 8 <y» s > — 0 olduğundan ax+ 6 yeS^' dir.

SX kapalıdırt seS keyfi fakat sabit olmak üzere her

hcH için <h,s>, h nın sürekli bir fonksiyonudur. Dolayısıyla
<h,s> — 0 şartını saŞlayan h ların cümlesi kapalıdır, a, S yi
taradığında S"K bu kapalı cümlelerin arakesitidir. O halde
S"^ kapalıdır.

4 ) : seS ->sl S *L seSJj’-» S S S 1 1 dır.

 141

(6.30) TBORBM t H bir Hilbert uzayı ve Y, H nın kapalı

bir altuzayı ise

Y - y 1J~
dır.
İSPAT t (6.29)-4) den dolayı Y & Y X 1 dır. O halde teore­
mi ispat etmek için Y X1fcY olduğunu göstermek yeter. x e Y 1 X o l ­
sun. Bu taktirde (6.26) teoreminden dolayı x - y+ z olacak şekil -
de y e Y c y 1 1 vardır. Y iX bir vektör uzayı ve x e Y ' olduğundan
z - x - y E Y i L ve böylece z i Y 1 dir. Fakat yine (6.25) dan dolayı
zeYX dir. Bu iki husus birlikte düşünülürse z-Lz olur. Bu ise
z - 0 olmasını gerektirir. Netice olarak x - y bulunur.Yani xey

dir. xEYX L key£i olduğundan YXA c Y dir.///

Aşağıdaki teoremle Hilbert uzayının bir altcümlesinin

gerdiği yoğun altuzayla ilgili bir karakterizasyon verilecektir.

(6.31) TBORBM t H bir Hilbert uzayı ve M / P , H nın her­

hangi bir altcümlesi olsun. M nin gerdiği uzayın H da yoğun
olması için gerek ve yeter şart M"*-" {0} olmasıdır.

İ s p a t t V - G e r M , H da yoğun ve xeMX olsun. Bu taktirde,

x e v - H dir. (2.41)-a) dan x n - x olacak şekilde V de (xn ) dizi­
si vardır. xeMX ve M X X V olduğundan <xn , x > - 0 dır. İç çarpım
sürekli olduğundan (bakınız (6.19))^ <xfi, x > -*• <x,x> dır. Demek
ki <x,x> - ||x | | 2 — 0 -^x - 0 dir. xcM keyfi olduğundan M - {0 }
olur.
Tersine olarak şimdi H ~ - (0) olduğunu kabul edelim.x v
■*xl-M^xcMJ“*»x — 0 dır. O halde V X — tO) dir. Dikkat edilirse V,H
nın bir altuzayıdır. Bu sebeple (6.26) da Y - V alınırsa - H
bulunur. ///

PROBLEMLER

6-3.1) L bir lineer uzay olmak üzere <0,y> - <x,0> - 0 olduğunu

gösteriniz. x 0 #y0 tL blmak üzere her x e L için
<x,xo>-<x,y0> ise x0 -Y0 olduğunu gösteriniz.
6 - 3 .2 ) x e » olmak üzere ||x||^ Ix iI olarak tarif edilen
normun bir iç çarpımından elde edilemiyeceğini gösteriniz.
 142

6-3 *3) X bir iç çarpın uzayı olsun. X ın A ve B altcUmlelerl

için

<a u b )*l - a'V\ b x A1 -İTa

ve — AX X olduÇunu gösteriniz.

6-3 .4) X bir iç çarpım uzayı ve x,yeX olsun. x l y ise

a) ||x+y||2 - ||x||2+||y||2

b> llx-y||2 -||x||2*||y||2

olduğunu gösteriniz.

6-3 .5) H bir Hilbert uzayı ve M* H nın alt lineer uzayı olsun.
* I
M kapalıdır **•M — M ■‘"dır. İspatlayınız.

6-3 .6) H bir Hilbert uzayı ve A, H nın lineer alt uzayı ise
. „XX rX
a) A —A
b) A * - Â X
olduğunu gösteriniz.

6-3 .7) ll bir Hilbert uz*yı ve A ve B, H nın kapalı iki altuza-

yı olsun. Üstelik farzedelim ki A X B dır. Bu taktirde
A+B kapalıdır.
6-3 .8) (xR) bir iç çarpım uzayında bir dizi, ||xR || ■*||x|[ ve
<xn#x> «► <x,x> ise x x olduÇunu gösteriniz.

6-3.9) Bir iç çarpım uzayında x l y olması için gerek ve yeter

şart her a skaleri için ||x+ay| | — ||x*ay| | olmasıdır .
İspatlayınız.

6-3 .10) H bir Hilbert uzayı, H C H konveks ve llxn || -*d olacak

şekilde (xn> , M de bir dizi olsun (Burada d — inf{ | |x
| | t xeM) dır). (xR) nin H da yakınsak olduğunu göste­
riniz.

6-4. Hilbert u»eylerinde fonksiyonellerin teebiti t De*

Çişik uzaylarda tarifli sınırlı lineer fonksiyonellerin genel
şekillerini bilmek pratik olarak çok önemlidir. 4. ve 5. öölite­
lerde bu konulara değinildi. Banach uzayları için konu ile il­
gili çalışmalar bir hayli karışıktır. Fakat Hilbert uzayları
İÇİn durum oldukça basittir.
 143

(6.32) TSORSH (Hilbert u*aylarinde Rieaz teoremi)Z Bir

Pilbert uzayında tarifli her sınırlı lineer fonksiyonel, iç
çarpın cinsinden

(6.33) f(x)-<x,z>

olarak bir tek şekilde ifade edilebilir (burada z, f ye ballı­

dır) . üstelik

(6.34) ||z|| -lifli

dir.
İ s p a t , önce f nin (6.33) deki gibi tarif edilebileceği­
ni gösterelim. Şayet f - 0 ise z - 0 olarak (6.33) ve (6.34) Un
sağlandığını görürüz, f * 0 olsun. Şimdi (6.33) eşitliğinin o l ­
ması halinde z nin hangi özelliklere sahip olacağını düşünelim.
Herşeyden önce zj*0 olmalı. Aksi halde f - 0 olur, ikinci ola­
rak f(x) - 0 şartını sağlıyan x 1er yani xeçekf için^<x,z> - 0
olmalı. Böylece z l ç e k f dır. Bu husus çekf nin çekf dik komp-
lemanını düşünmemize vesile olur.

Çekf, (4.6) teoreminden dolayı bir vektör uzayıdır, üs­

telik çekf kapalıdır. Ayrıca f / O olduğundan ç e k f ^ H dır. O
halde (6.26) teoreminden dolayı çekf j* (0) dır. Demek Jc i z ^ O
olacak şekilde bir zQ eçekf vardır. xeîl keyfi olmak üzere

v - f (x)zQ -f (zQ )x

olsun. Bu taktirde

f(v> -f(x) f(z0 ) - f U 0 ) f W " O

elde edilir. Buradan anlaşılır ki ve çekf dir. z q±. çekf oldu­

ğundan

0 - <v,z > - <f(x)z -f(z0 )x,z

- f ( x ) < z 0 ,20 >-f(z0 > <x,zQ >

bulunur. <z ,2q > - | IZ0 I I ** 0 oldu9u *Çin bu eşitlikten

f(z)
£ (x) — ■ ° - <x,z >
<zo ' V °
 144

yazılabilir, z — — —
*o'zo °
Ş-rr olarak alınırsa xch keyfi oldudu içi«
(6.35) ispat edilmiş olur.

Şimdi (6.33) deki z nin tek olduŞunu gösterelim. Bunun

için xcH keyfi olmak üzere

f (x) - ^ » Z ^ » - <X#Z2 >

olduğunu farzedelim. Bu taktirde her xeH için <x,z^-z 2 >H) olur*

özel olarak x — z^-z 2 alınırsa

¿x(z 1 -z2 > - <z1 -z 2 ,z1 -z2 > H | z l-z 2 | | 2 - 0

ve böylece z ^ — z 2 bllunur.

Son olarak (6.34) ü ispatlıyalım. f — 0 ise z — 0 olur ve

(6.34) sağlanır. fj*0 olsun. Bu taktirde z y* 0 dır. x — z alırsak
(6.33) ve f nin sınırlılığından

||*|| 2 - < z , 2 » - f ( z > « i n i l ||z||

yazılabilir. ||z | | t* 0 ile bölerek |(z|| <,||fl| bulunur. O hal*”

de geriye ||f||,<il*|| olduğunun gösterilmesi kalır. (6.33) ve
Schwarz eşitsizliğinden dolayı

|f(x)| -|<x,z>| < | |X | | ||z||

dır. Bu,

I !f 11”lix|T-ı
,*V? I <x' z>l 1 İMİ
olmasını gerektirir. Netice olarak ||f||~||z|| dir.///

(6.35) teorem t X bir iç çarpım uzayı olsun. Her we

için <v^,w> — <v2 ,w> ise v^ — v 2 dır. özellikle her wex için
<vA ,w> — 0 ise v^ — 0 dır.

