TC DOKUZ EYLL NVERSTES ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS

EKMENKLK VE FENER RUM PATRKHANES

YKSEK LSANS TEZ

HAZIRLAYAN TANSEL TOPBA

DANIMAN Yrd.Do. Dr. AHMET MEHMET EFENDOLU

ZMR-2007

Yksek Lisans Tezi olarak sunduum Ekmeniklik ve Fener Rum Patrikhanesi adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin kaynakada gsterilenlerden olduunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve onurumla dorularm.

/./2007 Tansel TOPBA

TUTANAK
Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstitsnn //2007 tarih ve sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisanst Eitim Ynetmeliinin maddesine gre, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dal Yksek Lisans rencisi Tansel Topban Ekmeniklik ve Fener Rum Patrikhanesi konulu tezini incelemi ve adayn //2007 tarihinde, saat .da jri nnde tez savunmasn almtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra ....... dakikalk sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilim verilmitir. dallarndan jri yelerince sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin . olduuna oy . ile karar

BAKAN

YE

YE

II

YKSEK RETM KURULU DKMANTASYON MERKEZ TEZ VER FORMU Tez no: Konu no: nv. No:

Tez Yazarnn Soyad: TANSEL Ad: TOPBA

Tezin Trke Ad: Ekmeniklik ve Fener Rum Patrikhanesi Tezin ngilizce ad:The Ecumenism and Fener Rum Orthodox Patriarch Tezin Hazrland: niversite: Dokuz Eyll niversitesi Enstit: Atatrk lkeleri Ve nklp Tarihi Enstits Yl: 2007 Tezin: Tr: Yksek Lisans Sayfa Says: 240 Tez Danman: Yard. Do. Dr. Ahmet Mehmetefendiolu Trke Anahtar Kelimeler 1- Ortodoks 2- Ekmeniklik 3- Aznlk ngilizce Anahtar Kelimeler 1- Orthodox 2- Ecumenism 3- Minority Dil: Trke Referans Says:

Kaynak gstermek artyla tezimin tamamnn fotokopisi alnabilir. Yazarn imzas: Tarih:

III

NSZ

Gnmzde lkemizin uluslararas ilikiler ve ulusal gvenlik konularnda en ok tartlan ve gndemi megul eden meselelerden bir tanesi stanbuldaki Fener Rum Patrikhanesinin Ekmeniklii meselesidir. zellikle 2004 ylndan itibaren artarak adeta bir dayatma haline gelen ABD, AB ve Yunanistann, Trkiyenin Fener Rum Patrikhanesinin ekmenikliini tanmas talebi, iinde bulunduumuz dnemde Trk hkmetini ve kamuoyunu, Cumhuriyet tarihinde hi olmad kadar megul etmekte ve bu konuda ciddi kararlar almaya zorlamaktadr. Uluslararas kamuoyunun yakinen takip ettii ve hatta bir ksmnn yukarda arz ettiimiz ekilde mdahil olduklar Patrikhanenin Ekmeniklii konusunda alnabilecek yanl bir kararn Trkiye asndan geriye dnlmesi imknsz ve gelecek nesilleri ipotek altnda brakacak sonular douraca aktr. Bu almann amac, Fener Rum Patrikhanesinin Trk yasalarna ve uluslararas antlamalara aykr olarak gerekletirdii her hareketin, Trkiye tarafndan yeterli tepki almamas sonucu teaml haline geldii ve Patrikhane tarafndan bir sonraki admn ok gemeden atldn grdmz u gnlerde, kavram karmaas iindeki ekmeniklik tartmalarna bir aklk getirebilmek ve milli menfaatlerimize etkileri asndan incelenmesi neticesinde, gelecekte bu konuda uygulanmas gerekli tedbirlerin oluturulmasna yardmc olmaktr. almamzn tarihi bir sre ierisinde anlatld ilk iki blmde, son blmde yer alan ve almamzn esas temasn oluturan ekmeniklik tartmalar iin bir nbilgi ve altyap oluturulmas ama edinilmitir. nc blmde ise Manisa Celal Bayar niversitesi Tarih Blm Bakan Profesr Doktor Mehmet elikin, Fener Patrikhanesinin kmeniklik iddiasnn Tarihi Seyri adl eserinde ortaya koyduu ve gnmz tartmalarnda da ska dile getirilerek bavurulan,

IV

Patrikhanenin Vatikan gibi bamsz bir devlet olma yolundaki aamalar, gnmz olaylarndan derlenen rneklerle incelenmeye allmtr. Son blmde ise Patrikhanenin Ekmeniklik konusundaki grleri anlatlm, Patrikhanenin ekmenik olabilmesi iin gerekli artlar ortaya konulmutur. Ekmenikliin fayda ve mahsurlar ile ilgili olarak yaanan tartmalar, ok kritik bir dnemin balangc olarak deerlendirdiimiz 2000 ylndan itibaren arlkl olarak incelenmitir. Tartmalar, Trk basnnda yaynlanan olumlu ve olumsuz grler olarak incelenmi, olumsuz grler; Trk basn, eitli Dernek ve Kurulular ve Akademisyenlerin grleri balklar altnda ortaya konmutur. almann son ksmnda ise Cumhuriyet Dnemi hkmetlerinin ekmeniklie bak as ve uygulamalar ele alnmtr. almamzda, Patrikhane konusunda yaynlanm olan eserlerin yannda, gncel dergi ve gazetelerde yaynlanan ok miktarda makale ile yerli ve yabanc haber kaynaklarndan da faydalanlmtr. almann her aamasn gr ve dnceleri ile ynlendiren ve yardmlarn esirgemeyen tez danman deerli hocam Yrd. Do.Dr. Ahmet Mehmetefendioluna ve tez konusunu sememde yardmc olan deerli hocam Do.Dr. Kemal Arya teekkrlerimi bir bor bilirim. Ayrca almann hazrlanmas esnasnda sonsuz sabrndan dolay sevgili eime ve bana her zaman destek olmu olan deerli babama da kranlarm sunarm.

TANSEL TOPBA zmir, 2007

ZET

Fener Rum Patrikhanesi, yaklak 1700 yldr Anadolu ve stanbul ile i ie var olan tarihi bir din kurumudur. Roma mparatorluu'nun blnmesinden sonra Bizans mparatorluu'nun kilisesi eklini alm, Bizans mparatorluu sona erince Osmanl Rumlarnn kilisesi olmu, Fatih Sultan Mehmet tarafndan baz ayrcalklara kavuturulmu, Osmanl mparatorluu'nun sona ermesini mteakip ise Trkiyede yaayan Rum aznln kilisesi haline gelmitir. Fener Rum Patrikhanesi ile ilgili Cumhuriyet dneminde yaanan tartmalar, ABD Bapiskoposu Yunan kkenli Athenagorasn Trk vatanda olmad halde 1948 ylnda Patrik yaplmas ile balamtr. Bu dnemde, ABD ile Sovyet tehlikesine kar giriilen ibirlii, Yunanistan ile de yaknlamay getirmi ve Patrikhaneye kar gemiten gelen pheler bir sre iin akllardan silinmitir. Ancak bu dnem ksa srm, 1950li yllarn ortasndan itibaren Kbrsta Trklere kar yaplan katliamlarn kilise tarafndan organize edilmesi, Patrikhane ile ilgili phelerin tekrar gn yzne kmasna sebep olmutur. 1990 ylnda u anki Patrik Bartholomeosun greve gelii ile Patrikhane, ABD, Avrupa Birlii ve Yunanistann destei ile ekmeniklik sylemlerini uluslararas kamuoyuna kabul ettirme faaliyetlerine hz vermi ve ba dndrc bir siyaset ve diplomasi frtnas yaanmaya balanmtr. Trkiyenin 2000li yllarn ba ile beraber Avrupa Birliine katlm mzakerelerine balamas, Patrikhane ve onun ekmenikliini destekleyen lkeler iin Trkiyeyi ekmeniklii kabul etmesi iin zorlayacak yeni bir dnem olarak ortaya kmtr. Avrupa Birliine katlm artlarnn iinde olmamasna ramen, Patrikhanenin ekmenikliinin tannmas, aznlk haklar ve din zgrl ad altnda giri artlarndan biri haline getirilmitir. Heybeliada Ruhban Okulunun Yabanc renci kabul edilmesi artyla almas, Sinod Meclisine yabanc metropolit atanmas,

VI

Patriin Trk Vatanda olma zorunluluunun kaldrlmas, Aznlk vakflarna mal edinme hakknn verilmesi gibi eklemelerle yeni taleplerin ortaya kmas, Trk kamuoyunda Patrikhanenin ABD ve AB destei ile Vatikan tarz bir devlet kuracana dair iddialarn kuvvetlenmesine sebep olmutur. Gnmzde Fener Rum Patrikhanesi, Lozan Konferans ile beraber Trkiye'de Trk Anayasas'nn ve Trk Kanunlarnn himayesi ve teminat altna alnm bir devlet kurumu niteliindedir. Peki, durum bu iken Patrikliin Ortodoks leminin dnya lsnde (Ekmenik) en yksek ruhani makam olduu inanc nereden gelmekte ve neye dayanmaktadr? Drt blmden oluan bu almada bu sorunun cevab aranmakta ve zellikle gncel olaylar ve haberlerden rnekler verilerek bu tartmalara aklk getirilmeye allmaktadr.

VII

ABSTRACT

Fener Rum Orthodox Patriarch is a historical church, which has been existed approximately 1700 years within Anatolia and Istanbul. After separation of Roman Empire, it performed as Bizantine Empire Church. Being the end of the Bizantine Empire it was given some privileges by Fatih Sultan Mehmed and changed formation as the church of Ottoman Orthodox Minority Society. By the establisment of new Turkish Republic it was entrusted as the church of the Greek Origined Orthodox Minority living in Turkey. During the period of Republic of Turkey, the arguments about the Patriarch has been mainly started with the nomination of Patric Athenagoras ( A Greek origined Archbishop of USA Orthodox Church) in 1948, even he was not a Turkish Citizen. In this period, the cooperation with USA against Soviet Union threat had also brought the gentle relationship with Greece and caused the disappearance of suspicious (which had been coming from the past) against Patriarch for a while. But this period lasted very short and from the middle of 1950s, the effect of murders organized by Church in Cyprus, made these suspiciouses aroused again. In 1990, by Patric Bartholomeos coming to the duty, Patriarch has accelerated its international activities to make international public opinion admit its Ecumenic speeches by the support of USA, EU and Greece. Turkey getting started the negotiations to join EU by 2000s, this period comes out as an new era to enforce Turkey to admit Patriarchs ecumenism. Even it had not been existed in the first declaration, the admittance of Patriarchs ecumenism, in the name of minority rigths and religious freedom, was put forward as one of the obligatories to join EU. Coming out of new demands as opening

VIII

Heybeliada Clergy School by admitting the allien students, appointment of allien clergies to Saint Sinode Council, to lift the obligation about Patrichs to be Turkish Citizen, has strengthened the claims of foundation of a religion state like Vatican by the supports of USA and EU. Fener Rum Orthodox Patriarch is a governmental foundation of which rights are guaranteed by Turkish Constitution and Turkish laws. Then where does the idea of the Patriarch is the highest rank of overall Orthodox society comes from and leans to? In this study which was composed of four parts, we are searching for answer to this question especially by giving examples of contemporary incidents and news and trying to clarify the arguments.

IX

NDEKLER

YEMN METN ........................................................................................................I TUTANAK ...............................................................................................................II TEZ VER FORMU ............................................................................................... III NSZ .................................................................................................................... IV ZET ...................................................................................................................... VI ABSTRACT.......................................................................................................... VIII NDEKLER......................................................................................................... X KISALTMALAR ............................................................................................... XVII GR.......................................................................................................................... 1

I-

FENER

RUM

PATRKHANES

ZERNE

EKMENKLK

TARTIMASININ TARH SEYR.........................................................................2

A-HRSTYANLIIN DOUU VE EKMENKLK TARTIMALARI .........................2

1-Ekmenik Nedir..............................................................................2 2- Hristiyanln Douu ve lk Ekmenik Konsil (znik) ...........3

3- stanbul Psikoposluundan Ekmenik

Patriklie.........5

a-Piskoposluun Patriklie Dntrlmesi ve Tepkiler.....5 b-Siyasi Kuvvet Kullanarak Patrikhane'ye Ekmenik Stat Kazandrma Teebbsleri..................7 4- Dou ve Bat Romann Ayrlmas.................................9 5- Latin stilas..................................................................................12

B-OSMANLI HKMYETNDE FENER RUM PATRKHANESNN SYAS FAALYETLER......................................................................................14

1- Patrikhanenin Trk Hakimiyetine Girii......................14 2- Osmanlda Millet Sistemi............................................................16 3- Patrikhaneye verilen Ferman................................17 4- Tanzimat Dneminde Patrikhanenin Stats...........................20 5- Merutiyet Dneminde Patrikhane..............................21

C- EKMENK DNCENN ALTINDA YATAN BR GEREK MEGAL DEA...................................................................................................................................25

1- Patrikhanenin Bamsz Yunan Devletinin Kurulmasndaki Rol .........................................................................25 a- Patrikhane ve Etnik-i Eterya...............28 b- Mora syan ve Patrikhane..........................29 2- Patrikhanenin Balkanlardaki Rumlatrma Faaliyetleri...........31 a- Bulgar Kilisesi le likiler..32 b- Srp Kilisesi le likiler......34 c- Romen Kilisesi le likiler.............35

XI

3- Patrikhanenin stanbul Ve Anadolunun galindeki Rol...........37 a- Yunanistan Gdmndeki Patrikhane.......37 b- Patrik Vekili Dorotheos Dnemi ......39 b- Patrik Meletios Dnemi.................44 c- Ermeni Patrikhanesi ile Giriilen Ortak abalar...46 5- Patrikhane ve Pontus Hareketi.........48 a-Patrikhanenin Pontus Devleti Kurulmasna Ynelik almalar........................................................................48 b-Patrikhane ve Rum Cemiyetleri............52 c-Pontus Hareketi ve Fener Patrikhanesine Kar Alnan nlemler...............................................................................53

II- PATRKHANENN GNMZDE TRKYE CUMHURYET VE ORTODOKS MEZHEB ERSNDEK KONUMU ....................56
A. MODERN TRKYE CUMHURYET ERSNDE PATRKHANE..........56

1- Lozan Antlamasna Gre Patrikhanenin Trkiye Cumhuriyeti erisindeki Konumu...........................................56 a- Lozan Grmelerinde Patrikhane Meselesi......57 b- TBMMde Patrikhane le lgili Tartmalar ve Lozann Kabul Edilmesi........................................................................60 c- Lozan Antlamasna Gre Patrikhanenin Trkiye Cumhuriyeti erisindeki Stats................................... .......61 d- Mbadele ve Patrik Arabolu Meselesi.............................64 2- Patrikhanenin Trkiye Cumhuriyeti erisindeki Mevcut Durumu.........................................................................................67

XII

a- Lozandan Gnmze Patrikhaneye Ksa Bir Bak...........67 b- Patrikhanenin Gnmzdeki Yetki Alan...........................73 c- Patrikhane ve Rum Aznlk Vakflarnn Tanmaz Mal Sorunu...............................................................................74 i- Osmanl Devleti Zamannda Aznlk Vakf Uygulamalar................................................................75 ii- Lozan ve 1936 Beyannamesinde Aznlk Vakflar.76 iii-Yargtayn 1974 Tarihli Karar ve Tartmalar.......79 iv-AB Uyum Yasalar ve Aznlk Vakflar le lgili Gelimeler....................................................................81 d- Ruhban Okulu Sorununun Geliimi ....... .......................84 i- Okulun 1971de Kapatlncaya Kadar Geirdii Evreler..........................................................................84 ii- Okulun Teoloji Blmnn Kapatlmas................87 iii-Teoloji Blmnn Kapatlmasndan Sonraki Hukuki Giriimler........................................................88

B. PATRKHANE VE ORTODOKS MEZHEB ...................................................................90

1- Ortodoksluk Nedir?.......................................................................90 2- Ortodoks Kiliseleri..... . ........92 a-Ortodoks Kiliselerinin Hiyerarisi... ...............92 b-Trk Ortodoks Kilisesi. .........93 3- Patrikhane Ve Yunan Kilisesi...... ........97 4- Patrikhane ve Rus Ortodoks Kilisesi.. .......105

XIII

III- PATRKHANENN GNMZDE EKMENKLK YOLUNDAK FAALYETLER......................110

A- EKMENKLK DDASININ TM DNYADA TANINMASI N YAPILAN GRMLER.........................................................................................................................111

1- ABD ve ABnin Yeni Dnya Dzeninde Patrikhanenin Rol................................................................................................111 2- Patrikhane ve Vatikann Yaknlama abalar.........................114 3- Dnya Kamuoyunda Ekmenikliin Kabul Edilmesi in Yaplan Siyasi Faaliyetler............................................................................119 4- Gnmz nsanlarnn Duyarl Olduu Konularn Siyasi Malzeme Olarak Kullanlmas .....................................................................125

B- PATRKHANENN EKMENKLNN DER ORTODOKS KLSELER TARAFINDAN TANINMASI.............................................................................127

1- Ortodoks ttifak Teebbsleri...................................................127 2- Dier Ortodoks Kiliseleri zerinde Otorite Kurma Teebbsleri...................................................................................130 a- Kuds Patriinin Yarglanmas.......................................131 b- Kbrs Piskoposu Seimleri.............................................132 c- Bamsz Ukrayna Kilisesi Projesi..................................133 d- Bulgar Aznlk Kilisesi Problemi....................................135

C- PATRKHANENN ULUSLARARASI BR NTELK ALARAK TRKYENN KANUN VE VESAYETNDEN KURTULMASI ..................................................136

1- Heybeliada Ruhban Okulunun Teoloji Blmnn Yeniden Almas Teebbsleri....................................................................136

XIV

a- ABD - AB ve Yunanistann Okulun Almas Ynndeki Giriimleri..........................................................................137 b- Patrikhanenin Okulun Almas ve Yabanc renci Kabul Ynndeki stekleri...............................................................................141 c- Trk Hkmetleri Tarafndan Okulun Alabilmesi Amac le Ortaya Konulan Formller ve Tartmalar.........................................................................144 2- Metropolit Revizyonu ve Patriin Trkiye Cumhuriyeti Vatanda Olma Zorunluluunun Kaldrlmas almalar...........................149 3- Anadoludaki Kiliselerin Tamir Edilmesi ve Ayin in Almas Teebbsleri...................................................................................151

D- VATKAN BENZER BR DEVLETN KURULMASI ALIMALARI................153

1- Patrikhane Binasnn Onarm...................................................153 2- Patrikhane ve Rum Vakflarnn Tanmaz Mal Sorunu...........154 3- stanbul Plan.......................................................................158 4- Fener Balat Projesi....................................................................160

IV GNMZDEK EKMENKLK VE FENER RUM PATRKHANES...................................................................................................162

A- PATRKHANENN EKMENKLK LE LGL GR VE SYLEMLER163 B- PATRKHANENN EKMENK OLABLMES N GEREKL OLAN ARTLAR..........................................................................................................................167

1- Yazl Olmayan Hristiyan Hukukunun Bu Konuya likin Usul Kurallarna Uyulduu Ynndeki kabul......................................168 2- Trkiyenin Onay......................................................................171

XV

3- Dnya zerindeki Dier Ortodoks Kiliselerin Kabul ............176

C- EKMENKLK ZERNE TRK BASININDA YAANAN TARTIMALAR.....178

1- Ekmenikliin Kabul Edilmesi Ynndeki Grler..............178 2- Ekmenikliin Kabul Edilmesine Kar Olan Grler ..........184 a- Trk Basnna Yansyan Aleyhte Grler.....................185 b- esitli Dernek Ve Kurulularn Ekmeniklik Meselesi Aleyhine Beyanatlar........................................................189 3- Akademisyenlerin Grleri .................................................190

D- CUMHURYET DNEM HKMETLERNN EKMENKLE BAKII..........193

1- 1923-1990 Yllar Arasnda Hkmetlerin Ekmeniklikle lgili Gr Ve Uygulamalar.................................................................193 2- 1990 Ylndan Sonra Hkmetlerin Ekmeniklikle lgili Gr ve Uygulamalar.................................................................................197 SONU....................................................................................................................205 KAYNAKA...........................................................................................................213 EKLER....................................................................................................................224

XVI

KISALTMALAR

A.A.M.D. A.g.b. A.g.e A.g.a.b. A.g.g. A.g.m. A.g.n. A.g.t. A...T.A.U.

:Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi : Ad geen bror : Ad geen eser : Ad geen ariv belgesi : Ad geen gazete : Ad geen makale : Ad geen not : Ad geen tez :Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Yay.

Aktr. A.T.B. A.Y.D. BOP B.T.T.D. K.K.K. M.H. D. M.B. D. P.T.D. P.T.T.D. S.A.D. S..A...T.A.U.M.

: Aktaran : Askeri Tarih Blteni : Atatrk Yolu Dergisi : Byk Ortadou Projesi : Belgelerle Trk Tarihi Dergisi : Kara Kuvvetleri Komutanl : Mdafaa-i Hukuk Dergisi : Mlkiyeliler Birlii Dergisi : Popler Tarih Dergisi : Popler Trk Tarihi Dergisi : Stratejik Analiz Dergisi : Seluk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi

XVII

T.T.D. T.T.K. T.A.D. T.D.D. T.T.D. Yay.

: Toplumsal Tarih Dergisi : Trk Tarih Kurumu : Tarih Aratrmalar Dergisi : Tarih ve Dnce Dergisi : Tarih ve Toplum Dergisi : Yaynlar

XVIII

GR

Kamuoyu ve basnda Fener Rum Patrikhanesi ile ilgili olarak yaanan tartmalarda, bir kavram ve bilgi karmaas olduu ok ak bir ekilde gzlemlenmektedir. Bu tartmalar, yurt iinde ve uluslararas ortamlarda iki ynl devam etmektedir. Yurt iinde Patrihanenin ekmenik olduunu iddia edenlerin byk bir ounluu Patrikhane ve Patrikhaneye yakn evreler ile konuyu nsan Haklar ve Din zgrl asndan deerlendirerek Patrikhanenin ekmenikliinin Trkiyeye zarar deil, avantajlar getireceini savunan ancak konuyu sadece bu ynyle deerlendirerek gnlk magazinel yorumlar yapan ve Trkiyenin bu meselenin dnda olmas gerektiini ileri sren kesimdir. Yurt dndan Trkiyeyi bu konuda zorlayan evreler ise Patrikhanenin himayesindeki Rum kkenli kiliseler ile Ortodoks olmayan ABD, Avupa Birlii ve Dnya Kiliseler Birliidir. Dnya zerindeki Ortodoks nfusunun byk bir ounluunu oluturan milli Ortodoks kiliseleri bu konuda ya ekimser kalmakta veya Patrikhanenin ekmenikliini kabul etmemektedir. Fener Rum Patrikhanesinin ekmeniklii meselesi, sadece bir aznln din zgrl ad altnda deerlendirilemeyecek kadar nemli ve hayati bir husustur. Bu mesele, gnmz dnya politikalarnn gznne alnarak ok boyutlu olarak incelenmesi gereken bir konudur.

1- FENER RUM PATRKHANES VE EKMENKLK TARTIMALARININ TARH SEYR

A- HIRSTYANLIIN DOUU VE EKMENKLK TARTIMALARI

1-Ekmenik Nedir?

Ekmenik kavram, Hristiyan leminde belirleyici rol oynayan ve birka anlam ifade eden st kavramlardan birisidir. Bu kavram, Hristiyanln kurulu dnemi saylan ilk yz yl ierisinde Kilise ileri gelenleri tarafndan gnmzde farkl bir anlam ifade eden Ekonomi kavramyla karlanmtr. M.S. IV. yzyla kadar Ekonomi kavram olarak kullanlan bu kelime, gnmzde Katolik Kilisesi tarafndan her trl resmi belgede, Tasarruf Alan anlamnda kullanlmaktadr. Dier bir ifade ile, gnmzde ayr bir bilim dal olan iktisat, Hristiyanln temel kavram olan bu kavramn dnyeviletirilmi eklidir1. Kelimenin Greke'deki karl ise,srekli yerleim alandr. Kelime ayn zamanda stn bir kltrn ifadelendirilii olarak da kullanlmaktadr. Dolaysyla Ekmene, evre kltrlerin yar baml olduklar stn kltr alan, ehir ya da blge anlamna da gelmektedir2. Gnmzde, "Ekmenik" kavramnn Hristiyan lemi tarafndan kullanlan genel anlam ise, Cihanmul ya da dier bir karl olarak Evrenseldir. Bu evrensellik, zellikle 20.yzyln ikinci yarsndan itibaren kiliselerin yaknlamasn, mezhepleraras farkllklar yok sayarak, Protestan ve Dou Ortodoks Kiliseleri'nin kurduklar ve Hristiyanl yaymak amacna ynelik olan Kiliseleraras Birlii ifade
1 2

Aytun Altndal, Vatikan ve Tapnak valyeleri, Alfa yay., stanbul, 2005, s.67. Aytun Altndal, Ekmenik Nedir?, M.H.D., S.51(Kasm, 2002), s.10.

etmektedir3. Gnmzde yeniden biimlendii bu hali ile Ekmene kelimesi; Hristiyan dininin ve uygarlnn egemen olduu corafi alan demektir ve "ekmenik" toplantlar, Dnya Kiliseler Birlii, Protestan Kiliseleri ile Ortodoks ve Anglikan Kiliseleri'ni bir araya getiren, mezhepleraras toplantlar olarak yrtlmektedir4. Ekmenlik, bu ortak kilise hareketi iinde, Kilise sayesinde ok nemli rol oynayan ve siyaset araclyla Hristiyan "misyonerliini" zellikle genler arasnda yaygnlatran bir hareket durumundadr ve Fener Patrikhanesi, bu hareketin Ortodoks ayan oluturmaktadr. Gnmzde birok tartmalara ve endielere sebebiyet veren bu kelime Fener Rum Patrikhanesi iin hem misyonerlik, hem de kelimenin doasndan gelen evrensellik anlam ile dier Ortodoks kiliseleri zerinde bask oluturabilecek bir tahakkmn kurulmas anlamna gelmektedir. Her iki anlam da gznne alndnda kendisini Ekmenik Patriklik iln eden Fener Rum Patrikhanesi, bir Dinin olmaktan ok bir deoloji nin siyasi strateji retim merkezi durumundadr5.

2- Hristiyanln Douu ve lk Ekmenik Konsil (znik)

Hz.sa tarafndan, M.S.30lu yllarda Roma mparatorluunun bir eyaleti olan Filistinde blge insanlarna yeni bir din retisi olarak tebliine balanan Hristiyanlk, balangta Yahudiliin iinde bir mezhebin almalar gibi alglanmtr.

Ekmenlik hareketinin merkezi svire'nin Cenevre ehrindedir. Cenevre'de egemen olan Protestan Etiinin Kalvinist Kilisesiyle balantldr. Almanya'da ise yine Proteston Kiliseleri'nden olan Lutheran Kiliseleriyle balantldr. Fener Rum Patrikhanesi de bu hareketin nclerindendir, bkz. a.g.m., s.10. Konsey ile ilgili olarak tezin, ABDnin ve ABnin Yeni Dnya Dzeninde Patrikhanenin Rol balkl ksmna baknz. 4 Salim Gken, Ekmeniklik Meselesi , M.H.D., S.88 (Aralk,2005) , s.17. 5 Aytun Altndal, a.g.m., s.10.

Sradan bir Yahudi mezhebi veya tarikat karakterinden syrlarak evrensel bir mahiyet almas ve Roma mparatorluunun sosyal yapsn sarsmaya balamasyla, M.S.305 tarihine kadar geen srede Hristiyanlar eitli bask ve zulmlere maruz kalmlar, ancak mparator Konstantinin, mparatorluu eski ihtiaml gnlerine kavuturabilmek iin Hristiyanl Birletirici Unsur olarak kullanmaya karar vermesiyle Hristiyanlk yeniden hayat bulabilmitir6. Milano Ferman'nn ardndan, eitli kltrlerin bask ve etkisi altnda bulunan Hristiyanln kilise kurallar zerinde balayan fikir tartmalarnn su yzne kmas ile beraber bu anlamazlklara bir zm bulmak ve birlii salamak iin Konstantin, znik'te (M.S.325) Hristiyanlk tarihinde ilk ve en nemli Ekmenik (Evrensel) konsili toplamtr7. Bu ilk ekmenik konsilde, Hristiyanln sahte kutsal kitaplar ayklanm, dinin inan ve ilkeleri zerinde bir gr birlii salanm ve kiliselerin organizasyon ilemi ilk defa gerekletirilerek "Ekmenik Kiliseler" tescil edilmitir. Bu kiliseler Roma, skenderiye ve Antakya kiliseleridir8. Bizans mparatorunun arzu ve basksna ramen mparatorluun kilisesi olan stanbul kilisesi, apostolik olma kriterinden yoksun olduu iin, kendisine bu stat verilememi, sradan bir piskoposluk (episkoposluk) olarak kabul edilerek Hereclea (Marmara Erelisi) Metropolitliine balanmtr9. Ekmenikal kavram bu ilk konseyde imparatorun veya patriin zel sfat olarak deil, dorudan doruya bir Dinin en st yasama kavram olarak kullanlmtr. Dolaysyla, mparator veya Patrikin tekelinde deildir10.
Bu maksatla M.S.313 ylnda tarihe Milano Ferman diye geen emirname ile, Hristiyanlk, Roma mparatorluunun korumas altna alnm ve bu tarihten sonra kiliselere ve ruhban snfna bir takm imtiyazlar verilmitir., Silahl Kuvvetler Dergisi, S.288 (Nisan 2006) , s.29, Konstantin Hristiyanl resmi bir din olarak kabul etmekle beraber kendisi Hristiyan olmam, ancak lm deinde (337) vaftiz olmu ve o zaman resmen Hristiyanl kabul etmitir., bkz. Settar F.ksel, stanbul Rum Patrikhanesi, B.T.T.D., S.62, 1972. 7 M.Sreyya ahin, Fener Patrikhanesinin Ekmeniklii Meselesi-1, M.H.D., S.89 (Ocak, 2006), s.30. 8 Bu Ekmenik Patrikhanelerin yetki sahalar yle tespit edildi: Antakya Ekmenik Kilisesi, Suriye, Anadolu (stanbul dahil) ve tm Dou zerinde; Roma Ekmenik Kilisesi, talya ve tm Avrupa zerinde; skenderiye Ekmenik Kilisesi ise Msr ve Birleik Eyaletler (Kuzey-Gney Afrika ve Arabistan) zerinde yetki ve sz sahibi oldular, bkz. a.g.m., s.31. 9 Bu kiliselere "ekmeniklik" sfat verilirken kriter olarak "apostolik", yani "bir havari tarafndan kurulmu olma" art aranmtr. Hristiyan dnyasnda bu sfat ve yetki, bu kilisenin dnda hibir kiliseye verilmemitir, a.g.m., s.31. 10 A.g.e., s.71.
6

Hristiyan dnyasndaki bu ilk ekmenik (evrensel) konsil ve ald kararlar, yukarda saydmz zellikleri ve "oybirliiyle" tespit ve tescil edilmi olmalar sebebi ile Hristiyan lemi gibi, stanbul Kilisesi'nce de tartmasz kabul edilmektedir. Tm Hristiyan dnyas bu konsilin tespit ettii ilkelere kaytsz-artsz baldr. Konsil'in kararlarnn tartlmas dahi dnlemez. nk Hristiyan inancna gre, ekmenik konsillerde "Kutsal Ruh" hazr bulunur. Bu durumda yanl karar almalar veya yanlmalar kesinlikle dnlemez.11. Bu sebeple, 17 yzyldr hibir kilise ve mezhepte tartlmas dahi dnlmeyen znik Konsili'nin "ekmenik kiliseler" hakkndaki hkmnn, gnmzde Fener Rum Patrikhanesi tarafndan inenmeye allmas Hristiyanln kutsal kanunlarna aykr ve siyasi bir tasarruftur.

3- stanbul Piskoposluundan Ekmenik Patriklie

a-Piskoposluun Patriklie Dntrlmesi ve Tepkiler

znik Konsili, kiliseleri hiyerarik bir dzen ierisinde, siyasal yap ierisine sokmu, ancak ayn zamanda dini otoritenin, bakentten (Siyasal otoriteyi elinde tutan mparatordan) uzak merkezlere (Antakya, skenderiye, Roma) verilmesine sebep olmutur. M.S.381'de Byk Theodosius, hem kiliseleri yeni bir organizasyona tabi tutarak dini kurumlar siyasi denetim altna almak, hem de dini tartmalara bir son vermek amacyla stanbul'da mahalli bir Konsil toplamtr12.

Mehmet elik , a.g.e., s.18., Kilise bu konudaki inanlarn da Matta (23:28), Yuhanna (16:13, 14:26) ve Resullerin ileri (11:2) adl kutsal kitaplara(ncillere) dayandrmaktadr, bkz. M.Sreyya ahin, a.g.m., s.31. 12 Bu amaca ulaabilmek iin, bakentin Piskoposluunun, Hereclea (Marmara Erelisi) Metropolitliinin denetiminden kurtarlp, ekmenik Antakya ve skenderiye Patrikleriyle eit dzeye getirilmesi gerekiyordu, bkz. a.g.m., s.32.

11

mparatorun

nergesiyle

stanbul

Piskoposluu,

Patriklik

statsne

karlm ve Trakya blgesi kendisine balanmtr. Kutsal kilise kanunlarna aykr olan bu siyasi hareketi Roma Kilisesi gnmze kadar kabul etmemitir13. Toplanan konsilin "ekmenik" olmamas, mahalli (yerel, blgesel) bir konsil olmas sebebi ile stanbul Piskoposluu'na verilen Patriklik stats tamamen siyasi ve idari bir tasarruf olarak kalmtr. Bu siyasi karar nedeniyle Hristiyan dnyasnda kan tartmalara, daha sonralar Hristiyan lemini iki byk kampa blen Meryem tartmas katlmtr. skenderiye Kilisesi Patrii Kurilos'un ban ektii grup Meryem iin "Theotokos - Tanr Anas" sfatn kullanrken, stanbul Patrii Nastoryus'un ban ektii grup ise "Christotokos - sa'nn Anas" olarak tanmlam, tarihte Nasturyanizm olarak bilinen bu ayrlk, dou kiliselerinin paralanmasna sebep olan mezhep ayrlklarna yol amtr14. mparatorluk ierisinde byk kavga ve ekimelere sebep olan kiliseler arasndaki bu teolojik anlamazlklarn giderilmesi ve patrikliklerin durumlarnn grlmesi iin imparatorun emriyle M.S.431 ylnda Efes'te yeni bir ekmenik konsil toplanmtr. Bu konsilde, znik Konsili'nin tespit ettii ekmenik patrikliin (Roma, Antakya, skenderiye) hak ve yetkileri bir kere daha tescil edilmi, stanbul Kilisesi kt zerinde bamsz bir patriklik olarak grnse de, fiilen Piskoposluk olduu tekrar vurgulanm ve skenderiye Patriklii tarafndan ynetilmeye balanmtr. M.S.449 ylnda yine Efes'te imparatorun emriyle toplanan ikinci bir konsilde, stanbul Piskoposluuna verilen patriklik stats, kutsal kilise kanunlar erevesinde bir defa daha reddedilmitir15.

A.g.m. s.32. Mehmet elik , a.g.e., s.26., stanbul Patrii Nastoryus, Meryemin dier kadnlar gibi bir kadn olduu, bu nedenle Allah douran deil de, say douran diye adlandrlabileceini belirtmesine karlk, skenderiye piskoposu Kurilos, ilh ve beeri tabiatn ezelden beri bir denge iinde birbirinin yannda olduunu ve sada yalnzca ilhlk unsurunun bulunduunu ileri srmekte ve Meryemi, Allahn annesi (Theotokos) olarak kabul etmekteydi, bkz. Birsel Kksipahiolu, a.g.m.,s.37. 15 A.g.e., s.29.
14

13

b - Siyasi Kuvvet Kullanarak Patrikhane'ye Ekmenik Stat Kazandrma Teebbsleri

Efes konsillerinde mparatorluk patriklerinin pe pee aforoz edilerek kiliselerden uzaklatrlmalar ve zellikle, skenderiye Kilisesi'nin devlete hkim duruma gelmesi, mparator'un siyasi nfuzunu zedelemitir. mparator Marcian, skenderiye Kilisesi'nin nfuzunu krmak, mparatorluk kilisesini kuvvetlendirmek ve insiyatifi ele geirmek amacyla, 451'de Kalkedon' da (Kadky) ekmenik bir konsil toplamtr16. Bu konsey dini bir konsil olmaktan ziyade, bizzat mparator Marciann bakanlk yapt siyasi bir toplant haline gelmitir17. mparator bu konsil kararlar ile ekmenik patrikliin statsn sarsmak amacyla nce Kuds Kilisesine de patriklik stats vererek patriklik saysn bee karm, ardndan kilisesini birinci sraya oturtmak amacyla, tarihte "28. madde" olarak bilinen kanun taslan Konsil'e zorla kabul ettirmitir. Bylece Bakent Kilisesi, metinde aka belirtilmemekle birlikte zmnen "ekmenik" sfatn almtr18. Konsilde alnan karar neticesinde, Msr ve Msra bal memleketleri iine alan Antakya Rum Patriklii ve Kuds Patriklii, stanbul Rum Patrikliinin dini yetki dairesine girmitir19. mparatorun karar onaylamayan Papa Leo'dan konsil kararlarn onaylanarak btn kiliselerde iln etmesi isteine, papa bir mektupla cevap vermitir. Papa mektubunda; Konsil'de kabul edilen 28. maddenin, bata znik Konsili'nin 6. maddesi ve stanbul Konsili'nin 3.maddesiyle ters dtn; atalarnn kanunlarnn, Kutsal Ruh'un statsnn ve eski zaman geleneklerinin inendiini ve Kutsal Kitap'la ters dldn, stanbul'un hibir metropolitlik hakknn dahi
Konsil, Efes konsillerinde aforoz edilen mparatorluk patriklerinin intikamn almak iin dini bir toplant olmaktan karlarak, adeta bir mahkeme salonuna dntrlm, skenderiye Patrii Dioscorus bir sulu gibi sorgulanarak aforoz edilip srgne gnderilmitir, bkz. a.g.e., s.31. 17 Ahmet Uar, Bu ddia Ne Canlar Ald?, T.D.D., S.1(2005), s.12. 18 Bu konsilde, Roma ve stanbul piskoposlarnn birbirine eit olduu belirtilerek, stanbul Kilisesinin, Roma Kilisesinin yannda, ikinci kilise olmas kabul edilmitir., bkz. a.g.e., s.32., konuyla ilgili olarak ayrca bkz. Birsel Kksipahiolu, Hristiyan Dnyasnda lk Ayrlklar, P.T.T.D.,S..58(Haziran, 2005), s.35., 19 M.Sreyya ahin, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, tken yay., stanbul, 1999, s.28.
16

bulunmadn, bu hakkn sadece Apostolik kkenli kiliselere ait olduunu vurgulam ve bu maddeyi kesinlikle kabul edemeyeceini bildirmitir20. Fener'e verilen bu ekmeniklik sfat, kilisesinin Apostolik olmamas yani bir havari tarafndan kurulmam olmas sebebi ile bakent ruhanileri tarafndan savunulamam, bu staty kabul etmeyen Papa Leo'nun dini ynden itirazlar karsnda Patrikhane, nce Kutsal Havariler Kilisesinin ve havarilerden bazlarnn ha, asa gibi emanetlerinin stanbul'da bulunduunu ileri srmtr21. Fakat dayandrdklar bu temelin zayf ve yetersiz olmas sebebi ile buna ilve olarak; Fener Kilisesinin, Hz.sann ilk ve mehur havarisi Petrusun kardei Havari Andrew tarafndan kurulduu, dolaysyla sadece apostolik yani ekmenik deil, ayn zamanda ilk havari tarafndan kurulmas ve bakentte olmas sebebi ile Roma Kilisesinden stn olduu iddiasnda da bulunulmutur22. Fener Patrikhanesinin ekmeniklik iddiasn kabul ettirmek amacyla siyasi olarak ileri srd bu iddialar Hristiyan dnyasnda kabul grmemi, i huzuru bozmu, siyasi istikrar alt st etmi ve devleti paralanmayla yzyze getirmitir. Tehlikeyi sezen mparatorun kilise temsilcileri ve ruhanilerle yapt toplantlarda istikrarszln nlenmesi iin tek arenin Kadky Konsili'nin kararlarnn iptal edilmesi ve Patriklie siyasi amala verilen ekmeniklik statsnn kaldrlmas olduuna karar verilmitir. M.S.476da bakentte toplanan, skenderiye ve Antakya Patriklerinin de katld ekmenik konsilde yaplan hararetli tartmalar neticesinde mparator, yaynlad fermanda; "znik Konsili'nde kabul edilen ilke ve prensiplerin dnda, btn grlerin, hangi konsilde olursa olsun gayri meru olduunu ve zellikle Kadky Konsili'ni ve kararlarn lnetlediklerini iln etmitir.