İSPAT t Hipotezden dolayı <v^-v 2 »w> — <v^,w>-<v 2 ,w> — 0

dır. Özel olarak w — v^-v 2 için llv^-Vjll 2 — 0 olur. Buradan
— v 2 elde edilir. Özellikle w — alınırsa <v^ ,w> — 0 -*l (v ^ | | 2
— O ^ V j — 0 bulunur.///

Hilbert uzayları üzerindeki sınırlı lineer fonksiyonla­

 145

rın pratikteki k u l l a n ı l ı ş ı m ı f(x) - < x , z > Riesz temsilinin ba-

sitli«5inden çıkar. Ayrıca bu (6.32) bağıntısı Hilbert uzayları
operatörler teorisinde oldukça önemlidir.

Bir kaç teorem daha vererek bu bölümü bitirmek istiyoruz.

Bu maksatla bazı tarif ve özelliklerle işe başlıyalım.Hatırla­
nacağı gibi L ve W aynı bir skaler cisim üzerinde tarifli iki
lineer uzayı olmak üzere fi L - W dönüşümü f(x*y) - f ( x ) +g(x) ve
f(ax) -af(x) şartını saklıyorsa f ye lineer dönüşüm denir. Bi ­
rinci şart yine saklanmak üzere f(ax) -5f(x ) olursa f ye eşle­
nik lineer dönüşüm adı verilir.

(6.36) TARİF * I- ve K, aynı bir F < - R veya C) cismi

Üzerinde iki vektör uzayı olsun. Bu taktirde h: L x w -► F dönüşü­
mü x . x ^ x ^ L ve y,y 1 (y 2eW İÇİn a ş a n d a k i şartları saklıyorsa h
ya s-lineer fonksiyonel d e n i r .
a) h(xx*x2,y)- h ( x 1 ,y) + h ( x 2 ,y)
b) h(x,y1+y2) -hix^j^i + h ( x , y 2 >

c) h(ox,y) — ah(x,y)

d) h(x, 6 y) - 5 h(x,y)

Bu tariften anlaşılacağı gibi bir s-lineer dönüşümü b i ­

rinci dekişkene göre lineer ikinci dekişkene göre ise eşlenik
lineerdir. L ve W reel yani F - R ise d) den

h(x,By) — Bh(x,y)

elde edilir. Bu taktirde h her iki dekişkene göre lineer olur.

Bu durumda h ya 2 -lineer fonksiyonel denir. ı

(6.36) TARİF t N ve N* bir F skaler cismi üzerinde norm-

lu iki uzay ve h: N x N ' ♦ F bir s-lineer fonksiyonel olsun.Her
(x,y)eM x N' için

(6.37) |h(x,y)| <c||x|| [|y||

olacak şekilde bir c reel sayısı varsa h ya sınırlı s-lineer

fonksiyonel denir ve h nın normu
 146

|h(x,y)|
| |h| | - sup xcN- (0), yeN*-{0)}
ilx || \ |y| \
— sup{|h(x,y) |s 1 1 x 11 - 1 , 1 1 y| J - 1 }

olarak tarif edilir. (4.11) den hatırlanacağı gibi ||h||, (6.37)

şartını taÇlıyan c lerin en büyük altsınırı olmuş olur.

(6.36) mîsal t İç çarpım (dönüşümü) sınırlı bir s-lineer

fonksiyoneldir. Gerçekten,

|h(x,y) I1
l(h| | — sup { - * x*0 , y^O)
li*ll I H I
olduğundan buradan |h(x,y)| < | |h| | U x | | ||y|| elde edilir. Bu
h nın sınırlı olması için gerek ve yeter şarttır.

f(x,y) — <x,y> Ries^ temsilini kullanarak Hilbert u z a y *

larında tarifli s-lineer fonksiyoneller için de Riesz temsili*
ne benzer bir temsil elde edilebilir. Aşağıdaki teorem bu hu*
susla İlgilidir.

(6.39) TEOREM (Riosz tmoreaı) t H L ve H 2 iki hil*

bert uzayı ve

hî x Hj -*P

sınırlı bir s-lineer fonksiyonel olsun. Ayrıca kabul edelim ki

S, Hj den sınırlı lineer dönüşümdür. Bu taktirde h f

(6.40) h(x,y) - <Sx#y>

olarak temsil edilebilir. Buradaki S, h tarafından bir tek ola*

rak belirtilir. Üstelik

IİSİI - | | h | |
dir.

İs p a t t h, s-lineer fonksiyonel olduğundan fi: «H^P,

fi(x,y) — h T x ,y) olarak tarif edilirse, eşlenik almadan dolayı
h, y ye göre lineerdir. (6.32) teoremini uygulıyabilmek için
birinci değişken yani xeH^ keyfi fakat sabit olsun. Bu taktir­
de Teorem y ye baÇlı bir temsil verir.
 147

h(x,y) - <y,z>

olsun. Bu taktirde.

(6.41) h(x,y) - <z,y>

elde edilir. Buradaki zeH2 bir tek olup sabit olarak seçtiğimiz
xeH^'e bağlıdır. Dolayısıyla,

S: H x + H 2 , S(x) - z

olarak bir S dönüşümü tarif edebiliriz. Bu taktirde bu deleri

(6.41) de yerine konursa

h(x,y) - <S(x)#y>

bulunur.

Şimdi S nin lineer olduğunu gösterelim. Her şeyden önce

H x bir vektör uzayıdır. (6.40) ve h nın s-lineerll$inden, ycH2
için

<S(ax1 +Bx2),y>— h(axi + 0x 2 ,y)

1 -ah(x1 ,y)+Bh(x2 ,y)

-o<Sx1 ,y>*B<Sx2 ,y>

-<aS(x1 )+BS(x2 ),y>

yazılabilir. (6.35) teoremin den

S(axx+Bx2) -aSx1*6Sx2

elde edilir.

S sınırlıdır: S - 0 ise aşikâr olarak sınırlıdır S ¿0

olsun. Bu taktirde (6.40) dan

|<S(x) ,y>| |<S(x) ,S(x)>|

l|h||"sup( ,, 7 7 } > sup { }
||x|| ||y| İ İ M İ I |S(X) 11
>*> S(x)/0

lls(x)||
— sup (• Misil
11*11
 146

yazılabilir. Demek ki | | s | | _<Uh|| ve dolayısıyla S sınırlıdır*

||s||— ||h|| olduğunu göstermek için ||s|| _<l[h 1| olduğunu göS“
termek yeter. Halbuki Schwarz eşitsizliğinden dolayı

|<S(x),y>| l|Ş(x)H llyll

||h||-sup(— -------- } < sup { M is il
| |xj | | |y| I INI ||y||
Y#>

dır.

Teoremin ispatı« tamamlamak için geriye S nln tekliğinin

gösterilmesi kalır. Bunun için

h(x,y) - <S(x>,y> - <T(x),y>

olacak şekilde bir T: lineer operatörünün olabileceğini

düşünelim. (6.35) teoremin den dolayı her xcH^ için S(x) — T(x)
ve böylece S — T dır.

6-5 Hilbert eşlenik operatörler * Bu başlıkta aşağıda

tarif edileceği gibi Hilbert uzayında tarifli sınırlı lineer
operatörle, onun eşleniği arasındaki bağıntıların bir kaçına
kısaca değineceğiz.

(6.42) TARİF (Hilbart eşlenik operatör) * ve H 2 bi­

rer hilbert uzayı olmak üzere T: sınırlı bir lineer o p e ­
ratör olsun. Her xeH^ ve her yeH^ için

T # : H 2 -^H1

dönüşümü,

<T(x),y> - <x,T*(y)>

şartını s_ağlıyorsa T* dönüşümüne T nin (Hilbert) eşleniği de­

nir.
Aşağıdaki teorem, bu T* ın varlığını ve T ile olan ir­
tibatını verir.

(6.43) TEOREM t H^ ve « 2 birer Hilbert uzayı olmak üze­

re T: •*H 2 sınırlı lineer operatörünün T* eşleniği vardır,
tektir ve sıpırlı bir lineer operatördür. Üstelik
 149

||r*||-||T||
dır.

İSPAT I hî H 2 x H 1 * P , h ( y , x ) - < y , T ( x ) > olarak tarif edi­

lir*© h a-lineer fonkaiyoneldir. Çünkü T lineer ve iç çarpım
a-lineer dir. Mesela h nın eşlenik lineerlisi, aşağıdaki gibi
kolayca gösterilebilir.

h(y,ax^+ßx2 > - <y,T(ax 1 +ßx2 )>

- <y,<»T(x^î +ßT(x2 J >

- a ^ T i x ^ + ß<y,T(x2)>

- ä h ( y , x 1 > + ffh(y,x2 )

Ayrıca Schwarz eşitsizliğinden dolayı,

|h(y,x)| - |<y,T(x>>| <1(yİ I I|t (x > i | < | |t || ||x|| ||y||

ve T sınırlı olduğundan h da sınırlıdır. Diğer taraftan bu eşit­

sizlik ||h|| <||T|| olmasını gerektirir. Aynı zamanda

|<y,T(x)>| |<T(x),T(x)>|
I |h| | - sup { x j*0 ,yj*0 } sup {
I|y| t llxN l|T(x)|| 11 x 11 *

x^ 0 , t (x ) / 0 }-|| t ||

olduğundan netice olarak l|hl|™||T|| dir. Öte yandan (6.39)

teoremin den dolayı Ss H 2 * H1 8 i n ı r ^ 1 lineer operatörü tek ola­
rak mevcut ve bu dönüşüm için ||h|| “ ||SJ| dır. S — T* alarak
(6.39) dan

h(y,x) - <T*y,x>

yazılabilir. h(y,x) = <y,T(x)> olduğundan <y,T(x)> - <T*(y) , x>

-►<y,T(x)> - <T*(y),x> <T(x),y> - <x,T*(y)> bulunur.///

T* m özelliklerini inceliyebilmek için aşağıdaki Lem-

maya ihtiyaç vardır.

(6.44) lsmma t X ve Y birer iç çarpım uzayı ve S: X + Y

sınırlı lineer operatör olsun. Bu taktirde
 150

a) S — 0 olması için gerekil ve yeterli şart her xeX ve

her yeY için <S(x),y>— 0 olmasıdır.

b) X kompleks bir (İÇ çarpım U2ayı) olmak üzere S : X * X #

her xeX İçin <S(x),x> — 0 ise S — 0 dır.

îspat a): S — 0 olsun. Bu taktirde her xeX için S ( x ) - 0

olacakından her yeY için

<S(x) ,y> — <0,y> — 0

dır.

Tersine olarak her xcX ve yeY için < S ( x ) , y > ~ 0 olduğu­

nu farzedelim. Bu taktirde (6.34) teoremin den S — 0 bulunur.

bh Hipotezden dolayı her V - a x + y e X için <s(v),v^0 dır.

Buradan

0 - S(ax+y) ,ax*y>

- |o|2 <S(x),x>+ <S(y),y>*a <S(x),y>+a<S(y),x>

-c*<S(x),y> ♦ ö<S(y),x>

elde edilir, a — 1 alınırsa

<S(x) ,y>+<S(y) ,x> - 0

ve a — i alınırsa

<S(x) ,y> - <S(y) ,x> - 0

olur. Buradan < S ( x ) , y > ~ 0 ve dolayısıyla S “ 0 dır.///

Bu teoremin b) şıkkında X ın kompleks (kompleks iç ça­

pının uzayı) olması zorunludur. Reel olması halinde bu şık
2 2
doi)ru olmaya bilir. Bu hususa bir misal olarak S :JR •* R ,
(x,y) noktasını -j- kadar döndüren S dönüşümünü düşünelim. S
sınırlı ve lineerdir. Ayrıca S ( x ) l x ve böylece her xeiR^ için
< S ( x ) , x > - 0 dır. Fakat S ^ O dır. x “ <T olması halinde aynı d u ­
rumu inceleyiniz.

Şimdi Hilbert eşlenik operatörünün uygulamalar da sık

sık rastlanılan genel özelliklerini verebiliriz.
 151

(€.45) TBORSM t ve H 2 birer Hilbert uzayı S: Hj^ ♦

ve T: sınırlı lineer operatör ve a herhangi bir skaler
olsun. Bu taktirde,

a) <T*(y),x* - <y,T(x)> dır.

b) (S+T)*-S*+T* dır.
c) (aT)* - aT* dır.

i) (T*)* » T dır.

e) 1 1 t * t | | - | |t t *| | - | |t | | 2 dır.

f) t *T — 0 4» T - 0 dır.

g) H 1 - H 2 ise ( S T ) * - T * S * dır.

İSPAT a) * T* nin tarifinden dolayı her k c H j^ ve her yell2

için

<T*(y),x> - <x,T*(y) > - <T(x),y> - <y,T(x)>

dır.
b ) : Yine T* m tarifinden her x e H 1 ve her ytHj
İçin

<x, (S*T>* < y ) > - <(S*T) (x) ,y> - <S(x>,y> ♦ <T(x> ,y>

- <x,S* (y) >«-<x,T* (y) >

- <x,(S*+T*)(y)>

bulunur. (6.35) teoremin den dolayı her ycH 2 için (S + T)* (y) -
(S**T*)(y) elde edilir.

c) t (6.44) Lemmasının a) şıkkında S — (aT)* - ÖT*

alınırsa <(aT)*(y) , x > - <y,(aT) (x) > - <y,a (T(x) >

-S<y, T ( x ) >

— â<T*(y),x>

- <ĞT*(y),x>
elde edilir.

d) : T* nin tarifi ve bu teoremin a) şıkkından

<(T*)*(x),y> - <x,T*(y)>- <T(x),y>

 152

eşitliği bulunur. (6.44)-a) da S “ (T*)*-T alınırsa (T*)* — T

bulunur.

a): T * T î H^-*,H 2 ve T T * : H 2 -*-h 2 olduğu düşünülerek Sch­

warz eşitsizliğinden dolayı

||T(x>II 2 - <T(x)#T(x)> - <T*Tx,x> < ||T*Tx 11 |Ix||

il|T*T|| 1 1x112

dır. Burada j|x|| — 1 olan x 1er için supremum alınarak ||T | | 2

^||T*T|| bulunur. Bu taktirde,

IİTİI* «IİT*T|| <I|T*|| IİTİI - 1 |T| ı2

ve buradan da

11T *T ||—||T |12

elde edilir. (T*)* yerine T** yazarsak bu taktirde ||T**T# ||—

I |t *| |2 - | |t | |2 olur, d) şıkkından dolayı t* * — T olduğu için
ispat tamamlanmış olur.

f ) : e) şıkkından elde edilir.

g) t T* ın tarifinden

<x, (ST)^yp - <(STkx>,y> - <Tw, Styp - <x,T*S*y>

yazılabilir. (6.35) teoremin den dolayı (S T ) * y — T*S*y bulu­

nur.///

PROBLEMLER

6-5.1) de tarifli herhangi bir f lineer fonksiyonelin f(x)

— x.y — x^y^ ♦ x 2 y 2 + x^y^ şeklinde bir nokta çarpımı İle
temsil edilebileceğini gösteriniz.

6-5.2) X bir iç çarpım uzayı ve zeX keyfi fakat sabit olsun .

f (x) - < x , z > nin X de sınırlı ve lineer bir fonksiyonel
tarif ettiğini gösteriniz. Ayrıca ||f|| — Jjz|| o l d u ğ u m
ispatlayınız.
 153

6-5.3) (Tn >, bir Hilbert uzayı üzerindeki sınırlı lineer opera­
törlerin cümlesi ve T -*T ise T* •* T* olduğunu gösteriniz.
n n
6-5.4) H bir Hilbert uzayı ve T: H + H sınırlı lineer operatör
olsun. T - T * ise T ye hermityen denir.

a) Şayet T hermityen ise her xcH için <T(x),x> nin reci

olduğunu gösteriniz.
b) H kompleks ve her xeH için <T(x),x> reel ise T nin
hermityen olduğunu gösteriniz.

6-5.S) S ve T, bir Hilbert uzayında sınırlı hermit lineer ope­

ratör olsun. S ve T nin çarpımının hermit olması için
gerek ve yeter şart S ve T nin komütatif yani ST — TS
olmalıdır. İspatlayınız.

6-5.6) (T ), H Hilbert uzayı üzerinde sınırlı hermit lineer

operatörlerin bir dizisi olsun. Farzedelim ki (Tn ) ya­
kınsaktır. Diyelim

T n * T yani | |Tn —T| | — 0

dır. (Burada |( f |,(4— 11) deki normdur.) T nin H da

sınırlı hermit lineer operatör olduğunu gösteriniz.
 154

7.BÖLÜM

BANACH CEBİRLERİ

Geçen bölümlerde metrik uzaylarla ilgili bir kaç kavra**

rain dışında çok az topoloji kullandık. Fikirlerimizin ço$u, c e ­
birsel raahiyetli idi. Fonksiyon uzayları bizi bazı cebirsel
yapılara ve oradan da Banach uzaylarına götürdü, konular iler­
ledikçe operatörlerin özellikleri çalışmalarımızın esasını teş­
kil etti.

Bu bölümde topolojik ve cebirsel düşünce ve kavramların

birleştiği yapı olan Banach cebirlerinden bahsedeceğiz. İlgili
tarifler aşağıda takılik edilecektir. Banach cebirleri başlı
başına çok önemli bir konu olup matematiğin di$er dalları ara­
sında da önemli bir rol oynar. Bu cümleden olarak X kompakt
bir Hausdorff uzayı olmak üzere X üzerinde tarifli skaler de­
ğerli sürekli fonksiyonların C(X) uzayı ile bir Hilbert uza­
yından yine bu uzaya tarifli sürekli operatörlerin cebiri ara­
sında önemli bağıntılar vardır. Bu bağıntıların tesisinde Ba­
nach cebirlerinin rolü büyüktür.

7-1 cebir t Vektör uzaylarını gördükten sonra vektörle­

rin çarpılıp çarpılamıyacaŞı sorusu akla gelebilir. Reel sayı­
lar kendi üzerinde bir vektör uzayıdır. Demek ki bu vektör uza­
yında vektörler çarpılabilmektedir. Acaba genel halde durum
nedir? Bu çarpımın skaler çarpımla {nokta çarpımı ile) irtiba­
tı nedi? Bu sorularla ilgili cebirsel yapının tarifi aşağıda­
dır.