20 21

Mehmet elik , a.g.e., s.36. Bunun delili olarak Tyrus piskoposu Dorotheusa isnad edilen bir belge ile, Kbrs piskoposu Salamisin ryas gsterilmektedir, bkz. a.g.m., s.13., Ancak temeli bir ryaya dayanan bu iddiaya kimse inanmam ve Patrikhane konsilIerde "alay konusu" olmu ve "sahtekarlkla" sulanmtr, bkz. a.g.e., s.42. 22 A.g.m., s.13.

Bu ilnn Hristiyan dnyasna duyurulmas amac ile btn ruhanilerin katlmyla, Efes'te bir Sinod toplanm ve stanbul Patrii Acacius aforoz edilmitir23.

4- Dou ve Bat Roma Kiliselerinin Ayrlmas

Her ne kadar 1054 senesi, Roma ve Bizans Kiliselerinin birbirinden ayrlma tarihi olarak gsterilse de aslnda her iki kilise arasndaki ayrlklar daha V.yyda balamtr. Fener Patrikhanesinin 451de siyasi olarak Ekmenik iln edilmesinin ardndan paralanma noktasna gelen imparatorlukta, devletin birliini korumak adna Monofizitler ile Ortodokslar birletirilmeye allmtr24. 482de Fener Patrii ile anlaan imparator, tarihte Henedikon olarak bilinen ve dou kiliseleri arasnda birlii amalayan Birlik Fermann karmtr. lk konsilin kararlarn benimseyen ve Kadky Konsilinin kararlarn gz ard eden ferman, nceleri skenderiyedeki ortam yumuatm ise de Monofizitleri ve Ortodokslar memnun edememitir. Patrikhane, 476 stanbul Konsilinde lavedilen Ekmenik statsn, Zenon dneminde fiilen tekrar kullanmaya balamtr. Ayrca nceki dnemlerinden farkl olarak Patriklik, Ekmeniklik statsn dier dou kiliseleri zerinde yetki ve g gsterisi olarak kullanm ve halkn imparatora kar kkrtlmas ile siyasi istikrar tekrar bozulmutur25.

Patriin aforoz edilmesinin bakentteki konsilde deil de, Efes'teki toplantda gerekletirilmesinin sebebi ise u idi Sen, brak ekmenik statye sahip olmay, biz seni Patrikhane olarak dahi kabul etmiyoruz. Sen olsa olsa, kutsal kilise kanunlar gereince, Efes' e bal sradan bir piskoposluksun! Bundan maksat, ana mazisini ve gerek statsn hatrlatmakt., bkz. a.g.e., s.52. 24 Kadky Konsili kararlarn kabul etmeyenler Monofizit olarak adlandrldlar. Monofizit kiliseler, Sryani, Kopt, Habe, Hindistan-Sryani kiliseleridir, bkz.Elin Macar, stanbul Rum Patrikhanesi, letiim yay., stanbul, 2003, s.32. 25 Konsilde, devlet iinde devlet haline gelmi olan Fener Kilisesinin patrii aforoz edilmitir. Bylece dou kiliseleri birbuuk asr ierisinde, ekmenik sfatn tayan beinci patrii aforoz ettirmi oldular. Bu istanbulun ekmenikliinin reddi anlamna geliyordu. bu meseleyi zmek isteyen imparator, yl sren tetkik ve mzakerelerden sonra, Kadky Konsilinin orijinal tutanaklarn yaktrtmtr, bkz. Mehmet elik, a.g.e., s.55-56.

23

Dou kiliselerinde tm bu ekimeler srerken, Henedikonu reddeden Papa, Fener Patriini aforoz etmi ve bylece Dou ve Bat Kiliseleri arasndaki ilk ayrlk kvlcm atelenmitir26. Justinien dneminde Roma Kilisesi Tek Devlet, Tek Kanun, Tek Kilise anlay ile dier iki Ekmenik Kiliseye kar yok etme giriimine balam, ortaya kan kaosun ardndan stanbul Patriklii, Roma tarafndan mahalli statye indirilmitir. II.yy.n balarnda Milli Rum Kilisesine dntrlen Fener Patrikhanesinin mahalli bir konsille tekrar ekmenik sfatn kullanmaya balamas

zerine 607 ylnda Roma mparatoru Phokas, Kadky Konsilinin 28.Maddesini lavettiini ve Roma Kilisesinin tm Hristiyan leminin ba olduunu iln etmitir27. Fener Patrikhanesi ile Dou Kiliseleri (Antakya ve skenderiye) arasnda yaklak iki asr devam ederek yzbinlerce cana malolan kiliselerin liderlii ve dnyevi hkimiyet kavgas sonucunda, manen zayflayan dou topraklar kolayca Arap-slam ordularnn eline gemeye balamtr28. Suriye ve Msrn Yermk Sava ile slam ordularnn eline geii ile beraber, iki Ekmenik Patrikhane de slam hkimiyetine girmitir29. Bu iki kilise zerinde dnyevi hkimiyet (Ekmeniklik) iddiasn kaybeden ve Romaya kar yalnz kalan Fener Patrikhanesi, bu iddiasndan VII. yzyldan itibaren vazgeme eilimi gstermi ve asl konumu olan Rum Milli Kilisesine dnmtr30. Yine ayn dnemde bat ve dou kiliseleri arasnda sregelen dini tartmalar sonucunda, Hristiyanlk dininin ilk saf halinin bozulmas, VII. yzylda halkn yeni anlaylara ynelmesine sebep olmutur. Kilise ve manastrlar ikonalarn adeta istilsna uram, Hristiyanlk putperest bir hal almtr. Bu duruma mdahale etmek maksad ile III. Leon (717741) dneminden balayarak X.yzyla kadar devam eden

Birsel Kksipahiolu, a.g.m., s.37. A.g.e., s.67. 28 Kuds kendi isteiyle teslim olmu ve Halife bu kutsal beldeye davet edilerek, Kurtarc lakab ile kendisine ehrin anahtarlar takdim edilmitir, bkz. a.g.e., s.71. 29 636da Antakya, 638de Kuds ve 642de skenderiyenin Araplarn eline gemesiyle Hristiyanln doudaki merkezi Mslmanlarn eline gemitir, bkz.Elin Macar, a.g.e., s.33. 30 Fener Patrikhanesi, Kutsal Kilise Kanunlarna gre hakk olmayan Ekmeniklik iddiasndan vazgeip, Milli Rum Kilisesine dnnce, bu sefer devleti yok olmaktan kurtarm ve 1453 ylna kadar mrnn uzamasna sebep olmutur, bkz. Mehmet elik, a.g.e., s.73.
27

26

10

dnemde Tasvir Krclk (konoklazm) ad verilen bir siyasi hareket ortaya kmtr31. konoklazm hareketi iki kilise arasnn daha da almasna sebep olmutur. Papann ikonoklast yanls patrii aforoz etmesinin ardndan, mparator III.Leon buna tepki olarak Romaya bal Moravya ve Selaniki stanbul Patrikliine balamtr. Bu blgelerin hkimiyeti iki kilise arasnda uzun sre mcadele konusu olmu, Papa ikonoklazm dneminde stanbula balanan bu episkoposluklar kendi yetki alan ierisine almak isteyen Patrik Fotiosu 867de aforoz etmitir32. ki kilisenin gerek anlamda birbirlerinden tamamen ayrlmalar 1054 ylnda gereklemitir. Bu yla kadar ki olaylar zetleyecek olursak; siyasi istikrarszlk ierisinde yzyllarca sren i ekimeler sonucunda topraklarnn byk ksmn kaybeden Bizans mparatorluu, doudan gelen slam tehlikesine kar Papaln desteinin art olduunu grm ve Patrikhanesini temeli olmayan ekmeniklik iddiasndan vazgeirerek 602 ylndan itibaren Milli Rum Kilisesine dntrm, manevi ynden Roma Kilisesinin stnln kabul etmitir. Bu durum Bat Kilisesine ve mparatorlua kar zamanla artan bir tepki meydana getirmitir33. Patrikhaneyi bu misyonuyla kabul eden Bizans mparatoru, 1014de Bulgar Kilisesini Fener Patrikhanesine deil, ayr bir bapiskoposluk olarak dorudan kendisine balamtr34. XI. yzyln ortalarna gelindiinde, Papann (Leon IX.) himayesinde yrtlen Cluny Hareketine35 kar Bizansta meydana gelen rahatszlk, Bizans kilisesi tarafndan Romann boyunduruundan kurtulmak iin bir frsat olarak grlmtr. Patrik Kerullarios, ortaya kan kargaay arttrmak iin, bu siyasi gerginlik ortamna asrlardan beri iki kilise arasnda srtmelere sebep olan teolojik ihtilaflar da eklemitir. Bu amala sokaktaki vatandaa kadar herkesin anlayabilecei liturjik

A.g.e., s.77., ayrca ayn konu ile ilgili olarak bkz.Birsel Kksipahiolu, a.g.m., s.39. Elin Macar, a.g.e., s.34. 33 Ahmet Uar, a.g.m., s.15. 34 A.g.m., s.15. 35 Bu hareketin mdafileri gittikleri her ehirde, o ehrin ruhani hayatn dorudan doruya Papann emri altnda vazetmeyi amalyordu , bkz. Mehmet elik, a.g.e., s.103.
32

31

11

farkllklar mnakaa meydanna getiren Bizans Kilisesi, Romaya kar dier Ortodoks dnyasnn da desteini kazanmtr36. Devletin bekas iin Roma desteinin devamn isteyen mparatorun son abas da boa gitmi ve impatorun istei ile iki kilise arasnda grme yapmak amac ile stanbula gelen Papann temsilcileri, kan tartmalarn ardndan Bizans Patriini aforoz eden bir ferman brakarak 16 Temmuz 1054de Bakenti terk etmilerdir37. Bu olay iki kilise arasndaki ball tamamen koparrken dier taraftan mparatora kar olduka glenen Patrik ile mparator arasnda siyasi ekimelerin daha da artmasna sebep olmutur.

5- Latin stils

Hal seferleri balarken, Bizansn gemi yzyllarda kaybettii topraklar tekrar ele geirecei ve mparatorluun eski muhteem gnlerine dnecei mitleri yeniden yeermeye balamtr. Bu nedenle zellikle Komnenoslar Hanedan dneminde Papalk ile scak ilikiler kurulmas iin admlar atlmtr38. Ancak Latinler, ilk Hal Seferindeki baarszln en byk sebebi olarak, Dou Roma mparatorluunu gryorlard. Bunun yannda Hal Seferlerinin gl ve zengin orta Venedik, Dou Roma zerinde geni ayrcalklar istemi, reddedilince de stanbulu alma dncesini hayata geirmek iin frsat kollar duruma gelmiti39. Tam bu sralarda Papa seilen III. Innocentius, IV. hal seferi iin alma ierisine girmitir. Papann arsna karlk katlm ok az olan bu seferin ilk rotas Msr olarak belirlenmitir.
A.g.e., s.103-104. Bu aalayc tavr zerine Patrik hemen bir konsil toplatarak Papalk fermann trenle yaktrmtr, bkz. a.g.e., s.104. 38 A.g.e., s.106. 39 Murat Sav, Constantinopolisin Tam Elli Yedi Yl Sren Fetret Dnemi Latin stils, Tarih ve Dnce, (Eyll, 2004), S.2004/8., s.49., Ayrca Bizansn, Venedike kar arlk yaratmak iin dier talyan tccar ehir-devletlerine ve zellikle de Cenova ve Pizaya, ayrcalklar tanmas da Venedik tekelinin tehdidi anlamna geliyordu., bkz. Mehmet Ali Klbay, stanbulun Latinler Tarafndan Zabt (1204), Tarih ve Toplum Dergisi, (Haziran 1985), S.18., s.32.
37 36

12

Birlikleri deniz yolu ile tama bedeli karlnda, Macaristana bal olan Hristiyan Zara kenti Hallar tarafndan yamalanarak, Venedik adna zaptedilmitir40. Zarann kuatlmas srasnda kapatld zindandan kaarak Batya ulaan II. Isaakiosun olu olan Aleksios Venediklilere bavurarak babasnn tahta karlmas halinde, Bizans dinsel alanda Romaya tbi klmay, Hallara yksek bedeller demeyi ve Hal Seferine bizzat katlmay nermitir41. Bu antlama sonucunda Temmuz 1203te stanbul kaplarna dayanan Hal ordusunun destei ile IV. Alexios ve babas saakios tahta karlmtr. Yaplan anlama karl Havariun kilisesinin hazinesi bata olmak zere pek ok kilisenin deerli eyalarnn Hallara verilmesi ve Latinlerin ehre sokulmasna izin verilmesi sonucunda ortaya kan tepki, 1204 Ocak aynda kan bir ayaklanma ve Aleksiosun tahttan indirilmesi ile sonulanmtr42. Aleksiosun lmnn ardndan kendilerini tm anlamalardan kurtulmu sayan Venedik ile valyeler arasnda, 1204 ylnn Mart aynda Bizans mparatorluunun paylam konusunda anlama yaplm ve Tanrnn ve Kutsal Roma Kilisesinin ve mparatorluun an adna ehir Nisan aynda Hallar tarafndan fethedilmitir. Kentin ele geirilmesinden sonra Latinler grlmemi bir vahet ve talana girimiler, bu talan srasnda kent yaklm, yklm, yzyllar boyu toplanan hazineler yamalanmtr43.

Papann fkesi, aforoz tehdidi ve Zara halknn surlar zerine kardklar halar Hallar durduramamlardr Bizans tarihinin nl uzmanlarndan Luchairene gre Bir ok Hal iin Hal Seferi her eyden nce bir itir, bkz. Mehmet Ali Klbay, a.g.m., s.33. 41 Bizans tarihilerinden Vasiliev, Hal Seferinin ynnn deimesi konusunda, hibir batl kaynakta yer almayan bir iddiaya yer vererek, stanbulun fethine Papann da karar verdiini bildirmektedir. Vasilieve gre, stanbulun Latinler tarafndan fethinde saysz yararlar gren ve bunun ancak Hallar tarafndan yaplabileceinin bilincinde olan Papa, anti-Mslman bir harektn Hristiyanlara yneltilmesinden, mminlerinin mauzzeb olmalarndan ve kilise retisine inanlarnn zayflamasndan korkmu olmaldr. Bu nedenle grnte kar kmakla beraber, el altndan mutlaka destek vermi olmaldr., bkz. a.g.m., s.33. 42 Murat Sav, a.g.m., s.51. 43 stanbulun Latinler tarafndan fethinin grg tan olan Efes Metropoliti Nikolam Mesaratis, ehirde Hal vahet ve talannn meydana getirdii harabiyetin tarihin bu konuda kaydettiklerinin en by olduunu bildirmektedir. Ayrca Papa III.Innocentiosun bu konuda yazd bir mektuptaki tasvirleri yledir; Karglarn yalnzca dneklere evirmek durumunda olan bu sa muhafzlar Hristiyan kanyla ykanmlardr. Alenen zina, fcur ve bedeni zevk duyma sularn ilemilerdir. Kilisenin zenginliklerine el uzatmlar ve bundan da kts Kilisenin bizzat kendisine saldrmlardr. Mihraplarn gm

40

13

Ylan ganimet lik ve kilise mensubu Latinler arasnda paylalmtr. Bu yamann sonucu olarak btn Bat Avrupa stanbuldan gtrlen hazinelerle zenginlemitir. Bu gn hl Venedikteki San Marco Kilisesinin kapsn ssleyen drt bronz at igal sonras Venedike gtrlen eserlerdendir. Hallar, 57 yl sren ve merkezi stanbul olan bir Dou Latin mparatorluu kurmulardr. gal zerine stanbul Patrikhanesi znike tanm ve igal sona erene kadar orada ikamet etmitir.

B OSMANLI HKMYETNDEN LOZAN ANTLAMASINA KADAR FENER RUM PATRKHANESNN SYAS FAALYETLER

1- Patrikhanenin Trk Hkimiyetine Girii

Latin hkimiyeti 1261 ylna kadar srm ve Latinler stanbulu yakp ykm, Ortodokslara ok
44

byk

eziyet

etmi

ve

Patrikhaneye

mthi

bir

bask

uygulamlardr . stanbulun, 1261'de Latinlerden alnndan, 1453 ylnda Osmanllarca ele geirilmesine kadar devam eden srede Latinlere kar hep teyakkuzda kalnan bir dnem olmutur. Bununla beraber, bu dnem ierisinde Trk aknlar karsnda Devletin bekas iin, Bizans mparatorlar yeniden Papaya ynelmilerdir. Bu duruma Fener Patrikhanesi byk bir tepki gstermi ve Latinlerden nefret eden halk da Vatikana kar Patrikleri desteklemitir. Birleme meselesi uzun zaman tartmalara sebep olmu, nihayet mparator VIII. Jeann ahsen katld Floransa konsilinde iki kilisenin birlemesi 6 Temmuz

bezemelerini skmler, bunlar paralayp paylamak iin aralarnda kavga etmiler, halara ve dinsel kutsal emanetlere el koymulardr., bkz. M.A.Klbay, a.g.m., s.35. 44 Hakan Alkan, Gemiten Gnmze Trkiye Patrikhaneleri, Kutup Yldz yay., stanbul, 2003, s.26.

14

1439da kabul ve iln edilmitir. Ancak Floransadan stanbula dnen mparator tepkiler karsnda bu karar ertelemek zorunda kalmtr45. Fetihten ksa bir sre nce Trklere kar batnn yardmnn salanabilmesi maksadyla, Bizans mparatorunun ricas ile Papalk makam ile tekrar birleme gayretleri ierisine girilmi, 1452de yaplan antlama ile Patrikhanenin Papala tabi olduu aklanmtr. Bu antlamaya, yzyllarca Katoliklerin ve Latinlerin bask ve zulmlerine maruz kalm olan Rum Ortodoks Cemaati kar km, Papann apkas yerine Sultann sarn grmeyi tercih ederiz sylemleri yaylmtr46. Trkler stanbulu fethettiklerinde, eski zengin ve grkemli durumundan ok uzak bir ehir bulmulardr.47. ktisadi dengesizlik ve yoksulluk iinde olan bakentte son Patrik istifa etmi ve kilise basz kalmtr.48 Fatih Sultan Mehmed, stanbulun fethinden hemen sonra Rumlara dini serbestlik vermi ve dini geleneklerine gre Patrik seilmesini emretmitir. Bunun zerine kilise balar, ruhban ve ehirde toplanan halk Scholariusu, Gennadios unvan ile Patrik olarak semilerdir49. Bylece, Bizans ve kurumlar mrlerini doldururken, slamn din ve vicdan hrriyeti sayesinde kilise yeniden hayat bulmutur. Trk hkimiyeti ile balayan bu dneme gemeden nce bu dnemin daha iyi anlalabilmesi iin Osmanl idare sisteminin temelini oluturan Millet Sisteminin ncelikle aklanmasnda fayda gryoruz.

Bizansl din adamlar Katoliklerle birlemektense Trk idaresine girmeyi tercih ediyorlard. Bu din adamlarndan metropolit Dorothee, 1393de Trklerin Atinay zaptetmeleri yolunda gayret sarfetmitir., bkz. Settar F.ksel, a.g.m., s.25. 46 Ertan Kse, Yunanistan ve Bitmeyen Kin, IQ Kltrsanat yay., stanbul, 2005, s.186. 47 Latin istilasnda zenginliklerini ve insanlarnn ounu kaybeden stanbul, 1453te Trklerin eline geene kadar bir daha toparlanamamtr. ou zaman sylendiinin aksine, Trklerin eline geen kent en fazla 50.000 nfusa sahip ve ok fakir bir yerdir, bkz. M.A.Klbay, a.g.m., s.36. 48 Trk tehlikesi arttka sk sk ortaya atlan Roma ile birleme dncesi son Bizans mparatoru XI.Konstantinos tarafndan da kabul grmtr. 1452de Ayasofyada Katolik usullerine gre yin yaplmas zerine Patrik II.Anastosios buna tepki olarak istifa etmitir., bkz. Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri(1876-1908), Yeni Trkiye, S.44 (Mart-Nisan 2002), s.194. 49 Scholarius, 12 Aralk 1452 de Ayasofyada Papa ile evvelce imzalanm kiliselerin birleme esasna gre Kardinal zidor tarafndan tertiplenen yini, Latinlere kar duyduu kin ve nefret sebebiyle, halk ve ruhban ile birlikte protesto eden byk bir din limidir, bkz. ahabettin Tekinda, Osmanl daresinde Patrik ve Patrikhane, B.T.T.D., S.1(Ekim, 1967), s.52.

45

15

2- Osmanl Devletinde Millet Sistemi

Osmanl Devleti, i siyasetini er-i ve rfi hukuk sistemleri erevesinde tanzim etmi ve bu ereve iinde, Gayri Mslimleri Millet Sistemi olarak adlandrlan bir sistem ierisinde deerlendirmitir. Bu sistem ierisinde Mslmanlar tek millet, gayri mslimler de inandklar din veya mezhebe gre ayr ayr milletler olarak tanmlanm ve siyasi, idari ve sosyal organizasyonlar da bu ayrmn temelinde gelimitir50. Osmanl millet sisteminin veya dier bir ifade ile Osmanl Devletindeki gayri Mslimlerin idari-hukuki statlerinin ana kayna, slm Hukukundaki zimmet kurumudur51. slm Hukukuna gre zimm, kendi dinlerini deitirmeden bir slm devletinin korunmasndan yararlanan, mslman olmayan ehl-i kitap kiilere verilen addr52. Mslman lkelerdeki Hristiyanlarn durumuyla ilgili iki temel belge mevcuttur. Bunlardan birincisi Hz.Muhammedin Sina Da Keilerine, dieri ise, Halife merin Kuds Patriine verdii anlamadr. Mslmanlarca fethedilen blgelerde yaayan Hristiyanlarn haklarn koruyan bu iki belgede verilen haklar tm Mslman hkmdarlarca da verilmitir53. Sz konusu antlama ile mslmanlardan farkl bir hukuka tbi olmay kabul eden zimmilerin haklarna riayet dini bir zorunluluktur. Bir mslmann taraf olmad kendi Cemaatleri ile ilgili ilerde tamamiyle serbest braklmlardr. Mali, idari ve adli adan kendi cemaatleri zerinde hkm sahibi olan zimmlerin, kendi dinlerine gre ve dilleriyle eitim yapma, dini rgtlenmelerini devam ettirme, vakf kurma, hastane ve yetimhane ama gibi haklar vardr54.

A.g.e., s.27. Ali Gler, XX. Yzyl Balarnn Askeri Ve Stratejik Dengeleri inde Trkiyedeki Gayri Mslimler, Gn.Kr.ATASE Yay. , Ankara, 1996, s.8. 52 Mslmanlar, gayri Mslimlerin yaadklar bir blgeyi igal ettikleri zaman onlara, kere slmiyeti tebli ederlerdi. Kabul ettikleri takdirde mslmann sahip olduu btn haklara tamamiyle sahip olurlard. Bu anlamaya zimmet, bu anlama ile gayri Mslimlerin kazandklar statye zimmi ad verilirdi. bkz. Elin Macar, a.g.e., s.8., ayrca bkz .Hakan Alkan, a.g.e., s.28. 53 Elin Macar, a.g.e., s.48. 54 Hakan Alkan, a.g.e., 28.
51

50

16

slmda bir din ve mezhebe bal topluluk anlamna gelen millet kavram zamanla milliyetilik akmlarnn da etkisi ile etnik bir anlam kazanm ve imparatorluk iindeki cemaatler milli topluluklar haline gelmitir. Osmanl Devletinde millet sistemi erevesinde oluturulan idari ve hukuki stat ile her dini grubun en yksek rtbeli din adamlarndan biri, kendi cemaatlerini tarafndan o grubun lideri olarak seilmi ve kendi topluluunu dzenlemek ve ynetmekle grevlendirilmitir. Bylece bu gruplar beratlarla kendilerine verilen zerklik sayesinde, Osmanl egemenliinde, ama devlet iinde devlet gibi kendi din, hukuk, gelenek, eitimlerini srdrmlerdir. Dine ilikin kurallarn rflerini ve zel hukuklarn korumular ve bask grmeden uygulamlardr. Dini gruplarn liderleri ise birer devlet memuru gibi kendi ynetimlerindeki topluluklardan Sultana kar sorumlu tutulmulardr55. Millet sistemi ile gayri Mslimlere bir yandan din ve zel hukuk ilerinde msamaha gsterilirken, bir yandan da Mslmanlardan ayrlmalar salanarak toplumdaki dini hassasiyet korunmutur. Ancak ilerleyen blmlerde de greceimiz gibi 19.yzylda artan milliyetilik duygular ile beraber millet sistemini yrtmenin artlar yava yava ortadan kalkm ve bu sistem yrrlkten kaldrlarak gayri mslim aznlklarn Mslmanlarla eit haklara sahip olmasna allmtr.

3- Patrikhaneye Verilen Ferman

Fatih Sultan Mehmed, Ortodoks cemaatinin hukuki statsn tespit eden fermannda u imtiyazlar vermitir: Genel hizmetlerden, vergi vs. gibi sorumluluktan muaf tutulmaktadr. Kiliseleri camiye evrilmeyecektir. Dini ayinleri serbest olacaktr. Nikh ve cenaze ileri, trenleri eskisi gibi yaplacaktr. Patrik, vezir ile e dzeyde tutulacak, ayrca kendisine yenieri orbaclarndan kurulu bir muhafz birlii verilecektir. Patrik, kilisesi
55

Ali Gler, a.g.e., s.9.

17

iinde ve dnda Ortodoks halkn bakan saylmakta, yalnz dini ilerde deil, hukuki ve cezai ilerde de en yetkili kii durumuna gelmektedir. Patrik bu yetkileri, bakanl altnda bulunan Sinod Meclisi ile ortaklaa yrtecektir. Patrik, Osmanl mparatorluu iindeki Hristiyan cemaatinin bakan olmak sfatyla, cemaatinin yarar iin, Divan' da her zaman sz almak hakkna sahiptir 56. Ayrca daha nce aklam olduumuz Millet Sistemi ile verilen imtiyazlarla kiliseler tebaasn yarglayabilir, srgne gnderir, hapseder, din adamlarnn vasfn geri alabilirdi. Metropolitlerin tutukevleri bulunur ve genellikle din adamlar iin kullanlrd. Patrikhane ayn zamanda cemaatinin vergilerini toplard. Metropolitlerin kendi blgelerinde yarglama haklar olduu gibi byk davalar Patrikhane mahkemesinde grlrd57. Fatih, yaynlad fermanla yalnzca Patriklik makamn deil, ona bal cemaati de tannan haklarla, itilmi kaklmlktan saygn bir konuma getirmitir. Bu hogr ortam Baty o denli etkilemitir ki, Papa II.Pius, Fatihe bir mektup yazarak; Hristiyanl kabul ettii takdirde Bat Romay da kendisine teslim edeceini bildirmitir58. ngiliz tarihi Harry Luke de, Trklerin stanbul halkna kar bu msamahal davran konusunda yle bir yorum getirmitir59: Trkler, Ortodoks halka iki nimet getirdi. Bizans devrinde bile kylleri inleten klelie son verdiler ve 300 yldan beri bir Hristiyan kilisesinin basks altnda atl bir hlde tutulan Ortodoks Piskoposluunu ihya ettiler. Kbrs kilisesinin tarihini yazan tarihilerin dedii gibi, Rumlar, yzyllardan beri kle olarak ekip bitikleri topraklara, czi bir cret karlnda sahip olmak hakkn kazandlar. Bu topraklarn kendilerinden sonra varislerine kalmas salannca da byk hayrete dtler, bu grlmemi bir eydi.

Hakan Alkan, a.g.e., s.30. Elin Macar, a.g.e., s.51., Bu imtiyaz ve haklara sahip olan Patrik de karlk olarak Osmanl Devletine sadakat ve itaatten sorumluydu, bkz. Settar F. ksel, a.g.m., s.28. 58 Esat Arslan, Kurtulu Savanda Yunan-Fener Patrikhanesi Birlikteliine Kar rgtl Bir Yaklam Trk Ortodoks Kilisesi, Atatrk Yolu Dergisi, C.4., S.15(Mays 1995), s.407. 59 Hakan Alkan, a.g.e., s.32.
57

56

18

Fatih bu fermanla, Dou ve Bat Kiliselerinin birlemeleri ile ilgili sorunlarla uramalarn yasaklamak ve Hristiyan dnyasndaki blnml srdrmek istemitir60. Fatih, mparatorluunu bir dnya devleti yapmak d ile benimsedii bu sistem ile, o gne kadar Osmanl Devletindeki geleneksel devlet anlayna ilk defa olarak gayri mslimleri ilgilendiren din konusunu da eklemitir. Bylece, sadece slmi tabana baml kalmayarak, asrlardr Hal Seferlerinde yaanan kamplamay nlemeyi ve bu kamplama sonucu stanbulun gelecekte hedef olaca sonu gelmez savalarn nne gemeyi dnmtr61. Fatih Sultan Mehmed, bu dncesi ile Millet Sistemini birletirmi ve Ortodoks Kilisesine tand statnn benzerlerini dier Hristiyan aznlklara da tanmtr. 1461 ylnda Bursadaki Ermenilerin Anadoludaki ruhani lideri olan Ovakim stanbula getirilerek kendisine Ermeni Patrii nvan verilmitir. Bylece stanbul, Trkiye Ermenilerinin ruhani ve idari merkezi haline gelmi ve Ermeni milletine, Musevi ve Ortodokslarn dnda kalan btn dier Hristiyanlar zerinde de idari bir yetki verilmitir62. Asl mevcut olmayan ve bir yangnda yand sylenen bu ferman, topraklarnda Hristiyanln menini isteyen Yavuz Sultan Selim tarafndan uygulanmak istenmemitir. Ancak, stanbulun fethinde hazr bulunduu iddia edilen yenierinin ifadelerine mracaat edilerek, eyhlislm Zenbilli Ali Cemali ve Sadrazam Pir Mehmed Paa tarafndan yenilenen ferman, Yavuz Sultan Selimin Patrikhanenin mevcudiyeti konusunda ikna edilmesi ile tekrar uygulanmaya balanmtr63. Gnmzde Fatih zamannda Patrikhaneye verilen adli, dini ve idari imtiyazlar ynnden, Ekmenik statnn ne anlama geldiine dikkat edilmeden, Patrikhaneye Ekmenik stat verildii ynnde sylemler yaynlanmaktadr. Hlbuki Fener Rum Patrikhanesini glendirmek baka bir ey, kutsal kilise kanunlarna gre dini bir stat olan Ekmeniklik baka bir eydir. Dini bir yetki ve

Elin Macar, a.g.e., s.39. A.g.m., s.409. 62 Bunlar Sryani, Habe ve Kpti Kiliselerine bal olan, ingeneler, Sryaniler, Suriye ve Msrn Monophysitleri ve Bosnal Bogomillerden meydana geliyordu., bkz.Ali Gler, a.g.e., s.12. 63 ahabettin Tekinda, a.g.m., s.55.
61

60

19

sfat olan byle bir payeyi zaten veremeyecek olan Fatih, bu fermanla, Patrikhanenin Rum cemaati zerindeki yetki ve sorumluluklarnn aynen kabul edildiini bildirmitir64. Ayrca Osmanl Devleti ierisinde Patrikhanenin normal bir din kurumu olarak grldne dair bir rnek olarak, Patrikhanenin Sen Sinod yesi Yannadios Arabacolunun, Selanikte 1953 Nisannda Bizans Etdleri Kongresinde yapt bir konuma verilebilir. Arabacolu konumasnda verdii rneklerde, Bizans imparatorlarnn aile hukuku ve miras davalarna mdahalelerinin, Patrikhanenin mracat zerine, Padiahlarca da tekrar edildiini, ayrca ikinci bir rnek olarak Patrik Paisiusun 1751de, Padiahn bir veraset davasna mdahalesini dilediini ve ferman aldn belirtmitir65.

4-Tanzimat Dneminde Patrikhanenin Stats

Osmanl ynetimi XIX. Yzyldan itibaren Gayri Mslimler bahane edilerek ok ar basklara maruz braklmtr. Bu basklar ve Gayri Mslimlerin ierideki rklk faaliyetleri nedeniyle, 3 Kasm 1839da iln edilen Glhane Hatt- Humyunu ile beraber Millet Sistemi yerine kozmopolit bir Osmanllk fikri uygulanmaya balanmtr. Bu yeni stat ile Mslmanlara salanan haklardan yararlanmakla beraber, askerlikten muaf olmalar dolaysyla, eitim, ve ticarette kendilerini daha da gelitirme frsatn elde eden Gayri Mslimler, bylece ayrcalkl ve stn bir statye kavumulardr66. Tanzimat Fermannn yaynlanmasndan itibaren Gayri Mslimlerin hukuki durumlar ile ilgili olarak ortaya konan yeni dzenlemeler bu tartmalar bitirmeye yetmemi ve 1856da yrrle giren Islahat Ferman ile Gayri Mslimler, Millet

64

Mehmed elik, a.g.e., s.115. BCA 030.01./ 35.213.17. 66 Ali Gler, a.g.e., s.16.
65

20

sistemindeki din adamlarnn mutlak otoritesinden kurtarlmaya ve devlet idaresinde olduu gibi cemaatlerinin ynetiminde de sz sahibi klnmaya allmtr67. Patrikhane, Osmanl Devleti'nin son 60 ylnda, Sultan Abdlaziz tarafndan onaylanan ve 25 Nisan 1862/13 evval 1277 tarihinde yrrle giren 1862 tarihli Rum Patrikhanesi Nizamnamesine68 gre idare edilmitir. Nizamnameye gre Patrikhane, Patriin nezaretinde olup sivil iler iin drt metropolit ve sekiz kiiden meydana gelen karma bir meclisin de yardmn temin eden 12 kiilik Synode tarafndan idare edilecektir69. Ancak Patrik ve Patrikhane grevlilerinin, ilerideki blmlerde gstereceimiz ekilde devleti paralama, asl unsur olan Trk unsurunu yok etme ve dinsel hkimiyet kurma almalar, Patrikhanenin statsnn zorunlu olarak deitirilmesini ve siyasi faaliyetlerden uzak tutulmasna yol aacak nlemlerin alnmasn da beraberinde getirmitir. Grlyor ki Tanzimatla balayan dnem ierisindeki dzenlemelerle, Gayri Mslimler, kendi iinde zerk olan Millet Sisteminden karlarak Mslmanlarla eit bir statye kavuturulmutur. Dolaysyla Osmanl hkmeti, Millet Sistemi ierisinde Ortodokslara mutlak olarak hkmeden Patrikhane ile dier Gayri Mslim din adamlarnn bu topluluklar zerindeki mutlak otoritelerini byk lde krmtr.

5- Merutiyet Dneminde Patrikhane

Merutiyetin ilan ile beraber Patrikhane ile Bbili arasndaki ilikilerde beklenenin aksine herhangi bir deiiklik olmam ve Patrikhane bu dnemde de mevcut artlar istismar etmeye devam etmitir.

67 68

A.g.e., s.16. Nizamnamenin metni iin bkz.Dstur, C.II, s..902-937, Mehmet elik, a.g.e., s.211. 67 Salim Gken, Fener Rum Patrikhanesi'ndeki Metropolit Revizyonu Mevcut Statye Ramen Neden Yapld?, M.H.D., S.68(Nisan, 2004), s.32.

21

Bu dnemde Patrikhane ile Bbili arasndaki ilk byk problem, devlete kar su ileyen ruhanilerin yarglanmas konusunda olmutur. Patrikhane, ruhaniler arasnda su ileyen zanllarn yarglanmasna kar km ve Patrik bakanlnda bir mahkemede yarglanmalarn istemitir. Bu istek, Patriin bakanlnda yaplacak bir yarglamann dorudan doruya devletin varlk sebebine halel getireceini ve Patrikhanenin kuvvet kazanmasna sebep olacan dnen hkmet tarafndan iddetle reddedilmitir70. Bununla beraber Patrikhane, Kiliselerin yannda zellikle Yunanl mdrlere grev verdii mekteplerde Ortodoks cemaatin ocuklarn kendi emelleri dorultusunda eitmi ve bu yerlerde devlet aleyhine youn bir propoganda uygulamtr. Bu ve benzer uygulamalar sebebi ile hkmet, Rum mektepleri zerinde tam bir denetim salamak amac ile bir takm dzenlemeler getirerek retmen atamalar ve mfredatn hazrlanmas konusunda kendisinin bilgilendirilmesini ve habersiz bir uygulama yaplmamasn istemitir71. Aleyhine gelien bu durumun kaldrlmasn isteyen Patrikhane, sonu elde edemeyince kiliselere verdii gizli bir emirle baz yerlerdeki kiliseleri kapatmtr. Kapatlma kararnn arkasnda hkmetin olduu izlenimini vererek Avrupa Devletleri nezdinde ikyetlerle devleti zor duruma sokmak isteyen Patrikhane, kilise kapatma kararna kar kan Alasonya ve Kandiye gibi yerlerdeki Ortodokslarn bu durumu protesto etmeleri karsnda geri adm atarak kiliselerin kapatlmasnn baz metropolitlerin ahsi uygulamalarndan kaynaklandn belirtmek zorunda kalmtr72. Gnmzde baz evrelerce ve zellikle de Patrikhanenin yayn organlar tarafndan, Osmanl Devleti zamannda imdiki durumundan daha ok imtiyaza sahip olduu eklinde aklamalar yaplmaktadr. Fatih tarafndan verilen ve 205 yl boyunca 14 Sultan tarafndan aynen korunan bu yetki ve haklar iin, her yeni patrie eyhlislamn imzasn tayan bir berat

70

BOA, Y.A. HUS, nr. 175/38, 10 Ternisn 1922/22 Kasm 1883den aktr., Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri(1876-1908), Yeni Trkiye, S.44 (Mart-Nisan 2002), s.196. 71 BOA, Y.A. HUS, nr. 240/89, 26 Ternievvel 1306/7 Kasm 1890den aktr., a.g.m., s.197. 72 BOA, Y.A. HUS, nr. 239/104, 29 Safer 1308/14 Ekim 1890den aktr., a.g.m., s.198.

22

karlmas, Fatihin Patrike verdii ayrcalklarn kurumsal deil, kiisel olduunun kant niteliindedir73. Ayrca daha sonralar Ermeni Patrii ve Yahudi Hahambasna da verilen bu imtiyazlar, Osmanl devlet yaps ierisindeki Millet Sistemine uygun olarak verilmi ve zellikle XIX. yzyl ba itibari ile devlet yapsna zarar veren bu durum ortadan kaldrlmaya allarak gayri mslimlerin kii zgrl salanrken Patriklerin yetkileri kontrol altna alnmtr. Aada verdiimiz rnekler phesiz ki bu iddialara bir aklk getirecektir. Babakanlk Osmanl Arivindeki Rumlarn Ahkm Defterinde yer alan tayin beratlar gstermektedir ki; Rumlarn dini liderlerinin seimi kendi cemaatleri tarafndan, tayini ise devlet tarafndan yaplyordu. Bir metropolitin terfi veya tayini, seilen adayn Patrikhane ve metropolitler tarafndan ortak bir dileke ile devlete yaplan mracaat sonucunda gerekleiyordu74. Dini liderler 1856 Islahat Fermanndan sonra devletten maa almaya balamlard. Bu uygulama XX. yy. balarnda da devam etmitir75. Patrikler ve metropolitler, gerek yurtii gerek yurtd yapacaklar seyahatler iin Patrikhane aracl ile Babliden izin almaktaydlar. Rebiylhr 133(1897) tarihli bir belgeden Kayseri Metropoliti vanidisin Mnihe gitmesine msaade edildii ve bundan dolay Rum Patriinin teekkr ettii renilmektedir76. Dini liderlerin zellikle baz yurtd seyahatleri devlet aleyhindeki faaliyetler erevesinde grlerek engellenmitir. Hkmet bu engellemeleri daha ok byk devletlerin gayrimslim Osmanl vatandalarn kkrtmalarn nlemek maksad ile yapmtr. Mesel, Papann stanbuldaki vekilinin krk-elli kii ile beraber Romaya gidecei ve stanbul Ermeni Katolik Patriinin de bunlara katlaca renilmi, bunun zerine hkmet 1902 tarihinde kard bir irade ile bu seyahate engel olmutur77. Patrikler ve hahamba, kendi cemaatinden birisine nian verilmesi iin Osmanl Hkmetine bavurmakta, konu incelendikten sonra, nian verilmesi iin irade
Bkz. Elin Macar, a.g.e., s.49. Ali Gler, a.g.e., s.39. 75 A.g.e., s.40. 76 BOA; Yldz Tasnifi, Sadrazam Hususi Maruzat Evrak, C.VIII, Genel No: 337, Hususi No:4den aktr, a.g.e., s.43. 77 BOA; rade-i Hususiye Katalou 1320, Genel No:844, Hususi No:28den aktr., a.g.e., s.43.
74 73

23

karlmaktayd. Gayri Mslim din adamlar, kendilerine yabanc bir devlet tarafndan verilen nianlar da, Osmanl Devletinin izni ile takabiliyorlard. Avusturya-Macaristan Devleti tarafndan Patrik Yermanos ile Patrikhane

memuru Espariki Konstantinidiye verilen Birinci ve nc Rtbeden Fransuva Josef Nianlar iin Patrikhanenin Babialiye yapt mracaata Hariciye Nezaretince 14 Temmuz 1918 tarihli irade ile taklma izni verilmitir78. Gayri Mslim Cemaatlerin kendi aralarnda yardm paras toplama hususu Patrikhane ve Hahamhanenin kontrolnde ancak devlet izni ile yaplabilmekteydi. 1904 ylnda Rum Patrikhanesi hkmete haber vermeden iane toplama giriiminde bulunduu iin bu konuda bir tahkikat yaplmas emredilmitir79. Gayri Mslimlerin din hrriyetini salayan ve bunu kanunlarla gvence altna alan Osmanl Devletinde, kilise ve havralarn i tekilatna karlmamakla beraber, slamdaki zimmet hukukuna uygun olarak, yeni ibadethanelerin inaas yasak edilmi ve mevcutlarn onarm izne balanmtr. zinli olarak yaplan onarmlarda zellikle ekleme ve deiikliklerin yaplmamasna dikkat edilmitir. Bu ekilde olan baz ibadethaneler ya yklm, ya da bu konuda haklarnda karar alnmtr80. rneklerde de grdmz gibi Patrikhane, Osmanl Devleti zamannda millet sistemi ierisinde kendisine verilmi baz imtiyazlara sahip olmakla beraber, bu hak ve imtiyazlar hibir zaman devletin kanunlar erevesi dna kmamtr. Gnmzde, stanbul'daki Ortodoks Rumlarn bir aznlk kilisesi durumundaki Fener Rum Patrikhanesi, kendisini hl Osmanl Devleti'nin kendisine vermi olduu statde kabul etmekte ve bu ekilde uluslararas zeminlerde meruiyet aramaktadr. Ancak, Trkiye Cumhuriyeti Devleti yasalarna tabi olan Fener Rum Patrikhanesi artk Osmanl Devleti dnemindeki gibi imtiyazl bir statye sahip deildir.