(7.1) tarîf (Cebir) * C, F cismi üzerinde bir vektör

uzayı olsun. Her x,y,ztC ve her a e F için vektörler arasında
çarpma denilen . : C x C * C işlemi aşağıdaki şartları saklıyorsa
 155

C ye (F üzerinde) cebir denir.

Cl) o(x.y) - (ax) . y - x . (ay)

C2) x. (y+z) - x . y x.z ve (x+y> .z-x. z + y . z

C3> x.(y.z) - (x.y).z

C bir cebir ve A, C nin altcümlesi olsun (Aj*0). A cüm­

lesi C deki işlemlere güre bir cebir ise A ya C nin altcebiri
denir.

~C Tariften anlaşılacağı gibi cebir, vektör uzayı ile hal­

kanın tabiî bir terkibidir. Hatta diyebiliriz ki bu iki cebir­
sel yapının ara kesitindedir. Değişik bir ifade ile cebir, vek­
tör uzayında tarif edilen çarpma işlemine göre bir halka olup
bu çarpma ile skaler çarpım arasında

a(x.y) - (ax) .y-x.(ay)

bağıntısı vardır.
Çarpma işlemi birim elemanlı ise yani her xec için e.x
- x . e - x olacak şekilde bir eeC varsa C ye birim elemanıı cebir
denir. (Genellikle bu birim eleman e veya lc *ıle gösterilir).
Her x,yeC için x . y - y . x ise C ye değişmeli cebir adı verilir .
F nin R veya C olması halinde C ye sırası ile reel veya komp­
leks cebir denir.

(7.2) atSAL t Reel sayıların R cümlesini düşünelim.

Skalerle çarpma ve çarpma işlemi olarak R deki çarpma ve
toplama işlemi olarakta yine R deki toplama işlemini alırsak
R bu işlemlere göre bir cebirdir.

(7.3) X topolojik bir uzay ve X de tarifli reel değer­

li sürekli fonksiyonların cümlesi C(X,]R) olsun. f,geC(X, R)
olmak üzere (f+g)(x) — f(x)♦g(x) ve (af) (x) — af(x) olarak ta­
rif edilirse C(X,R) bir vektör uzayıdır (aclR). Ayrıca f.g
çarpımı (f.g)(x) -f<x).g(x) olarak tarif edilirse C(X,IR) bi­
rim elemanlı ve deÇişkeli bir reel cebir olur.

Benzer işlemlere göre C(X,C) de birim elemanlı ve de­

ğişmeli kompleks cebirdir.
 156

(7.4) C ve C' reel veya kompleks iki cebir olsun. 4:C-

dönüşümü, 4(x+y) -4(x) + *(y) ,t(ax) — at(x) ve 4(xy) — »(X) 4(y)
şartlarını saklıyorsa ♦ ye (cebir) homomorfi denir. 4 bire bir
ve üzerine ise 4 ye izomorf! denir. C,birim elemanlı bir oebir
olsun. A - ( T : Ts C -*■C lineer operatör} ve M - Î M X * M x : C ^ C , M x (y)
-xy, xcC> olsun. Bu taktirde M C A dır (Bakınız problem 4.3-d)).

Şimdi 4: C * A , 4 (x) — M olarak tarif edilirse ♦ bir epi-

morfi (içine izomorf!) dır. Gerçekten,

4(x*y) " M ve M (z) - ( x + y ) z - x z + y z - (M +M ) (z) oldu-

A*y * Ty * y
Şundan 4 (x+y) ™ M „ • M ♦ M ~4(x)+4(y) dir.
x*y x y

4(ax) -<*M -o4(x) dır. Aynı zamanda

cıx x

. ♦ ( x y ) - M x y ve ÎMx ° M y ) (*> - M x (My (z)) - M x (yz)-x(yz) -

(xy)z-:4V (z) olduğundan * ( x y ) - M - M o M ■ ♦ ( x ) o » ( y ) dır. De-
xy xy x y
mek ki 4 bir homomorfidir. Ayrıca

4(x) - 4.(y) - M „ — xz — yz ve C birim elemanlı oldu-

x y
Şundan buradan anlaşılır ki x — y dır. Yani 4 birebir ve dolu-
yısıyla epimorfidir.

(7. S) TARİF (Banach cebiri) t C birim elemanlı kcmpleks

bir cebir olsun. C de bir norm tarif edilmişse C ye normlu
kompleks cebir denir. Ayrıca bu norm metriğine göre C Banach
uzayı ve

(7.6) l|xy||<||x|| t|y||

llell-1

ise C ye Banach cebir! denir(e«C nin kirim elemanıdır).

C bir Banach cebir! olsun. C nin e yi ihtiva eden kapa­

lı altcümlesine C nin alt Banach cebir! denir. Şu halde C nin
bir alt Banach cebir! birim elemanı ihtiva eden C nin bir alt-
cümlesi olup bu altcümle C deki işlemlere göre kendi kendine
bir Banach cebiridir.

Banach cebirlerindeki çarpma ile norm arasındaki bağın­

tıyı veren (7.6) şartından aynı zamanda çarpmanın sürekliliği
 157

de çıkartılabilir. Bunun için x R x ve ■* y ise x ny n -*■xy ol ­

duğunu göstermek yeter. Bu ise

Ilxnyn -xy|| - I|xnyn -xny ♦ x ny -xy||

“ H x n <yn'y) + y ( x n"x>11

i l l x n || I[yn - y | M l y l 1 llxn-x||

den elde edilir.

-HJ, ' '
(7.7) MİSAL t Kompleks sayıların C cümlesini düşünelim
toplama, çarpma ve skaler çarpma, <t de bilinen toplama ve çarp­
m a olarak alınırsa <C, birim elemanı e«l olan değişmeli bir cebir*
dir. <T de mutlak değer normu alınırsa C Banach cebiri olur.

(7.6) MİSAL t C[a,b} - {f: fı [a,b]-*IR sürekli) cümle­

si (7.3) misalindeki işlemlere göre reel cebirdir.

| |f | f - sup{|f (x) 1 1 xe[a,b]}

normuna göre reel Banach cebiridir.

(7.9) MİSAL i X topolojik bir uray ve C(X,1R) — {f: f

X ♦ 3R sürekli ve sınırlı) olsun, (f+g)(x) - £(x)+g{x), (af) (x)
~af(x) ve (fg)(x) — f(x)g(x) işlemlerine göre C ( X , m ) bir reel
cebirdir. C(X,IR) de norm

| |f j | - s u p { | f (x) |: xeX)

olarak tarif edilirse C(X,IR) birim elemanlı ve değişmeli reel

Banach cebiri olduğunu görmek kolaydır. Bir misal olarak (7.6)
şartının sağlandığını gösterelim.

I | f g | I - suptl (fg) (x) I) - suptjf (x)g(x) | )

-sup{|f(x)| |g(x) | }

< s up{|f (x) |) .sup{|g(x) |)

“ 11*11 Iİ9İI
olduğu gibi her xcX için *(x) * 1 sabit fonksiyonu birim ele­
man olup ||*|| — 1 d ı r .
 158

Benzer cebirsel işlemlere ve norma göre C(X,C) de birim

elemanlı ve ¿e\iş»neli kompleks Banach cebiridir.

(7.10) m İs a l t C d e S — ( z:!|z|| <l> kapalı birim yuvar

nı (diskini) düşünelim. 0 ( 6 , 0 * (f: fıB sürekli) cümlesi
(f+g)(x) — f(x)+g(x), (af) (x) — af(xî ve (fg)<x) — f(x)g(x) işlem­
lerine ve supremum norma göre birim elemanlı ve değişmeli bir
Banach cebiridir. şimdi İ nin içinde yani B - {z:|z|<l> de ta­
rifli analitik fonksiyonların A( 6) cümlesini düşünelim.Horera
teoreminden dolayı A(8 ) kapalı olduğundan A ( B ), C(B,C) nin
bir alt Banach cebiridir. Bu Banach cebirine disk cebiri de d e ­
nir.

Daha genel olarak K boş olmayan kompakt bir Hausdorff

uzayı olmak üzere C(K,C), aynı işlemlere ve ayni norma göre bir
Banach cebiridir. '

Disk cebirlerinin çok enteresan özellikleri vardır. Bun­

ların bazılarını daha sonra görecemiz.

(7.11) MİSAL ı C aşikâr olmayan (yani C / {0}) bir komp­

leks cebir ve b (C,C) — {Tt Ts C-»C sınırlı lineer operatör) ol­
sun. B(C,C) deki işlemler Problem 4.3 deki gibi tarif edilirse
B(C,C) birim elemanlı bir cebir ve supremum norma görede bir
Banach cebiridir ((4.27) teoremine bakınız).
Burada ifade etmediğimiz daha bir çok Banach cebiri var­
dır. Ancak hemen belirtelim ki keyfi b i r C Banach crt>iri B(C,C)
nin bir alt Banach Cebiri olarak düşünülebilir. Bu sebeple
(7.11) misalindeki B(C,C) Banach cebiri ve bunun bütün alt
Banach cebirleri, bir anlamda bütün Banach cebirlerinin yeri­
ne alınabilir. Bunu görmek o kadar zor delildir. (7.4) mise­
linden dolayı M_(x) - cx olmak üzere ♦ j C-*B(C,C), ♦ ( c )-m ola-
c c
rak tarif edilirse e bir epimorfidir. M e , C de birim opera­
tördür. Her ceC için ||c | | - | 1 m || olduğunun gösterilmesine
gelince,
l|Mc (x)|| - 11ex11 <||c|| 11*|| - I | m c || < | |c| |

dir. Fakat aynı zamanda

riMc ll - . u p t | | M c <x)||:||x|| <l> » ||Mc (l)|| - U d i

 159

olduğundan ||M ||- | | c | | dır. Demek ki *, C den B(C,C) nin bir

alt Banach cebiri üzerine uzaklığı koruyan (izometrik) izomor-
fidir. B u sebeple C nin yerine cebirsel olarak C ye eşdeğer olan
B(C,C) nin ♦ (C> alt Banach cebirini alabiliriz. Bir başka ifa­
de ile apstrack (elemanlarının mahiyeti bilinmeyen) bir C cebi­
ri yerine C den C ye tarifli sürekli lineer operatörlerin bir
oebirini alabiliriz (Gruplar teorisindeki Cayley teoremini ha­
tırlayınız) .

7-2. Aritmetik birim fregfflerj olan «limanlar t C bir

Banach cebiri ve xeC olsun. x x ”^ — x — e olacak şekilde bir
x ”*eC varsa (yani x m çarpmaya göre tersi varsa) x'e aritmetik
birim (veya regüler) denir. C de aritmetik birim olan elemanla­
rın cümlesini R ile gösterelim. e e R d ı r . Bu R çarpmaya göre bir
gruptur. Çünkü x,ycR ise xy-1 in tersi yx~^ olduğundan xy 1 eP
dır. R nin C deki tümleyeni S - C - R ise S nin elemanlarına sin-
güler denir. O e $ dır. Şu halde S nin elemanları C de regüler
olmayan elemanlardır. Aşağıda göreceğimiz bir kaç teorem R ile
5 cümleleri ile ilgilidir*

(7.12) teorem t C bir Banach cebiri olsun. ||x-e |j < 1

şartını sağlayan her xtC regüler olup, x in tersi

x -1 - e ♦ E (e-x)n
n— 1
dir.

İspat t r — | | x - e | | dersek r < l olur. Bu taktirde

|| ( e - x ) n | | < | | e - x | | n - r n

«O -
den anlaşılır ki £ (e-x) serisi mutlak yakınsaktır. C tam ol-
r*-l
duğundan bu seri C de yakınsaktır. Bu toplam s ile gösterelim
• m
yani s * £ ( e - x ) olsun. Şimdi y - « * 8 diyelim. C deki çarpma
n— 1
sürekli olduğundan m
y _xy - (e-x) y — (e-x) (e + s) - (e-x) ♦ (e-x) E (e-x)

(e-x) ♦E (e-x)n + 1 - (e-x) ♦ £ (e-x)n - E (e-xf - s - y - e ve

n— 1 n-2 n-1
böylece x y - e dir. x y - e olduğuda benzer şekilde gösterile­

bilir.///
 160

Bu neticeyi aşağıdaki teoremde kullanacağız.

(7.13) teorem t C bir Banach cebiri olsun. C nin regüler

elemanlarının R cümlesi açık ve S — C - R tümleyeni ise kapalıdır.

İspat ı x0 cR ve x ise ||x-xQ || < 1 / | IX“1 !| şartını Bağlı­

yacak şekilde C de herhangi bir eleman olsun. Bu taktirde,

" xolx “eII " l l xoL*x' xo) li i H xĞ1H l) x“x0M <x

olduğundan (7.12) teoreminden dolayı x ~* x c r
dır. x — x (x~*x) ol-
o o o
duğu için aynı zamanda xeR dir. O halde R açıktır. Açık bir cüm­
lenin tümleyeni kapalı olacağından S kapalıdır.///

(7.14) teorem : C bir Banach cebiri ve R C deki re­

güler elemanların cümlesi olsun, f: R-»R, f(x) ” x ”^ olarak ta­
rif edilen İ dönüşümü süreklidir.

İspat i x0 CR ve x, I|x-xQ || < 1 / 2 ( | |x”l ||) olacak şekilde

R nin bir başka elemanı olsun. Bu taktirde

olduğu için (7.12) teoreminden dolayı x~*xeR ve

x-1x “ (x"1x)"1 - e ♦ z (e -x”1x)n

° ° n— 1 °

dır. şemdi f nin sürekli oluşu

'2iı=t;1ı ı 2ıix-xoıı

den elde edilir.///

 161

C bir Banach cebir! ve xeC olsun. x ın singülerliği ve­

ya regülerliği x in kendisine bağlı olduğu kadar C ye de bal­
lıdır . x, C de regüler, C' C nin alt Banach cebir! ve xec'ise
x, C' de slngüler olabilir. Aynı şekilde C, C" Banach cebiri-
nin bir altcebiri ise x , C de sigrüler iken C" de regüler ola­
bilir. C de sindiler olan öyl« elemanlar vardır ki C yi Banach ce­
bir! olarak ihtiva eden her C* Banach cebirinde de bu eleman­
lar sirgülerdir. Aşağıda bu elemanları inceliyeceğiz.

6-J. Sıfırın topolojik bölmnlmri t C bir Banach cebir!

ve zcC olsun. ||zn || - 1 olmak üzere zzn - 0 veya znz + o olacak
şekilde C de bir <*n ) dizisi varsa z ye sıfırın topolojik bö­
leni denir. Sıfırın topolojik bölenlerinin (hepsinin) cümlesi­
ni 2 ile gösterelim*

(7.15) rfORSJf t C bir Banach cebir! olsun. C deki sln­

güler elemanların cümlesi S İse 2,S nin bir altcümlesidir.

İs p a t t zeZ ve IJs | | ~ 1 olmak üzere <*n >* 2 de bir dizi

ve zz « 0 olsun. Şayet z regüler yani i c r ise bu taktirde C
n
deki çarpmanın sürekliliğinden dolayı z (zzn)-*zn -*0 olur ki
bu I|zn || - 1 oluşuna tezattır. O halde zeS dır. z keyfi oldu­
ğundan 2 ^ s dır.///

Aşağıdaki teorem Z nin S içine dağılışı ile ilgilidir.

(7.16) TBORSM t S nin s ı n ı n Z nin bir altcümlesidir.

İSPAT : S kapalı olduğundan S nin sınırı S nin bir

altcümlesi olup b u altcümle R de yakınsak dizilerin limit­
lerinden ibarettir, z böyle bir nokta ise yani zcS ve r * z
n
olacak şekilde R de bir (rn ) dizisi varsa zcS olduğunu gös­
termeliyiz. Her şeyden önce r ^ z - e — r^ (z-rn) olduğundan
(r“ 1) sınırlı değildir. Aksi taktirde
n

llr^1 s-«|| <1

yazabiliriz. Bu taktirde r ^ z ve dolayısıyla ı - r (r^1.), re­

güler olur. Halbuki z regüler değildir. Demek ki gerçekten
(r"1 ) sınırlı değildir. Bu sebeple 11r“1 ! |■**> kabul edebiliriz.
Şayet zn - r ; V | |r^ 11 denirse ||zn | | - l ve
 162

-1
zr e
n e+(z-rn ,rn 1 + (z -r )z **0
zz 1 \----
n n n

olacağından teorem ispatlanmış olur.///

Bu hususların önemini daha iyi anlıyabilmek için C nin

daha geniş bir C Banach cebirine gömüldüğünü farzedelim. Ha­
tırlanacağı gibi bir eleman C de singüler ise C*de singüler ol­
mayabilir. Bununla beraber bu eleman C de sıfırın topolojik bö­
leni ise aynı zamanda C de de sıfırın topolojik bölenidir ve
bu sebeple C* de de singülerdir. Demek ki C de sıfırın topolo­
jik bölenleri olan elemanlar, singüler elemanlardır ve bu ele­
manlar C nin her C' genişlemesinde de singüler kalırlar.. (7.16)
teoremi böyle bir durumda S nin sınırının bu manada deflişmiye-
ceÇini ifade eder.

7-4. spaktrum t C kompleks bir Banach cebiri ve xeC o l ­

sun. x in spektrumu o(x) ile gösterilir ve

a(x) - { X: x-Ae singüler, AcC)

olarak tarif edilir. x in spektrumunun aynı zamanda C ye de

bağlı olduğunu ifade etmek için gerektiğinde o(x) yerine o^(x)
yazacağız.

(7.17) tborem t Her xcC için o(x) spektrumu, c nin ko

pakt bir altcümlesidir.