78 79

BOA; rade-i Hususiye Katalou 1323, Genel No:991, Hususi No:3den aktr., a.g.e., s.44. BOA; rade-i Hususiye Katalou 1320, Genel No:742, Hususi No:9den aktr., a.g.e., s.46. 80 A.g.e., s.47

24

C- EKMENK DNCENN ALTINDA YATAN GEREK MEGAL DEA

1- Patrikhanenin Bamsz Yunan Devletinin Kurulmasndaki Rol

Ortaadan beri ulus niteliinden yoksun olarak yaayan Rumlar, Osmanl mparatorluunun hemen her yerinde ama arlkl olarak Mora, Teselya ve Ege Adalarnda bulunuyordu. Bu aznln tek ortak balar, Yunan milliyetiliinden hibir zaman bamsz olmam olan Ortodoks kilisesi ve dilleriydi. Osmanl Devletinin, dier aznlklara olduu gibi Rumlara da dinleri ve milliyetleri hususunda yumuak ve hogrl bir idare sistemi uygulamas zararna olmu, benliklerini bulmalarna ve gitgide bamszlk dnceleri beslemelerine sebep olmutur. Rum Kilisesi yllar getike metodlu bir ekilde milli dinin ve milli duygunun idarecisi, geni, byk bir hazrln idare merkezi haline gelmitir81. Patrikhanenin 1600de Fenerde bugnk yerine tanmasyla Rumlarn ileri gelen aileleri de bu semte tanmlardr. Avrupaya eitime gnderilen ve Avrupallarn Fenerliler olarak adlandrdklar Rum genleri, stanbula dndklerinde birok dili bilmelerinden dolay brokraside zellikle tercman olarak grevlendirilmilerdir82. Devlet, Fenerli bu ailelerin tesirinde kalan Patriklerin Yunan milliyetilii ynnde baz siyasi ilere alet olmalar zerine, hissetmitir. 1637de tekrar Patriklie getirilen ve yapt almalar ile Osmanl Devleti topraklarnda Katoliklere hareket imkn vermedii iin Katolik dnyasnn nefretini kazanan I.Kirillos, Fransann etkisi ile Yenieriler tarafndan boulmutur. Yerine geen II.Kirillos ise, Papa VIII. Urbana sadakat yemini edince Sen Sinodun tavsiyesi ile azledilerek, 1639da Kuzey Afrikaya srlmtr83. ciddi tedbirler almak gereini

81

M.Sreyya ahin, a.g.e., s.163. Ertan Kse, a.g.e., s.189. 83 Blent Atalay, a.g.m., s.195.
82

25

Ancak devlete kar milliyetilik ynnden gerek ihanet 1657te, Eflk Voyvodas Constantin erban isyana tevik eden Patrik III. Parthenios tarafndan gerekletirilmi ve IV. Mehmedin emri ile Parmakkapda aslmtr84. zellikle Balkanlarda ve adalarda propoganda ve sistemli almalarla suni olarak yaratlan Yunanllk bilinci, IX. Yzylla beraber Megali dea fikrinin nderliinde yine tarihsel gereklere aykr olarak kendisini Bizans mparatorluunun mirass ilan etmitir. Bu dnceyi Yunanistan Babakan J.Kolletisin Ocak 1844 tarihinde yapt bir konumasnda da grmekteyiz; Yunanistan Krall btn Yunanistan deildir. Yunanistann sadece bir paras en kk ve en yoksul parasdr. Grek sadece krallk iinde yaayan deildir. Ayn zamanda Yanyada ya da Selanikde, Serezde ya da Sisam Adasnda Grek tarihine ya da Grek rkna bal baka yerlerde oturanlar da Grekdirler. Hellenizmin iki byk merkezi vardr; Atina ve Constantinople, Atina yalnz Kralln bakentidir. Constantinople byk bakent btn Hellenizmin kendi d, umududur.85 Yunan tarihi ve devlet adam olan Panayatis Pipinellis bu ideay, Yunan varlnn anlam Yunanistan tm Yunan rkn bir snr iinde toplayacak birleik ulusal bir devletin ekirdei haline gelmee zorluyordu. Herkes kendisini Bizans mparatorluunu tanmlamaktadr86. te zellikle Rus ar I. Petro (16821725) dneminden itibaren btn Hristiyan tebaay Osmanl saltanatndan Rus arlarnn kurtaraca propagandasyla, kendisini Osmanl egemenliinden kurtaracak, Byk Grek Devletinin kurulmas lksne, yani Megali deaya87 adayan Osmanl'daki baz Ortodoks ruhaniler bu
ahabettin Tekinda, a.g.m., s.55., stanbulda meydana gelen yama olaylarn Yenieri kyafeti giyen Rumlarn gerekletirdikleri ve kullanlan kyafetlerin Patrikhanede muhafaza edildii belirlenmitir, bkz. Blent Atalay, a.g.m., s.195. 85 Adnan Sofuolu, Anadolu zerindeki Yunan Hedefleri ve Mtareke Dnemi Fener Rum Patrikhanesinin Faaliyetleri, A.A.M.D., CIX, S.28., s.211. 86 A.g.m., s.211. 87 Rusyann gelecee ynelik olarak ortaya koyduu Grek Projesi, 1787 ylnda Rus ariesi II.Katerina ile Avusturya mparatoru II.Joseph tarafndan ele alnm, bu proje daha sonraki tarihlerde Yunanistan tarafndan takip edilip, Bizans-Rum ideali eklinde ortaya kan Yunan Megali deasnda kendisini gstermitir, bkz.Fahri Ta, Milli Mcadele Dneminde Rum Ayaklanmas, A.A.M.D., C.XII., S.34 (Mart,1996), s.87.
84

yeniden

canlandrma

hayaline

kaptrmt

eklinde

26

dncenin en fanatik savunucular olmulardr. Bu ruhanilerin savunduu dnce, Bizans'n yeniden diriltilmesi ya da Byk Yunanistan amac diye de ifade edilebilir88. Bu ama iin aada sunulan maddeler Megali deann temelini oluturmutur; Yunan milletinin tam istikllinin temini. Bat Trakya ve Selanikin Yunanistana ilhak. Ege Adalarnn Yunanistana ilhak. Bat Anadolunun Yunanistana ilhak. Pontus Rum Devletinin kurulmas. Kbrsn Yunanistana ilhak. stanbulun igal edilerek Dou Roma mparatorluunun yeniden

kurulmas89. stanbul'un kurtulu gecesi, patrik VIII. Grigoriusun Yunanistan'a

kamasndan sonra Patrikhane'de yaplan aramada ele geen, E.Klisyasteki Altiann Kara Kitabnda, btn Ege ve Trk Akdeniz, merkezi Trabzon olan eski Pontus, Arnavutluk kylar, Kbrs ve Onikiadalar gelecein byk Yunan-Rum Devleti'nin snrlar ierisinde gsterilmektedir. Bu kitapta stanbul, Dou Roma mparatorluu'nu yani Hristiyanl Katolik - Ortodoks olarak ikiye blen dnya manevi hayatnn taksiminin Bizans'a ait blmnn merkezi olarak gsterilmitir90. lerleyen blmlerde de greceimiz gibi Patrikhane, IX. yzyl ile beraber Megali deann Anadolu topraklar zerindeki dnce ve hareket merkezi durumuna gelmitir. Osmanl Devletinin gcnn azalmas ile beraber Patriklik makam kendisini Bizans'n dini ve dnyevi olan iki ynl iktidarnn ayakta kalan tek tarafl devam olarak grm, yani Bizans lmemi ve onun makamnda yaatlmaya devam etmitir.

Uur Yldrm, Dnden Bugne Patrikhane, Kaynak yay., stanbul, s.34., Megali deann haritas, ilk kez 1791-1796 yllar arasnda Bkrete air Velestinlis Rigas tarafndan 12 nsha halinde hazrlanmtr. Anadolunun ve Balkanlarn byk blm, Trakya ve stanbul ile Kbrs ve Rumca konuulan hemen btn adalar Megali dea haritasnda gsterilmitir, bkz. a.g.e., s.55. 89 Erol Trkmenolu, Ortodoks Birlii ve Trkiye (III), B.T.T.D., (Nisan-Mays-Haziran, 2005), s.116. 90 M.Sreyya ahin, a.g.e., s.164.

88

27

Bu konu ile ilgili olarak Atina niversitesi retim yesi Prof.Dr. Luvaris; Patrikhane muayyen lde, ken lkenin haklarnn mirass haline ykseltildi. Patrik, Hristiyanlar iin Bizans mparatorluu'nun kymetini ve Bizans devlet almetlerini, bu arada iki bal kartal da ald" diyerek Patrikhanenin pozisyonunu belirtmektedir91.

a. Patrikhane ve Etnik-i Eterya

Tarihte suni ve bamsz bir Yunanistan ve Yunan milleti fikrinin hayata geiriliinde en byk pay olan kurulularn banda phesiz Rusyann destei ile kurulan Etnik-i Eterya cemiyeti gelmektedir. Rum ve Slav asll Ortodoks mezhebinin btn unsurlarnn ycelmesi, ilerlemesi, bir lk etrafnda toplanmasn hedef alan, merkezi stanbul ve banda da, Rus prenslerinden birisinin bulunaca bir Grek mparatorluunun kurulmasn amalayan92 Etnik-i Eterya rgtnn yeminin son ksm yleydi; Vatanmzn istiklline kavumas iin yegne are Trklerle savatr. Onlarla uzlama unsuru aramzda sadece atede demirden ibarettir. Kutsal grevi ifa etmek borcumuzdur. Bu grevi reddederek kaanlar, grevini ktye kullanarak hainlik edenlerimizin isimleri halkmz ve ulusumuzca lanetlenmi olarak anlsn ve kan bir arap misali akarak, vcudu gmlmeye deer olmadan vahi hayvanlara yem olsun Bunun iin btn varlmzla yemin ederiz! 93. rgtn kurulduu gnden 1914e kadar, rgtn merkezi halinde alan Fener Rum Patrikhanesinin hedefi ise, merkezi yine stanbul olan ve banda, slalesi

A.g.e., s.163. 16 Ocak 1821 gn, Odesadaki Rus arlarna mahsus sarayda rgtn kurulmas amac ile toplanan ve toplant sonunda gizli olmayan 17 maddeden ibaret kurulu metnini okuyan adam unlard; ar I.Aleksandrn zel yaveri Aleksandr psilanti, Karadeniz ve Akdenizde ticaret filosu bulunan zengin Rum armatr ve ayn zamanda Aleksandr psilantinin kardei olan Diyamandis psilanti ve Fener Rum Patrikhanesinde zel temsilci Mihail Fotiyadis, bkz. Necati ankaya, Trk Kurtulu Savanda rticai Olaylar ve syanlar, ABO Ajans, stanbul, 1998, s.373. 93 Uur Yldrm, a.g.e., s.37.
92

91

28

Morada devam eden Konstantin Dragazesin varislerinden olan birinin ynetiminde Bizans mparatorluunu yeniden kurmakt94. Dernein Rum ticaret irketleri maskesi altnda alan Trkiyedeki ubeleri tm faaliyetlerinde, verilen imtiyazlar sebebi ile denetlenemeyen kiliseleri karargh olarak kullanyorlard. Din adamlarnn tm Etnik-i Eteryann aktif yeleri olarak alyorlard. Bu sebepten dolay btn kiliseler isyan destekleyecek ekilde maddi yardm ve cephane depoluyor, bir ksm metropolit, papaz ve kei, Rusya ve Avrupa lkelerine mektup yazarak Trkleri ktlyor ve yardm talep ediyorlard95. Etnik-i Eterya, Balkan savandan sonra sosyal cephede Fakir Koruyucusu Dostluk Cemiyeti (Filotofos Azelfotis) ad ile her yerde kollar amt. Bunun grevi Rum ocuklarn zorla okullara altrrken, Rumlar da sanata, bilime ve ticarete altrmakt. Frsat bulduka Rumlarn bulunduklar blgelerde Rumca olarak gazetelerin baslmas yaynlanmas ile de uraan cemiyetin tm almalarnn merkezini Fener Rum Patrikhanesi oluturuyordu96.

b. Mora syan ve Patrikhane

Baz eserlerde Mora ayaklanmas baladnda Patrik Grigoriosun isyanclar aforoz etmesi, Patrikhanenin kurulan Yunan Kilisesini 17 yl sonra tanmas ve Patrikhanenin Yunan ayaklanmasnda len ve Yunan Kilisesi tarafndan aziz olarak kabul edilen kiilerin azizliklerini tanmay uzun sre reddetmi olmasnn Patrikhanenin Osmanl Devletine her zaman sadk olduunun delili olarak gsterilmektedir97. Bu grlere gre, isyann esas sebebi, Fransz ihtilalinden etkilenen Rum burjuvazisidir. Patrikhane, bu burjuvazinin destekledii Allahsz Fransz fikirlerini eletirmitir. Patrikhanenin isyanla ilikilendirilmesinin sebebi de Mslman toprak
94 95

Necati ankaya, a.g.e., s.373. Erol Trkmenolu, a.g.m., s.115. 96 Matbuat ve stihbarat Mdrl, B.T.T.D., S.17(Temmuz, 1986), s.53. 97 Elin Macar, a.g.e., s.47.

29

sahiplerinin elinde zor duruma dm olan Rum kyllerle birlikte yaayan Moradaki ky papazlarnn isyanclarla birlikte hareket etmi olmasdr98. Oysaki isyan, ky papazlarnn ok stndeki bir ruhani olan Piskopos Germanos balatmtr. syan ncesinde Piskoposun denetimindeki Papazlar Morada kasaba kasaba, ky ky dolaarak paskalya gecesi isyann balayacan ve btn Mslmanlarn imha edileceini bildirmiler ve bu srr vaktinden nce kimseye sylememek iin halka yemin ettirmilerdir99. Ayrca isyann bastrlmasndan sonra Sadrazam Benderli Ali Paann Patrikhaneye yapt basknda, u belgeler ele geirilmitir: Moral asi kaptanlara yazlan mektuplar, stanbul'daki hazrlklar iin verilen bilgiler, Dileri Bakanl'nn maiyetinde alan Fenerli Rum beylerinden alnan Devlet'in gizli hazrlklar; ngiliz ve Fransz eliliklerinden edinilen bilgiler, zellikle Rusya'daki hazrlk safhalar; Odessa'daki Etnik-i Eterya merkezinden gnderilen silahlar, dnya Ortodoks lemine hitap eden yardm beyannameleri, yardmlara ait makbuzlar100. Bu faaliyetlerin inkr etmeyen Patrik Grigorios ile Efes, Ahyolu ve zmit Metropolitleri, 22 Nisan 1821de Fener meydannda Patrikhanenin orta kaps nnde idam edilmi, daha sonra bunlara Terkos, Edirne ve Selanik Metropolitleri de eklenmitir101. Patriin denize atlan cesedi Rumlar tarafndan bulunarak nce Odesaya gtrlm, ardndan 1871 ylnda Yunan Hkmetinin ald Meclis karar ile Atinaya getirtilmi ve bu olay Rumlarn elinde bir bayrak haline gelmitir102. Fener Rum Patrikhanesinin tm bu faaliyetleri deerlendirildiinde, balangta Morada ve akabinde Balkanlarda milliyeti ideolojinin yaylmasnda ve isyann kmasnda, Patrikhanenin rolnn byk olduu grlmektedir.103. 1951 ylnda yaplan bir mlakatta Makariosun sarf etmi olduu szler de Patrikhanenin isyandaki roln destekler niteliktedir; Belki malumunuzdur 1821de
A.g.e., s.44-47. .Erol Trkmenolu, a.g.m., s.115. 100 M.Sreyya ahin, a.g.e., s.192. 101 O gn Fener Patrikhanesi yneticilerinin ayn seviyede bir Trk din veya devlet adam aslmadka o kapnn almayacana dair yemin ettikleri sylenir. Ve bu kap hala kapal tutulmaktadr, bkz. Elin Macar, a.g.e., s.44. 102 H.Yavuz Ercan, Fener ve Trk ortodoks Patrikhanesi, T.A.D., C.V., S.8-9(1967),s.413. 103 Uur Yldrm, Yunanistan Masonlar Kurdu, T.D.D., S.61(Eyll,2005), s.17.
99 98

30

Yunan ihtilalinde kilise nderlik etmi, ilk ihtilal bayran papazlar am ve bylece Yunanistan istiklalini ele geirmitir104.

2- Patrikhanenin Balkanlardaki Rumlatrma Faaliyetleri

Patrikhanenin Mora isyanndaki roln Balkanlarda ortak ulus anlay oluturma almalarnda da grmekteyiz. Yaratlmaya allan bu ulus anlaynda Ortodoks Srp ve Bulgar kiliselerinin dili Rumcadr eklinde ortak bir dil olgusu ile yaklalmtr. Balkanlardaki ulusal benlikler Osmanl Devletine kar kkrtlrken, ortak dil olgusuyla Balkanlarn, Girit ve Bat Anadolu ile Trabzon merkezli Pontusun elenletirilmesi almalarna hz verilmitir105. Balkan uluslarn Bizans Devletinin asli unsuru olacak ekilde Rum ad altnda birletirmek, bata Patrikhane olmak zere burada yaayan Rum aznlk iin byk bir ama haline gelmitir. Balkanlarda dili Rumca olmayan blgelerde Patrikhanenin nfuzu kullanlarak Rumca ibadet ve retim yaplmtr. Bu amala baka dillerde yazlm ibadet kitaplar yasaklanm, toplatlp yaklmtr. Balkanlarn her yerinde Rum tccar, rahip ve retmenler egemen hale gelmilerdir106. Patrikhanenin ortak ulus anlayndaki kat tutumunu,1905 ylnda yaplan nfus saym rneinde de grmekteyiz. Trk memurlar ve cemaatlerin gvenilir temsilcilerinin katlmyla yaplan nfus saymnn ardndan tela ierisine den Patrikhane, hkmete bir mektup gndererek adeta bir ultimatom vermitir107. Mektupta, nfus saym esnasnda Patrikhaneye bal Rumlarn yannda kendi dillerinden baka Rumcay da konuan tm aznlklarn, Ortodoks-Rum ad altnda

104 105

Sreyya ahin, a.g.e., 145. Esat Arslan, a.g.m., s.413. 106 M.Sreyya ahin, a.g.e., s.129. 107 Blent Atalay, a.g.m., s.200.

31

kaydedilmesi istenmitir. Bundan baka Srp, Ulah ve Arnavutlarn da Patrikhaneye bal Ortodokslar olarak belirtilmesi istenmitir108. Ancak Mora isyan ve ardndan kurulan Yunanistan devleti, Balkanlardaki milletlere de ulus olma ve kendi ulusal kiliselerini kurma ynnden rnek olmu, subjektif ulus anlayndan yoksun olan yapay Elenletirme hareketine kar koymalar balamtr. Bu kar hareket sonucunda 1825 ylndan itibaren balayan Bulgar milli hareketleri sonucunda 1870te bamsz bir Bulgar Eksarhl, 1879ta bamsz Srp Kilisesi kurulmu, Romanyann bamsz hale gelmesinden sonra ise 1885te Fener Kilisesi ile yaplan bir protokol ile Romanya Kilisesi otosefal bir statye kavumutur109. Bu durum da gstermektedir ki, Rum din adamlarnn Ortak kilise dncesi ile yllarca bask arac olarak kullandklar milliyetilik fikirleri, XIX. yzylla beraber dier milletlerin kendi milli kiliseleri iin de bir altyap tekil etmesi sonucunda birletirici deil, ayrtrc bir faktre dnmtr.

a- Bulgar Kilisesi ile likiler

Patrikhanenin

Balkanlardaki

Rumlatrma

politikasna

en

sert

tepki

Bulgarlardan gelmitir. Ohri Bulgar Bapisikoposluunun 1767 ylnda Patrikhane tarafndan kapatlmasndan sonra Balkanlardaki st dzey din adamlar tamamen Rumlardan atanmaya balanm ve bu durum Bulgar papazlar arasnda her ynyle kendi kltrlerine sahip kma ihtiyacn ortaya karmtr110.

Turgut Iksal, Makedonya zerinde Oynanan Oyunlar ve Bilinmeyen Bir Nfus Saym, B.T.T.D., S.43., 1971, s.16. 109 Necla Atalay, XX. Yzyl Balarnda Balkanlarda Fener Patrikhanesi ile Dier Ortodokslar (Srp, Ulah ve Arnavut) Arasndaki Kilise Mcadeleleri, Yeni Trkiye, S.44(Mart-Nisan, 2002), s.204 vd. Blent Atalay, Ortodoks ttifak ve Trkiye, Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu(Tarihten Gnmze ve D Tehditler), 1719 Ekim 2001, Frat niversitesi, Elaz, 2002, s.71.
110

108

32

XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren milli benliklerini korumak adna harekete geen Bulgar din adamlar, 1840 ylndaki tekilatlanmalarnn ardndan 1849da Papaz evi sahibi olmularsa da, Patrikhane 1859 ylnda btn Bulgar papazlarn aforoz etmi ve Papaz evini de kapatmtr. Bu durum karsnda Bulgarlar da 1860 ylnda yaptklar ayinde Patrii tanmadklarn aklamlardr. Devam eden sre sonunda Bulgarlar 1870 ylnda Eksarhlk fermann alarak dini bamszlklarn iln etmilerdir111. Bu bamszlkla, Bulgar Kilisesinin Patrikhaneye bal cemaatin neredeyse yarsn alp gtrmesi gerei karsnda Patrikhane, dier Milli kiliselerin aksine ok sert tepki gstermitir112. Patrikhanenin, Eksarhanenin kurulmasnn ardndan, buna ancak ekmenik bir konsilin karar verebileceini belirtmesine ramen mevcut durum Babili tarafndan destek grm ve kendisinden Patrikhane tarafndan yardm istenen Rus Patriklii de durumun Osmanl Devletinin i hukukunu ilgilendirdiini belirterek tarafsz kalmtr. Kendi kiliselerine kavuan Bulgarlar bask altnda tutmak isteyen Patrikhane, zaman zaman bu kiliseyi sapknlkla sulam ve buna kar Bulgar din adamlar da Ortodoksluktan ayrlmadklarn, sadece Patrikhaneden ayrldklarn aklama ihtiyac duymulardr113. stanbul hkmeti de kiliseler arasndaki bu ekimeleri zaman zaman kullanarak Rumlarn Balkanlardaki etkinliini azaltmaya almtr. rnein Merutiyet dnemi ierisinde Bulgar Metropolitlerine yeni beratlar verilirken, Patrikhanenin gr alnmam, bylece Patrikhanenin Bulgarlar zerindeki etkisi azaltlmaya allmtr114. Zamanla Bulgarlarn madur taraf olmalar ve Rumlara kar silahl hareketler de dahil olmak zere meru mdafaa haklarn kullanmalarn kendi karlarna uygun bulan Babili, Bulgarlara daha yakn bir politika izlemitir.
111 112

A.g.m., s.72. Fener Patrikhanesi Bulgarlar ayrlk (izmatik) ilan ederek yaynlad bildiriyle, onlar rk ve milliyet ayrl ortaya karmakla sulam ve bunun sann dinine aykr olduunu vurgulamtr, bkz.Elin Macar, a.g.e., s.57. 113 Blent Atalay, a.g.m., s.72. 114 BOA, Y.A. HUS, nr. 240/89, 26 Terinevvel 1306/7 Kasim 1890dan aktr. Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri(18761908), s.197.

33

Bu politikadan cesaret alan Bulgarlarn, 1895 ylnda Ustrumca, Debre ve Manastrda metropolitliklerinin almasn istemesi ve bu isteklerinin Babili tarafndan kabul grmesi, Patrikhaneyi ok rahatsz etmitir115. zellikle II. Abdlhamid zamannda uygulanan iki kilise arasndaki olaylar bilinli olarak zmemek ve hatta krkleyerek bundan istifade etmek politikas, ttihat ve Terakki Partisinin iktidara gelmesi ile deimi ve uzlama politikasna girilmitir116. ttihat ve Terakki iktidara gelince iki kilise arasndaki ihtilaf kkten zmek istemi 3 Ekim 1910da, Kiliseler ve Mektepler Kanunu nu karmtr. Bu kanunla nfus lt gz nne alnarak kilise ve okullarn kimlere ait olaca sorunu zlmeye allmtr117. Ancak, hkmetin iyi niyeti ile karlan bu kanun, Rum ve Bulgar milleti arasndaki en nemli ihtilaf zm ve kiliseler arasndaki ittifak siyasi ittifak izlemitir. Bu yasannn kmas, Balkan Savalarnn en nemli sebeplerinden birisi olan Balkan ittifaklarnn olumasna zemin hazrlamtr118.

b-Srp Kilisesi ile likiler

Srp Kilisesinin kurulmas, Bizansn i syanlarndan faydalanan Srplarn 1345te bamszlklarn ilan etmelerinin ardndan kiliselerini bamsz bir Patriklik olarak yeniden dzenlemeleri ile olmutur119. 1459da Srp Devleti ile beraber Srp Kilisesi de Fatih Sultan Mehmet tarafndan ortadan kaldrlm ve Ohrideki Bulgar Kilisesine balanmtr. 1557 ylnda ise Sokollu Mehmet Paa Srp Kilisesini tekrar iler hale getirerek bana da kardei Makariosu getirmitir120.

A.g.m., s.72. Hale vgn, Kiliseler ve Mektepler Kanunu, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S.48(ubat, 2004), s.133. 117 Bu kanunu kabul etmek istemeyen Patrikhane, Bulgar Kilisesini 1945 ylna kadar tanmamtr, bkz. Elin Macar, a.g.e., s.58. 118 A.g.m., s.145. 119 Kendisini Yunanllarla Srplarn ar ilan eden Duan tacn 1346 Paskalyasnda, skpte Patriin elinden giymitir, bkz. Meydan Larousse, C.11., stanbul, 1973, s.270. 120 Necla Atalay, a.g.m., s.206.
116

115

34

Ancak

Srp

ruhanilerin

17301739

Osmanl-Avusturya

Savanda

Avusturyadan yana tavr koymalar ve zaman zaman Roma ile birleme hareketleri sonucunda bu durum Patrikhane tarafndan iyi kullanlm ve Srp Kilisesi dorudan doruya stanbul Kilisesine balanmtr. Bylece Balkanlarda st dzey Ortodoks din adamlarnn sadece Rumlardan olumas iin alt yap oluturulmutur121. XVIII. yzyln ierisinde Patrikhane ile Rusyann karlar Osmanl Devletinin yklmas hususunda birlemitir. Rusyann zellikle 1815 Viyana Kongresinden sonra Srbistan ilerine daha fazla karmaya balamas sonucunda bunu engellemek amacyla Babili, aralarnda Srplara, kilise ve mektepler konusunda daha rahat hareket etmeleri konularnn da yer ald baz haklar vermitir122. zellikle Tanzimat ve slahat Fermanlar ile beraber dini adan salanan rahatln da etkisi ile Srplarda da kendi kiliselerini kurma fikri olumaya balamtr. Rusyann da byk katklar ile 1878 Ayastafanos antlamas ile bamszln kazanan Srplar, 1879da kiliselerini de bamsz bir statye (Otosefal) getirmilerdir. Srplar, balangta Rumlarn Balkanlar Rumlatrma faaliyetlerine alet olmularsa da bu durumun zamanla kendi aleyhlerine dnmesi ile beraber Rumlara kar hareketlerini arttrmlardr123.

c- Romen Kilisesi ile likiler

Patrikhanenin Balkanlardaki Rumlatrma faaliyetlerinden Ulahlar da rahatsz olmulardr124.Yaadklar topraklar Tara Romaneasca olarak ifade eden Roman ismi, Budan, Transilvanya ve Balkan Yarmadasnda youn olarak yaayan Ulahlar iin milli bir addr. Romenler Ortodoks olduklar iin, Macar ve Lehlerin Katolikletirme

A.g.m., s.206. A.g.m., s.207. 123 Debreden, Rumeli Vilayeti Islahat Mfettiliine gnderilen bir dilekede artk kendi kiliselerine kavutuklarndan, Rum metropolitinin yerine Srp Metropolit istediklerini belirtmektedirler, bkz. a.g.m., s.207. 124 Ulahlar Eflak ve Bodanda yaamaktaydlar. Memleketeyn denilen bu topraklar Fatih zamannda Trk hakimiyeti altna alnmt, bkz.Blent Atalay, a.g.m., s.74.
122

121

35

politikalarn deil, Osmanl Devletinin bunlara kar yrtt faaliyetleri desteklemilerdir. XVIII. Yzyldan itibaren Osmanl Devletinin gerileme srecine girmesi ile milletleraras politikada gndeme gelmeye balamlarsa da, Ulahlar dorudan doruya destekleyen bir devletin olmamas sahipsiz kalmalarna sebep olmu ve zaman zaman Bulgarlarn basks altnda kalmlardr125. Memleketeyn topraklarnn 1878de imzalanan Berlin Antlamas ile Romanya ad altnda bamszlna kavumasnn ardndan 1885te Fener Patrikhanesi ile yaplan bir protokol ile Otosefal bir statye kavumutur126. Patrikhane, dier Ortodokslara gre zayf olan Ulahlar Rumlatrmak iin youn bir bask uygulam ise de, Ulahlar, Babilinin destei ile Makedonyada Yunanlla kar mcadelenin oda haline getirilmilerdir. Patrikhane, Ulahlar zerinde, zayf olmalarnn da etkisi ile ar basklar uygulamtr. rnek olarak Grice Rum Metropoliti nfus tahriri srasnda Rum yazlmayan Ulahlar aforoz edeceini bildirmitir. Katrinde otel duvarlarna aslan ve Yunan ekiya reisi Mihal Matapes imzasn tayan ktlarda Ulaha konumann yasak olduu, konuanlarn idamla cezalandrlaca, baz Ulahlarn yirmi gn ierisinde Rumlua gemedikleri takdirde ldrlecekleri ilan edilmitir127. Yine Patrikhanenin teviki ile Yunan eteleri, Gerebnede Ulah kyn basarak, nfusun te birine yakn bir saynn ky terk etmesini salamtr. Bu ve benzer rneklerdeki Rumlatrma faaliyetleri ile meskn yerlerde Rum nfus ya dengelenmi veya ounluk salanmtr128. Ulahlarn Patrikhane aracl ile ektikleri bu ve benzeri skntlar Meclis-i mebusan toplantlarnda da ele alnmtr. Ulah Mebusu Dr.Mie skntlar anlatrken,

Balkanlardaki aznlklara her vesile ile karmaya alan Rusya, Slav olmadklar iin Ulahlara, Bulgarlar ya da Srplar kadar scak bakmad gibi, onlara yeterince gvenmiyordu, bkz. a.g.m., s.74. 126 Romen Kilisesi daha Trklerin stanbulu fethetmesinden ok nce, 1359 ylnda Rum Ortodoks Patrikhanesinin ynetimi altna girmitir, bkz. Necla Atalay, a.g.m., s.209. 127 BOA, TFR. 1 SL, 129/12832, 4 Kanunuevvel 1322/17 Aralk 1906den aktr. Necla Atalay, a.g.m., s.211. 128 BOA, TFR. 1 A, 34/3316, 2 Mays 1323/15 Mays 1907den aktr. a.g.m.., s.211.

125

36

duygularna hakim olamam ve Patrikhaneyi tahkir etmitir. Bu durum Patrikhane tarafndan hkmet nezdinde sratle protesto edilmitir129.

3- Patrikhanenin stanbul ve Anadolunun galindeki Rol

a-Yunanistan Gdmndeki Patrikhane

Bamszln kazandktan bir sre sonra Giriti de alarak Balkanlarda bir hayli genileyen Yunanistan, hedefine ulaabilmek iin Kilise tarafndan ynlendirilen politikasnda, dilden ziyade, ortak kltr ve ortak tarih olgusunun yaratlmasnn art olduu gerei ile deiiklik yapma gereksinimi duymutur. Ortak kltr ve tarih anlay iin eski Bizans unsurlar kullanlabilirdi. Bu durumun yaratlmas iin Patrikhanenin almalarn Anadoluda younlatrmak ve nihayi hedef olarak stanbulu almak gerekiyordu. Anadoluda genilemeyi bir ulusal hedef olarak benimseyen Yunanistan, Anadoluda baarl olabilmek iin daha nce ok yararland Trkiye topraklarndaki kilise kurumlarn, Trklere kar kullanmaya karar vermitir130. Anadolu zerindeki Yunan emellerinin uygulamaya gemesinde ok nemli bir rol oynayan Venizelos, 1910da daha Babakan olmadan nce yar resmi de olsa, Patrikhane ile Yunanistann birlemesini siyasi programnn birinci maddesine almtr131. lk i olarak Osmanl ynetimi ile iyi geinen, Trklere dosta bakan

A.g.m., s.212. Venizelos bu husustaki dncelerini, Patrikhane Yunanistan emrine girmelidir, bu surette birlemi bir Patrikhanenin ilerideki milli davalarda rol pek byk olacaktr" eklinde ifade etmitir, bkz.Esat Arslan, a.g.m., s.414. 131 Venizelosun Yunan Babakanlna gemek iin Giritten ayrld ve bir papaz elbisesi ile gizlice geldii stanbulda bir hafta kalarak patrikhaneye yeni talimatlar vermesinin ardndan, Patrikhane yava yava Osmanl Hkmeti ile balantsn keserek Dou Byk Kilise Merkezi sfatyla kendisine bamszlk ss vererek dardaki birok siyasi kurumlarla ve Bat Kiliseleri ile ilikiye girmitir, bkz. a.g.e., s.211.
130

129

37

Karaman doumlu Patrik V.Yermanos bask ve eitli iftiralar yoluyla istifa ettirilmi ve yerine Patrik vekili olarak Bursa Metropolidi Dorotheos getirilmitir132. Bu dnemde, Venizelos tarafndan, Patrikhanenin yeniden faal hale getirilmesi iin bir taraftan Patrikhanenin byk bir yekn tutan gelirine yksek miktarda ilave yaplrken, dier taraftan ve Patrikhanenin Anadoludaki gl Metropolitleri stanbula getirilerek merkezi rgtlenme glendirilmitir133. Bundan sonra Patrikhanenin youn aba ve propogandalar ile Anadolunun Trkler tarafndan igal altnda olduu ve Rumlarn esaret altnda zgrlklerini bekleyen Anadolunun esas sahipleri olduklar gsterilmeye allmtr. Rum basn da Patrikhanenin teviki ile bu ynde yaynlar yaynlamtr. Bunlardan Rum Patrikhanesinin resmi gazetesi olan Eklisiyastiki Alitiada yle bir yaz yaynlanmtr; Bir milletin, eitlik vaatleriyle kandrld zamanlar gemitir Bu devlet yklyor. Bu khne ve rm vaatlerle devlet toplanamayacaktr. Corafi istatistikler gsterilmesi de Trk unsurunun ounlua sahip olduuna ve dolaysyla Rum milletinin de byle geersiz aklamalarla idare-i maslahat edilmesi gerektiine kimseyi ikna edemezsiniz. Haritalar hazrlayanlar unutmamaldrlar ki Rum unsuru bir ok yerlerde aznlkta ise de baba miras zerindeki tarihi ve sosyal haklarn kaybedemez134. Bu rnekten de anlalaca gibi Patrikhane tarihi gerekleri arptrarak Anadolu topraklarn baba miras olarak tanmlamakta ve bu ynde propoganda faaliyetlerinde bulunmaktadr. Oysaki Anadoluda Greklerden nce ve sonra birok millet yaam ve Seluklularn geldii gnden itibaren altyz yl boyunca Trk ehresi kazanmtr.

V.Yermanos Rum basn tarafndan ttihat ve Terakkinin elinde oyuncak olmakla sulanmtr, bkz.Ahmet Uar, a.g.m., s.25., V.Yermanosun istifas ile Patrikhanenin Venizelist Dnemi balam ve bu dnemde Patrikhane, Kurtarlmam Rumlarn szcs durumuna gelmitir, bkz. Elin Macar, a.g.e., s.66. 133 Venizelos stanbulda balayan almalar iin Tekilat- Mahsusa tahsilatndan birka milyon Drahmi ile Amerikada oturan stanbullu Nieulosun balad drt milyon Drahmiyi ve Yunanistan Dahiliye Nezaretinin Anadolu ve Rumeli muhacirlerinin iskan iin ayrd yarm milyon Drahmiyi tahsis etmitir, bkz. Ali Gler, Yunan Gizli Tekilatlar-Patrikhane, B.T.T.D., S32(Ekim,1987), s.64. brahim Erdal, , Trk Basnna Gre; Patrikhane Konusu ve Patrik Arabolunun hrac Meselesi, A..T..T.E. Atatrk Yolu Dergisi, S.33-34., (Mays-Kasm, 2004), s.34.
134

132

38

Venizelos, zellikle istedii Bat Anadoluda, Trk nfusunun ounlukta olduunu kendisi de biliyordu. Bu nedenle Tanzimattan sonra balayan Anadoluya Rum nfusunun kaydrlmas ilemine, mtareke dneminde hz verilmi ve Anadoludaki kilise ve din adamlar bu hususta da etkili olarak kullanlmtr. Anadoluya gn etkin kiilerinden olan atalca Metropoliti, Trakya ve Bat Anadoluya daha nce hicret ve firar etmi olan Rumlarn tekrar dnmeye balamasnda byk rol oynamtr. Metropolitin bu faaliyetleri ile ilgili olarak Dhiliye Nezaretinin Sadarete sunduu raporunda yle denmektedir: Balkan Harbini mteakip Edirne, Aydn, stanbul Vilayeti ile Karesi ve havalisinde kendi arzu ve ihtiyaryla alaka-i tbiyet ve maliyelerini kat ederek Yunanistana hicret veya firar etmi ve Hkmet-i Mezkrece memleketlerini terk ve hicret etmi olan Mslmanlarn emlakinde yerletirilmi olan Rumlardan bir ksm evvelce mnferiden ve ahiren kafile halinde hududa sevk edilmekte ve bunlara Fransz ve ngiliz kumandanlarnca vesika verilmekte olduu, Edirne Vilayetinden evvelce giden Rumlarn avdeti mkerrer olduundan bahisle muhacir yerletirilmi olan Rumlar kylerinin tahliyesi atalca Rum metropolid vekilinin talebi135 Anadoluda Rum nfusunu arttrma giriimlerinin zmirin igalinin ardndan artarak devam ettii ve gn, zellikle deniz yoluyla, kontrol ve muhafazadan yoksun olan Ayvalk ve anakkale taraflarndan, ngiliz Komiserleri bilgisi dhilinde yapld tespit edilmitir.

b- Patrik Vekili Dorotheos Dnemi

1861 Rum Patrikhanesi Nizamnamesine gre eski Patriin lm ve Patrik vekili tayininden krk gn sonra yeni Patriin seilmesi gerekirken, Patrikhane tarafndan bu seim milletin geirmekte olduu ahval-i fevkelde dolaysyla patrik seiminin ertelendii eklinde sudan bahanelerle ertelenmi ve hkmetin gnderdii tezkerelere olumlu cevap verilmemitir. Bu da gstermektedir ki, birok konuda

135

Adnan Sofuolu, a.g.m., s.225.