İs p a t t Heine-Borel teoreminden dolayı o(x) in sınırlı

ve kapalı olduğunu göstermek yeter. Önce o(x) in (0,0) merkez­
li ve ||x|[ yarıçaplı diskin altcUmlesi yani o(x)et{z: |z| <
||x11} oldururu gösterelim. A, 11x| |<{A| şartını sağlayan bir
kompleks sayı ise bu taktirde l|x/X[}<l ve buradan da || e -
(e-x/A)|| <1 yazabiliriz. Bu ise e-x/A ve dolayısıyla x-Ae
nin regüler olduğunu ifade eder. Halbuki Aeo(x) olduğundan
x-Ae singülerdir. 0 halde o ( x ) c { z : |z | ^< | |x ] | dır.

Şimdi o(x) ın kapalı olduğunu göstermek için o(x) ın

p(x) — C-o(x) tümliyenini düşünelim. Ao eC-o(x) ise x-AQe regü­
ler yani x-Ao«eR dir. f ( A ) — x-Ae olsun. (7.13) teoremine göre
 163

R, C nin açık bir altcüralesi olduğundan R, f(XQ ) ın bir V ( M X 0M

civarını ihtiva eder. AR XQ ■►f ÎAn> *f(A0> yani f süreklidir.
0 halde XeN(Xo ) olduğunda f (1)eV(fUel) olacak şekilde X^ in
bir N(X ) civarı vardır. Demek ki XcN (X ) «*f (X) — x-XeeR «*XeC-
o o
o(x) dır, O halde C-o(x) açık ve dolayısıyla o(x) kapalıdır.///

o(x) ın tümliyenine yani p(x) - C -o(x) cümlesine x in ré­

solvant cümlesi denir. Yukarıda gördük ki {z: Jzj>||x||}c=p(x)
ol u p p(x), C nin açık bir altcümlesidir. vx * p(x) -► c

vx (X) - (x-Xe)”1

olarak tarif edilen vx dönüşümüne, x m rezolvantı denir.(7.14)

teoreminden dolayı v x »X nın sürekli bir fonksiyonudur. X,uep(x)
olsun. Ou taktirde

vx (XÏ - v x (Xï[x-ue] [x-pe]”*

- v x (X) [x-pe]vx (p)

- v x (XÎ [x-Xe + (X-p)e]vx (p)

- [e ♦ (X—P) v (X)]v (p)

- vx (tı> + (X-p)vx (X)vx (p)

ve netice olarakta

vx (X)-vx (p) - <X-p)vx <X)vx (p)

bulunur. Bu son bağıntıya résolvant eşitlisi denir.

Bu açıklamalardan sonra aşağıdaki teoremi verebiliriz.

(7.1$) t b o r m m t C kompleks bir Banach Cebiri ve xcC ise

o(x) 0 dır.

İSPAT ı f, C de tarifli bir fonksiyonel yani f, C nin

C* konjuge uzayının bir elemanı olsun, h: p(x) -**0, h ( X ) — f(vx
(X)) olarak tarif edelim, f ve vx sürekli olduğundan h da sü­
reklidir, Rezolvant eşitliğinden
 -164

h(X)-h(u) - f ( v x (X))-f(vx (n))

- f [ v x (X)-vx (u)]

- f [ ( X - u ) v x U ) v x (u)3

- (A-u)f(v x (A)v x (m ))

yazılabilir ve buradanda

h(A) - h(u)
f<vx U , v x <lj))
A-p

elde edilir. Bu taktirde

b (X) - h(u)
lin — ■ f(»x(X)2)
X-*M A-p

olur. Demek ki h, p(x) İn her noktasında analitiktir. Şimdi

o(x) “ 0 olduğunu kabul edelim. Bu taktirde p(x) — C ve dolayı'
sıyla h bir tan fonksiyon olur. Aynı zamanda Aj*0 için vx (A) "
X 1 (x/X-e)"1 yazılabileceğinden |X| <*> için vx (A) -»0 olur. Bu
taktirde

(7.19) |h(l)| - | f ( v x (l))||<||f||||vx U ) | | - 0

dır. Bu İse h nın <C de sınırlı olduğunu ifade eder. Bu taktir'

de Liouville teoreminden dolayı h sabit ve (7.19) dan dolayıd*
sıfırdır. Yani her Aep(x) için h(X) — f(vx (X)) — 0 dır. Fakat f
keyfi olduğundan (5.5) teoreminden dolayı her Aep(x) için vx (D
— 0 dır. Bu taktirde ||e|| — ||(x-Xe)vx (X) || — |10 1| — 0 olurkl
bu ||e{| M 1 oluşuna tezattır.///

Burada hemen belirtelim ki reel Banach cebirleri içi*1

o ( x ) — 0 olabilir. Bunu aşağıdaki misalde görmek mümkündür.

(7.20) MİSAL t a^jClR olmak üzere 2x2 tipindeki A— ( a ^ >

kare matrislerin (hepsinin) cümlesini M 2 11« gösterelim.

A + B - ia^+b^) , X A - ( X a A ^)

işlemlerine göre lineer bir uzaydır. Bilinen matris çarpımına

 165

göre bir cebir olur. 6 ^ — 1 ve i t4 j için 6 ^ — 0 olmak üzere

I— ' M2 nin birim elemandır. M2 *
2
||a |j -max{ .E |a14|* 1 <i i 2>
J-l 13

normuna göre bir cebir ve bu norma göre Mj tamdır. Şimdi

olmak üzere

0(A)“ U c F ı A-AI singüler)

cümlesini düşünelim. Lineer cebirden bilindiği gibi A-Al nin

sirgüler olması için gerek ve yeter şart A-Al nin dederminan-
tının sıfır yani det(A-Al) " 0 olmasıdır. Böylece

o(A) — (AeR * det(A-AI) " 0 )

2 2
dır. Fakat det(A-AI) — X + 1 olduğundan X +1-0 şartını sag-
lıyan reel sayısı yoktur. Demek ki o(A) — 0 dur.

(7.21) tarîf t C birim elemanlı bir cebir xeC ve o(x),

x in spektrumu olsun. Bu taktirde

r(x) - sup{|X|s Xeo(x)}

sayısına x ın spektral yarıçapı denir. Yukarıdaki ispat ve

açıklamalardan dolayı 0 <r(x) Ilx l I <*ır•

C,birim elemanlı bir cebir olsun. C nin sıfırdan fark­

lı her elemanı regüler ise C ye bölüm cebiri denir. (7. 18)
teoreminin önemli bir neticesi aşağıdaki teoremdir.

(7.22) teorem (Gelfand-Masar) t C bir Banach cebiri ve

C nin sıfırdan farklı her elemanı regüler olsun. Bu taktirde
C, C ile izometrik olarak eş yapılıdır.

îspat t xeC olsun (7.10) teoreminden dolayı o(x) * 0

dır. Böylece x-Ae singüler olacak şekilde Aeo(x) vardır C bir
bölüm cebiri olduğundan x-Ae — 0 -+x — Ae dir. Böylece her xeC
ye x — Ae olacak şekilde bir AeC tekabül eder, üstelik bu X
 166

tektir. Çünkü A, yeC ve Aj*y olmak üzere x - u e ve x — Ae İse

(A-y)e — 0 olur. A-y / O olduduÇundan e — 0 olması gerekir ki bu
mümkün değildir.

Şimdi x — Ae olmak üzere fı X * C * f(x) — A olarak tarif

edelim. x — Ae ve y — ye ise x * y — (A + y)e ve x y — (Ay)e olur.Bu
taktirda f (x + y) — A + y — f(x) ♦ £<y) ve f (xy) — Ay — f (x) .£(y) dir.
Ayrıca f ( x ) — f(y) ise A — y «*x — y olduğundan £ birbirdir. üste-
İlk her AcC için x — AeeC olduğundan £ bir izomor£i (cebirsel
eşyapı dönüşümü) dür.

Bu £ dönüşümü izometridir. Çünkü

|£ (x)| — |A| - 11Ae|| - ||x||

dır.///
4

Bu teoreme göre C ile C yi Czdeşliyebiliriz. Yani biri"

nin yerine dikerini alabiliriz. Şu halde (7.22)- teoremi bu ma"
nada herhangi bir kokpleks Banach bölüm cebirinln € ye eşit
olduğuna ifade eder. Bu husus değişmeli Banach cebirleri yapı"
sının esasını teşkil eder.

Bilindi?! gibi (t hem Banach cebiri ve hemde bir bölüm

cebiridlr. Böylece (7.22) teoremi a yİ bu özelliğe sahip tek
Banach cebiri olarak belirtir. Aşağıdaki teoremlerde bütün Ba"
nach cebirleri arasında (T nin enteresan diğer bazı karakteri"
zasyoYıları verilecektir.

H bir halka ve xeH olsun. z x - 0 veya yz - 0 olacak şekil"

de sıfırdan farklı x veya y elemanı varsa z ye sıfır bölen
denir. Sıfır elemanından farklı elemanlar ihtiva eden bir hal"
kada 0 bir sıfır bölendir. Banach cebirlerinde de 0 bir sıfı*
bölen olduğundan aynı zamanda sıfırn bir topolojik bölenidir «
<Z Banach cebirinde sıfır topolojik böleni sadece 0 dır.

Aşağıdaki teorem bunun tersi ile ilgilidir.