39

Venizelostan talimat alan Patrikhane, kendisini bu dnemden itibaren Osmanl Hkmetine kar bamsz olarak grmektedir136. Patrik Vekili Dorotheosun ilk faaliyetlerinden birisi 6 Ocak 1919 gn Patrikhanede yaplan bir toplantda, Sen Sinod karar ile Trkiyedeki btn Rum mekteplerinde Trke ve Trke eitimini yasakladn ilan etmesi olmutur137. Yunan toprak isteklerini 3 ve 4 ubat 1919 gnleri katld Paris Bar konferansnda dile getiren Venizelos, Bat Anadolu zerindeki hak iddiasn, Trkiyeye ait herhangi bir blgede kesin olarak bir Trk ounluu yok ise o blge mstakbel Osmanl Devletinin bir paras olarak kalmamaldr ilkesine dayandryor ve Patrikhanenin hazrlad nfus istatistikleri ile destekledii bu tezinde Bat Anadolunun etnik adan zel ayr bir blge tekil ettiini ne sryordu138. Dorotheosun, 14 ubat 1920 tarihinde Lloyd Georgea stanbulun Yunanllara verilmesi ile ilgili olarak gnderdii bir mektup, onun aada aklayacamz faaliyetlerinde gr ve politikalarn zetleyecek tarzda bir rnek tekil etmektedir; Trklerin kt idaresi devam ediyor. stanbul hi bir vakit ne kltr ne de nfus olarak Trk olmamtr. Mslmanlar iin deil fakat Yunanllar iin mukaddes bir ehirdir. Kuvvetlerin Trkleri stanbuldan atmamas bir zaaf telkki edilecektir. stanbul Yunanistanla kuvvetli bir bala balanmazsa Yunanllarn arzular hibir vakit yerine getirilmemi olacaktr. Trkler boazlar mdafaa edemedi. Hlbuki Yunanllar milletleraras bir rejimde ve kuvvetlerin de menfaatlerini koruyarak mdafaa edebilir. Btn bu sebeplerden stanbul anavatanla(Yunanistan) birletirilmelidir. Bunu boazlarn milletler aras olmas artiyle en iyi bir zm olarak gryoruz. Biz stanbula selfdeterminasyon ve kuvvetlerin menfaatlerini garanti ediyoruz. Bu kabul edilmez ise stanbulun mandasn da almaya razyz. Artk yeniden dnyaya gelen Yunanistan Trk mayasna tahamml edemez, stanbuldan Trk hkmeti ve Trk Sultan atlmaldr. Sulh konferansnn en dil hareketi, doudaki

Ayrca Dorotheos, Dou Byk Ortodoks Kilisesi Merkezi ad ile kendisine bamsz bir grnt vererek anlamalara ve idari hukuka aykr olarak dardaki birok siyasi kurulu ve bat kiliseleri ile iliki kurmaya balamt, bkz. Matbuat ve stihbarat Mdrl, a.g.m., s.54. 137 stiklal Harbi Gazetesi, 16 Mays 1919., ev. mer Sami Coar, Kltr Bror, ATO yay., .y., 2004. 138 Venizelos, Blgenin nfusunu gsterecek resmi istatistikler olmadn belirterek Patrikhanenin hazrlad istatistiklere dayandn ve bunlarn doru olduunu ifade ile Bat Anadoludaki Rum nfusunun 1.700.000 olduunu iddia etmitir, bkz. Adnan Sofuolu, a.g.m., s.217.

136

40

cinayetlerin yeniden tekrarna mani olmaktr, medeniyetin ve sulhun haklarn vermesidir 139. Dorotheos 3 Martta bir heyetle beraber, stanbul Rumlarnn haklarn mdafaa etmek ve stanbulun Yunanistana braklmasn istemek zere Paris Bar Konferansna katlmtr. Kendisinden gelen bir telgraf zerine 16 Mart gn stanbulun Rum Kiliselerinde mitingler yaplarak bu Rum taleplerinin duyurulmasna allmtr. Ayn gn Rum kiliselerince ortak olarak alnarak Venizelosa (Parise) gnderilen karara gre; stanbul ve Rumluu, anavatan Yunanistanla birlemeye karar vermitir ve bu uurda mcadele edecektir140. Dorotheos, 9 Martta Osmanl Rumlarnn vatandalk grevlerinden muaf olduklarn, Patrikhanenin Osmanl resmi kurumlar ile resmi ilikiyi kestiini ilan etmitir141. Yine Paris grmelerinden dnerken Yunanistana urayan Dorotheosun, Pirede, Trkiyeden ayrlan Rumlarn kurduklar bir cemiyetin toplantsnda yapt konuma, hem kendi zihniyetini, hem de Patrikhanenin gerek durumunu aydnlatmas bakmndan nemlidir; Yunan milletinin sinesinden domu olan Patrikhane her devirde Yunan haklarnn savunuculuunu yapmtr. Bu haklar devaml ve byk savalarla savunmutur. Annelerine sadk kalarak mstebid Trklerin darbelerine maruz kalmtr. Fakat bir gn emellerine ulaaca midi ile bunlara kar koymaya devam etmitir. Size mjdeliyorum ki, pek yaknda byk Yunanistann kuruluuna ahit olacaz142. Dier din adamlarnn, din adamln unuturcasna, Patrikhanenin amalarn ne kadar u noktalarda desteklediine bir rnek olarak, igalden nce znik Bapiskoposu Vassiliosun grleri de ibret vericidir; Geride bir tek ferdi kalmamak zere Trklerin tamamen yok olmasn ne kadar ok isterdim 143. zmir Metropoliti Hrisotomos, Patrikhanede planlanan programlarn Ege blgesindeki ba aktryd. Yunan askerlerini Kordonboyunda dualarla karlam,

139 140

Erol Uluben, ngiliz Belgelerinde Trkiye, Ayko Kitabevi, stanbul, 1967, s.236. stiklal Harbi Gazetesi, 16 Temmuz 1919., a.g.b. 141 Ertan Kse, a.g.e., s.195. 142 stiklal Harbi Gazetesi, 6 Haziran 1919., a.g.b. 143 Ertan Kse, a.g.e., s.196.

41

Yunan Temsilcisine Metropolithaneyi karargh olarak tahsis etmi, zmire gelen Yunan Kralna Efeste yaplan atafatl bir trenle Ankara Kalesine ekilmek zere Bizans mparatorluu Bayran teslim etmiti144. Patrikhane de 24 Maysta, Hkmetin tepkisine aldrmakszn, gerekesini hakl gsterecek ekilde, Hristiyanlarn zmirin nasl

igalinden duyduu minnet duygularn ieren bir tebli yaynlam ve ardndan igalin Mslmanlarca katledildiklerini anlatan Franszca bir kitap bastrmtr145. Dorotheos, 3 Temmuz 1919da Ermeni Patrii ile birlikte, Trkiyedeki asayisizlikten, Trklerin milli savunma bahanesi ile Hristiyanlara saldracaklarndan bahseden bir dilekeyi ngiliz Yksek Komiserliine vererek tedbir alnmasn istemitir146. Dorotheos, Temmuz 1919da Patrikhane kapsnn zerine ifte kartal armal Bizans bayran asm ve Patrikhanenin btn ilerini birinci derecede stanbul Yunan Siyasi Temsilcilii, ikinci derecede ise mttefik temsilcileri ile grmeye balamtr. Bu oyunun bir devam olarak da zmirin igalinin ardndan, Yunan ordularnn Hristiyanlk adna mukaddes cihad yaptklar ve Trkiyedeki Rumlarn Yunan ordusuna katlmalar gerektii konusunda resmi bir bildiri yaynlamtr. Yunanistann stanbula sahip olma veya en azndan Rumlara zerk bir stat kazandrmak hedefinin hazrlk aamas olarak Yunan eliliinin giriimi ve Patrikhanenin genelgesi ile stanbulda bir Rum Parlamentosu oluturulmutur. stanbul Rumlar tarafndan, 7 Eyll 1919da kilise komitelerinin seimi srasnda, stanbul Rum Mebuslar adyla drt yl iin belirlenen krk mebusun oluturduu bu szde Rum Parlamentosu haftada gece Sinyosolu Aleksandrn bakanlnda Beyolu, Aynalemedeki Hellas Mektebinde toplanm ve bu toplantlara Yunan eliliinden

Hrisotomos, Vali Rahmi Bey tarafndan 1.Dnya Sava srasnda zmirden uzaklatrlm ve Mondros Mtarekesinin salad ortam sayesinde 1 ocak 1919da zmire dnebilmitir, bkz. M.Sreyya ahin, a.g.e, s.343. 145 Elin Macar, a.g.e., s.69. 146 Ali Gler, Yakn Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terr rgtleri, Rizeliler Kltr ve Dayanma Dernei, Ankara, 1995,s.6.

144

42

gnderilen bir mmessil de katlmtr147. Bu heyet Fransa, ngiltere, svire ve Yunanistana gnderilmi ve buralarda stanbulun Rumlara ilhakn talep etmitir148. Patrikhane, btn Hristiyan dnyasnn desteini almak amacyla, 1920 Eyllnde Londrada Anglikan Kilisesi Bapiskoposu Kantadoriyasn izniyle Umum Hristiyan Genler Cemiyetini kurmutur. Mondros mtarekesinden sonra Patrikhane ve kiliselerin zerinde en ok altklar ve propoganda malzemesi yaptklar konulardan biri de stanbuldaki camiye evrilmi olan kiliselerin ve ve zellikle de Ayasofyann kilise haline getirilmesi olmutur. Rumlarn, bu ama iin Ayasofya civarnda birok arsa ve mlk fahi fiyatlarla satn almak istemeleri karsnda, Vkela Meclisi, 28 Mays 1919da yapt toplantda, Elden karlmak istenilen mahallerin Evkaf Nezaretince bedelleri tesfiye edilmek suretiyle alnmas cihetine gidilmesi kararn almtr149. Buna ramen Patrikhane ve Rumlar, Ayasofyay ele geirmek kararndan hibir zaman vazgemedikleri gibi, ani bir gece baskn ile kiliseyi ele geirmeyi planlamlardr. zmirden gelen Rum Metropoliti Galatada, bir kilisede etrafna toplananlarla Ayasofyaya ekecekleri Yunan bayran takdis iin merasim yapmtr150. Fener Rum Patrikhanesinin ilgilendii en nemli konulardan birisi de almamzn ilerleyen blmlerinde de greceimiz gibi Pontus meselesiydi. Pontus Rum tekilatlarn etkili bir ekilde destekleyen Patrikhane, bu tekilatlarn banda ya da ierisinde yer almtr. Nitekim Patrik Vekili Dorotheos, ayn zamanda Mavr-i Mira Cemiyetinin bakan olarak sahneye kmtr151.

BOA; DH.KMS, d.49-2, b.57, no.19, ek1, no.20, ek2den aktr. Sabahattin zel, Milli Mcadelede Yunanistan ve Fener Rum Patrikhanesinin stanbuldaki faaliyetleri ve Atatrkn Patrikhane Konusundaki Grleri, A.T.B., S46(ubat, 1999), s.3. 148 Ali Gler, a.g.e., s.6. 149 Adnan Sofuolu, a.g.m., s.227. 150 Baarl propoganda almalar sonucunda Fransz ve ngilizler de Ayasofyann tekrar kilise haline getirilmesine scak bakyorlard. Mesela Lloyd George, 2 Ocak 1918 tarihli memorandumunda, stanbul bilhassa dou dnyasnn kozmopolit ve milletleraras bir ehridir. Ayasofya tabiatiyle eski hviyetine iade edilecektir diyordu, bkz.Ali Gler, a.g.m., s.23. 151 Mehmet Okur, Milli Mcadele Dneminde Fener Rum Patrikhanesinin ve Metropolitlerin Pontus Rum Devleti Kurulmasna Ynelik Giriimleri, A..T..T.E. Atatrk Yolu Dergisi, S.29., (Mays-Kasm 2002), s.104.

147

43

c- Patrik Meletios Dnemi

Venizelosun, Anadoluyu ele geirme amacn gerekletirmesinde Patrikhane bnyesinde oluturulan Mavr-i Mira Dernei ok nemli bir rol oynuyordu. Bu rgtlenmede Dernein grevi btn illerde eteler kurmak ve ynetmek, propogandalar yaptrmak ve alnan kararlar biimlendirmekti. te bu bir ortamda Patrik Vekili Dorotheosun lm zerine 8 Aralk 1921de Fener Patrii olan Meletios, Osmanl Trk vatanda olmamasna ramen batnn basksyla, Osmanl hukukuna aykr olarak greve balayan ilk Patriktir152. Daha ilk konumasnda, Anadoluda Yunan zaferi iin her kilisede dua edileceini bildiren Patrik Meletios, d dnyada kabul grebilmek amac ile Patrik olmadan nce balad faaliyetlerine Patrik olduktan sonra da devam etmitir153. Meletiosun Trk kamuoyunda ciddi tepkilere yol aan icraatlarndan bir ksm yledir; 1 ubat 1921de tilaf Devletlerinin Babakanlarna telgrafla yapt bavurularda Rumluun kurtarlmasn istemitir. 9 ubat 1921de Siyah Kitap mmessillikleri vermi, 15 ubat 1921de stanbul Rumlaryla, dorudan doruya Trkiye idaresinde kalacak Rumlar hakknda yazd uzun bir yazy btn siyasi makamlara gndermitir. 22 ubat 1921de Rumlarn kurtarlmas iin dorudan doruya Londra Konferansna telgrafla bavurmutur. 23 ubat 1921de Patrik Kaymakam sfat ile birok hediye ve propoganda kitab ile birlikte Londraya gitmi, ziyaret srasnda ngiliz Kralna Patrikhanenin armas bulunan bir diploma vererek, kendisinden Sevr Antlamasnn deitirilmemesi iin almasn rica etmitir. 5 Mart 1921de Edremit halknn Yunanistan idaresini istediine dair Londraya telgraf gndermi, 9 Mart 1921de Londrada, Sen Mars Kilisesinde, Fener Patrikhanesinin Hristiyanlk adna yapt mcadeleyi ve Trklere kar alan savalar etraflca izah

Venizelos, Dernein tavannda alnan kararlarn tabanda da uygulatabilecek bir din adam olan ocukluk arkada ve Atina Metropolidi Meletios Metaksakisi Haziran 1921de Edirnede toplanan bir Sen Sinod ile Patrik setirmitir. Kral Konstantin ve Venizelos arasndaki mcadelenin en scak zamanlarna rastgelen bu dnemde Trk hkmeti Patrik Meletiosu tanmadn her vesile ile ortaya koymutur, bkz. Esat Arslan, a.g.m., s.416. 153 A.g.e., s.72.

152

44

etmitir154. stanbul ve civarndaki gya Rumlara yaplan zulm ve gten dolay siyasi temsilcilikler nezdinde ikyette bulunmutur. Patrikhane, 8 Haziran 1921de kurtarlmam Rumlar iin takibe balad politikasndan dolay Yunanistana bir teekkr mektubu gndermitir. 13 Temmuz 1921de, Patrikhanenin etkisi ile, Amerikadaki Rumlar tarafndan, Anadoludaki Rumlarn Trklerin idaresinden kurtarlarak Amerika tarafndan korunmalar istenmitir155. Meletios, ileride ayrca inceleyeceimiz, Karadenizde bir Rum Pontus Devletinin kurulmas faaliyetlerinde de ba eken isim olmu, hatta Venizelos, bat kamuoyunun Bat Anadoludaki Yunan istekleri konusunda dikkatinin dalmamas amac ile Pontus almalarna gereken nemi vermezken, Patrikhane bu almalarn bizzat koordinatr ve takipisi olmutur. Meletiosun nderliindeki Patrikhane, Milli Mcadele esnasnda, Yunanllarn her yenilgisinden sonra icraatlarnn iddetini daha da arttrmtr. Byk zaferin ardndan, hesabn demekten korkarak stanbulun kuatlmasndan yaklak iki hafta nce, gya izinli olarak, Yunanistana kaarak Aynaroza yerlemitir156. 1922 ylnda Akam gazetesi tarafndan, Meletios henz stanbulu terk etmemi iken, kendisi ile bir yaplan bir rportaj yaynlanmtr. Meletiosun yukarda akladmz icraatlarnn ardndan rportajda sarf ettii cmleler dikkat ekicidir; Ben Yunanistandan ziyade Trkiyenin malym. 1918 tarihine kadar Trkiyeye hizmet ettim ve Trk tebaasym. Ben her zaman Trkiye ile Yunanistann itilaf edilmesi taraftar idim. Hatta Msy Venizelos dahi bu fikirde olduunu bana defatle sylemiti ki millet birbirine o kadar yakndr ki aralarndaki irtibatn nerede baladn ve nerede bittiini kestirmek imknszdr. Yaradl, dmanlk beslemeyi deil, iki milletin dostluu iin are aramay emrediyor. ahsm itibariyle bunu temin etmek iin elimden geleni yapyorum! Rumlar Trklere dman deildirler. Bilakis ve bilhassa ben, Trklere kar byk bir hrmet besliyorum. stanbul Rumlarnn yaptklarna ehemmiyet vermek, ar bal adamlara yakmaz! Onlar geici bir cinnet haline girmilerdi.... Patrikhanenin vazaif ve selahiyeti srf ruhanidir. Siyaset

154 155

A.g.m., s.417. Matbuat ve stihbarat Mdrl, a.g.m., s.55. 156 Esat Arslan, a.g.m., s.419.

45

ile hibir alakas yoktur. Binaanaleyh bizim yegne vazifemiz, hkmetten telakki ettimiz emir ve iradelerine itaat etmekten ibarettir157. nceki verdiimiz rneklerde de ok ak bir ekilde grdmz gibi, Rumlar arasndaki Trk dmanln ve nmayileri bizzat planlayan, yoktan var eden ve uluslararas ortamda bu numayilerin duyurulmasna alan kii, Meletiosun bizzat kendisidir. Ve bu zatn, nedense herey aleyhine dndkten sonra Trk vatanda olduu ve her iki taraf aklselime davet etmek gerektii aklna gelmitir!

d- Ermeni Patrikhanesi ile Giriilen Ortak abalar

Milli Mcadele daha balamadan nce ve devamnda lke topraklarnn paylalmaya balanmas ile beraber yukarda faaliyetlerini ilettiimiz Rum Patrikhanesinin yannda Ermeni Patrikhanesinin de temsil ettii aznlk iin pay karma peine dtn gryoruz. Biz burada Rum ve Ermeni Patrikhanelerinin bu faaliyetlerinin bir baka ynne yani iki Patrikhane arasndaki ibirliine temas etmek istiyoruz. Ermenilerin Osmanl Devletine kar dier aznlklarla yapt ibirlii, 1896 ylnda Ermeni Komiteleri ile Makedonyadaki Bulgar komiteleri arasnda yaknlama ile balar. Ermeniler ve Rumlar, 1901de Bulgar komitecilerinin Edirne yaknlarnda Trklerle girdii atmalarda, 1902 ubatnda Pariste toplanan Osmanl Hrriyetperverleri Kongresinde bu ibirliini devam ettirmilerdir158. Mtareke dneminde silahl tekilatlanma, isyan, yama ve Trk halkna ynelik baskn ve katliamlar ierisinde sren bu ibirlii daha ak bir ekilde Patrikhaneler arasnda cereyan etmitir. 5 Ocak 1919da Aya Tiriyada Kilisesinde, Tehir olunan Rum ve Ermenilerin stirahat- Rehvi ad altnda yaplan ayin, Rum Kiliselerinde gerekletirilen en byk nmayilerden birisidir. Bu ayinde konuan anakkale
nder Kaya, 80 Yl nce Fener Rum Patrii le Yaplan Bir Mlakat, T.T.D., S.124(Nisan, 2004), s.62-63. 158 Osman Kksal, Mtareke Dneminde Ermeni ve Rum Patrikhanelerinin birlii, A.T.B., S.24 (ubat,1998), s.24.
157

46

Metropoliti, Trklerin mezaliminden bahsederek Rum ve Ermenilerin birlemesini istemitir159. 11 Ocak 1919 tarihinde Polis Mdriyet-i Umumiyesi tarafndan Harbiye Nezaretine gnderilen istihbarat raporu bu ibirliinin derecesini yle ortaya koymaktadr; Geen Perembe gn leden sonra Beyolunda kalyoncu kolluunda bulunan Sillogos Salonunda Ermeni Ramdakarlar tarafndan Bogos Nubar Paann160 isim gn olmak mnasebetiyle bir msamere tertib edilerek, msamerede Ermeni Patrii Zaven Efendi ve Rum Patrik vekili Vemiti ve Protestan Cemiyeti Reisi ve Viyanal despotlardan bazlar bulunuyordu. Salonun gze arpacak mahallinde Bogos Nubarn resmi talik edilmi ve etraf Ermeni ve Yunan bayraklar ile donatlm idi. Resmin iki tarafnda Ermeni yetim ocuklar kaimen durmakta idiler. Okunan Ermeni mar ve arklarnn ardndan Mgrdyan nam Ermeni Franszca olarak Ermeni milletine mteekkir olduunu beyan ettikten sonra orada bulunmakta olan Rum Patrik vekiline aynen teekkr ederek bu mnasebetle Rum ve Ermeni milletinin daima karde gibi geinmeleri lzumunu ve Rum-Ermeni sancaklarnn daima birlikte temevvc etmesini temenni eyledi. Hitamnda yaasn Yunan milleti Venizelos diye barld161. Bu iki aznln Trk topraklar zerindeki niyet ve maksatlarn gzler nne seren dier bir belge de Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesi kinci ubesince ok gizli kaydyla gnderilen, Ermeni ve Rumlarn faaliyetleri ile ilgili elde edilen istihbarat raporlarnn bir zetidir. Bu raporda, iki Patriin Paris Bar Konferansna yaptklar bavuru ile ilgili olarak unlar sylenmektedir; ... Geenlerde Ermeni Patriinin Vilsona, Lloyd Georgea, Klemansoya gnderdii bir muhtrada zmirde Ermenilerin katledilmekte olduunu ve Vilayat- arkiyede mezalimin hl devam etmekte bulunduunu irad ettikten sonra, ark Meselesinin bir an evvel hallini Konferanstan istirham etmi; olmad takdirde Ermeni ktaatnn imdiden Vilayat- arkiyeden Ermenistana verilecek mntkalarla vilayetleri igal etmelerine msaade
Ali Gler, a.g.m., s.69. Bogos Nubar Paa Ermeni Milli Meclisinin bakandr. Kendisi Berlin Konferansna (1878) Ermeniler iin bir lahiya sunan mehur Nubar Paann oludur. ocuklar ise kiliseler bnyesinde Eytam Mektepleri adyla kurulan grnte kimsesiz ocuklarn barndrlp eitildii okul rencilerindendir. Bu mekteplere zaman zaman eitli suretlerle Trk ocuklarnn da alnd ve frsat bulunduka isimlerinin deitirilerek kendilerine Ermeni adlar verildii yine belgelerle sabittir, bkz. Osman Kksal, a.g.m., s.65. 161 ATASE Arivi; No. 1/2, Kls.92, Dos.333, Fih.2den aktr. a.g.m., s.66.
160 159

47

edilmesini rica etmitir. Ermeni Patriinin bu muhtras Venizelos tarafndan Rum Vekiline gelen bir talimat neticesidir. Zaten muhtra Rum ve Ermeni Patriklerinin mterek mesailesiyle ihzar edilmitir...162. Mustafa Kemal Sylevde (22 Austos 1919 tarihli belgede) Mavri Mira hakknda bilgi vermektedir. Patrikhanede bu ad tayan bir kurul oluturulduunu, dorudan Venizelostan talimat aldn, grevinin eteler kurup ynetmek, akhava toplantlar dzenlemek ve propaganda yapmak olduunu, Yunan Kzlhann bu kurula bal altn, Ermeni Patrii Zavenin de bu kurulca satn alndn belirtmektedir163. Rum Patrii Dorotheos ve Ermeni Patrii Zaven Efendi, stanbuldaki ngiliz, Fransz Amerikan ve talyan Yksek Komiserlerini ziyaret ederek Mustafa Kemalin Hristiyanlar iin byk bir tehlike tekil ettiini ve Anadolunun tilaf Devletleri tarafndan igal edilmesi gerektiini belirtmitir. 19 Ekim 1919da bu istekler Amiral Sir Frederick de Robect tarafndan bir rapor halinde Londraya bildirilmitir164.

5- Patrikhane ve Pontus Hareketi

a- Patrikhanenin Pontus Devleti Kurulmasna Ynelik almalar

Patrikhanenin Anadolu zerindeki Megali dea hedeflerinden bir tanesi de Karadenizde bir Rum Pontus Devletinin kurulmas idi. Bu hedefin dier Megali dea hedeflerinden fark ise, Venizelosun bilgisi dahilinde balatlan faaliyetlerin, Bat Anadoluda snrsz emeller besleyen Venizelosun, mttefiklere daha inandrc grnebilmek iin Pontus konusunda fedakarlk gstermesinin ardndan, neredeyse

ATASE Arivi; No.1/1, Kls.27, Dos.108-7, Fih.28den aktr. a.g.m., s.67. A.g.e., s.71. 164 Mustafa Ekincikli, Milli Mcadelede Trk Ortodokslar, XII.Trk Tarih Kongresi, Ankara, 12-16 Eyll 1994, Kongreye Sunulan Bildiriler, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1999., s.1301.
163

162

48

sadece Patrikhane ve bal kiliselerin abalar sonucunda devam ettirilmi olmasdr165. Venizelos da, bu almalarla ilgili yapt bir yorumunda; Patrikhanenin Pontus meselesini hi yoktan ihdas ettiini ifade etmitir166. Pontus veya Pont Euxim, eski Yunanllarn Karadeniz iin kullandklar isimdir. Dou Karadeniz sahilleri iin kullanlan bu isim, zaman zaman deiiklik gstermitir. Yakn devirlerde ise, ad geen blge Samsun ve Trabzon sahiliyle hinterlandndan ibaret saylmtr167. Yunanllar, Dou Karadeniz blgesi ile gerek siyasi, gerekse sosyal yap olarak ciddi anlamda bir ilikileri olmamasna ramen, blgede kurulan ilk Pont Krall ile 1207de kurulan Trabzon devletini birbirine badatrrarak bir Rum Pontus Devleti sylemi ortaya karmlardr. Patrikhane ve bal kiliseleri de, bu temele dayanarak, 20.yzyln ilk eyreinde Dou Karadeniz kylarnda bir Rum Pontus devleti kurma hayaline kaplmlardr168. Mustafa Kemal Atatrk, Pontus Meselesinin balangcn, 1840lara dayandrmaktadr. Bu tarihten itibaren eski Yunanlln diriltilmesi iin alan bir Rum topluluu mevcut olmasna ramen ilk tekilat, Amerikan Rum gmenlerinden Rahip Klematios tarafndan imdiki halkn Manastr dedii bir tepede neboluda kurulmutur. Tekilat mensuplar o tarihten itibaren Birinci Dnya Savana kadar zellikle Kastamonu, Samsun, Tokat, Sivas, Amasya blgelerinde bir takm etecilik faaliyetleri dzenlemilerdir169. Konu ile ilgili olarak birok eserde ise, Pontusuluun balangc olarak, 19.yzyln ikinci yarsndan itibaren Amerikan Misyonerleri tarafndan s blgesi olarak seilen Merzifon ilesindeki Merzifon Amerikan Kolejinde oluan rgtlenme

Paris Bar Konferans ncesi itilaf devletlerinin genel gr, Giresun-Sivas-Mersin hattnn dousunda kalan topraklar Ermenistana vermekti. Venizelos, 30 Aralk 1918de Paris bar Konferansna resmen verdii ve Yunanistann toprak isteklerini toplu olarak ifade eden muhtrasnda, itilaf devletlerinin bu isteini kabul etmi ve bu durum Pontusular byk hayal krklna uratmt. Venizelos ayn tavrn 3-4 ubat 1919da konferansta yapt konumada da sergileyerek Pontus devletinden szetmemitir, bkz. Yusuf Sarnay, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.XI., S.34.(Mart, 1995), s.116. 166 Mesut apa, Pontus Meselesinde Rum Cemiyetlerinin Rol, B.T.T.D., S.35.(Ocak, 1988), s.68. 167 A.g.m., s.107. 168 A.g.m., s.107 169 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, 4.Basm, stanbul, 2005, s.443.

165

49

gsterilmektedir170. 1883te retime alan yksek okul statsndeki bu kolejin maksad, Anadolunun muhtelif yerlerinde bulunan orta dereceli okullarn retmen ihtiyacn karlamaktr. Ancak kolejin alma eklinin Yunanistann bamszln kazanmasnda rol oynayan Etnik-i Eterya Cemiyetinin stratejisiyle paralellik gstermesi dikkat ekicidir171. 1800l yllarn sonunda Dou Karadeniz blgesindeki Hristiyanlarn dini merkezi Trabzon idi. Trabzonda drt bapiskoposluu olan bir Rum Metropolitlii vard. Birinci Piskoposluun merkezi Rize olup, Giresun ve Tirebolu ilelerindeki Sumela Manastr, kutsal zelliinden dolay dorudan Fener Rum Patrikhanesine balanmt. Bu dini kurulular, Pontus devleti kurma abalarna katlnca, Hristiyan din adamlar kendilerini siyasi bir misyonu yerine getirmekle ykml grmlerdir172. Pontus Meselesi daha sonra Hristiyanlk meselesi olmaktan kartlarak bir Yunanllk meselesi haline dntrlmtr. Hayal edilen devlet iine Trabzon, Ordu, Giresun, Samsun sahil vilayetleri ile, ieride Amasya ve Sivas vilayetlerinin bir ksm girmektedir. Pontus faaliyetlerinin en nemli lideri Trabzon Metropoliti Hrisantos olmutur173. Bu faaliyetlerde etkin rol alan dier din adamlarndan Samsun Metropoliti Yermanos hem Mslmanlara hem de Rumlara kar yaplan propogandadan ve yerel kuvvetlerden sorumlu iken, Trabzon Metropoliti Hrisantos ise Fener Patrikhanesinin emir ve destei ile uluslararas grmelerde propoganda faaliyetlerinden sorumlu olarak almlardr174.

1921 ylnda Merzifon Amerikan Kolejine yaplan baskn sonrasnda Ankara Hkmetine Dileri Bakanl tarafndan gnderilen bir yazda, 1904 tarihinden beri Merzifon Koleji ierisinde Pontus adyla kurulan bir Rum kulbnn tzyle mhr ve nemli evraklar ve bir de Yunan bayra elde edildii, kulp tznden anlald kadaryla Karadeniz blgesinde bir Yunan hkmeti kurulmas iin Rum genliini tevik ve cesaretlendirmek ve bu maksatla Rum genliini Yunan sultas altna koymak iin alt bildirilmektedir, bkz. Rahmi iek, Merzifon Amerikan Koleji ve Pontus Meselesindeki Yeri, 19 Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu(20-22 Mays 1999) Ondokuz Mays niversitesi A...T.A.U. Merk. Yay., No:5, Samsun, 2000, s.72. 171 Fahri Ta, a.g.m., s.89. 172 Mesut apa, Pontus Meselesi, Serander yay., Trabzon, 2001., s.15. 173 Metropolitin kardeleri Anta ve Yorgi, Yunan Ordusu ve Pontus milis eteleri iinde grev alm, Selanik ve Kafkaslarda Pontus eteleri iinde komutanlk yapmlardr. Hrisantos ile Ruslar ibirlii yaparak ehrin ynetimini Vali Cemal Azmi Beyden devralmlardr. Belediye meclisi datlm ve Rumlarn hakim olduu bir meclis kurulmutur, bkz. a.g.e., s.17. 174 brahim Erdal, a.g.m., s.37.

170

50

ubat 1919da Patrikhane tarafndan dzenlenen Pontus Kongresinde, kendi kaderini tayin, bamszlk ve daha sonra da Pontusun Yunanistana ilhak edilmesi kararlatrlmtr175. Paris Bar Konferansna katlan Hrisantos, Venizelosun bu blgenin Ermenilere verilmesine scak baktn belirten aklamasnn ardndan 2 Mays 1919da Konferansa bir muhtra vermitir. Ayrca Patrikhanenin dzmece nfus istatistiklerini kullanarak Pontusun bamsz bir lke olmas gerektiini ileri srmtr176. Konferans devam ederken Bakan Wilsonun Mslman ahaliye ait rakamlarn Fener Patrikhanesinden mi, yoksa resmi Trk Kaynaklarndan m alnd ynndeki sorusuna karlk olarak Venizelosun verdii; Yunan din adamlarndan alnmtr. Ama onlarn da resmi Trk istatistiklerinden faydaland kanaatindeyimcevab, Yunanllarn Pontus iddialarnn ne derecede gerek d olduunu gstermektedir177. Hrisantos, Rusya ve dier blgelerde yaayan Rumlarn Anadoluya getirilerek nfus dengesinin Rumlar aleyhine bozulmas almalarnda da barol oynamtr. XV. Kolordu Komutanlna 16 Kasm 1919da Harbiye Nezaretinden gnderilen telgrafta; Trabzon Metropolitinin, hariten Rumlarn Trabzona glerini temin veyahut vilayet iindeki Rumlar arasnda esasl bir tekilat yapmak iin alt, harektnn uygun bir surette takip edilmesi gerektii ifade edilmitir178. Atinada, Trklerin yapt szde facialar, nfus istatikleri, Pontusun gemiine dair dzmece bilgilerin olduu Pontus Facialar adl bir Krmz Kitap yaynlanarak Avrupa lkelerine gnderilmitir. Bununla balantl olarak, 31 Austos 1921de Amasya Metropoliti, Pontus facialarna ilikin uydurma haberleri bir rapor halinde Atinadaki ngiliz ve Amerikan sefirlerine verirken, Patrikhane de ayn raporlar 11 Eyll 1921de Avrupann belli bal basn organlarna yaynlanmak zere gndermitir 179.

Yusuf Sarnay, a.g.m., s.118. A.g.m., s.118., Hrisantosun bu muhtrada nfus istastistii olarak verdii rakamlara baklrsa, Trk nfusu Rumlarn te birinden biraz fazla idi. Oysa 1914deki resmi nfus saymna gore Rum nfusu genel nfusun ancak onda biri kadard. Yrede, 250.000 Hristiyana karlk, 2.350.000 Trk ve Mslman yayordu, bkz. Mesut apa, a.g.e., s.23-25. 177 A.g.e., s.25. 178 Ali Gler, a.g.m., s.16. 179 M.Sreyya ahin, a.g.e., s.235.
176

175

51

b- Patrikhane ve Rum Cemiyetleri

Anadoluda Yunan Megali deasn gerekletirmek amac ile gizli veya ak birok Rum Cemiyeti, Fener Rum Patrikhanesi ile dorudan veya dolayl olarak ortak hareket etmilerdir. Bunlardan Pontus Cemiyeti, 1904 ylnda Merzifon Amerikan Kolejinde kurulmu ve Trabzon Metropolitliinin de abalaryla 1908de Batumdan neboluya kadar birok ubeler aarak genilemitir. Cemiyeti kuran ve yayanlar, dorudan doruya Fener Patrikhanesi yetitirmeleri olan Etniki Eterya ruhuna sahip kiilerdir180. Metropolitlik ve kiliselerde gelien cemiyet, Mondros Mtarekesinden sonra Patrikhane ile balantlarn arttrarak silahl ete tekiline girimitir. lk yeleri Trabzon, Amasya, Samsun ve Kayseri Metropolitleri olan cemiyet, ksa zaman ierisinde Atina, Paris ve Amerikaya da heyetler gndererek ubeler amtr181. almalarna stanbulda Yunan Bykeliliinde balayan Rum Madbuat Cemiyetinin grevi, Patrikhaneye sahte belge salamak ve Patrikhanenin hazrlanmasn istedii konular hakknda belgeler toplamakt. Karadeniz kylarnda 58.374 Hristiyan Trkn, Trkler tarafndan katledildiini anlatan, Rumlarn en fazla zulme urad yerlerin; Trabzon, Srmene, Giresun, Ordu, Samsun, Amasya ve Ankara olduunu ileri sren ve intikam dolu bir slupla yazlan Siyah Kitapn hazrlanmasnda Rum Matbuat Cemiyeti byk aba sarfetmitir182. En nemli rolnn kamuoyu yaratmak olduu anlalan Cemiyetin almalarnda blgede grev yapan retmenler de etkin olarak kullanlmtr183. Mtarekeden sonra Patrikhaneye bal Trakya ve Anadolu metropolitlerinin ortak abalar ile faaliyete geen Rum Gmenler Cemiyeti, Birinci Dnya Savanda Yunanistan, Adalar, Gney Rusya ve dier yerlere g ettii kabul edilen Rumlarn eski
Mesut apa a.g.m., s.68. M.Sreyya ahin, a.g.e., s.235. 182 A.g.m., s.70. 183 Bafrada retmenlik yapan 21 yalarndaki bir Rum kz stanbuldan getirdii evraklar metropolithaneye vermek zere iken yakalanm, evraklarda Rum milletini galeyana getirmek amacyla yazlm arklar bulunmutur.Yaplan soruturmada, Patrikhane tarafndan grevlendirildiini ve btn Rum retmenlerin bu vazifeyi ifaya mecbur olduunu belirtmitir, bkz. ag.m., s.70.
181 180

52

yerlerine dnmelerini salamak amacyla kurulmutur. Patrikhane, Amerikaya giden Rumlar stanbula dndrmek iin metropolithanelere birer genelge gndermi ve Mays 1919da metropolitlere, dini evrelerindeki Rum nfusunun tesbiti iin emir vermitir184. 1908de kurulan Meru Mdafaa Cemiyetinin gayesi, yirmi yana gelen her Rumu bir silah sahibi olmaya mecbur etmek, devletin zayf olduu yer ve zamanlarda eteleri harekete geirip Pontusuluk faaliyetlerine yardm etmekti185. Her ky ve kasabann nfusuna gre eteler tekil eden cemiyet ierisinde, Metropolitler veya bir bakan ve drt yeden oluan mahkemeler tarafndan iletilen bir de ceza mekanizmas kurulmutur186. 1919 ylnda Venizelosun talimat ile kurulan Kk Asya Cemiyeti, Anadolunun her yerinde Yunanll uyandrmak, hi olmazsa sahil ksmlarnn Yunan idaresine gemesini temin etmeyi amalyordu187. Rum Gmenler Cemiyeti ile beraber yzbinlerce Rumu zellikle Anadolunun sahil kesimlerine yerletiren cemiyet, Avrupa ve Amerikaya heyetler gndererek, Patrikhanenin dzenlemi olduu nfus istatistiklerini, Rumlarn techir ve katliamlaryla ilgili uydurulmu brorleri dattrm ve bylelikle Anadolu nfusunun byk ounluunu Rum olarak gstermeye almtr188.

c- Pontus Hareketi ve Fener Patrikhanesine Kar Alnan nlemler

Aralk 1920de Pontusuluk faaliyetlerinin nlenebilmesi amacyla Nurettin Paa komutasnda Merkez Ordusu kurulmutur. Geni bir blgeye dalan Pontusuluk hareketinin sadece askeri tedbirlerle zlmesinin zor olduunu gren TBMM Hkmeti, askeri tedbirler yannda, idari ve adli tedbirler de alma yoluna gitmitir.

184 185

A.g.e., s.52. A.g.e., s.53. 186 A.g.m., s.68. 187 A.g.m., s.69. 188 A.g.e., s.53.

53

Sakarya Savann yaklamas ve Milli ordularn iki ate arasnda kalma olaslna kar Temmuz 1921de Merkez Ordusuna, Rumlarn askeri adan lzum grld takdirde baka blgelere nakledilmesi hususunda yetki verilirken, ayn zamanda Karadeniz kylar sava alan iln edilmitir189. TBMM Hkmeti ayrca, 30 Nisan 1921 tarihinde ald 822 sayl kararla, faaliyetine son verilen Sivas stikll Mahkemesinin, Pontus sulularnn davas ile ilgilenmek zere Amasya ve Samsun havalisinde tekrar harekete gemesine karar vermitir190. 1921 ylnda Merkez Ordusunun Rum etelere kar giritii harekat esnasnda, Samsun ve Trabzondaki Rum kilise ve okullarnda Pontusularla ilgili ok sayda belge ele geirilmitir. Bu belgelerden, Samsundaki Pontus Komitesi adna hareket eden Rum Gmenler Komisyon ubesinin nce stanbuldaki genel merkeze bal iken, daha sonra genel merkez grevini Trabzon Gmenler Komisyonunun stlendii, dolaysyla Pontusuluun genel merkezinin Trabzon olduu anlalmtr191. Pontusular yarglayan Amasya stiklal Mahkemesi192, Trabzon metropolidi Hrisantos, Giresun metropolidi Lavrentios ve Giresunlu Kaptan Yorgi olu Konstantinidisin gyaben idamlarna, ayrca emval ve emlaklarnn msaderesine karar vermitir193. Yine ayn davalar kapsamnda, Merzifon Amerikan Koleji retim elemanlar sorgulandktan sonra snr d edilmitir. Pontus rgt ile balantlar ortaya kan 4 Rum retim eleman ile 2 Rum renci yarglanmlar ve retim elemanlarndan idam edilmitir194. Patrikhane, Pontus etelerine kar alnan askeri ve idari tadbirlerin yannda alnan idam kararlar zerine, Birlemi Milletlere idamlarn durudurulmas iin

A.g.m., s.137. A.g.m., s.139. 191 Mesut apa, Karadenizde Pontusuluun Sonu: Rumlarn Trkiye Byk Millet Meclisine Sadakatleri, Hristiyan Trkler ve Trk ortodoksluu, 19 Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu(20-22 Mays 1999) Ondokuz Mays niversitesi, A...T.A.U. M. yay ., No:5, Samsun, 2000, s.56., ayrca yaplan genel aramalarn yannda Samsun ve Trabzon Metropolitlikleri ile Merzifon Amerikan Kolejinde yaplan aramalarda ele geen silah, bayrak, evrak ve ihtilal belgeleri vb. olayn boyutlarn ve ciddiyetini ortaya koymutur, bkz. Yusuf Sarnay, a.g.m., s.134. 192 Samsun istiklal Mahkemesi devaml olarak Amasyada alt iin resmi kaytlarda dahi ad ou kez Amasya stiklal Mahkemesi olarak gemitir, bkz. Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, C.I-II., leri Kitabevi , zmir, 1995. 193 A.g.m., s.57-58. 194 Rahmi iek, a.g.m., s.71.
190

189

54

bavururken, tilaf devletleri temsilciliklerine devaml olarak protestolar gndererek bu propogandalarn Avrupa ve Amerikaya kadar ulamasn salamtr195. Her ne kadar tilaf devletleri tarafndan bu propogandalarn etkisinde kalnm ve baz giriimlerde bulunulmu ise de, olay mantkl olarak deerlendiren evreler tarafndan Trkler lehinde yazlar da yaynlanmtr. 18 Ekim 1921 tarihli Times gazetesi, Pontusularn idamnda Yunanistann da ksmen sorumlu olduunu belirtmi ve Hi bir devlet ahalisinin yzde onu Rum olan bir sahada bir Rum cumhuriyetinin tesisi fikrini kabul edemezdi sonucuna varmtr.196

195 196

Yusuf Sarnay, a.g.m., s.140. A.g.e., s.120.

55

II- PATRKHANENN TRKYE CUMHURYET VE ORTODOKS MEZHEB ERSNDEK KONUMU

A- MODERN TRKYE CUMHURYET ERSNDE PATRKHANE

Fener Rum Patrikhanesinin ekmeniklii ile ilgili tartmalarn anlalabilmesi ve doru bir sonuca ulalabilmesi iin ncelikle Patrikhanenin gnmzde Trkiye Cumhuriyeti ierisindeki konumunun ve bal olduu yasalarn net bir ekilde ortaya konmas gerekmektedir. almann bu ksmnda, ncelikle Patrikhanenin Lozan Antlamasna gre hukuki durumu incelendikten sonra, gnmzde bal olduu dier kanun ve yasalar erevesinde Trkiye Cumhuriyeti ierisindeki konumu ortaya konmaya allacaktr. Ayrca Patrikhane ile ilgili olarak gnmzde enok tartma konusu olan Rum Aznlk Vakflarnn Tanmaz Mal sorunu ile Heybeliada Ruhban Okulu meseleleri zerinde durulacaktr.

1-Lozan Antlamasna Gre Patrikhanenin Trkiye Cumhuriyeti erisindeki Konumu

Patrikhanenin gnmzdeki hukuki statsn, ayn zamanda Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kurulu antlamas niteliindeki Lozan Antlamas belirlemektedir. Her ne kadar Antlamada Patrikhane ile ilgili olarak bir madde veya ibare gemiyor olsa da, Antlamann aznlklar ile ilgili maddeleri, bir aznlk kurumu olan Patrikhaneyi de hukuki olarak bu maddelerde geen hkmlere kar sorumlu duruma getirmektedir. Meselenin siyasi boyuttan ziyade hukuki boyutta ele alnmas, bunun iin de Patrikhanenin hukuki konumunun irdelenmesi gerekmektedir197.

Patrikhanenin statsnn, Lozan Antlamasnn hukuki erevesinde incelemesi iin bkz. Sibel zel, Lozan Antlamas ve Aznlk Hukuku erevesinde Fener-Rum Patrikhanesi, Avrupa Aratrmalar Dergisi, C.1, S.1, 2006., http/avrupa.marmara.edu/trwebecimjes_pdf14(1), Eriim, 01.05.2007.

197

56

Gnmzde Lozan Antlamas ve 1923 Valilik Tezkeresi dnda Patrikhane ile ilgili olarak dorudan yaplm herhangi bir yasa veya dzenleme mevcut deildir. Bu nedenle, Trkiye Cumhuriyeti Devleti iin hayati nem tayan Lozan Antlamas, bata bu antlamay tanmam olan ABD198 ve AB tarafndan devaml olarak tartma konusu haline getirilerek ypratlmakta, gnmz koullarndaki geerlilii sorgulanmaktadr.

a- Lozan Grmelerinde Patrikhane Meselesi

Patrikhane Lozan konferansnda ayr bir mesele olarak deil, Nfus Mbadelesi Alt komisyonunun ek nc maddesi grlrken gndeme gelmitir199. Bu grmeler esnasnda, Yunanistann, mbadele antlamas erevesinde stanbul Rumlarnn yerlerinde kalmalar isteine karlk olarak, Trk heyeti bunun ancak Patrikhanenin Trkiye snrlar dna kmas karlnda olabileceini sylemi ve 16 Aralk 1922de Nfus Mbadelesi Alt Komisyon Bakanlna verdii yazl bildirisinde u gerekeleri sunmutur; Trk Hkmeti, Halifelikle Devletin birbirinden ayrlmas ve demokratik rejimin kurulmas yznden, Osmanl mparatorluunda, Mslman-olmayan topluluklara tannm bulunan ayrcalklara son vermitir; aznlklarn hayr, eitim ve yardm kurumlaryla Devlet arasndaki ilikilerin dorudan doruya yrtlmesi gerekmektedir; din adamlar snf ile bu snfn en byk bann, gelecekte yalnz ruhani ilerle uramalar zorunludur. Her zaman siyasal bir organ olmu bulunan Patriklik, yararlana geldii siyasal ayrcalklarn kendisine organik

27 devlet tarafndan onaylanan Lozan Antlamas, onaylama sras kendisine gelen ABD tarafndan yl sren tartmalardan sonra 1927de bir daha gndeme getirilmeyecek ekilde reddedilmitir. Lozan Antlamasnn reddedilmesinde en etkin rol oynayanlar, ABDde yaayan Ermeniler ile onlara destek veren Episcopal Kilisesi olmutur, bkz. Aytun Altndal, Trkiye ve Ortodokslar, Alfa yay., stanbul, 2005, s.101. 199 Nfus Mbadelesi Alt Komisyon Bakan M.Montagnann Birinci Komisyon Bakan Lord Curzona 8 Ocak 1923te sunduu rapor bu grmeleri zetlemektedir, bkz. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar Belgeler, ev.Seha L.Meray, Takm I, C.1., Kitap1., Yap Kredi yay., s.334 vd.

198

57

bakmdan bal kurumlarn ortadan kalkmasndan sonra, varlk nedenini yitirmesi yznden Trkiye snrlar dna karlmaldr200. Bu bildiriye karlk olarak; Fransz temsilcisi, Patrikhanenin dnyevi ilerine son verilerek stanbulda braklmasn isterken, ngiliz temsilci Lord Curzonun () Evrensel Patrikin, Ortodoks Kiliselerinin Yce Ba ve Trkiye Ortodoks Kilisesinin ba sfatyla sahip olduu haklara ve salt ruhani yetkilere halel getirmek hakszlk olacaktr eklindeki beyann iletmitir201. Yunan Heyeti de, Patrikhanenin tarihsel bir kurum oluuna atfta bulunarak, Trk heyetinin isteine kar kmtr. Venizelos, 10 Ocak 1923 tarihli oturumda Patrikhanenin konumunu kendi asndan yle deerlendirmitir; Patrik IV. ve V. Yzyllardaki byk gelimelerinden tr, Roma Kilisesinin de katlmasyla, btn Hristiyan Kiliselerinin karar ile Evrensel Patriklie ykseltilmi olan stanbulun, baka bir deyimle, Yeni Romann bapiskoposudur. Dnyada hi kimse bu iki grevi birbirinden ayramaz. Bu ylesine nemli bir konudur ki, Patrik stanbulu brakp gitmek zorunda kalrsa, Rum ortodoks topluluu ruhani ban yitirmi olur 202. Dier taraftan taraf Yunan Temsilci bu Heyeti, kurumun Patrikliin Trk stanbuldan dolay

uzaklatrlmasna

olmayacan,

olmasndan

Yunanistann bu antlamay imzalamasnn hibir deeri olmadn ifade etmitir203. Bu husus zerinde bir anlamaya varmak mmkn olmaynca Alt Komisyon Bakan Montagne konuyu lke ve Askerlik Komisyonu Genel Kuruluna havale etmitir.204. Mustafa Kemal Atatrk, 25 Aralk 1922de Patrikhane ile ilgili grlerini Le Journal gazetesine yle aktarmtr; Bir fesad ve hyanet oca olan ve memleketimize nifak tohumlar eken, uyumazlklar yaratan, Hristiyan hemehrilerimizin huzur ve refah iin de uursuzlua ve felakete sebep olan Rum Patrikhanesi'ni artk topraklarmz zerinde brakamayz. Bu tehlikeli tekilat memleketimizde muhafazaya bizi mecbur etmek iin ne gibi vesile ve sebepler gsterilebilir? Trkiye'nin Rum
200 201

A.g.e., s.337-338. Elin Macar, a.g.e., s.101. 202 Lozan Bar Konferans-Tutanaklar-Belgeler, s.329, ayrca bkz. Mustafa Ba, Trk Ortodoks Patrikhanesi, Aziz Anda yay., Ankara, 2005, s.61. 203 Lozan Bar Konferans, Tutanaklar Belgeler, s.339. 204 Elin Macar, a.g.e., s.102.

58

Patrikhanesi iin arazi zerinde bir snlacak yer gstermeye ne mecburiyeti var? Bu fesad ocann hakiki yeri Yunanistan deil midir? Byk Millet Meclisi tarafndan idare edilmekte olan yeni Trkiye, Bb- li'nin taht- idaresindeki eski Osmanl mparatorluu deildir. Yeni Trkiye, eref ve haysiyet, kudret ve kuvvetini mdrik ve hukukunu muhafaza iin mevcudiyetini tehlikeye atmaya hazr ve amadedir205. Lozanda grmelerin kesilme tehlikesi karsnda Lord Curzon; Eer Patrikhanenin bir tahrik gbei olduu doru ise, bu Patrikhanenin siyasi imtiyazlarn deitirmek ve kaldrmak iin sebep olabilir. Ama Patrikin ruhani ve kiliseye ait imtiyazlarn kaldrmaya sebep olamaz. Eer din ve kilise salahiyetleri yok olursa medeniyet dnyasnn vicdan kanar206 eklinde grlerini bildirmitir. Tm bu tartmalarn ardndan smet Paa, Patrikliin siyasal ya da ynetime ilikin ilerle bundan byle hi uramayaca, yalnz salt din alanna giren ilerle yetinecei konusunda, Konferans nnde, Mttefik Temsilci Heyetlerinin ve Yunan Temsilci Heyetinin yapm olduklar resmi konumalar ve verdikleri garantileri senet saydn belirterek, Patrikhanenin stanbulda kalmasn kabul etmitir207. Antlama metni ierisinde, Patrikhane ile ilgili zel bir madde mevcut deildir, ancak btn Trk vatandalarnn kanunlar nnde eit olduu eklinde ifadeler mevcuttur. Dolaysyla, Patrikhane grevlileri Trkiye Cumhuriyetinin hem hrriyetlerde, hem de sorumlulukta eit vatandalardr. Konferansta ortaya konulan kurallar erevesinde Patrikhane, sadece stanbuldaki Rumlarn kilisesidir. Sonuta Patrikhanenin ismi Lozan Antlamasnda zikredilmeden, ancak gayrimslm aznlklarn haklarnn dzenlenmesi yoluyla, stanbulda, yalnz din ileri ile ilgilenmek kayd ile kalabilmitir.

205 206

Erol Trkmenolu, a.g.m.,s.23. M.Sreyya ahin, a.g.e., s.329. 207 Lozan Bar Konferans, Tutanaklar Belgeler, s.332.

59

b- TBMMde Patrikhane le lgili Tartmalar ve Lozan Antlamasnn Kabul Edilmesi

Lozan grmeleri ve sonrasnda Patrikhanenin Trk topraklar ierisinden karlarak atlmas konusunda ok sert tartmalar yaanmtr. Patrikhanenin grmeler sonucunda Anavatandan karlamamas, Lozan grmelerini yakndan takip eden208 Mecliste byk hayal krkl yaratmtr. Halbuki 1923 yl balarndaki TBMMnin gizli ve ak oturumlarnda Lozan Konferans ile ilgili olarak birok konuya temas edilmi ve Patrikhanenin son yzyl ierisinde ve zellikle de Kurtulu Sava srasnda oynad ykc roller gz nne alnarak kaytsz artsz yurtdna karlmasna karar verilmitir. Patrikhanenin yurtdna karlacandan hikimsenin phesi yoktur. Lozan grmeleri esnasnda yaanan tartmalar, TBMMne de tanmtr. Trk delegasyonunda bulunan Rza Nur Beyin gizli oturumda mzakere almalarn anlatmas esnasnda u konumalar gemitir209; Rza Nur Bey- Heyet-I Celile Kabul ederse ekalliyetler meselesi hal edilmi eydir Patrikhane meselesi, bu da ulvi bir mesele oldu. ... Bu mesele biliyorsunuz ki birok asrlardan beri gelen Patrikhanenin imtiyazat- mezhebiyesi meselesi vardr. Arz ettiim beynelmilel muahedatta olmayan derecede bu imtiyazat- mezhebiyeyi ifa etmek ve hem tediden ifa etmek istiyorlard. Yunanllar da bunu iddetle arzu ediyorlard. Bunun iin ok alyordu. Hlbuki biz Patrikhanenin btn tavab-i ile memleketten kp gitmesini teklif ettik. Biliyorsunuz ki, Patrikhanede siyasi, idari, adli, dini vazaif vardr. Asrlardan beri gelir mahkemeleri vardr... Bunlarn hepsini kaldrmak istedik Fakat bsbtn Patrikhaneyi karmak mmkn olmad ve btn ngilizler kiliselerinin tazyik stresi altnda bunu kurtarmak istediler. mtiyazat- mezhebiye meselesi ancak bizim iin mhim olduundan buna muvaffak olduk. Bugn Patrikhanenin dini bir hassasndan baka hibir eyi kalmamtr... Bugn bir ky papaz haline gelmitir. Bir sfat- resmiyesi kalmamtr.
Lozan Konferansnda cereyan etmekte olan mzakereler hakknda Meclisin aydnlatlmas iin Trabzon Milletvekili Hafz Mehmet Bey tarafndan verilen nerge iin bkz. EK-1. 209 2 Mart 1923, Devre1, tima senesi III, 2.tikat, 3.celse, TBMM Gizli Celse Zabtlar, Trkiye bankas Kltr yay., C.4., Genel Yayn No 267, Tarih dizisi 18, Ankara, 1985., s.10-11.
208

60

Ethem Fikri Bey( Mentee)- Hala Sefir gnderiyor! Rza Nur Bey(devamla)- Halen muahhede mevkii icaya meriyete konmamtr... Patrikhane gider de Aynaroza oturursa idare aleyhimize faaliyette bulunacana hi phe yoktur. Fakat penemizin altnda bir papaz gibi stanbulda her eyden tecrit edilmi bir halde en gzel bir tariftir. Bu meselede bu suretle hal olmutur. Osman Bey(Kayseri)- Patrikhane unvan kalyor mu? Rza Nur Bey(devamla)- Hatta biz bunda baka ekilde dndk, bir piskopos halinde olsun ve bylelikle kalmtr. Efendiler her trl evsaf gittikten sonra hibir meziyeti kalmamtr. Penemizin altnda zebun bir halde kalacaktr. ... Neet Bey(skdar)- Patrikhanenin buyurduunuz herhangi bir ekilde kalmas bendenizce Hsn tevilden ardir ve tatbikatta hsn netice vereceini zan etmiyorum. Patrikhanenin her ne ekilde olursa olsun stanbulda kalmas tehlikelidir. Atiyen daha ziyade tevess edecek, eskiden daha fena tesir edecektir. Rza Nur Bey(devamla)- Patrikhane iki meclisten mrekkeptir. Birisi Sensinod Meclisi, dieri muhtelid Sensinod. 12 Metropolitten teekkl eder. Bu gn mbadele ile Rumlar gidiyor. Bir defa katiyen metropolit bulamayacaklar. Bu konumalardan da anlalaca gibi her ne kadar Patrikhane ismi herhangi bir madde ierisinde gememi olsa da Patrikhanenin yeni Trkiye Devleti ierisinde mevcudiyetini devam ettirecek olmas dahi milletvekillerini huzursuz etmeye yetmitir.

c-

Lozan

Antlamasna

Gre

Patrikhanenin

Trkiye

Cumhuriyeti erisindeki Stats

Lozan Antlamasnn 3745.maddeleri, Trkiye Cumhuriyeti ierisindeki aznlk haklar ile ilgilidir210. Daha nce de belirtmi olduumuz gibi Patrikhane ayr bir madde altnda gememi, aznlk haklarnn belirtildii bu maddeler erevesinde hak ve yetkilere sahip olmutur. Osmanl Devletinin, aznlklara tand din ve ibadet
210

Lozan Antlamasnn ilgili maddeleri iin baknz EK2.

61

zgrl ile beraber verdii ayr vatandalk stats, Lozan Antlamas ile beraber tamamen kaldrlmtr. Lozan Antlamasnn 38.maddesi; btn Trk vatandalarnn din, mezhep ve inan zgrlklerinden bahsederken, bu hrriyetleri ve bu hususiyetlerden doan haklar Kamu Dzeni artna balamtr. Bu da demek oluyor ki, bu haklar devlet egemenliinin ve temel yetkilerin salanmas koulu ile gvence altna alnmtr. Dolaysyla Trkiye Cumhuriyeti, hrriyetin kullanlmas pahasna kendi kamu ve toplum dzeni ile gvenliinin tehlikeye girmesine gz yumamaz. Yine Lozan Antlamasnn 39.maddesinde; Btn Trk halknn din ayrm yaplmakszn kanun nazarnda eit olaca esas kabul edilerek, ayn haklarn yannda ayn ykmlklere de sahip olunduu belirtilmitir. Trk kanunlarnn ykledii mkellefiyetlere, hangi nitelikte olursa olsun her Trk kurumu tabidir. Mslman olmayan vatandalara ait bir kurumun bu mkellefiyetin dnda kalmas Lozan Antlamas hkmlerine gre Trkiye Cumhuriyeti tarafndan kabul edilemez. Lozan Antlamasndan sonra eitlik ilkesinin ilk uygulamasn Patriklik seiminde grmekteyiz. Patrik Meletios, Venizelosun da basklar sonucunda istifa ederek 10 Kasm 1923 tarihindeYunanistana gitmitir. Sinod Meclisi, bo kalan Patriklik makam iin valilie bavurmu ve seim iin izin istenmitir. Sinod Meclisinin bu isteine karlk olarak stanbul Valiliince hazrlanan 1092/6-12 sayl ve 1923 tarihli tezkere ile Patriin seimi esaslar belirlenmitir. stanbul Valilii Protokol No:1092 stanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi Kutsal Meclisine, Trkiye dahilinde gerekletirilecek dini ve ruhani seimlerde, katlacak adaylarn Trkiye vatanda ve seim srasnda Trkiye dahilinde grevli olmalar gerekmektedir. Bu artlar seilecek kii iin de geerlidir. stanbul Vali adna yardmcs Fahreddin.211 6 Aralk 1923

Elin Macar, a.g.e., s.123., Tezkere iin ayrca bkz. Yorgo Benlisoy-Elin Macar, Fener Patrikhanesi, Ayra yay., Ankara, 1996, s.60, bkz. brahim Erdal, a.g.m., s.42., Ramazan Tosun, Patrik VI.Konstantin Arabolunun Mbadelesi, Askeri Tarih Blteni, S.46.(ubat, 1999), s.53.

211

62

Tezkerenin seimle ilgili olarak belirledii artlar unlardr; a) Patrik yalnz Trk tabiiyetine haiz olan, ruhani daireleri Trkiyede bulunan Trk vatanda Metropolitler tarafndan seilecektir, b) Seilecek Patrik de Trkiye Cumhuriyeti vatanda olacak ve ruhani dairesi de Trkiyede olacaktr, c) Hkmet laik Rumlarn her ne suretle olursa olsun, Patrikhaneye itiraklerini red etmitir. nk Patrik yalnz ekalliyetin ruhani reisi olup grevi din ilerini yrtmektir, d) Metropolitlerden kiilik bir komisyon kurulacak ve en az kiilik aday metropolitlerin listesi, Vilayete bildirilecektir, e) Uygun olmayan adaylar Vilayete karlacaktr, f) Adaylar arasnda Patrik, noter huzurunda gizli oyla seilecektir.212 Grld gibi bu tezkereye gre Patriin Trk vatanda olmas art olduu gibi Ortodoks olmasna ramen Trk vatanda olmayan, ya da Trkiye'deki metropolitliklerde yasaklanmtr
213

grev

yapmayan

papazlarn

Patrik

olarak

seilmeleri

de

Patrik seimi ile ilgili Cumhuriyet dneminde karlm tek hukuki dzenleme olan Valilik Tezkeresinin, hukuki dayanan 1862 tarihli Rum Patriklii Nizamnamesine dayand sylenebilir. Buna gre Sen Sinod Meclisi tarafndan Valilie sunulan listedeki Patrik adaylarn Trkiye Cumhuriyeti vatanda olmas gerekmektedir. Valilik uygun grmedii adaylar listeden karabilir. Valilikten gelen listedeki adaylar Sinod Meclisinde oylanr ve Patrik seilir214. Fener Patrikleri, gnmzde Trkiye Cumhuriyeti yasalar erevesinde idari adan, Eyp Kaymakaml'na, Fatih Savcl'na ve stanbul Valilii'ne baldrlar.

Hakan Alkan, a.g.e., s.59-60. Yunanl tarihi Aleksandris, Valilik tezkeresini Trkiyenin, Patrikhanenin ekmenik karakterine ilk saldrs olarak yorumlamaktadr. Bu gre gre, Ekmenik Patrikhanenin Patrii de ekmenik yani uluslarstdr, dolaysyla bu makam tek bir milliyetten olma zorunluluu ile snrlamaz, Elin Macar, a.g.e., s.124. 214 Yorgo Benlisoy-Elin Macar, a.g.e., s.60.
213

212

63

ou cemaatsiz 18 metropolit tarafndan yaplan seimin onayn stanbul Valilii verir. Buna gre patriin Trkiye Cumhuriyeti Devleti iindeki en yksek dereceli muhatab stanbul Valisi'dir215.

d- Mbadele ve Patrik Arabolu Meselesi

Lozan Konferansnda, Trkiye ile Yunanistan arasndaki nemli meselelerden birisi de karlkl nfus deiimi konusu olmutur. Balkan savalar sonrasnda zellikle zmir ve Balkesir sahillerinde yaayan ok sayda Rumun Yunanistana g etmeye balam olmas ve Venizelosun; Yunanistan yalnz Yunanllardan kurulu bir devlet haline getirme dncesi, mbadelenin ilk kez gndeme gelmesine sebep olmutur216. zellikle 1922 yl Ekim aynda, Mudanya Antlamasnn imzalanmas ile Dou Trakya ve Anadoludan da ok sayda Rum kendiliinden Yunanistana g etmitir. Bu yer deitirmelerin hem Trkiye, hem de Yunanistan ekonomisine olan olumsuz etkileri sebebi ile her iki lke mbadeleye scak bakmlardr. Sonu olarak 30 Ocak 1923 tarihinde Dersaadet(stanbul) Rum ahalisi ve Garbi Trakya(Bat Trakya) Trk ahalisi hari tutulmak kaydyla Trk ve Rum Ahalinin Mbadelesine Dair Mukavelename ve Protokol imzalanmtr217. Meletiostan boalan Patriklik makamna seilen Patrik Grigoriosun 16 Kasm 1924 tarihinde lmesinden sonra Terkos Metropolidi Konstantin Arabolunun Patrik seilmek istendii anlalnca218 Valilik, Konstantinosun mbadeleye tbi olduunu219,
Salim Gken, a.g.m., s.33. Yunanistan bu olay her vesile ile propoganda malzemesi yapm, ancak milletleraras yaplan bir aratrmada Rumlarn kendi istekleri ile gittiklerinin anlalmas zerine, ngilterenin de araya girmesi ile Yunanistana giden Rumlarn bir daha avdet etmemek zere ve arki Trakya ile izmir Vilayeti sahillerinin 30 kilometre dahiline kadar olmak zere buralarda kylerde oturan Rumlarla Makedonyadaki Trk kyleri arasnda mbadele yaplmasna karar verilmitir. Ancak I.Dnya Savann balamas zerine bu mbadele anlamas uygulanamamtr, bkz. Ramazan Tosun, Lozan ve Aznlklar, ATA Dergisi, S..A...T.A.U.M. yay., S.10.(2002), s.94. 217 Bu protokol ile Trkiyedeki Mslman olmayan aznla tannnm olan haklar, Yunanistanca da, kendi lkesinde bulunan Mslman aznla tannacaktr, bkz. Eyp Kaptan, Lozan Konferansnda Aznlklar Sorunu, HarpAkademileri Basmevi, stanbul, 2002., s.155. 218 Yeni Patrik seimi gndeme geldiinde Patriklie yakn iki isimden Terkos Metropolidi Konstantin Rum basn ve burjuvasinin tercihi idi. Dier aday okim ise, Trklerin Rumlara yapt szde mezalimi anlatan Kara Kitap yazd gerekesiyle Hkmet tarafndan istenmemekteydi. Trkiye basn,
216 215

64

bu nedenle seilmemesi gerektiini bildirmitir.220 Tm bu uyarlara ramen Arabolu, 17 Aralk 1924 tarihinde Sinod Meclisi tarafndan VI. Konstantinos adyla Patrik seilmitir. Karma Mbadele Komisyonunun 28 Ocak 1925te yaynlad ve Patriin, mbadil olabilecei eklinde yorumlanan aklamasnn221 ardndan, Trkiye Hkmeti tarafndan 29 Ocak 1925 tarihinde stanbul Valiliine Patriin snr d edilmesi talimat verilmi ve Patrik, ertesi sabah snr d edilmitir. Patriin snr d edilmesi zerine Karma Mbadele Komisyonu Yunan yesi Eksindaris, Bapapazn mbadele pasaportu olmadan hudut dna karlmasnn gayri kanuni olduunu ve Mbadele Karma Komisyonunun yetkisine bal uluslararas bir sorun olan bu meseleyi Trk Hkmetinin bir i sorun olarak grdn ileri srerek yelikten istifa etmitir. Mbadele Komisyonunun, Yunan yelerin ve Yunan basnnn Trk Hkmetinin bu kararnn Brkselde verilmi olan teminata aykr olduu ynndeki iddialarna karlk olarak Karma Mbadele Komisyonu Bakan General Dlara, Patrik meselesinde Komisyonun haklarna tecavz yoktur. Gerekten de Patrik olmadan nce Tali Komisyona evraklar verilmitir, mbadeleye tbidir. Mubadele mukavelenamesinde bu konuda hibir kayt yoktur222 eklinde bir aklama yapmtr. Buna ramen Yunanistan konuyu uluslaras ortama ekmi ve Trkiyeyi Milletler Cemiyetine ikyet etmitir. TBMMde yaplan grmelerde de Konstantinin, Yunan emellerinin gerekletirilebilmesi iin zellikle Patrik yapld; bu suretle bir yandan mbadele

Konstantinin mbadeleye tabi olduu ve bu nedenle Patrik seilemeyecei ynnde bir yayn kampanyas balatmt, bkz. Elin Macar, a.g.e., s.128. vd. 219 Bursa doumlu olan, Heybeliadada eitim gren ve Bapapaz olan Konstantin Arabolu, stanbul doumlu olmamas ve 1918 ylndan sonra buraya gelmesinden dolay mbadele gndemine girmitir, bkz. brahim Erdal, a.g.m., s.42. 220 Ramazan Tosun, a.g.m., s.55. 221 Bu aklamada yle denmekteydi; Kk Asyada domu, 30 Ekim 1918den sonra stanbula giderek, nfus dei toku amacyla btn gereken koulllar kendisi yerine getirmi olan Monsenyr Konstantinos Arabolunun dei tokuu ile ilgili olarak altnc yardm komitesinin 2360 numaral 17 Aralk 1924 tarihli raporunda bulunan gerekeleri karma komisyon grm bulunuyorsa da, bapiskopos olmas dolaysyla konu komisyonun yetkisi dndadr. Aklama ile ilgili olarak bkz. brahim Erdal, a.g.m., s.43., Elin macar, a.g.e., s.130. 222 A.g.m., s.43.

65

kavram zedelenirken, dier taraftan kilisede Yunan himayesinin salanmasnn amaland belirtilmitir223. Patrik ve Yunanistan bu sorunun tartlmas boyunca, Patrikhanenin uluslararas konumunu n plana karmaya almlardr. Yunan Hkmeti, konuyu Lahey Adalet Divanna gtrm ve bu mbadelenin Lozan Antlamasna aykr olduunu ve btn Ortodokslar rencide ettiini ileri srerek, Hristiyan dnyasnn desteini almaya almtr224. Lozan Antlamasnda belli kurallara uymas koulu ile stanbulda kalmasna izin verilen Patriin, antlamann imzalanmasnn zerinden ok ksa bir sre gemi olmasna ramen Babakan Fethi Beye sarfettii szler Patrikhanenin Lozan Konferans ncesindeki dncelerinden vazgemediini gstermektedir; Patrikhane meselesi Trkiyenin dhili bir meselesi deildir. Patrikhane, milletleraras mahiyette dini bir messesedir225. Yunanistana dnen Arabolunun istifa etmemekte direnmesi zerine, Trkiye, metropolitlerin mbadele d braklmasna karlk olarak Patriin istifasn ve Yunanistann ikyetini geri almasn istemitir. Yunan hkmetinin Patrik zerindeki uygulad bask neticesinde Patrik Arabolu 22 Mays gn istifa ettiini aklamtr.

4 ubat 1925, Devre II, tima senesi II, 47.tikat, 2.celse, TBMM Gizli Celse Zabtlar, Trkiye bankas Kltr Yay.C.4., Genel Yayn No 267, Tarih dizisi18, Ankara, 1985., s.476-477., aslnda TBMMnin bu iddias ilk deildir. Diyarbakr Milletvekili Zlf Beyin 1923 ylndaki Patrik seimine yabanclarn kartna dair Meclise verdii nerge iin bkz. EK3. 224 Yunanistan, bilhassa Ortodoks Hristiyanlarn kalabalk olarak yaad lkeleri Trkiyeye kar i birliine davet etmitir. Yunanistann Belgrad Byk Elisi, Yugoslavya Dileri Bakan ile grerek ahalisinin byk ksmnn Ortodoks olmas sebebiyle Yunanistan ile birlikte hareket etmesini talep etmitir, bkz. Ramazan Tosun, a.g.m., s.58. 225 A.g.e., s.132.

223

66

2- Patrikhanenin Trkiye Cumhuriyeti erisindeki Mevcut Durumu

a- Lozan Konferansndan Gnmze Patrikhaneye Ksa Bir Bak

Patrikhanenin Lozan Konferansndan gnmze kadar gerekletirmi olduu faaliyetleri gz nne alndnda; 19231949 yllar arasndaki dnemde daha ok kendi ierisinde kald ve aznlk vakf mallar meselesi dnda Trkiye Cumhuriyeti ile byk bir sorun yaamad grlmektedir. Bu dnemde Patrikhane, kendisine koyulan kurallara riayet etmi ve eski grntsnden uzak bir grnt sergilemitir. Patrikhanenin, ileri Bakanlna da bilgi olarak gnderdii, Cumhuriyetin onuncu yl dnmnde Patrikhane Kilisesi ile Bapiskoposluk kiliselerinde yaplacak dua programnda, Patrikin okuduu dua metni yledir; Ey cenabi kadiri mutlak, bu dakikada sesimizi dinle ve memleketimiz zerine yardm ve muavenetini dileyen dua ve tadarruumuzu isaf eyle ve memleketimizin rejimi zerinden kuvvet ve kudretini deri eyleme. Bu rejimin anl korucularn, Dahi Reisi Cumhur Gazi Mustafa Kemal Paa hazretlerini ve pek mdebbir vekillerile rfekay mesaisini daima siyanet ve himaye eyle! Sulh urundaki hsn niyet ve arzularn kuvvetlendir. Vatan urundaki himmet ve emeklerini takdis et ki vatann sadk evltlar, muhabbet ve sulhu huzur dairesinde yaasnlar ve nami lviyet maabini tezkr etsinler.226 Birok badireler ve skntlar atlatan Trkiye Cumhuriyeti, tarihinde ilk ve son defa Patrik seimlerine mdahale ederek, Arabolunun yerine aday olan iki metropolitten Kadky metropolidi Iokimin adayln iptal etmi ve zmir Metropolidi Vasillios, Patrik seilmitir. Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikilerin iyiye doru gittii bu dnemde Patrikhaneye de hogr ile yaklalm, bu dnem ikinci dnya savana kadar devam etmitir. Patrikhaneye 1931de Venizelosun iki defa, 1933de Babakan Tsaldarisin,

226

BCA 030.10./ 109.728.17.

67

1935de Dileri Bakan Maksimosun yapt ziyaretlere Trkiye iyi niyet gstergesi olarak karmamtr227. Yine Lozan Konferansndan sonra Bapapaz olarak hitap eden Trk makamlar, 1930da Patrik seilen Fatiostan itibaren Patrik diye hitap etmeye balamlardr228. ABDnin kinci Dnya Sava sonrasnda SSCB ile iine girdii souk savan balangcnda Patrikhaneye olan ilginin artmas, Patrikhane iin yeni bir dnemin ve siyasi bir hareketliliin balangc olmutur. Stalinin Trkiyeden toprak talebine kadar varan istekleri karsnda ABDye yakn bir politika izleyen hkmet, ABDnin Sovyet yanls olduundan phelendii Patrik Maksimosun229 yerine 1948 yl sonunda Kuzey ve Gney Amerika Bapiskoposu Athenagorasn230 getirilmesi isteine kar gelmemitir. Trk vatanda olmad halde231, Sen Sinod meclisi tarafndan Patrik seilen Athenagorasn ilk icraat, yedi olan metropolit saysn yirmiye karmak olmutur232. Ayrca Atina Kilisesinin izni ile Girne ve Aynarozu manevi nfuzu altna alm ve tm bu faaliyetleri Trk makamlarndan izin almadan gerekletirmitir.

Elin Macar, a.g.e., s.147 vd. Patrike bir dava sebebi ile Valilik tarafndan Patrik yerine Bapapaz diye hitap edilmesi sebebiyle Rumca Avyi gazetesinde kan bir haberde, devletin en st makam tarafndan uygun grlen bu sfatn kullanlmamasnn hayret verici olduu yorumu yaplmaktadr, bkz. BCA 030.10./109.726.9. 229 25 ubat 1946da len Patrik 11.Venyaminin yerine seilen V.Maksimos hakknda, Yunan i savanda komunistleri destekler tavrlar ve Marksist grlere olan hogrs nedeniyle Amerikan gizli servisleri tarafndan Rus Ajan olduu ynnde pheler mevcuttu, bkz. Ertan Kse, a.g.e., s.201., ayn konu ile ilgili olarak ayrca bkz. M.Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan 1923-1954, Ankara, 1997., s.278 vd. 230 Aristokles Spiru ya da bilinen adyla I.Athenagoras, 1886da Yanya yaknlarnda bir Osmanl vatanda olarak dnyaya geldi. Heybeliada Ruhban Okulundan mezun olduktan sonra diyakoz, daha sonra Atinada Meletiosun (Meletios daha sonra Patrik olacaktr.) yannda badiyakoz olarak grev yapt. 1922de Korfu metropoliti, 1930da Kuzey-Gney Amerika Rum Ortodoks Kilisesinin Bapiskoposu oldu., bkz.Cneyt Akaln, Athenagoras Kimdir?, Cumhuriyet, 12-13 Temmuz 2000., stiklal Sava srasnda stanbulda bulunan ve Mavri Mirann ba olduu sylenen Athenagoras, Byk Zafer sonras Amerikaya kamtr ve stiklal Sava srasnda yurtdna kaanlarn tekrar Trk uyruuna girmeleri yasaktr, bkz. Emre zylmaz, Heybeliada Ruhban Okulu zerine Bir nceleme, Hacettepe nv. A...T.E. (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara, 1999., s.60. 231 Sen Sinod Meclisi Bakan Kadky Metropoliti Toma imzasyla Cumhurbakanlna , Amerika Bapiskoposu Athenagorasn Patrik seildiini ileten telgraf iin bkz. Ek-4, ayrca Dileri Bakan alayangil vatandalk sorununun nasl zldn yle anlatmtr; Athenagoras ayn akam Yanyal yapld ve nfus katlarnn yandna dair ilem yapld, yeni bir kimlik karld ve adam da bylece Patrik yapld, bkz. Uur Yldrm, Dnden Bugne Patrikhane, Kaynak yay., stanbul, 2004., s.97. 232 Babakan Suat Hayri rgpl, metropolit saysn ok bulan Atatrkn bu sayy krktan yediye drdn, kendiliklerinden bu sayy artramayacaklarn bildirmitir. Ayrca bu metropolitlerin dnyann her yerinde aleyhimize propoganda yaptklarn sylemitir, Hrriyet, 19.10.1965.
228

227

68

Athenagorasn dier bir baars da bizzat kendisinin yetitirdii, doma byme Gkeadal olan ve zararl faaliyetleri nedeniyle snrd edilen Yakovosun Kuzey ve Gney Amerikadaki Ortodokslarn Bapiskoposu olmasn salamasdr233. 1964 ylnda zararl faaliyetleri nedeniyle snr d edilen Yakovos, edindii geni siyasi evre ve balant kurduu lobiler sayesinde gnmze kadar Trkiye aleyhtar faaliyetlerine devam etmitir. 1950li yllarn balarnda Babakan Adnan Menderesle ok samimi bir iliki iine giren Patrik234, birok din adamnn Trk vatandalna gemesini salamtr235. Bu yaknla bir rnek olarak Adnan Menderesin eski Yunan Dileri Bakanlarndan Averofla olan diyalou gsterilebilir; ... Btn dnyaya gstermek istiyorum ki, bir byk Mslman lke olan Trkiye ne lde uygar ve hogrldr. Biz bu Hristiyan dini liderin durumunu kolaylatrmak istiyoruz. Sur iinde ya da dnda grkemli bir Bizans manastr bulup Patrikhaneyi Vatikan gibi imtiyazlarla oraya yerletirelim.236 Patrikhanenin, bu yaknln getirmi olduu rahat hareketleri sebebiyle lke ierisinde tepkiler olumaya balamtr. Patrikhaneye, devlet iinde devlet anlayndan bir trl ayrlamad ve Athenagorasn, Sen Sinod Meclisini bir nevi Millet Meclisi gibi kullanmaya balad ynnde eletiriler yneltilmitir237. Athenagorasa tepkiler sadece darda kalmam, Patrikhane ierisinde de muhalif bir grup olumutur. Athenagoras, Nurlu Ufuklara Doru adl bir kitap yaynlayan Tarabya Metropolidi Yakovos hakknda disiplin karar alnmas ile ilgili Bavekaletten B.Korur imzal bir mektup alnmasnn ardndan bu konuda toplant yaplmasn talep eden metropolitlerin szlerini dikkate almam ve Yakovosu himaye eder bir tavr ierisine girmitir. Ayrca Sinod kararlarn uygulamayarak keyfi hareket eden ve iktisadi meseleleri idare eden komisyona kendi adam olan Kadky

ahin M.Sreyya, Fener Patrikhanesinin Ekmeniklii Meselesi-IV, M.H.D., S.92(Nisan, 2006), s.43-45. 234 Athenagorasn Babakan Adnan Menderese gnderdii telgraf iin bkz. Ek-5. 235 Bu metropolitlerden Yakovos ve Emilyanos 1964te snr d edilmilerdir, bkz. Elin Macar, a.g.e., s.195. 236 Elin Macar, a.g.e., s.194., Halbuki 6-7 Eyll olaylar sonrasnda yeni atanan ABD Elisi Garnier, Patrikhaneyi ziyaretinden sonra, Patriin Helen yanls faaliyetlerini gizli olarak yrttn sylemitir, bkz. Cneyt Akaln, a.g.g. 237 BCA 030.01./133.869.4.