(7.2i) tborbm t C kompleks bir Banach cebiri olsun. C

de sıfırın topolojik böleni sadece 0 ise C — C dir.

İ s p a t t xtC olsun. x in o(x) spektrumu boş olmadığından

o(x) in bir A sınır noktası vardır. x-Ae bütün slngüler eleman"
 167

ların S cümlesinin bir sınır noktasıdır. (7.16) teoreminden do ­

layı x-Ae, sıfırın topolojik bölenidir. Hipotezinden dolayı x-
A e - 0 - * x — Xe bulunur.///

Aşağıdaki teorem kompleks bir Banach cebirinin genişle­

mesi halinde o (x) ile <r,(x) arasındaki bağıntıyı verir,
c c
(7.2h) TEORBtı ı C' kompleks Banach cebir! ve C, C ’ nün
alt Banach cebir! olsun. Bu taktirde

a) xeC ise oc , ( x ) C O c (x) dır.

b) o (x) in her sınır noktası aynı zamanda oc ,(x) inde

bir sınır noktasıdır. Yani 3 a A ( x ) C 3 o A ,(x) dır.

İ s p a t a): Şayet x-Ae, C* de singüler ise aynı zamanda C

de de singüler olacağından iddia aşikardır.

b ) : A, o (x) in bir sınır noktası olsun. x-Ae de

C daki singüler elemanların S cümlesinin sınır noktasıdır. BÖy-
lece (7.16) teoreminden dolayı x-Ae, C de sıfıfrın topolojik
bölenidir. Bu sebeple x-Ae aynı zamanda C' de de sıfırın topo­
lojik bölenidir. Bu taktirde x-Ae, C de singüler ve A e o c ,(x)
dir. A nın o ,(x) ın bir sınır noktası oluşu a) dan elde ediliri

Bu teorem genelde bir elemanın spektrumunun Banach cebi-

ri genişledikçe (büyüdükçe) küçüldüğünü gösterdiği gibi oA (x)
nın sınır noktaların da kaybolmıyabileceğini yani yine sınır nok­
tası olarak kalabileceğini ifade eder. Bu hususla ilgili aydın­
latıcı bin misal olarak B - {z: |z| <1> de tarifli, sürekli ve
B°-{z: ]z| <1) de analitik olan fonksiyonların C disk cebirini
düşünelim.((7.10) misaline bakınız). feC ise kompleks analizde­
ki maksimum modül teoreminden

||f|) - s u p t lf U M * M <ı >

— s up ( | f ( a > | * M

yazılabilir. Bu husus C deki elemanların B nın sınırına kısıt­

lanışı ile elde edilen C' alt Banach cebiri ile C nin özdeşle-
nebileceğini ifade eder. Çimdi f ( z ) - z olarak tarif edilen feC
 168

yİ düşünelim. Bu taktirde kolayca görülebileceği gibi oc (f) - B

ve oc# (Î) — 3B dır.

7-5 Spektral yarıçap için formül t Burada r(x) apect-

ral yarıçapı ile İlgili bir fornül vereceğiz.

C kompleks bir Banach cebir! ve xeC olsun.

r(x) ~sup(|A| :Xeoc (x))

olarak tarif edilen r(x) spectral yarıçapını düşünelim. C 1, x

tarafından gerilen alt Banach cebir (yani x in bütün polinom -
larının cümlesinin kapanışı) olsun. (7.24) teoreminden dolayı
r(x), a , (x) e göre aynı yani,
O

r(x) — sup( |A|r Xecç f (x)}

dir. Bu ise r(x) in x in kuvvetlerinin dizisine baÇlı olduğunu

ifade eder. r(x) ile ilgili formüle geçmeden önce aşağıdaki Lenr
mayı verelim.

(7.2$) Lemma t o(xn ) — o (x)n d i r .

İspat t X sıfırdan farklı bir kompleks sayı ve A ^ A ^ * . . #

Xn ; X nın farklı n. kökleri olsun. Bu taktirde x n-Ae nin singü-
ler olması için gerek ve yeter şart en az bir i İçin x-A^e sin-
güler olmasıdır. Bu taktirde Lemmanın ispatı

xn -Xe - (x-X^e)(x-X^e)...(x-Xne)

eşitliğinden elde edilir.///

(7,26) TBOREN t r(x) - lim|Ixn ||1/n dır.

İspat t Yukarıdaki Leramadan dolayı r(xn )**r(x)n dır. Ay-

eıot r(xn > < |lxn U olduğundan har n İçin r<x)n i l l x n || vaya
r(x) £ İ | x n ||1/,n olur. İspatı tamamlamak İçin a, r(x) < a şartını
saklayan herhangi bir reel sayı olmak Üzere sonlu sayıdaki n
ler hariç | Ix n | | _< a olduğunu göstermek yeter. Çimdi bunu gös­
terelim.

Önceki başlıktaki çalışmalarımızdan dolayı

|İx | | < X olmak üzere
 169

vx U ) -

~ - X _ 1 (l - - f ) * 1

(7.27) - - ^ [ l ♦ î -Ç-l
n— 1 X

yazılabilir, şayet t, C de tarifli bir fonksiyonel ise ||x|l<

|XJ için (7.27) dan dolayı

f (v (X)) - - X _ 1 [f(e) + Z f ( ^ n ~ > ]

* n— 1 X

(7.28) --x'1 [£(e) ♦ E f(xn).x'n]

n-1

dır. (7.18) teoreminden dolayı f(vx (X)), r(x) <|X| bölgesinde

analitik bir fonksiyondur. (7.28), ||x|| <|X| için bu fonksi­
yonun Laurent açılımıdır. Yine kompleks analizden bu açılımın
r(x) < lX | için geçerli olduğu bilinir, şimdi a, r(x) <a<a şar­
tını sağlayacak şekilde herhangi bir reel sayı ise

Z f(xn/an )
n— 1

serisi yakınsaktır. Bu taktirde bu serinin terimleri sınırlı

bir dizi teşkil eder. Bu husus C de tarifli her fonksiyonel ya­
ni her feC* için doğru olduğundan x n/ a n , C de sınırlı bir dizi
teşkil eder. ((5.26) teoremine bakınız).Böylece her n ve uygun
bir K > 0 sayısı için

l|xn/an || <K

veya
||xn |I1/n < a x 1/n
bulunur. Yeter derecede büyUk n 1er için < a olduğundan
sonlu sayıda n 1er hariç diğer bütün n 1er için ||xn ||1^ n < a
dır. Bu ispatı tamamlar.///
 170

PROBLEMLER

7-5.1) Bir vektör uzayı üzerindeki lineer operatörlerin cümle­

sinin bir cebir teşkil ettiğini gösteriniz.

7-5.2) B bir Banach cebiri, xcB ve | |xf | < 1 ise xy — x + y ola­

cak şekilde bir ycB olduğunu gösteriniz.

7-5.3) 3 bir Banach cebiri ve ft B -►C bir homoroorfi olsun.Her

xeB için |f(x)| ^ | t x ll olduğunu gösteriniz. Buradan ska-
ler değerli bir homoroorfinin sürekli olduğunu söyliye-
bilirmisiniz.

7-5.4) a) M 2 * 2x2 tipindeki A — ( a ^ ) kare matrislerinin cümle­

si olsun. nin

A B - ( a ^ ♦ b A j) ,

işlemlerine göre bir lineer uzay olduğunu gösteriniz.

b) Matris çarpımına göre M 2 nin cebir olduğunu gösteri­

niz .
2
c) ||A11 -raak { E |a,.1 1 1 < i < 2} normuna göre M. nin
j-1 1 3 ~ 2
tam olduğunu gösteriniz.
 171

KAYNAKLAR

[l] Douglas R.C., Topological vector spaces distributions

and Kernels, Academic Press, 1967
[2} Gemiguni M.C., Elementary Topology (second edition)
Addison Wesley publishing Ccrp&v. 1»78
(3] Halmoe P.R., Indroducticn to Hilbert Spaces and the
theory of spectral Multiplicity (Second
edition) Chelsea publishing Oowpery, 1S57
(4} Hofftiwn K., Banach Spaces of Analytic Functions
Prentice-Hall Inc., 1962
(5] Horvath J., Topological vector spaces and distributions
voluna I, Addison Wesley publishing Company,
1966
(6] Kelley J.L., General Topology, Van Nostrand, Prince-
tlon, N.J.1955
(7] Xreyszig E,, Introductory Functional Analysis with
Applications, John Wiley and Sons. New York,
1978
(8] Maddox I.J., Elements of Functional Analysis Cambridge
at the University Press 1970.
(9] Naimark tt.A., Noimed Bings, Noordhoff Groningen, 1959
(10) ffcjdln W., Factional Analysis. Tata FfcCraw-Hill
Publishing Company Ltd. New Delhi, 1973
[11] Kudin W., Real and COnplex Analysis, Mo Grew - Hill,
London, 1970
{12) Simoons G.F., Introduction to topology and Modem
analysis. McGrm-Hlll. 1963.
[13] Taylor A.E. Introduction to the flncticnal Analysis
Utley, New York 1956
{14) Terzioglu T., Fcnksiyonel Anallsln ydntemleri(I)
KJRtTAK yayinlan No.589 Ankara, 1984
(1 5 ) Treves F., Topological vector Spaces Distributions and
Kernels. Academic Press. 1967
(i6j Ulucay c., Fonkslyonlar Teorial ve Rlemam YUzeyleri
Ankara tfrttversltesl Basimevi 1978
 172