233

69

Metropolidini, Heybeliada Ruhban Okulu dare Heyetine de benzer ekilde Adalar Metropolidini getiren Athenagoras, bu iki komisyonun yelerinin iki ay mddetince seilememesine sebep olmutur. 1954 yl ortalarnda stanbulda mevcut bulunan 16 metropolitten, sekizinin muhalif olmas sebebiyle 6 Mays1954te yaplmas planlanan Sinod toplantsna muhaliflerin katlmamas zerine, 11 Mays 1954 tarihinde 6 ye mevcudu ile toplanabilmitir238. Bundan sonraki dnemde iki lke arasndaki ilikilerin Kbrs sorunu ile gerginlemesinin ardndan, patrikhane ile olan ilikilerde 6-7 Eyll olaylar ile 1964 ve 1965 yllar uygulamalar damgasn vuracaktr. 67 Eyll 1955te meydana gelen olaylarn sorumlusu olarak gsterilen Babakan Adnan Menderes ve Dileri Bakan Fatih Rd Zorlu, olaylarndan da sulu bulunmu ve altar yl hapse mahkm olmulardr239. 67 Eyll gecesi meydana gelen olaylarn ardndan Patrik Athenagoras, 9 Eyll 1955 gn Babakana gnderdii bir telgrafla, Rum cemaatine kar giriilen olaylar zetledikten sonra, iki halk arasndaki eski gvenin tesis edilebilmesi iin hkmetten tedbirlerin sratle alnmasn istemitir240. 1964 ylna gelindiinde, Kbrsta Rumlarn Trklere kar devam ettirdii ve amalarnn Yunanistanla birlemek olduu faaliyetleri devam ederken, nn Hkmeti, Yunanistana kar bir yaptrm salayabilmek amacyla Atatrk ve Venizelos arasnda imzalanm olan 30 Ekim 1930 tarihli kamet, Ticaret ve Seyrisefain Anlamasn iptal etme karar alm ve bunun sonucunda Trkiyeye yerlemi olan Yunan Uyruklular241 ve ayrca iki metropolit snr d edilmitir242.
BCA 030.01/133.869.4. 29 Austosta Londrada balayan ve ngiltere, Trkiye ve Yunanistan arasnda devam eden grmelerde, Kbrsta ngiltere himayesinin devam etmesini savunan Trk hkmeti temsilcisi Dileri Bakan Fatih Rd Zorlunun daha aktif olunmas gerektii hakknda Ankaraya gnderdii kripto ile Babakan Menderesin 28 Austosta stanbul Liman Lokantasnda yapt ve Kbrsl Trklere kar katliam yaplaca eklindeki konumasnn olaylar balatt ynnde karar verilmitir, bkz. Rdvan Akar, ki Yllk Gecikme: 6-7 Eyll Olaylar, Toplumsal Tarih, S.117(Eyll, 2003), s.93. 240 BCA 030.0.1./ 133.869.5. 241 ileri bakanlnn bu yl ierisinde yapt bir aratrmada, Trkiyede, muvakkaten ikamet eden 2500, devaml oturan 7000 kii olarak tespit edilmitir. Zararl faaliyetleri grlerek snrd edilenlerin says ise 977 kiidir, Cumhuriyet, 20.04.1965. 242 BMdeki Trkiye Bykelisi Orhan Eralp, bu konuda BM genel Sekreterine bu iki metropolitin Yunan ajan gibi altklarn ve Yunan propogandas yaptklarn belirtmitir, bkz. Elin Macar, a.g.e.,
239 238

27 Mays

ihtilalinden sonra tarihe Yassada Durumalar olarak geen yarglamalarda 67 Eyll

70

Ayn yl ierisinde aznlk okullar ile ilgili alnan nlemlerle Bozcaada ve Gkeadadaki Rum okullar zel okul statsnden karlm ve Milli Eitim Bakanlna balanmtr. 16 Nisan 1965te Dileri Bakanl aklamasnda, Trk- Yunan ilikilerinin Lozan Antlamasnda kurulan dengeye dayand, Kbrs ve Onikiadada yaayan Trklerle, stanbulda oturan Rumlar ve Patrikhanenin bu muvazenede mtalaa edilecei, yani Karlkllk ilkesi ierisinde deerlendirilecei bildirilmitir243. Ayn dnem ierisinde Trk basnnda da, Patrikhanenin Kbrs meselesinde bir koz olarak kullanlmas gerektii eklinde haberler kmaktadr244. 19 Nisan 1965te Bakanlar Kurulunda Patrikhanenin tefti edilecei karar alnmtr. Athenagorasn, Patrikhanenin tefti edilemez eklindeki iddetle kar kna ramen 28 Nisanda balayan teftie, ABDnin basks ile son verilmitir245. Trkiye Cumhuriyeti kanunlarnn ve Lozan Antlamasnn delinmesi pahasna Rus tehdidine kar ABD istei ile Patrik yaplan Athenagorasn bu dnem ierisinde yapt faaliyetler ve elde ettii imtiyazlar deerlendirildiinde, Lozan Antlamasnda art olarak koulan stanbul Rumlarnn Kilisesi olma zelliinin ok zerinde, ABDnin Ortadoudaki emellerini kullanarak ekmenik olma isteinin yatt ok ak bir ekilde grlmektedir246.

s.201 vd., Uur Yldrmn bu konu ile ilgili olarak Bamsz Trk Ortodoks Patrii Turgut Erenerol ile 15 haziran 2002de yapt zel grmede ise; Erenerol, metropolitlerden Emilyanosun Athenagoras istedii iin kargaadan yararlanlarak bir oldu bitti ile snr d edildiini belirtmitir, bkz. Uur Yldrm, a.g.e., s.117. 243 Elin Macar, a.g.e., s.206. 244 Kayhan Salamer, Bir Siyasi Koz Olarak Patrikhane, Cumhuriyet, 21.04.1965. 245 A.g.e., s.207. 246 Athenagorasn ABD ile ilikileri hakknda Fransa Bykelisi Jean Lescuyerin Dileri Bakan Robert Schumana gnderdii ve Yunan Bykelisinden ald bilgileri ieren raporunda; Patriin Trkiyeye ilk geldii gnlerde Bakan Trumann temsilcisi Myron Tylor tarafndan, Athenagorasa, Papann son aklamalarna kout anti-komnist bir deme vermesi, Sovyet devletlerdeki kiliselerle ilgili bir savunma politikasnn birlikte gelitirilmesi, ayrca Kudsn ak ehir ilan edilmesi iin B.M.den bir talepte bulunmas eklinde talep iletildii, ilk iki talepte Patriin isteksiz tavr ve ncsnde ise Trk Hkmetinin kar kmas nedeniyle istekleri tam olarak karlanmad ve temsilcinin, stanbuldaki Patriin uzaktan sanld kadar byk bir etkiye sahip olmad izleminini ieren bir rapor gnderdii belirtilmitir, bkz.Cneyt Akaln, a.g.g., 3 Nisan 1952de yine Fransa Bykelisi olan SaintHardoinin Fransa Dileri Bakanlna gnderdii ve Patrikhaneye yapt ziyareti anlatan mektubunda, Athenagorasn alma odasnda Atatrkn ve Celal Bayarn fotoraflarnn yannda Bakan Trumann fotorafnn da asl olduu belirtilmektedir, bkz. a.g.g.

71

Athenagorasn bu fikirlerin dorultusunda 1959 ylnda yapt Ortadou gezisinin ardndan, 1961, 1963247 ve 1964te Rodosta, 1968de Chambesyde Panortodoks toplantlar toplanmtr. Ayrca Yunanistan basnnnda da bu olaylar ilenirken Patrikhanenin evrensellii vurgulanmaya allmtr. Bu haberlerde; Yass Ada durumalar ile ilgili olarak; Yassada durumalarna ahit olarak arlan Patrik basit bir Trk vatanda gibi mahkemeye gitmeli miydi yoksa Patriklerin hibir zaman mahkeme huzuruna kmama geleneine bal m kalmalyd? diye soruluyor248, Rodos Panortodoks toplants ile ilgili olarak Kongreye katlacak kiliselerin isimleri veriliyor ve Arnavutluk kilisesinin de Patrikhanenin ortodoksluun bakan olduunu kabul etmesi durumunda Patrikhanenin onay ile toplantya katlabilecei belirtiliyor, yine ayn haberin devam olarak; Moskova Kilisesi, stanbul niversal Patrikhanesinin desteine muhta olduu gibi, iki kilise arasnda hibir zaman anlamazlk ve soukluk belirmemitir deniliyordu249. Kbrstaki tedhi hareketi balamadan nce Makariosun250 stanbula gelerek Athenagorasla grm olmas251 ve Kbrs olaylarna maddi olarak yardmda bulunduuna dair bilgiler252, Amerika destekli olarak Ortodoks liderliine soyunan ve kendisini Ekmenik olarak gren Patrikhanenin, Milli Mcadele ncesi ve sonrasnda

Bu toplantda Romayla eit artlarda diyalog karar alnmtr T.C.Atina Bykelilii Basn Muavirliinin 10 Kasm 1960 tarihli blteninden, To Vima gazetesinin Fener Patrikhanesi Yassadada balkl haberi, bkz.Nurettin Trsan, Yunan Sorunu, K.K.K.l Basmevi, Ankara, 1981, s.122 vd. 249 T.C.Atina Bykelilii Basn Muavirliinin 1 Austos 1961 tarihli blteninden, To Vima gazetesinin Patrik Athenagorasn Demeci balkl haberi bkz.Nurettin Trsan, a.g.e., s.130-132. 250 Kitium Piskoposu olan Micheal Mouskos (Makarios), Kbrs Rum Kilisesinde hkimiyeti ele geirerek nce 18 Ekim 1950de Kbrs Ortodoks Kilisesi Bapiskoposu, ardndan Kbrs Cumhuriyeti Bapiskoposu olmutur. 251 Papa Eftime gre (Papa Eftimle ilgili olarak Trk Ortodoks Patrikhanesi blmne baknz) Makariosun kilisesi mstakil dahi olsa, Ortodoks kilisesinin merkezi olan stanbul Patrikhanesinden izin almadan yle siyasi mahiyet tayan bir iin bana gemi olmasna ihtimal verilemez, bkz.Uur Yldrm, a.g.e., s.100-101. 252 M.Sreyya ahin, Patrikhanenin Kbrs olaylarna maddi yardm ile ilgili olarak u bilgiyi veriyor; 27 Mays 1960 ihtilalinden sonra Patrikhane ve ona bal kiliseleri denetlemek iin Milli Birlik Komitesi tarafndan kurulan komisyon yelerinden (Komisyon yelerinin tamam ilgin bir ekilde istifa etmilerdir.) Necdet Kirman ile yaplan grmede; Patrikhanenin gelirinin 11 milyon liray am olduu halde harcama hususunda herhangi bir kayda rastlamadklarn, Ayapana Kilisesinin kasasnn ise parayla dolu olup, 100 liradan kk paraya rastlanmadn ve btn komisyon yelerinin bu paralarn Yunanistana ve zellikle de Kbrsa gnderildii konusunda hemfikir olduklarn iletmitir, bkz., a.g.e., s.101.
248

247

72

grdmz geleneine bal kalarak Yunan emellerine hizmetini de devam ettirdiini gstermektedir. Athenagorasn 7 Temmuz 1972de stanbulda lmnden sonra Dimitrios I adyla Patrik seilen Gkeada ve Bozcaada Metropoliti Dimitrios Papadopulos da nce Ortodoks kiliselerinin arasndaki birlii glendirmeye alm, ardndan Papa, 1967 ve 1979da Patrikhaneyi iki kez ziyaret etmitir. Bu dnemde tartma konusu olan konularn banda Patrikhane binasnn tadilat ad altnda yeniden inaa edilerek 17 Aralk 1989da almas gelmektedir253. 1987de uluslaras gezilere balayan Patrik, Papa II. Jean Paulle Vatikanda grm, Kasm aynda gittii Yunanistanda adeta bir devlet bakan gibi karlanmtr. 1990 Temmuz aynda ABD Bakan Bushla Dou Roma Ekmenik Patrii sfat ile grm254, ardndan BM Genel Sekreterini ziyaret etmitir. Patrik Dimitriosun 4 Ekim 1991de lmnn ardndan, Kadky Metropoliti Dimitri Arhondoni, I.Bartholomeos adyla Patrik seilmitir. Patrik Bartholomeos dnemi, Patrikhanenin Ekmeniklik sylemlerinin ve tartmalarn en st noktaya ulat dnemdir.

b- Patrikhanenin Gnmzdeki Yetki Alan

Gnmzde mbadele sonras saylar ok azalan Rum-Ortodoks cemaati Trkiye topraklar ierisinde; stanbul Bapiskoposluunun, Kadky, GkeadaBozcaada, Adalar ve Terkos(Tarabya) metropolitliklerinin bulunduu yerlerde
Patrikhane binas, Ayasofya Katedralinin camiye evrilmesinin ardndan nce kiliseye bitiik Ayon Apostolon Kilisesine (imdiki Fatih Camiinin bulunduu yer), ardndan 1455te u anda Fethiye Camii diye anlan Panmakaristos manastrna nakledilmitir. 132 sene burada kalan Patrikhane, 1587de bu manastrn cami yaplmas zerine Hali Fenerinde Panaia kilisesine, on sene sonra 1597de Balatta Krkanbar sokanda Aya Dimitri kilisesine nakledilmi, orada da sene kaldktan sonra 1601 senesinde Fenerde imdiki yeri olan Aya Yorgi manastrna nakledilmitir, bkz.Settar F.ksel, a.g.m., s.27. 254 Patrik Dimitrios, Amerikan Kongresini de ziyaret etmi ve Trklerin yakndan tand, Yunanistan ve Rum karlarnn temsilcileri olan Rum asll yedi kongre yesine deerli kamu hizmetlerinden dolay St. Andrew dl vermitir. Trende Dimitrios, 250 milyon Ortodoksun lideri olarak tantlmtr, Gne, 12.07.1990., geziye bir tepki olarak Eski Dileri Bakan Mesut Ylmaz, Patrik Trkiyeye dnnce, Eyp Kaymakam kendisini armal ve ABD gezisi hakknda bilgi istemelidir demitir. Bylece Patrik muhatabnn Eyp Kaymakaml olduunu anlayacaktr, Gne, 13.07.1990.
253

73

yaamaktadrlar. Sinod yeleri ise, Trkiye Cumhuriyeti snrlar dhilinde, yukarda saym olduumuz metropolitlikler hari olmak zere hepsi tarihi birer makam olan 12 metropolitten olumaktadr255. Bunlarn haricinde Patrikhaneye bal olarak alan metropolitlikler ve bapiskoposluklar yledir; Aynaroz Manastrlar Topluluu, Patmos Manastr ve Eksharl, Vlatadon ve Ayia Anastasia Manastrlar, Selanik Pateristik Aratrmalar Kurumu, Cenevre Patrikhane Merkezi, Girit Ortodoks Akademisi ve Kore Ortodoks erapostolik Kurumu. Grld gibi Fener Rum Patrikhanesinin yetkilerini kabul edenler iki gruptur. Bunlardan birincisi Yunanistan dnda yaayan Rum ve Yunanllardr. Trkiyede yaayan Rumlarn da dhil olduu bu grup ABD, Avusturalya, Yeni Zelanda ve baz Avrupa lkelerindeki Ortodoks cemaatten Yunan kkenlilerin mensubu olduu kiliseleri kapsar256. Dier gurubu ise Yunanistana bamszlndan sonra katlan (Girit, On ki Adalar ve kuzey Yunanistan) bu gnk Yunanistan topraklarnda yaayan Yunanllar oluturmaktadr.

c- Patrikhane ve Rum Aznlk Vakflarnn Tanmaz Mal Sorunu

Gnmzde Patrikhane ile ilgili olarak zerinde srekli olarak tartlan konularadan biri de Rum aznlk vakflarna ait olan tanmaz mal ve gayrimenkuller konusudur. Son dnemlerde Aznlk vakflar ile ilgili olarak gerek basnda kan haberlerde, gerekse u an iktidarda olan 59. Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin beyanatlarnda257 Patrikhanenin her frsatta dier aznlklara gre ayrcalk peinde

Yorgo Benlisoy-Elin Macar, a.g.e., s.60. ABD, Avusturalya, Yeni Zelanda ve Avrupada yaayan btn Ortodokslar deil sadece buralarda yaayan Yunanllarn mensup olduklar Kiliseler Patrikhaneye baldr. rnein ABDde 14 milyon civarndaki Ortodoks nfusun sadece 2 milyonu Yunandr ve bunlar Fenere baldr, bkz.Gzde Kl Yain, Trkiyenin AB yelik likilerinde de Pazarlk Gndemine Girdi, Cumhuriyet Strateji Dergisi, 20.12.2004., s.8. 257 Babakan Yardmcs ahin; Patrik Snrlarn Ayor, Milliyet, 1 Austos 2005.
256

255

74

olduu vurgulanmaktadr. Yalnz Rum aznl ve Patrikhaneyi deil, dier tm aznlklar ilgilendiren bu tartmalara salkl bir aklama getirebilmek amacyla Aznlk vakflar konusuna Osmanl Devleti zamanndan itibaren bir gz atmak istiyoruz.

i-

Osmanl

Devleti

Zamannda

Aznlk

Vakf

Uygulamalar

Vakflar, Dou ve slam Medeniyetinde olduu gibi Osmanl Devleti ierisinde de bir ok faydas olan sosyal ve politik kurumlar olarak alglanm ve kurulmalar tevik edilmitir. Osmanl devleti ierisinde vakflar, messesat hayriye ve mstagaliat vakfiye olmak zere ikiye ayrlmlardr. Bu vakf sistemi ierisinde Mslmanlarn kurduu vakflarda, mutlak surette vakfiye (Kurulu ynetmelii) olur ve eri mahkemelerce onaylanrd. Aznlk vakflarnn vakfiyeleri ise Padiah ferman ile kurulmalar sebebi ile bulunmamaktayd258. Yine Osmanl devletinde yabanclara mlk edinme hakk verilmemesi geleneklemi bir kurald. Tanzimat dnemine kadar topran mlkiyetinin devlete, kullanm hakknn tmar sahibine ait olmas uygulamas aynen devam etmitir. 1867 tarihinde karlan ve Tebaay Ecnebiyetinin Emlke Mutasarrf Olmalar Hakknda Kanun ile 30 yl ierisinde yabanc kiilere byk bir hzla toprak satlmas salanm, ancak ayn hak yabanc tzel kiilere tannmam ve bu tzel kiilere sadece lke ierisinde ticaret yapma hakk tannmtr259.

Musa Grbz-Abdullah Ok, Aznlk Vakflarnn Tanmaz Mal Edinmeleri Sorunu Ve Uyum Yasalar le Getirilen Dzenlemeler, S.A.D., C.5., S.49(Mays, 2004), s.27. 259 1895te sadece zmir evresinde ngilizlerin eline geen toprak miktarnn 2,8 milyon dnme ulat grlmtr. Ayn dnemde Rum, Ermeni ve Yahudilerin eline geen topraklar da hesaba katldnda yaklak alt milyon dnmn yabanclarn eline getii, Egedeki Trk kylerinin topraklarnn byk ounluunun el deitirdii ve zmirin %85 tanmaz mal ve toprak tapusunun yabanclarn eline getii grlmektedir. bkz.Yusuf Karaklk, Yabanclara Tanmaz Mlk ve Toprak Edindirme Uygulamas ve Trk Yerel Ynetimlerine Etkisi, S.A.D., Gen.Kur.ATASE yay., S.6(Aralk,2005), s.21.

258

75

Osmanlda tzel kiilik kavram ilk defa 1870 tarihli Ticaret Kanunu ile tannm, Vakflara tzel kiilik tannmas ise 1909 (8 Austos 1325) tarihli Cemiyetler Kanunu ile olmutur. Vakflarn gayrimenkul edinme hakk 1912 (16 ubat 1328) tarihli Vakflar kanunu ile tannrken, Aznlk Vakflarna da gayrimenkullerini tescil ettirmeleri art ile bu hak verilmitir. 1912 ylndan nce kii isimleri zerine tescil edilen ve Vakflarn bnyesinde bulunan gayrimenkullerin tescili maksad ile nce alt aylk bir sre tannm ve ardndan bu sre iki seneye karlmtr. Ancak bu dzenlemeden istenilen sonu alnamam ve ok sayda gayrimenkul, aznlk vakflar adna tapuya ilenememitir260.

ii- Lozan Antlamas ve 1936 Beyannamesinde Aznlk Vakflar

Lozan Antlamasnn 42/3. Maddesinde, Antlama ile aznlk olarak belirlenen gayrimslm halkn Trkiyede halen mevcut vakflar ile din ve hayr ileri kurumlarna her trl kolayln salanaca ve Trk Hkmetinin yeniden din ve hayr kurumlar kurulmas iin, bu nitelikteki teki zel kurumlara salanm gerekli kolaylklardan hibirini esirgemeyecei taahhd verilmitir261. 1926 ylnda Medeni Kanunun kabul edilmi ve kanunun yrrle girmesinden sonra kurulacak vakflarn Medeni Kanun hkmlerine tabi olaca, kanundan nce kurulan vakflar iin ise ayr bir kanun dzenlenecei aklanmtr. Bu kanun ancak 1935 ylnda 2762 sayl Vakflar Kanunu olarak karlabilmi ve vakflara Medeni Kanunla ngrlen tzel kiilik tannmtr262. Vakflar Kanununun 44. maddesi ile bu vakflarn envanterlerinde olan mallarn bildirilmesi ve tapuya kaydettirilmesi istenmitir. lk bata byle bir
Musa Grbz-Abdullah Ok, a.g.m., s.28. Baskn Oran, Lozanda Aznlklarn Korunmas, T.T.D., S.115(Temmuz, 2003), s.74. 262 Kanunun hazrlanmas srasnda bilgisi ve ihtisasndan yararlanmak zere Batnn nl Medeni Hukuk stad Hans Lemann da almalara katlmtr, bkz. Musa Grbz-Abdullah Ok, a.g.m., s.28. ayrca kanunla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Hasan Gneri, Aznlk Vakflarnn ncelenmesi, Vakflar Dergisi, S.X., 1972, s.99.
261 260

76

beyanname vermek istemeyen aznlk vakflar, vakfiyeleri olmadndan dolay 2762 sayl yasa kapsamna girmediklerini belirten bir erh koyarak beyannamelerini vermilerdir. stanbul Valiliinin 17 Mays 1937 tarihli yazsnda, Fener Rum Patrikhanesinin vakflar kanununun uygulanmasna itiraz etmek maksad ile, barodan uzaklatrlm olan avukat Viladimir Mrmrolu bakanlnda bir heyeti Ankaraya gnderdii, ayn teebbsn Ermeni Patrikhanesi tarafndan da yaplmasnn teklif edildii ve Ermeni Patrikhanesi tarafndan yine barodan uzaklatrlm olan avukat Karabet Paroni ile Ltkif Kuyumcuyann Ankaraya gnderildii belirtilmektedir. Ayn yazdan Mrmrolunun ayrca bir taraftan Katolik ve Yahudileri de bu ie tevik etmek iin propogandalar yaparken, dier taraftan Yunan hkmetinin bu konuda teebbsn salamak amacyla Yunanistan Konsolosluu ile grt anlalmaktadr263. Yine Rum Vakflarnn ban ektii aznlk vakflar, yabanc lkelerden yardm alan veya yabanc lkelerdeki ruhani makamlarla o zamana kadar tayin ve azil noktalarnda irtibata gemi olan aznlk vakflarna, yabanc vasf tannmas gerektii hususunu ileri srmler ve 2762 sayl vakflar kanunun art kotuu beyannameleri vermemekte ve idare kontrolne girmemekte srar etmilerdir. Vakflar Genel Mdrlnden Babakanla gnderilen 25 Ocak 1940 tarihli yazda bu dnceden hareketle, Byk ada ile Burgaz adasndaki Saint Georges Goudunas ve Georges Karypis manastrlar hakknda, Yunan Konsolosluu tarafndan yaplan bavurulara olumsuz cevap verildii bildirilmitir. Vakflar Genel Mdrl gerekesinde; yabanc lkelerden yardm grmesi ve ruhani memurlar, mdr ve temsilcilerinin yabanc lkelerdeki ruhani makamlardan atanyor olmasnn, yabanc olduunu iddia eden bu vakflarn aznlk vakf zelliini deitirmeyeceini ve 2762 sayl kanun kapsamnda deerlendirileceini belirtmitir264. 1940larn sonunda, yerli Rumca gazetelerde de 2762 sayl vakflar kanununun Rum cemaat messeselerine zararl olduu, Hristiyan hayr messeselerinin Vakf saylamayacan, saylacaksa bile bu messeselerin eri Mahkeme huzurunda

263 264

BCA 030.10./191.308.11. BCA 030.10./191.308.15.

77

vakfnamelerinin hazrlanmas gerektii konusunda, yazlar yaynlanm ve kanunda deiiklikler yaplmas istenmitir265. Konya Milletvekili Dr.Sadi Irmakn, Rum aznln mal alm ve satmlar iin yapt mracaatlarn stanbul Milli Emlkince srncemede brakld ve bunlar hakknda Mslman Trk vatandalar gibi muamele grlmesi istemi ile hazrlanm olan rapora karlk olarak Maliye Bakanlnn 6 Mart 1950 tarihli cevabnda, meselenin ksmda incelenmesi gerektii belirtilmitir. Rapora gre, birinci ksma giren ahsen bavurularda, Tapu ve Kadastro Dairelerinden cevap alnmas ve defterdarlktaki fihrist kaytlarna gre verilmi olan tahrir kaytlarnn Belediye ubelerinden istenmesinin ardndan yaplan inceleme sonucunda ilem yaplmakta, bu yzden bu trl bavurularda zorluk veya gecikme olmamaktadr. kinci ksma giren ve miras yolu ile intikal eden gayrimenkuller iin yaplan bavurularda ise, mutlak surette lm kaytlar istenmekte, ancak gerek stanbulun baz semtlerindeki nfus kaytlarnn yanm olmas, gerekse nfus sicil kaytlarndaki eski ve yeni kaytlar arasnda irtibatn olmamas sebebi ile bu tr taleplerin ilemleri yava yrmektedir. nc ksma giren ve devir cedvellerine dhil olan gayrimenkuller hakkndaki talepler ise zm en zor olanlardr. Bu cedveller, Ankara mukavelesince Hkmete devredilmi olan Rum mallarn ihtiva etmektedir ve ncelikle talep edilen bu mallarn devir cedvellerine dhil olup olmadklarnn incelenmesi gerekmektedir. Cedvellerin ilk kaytlar hazrlanrken, tapu kaytlar deil, vergi kaytlar dikkate alnm ve mal sahipleri hakknda yaplan tahkikatlarn ardndan Mbadele Komisyonundan onay alnmtr. Ancak Mbadele Komisyonu, lav tarihi olan 19.10.1934e kadar kendisine bildirilen isimler zerinde yeterli tetkik yapamad iin, mukavalenenamenin 12. maddesinde belirtilmi olan ahslara ait olan gayrimenkullerin dnda kalan ve aralarnda bir ksm Mslmanlara ait olan gayrimenkller de yanllkla devir cedvellerine ilenmitir. Ortaya kan karkln nlenebilmesi maksad ile Mbadele Komisyonu tarafndan 109 sayl bir karar karlmtr266. Bu kararla, devir ilemine giren gayrimenkuller iin bir senelik bavuru sresi tannm, ancak ou mal sahibi tarafndan bu sre ierisinde gerekli

Apoyevmatini gazetesinde 14.01.1948 tarihinde yaynlanan, , Avukat D.G. imzal Vakflar Kanunu ve Hayr Messeselerimiz isimli bir makalenin zeti iin bkz. BCA 030.01./101.625.15. 266 Karar metni iin bkz. EK6.

265

78

bavurular yaplmad iin devir ilemi balatlmtr. Rumlarn ikyetleri ve mahkeme bavurular da bu sebepten kaynaklanmaktadr267. Hkmetin Vakflar Kanununa dayanarak 19 Nisan 1965te Patrikhane ve Patrikhaneye bal bir kilise vakfnn hesaplarn denetlemek istemesi ve bunun Patrikhane tarafndan Lozan Antlamasnn maddeleri ileri srlerek reddedilmesi, Trk Yunan ilikilerini skntl bir safhaya sokmutur. Bu duruma, Trk basnndan da eletiriler gelmitir. Fahir Armaolu, Lozan Antlamasnn aznlklar ile ilgili maddelerinin tersine Patrikhanenin, Trk kanunlarn hie sayan ve srtn Yunanistana dayamak isteyen bir grnt sergilediini, Trkiyedeki Rum vatandalarnn ve Rum vakflarnn kendilerine Lozan Antlamasn kalkan yapmalar halinde, sahip olduklar hak ve hrriyetlerin, Lozan Antlamasnn 45. maddesi bakmndan Anayasamzn teminat altndan kabilecei uyarsn yapmtr268.

iii- Yargtayn 1974 Tarihli Karar ve Tartmalar

1936 beyannamesinden sonra aznlk vakflar valilik izni ile mal edinmeye devam etmilerdir. Kbrs ve ASALA sorunlarnn iyice alevlendii 1960l yllarn ortasndan itibaren bu konuda baz kstlamalara gidilmek istenmitir. Aznlk vakflarna tanmazlarn tapuya tescili iin gerekli olan ve Tapu Kanununun 2.maddesinde dzenlenen belgeler, vakfnameleri olmad iin Vakflar Genel Mdrl tarafndan verilmemeye balanmtr. Ayrca Yargtay 2.Hukuk Dairesi, 06.07.1971 tarihinde 4449 E, 4399 K, sayl ilamnn gerekesinde Balkl Rum Hastanesi Vakf hakknda ald bir kararnda yle demektedir; Grlyor ki, Trk olmayanlarn meydana getirdikleri tzel kiiliklerin gayrimenkul iktisaplar men edilmitir. Daire burada vakfnamesi olmayan Balkl Rum Hastanesi Vakfn yabanc bir vakf olarak deerlendirmektedir269.

BCA 030.10./109.733.4. Fahir Armaolu, Lozan ve Patrikhane, Cumhuriyet, 22.04.1965. 269 Baskn Oran, Ulusal Egemenlik Kavramnn Dnm, Aznlklar ve Trkiye, Anayasa Mahkemesinin 41.Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, Anayasa Yargs Dergisi, 2526 Nisan 2005, s.81.
268

267

79

Sorunun yargya intikal etmesi zerine Yargtay, ulusal gvenlii gereke gstererek 8 Mays 1974 tarihli ve E.1971/2820, K.1974/505 sayl kararla, 1936'ya kadar yaplan beyanlarn kurulu belgeleri olarak kabullenilmesine ve vakflarn beyannamelerinde belirtilenden baka gayrimenkul elde edemeyeceklerine karar vermitir. Alnan kararn ardndan aznlk vakflarnn 1936'dan sonra edindikleri mallar geri alnarak eski sahiplerine bedelsiz olarak iade edilmeye balanmtr. Uygulamaya gre eski sahipleri bulunamayan ve yasal miraslar da olmayan tanmazlar Hazine'ye aktarlm ve aznlk vakflarnn yeni mlk edinmelerinin n kesilmitir270. Yargtay Hukuk Genel Kurulunun bu kararla ilgili olarak gsterdii iki gereke yle zetlenebilir; 1- 16 ubat 1912 tarihli kanunla Trk olmayan tzel kiilerin tanmaz mal edinmeleri yasaklanmtr. Bu nedenle aznlk vakflar mal edinemez. 2- Aznlk vakflarnn vakfiyeleri olmamas sebebi ile 1936 Beyannamesinin vakfiye olarak kabul zorunludur. Bir vakfn yeni mal edinebilmesi iin vakfiyesinde aka belirtilmi olmas arttr. Hlbuki 1936 beyannamesinde aznlk vakflar byle bir bildirimde bulunmamlardr. Bu nedenle 1936 beyannamesinin verildii tarihten itibaren mal edinemezler. Yargtay 1971deki Balkl Rum Hastanesi Vakf ile ilgili olarak alm olduu karar tekrarlayarak 1974te bu vakf bir defa daha yabanc vakf olarak nitelendirmitir. Ayrca 1936da verilen beyannamede, sonradan mal edinilebilmesi istei belirtilmedii iin de bu tarihten sonra aznlk vakflarna herhangi bir yolla mal edinilmesi hakk verilmemitir271. Bu konuda yneltilen eletirilerin ardndan toplanan Yargtay Hukuk Genel Kurulu, 11.12.1975 tarih, E:975/11168 ve K:975/12352 sayl dzeltme karar ile birinci gerekesini dzeltmi ve aznlk vakflarn Trk vakflar olarak tanmlamtr. Ancak 1936 Beyannamesini vakfiye olarak tanmlayan ikinci gerekesini deitirmemitir272.

270 271

Aznlk Vakflar, Milliyet, 2 Austos 2005. Musa Grbz-Abdullah Ok, a.g.m., s.29. 272 A.g.m., s.30.

80

iv- AB Uyum Yasalar Kapsamnda Aznlk Vakflar le lgili Gelimeler

AB Uyum Yasalar olarak karlan kanunlarn ierisinde Aznlk Vakflar ile ilgili dzenlemeler de mevcuttur. 3 Austos 2002 tarihinde uygulamaya konulan nc Uyum Paketi ile Vakflar Kanunu deitirilerek, gayrimslim vakflara Bakanlar Kurulu karar ile gayrimenkul mal edinme hakk tannmtr. 4771 Sayl bu Kanunun 4. maddesinin 7.fkras bu tanmazlarn tapuya tescili iin kanunun yrrle girdii tarihten balamak zere alt aylk bir bavuru sresi ngrmtr273. 4771 sayl yasa, daha nce iptal davas alarak aznlk vakflarnn elinden alnan tanmazlarla ilgili yasal bir dzenleme getirmedii ve vakflarn mal edinmesini Bakanlar Kurulu kararna balad ynnde eletiriler almtr274. 4771 Sayl Kanuna yneltilen eletirilerin ardndan 02 Ocak 2003te dzenlenen Drdnc Uyum Paketi (Kopenhag Paketi) ile gayrimslim vakflarnn mal edinmeleri Vakflar Genel Mdrl iznine balanarak kolaylatrlmtr. Cemaat Vakflarnn Mal Edinmeleri, Bunlar zerinde Tasarrufta Bulunmalar ve Tasarruflar Altnda Bulunan Tanmaz Mallarn Bu Vakflar Adna Tescil Edilmesi Hakknda Ynetmelik, 4778 Sayl Yasa olarak 24 ocak 2003 tarihinde yrrle girmitir. Bu yasa ile aznlk vakflarnn tanmaz mal edinmesi kolaylatrlm, ancak aznlk yerine cemaat ibaresinin kullanlmas Lozan Antlamasnda aznlk olarak kabul edilmeyen gayrimslimlerin kurduklar vakflar da ayn kapy at iin youn eletiriler almtr. Aznlklarn mal edinmesi ile ilgili dier bir alma da 23 Ocak 2003te dzenlenen Altnc Uyum Paketidir. Bu paket kapsamnda karlan 4928 sayl yasa ile aznlk vakflarnn mal edinmeleriyle ilgili olan bavuru sresi 18 ay sre ile uzatlmtr275. Ayrca mar Yasasnda deiiklik yaplarak her din ve inantan ibadet yerlerinin yaplmasna olanak tannmtr.

Kanun maddeleri iin bkz. Resmi Gazete, 09.08.2002., S.24841. A.g.m., s.31., ayrca AB Uyum Paketi Kanunlar iin bkz. Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar, letiim yay., stanbul, 2006. 275 Kanun maddeleri iin bkz. Resmi Gazete, 19.07.2003., S.25173.
274

273

81

Tm bu abalara ramen, yasalarn uygulanmasnda istenilen sonu elde edilememitir. 2003 Mays ay itibari ile ABye uyum kapsamnda mlk edinme hakk kazanan cemaat vakflarnn yapm olduklar 1813 bavurudan, 579u belgeleri eksik olduu iin, 226s ise hak sahibi olunmad gerekesi ile reddedilmitir276. 2004 yl itibari ile aznlk vakflarnn tanmaz oran %18,66 orannda kalmtr277. zellikle Rum Patrikhanesi tarafndan uluslararas ortamda tartma konusu yaplan aznlk vakflarnn mal edinmesi hususuna AB de her vesile ile destek olmaktadr. 9 Kasm 2005te aklanan AB Komisyonu lerleme Raporunda ana balk olarak belirtilen hususlardan biri de aznlk vakflarnn durumudur278. AB uyum srecinin devam olarak Mays 2006dan itibaren 9.Uyum Paketi zerinde allmaya balanm ve TBMMde yaanan sert tartmalarn ardndan yeni kanun tasars Ekim 2006da TBMM Adalet Komisyonunda kabul edilmitir. Bu tasarya gre, cemaat vakflarnn 1936 yl beyannamesinden sonra, beyannamelerinde kaytl olup, tasarrufu altnda bulunan ''nam mstear'' veya ''nam mevhumlar'' adna tapuda kaytl olan tanmazlar ile 1936 Beyannamesi'nden sonra cemaat vakflar tarafndan satn alnm veya cemaat vakflarna vasiyet edildii veya baland halde, mal edinememe gerekesiyle Hazine veya Vakflar Genel Mdrl adna tescil edilmi ya da halen vasiyet edenler veya balayanlar adna kaytl olan tanmazlar; tapu kaytlarndaki mkellefiyetleriyle birlikte, dzenlemenin yrrlnden itibaren 18 ay iinde adna bavurmalar tescil halinde, tapu sicil mdrlklerine,''cemaat vakflar'' edilebilecektir. Yabanclar

Trkiye'de vakf kurabilecek, Trkiye'de kurulan vakflarn ynetimlerinde grev alabilecektir. Vakflar, hibir makamn izni gerekmeden mal alabilecek, mallar zerinde tasarrufta bulunabilecektir279.

276 277

Vakflar Umduunu Bulamad, Radikal, 5 Mays 2003. Trkiye devletini 2005 ylnda AHMde temsil eden avukatn beyanna gre devlete geen mallarn says 900dr. Oysa kar tarafn tezine gre, gayrimslimlere ait 160 vakfn toplam 2 bin 570 parasna devlet el koymutur, bkz.Oktay Eki, Sadece Patrik mi Dertli?, Hrriyet, 22.09.2005. 278 Akam, 22 Ekim 2005. 279 Sabah, 02.10.2006.