SEMBOL İNDEKSİ

A1 B , Anın her elemanı B nln her elemanına diktir, 128

xiB , x, B nin her elemanına diktir, 128

boyL — Boyp L, L nin F Üzerindeki boyutu, 55

Br (xo ) - B(xQ *r), Açık yuvar, 23

br (xo ) — B(xQ >r), Kapalı yuvar, 23

$ , Kompleks sayılar,

C(X,JB) , X de tarifli reel değerli sürekli ve sınırlı fonksi­

yonların cümlesi, 66

C(X,C1 , X de tarifli kompleks değerli sürekli ve sınırlı fonk­

siyonların cümlesi, 67

c[a,b] , [a,b] kapalı aralısında tarifli reel deŞerli sürek­

li fonksiyonların cümlesi, 67

C°° , Sonsuz boyutlu Uniter uzay, 63

ÇekT , T nin çekirdeği, 85

D(A,B) , A ve B cümleleri arasındaki mesafe, 31

J(x,A) , x noktasının A cümlesine olan uzaklığı* 32

P, , Sonsuz dizilerin cümlesi, 49

F[x] , Katsayıları p cisminde olan [-olinomların cümlesi, 50

I , özdeş dönüşüm, 8

infA , A nin infimumu, 12

11'
12 v
jj/ , İç çarpım fonksiyonu şartları, 126

14j

t , Kompleks sayıların sınırlı dizilerinin uzayı, 20

*p .«
i2 , Hilbert dizi uzayı, 129

tp , 131
L(L,Ii' ), L den L' ye lineer operatörlerin cümlesi, 36

L , nin cebirsel dualı, 100

l L nin İkinci cebirsel dualı, 100

makA , A nin maksimumu 11, 12

•
ainA , A nin minimumu 11, 12

M1l ,/
, Metrik aksiyonları, 18
H2(
M3.I
M , Posltif tam sayılar cümlesi

N# , N nin dual uzayı, 99

N*# , N nin İkinci dual uzayı, 121

SUpA , A nin supremuau, 12

» , Reel sayılar cümlesi

r(x> , x in spectral yarıçapı, 165

m" , Sonsuz boyutlu Euclldean uzay

— S(xo *r) yuvar yüzeyi, 23

W
6 , Kompleks sayı dizilerinin uzayı. 22

S(X) , X de tarifli sınırlı fonksiyonların cümlesi.

T* , hilbert eşlenik operatörü, 148

, T nln A y.» kısıtlanışı, 94

TU
Tl]
T2* , Topoloji aksiyomları, 30
T3j

1 1 , Mutlak değer, 16, 17

II II , Norm, 57

<»> , İç çarpın fonksiyonu, 126

o , Direkt toplam, 138

x - Y 9 Z, Y ve 2 nln direk* toplamı, 138

c(x) t x in spektrun-u, 162

p{x) , x in rezolvant cümlesi# 163

Y*1“ # Y nin dik komplemanı, 138

x ♦Y # Yan cümle# 55#115

'i # Tam sayılar cümlesi.

 175

KONU İ N D E K S İ

A
açık birim yuvar» 23 civar,27,30
açık dönüşün, 114 etinle, 1
açık dönüşün, teoremi» 114 dinlenin çapı,32
açık dinle, 24,30 dinlenin üst sının, 12
alt Banach uzayı» 154 dinlenin alt sının, 12
alt cebir, 155 çekirdek,85
alt uzay, 51 D
alt uzayların direk toplanı, 138 denk norm, 78
alt uzayların toplamı. 138 denklik bağıntısı,6
aşikar altuzay,51 denklik sınıfı,6
alışılmış metrik, 16 dik izdüşün(operatörü),139
alt liner uzay, 51 direk toplam, 138
aynlabillr,7 * diskre metrik» 19
ayrılabilir uzay,29 dizisel kompakt metrik uzayı,79
aşikar altuzaylar 51 dönUşün, 7
B dual uzay,99
Bal re teoremi, 113 E
bağıntı, S esas dizi,36
baz,53 en bUyUk alt sınır, 12
Banach ceblrl, 156 en küçUk Ust sınır, 12
Banach-Steinhaıse Teoremi »122 epimorfi, 156
Banach uzayı*57 eşlenik lineer dönüşün, 145
bilinen metrik, 18 eşit cünle,2
boş etinle,2 Eüclidean metrik, 19
boyut,55 eşyapı dönüşünü, 118
bblUm dini esi ,6 etkisiz eleman,9
bölün uzayı,56
bir dinlenin sının,31 -civan,27
bileşen bileşen toplama ve Skalerle
çarpma, F
birebir fonksiyon, 9 fark cünlesi ,3
C fonksiyon,8
Cauchy dizisi, 36 fonksiyonel, 96
Ceuchy eşitsizliği, 60 F.Riesz teoremi, 80-82
Cauchy-SchMarz eşitsizliği 60 G
Cauchy yakınsaklık kriteri,36 Gelfand-Mazur teoremi, 165
cebir,153 genişleme, 94
cebirsel dıal, 100

t
H L
Hanh-Banach teoremi 111 limit,33
Hamel bazı, 70 limit noktası,28
Hillbert eşleniği, 143 lineer uzqy işlemleri,49
Hilbert eşlenik operatörü, 148 lineer altuzay,51
Hilbert uzayı,127 lineer ve topolojik eş yapılı uzay,84
Hölder eşitsizliği,60 lineer ve topolojik eş yapı dönüşünü,84
lineer bağımlı,52
1 lineer bağımsız,52
lineer dönüşüm,145
tç çarpım (dönüşümü),126 lineer operatör,85
iç çarpım, 126 lineer terkip,52
iç çarpım, uzayı 126 ' lineer uzay,48
içine fonksiyon,8 lineer uzayın boyutu,55
ikinci dual uzay, 121 lineer uzay işlemleri,49
İkili bağıntı,S M
ikili işlem,9 makaimal eleman,12
ımaji,8 merkez,23
İç nokta,27
İnfimum, 12 metrik.17
iyi tarifli,9 metrik uzay,17
izomorfi,99 metrik uzayların tamlaştım ışı,42
izcmetri,42
izometrik izomorfei.100 Minkowski eşitsiziiği,61
İzcmetrik uzay,42 minimal eleman,11
iztfişün dönüşümü, 139 mutlak konveks, 83
K ııutlak değer,16
mutlak değer metriği, 18
kapalı cihıle,24,28 N
kapalı grafik teoremi, 119 norm,56,90
kapalılık ve kompaktlık, 80 norm metriği, 57
kapalı lineer operatör, 119 normlu lineer uzay,73
kartezyen çarpım,4
kısmî sıralama bağıntısı, 11 normlu uzayT73
kısmî sıralı cUmle, 11 n-beyutlu Eüclidean uzay,59
kompakt metrik uzay, 79,80 n-li işlem,9
kompleks Banach uzayı, 68 0
kompleks cebir, 155 operatör,85
kapalı yuvar,23 0
kenpleman, 140 özdeş elemen,9
kcnpleman Çift, 138 P
konveks cünle.71,135 parçalanış,7
 krcner deltası, 103 parça,135
kcnpleks lineer uzay,49 parelel kenar kanuru, 128
koordinat eksenleri, 51 p-normlu uzay, 70
koordinat düzlemleri,51 Pythagorean metriği, 19
kapanış, 28
R U
reel lineer uzay,49 üçgen eşitsizliği,76
reel Benach uzayı,58 Uniter uzay,63
Relsz temsil teoremi, 146 V
Reisz teoremi,143 vektör,49
Rezolvant eşitliği, 163 vektör uzayı,48
S vektör uzayının boyutu, 56
Schwarz eşitsizliği,132 y
sıfır, uzay,85 yakınsak dizi,33
sıfır vektörü, 104 yakınsak diziler teoremi, 37
sınırlı dizi,35 y a n norm,70
sıralı ikiyi,4 yığılım noktası,28
sınırlı lineer fonksiyonel,142 yo&jn ctkale,29
sınırlı lineer operatör, 89 yuvar,23
s—dizi uzayı,122 yuvar yüzeyi,23
s-llneer dörüşLWİ,145 Z
sıfır boyutlu uzay,55 Zom-Lenması,13
sonlu boyutlu uzay,55 zincir,11
sonsuz boyutlu uzay, 55
sonlu boyut,79
sınırlı s-lineer fonksiyonel,145
sonlu boyutlu nomlu uazy,75
supremin, 12
spectral yarıçap,165
sürekli dönüşthn,27,30
skaler, 49
T
taban,53
tamlaştırma,43
tamlık, 36
ters dünüşLbn.S
ters bağıntı,5
ters eleman,9
topoloji,30
topolojik uzay,30
topolojik eşyapa dönüşünü, 84
topolojik eşyapılı uzay,84
topolojik vektör uzayı,83
türev operatörü,120
tan -uralı cümle,il