82

10. Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer tarafndan 9 maddesi zerinde tekrar grlmek zere Meclise iade edilen tasar, Adalet komisyonu tarafndan 13.03.2007 tarihinde aynen kabul edilmitir280. Cumhurbakan Sezer veto gerekesinde u grlere yer vermitir; Yasayla, yeni vakflarn vakf senedindeki amalar gerekletirmek zere Vakflar Genel Mdrlne bildirimde bulunmak kouluyla ube ve temsilcilik aabilmesi; vakflarn yeni tanmaz mal edinebilmeleri, mlhak vakflarn281 hayrat niteliindeki tanmazlarnn zglenebilmesi; cemaat vakflarna ilikin, ksmen ya da tmyle hayrat olarak kullanlmayan tanmazlarn, vakf ynetiminin istemi zerine Vakflar Meclisi kararyla, ayn cemaate ilikin baka bir vakfa zglenebilmesi ya da vakfn akarna dntrlebilmesi; vakflarn, yurtii ve yurtdndaki kii, kurum ve kurululardan ayni ve nakdi ba ve yardm alabilmesi, yurtii ve yurdndaki benzer amal vakf ve derneklere ayni ve nakdi ba ve yardm yapabilmesi; vakflarn, amacn gerekletirmeye yardmc olmak ve vakfa gelir salamak iin Vakflar Genel Mdrlne bilgi vermek kouluyla iktisadi iletme ve irket kurabilmesi ya da kurulmu irketlere ortak olabilmesi olanakl klnmtr. Bu dzenlemeler, hukukun genel ilkeleriyle, Anayasann 2.maddesinde yer verilen hukuk devleti niteliinin gerei olan hukuk gvenlii ilkesiyle, Anayasann rgtlenme zgrl ve mlkiyet hakkna ilikin 33. ve 35.maddesindeki kurallarla badamamaktadr282. Halen zerinde tartmalarn devam ettii tasary hukukular "Mulk", aznlklar "Yetersiz", kartlar "Teslimiyeti!" olarak nitelendirmektedirler. Hukukulara gre tasar, Trk ve aznlk vakflarna farkl statler getirerek "Eitlik" ve "Ayrmclk yasa" ilkelerini inemektedir. Bu da Anayasa'nn 2 ve 10. maddelerine, Avrupa nsan Haklar Szlemesi'nin 14.maddesine, Lozan Antlamas'nn 40.maddesine aka aykrlk oluturmaktadr. Aznlk szcleri de, geici 9.maddeyi rnek gstererek kanunun yrrlnden itibaren 18 ay iinde tapu sicil mdrlklerine
Yeni afak, 14.03.2007. Medeni Kanundan nceki vakflar Mazbut ve Mlhak Vakflar olarak ikiye ayrlr. Mazbut Vakf, Medeni Kanundan nce idarelerine el konmu veya mtevellilii bir makama art edilmi ya da hayri bir hizmeti kalmam vakflardr. Mlhak Vakf ise, vakf senedinde ngrlen mtevellileri (yneticileri) tarafndan ynetilen vakflardr. Mazbut vakflar, Vakflar Genel Mdrlnce, mlhak vakflar ise mtevellileri (vakf senedinde gsterilen yneticileri) tarafndan idare olunurlar. 282 Cumhurbakan, ayrca Anayasa Mahkemesi'nin de cemaat vakflarnn dini, hayri, sosyal, eitsel, salk ve kltrel alanlardaki gereksinimlerini gidermek zere Bakanlar Kurulu'nun izniyle tanmaz mal edinmelerini Anayasa'ya uygun bulduunu belirtmitir, Milliyet, 30.11.2006.
281 280

83

mracaat edilmesi olarak tanmlanan sre kstlamasn sadece kendileri iin getirilen "Negatif ayrmclk" diye nitelendirmektedirler. Kart gruplara gre ise, aznlk vakflar zgrce mal edinebilmelerine imkan salayan 6.madde sayesinde ba toplama ve mal edinme hakk ile birer siyasal g haline geleceklerdir283.

d- Ruhban Okulu Sorununun Geliimi

Fener Rum Patrikhanesi ile ilgili olarak Trkiyeyi uluslararas kamuoyunda zor durumda brakan meselelerin banda Heybeliada Ruhban Okulu sorunu gelmektedir. Balangta bir aznlk okulu olarak faaliyet gsteren okul, Patrik Athenagoras ile beraber Trkiye-Yunanistan ilikilerinin iyiletii dnemde, GrekOrtodoks kltrnn akademisi durumunda olan uluslararas bir yksek okul haline dnmtr. Trk yasalar ve Lozan Antlamasndaki eitlik ilkelerine aykr olarak gz yumulan bu durum, Trkiyenin ulusal gvenlii asndan zel okullar yasasn deitirerek bu okullar Milli Eitim bakanlna balamas ile sona ermitir. Okulun sadece kendisine bal olmasn isteyen Patrikhane, bu durumu kabul etmeyerek okulun Teoloji blmn kapatmtr. Bu durum Patrikhane ve Yunanistan tarafndan yllarca Trkiye aleyhtar bir propoganda malzemesi olarak kullanlmtr.

i- Okulun 1971de Kapatlncaya Kadar Geirdii Evreler

Heybeliada Ruhban Okulu, 19. yzyldan itibaren Ortodokslar arasndaki dini birlii korumak amacyla bir teoloji okulunun almasn gndeme getiren Fener Rum Patrikhanesi tarafndan, 1821de yanan Heybeliadadaki Ayia Triada Manastrnn restore edilmesi suretiyle 1 Ekim 1844te almtr. Okuldaki eitim, u drt ana aamadan gemitir; 1- 18441919: Drt yl ortaokul ve yl teoloji eitimi
283

En Hassas Tasar, Sabah, 20.09.2006.

84

2- 19191923: Orta eitimsiz, be yllk teoloji eitimi 3- 19231951: Drt yl ortaokul ve yl teoloji eitimi 4- 1951- 1971: Drt yl lise ve yl teoloji ihtisas eitimi Heybeliada Ruhban Okulu, 12 Mart 1936 tarihinde Tarabya Metropoliti Yovakim ve Bursa Metropoliti Polikarpas tarafndan Kadky Evkaf daresine verilen beyanname ile 2762 sayl Vakflar Kanunu gerei mlhak vakflar kapsamna alnm ve hazine adna tapu kayd yaplmtr284. Heybeliada Ruhban Okulunun faaliyetlerini srdrd dnem boyunca mdrleri metropolitler arasndan atanm ve ayn zamanda Ayia Triada Manastrnn da sorumlusu olmulardr. 1936 ylnda Heybeliadadaki Deniz Kurmay Okulunun ihtiyac gznne alnarak Heybeliada Ruhban Okulu ve Eytam Mektebinin (Dier bir ad ile am Manastr veya Yetimhane), stanbul Vilayetinin 25.04.1918 tarih ve 447 sayl yazsna dayanlarak idari bir tasarrufla istimlak gndeme gelmitir285. Bakanlar Kurulunun 5 Kasm 1942 tarihli toplantsnda verdii 4265 sayl kararla Eytam Mektebinin istimlaknn tamamlanmasna, Heybeliada Ruhban Okuluna ait ilemin ise ertelenmesine karar verilmitir. Yunan eliliinin istimlak kararna itiraz etmesinin ardndan, Babakanln istei ile 1947 ylnda Dileri, Maliye ve Adalet Bakanlklar tarafndan bir komisyon oluturulmutur. Komisyon, incelemesinin ardndan, Ruhban Okulunun eski sahiplerinde kalmasna, tapudaki kaydn sahipleri adna deitirilmesine, ancak hkmetin bu binay herzaman istimlk edebileceine karar vermitir. 1950 ylnda her iki okulu temsil eden avukatlarn da hazr bulunduu bir komisyon aracl ile bir sulhname hazrlanm ve 2 Haziran 1952 tarihli ve 25147 sayl kararname ile Eytam Okulu ve Heybeliada Ruhban Okulu meselesinin hazrlanan bu sulhname hkmleri gereince halledilmesine karar verilmitir286. Ad geen sulhname uyarnca, Heybeliada Ruhban Okulunun hazine adna kaytl olan tapusu, Tepe Manastr adna tescil edilmi, Eytam Mektebi hazineye terkedilmitir.
284 285

Elin Macar, a.g.e., s.288. A.g.t., s.67. 286 A.g.t., s.69.

85

1948 ylnda Athenagorasn Patriklie getirilmesi287 ve 1950de Menderes Hkmetinin baa gelmesi ile yeni bir dnem alm288 ve Milli Eitim Bakanlnn 8 Aralk 1950 gn ve 9127/7 ve 2601 sayl emriyle drt snfl ksm lise derecesine karlm, snfl ksma bir snf daha ilave edilerek Teoloji Yksek Okulu olarak derecelendirilmitir289. Bakanln Tarm ve Terbiye Dairesi 25.9.1951.gn ve 151 Sayl karar ile yeni yksek okulun ynetmelii stanbul Vilayetine gnderilmitir290. Ayrca Babakan Adnan Menderesin Heybeliada Ruhban Okuluna renci olarak gelmek isteyen yabanclara vize verilmesi husunda ilgililere verdii talimat sonras okula ok sayda yabanc renci gelmitir. Yabanc renci saysnn hzla artmas291 ve Rum aznla ruhban yetitirme olan kurulu amacndan uzaklamas sonucunda, 1951 ylnda balanlan yabanc rencilerle ilgili uygulama, 30 Mays 1963 tarihli bir genelge ile deitirilmi ve yabanc renci adaylarna soruturma yapmakszn vize verilmesi uygulamasna son verilmitir292. Ayrca dnemin Mili Eitim Bakan brahim ktem de basn mensuplarna verdii beyanatta, Lozan Antlamasnn 45.maddesindeki mtekabiliyet esasna sadk kalnacan ve Bat trakyadaki Trk aznla verilmeyen haklara mukabele edileceini aklamtr293.

Athenagoras, Trkiyeye gelii mnasebeti ile kendisi iin Ankara Palas otelinde verilen yemekte; Heybeliadadaki Ruhban Okulunun Ortodoks niversitesi haline getirilmesini ve stanbulun Ortodoks dnyasnn merkezi yaplmasn istediini belirtmitir, bkz. a.g.t., s.60. 288 Hlbuki Patrikhanenin yabanc renci ve ihtisas okulu konularnda daha nce yapm olduu istekler, ileri, Dileri ve Milli Eitim Bakanlklar temsilcilerinin oluturduu bir kurul tarafndan incelenmi ve26 Ekim 1949 tarihli kararnda, okulun renci says ve Trkiye ierisindeki Rum aznl says gznne alndnda Patrikhanenin okulla ilgili isteklerinin ihtiyacn ok stnde olduu tespiti yaplmtr. Karara gre bu talep, okulu aznlk messesi mahiyetinden kararak btn dnya Ortodokslarn toplayacak bir ilim merkezi haline getirme gayesini iermektedir. Yksek okul seviyesine getirilmesi ynndeki istein ise okulun ancak ilahiyat Fakltesine bal bir ortodoks Krssnn ilavesi suretiyle dnlebilecei, aksi bir durumun dier aznlklara iin emsal tekil edecei bildirilmitir, bkz. a.g.t., s.72. 289 Elin Macar, a.g.e., s.291. 290 mer Sami Coar, Patrikhane Dosyas, Hrriyet, 18.08.1976. 291 Bu konudaki en nemli tespit, 19501969 yllar arasnda eitimini tamamlayan 225 rencinin sadece 38nin Rum asll Trk vatanda olmas ve 162si Yunan uyruklu olmak zere 187sinin yabanc uyruklu olmasdr. Bu arada, 1952de okulda eitim veren 20 retmenin 12nin de Yunanistan vatanda olduunun belirtilmesi yerinde olacaktr, bkz.Gzde Kl Yain, ABD- AB giriimleriyle gndeme gelen tartma: Heybeliada Ruhban Okulu, Cumhuriyet Strateji Dergisi, S.26, 27.12.2004. s.22. 292 A.g.t., s.84. 293 Bakan konumasnda Yunan hkmetinin Trkiyede eitim grm Trk asll otuzbe retmene Bat Trakya okullarnda grev vermediini ve bu harekete aynen mukabele edileceini sylemitir, Milliyet, 13 04.1964.

287

86

ii. Heybeliada Ruhban Okulunun Teoloji Blmnn Kapatlmas

1971 ylna gelindiinde ise Dantayn bavurusu zerine Anayasa Mahkemesi, 1969/31 Esas, 1971/3 Karar ve 12 Ocak 1971 tarihli kararyla, 625294 sayl zel retim Kurumlar Kanununun 1, 13. maddeleri ile beraber 8nci maddenin zel yksek okullara ilikin 2, 3 ve 4. fkralar ve 48 nci maddenin zel okullara ilikin hkmlerini iptal etmitir295. 625 sayl zel okullar yasasnn iptal edilen maddeleri 1960 Anayasasnn 120 nci maddesindeki Btn yksek retim kurumlarnn yalnz devlete ve yasa ile, bilim ve ynetim bakmndan zerk bir kamu tzel kiiler biiminde kurulabilir hkmne aykr olduu iin kaldrlmtr296. Bu hkmlerin iptal edilmesiyle, 1951 ylndaki ynetmelik deiikliinin ardndan dier yksek okullar gibi zel bir yksek okul mahiyetinde olan ve bu yzden hukuki varl ortadan kalkan Heybeliada Ruhban Okulunun Teoloji blm, blmn bir devlet niversitesine balanmasn kabul etmeyen Patrikhane tarafndan kapatlmtr. Anayasa Mahkemesinin bu karar ile yksek retim kurumlar niversite ats altnda btnletirilmi ve birok ileri lkede geerli olan ada bir uygulamaya geilmitir. Heybeliada Ruhban Okulunun lise ksm ile ilgili olarak ise herhangi bir deiiklie gidilmemi, teki zel ya da vakf liseleri gibi devamn srdrm, ancak toplamda 1750 Rumun yaad stanbulda renci yokluundan dolay yasal olarak ak, ancak uygulamada kapal bir konuma gelmitir. Bugn bir tek rencisi olmad halde Milli Eitim bakanlnca atanan yneticisi hergn greve gitmektedir297.

625 Sayl Kanun, 08.02.2007 tarihinde kabul edilen 5580 Sayl zel retim Kurumlar Kanunu ile yrrlkten kaldrlmtr. Kanun maddeleri incelendiinde, okulu kapatlma srecine gtren maddelerde herhangi bir deiiklik olmad grlmektedir, Resmi Gazete, 14.02.2007., S.26434. 295 Em. Gn. Md. l Gv. D.Bk.l Arivi Klasr No: 422263/38/F3den aktr. a.g.t., s.96. 296 niversitelerin zerklii ilkesi benimsenirken gdlen ama, niversite retimi niteliindeki yksek retimi nesnel, bilimsel ller dndaki etkilerin, baka bir deyimle siyasal evrelerin, eitli kar veya dnce kmelerinin etkileri dnda tutmaktr, bkz. a.g.t., s.93. 297 Kavak zgen Acar, Heybeliada Ruhban Okulu, Cumhuriyet, 21.09.2004.

294

87

iii- Teoloji Blmnn Kapatlmasndan Sonraki Hukuki Giriimler

Patrik Athenagoras, okulun faaliyetine son verilmesinin ardndan dnemin Babakan Nihat Erime gerekeli bir bavuruda bulunmu, ayrca Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Profesrlerinden Hicri Fieke hazrlatt bir gr mesnet olarak gstererek, ayn niversitenin Devletler Hukuku Profesrlerinden mer lhan Akipeki avukat tayin etmek suretiyle 17 Ekim 1971 tarihinde Milli Eitim Bakanl aleyhine dava amtr298. Gerekelerinin gnmzdeki tartmalarla parallellik tad bavurudaki ana balklar unlardr; 1- Teoloji blmnn yksek okul saylmamas gerekmektedir. leri srlen gerekede, okul mezunlarnn yalnz rahiplik mesleine girebildii, okullarda retmenlie kabul edilmedii, dier lise mezunlar gibi okulun eitim ve retiminde bilimsel aratrma metodunu uygulamad gsterilmitir. 2- Okul bir meslek yksek okulundan ileri gidemez. Gereke olarak 625 sayl kanunun 1.maddesi ile msaade edilen okullardan olmad, bu yasann yrrlnden ok nce faaliyet gstermeye balad, 125 yldan beri devletin gzetimi altnda ve 25 Eyll 1951 gn 151 sayl ynetmelie ve mfredat programna uygun olarak faaliyet gsterdii ve mezunlarna yksek okul mezunu sfatn bahetmedii gsterilmi, dolaysyla ancak meslek yksek okulu saylabilecei ileri srlmtr. 3- Kapatma, Lozan Antlamasnn aznlklar korunmasna ilikin nc faslna ve 1960 Anayasasnn 12. maddesinde ngrlen eitlik ilkesine aykrdr. Hlbuki 1950 ylndan nce okul mdrl tarafndan dnemin hkmetine sunulan muhtrada, teoloji blmnn yllardan beri fiilen tad yksekokul statsnn tannmas istenmitir299. 1951 ylnda yrrle giren Heybeliada Ruhban Okulu Ynetmelii, bu dzenleme ile drt yla karlan teoloji blmnn bir yllk yksek renim veren yksek okul saylmasn kabul etmitir. Teoloji blmnn ders

298 299

A.g.t., s.97 vd., Dava konusu ile ilgili olarak ayrca bkz.Elin Macar, a.g.e., s.293 vd. A.g.t., s.101.

88

muhteviyatna bakldnda lise seviyesinin ok zerinde bir ihtisas eitimi verdii grlmektedir300. Patrikhanenin mezun olan rencilere gizli olarak, diploma yerine geen ve Milli Eitim Bakanl Diplomas ile elien bir belge daha verdii tespit edilmitir. Bu belgede, okul mezunlarna teoloji retmeni unvan verildii grlmektedir. Ayrca, son 11 rencinin okulun kapatlmas ile Selanik lhiyat fakltesine yatay gei yaparak renimlerini tamamlamalar ve daha nceki dnemlerde mezun olanlar da dahil olmak zere Yunanistandaki liselerde retmenlik yapabilmi olmalar, okulun yksek okul olduunun Yunanistan tarafndan da kabul grdn gstermektedir301.

ATHENAGORAS Allahn nayeti ve stanbul Yeni Roma Bapiskoposu ve Ekmenik Patrik Patrikin Turas-

Heybeliada lahiyat Okulunda muazzez ilahiyat derslerini dinleyerek mezuniyet imtihannn baaryla veren... Olu... aya kilise tarafndan Ortodoks Hristiyan Teolojisi retmeni unvan verilmi olup, bu unvann istilzam ve bahettii hukuk ve yetkiler de tevdi edilmi olduundan, Allahn banda muvaffakiyetle almas temennisi ile PATRKHANE BELGES kendisine verildi.

YIL... AY...302

Kapatma karar, Lozan Antlamasnn aznlklarn korunmas ve

eitlik

ilkesine aykr olamaz zira devlet denetimi dnda yksek okul ama izni sadece aznlklara mensup vatandalara deil, tm vatandalara yasaklanmtr. Lozan

300 301

Haftalk Ders Konular in bkz. EK-7. Zekai Balolu, Patrikhane ve Rahipler Okulu, nceleme Raporu, s.51den aktr. a.g.t., s.96. 302 A.g.t., s.102.

89

Antlamas aznlklar iin imtiyazlar deil, tm vatandalara eit haklar getirmitir. 1971 ylndaki Anayasa Mahkemesi kararna kadar Trkiyenin asli unsuru olan vatandalar kendi din adamlarn devletten bamsz olarak yetitirme imkanna sahip deil iken, Ortodoks Rumlar kendi din adamlarn kendileri yetitirmilerdir. Mahkemenin kamu dzeni asndan ald karar bu eitsizlii ortadan kaldrmtr. Din adamlarnn zel okullarda deil, devlet okullarnda yetitirilmesi Anayasa, Anayasa Mahkemesi karar, Yksek retim Kurumlar Kanunu, zel Eitim Kurumlar Kanunu ve Milli Eitim Temel Kanunu ile dzenlenmi bir devlet politikasdr. Teoloji blmnden mezun olanlarn yzde 80nin yabanc ve ekseriyetinin Yunan vatanda olduu bir okulun aznlk okulu olduu ve kapatmann Lozan Antlamasnn 40 nc maddesindeki Ekalliyetlerin Korunmas hkmne ve nsan Haklarna aykr olduunun ileri srlmesinin ise tartmaya dahi deer olmad kanaatindeyiz.

B- PATRKHANE VE ORTODOKS MEZHEB

1- Ortodoksluk Nedir?

1054 ylnda Dou Roma Kilisesi (Ortodoks) Romadan tamamen ve resmen ayrlmasndan sonra Balkanlardaki Hristiyan Topluluun hemen hemen tamamn kapsayan Dou Hristiyanlna Ortodoksluk denmitir303. Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasndaki asl ayrlk meselesi, M.S.850li yllardan itibaren Papann ulhiyet iddias ve stnln Ortodoks Kilisesinin kabul etmemesidir. lber Ortayl, mezhepler arasndaki bu uluhiyet tartmalarna yle bir aklama getiriyor; Ortodoks Kilisesine gre, Ruhban arasnda, kei, papaz (yani cemaati aydnlatan ve ibadeti yaptran) ve nihayet Piskopos olmak zere derece
303

Hakan Alkan, a.g.e., s.13.

90

vardr. Piskoposun ruhani bir vasf vardr ve rahiplerin stnde bir yneticidir. Patrik ise ilahi bir makam deildir, piskoposlardan bir tanesinin bir idareci-koordinatr olmasdr. Yani Ortodoks Kilisesinde uluhiyet kazanm tek bir yksek ruhani yoktur. Katolik Kilisesinde ise XIX. yzyldan itibaren Papann yanlmazl ve hkmlerinin tartlmazlnn kabul edilmesi ile beraber bu uluhiyet kendisine verilmitir304. Katolik Kilisesi, Ltin dili ve kltrne dayanrken, Dou Kiliseleri ounlukla Yunanca veya Sryanilerin kulland Aramca gibi l dillerden birini kullanmaktadr. Ortodoks ve Katolik kiliselerinin gnmzde dahi birlemesi sz konusu olduunda ouldan kelimesi sorun olarak ortaya kmaktadr. Ulhiyet-i selse (trinite) Baba, Oul ve Kutsal Ruhu ifade etmekte ve her iki mezhep tarafndan kabul edilmektedir. Ancak Ortodokslar iin Oul, Babann ulhiyetini alan ve onun bir paras olarak var olurken, Katolik Kilisesi Babadan ve Ouldan szetmekte ve bu terim yznden
305

Ortodokslarca .

Tanrya

ortak

komak,

Tanry

ikilemekle

sulanmaktadr

Ortodoksluktaki doru ve tam duasal ballk kurabilme gayreti, Ortodoksluun, yetki kaynan yazl metinlere dayandrmasn salamakta ve uygulamakta olduu yetkinin kaynan yazl kutsal metinlere dayandrmaktadr. Dolaysyla, Papalarn tersine, Patrikler bir yandan yazl metinlerde ngrlen kstlamalara, dier yandan da egemen devletin ngrd yasalara bamldrlar. Patriklerin grevi, Ortodoks Kilisesinin ba olan imparatorun, kendisinin ve lkesinin karlarna uygun olan isteklerini, yazl kutsal metinlere uyumlu klmaktan geer306. Ortodokslukta ruhban snf ksmdr. Bunlar Diyagos, Papaz ve Episkopostur. Bu snf yalnz takdis ile olunur. Bunun dnda olanlar, mesela baepiskoposluk gibi, rtbe ile verilir. Metropolit bir st rtbeye terfi etmi episkopos demektir. Baepiskoposlukla metropolitlik ayn makamdr. Metropolit bir blge veya vilayetin dini amiridir. Emri altnda birka episkopos bulunabilir307.

304 305

Bkz.lber Ortayl, Ortodoks Kilisesi, M.B.D., ubat 1987, s.17. A.g.m.,s.19. 306 Salim Gken, a.g.m., s.32. 307 Hikmet Yavuz Ercan, a.g.m., s.417.

91

2- Ortodoks Kiliseleri

a- Ortodoks Kiliselerinin Hiyerarisi

431de Efes Konsilinde yaanan monofisizm (sadaki ulhiyetle, Tanrdaki ulhiyetin ayrlamayaca) kavgasnn ardndan Ortodoks kiliseleri arasnda da anlamazlklar meydana gelmitir. lber Ortayl bu anlamazl yle aklyor; Bu anlamazlk sonucunda Ermeni-Gregorien Kilisesi (Ortodoks Ermenistan Kilisesi ve Msrdaki Kobt Kilisesi) ortaya kmtr. Kbtiler aslnda ark dillerinde Msrdaki Hristiyanlarn nemli bir ksmdr ve bunlara bugnk bir Ortodoks rahip, bir Yunanl veya Rus rahip monophysist diye kmseyerek bakar. Hem kilisenin resmi doktrininde hem de halk arasnda bu monifisizme ve monofisist kiliselere kar bir yabanclama vardr308. Dolaysyla, Ortodoks Kilisesi itikat bakmndan bir birlik iinde deildir ve Katolisizmle Protestanizmden ok evvel blnmelere uram bir kilisedir. Dnyada yaklak 320 milyon Ortodoks yaamaktadr ve bu Ortodoks nfus siyasal nedenlerle Grek ve Rus Ortodokslar olmak zere balca ikiye ayrlmaktadr. Hiyerarik olarak ise Ortodoks dnyasnda birbirleriyle balantl, ancak farkl zelliklere sahip tip kilise vardr. Birinci grupta yer alan kiliseler Patriklik dzeyindedir. Bunlar; stanbul, skenderiye, Antakya ve Kuds Patrikhaneleridir. stanbul Rum Ortodoks Kilisesi, yani Fener Rum Patrikhanesi, hem bu drt Patriklik arasnda, hem de btn Ortodoks kiliseleri arasnda tarihsel ncelii nedeniyle deil, Konstantin tarafndan kurulmas sebebiyle Eitler arasnda ilktir309. Antakya, aa yukar bugnk btn dou Arap dnyasn, skenderiye Patriklii ise btn Afrikay kapsamaktadr. Kuds, sadece Filistin, yani srail ve rdnn batsyla snrl bir daire iken, stanbul Patriklii denildii zaman dnyann dier blgeleri zerindeki bir ruhani rgt sz konusu olmaktadr.

308 309

.lber Ortayl, a.g.m., s.21. Aytun Altndal, a.g.e., s.45.

92

Her ne kadar kiliseleraras hiyerari byle grnse de Patrikhaneler ve bamsz kiliseler birbirlerinin iilerine ve yetki alanlarna karamamaktadrlar310. kinci Grupta yer alan kiliseler, ulusal kiliselerdir. Bunlar; Rusya, Srbistan, Romanya, Bulgaristan, Grcistan Patriklikleridir. nc grupta yer alan ve Autosephalis Kiliseleri denilen Ortodoks kiliseleri ise unlardr; Kbrs, Yunanistan, Arnavutluk, Polonya, ekoslovakya ve Grcistan (Autosephal Stats, Fener Patrii I.Dimitrios tarafndan 4 Mart 1990da verilmitir.) Kiliseleridir. Bunlar kendi kilise ilerini ulusal dzeyde, Patriklerden bamszca ynlendirme hakkna sahip olan kiliselerdir. Bu kiliseler otonom olmalarna ramen Patrikliklere baldrlar. Kendilerini ilgilendiren idari ilerde otonomdurlar, ama dinsel konularda kendi balarna ve Ortodoksluu balayc kararlar alamazlar. Ayrca Kanada, Afrika ve ABD metropolitlikleri de bu gruptadr311.

b- Trk Ortodoks Kilisesi

Megali dea amac ile balayan Rum isyanlar genelde Yunanistan, stanbul ya da Adalarda yaanm, Anadoludaki Ortodoks halk bu harekete pek katlmamtr. XIX. Yzyl sonlarna kadar Antalya Rumlarnn bir kelime Rumca bilmedikleri gz nne alndnda312, Anadolunun i ksmlarnda oturanlarn Rum milliyetiliinden fazla etkilenmemi olmas normaldir. Ancak yine de Patrikhanenin zellikle stanbul ve Trabzon evresinde baarl olurken, Anadolu'nun dier blgelerinin bu gibi tahriklere kaplmamasnn en nemli sebepleri Anadolu Ortodokslarnn, Fener ve Yunan hkmet adamlarnn tahriklerinden nispeten uzak kalmas ve balarnda Papa Eftim'in bulunmasdr313.
Salim Gken, Ruhban Okulu ve Ekmenizm, M.H.D., S.58 (Haziran, 2003), s.22. Aytun Altndal, a.g.e., s.46. 312 Antalya Rumlarnn Trke bilmedikleri, bu blgede Rumca reten Nikoloidis adl bir Yunan vatanda tarafndan dile getirilmitir, M.Sreyya ahin, a.g.e., s.241., ayrca bkz.Engin Narin, stanbulun Ad Bile Yoktu (Trk Ortodoks Patrikhanesi Basn Szcs Sevgi Erenerol Aklyor), P.T.D., S.61 (Eyll, 2005), s.22. 313 H.Yavuz Ercan, Fener ve Trk Ortodoks Patrikhanesi, B.T.T.D., S.102 (2005), s.114.
311 310

93

Yakn tarihimizde, Anadolu'daki btn Rumlar'a (Anadoluda yaayan Hristiyanlara) Grek damgas vurulmutur. Greklerin Anadolu'ya geliinden nce Anadoluda birok baka milletin var olduu, yalnz ne var ki kltrlerin karp kaynamas srasnda Grek dili ve kltrnn hepsinden ne getii grlmektedir. Benzer olarak Trkler geldikten sonra bu kez Anadoluda Trk kltr hkim duruma gelmi ve yaklak 1000 yldr bu kltrn egemenlii devam etmektedir. Buna rnek olarak, seksen yl nce Anadolu Ortodokslannn Trkeden baka bir dil bilmediklerini yukarda belirtmitik. te kendilerinin z ve z Trk olduunu syleyen ve Patrikhanenin devlete kar iledii sulardan rahatsz olan bu Hristiyan Trkler, daha 1918de Fener Patrikhanesinin igalci Batl Emperyalistlerle birlikte Trkiyeye kar giritii saldrya tavr alan ve Fener Patrikhanesi tarafndan, Sadrazam Tevfik Paaya ikyet edilen Papa Eftimin nderliinde bu duruma kar kmlardr. Patrikhanenin igal srasndaki ihanetini tasvip etmedii iin Anadoluya gnderdii genelgeye kar kan Papa Eftim, btn dnyadaki Hristiyan lemine gnderdii kendi genelgesinde yle demitir; Yaanan btn felaketlerin msebbibi, stanbuldaki Patrikhanedir. Mslman Trk kardelerimiz ne kadar ac ekiyor ise, bizler de Hristiyan Trkler olarak ayn aclar yaamaktayz. Dolays ile biz, devletimizden yana tavr aldmz btn dnyaya duyuruyoruz ve Kuvay Milliyeye, Mustafa Kemalin bakanlnda katlyoruz314. Papa Eftim, Anadoludaki cemaati stanbulun hakimiyetinden kurtarmak amac ile, Ankara Hkmetinin de onayn alarak, 21 Eyll 1922de Kayseride bir kongre toplamtr. Bu kongreye bata Konya ve Maka Metropolitleri ile Antalya ve Gmhane Episkoposu olmak zere 72 Ruhani katlmtr. Fener etkisi altnda olan stanbuldaki sekiz ruhani dairenin katlmad bu kongrede; kanun ve nizamlara aykr olarak seilen Patrik Meletiosun Patriklikten karlarak Fener Patrikhanesinin feshedilmesine, Kayseride bamsz bir Trk Ortodoks Patrikhanesi kurulmasna, Kilise ve cemaatler tarafndan Papa Eftime Anadolu Ortodoks Kilisesinin Umumi vekilliinin verilmesine karar verilmitir315.

314 315

Engin Narin, a.g.m., s.25. M.Sreyya ahin, a.g.e., s.247.

94

Kayseri'de Trk Ortodoks Patrikhanesi kurulunca Fener Rum Patrikhanesi bu kuruluun kendileri tarafndan tasdik edilmediini ve bamsz bir kilise olamayacan ileri srmtr. Hlbuki u unutulmamaldr ki Fener Patrikhanesi kurulurken de Roma Katolik Kilisesi bu kiliseyi tanmam ve aforoz etmitir316. Papa Eftim, 17 Ekim 1923 gn toplanan Sen Sinodu, Ortodoks Kilisesi ve cemaatleri Umumi Vekili sfat ile feshetmitir. Meletios azledilirken, Papa Eftim Patrikhane mmesilliine getirilmitir. Gnmz Trk Ortodoks Patrikhanesi Basn Szcs Sevgi Erenol, Sz konusu kongre bu kararlar alrken byle bir gce sahip miydi? sorusuna yle cevap vermektedir; zellikle vurguluyorum, Balkan Harbi ncesinde, Balkanlar da stanbul'a bal idi. Fakat bu sava sonrasnda, tek tek kendi bamszlklarn iln ettiler, kendi Patrikhanelerini kurdular ve stanbul'dan koptular. ayet Fener'deki Patriin ne srd gibi Fener Patrikhanesi ekmenik olsayd, o gnlerde, ne Srp ayrlp kendi Patrikhanesini kurard, ne Bulgar ne Romen. Yani Balkanlar, daha Osmanl yklmadan nce, Fener'in ekmenlik iddiasn kabul etmediler ve pe pee ayrldlar. te Kayseri'deki kongre, stanbul'daki Fener Patrikhanesi'nin feshine karar verirken, kendinde bu gc gryordu. Nasl? Katlan 72 metropolit, kendi ynetim kurullarndan ve kendi cemaatlerinden g alyordu. nk kilisesini kuran da, ykan da cemaattir! O gn alnan kararlar, hem hukuki ynden, yani devletin ynetimi asndan, hem de dinsel ynden kurallara uygundu. O bilin iinde uyguland, o hakka haizdi. Fakat ne yazk ki, Hristiyanln dinsel hukuku iyi bilinmedii iin, bu anlalmad. Cumhuriyet dneminde de bunun zerine gidilmedi, nedir, ne deildir aratrlmad. O gn, Kayseri'deki kongrede alnan o kararla, Fener' deki olay, bitmiti aslnda (...)317. Kongrenin ardndan, Yunanistann entrikalar ile Kadky Metropolidi Grigoriosun Patrik seilmesi zerine Papa Eftim Patrikhane vekilliinden istifa etmi, ardndan Ortodoks Kilise ve Cemaatleri Genel Vekili sfat ile Sen Sinodu bir kez daha feshederek Patriki azletmitir. Fakat bu da uzun mrl olmam ve almalarna, Patriklikten ayr stanbul Bamsz Trk Ortodoks Patrikhanesi Patrii olarak devam etmeye karar vermitir.
316 317

A.g.m., s.118. A.g.m., s.119.

95

6 Haziran 1924de Panaiya Kilisesinde yaplan kongrede u kararlar alnmtr; Fener Patrikhanesi ile dine ve dnyaya ait btn alkalarn kesilmesi, Kayseri'de nceden kurulmu olan Trk Ortodoks Merkez Kilisesinin stanbula nakledilerek bakanlna Papa Eftim'in getirilmesi, Ortodoks Kilisesi'nin bamsz olmas ve bu istikllin Hkmet tarafndan tasdikine ait gerekli ilemlerin hemen balatlmas, Panaiya Kilisesi'nin Trk Ortodoksluunun merkezi olarak tannmas318. Bylece Kayseride kurulan Trk Ortodoks Patrikhanesi stanbula,

Galatadaki Panaiya Kilisesine nakledilerek, Mstakil Trk Ortodoks Kiliseleri Bapapazl Vakf olarak tescil ettirilmitir319. Patrik Grigoriosun 1925 Ylnda lm zerine, Kralc ve Venizelist diye iki gruba ayrlm olan Fener papazlar arasndan seilecek Patrik hususunda, sinod yeleri arasnda mcadele balamtr. Daha nce de deindiimiz gibi bunlardan kral taraftar olan Terkos Metropolidi Konstantin Arabolu Patrik seilmitir. Fakat Yunanistan'da iktidar mevkiinde bulunan Venizelos taraftarlarnn stanbul'da bulunan mbadele komisyonu nezdinde yaptklar abalarn da neticesinde, Patrik mbadeleye tabii tutulmutur320. Patrik seimlerinden sonra, Papa Eftim'e Fener Patrikhanesi tarafndan verilen aforoz cezas kaldrlarak Piskoposlua ykseltilmi ve bylece bamsz bir Patrikhanenin Bapiskopos'u olmutur321. Bu tarihten itibaren Papa Eftim ile Patrikhane birok olayda kar karya gelmilerdir. Fener Rum Patrikhanesinin Trk Ortodoks Kilisesi aleyhine gelien almalar ve Papa Eftimden sonra dalma ihtimaline kar Trk Ortodoks cemaati bir toplant dzenlemi ve Fener Kilisesinin aralarna soktuu bozguncu ve casuslarn yapacaklar herhangi bir kt harekete meydan vermemek iin kendilerine sadk Papazlar seilmesini karara balamlardr. Toplantda Papa Eftimin amcasnn olu Sokrat'a Ermi, yeeni Nikola'ya Doran adlar verilerek papazla ve olu Yorgi'ye

H.Yavuz Ercan, a.g.m. s.120. Elin Macar, a.g.e., s.160. 320 A.g.m., s.121. 321 Eftimin Panaiyay ynetmeye balamas rahatszlk yaratm ve 19 ubat 1924te, Patrikhane tarafndan din adamlndan ihra edilmitir. Papa Eftim, Patrik Grigoriosu bu nedenle mahkemeye vermi ve 30 bin lira tazminat istemitir. Dava, 1924te Patrikin 500 lira para cezas almas ile sonulanmtr, bkz. Elin Macar, a.g.e., s.159.
319

318

96

Turgut ad verilerek diyagoslua tayin edilmi ve bylece Patrikhanenin gelecei teminat altna alnmtr322. Papa Eftim, 4 Mart 1968 tarihinde lene kadar, Patrikhanenin resmi gazetesi ve Rum basn da dhil olmak zere, Trklk ve kendisine kar yaplan tm aleyhte faaliyetlerle mcadeleye devam etmitir. Papa Eftimden sonra grevi, byk olu Dr.Turgut Erenerol, Papa Eftim II olarak devralmtr. Turgut Erenerolun l6 Mays 1991de yaamn yitirmesiyle kardei Seluk Erenol, Papa Eftim III olarak greve gelmi, ancak onun da 19 Aralk 2002 ylnda yaamn yitirmesi ile grevi Paa mit Erenol, Papa Eftim IV olarak devralmtr.

3- Patrikhane ve Yunan Kilisesi

Fener Patrikhanesinin, Osmanlnn son zamanlarnda ve Trk Kurtulu Mcadelesi esnasnda Atina Kilisesi ile beraber hareket ettiini nceki blmlerde grmtk. 1920de Konstantinin yeniden kralla getirilmesinin ardndan Atinadaki Venizelosu din adamlarnn ou grevlerinden azledilmitir. Ancak yine de Venizelos, azillerden etkilenmeyerek yerlerinde kalm olan, kendisine bal din adamlar sayesinde kilise zerindeki etkisini devam ettirmitir. Bu din adamlarndan, nceki blmlerde de ok iyi tandmz Atina Bapiskoposu Meletios ve yardmcs Athenagoras, bir mddet sonra Amerikaya giderek, Venizelosun talimatyla, geici bir sre Atina Kilisesine bal alacak olan ABD Ortodoks Bapiskoposluunu kurmulardr323. Bu iki din adamndan Meletios, hatrlayacamz gibi Trk vatanda olmamasna ramen batnn basksyla ve Osmanl hukukuna aykr olarak 8 Aralk 1921de Meletios IV adyla Fener Patrii olmu ve ABDde kurulan kilise birdenbire Patrikhaneye balanmtr. Daha sonra Amerika Bapsikoposu olan Athenagoras ise

322 323

A.g.m., s.121. lber Ortayl, a.g.m., s.23.

97

Yunanistan, ABD, Trkiye arasndaki ilikilerin ok iyi olduu bir zamanda, 1948de, ABD aracl ile Fener Patrii olmutur. Bu ve nceki rneklerde de grld gibi, Yunan Dou Ortodoks Kilisesi, Ortodoks leminde ruhani olmayan ancak politize olmu bir kurumdur. Yzbinlerce insann katledilmesine sebep olan, ihtiras ile Dou Roma mparatorluunu zayflatarak daha Trkler tarafndan ele geirilmeden yklma noktasna getiren ve yzlerce yldr iinde yaad Osmanl Devletinin paylalmasnda bizzat yer alan bu iktidar ve siyaset hrs, dou kiliselerinde her zaman dinin ve inanlarn nnde yer almtr. Balkan Savalar ncesinde, Patrikhane ve Yunan Kilisesi tarafndan uygulanan kiliseleri Rumlatrma faaliyetleri gnmzde, Ortodoks kiliselerinin Komnizm sonras iine srklendikleri yoksulluk ve bilgisizlik ortamndan ok iyi yararlanan Yunan Kilisesi tarafndan devam ettirilmektedir. Yunanllar, Yunanistandaki manastrlarda var gleriyle Ortodoks kiliseleri iin papaz yetitirmektedirler. Rus kiliselerinin de yetersiz kaldklar bu ortamda doan boluk, Ortodoksluk'tan ok Helenizm'e bal olan Yunanl papazlar tarafndan doldurulmaktadr324. Bu etkinin devam ettirilmesinde, Ortaadan beri var olan ve gnmzde Yunanistann iinde yar otonom bir yapda bulunan Aynaroz Ruhani Cumhuriyetinin de etkisi oktur. Makedonyadan Ege Denizine uzanan Khalkidi Yarmadas zerinde olan ve 1912 Balkan Harbinden sonra Osmanlnn elinden karak Yunanistana verilen yarmada u anda fiili olarak Yunanistan topradr. Buradaki manastrlar, idari adan Yunan hkmetine, ruhani adan ise Fener Rum Kilisesine baldr325. Yunanistan ile Patrikhane arasnda tarihten gelen balar, Cumhuriyet dneminde de hibir zaman kopmamtr. Bunun en gzel rneklerinden bir tanesi, Arnavut Ortodoks Kilisesinin 13 ubat 1929 ylnda Patrikhaneden bamszln ilan etmesi esnasnda Yunanistann gsterdii tepkide grlmektedir. Yunanistann, rk birlii derecesinde grd kilise ilikilerinden istifade ederek Arnavutluu ele geirmek istemesi sonucu, bundan rahatsz olan Arnavutluk Hkmeti, Ortodoks Kilisesini otosefal yapmaya karar vermitir. Bunun iin, Srbistan
324 325

Aytun Altndal, a.g.e., s.44. Uur Yldrm, a.g.e., s.136.

98

ajanl suu ile hkm giymi olan ve ayn zamanda Srbistan Otosefal Kilisesinden verilmi metropolit beratna sahip Viseryon Cuvanni isminde bir Arnavut Despotundan istifade edilmitir. Kilise ierisindeki Patrikhane yanls iki metropolit azlolunarak Viseryon ile beraber, metropolit daha atanm ve otosefal kiliseler iin drt metropolite sahip olma art gerekletirilmitir. Otosefal Kilisenin ilanna ait hazrlklar son dakikaya kadar gizli tutulmu, hkmet erknndan ou ve Arnavutluk resmi gazetesi Gazatta E Re bile ancak trenin yaplaca gn olaydan haberdar edilmilerdir326. Arnavutluk yasalarna gre son art olan Kral huzurunda yemin etme treninden sonra Devlet Bakan Ahmet Zogo u konumay yapmtr; Baka milletlerin hrriyeti urunda Arnavutlarn ne dereceye kadar fedakrlk etmi olduklarna tarih ahittir. Bilinmelidir ki Arnavut hrriyetsiz yaayamaz. Her millet gibi Arnavut Milleti de hrriyetini birok fedakrlklar bahasna elde etmitir. Bu mhim eserde Arnavut papazlarnn byk hizmetleri grlmtr327. Arnavut Kilisesinin bu ekilde bamszln iln etmesine, en byk tepki Yunanistandan gelmitir. Yunan basn, bunu ac bir hkmet darbesi olarak tanmlam ve yaplan iin taahhtlere ve mukaddes kilise nizamnamelerine uymadn belirterek hkmeti ar bir ekilde eletirmitir. Hatta yar resmi Messager dAthenes gazetesi, meseleye Yunan Savunma Bakannn mdahale etmesi gerektiini syleyecek kadar ileri gitmitir. Ayn gazeteye gre Ortodoks Yunan Hkmeti, 200 bin Ortodoks Arnavudun mukadderatna yabanc kalmayacak ve gerekeni yapacaktr. Patrikhane, Arnavutluk Otosefal kilisesini tanmama karar alm ve Srp Patriklii nezdinde itirazlarn iletmek iin Trabzon Metropolidi nvan ile Hrisint Filipidis isminde birini Belgrada gndermitir. Burada dikkati eken husus, Patrikhanenin Yunan tebasndan olan ve Yunan diplomatik pasaportu ile seyahat eden bir adam bu i iin tayin etmi olmasdr328.

Dileri Bakanlndan, Babakanla gnderilen 29.04.1929 tarihli yazda bunun ayrntlar verilmektedir, BCA 030.10./233.570.12. 327 A.g.a.b. 328 A.g.a.b., Bu grev iin Trabzon Metropolitinin seilmesi Rum basnndan da eletiriler almtr, bkz. BCA 030.10./ 256.721.3.

326

99

Yunanistan ile Patrikhane arasndaki szn ettiimiz bu ba, Patrikhanenin zaman zaman kendi ierisinde meydana gelen itilflarda bile Yunanistandan arabuluculuk yapmasn istemesine sebep olacak kadar ileri gitmesine neden olmaktadr. Patrikhane iinde kan muhalif krizi esnasnda, Athenagorasn Bakatip Yakovos Papa Yoannis ile llinopolis Metropolidi Gennadios Arabacolunu Amerikada toplanacak olan Kiliseler Kongresinin esaslar zerinde grmek zere 18 Mays 1954 tarihinde Atinaya gndermesindeki esas maksadnn, krizin Atina Hkmeti arabuluculuunda zlmesini salamak olduu ve Atinaya giden metropolitlerin Yunan makamlar ile temas iin talimat aldklar, ayrca Yunan Babakan Papagos ve Dileri Bakan Stefanopulosa verilmek zere mektuplar aldklar renilmitir329. Yunanistan Anayasasnn 2,13. Maddelerinde Yunanistann bir Din Devleti olduu yazldr. Kilise ayrca sahip olduu 300 bin dnm bulan geni tarm topraklar ile Yunanistann en zengin kurumudur. Sahip olduu bu zenginlik, siyasi gc de beraberinde getirmektedir. Kilisenin bu kadar geni miktarda sahip olduu topraklar ve siyasi gc, Yunan Hkmeti ile Kilise arasnda eitli ihtilflara neden olmaktadr. 1976ta Karamanlis Hkmeti dneminde balayan kiliseye ait topraklar kamulatrma istekleri, Papandreu Hkmeti zamannda uygulama aamasna gelmi, bu topraklarn, topraksz kyllere datlmak zere planland tasar 1987 yl Mart aynda Yunan Parlamentosu'ndan geirilmitir. Yasa tasarsnn ardndan bu duruma kar kan din adamlar bir sonu alamaynca, son are olarak yasann uygulanmas halinde, gemite ayrldklar Fener Patrikhanesi'ne balanma giriiminde bulunacaklarn bildirmilerdir330. Bunun hemen ardndan, Patrik Dimitrios, Atina Baepiskoposu Serafim'e, Anayasaca kabul edilen, mukaddes kanunlarla 18501928 yllarnda karlan ve halen kanun niteliinde olan nizamnameler nda, Kutsal Meclis karar ile evlat kiliseyi bu zor annda sonuna kadar destekliyoruz ifadelerini

329 330

BCA 030.01./133.869.4.

Ruhaniler, Yunan Kilisesi'nin be idari blmnden ile Girit, Aynaroz ve Onikiada'nn tamamnn zaten Fener'e bal olduunu hatrlatarak, geri kalan ksmn balanmasnn bir sorun yaratmayacan vurgulamlardr. Bu blgede bulunan kilise topraklar Fener'in sayld ve Hkmet bunlara mdahale edemedii iin, Yunan ruhbann amac Fener'e balanp kendilerine bal topraklar kurtarmaktr, bkz.Elin Macar, a.g.e., s.279.

100

ieren bir telgrafla destek vermitir331. Sorun Anayasa Mahkemesinin bu yasay iptal etmesi ile zmlenebilmitir. ki kilise arasnda grnteki bu destee ramen, Atina Kilisesi, zellikle son Atina Bapiskoposu Hristodoulosun greve geliiyle beraber, bir taraftan Yunanistan ierisinde eitli evrelerle siyasi mcadeleye girerken, dier taraftan Patrikhane ile g yarna girmitir. Hristodoulos ve yandalar, Yunanistandaki aydnlarn ve zellikle sosyalist PASOK arlkl politikaclarn ne srd devletle dinin ayrlmas, yani Trkiye gibi laiklemesi nerilerini vatan hainlii olarak tanmlamaktadrlar332. 1998 ylnda Patrikhane ve Yunan Kilisesinin ortaklaa bir bro ama teebbsleri iki kilise arasndaki iktidar ve stat sorununun hangi boyutlarda olduunu gstermitir. Atinada bu konu ile ilgili olarak yaplan toplantda, Brkselde ayn bro ierisinde Patrikhanenin talimatlar altnda hareket etmek istemeyen Yunan taraf, bamsz bir bro amak istediini belirtmi ve ii daha da ileriye gtrerek, nce statsnn belirlenmesi gerektiini syleyerek Patrikhanenin Atinada bro amasna dahi kar kmtr. Ayrca devam eden mzakerelerde, Yunanl bir din adamnn, Patrikhanenin Trkiye topraklarnda bulunduunu ve dolaysyla Yunanistan Kilisesinin ilerine karamayacan kastederek, Bamza Padiah getirmeye niyetimiz yok. dedii ileri srlmtr333. Fenerin, Ortodoks liderliini ele geirmek maksadyla, Yunan Kilisesinden ayr olarak izledii siyaset iki kilise arasnda gerginliklere sebep olsa da, Yunanistann zellikle Balkanlardaki Ortodoks hamilii ve nderlii abalar Yunan Kilisesi ile Patrikhane ilikilerinde bir dnem yaknlamaya yol amtr. Aradaki gerginlik sebebi ile 9 yldr Atinay ziyaret etmeyen son Patrik Bartholomeos, Mays 1999da Yunanistanda devlet bakan gibi karlanmtr 334. Ancak yine de Patrikhanenin, Trkiyenin AB yeliini, kendisinin ve Trkiyedeki Rumlarn geleceinin gvencesi olarak grmesi ve bu ynde bir politika izlemesi de Yunan Kilisesi ile kar karya gelmesine neden olmaktadr.

331

A.g.e., s.280. Cumhuriyet, 09.06.1998. 333 Zaman, 14.09.1998. 334 Ertan Kse, a.g.e., s.240.
332

101

Bu sorunu zmek ve iki kiliseyi yaknlatrmak amacyla, 1995 ylnda ABD bakan Clinton'un danmanlarndan Stefanopulos, Patrik Bartholomeos'la grtkten sonra gittii Atina'da u aklamay yapmtr; Patrik, Gmrk Birliinin gereklemesinin stanbul'daki Rum toplumunun yaayabilmesi asndan nemli olduunu sylyor. Amerika ynetimi olarak stanbul'da Rum toplumunun yaayabilmesi iin gvence veriyoruz. Patrik'e de bu gvenceyi verdim335. Gnmzde 1928de Balkan Savalarndan sonra Yunanistan snrlar ierisinde kalan Yeni Blgeler, iki kilise arasndaki en nemli sknt konusunu tekil etmektedir. Patrikhane, bu blgelerin vekletini 1928de Yunan Kilisesine brakmtr. Ancak Yunan Kilisesi, son Baepiskoposu Hristodoulos dneminde, bu anlamay unutturma politikas izlemeye balamtr336. Atina Bapiskoposu Hristodulous'un, 2004 yl ierisinde, Patrikhanenin manevi sorumluluunda olan bu yerlerden Selanik, Kozani ve Elefterupolis metropolitliklerine atama yapmas, Yunanistan tarafndan yzyln krizi olarak nitelendirilecek bir krize neden olmutur337. Patrikhane, Atina Kilisesinin bu hareketinin ardndan Fenere bal 42 metropoliti olaanst toplantya ararak Hristodulos ile her trl ilikiyi kesme karar almtr. Patrikhanenin Kuzey Yunanistan'daki metropolitlikleri zerindeki manevi egemenlie sayg gstermedii, Patrikhane ile Yunan Kilisesi arasnda var olan 1928 tarihli anlamaya sadk kalmad, kilise kurallarn ihlal ederek Ortodoks Kilisesi'ne zarar verdii gerekesi ile alnan bu kararn ardndan yaplan aklamada, atamalarn Yunan Hkmeti tarafndan onaylanmas durumunda bu blgelerin ynetimlerine Patrikhane tarafndan el konaca bildirilmitir. Ruhani Meclisin, Cumhuriyetin ilanndan bu yana ilk kez byle bir toplant yapmas ilgi ekicidir338. Patrikhanenin kararnn haksz olduunu ve znt duyduunu belirten Hristodoulos, Kilisemiz u anda bile Patrikhane ile tartmaktan kanarak, ekmenik Patrii desteklemeyi srdrecektir demitir339.

335 336

Hrriyet, 30 Austos 1995. Ertan Kse, a.g.e., s.238. 337 Ruhani Egemenlik Krizi, Akam, , 02.06.2004. 338 Ortodoks Dnyas Kart, Milliyet, 01 Mays 2004. 339 Kilise Kavgas Atinay Sarst, Sabah, , 02.05.2004.

102

Bapiskoposun bu szlerine ramen Atina Kilisesinin bu son atamalaryla, ar milliyeti papazlarn, Trk ordusunda askerlik yapmakla ve Trk ajan olmakla suladklar Patrik Bartholomeosun yetkilerine kar kt ok aktr. Patrikhaneden talimat almak istemeyen Hristodoulos, Atina Kilisesinin statsn ykseltip, stanbul, skenderiye, Hatay, Kuds, Rusya, Srbistan, Bulgaristan ve Romanya Patrikliklerinin yannda 9. Patrik olarak ilan etmeye almaktadr340. ki kilise arasndaki siyasi manevralarla dolu mcadelelerde, etkili bir hamle de Patrikhaneden gelmitir. Yunanistan snrlar ierisinde olmalarna ramen dorudan Patrikhaneye bal olan Girit Bapiskoposu ve Rodos Metropoliti, Patrikhane tarafndan Sen Sinoda seilmilerdir. Trkiyede de Yabanc metropolit atamas ad altnda ok tartlan bu konuda, atananlarn ikisinin Yunan snrlar iinden olmas, Patrikhanenin Yunan Kilisesi zerinde yapt bir g gsterisi olarak yorumlanmaktadr341. Hristoduolus, icraatlar ile ilgili olarak kendi kilisesi ierisinde de muhalefet grmektedir. Bu muhaliflerden Zakintos Metropoliti Hrisostomos, Yunan Kilisesi olarak karar aldklarn ve Bapiskoposun Trkiye ve Patrikhane ile ilgili olarak verecei beyanatlarnn yalnzca kendi kiisel grleri olacan sylemektedir342. Fenerin son zamanlarda Vatikanla srdrd diyalog, zellikle AB yeIii konusunda Patrik'in Trk d politikasn destekler demeler vermesi Yunan Kilisesini rahatsz etmektedir343. Bu rahatszlk Aynarozda isyan noktasna ulamtr. Patrikhanenin Vatikanla yaknlama kararna uymayan ve Patrikhane tarafndan buradan karlmalar karar alnan Aynaroz blgesindeki Esfigmenos Manastrnn 117 papaz direnie gemi, ablukaya alnan Manastrdaki isyan ancak polisin mdahalesi ile bastrlabilmitir344. Yunanistanda, son yllarda, Patrikhane ile ilgili olarak, Trkiyedeki cemaatinin yok olmas dolays ile Patrikhanenin Trkiyeden tanmas gerektii ve Trkiyenin AB yeliine adaylnn sz konusu olduu bir ortamda, Trkiyeden uluslararas bask mekanizmalar ile taleplerde bulunulmas gerektii eklinde iki farkl grn ortaya kt grlmektedir. Birinci grn gereklemesi durumunda,
340 341

Hrriyet, 02.05.2004. Elin Macar, Patrikhane Sorununu Anlamak, Radikal, 15.03.2004. 342 Cumhuriyet, 16.04.2005. 343 Elin Macar, a.g.e., s.282. 344 Komuda Aynaroz Krizi, Hrriyet, , 19.06.2003.

103

Yunanistann ulus-devlet yapsndan dolay Patrikhanenin uluslarst konumunun bu lkede skntlar yarataca dnlmektedir. kinci gr ile ilgili olarak ise, Yunan Dileri Bakanlnn 2000 tarihli bir raporunda, bugne kadar Trkiyeden talepkr gzkmeyen Yunan d politikasnn terk edildii bildirilmitir345. Patrikhane ile Atina Kilisesi arasnda yaanan tm bu tartmalara ramen, Yunan hkmetleri ve halknn Patrikhaneye olan manevi ball ve destei hi azalmadan devam etmitir. 1975 tarihli Yunan Anayasasnn Kilise-Devlet likisi bal altndaki 3.maddesi, 1. ile 3. paragrafnda, Yunanistandaki din, Hz.sann Dou Ortodoks Kilisesi dinidir. Ba olarak, efendimiz Hz.say tanyan Yunanistan Ortodoks Kilisesi ile Konstantinapolisteki byk kilise ve ayn dindeki btn Hristiyan Kiliseleri arasnda inan bakmndan ayrlmaz ba vardr, ayn zamanda Kutsal Sinod Meclisleri Kanunlar ile kutsal gelenee baldr346 denilerek Grek Devletinin stanbul Patrikhanesine ayrlmaz bir ekilde bal olduu hkm gemektedir347. Patrik Bartholomeos, Ruhani ve ok ynl mcadelemizi srdrmemiz iin gcmz Yunan halknn duygularndan alyoruz demektedir. Karamanlis Hkmeti, kendi lkesindeki Katolik kiliselerin Vatikana balanmasna kar ksa da, her frsatta Patrikhanenin Ekmenikliini destekleyen aklamalar yapmaktadr348. eitli nedenlerle Trkiyeye gelen her Yunan Diplomatn Patrikhaneyi ziyaret ederek Patrikin elini pmesi son 10 senede bir gelenek halini almtr. Patrik Bartholomeos da Yunanistann Patrikhaneye olan ilgi ve yaknln yle belirtmektedir; Gerek Babakan Karamanlisin geenlerde Patrikhanemize terif etmesi, gerekse son zamanlarda sk sk memleketimize gelen Yunan bakanlarn Patrikhanemize gelmeleri, Yunan halknn bu ana kiliseye olan balln ve saygnln gstermektedir349.

Elin Macar, a.g.e., s.254. Muammer Karabulut, Laik Trkiye Cumhuriyetini Patrikhaneye (mi) Yktracaklar!, K yay., stanbul, 2006. 347 Nejat Tarak, Batnn Yaylma Aralarndan Biri... Kresel Mcadelede Din Faktr, Cumhuriyet Strateji Dergisi, yl1., S.46., 16.05.2005, s.15. 348 Cumhuriyet, Camiye zin Yok, Atina Ynetimi Kiliseye Teslim, 29.04.2006. 349 Patrikhane Urak Yeri Oldu, Yenia, 15.07.2004.
346

345

104

4- Patrikhane ve Rus Ortodoks Kilisesi

Rus Ortodoks Kilisesi, Rus knezliklerinin, Trk-slam devleti olan Altn Ordu Devletinin boyunduruundan kurtularak Moskova etrafnda birlemeleri suretiyle Rus Devleti'nin ortaya karlmasnda byk rol oynamtr350. Kilisenin, Dou Ortodoks kiliselerinin zellii olan bu siyasi rol, devletin ok geni bir corafyada genileyerek mparatorluk halini almasnda da byk etken olmutur.1453 ylnda Dou Roma mparatorluuna Trkler tarafndan son verilmesinin ardndan, Ruslarn adeta kutsal bir slogan halini alm olan, Moskova, Bizansn Hedefidir. Moskova, nc Romadr iddias, Trkleri de ok yakndan ilgilendiren genileme politikasnn temelini oluturmutur. Slavizm-Yeni Slavizm adlar altnda bir doktrin haline getirilen dini temele dayal bu gr, zamanla Rusyann siyasi ve ekonomik hedefleriyle birletirilerek sistemletirilmi ve Ortodoksluun merkezi stanbulun ele geirilerek Slavlarn nclnde ve ynetiminde eski Romann hkimiyet alanlarn da iine alacak ekilde bir Ortodoks-Slav mparatorluu kurulmas haline gelmitir351. Rusyann ve dolaysyla Rus Kilisesinin gcnn en st noktaya vard XVII. yzylda, Yunanllar tarafndan dnemin Rus ar Aleksey Mihaylovie Osmanl Devleti ile savamas ve Aya Sofyaya tekrar ha dikmesi karlnda btn Ortodoks dnyasnn liderlii teklif edilmitir. Ancak, ar Aleksey stanbul'u alamad gibi, muhtemel bir birleme iin Yunan Kilise kurallarna uygun olarak yapt baz reformlar, halk arasnda olumsuz karlanm ve kendi iinde paralanmalar yaanmtr352. 20.Yzyln balarna gelindiinde bu iki kilisenin ayn ama dorultusunda tekrar yaknlat grlmektedir. Fener Rum Patrikhanesi, Osmanl Devletinin kmek zere olduunu deerlendirerek, Moskovadaki Rus Ortodoks Kilisesinin de destei ile Ortodoks leminin yeniden tarihteki gl yerini alacana inanmtr353. Ancak Hrriyetlerine kavuan Balkan milletlerinin, ilk ileri karde kiliseler arasnda
lyas Kamalov, Hayalden Geree III.Roma Rus Ortodoks Kilisesi, S.A.D., S.64(Austos, 2005), s.65. 351 Trkiye Stratejik Aratrmalar ve Eitim Merkezi (TRKSAM), Komularmz Rusya Federasyonu Dn-Bugn-Yarn, B.T.T.D,. S.2.(Mart,1997), S.92. 352 lyas Kamalov, a.g.m., s.65. 353 Aytun Altndal, a.g.e., s.43.
350

105

birinci derecede rol oynamak amacyla yeni kilise fikrini ortaya karan Rus Kilisesinin destei ile kendi milli kiliselerini kurmalar olmutur354. Bolevikler'in hkimiyeti ele geirmesiyle Rusyada, rejim deiiklii yannda adeta din deiiklii de gereklemi ve Ortodoksluun yerini ateizm almtr. SSCB dneminde birok kilise ve manastr yklm ya da mzeye dntrlmtr. Bunun etkisi ile devrimden sonra merkezi Newyork olarak seilen bir Rus kilisesi kurulmutur355. Souk sava dneminde, ABDnin stanbul Patrikliini destekleyerek, Ortodokslar zerindeki Rus etkisini nleme gayretleri, iki Patrikhane arasndaki ilikilerin gerilmesine sebep olmutur. Moskova Patriklii ubat 1949da yaynlanan bir yazsnda stanbul Kilisesini imdiye kadar nezaketen tandk diyerek stanbul Patrii ile Ortodoks Kilisesinin dier papazlarn Sovyet aleyhtar faaliyetlerinden dolay ihtar etmitir356. SSCB'nin son Bakan Mihail Gorbaov'un, lke iinde balatt yumuama politikas ve buna paralel olarak esmeye balayan demokrasi havasnn kendini dini alanda da gstermesi, kilise iin yeni bir dnem balatmtr. BDTnin dalmasndan sonra, birlikten ayrlan milletlerin din olgusu ile bir arada tutulmas amac ile Rus Ortodoks Kilisesi tekrar ayaa kaldrlm, Rusya Federasyonunun ilk Devlet Bakan Boris Yeltsin dneminde glenmeye balayan Kilise, Vladimir Putin dneminde bu gcn zirvesine ulamtr. Putin, arlk Rusyasnda olduu gibi Ortodoksluu Rus kimliinin bir paras olarak grmektedir. Gnmz Rusya Federasyonunda Rus Ortodoks Kilisesinin stlendii grev u balklar altnda aklanabilir; 1- Yeniden Rus milli kimliinin nemli unsuru olmak, 2- Eski Sovyet lkelerinde yaayan Ruslar asndan birletirici bir unsur olmak, 3- Rusya Federasyonu, Beyaz Rusya ve Ukraynay birletirmek,

Yunan Kilisesi 1833te, Romanya Kilisesi 1865te, Srbistan Kilisesi 1879ta, Arnavutluk Kilisesi 1937de bamszlamlardr, bkz.M.Sreyya ahin, a.g.e., s.343. 355 Gnmzde, Moskova ve Newyork olmak zere iki Ortodoks Rus Kilisesi vardr, bkz.Halil Berktay, a.g.m., s.22. 356 Erol Trkmenolu, Ortodoks Birlii ve Trkiye (III), Belgelerle Trk Tarihi, S.102 (2005), s.123.

354

106

4- Dier eski Sovyet Cumhuriyetlerinde Rusyann etkisinin devam etmesinin bir gvencesi olmak ve bu alanda entegrasyonu desteklemek 357. Bugn dnyadaki 320 milyon Ortodoks nfusun yaklak olarak 200 milyonuna sahip olarak en kalabalk Ortodoks Kilisesi konumunda olan Rusya Kilisesi, tm Ortodoksluun temsilcisi ve koruyucusu olduunu her frsatta dnya kamuoyuna hatrlatmaktadr 358. 1990l yllarda, Rusyann, Moskovada finanse edilen Yunan Ortodoks Bankas aracl ile Kbrs Rum Kesimine S300 fzesi satmasnn ardndan, Rusya ve Rus Kilisesinin Fener Patrikhanesinin Ekmenik olmasn destekledii ve Trkiye etrafnda bir Ortodoks emberi oluturmak iin ibirlii yaptklar iddialar ortaya atlmtr. Ancak bu iddialarn aksine, Rus Ortodoks Kilisesi ile Fener Rum Patrikhanesi arasnda Ortodoks dnyasndaki alan mcadelesi sebebiyle devam eden gerginlik kendisini her alanda gstermektedir359. Rus Kilisesi, SSCBnin yklmasndan sonra, Bartholomeosu, Sovyetler Birliinden ayrlan yeni Cumhuriyetlerin kiliselerini Moskova Patrikliinin ats altndan koparmakla sulamtr. Bu Cumhuriyetlerden, Sovyet igaliyle birlikte Rus Ortodoks Kilisesine balanan Estonya, 1991 ylnda yeniden bamszln kazandktan sonra bamsz kilisesini kurmu ve Sovyetler ncesi konumuna geri dnerek Fener Rum Patrikhanesi'ne balanmak istediini aklamtr360. Fener Rum Patrikhanesinin bu teklifi kabul etmesinin ardndan, Patrikhaneye bal zerk Estonya Kilisesi ile Moskovaya bal bir Rus Kilisesinin kuruluu karar benimsenmitir361. Bu kararn ardndan, Rus Ortodoks Kilisesi Fener Rum Patrikhanesi'yle btn ilikilerini kestiini aklamtr362. Rus Ortodoks Kilisesi ile Fener Rum Patrikhanesi arasnda ihtilaf konusu olmaya devam eden dier bir mesele, Ukrayna'daki Ortodoks Kilisesidir363. Ukrayna Kilisesi, 1686da Moskovaya balanana kadar, Fener Patrikhanesinin yetki alan iinde olmutur. 1917de muhalif Rus Kilisesi Rusya dna tannca, 1930da Ukrayna
357 358

lyas Kamalov, a.g.m., s.67. Halil Berktay, a.g.m., s.22. 359 Mehmet elik, a.g.e., s.131. 360 lyas Kamalov, a.g.m., s.69. 361 Elin Macar, a.g.e., s.252. 362 Hakan Alkan, a.g.e., s.79, ayrca bkz. lyas Kamalov, a.g.m., s.68. 363 a.g.e., s.250.

107

Kilisesi de onu izleyerek ABD ve Kanadaya yerlemitir. Kilisenin bamszlk isteyen ruhanileri, bunu Fenerden talep edince Aleksios, Bartholomeosa sert bir mektup yazarak, onu kutsal kilise yasalarn blmekle sulamtr. Fener Patrikhanesi, Moskova ile ilikilerini bozmamak iin konuyu Rus Kilisesinin bir i sorunu olarak kabul ettiini aklamtr. Gnmzde ABD destekli Turuncu Devrimle iktidara gelen Bat yanls Viktor Yuenko, Ukrayna Ortodoks Kilisesini zgrletirebilmek iin Fener Rum Patrikhanesini Moskovaya kar bir koz olarak kullanmaktadr. Estonya ve Ukrayna Kiliselerinin bamszlklar iin Patrikhaneyi bir destek arac olarak kullanma istekleri, Patrikhane tarafndan dnyaya tarihi nemini kantlayaca bir g gsterisi olarak sunulmaktadr. Hlbuki u anda mevcut milli kiliselerin tarihini deerlendirdiimizde, Moskovadan bamszlklarn kurtaran bu kiliselerin bir sonraki admnn Patrikhaneden de ayrlmak olaca ok aktr. Rus Patrii Aleksios, Fener Rum Patrikhanesinin ekmenikliini tm dnyaya duyurmak amac ile yapt uluslaras organizasyonlara kar kmaktadr. Bu sebeple 2226 Eyll 1995 tarihinde, Patmos adasnda yaplan Vahiy ve evre Toplantsna katlmayarak, gerekte Fener Patriinin siyasi ama tayan bu giriimine destek vermemitir364. Yine 20 Eyll 1997de Trabzonda balayan ve devamnda Karadeniz ky ehirlerinin ziyaret edildii Din, Bilim ve evre Sempozyumunda, Fener Patriini, maiyetinde yzlerce din, bilim ve siyaset adam olduu halde, Odessa limanna uradklarnda karlamam ve Odessadaki makamnda kabul etmitir365. Rus Patrii Aleksiosun giriimi ile 20 Ocak 1996 tarihinde Fener Patrikhanesi ile bir protokol imzalanmtr. 201 sayl bu protokole gre iki kilise, birbirlerinin karlarn zedelememe ve birbirlerinin etki alanna mdahale etmeme karar almlardr366. Bu karara ramen Fener Rum Patrikhanesinin st dzey yetkililerine atfedilen bir aklama ile Moskova Patrikhanesinin yetki alann 1686 ncesi snrlarnda kabul etmesi, ilikilerin tamir edilemeyecek ekilde bozulmasna sebep olmutur. Fener Rum Patrikhanesinin bu karar, Moskova Patrikhanesinin Ukrayna,

Sempozyuma Grcistan, Ukrayna, Bulgaristan, Srbistan, Arnavutluk, Romanya, Avustralya ve AB yesi lkelerin Ortodoks kiliselerinin temsilcileri katlmlardr, bkz.Uur Yldrm, a.g.e., s.147. 365 Bylece Barthelomeosa stnlk salayacak ince bir hareketten kanmtr, bkz a.g.e., s.132. 366 Mehmet elik, a.g.e., s.131.

364

108

Beyaz Rusya, Orta Asya ve hatta bugnk Rusyann bir ksm zerindeki hakkn tanmad anlamna gelmektedir367. Patrik Aleksios, Ortodoks dnyasnda dier dinlerden farkl olarak bamsz ynetimlere sahip deiik kiliseler olduunu, ortak bir lider ya da dierlerinden stn bir kilisenin olmadn her frsatta ifade etmektedir368. 2006 yl ierisinde Srbistann bakenti Belgradda, kilise temsilcilerinin toplantsnda gndemin 45.maddesinde yer alan Ortodoks dnyas ncelik merkezi Konstantinapol Rum Patrikhanesidir ifadesine Rus Ortodoks Kilisesi temsilcisi itiraz ederek; Biz kimseye bal ve kimsenin altnda deiliz. Moskova Patrikhanesiyle Konstantinapol Patrikhanesi arasndaki iliki ancak eitler arasndaki diyalog eklinde olur demitir369. Rus Kilisesi, Patrikhane ile yaad bu nfuz mcadelesinin bir benzerini de Vatikan cephesinde yaamaktadr. SSCBnin yklmasndan sonra din arayna giren halkn bu ihtiyacn iyi gren Vatikan; Polonya, Macaristan, Slovakya, ek Cumhuriyeti, Bulgaristan, Romanya, Karada, Makedonya ve genel olarak Ortadouda yrtt misyonerlik faaliyetlerinin benzerini topluluktan ayrlan lkeler zerinde de uygulamaya balamtr370. Bu durum Rus Kilisesini rahatsz etmi ve Katolik Kilisesini Bakalarnn mirasna konmakla sulamtr. Papann Moskovaya yapmak istedii ziyaret isteini kabul etmeyen Rus Kilisesi, Ukrayna ve Kazakistandaki Katolik temsilciliklerine yaplan ziyaretleri de protesto etmitir. Moskova Kilisesi, Bizim Vatikana itaat etmemiz dnlemez. nk Papay kutsal ve hata yapmayan kii olarak kabul etmiyoruz demitir371. Ayrca Vatikann ubat 2005te Rusyadaki idari birimlerinin statsn ykselterek, birer piskoposluk dairesi halinde Moskovada bulunan metropolitlie balama karar, Rusya Dileri Bakanl ve Kilise tarafndan byk tepki ile karlanmtr372.

Gzde Kl Yain, Medeniyetler atrken Kiliseler Yaknlayor..., Cumhuriyet Strateji Dergisi, S.128., 11.12.2006., s.6-8. 368 Trkiye Dinler Bar in Tarihi Frsat, Milliyet, 07.01.2006. 369 Papann Fener ifreleri, Hrriyet, 02.11.2006. 370 Aytun Altndal, a.g.e., s.44. 371 Hrriyet, 02.11.2006. 372 lyas Kamalov, a.g.m., s.69.

367

109

III- PATRKHANENN GNMZDE EKMENKLK YOLUNDAK FAALYETLER

Fener Rum Patrikhanesinin Ekmeniklik iddias ile ilgili olarak gnmzde birok deerlendirme yaplmaktadr. Bu deerlendirmelerden basn ve kamuoyunda en ok tartlan Prof.Dr. Mehmet elikin Fener Patrikhanesinin kmeniklik ddiasnn Tarihi Seyri adl kitabnda belirttii, Patrikhanenin nihai olarak Vatikan tipi bir devlet kurmay amalad eklindeki grdr. elikin 2000 ylnda yapm olduu ve yaanan gelimeler erevesinde olaylar zetledii deerlendirmenin aamalar unlardr; 1. Ekmeniklik statsyle Patrikhane ve bal ruhanilerini Trkiye Cumhuriyeti kanunlarnn vesayetinden kurtarmak, 2.Sur i stanbulun Patrikhanenin Ekmenik damgas altnda eski Konstantinople olarak yeniden ihyas, 3. Hristiyan lkelerin stanbulda dini Ateelikler amalar, 4. BM, AB ve UNESCO gibi uluslararas kurulularn surlar iindeki tarihi Konstantinoplenin Ak ehir haline getirilerek, Trkiyenin Hkmranlk hakkn tartmaya amak. 5. Vatikann resmen kuruluu373. Trk basnn ve kurulularnn byk bir ksm tarafndan Patrikhane ile ilgili muhtemel tehlikeler anlatlrken374 bavurulan bu gr, konuya din zgrl penceresinden bakan dier bir ksm tarafndan kendisine gvensiz milliyeti fikirler olarak gsterilmektedir. almamzn bu blmnde, bu deerlendirmede geen hususlar gnmzde yaanan gelimelerin nda inceleyeceiz.

Mehmet elik, a.g.e., s.158.vd. Bkz. ankara Ticaret Odasnn 2005 ylnda yaynlad Fener Rum Patrikhanesi isimli kitapk, ayrca bkz. Sayg ztrk, te, Patrikhanenin 5 Aamal Planndaki Hedefler, Gzc, 12.12.2004.
374

373

110

A- EKMENKLK DDASININ TM DNYADA TANINMASI N YAPILAN GRMLER

Fener Rum Patrikhanesinin Ekmenikliini kabul ettirebilmesi iin nce dnya kamuoyunun bu konuya altrlmas gerekmektedir. zellikle 1990 ylndan sonra balayan bitmek tkenmek bilmeyen uluslararas almalar sayesinde Patrikhane bu konuda byk bir baar salamtr. Patrikhanenin tm bu faaliyetlerine gemeden nce konuya biraz daha geni adan bakabilmek amacyla, gnmz dnya politikalar ve Vatikanla yaanan son gelimelere ncelikli olarak deenmekte fayda gryoruz.

1- ABDnin ve ABnin Yeni Dnya Dzeninde Patrikhanenin Rol

1948de Patrik Athenagorasla balayan ve Ekmenizm iddialarnn ABD tarafndan da desteklenmeye balad dnemde Ortodoks kiliselerinin birletirilmesi almalar devam ederken, ezamanl olarak yine ABDnin istei ve ynlendirmesi ile Vatikanla da bir yaknlama salanmaya allmtr375. ABD, Dinleraras Diyalog ad altnda balatt bu proje ile komnizmi gneyden kuatan anti-komnist Yeil Kuak uygulamasn da kuvvetlendirmeye almtr. Athenagorasn Patriklik makamna getirilii, anti-komnist aklamalar, nceki blmlerde akladmz faaliyetleri birarada deerlendirildiinde bu durum daha da anlam kazanmakta ve yaanan tm olaylarn aslnda bu projenin birer paras olduu grlmektedir. Bu projenin devam olarak Souk Sava dneminin ardndan ABDnin senaryosunu yazd yeni dnya dzeninde ulustan ziyade din faktr n plana

Alman Frankfurter Allgemeine Zeting gazetesi, 28 Aralk 1963te Athenagorasla yapt bir rportaj yaynlar, Patrik Romal bir hac ile ilgili bir hikayeyi aktarmaktadr, Hac, sla dnnde izlenimleri ile ilgili olarak din uruna ehit denlerin kendisine Biz burada, Romallar ve Yunanllar yanyana yatyoruz. Bizler bu meydanda imanmz isbat ettik. Siz bugnn Yunan ve Romallar karlkl tanmaya dayanan ikililii muteber klmadka, birlikte dua etmedike ruhlarmz d olmayacak dediklerini anlatr, bkz.Emre zylmaz, a.g.t., s.63-64.,

375

111

karlmakta, milli duygular geri plana itilmek istenmektedir. Bu plana uygun olarak Bat lkelerinde Hristiyan mezhepleri birbirlerine yaklatrlmakta, Avrupa Birlii rneindeki gibi tek tip bat lkesi oluturulmaya allrken, dou medeniyeti de Byk Ortadou Projesi ile Batya uyumlu hale getirilmeye allmaktadr. Birlemi Milletlere kaytl olan 160dan fazla lkenin ideolojileri trplenmi ve lkelerin ounluunda dini ideolojiler ulusal ideolojilerin zerine karlmaya balanmtr. Dini ideolojilerin ve ortak inan deerlerinin kresel gler tarafndan siyasal bir g unsuru olarak kullanld ve Hristiyanlk ideolojisi ierisindeki mezhep ve fraksiyonlardan kaynaklanan birok gerilim ve ekimelerin yaand gnmzde, NATO istihbarat raporlarndaki tehdidin yeni ad slam Kkten Dincilii olmutur376. Hristiyan Kiliselerinin bu yaknlamasnda hedefin slam Dnyas olduu fikrini paylaan Prof.Dr. Erol Manisalya gre; kiliseleri yaknlatrma projesini balatan Bat kapitalizmi, slam lkelerini iki seenekten birisini semesi iin zorlamaktadr: Ya ''radikal slam olarak'' Batnn karsnda dman olmak, ya da ''Batc olarak kapitalizminin yannda durmak, yani emperyalizmin maas olmak377. Batnn Latin Amerika ktas lkelerine de uygulad bu emperyalist yaklam ierisinde hedefteki lkelerin halk, cumhuriyeti, zgrlk ynetimler kurma istekleri tehlikeli olarak adledilmekte ve lkelerin milliyetilik izgileri krlmak istenmektedir.378. Btn dnyann gz nnde perdelenen bu oyunla ilgili olarak Atilla lhan yle bir yorum getiriyor; 'Dou Bloku kertilince, Uluslararas sermayenin (sistemin) gezegeni ele geirmesine direnebilecek g olarak, ulusallk ve ulusal devletler kalmtr. Yeni hedef, onlar datmak; yeni metod, Trkiye gibi lik lkelerde lml slm ne karp baat klmaktr. nk slm'da kavmiyet yani

Nejat Tarak, a.g.m., s.15. Erol Manisal, Batnn slamc Siyasete Yaklam, Cumhuriyet, 27.08.2004. 378 Manisal Bat kapitalizminin milliyetilie bak asn yle yorumluyor; Onlar bugn de Hugo Chvez 'lere, Lula da Silva 'lara bunun iin kar duruyorlar. Hristiyan dnyas iinde ''ksmen kabul edilebilir grdklerini'' slam lkelerinde kesinlikle istemiyorlar. ABD daha tutucu hale geliyor; Avrupa'da tutucu partiler oylarn souk sava sonrasnda arttryorlar. nk Bat kapitalizmi kendi iinde yeni Roma mparatorluu'nu kurma hazrl iinde., a.g.g..
377

376

112

milliyetilik yoktur. Hedef, ayn zamanda Hristiyanl ne karp, dinleraras yumuama ve ibirlii perdesi altnda, dnya hkimiyetini pekitirmektir!379 lkemizde son gnlerde tartmaya alan alt-st kimlik tartmalar, Ermeni Soykrmn kabul ettirme dayatmalar, Atatrke ve ilkelerine hakarete varan sylemlerin artmas, Lozan Antlamasnda kabul edilen aznlk tanmnn geniletilerek etnik kimlik karmaas yaratlmaya allmas bu btnlk ierisinde dnld zaman bir anlam kazanmaktadr. Dinleraras diyalog kavram ile ilgili olarak Trk basnnda kan birtakm yazlarda, slamdaki hal direniinin ve geleneksel yap iindeki unsurlarn krlmasnn amaland, bu durumun Uluslararas Protestanlatrma Projesi (Dinleri u noktalardan arndrma) olarak da adlandrlabilecei ve Fener Rum Patrikhanesinin ekmenikletirilmesi projesinin de bunun ayaklarndan biri olduu belirtilmektedir380. Aratrmac gazeteci Adnan Akfrat; bu proje dhilinde, ABDnin, kurduu Moon Tarikat (Resmi ad ile Birletirme Kilisesi) ile Gney Kore nfusunun yzde 40n Hristiyanlatrdn, hzla yaylan ve byk mali olanaklara sahip olan dier bir Hristiyan tarikatn CIA balantl Scientiology tarikat olduunu ve Moon tarikat ile ok sk balantlar olduunu belirtmektedir. Yazara gre Scientiology tarikatnn Avrupa ve ABDde en sk ilikide olduu g ise Fettulah Glen olup her tarikatn dini yorumlaylar, alma tarzlar ve hedefleri arasnda olaanst bir uyum vardr Yine yorumlarda ABDnin ktalaras imparatorluunu srdrebilmek amacyla her kutsal din ierisinde Dinleraras Diyalog sylemini yayan bir tarikatn rgtlediini ileri srmektedir381. Tm bu yorumlar dikkate alndnda ban ABD ve ABnin ektii yeni dnya egemenlii projesinde bu birlikteliin temel unsurlarndan birisini de ''Hristiyanlk'' unsurunun oluturmakta olduu ve iktisadi, siyasi ve askeri gcn Hristiyanlk ile pekitirildii sonucuna varmak yanl olmayacaktr. te Fener Rum Patrikhanesinin faaliyetleri ve ekmeniklii ile ilgili olarak bu blmde sunacamz gncel olay ve tartmalar, gnmz kltrel, iktisadi ve siyasi
Atilla lhan, Bu Nasl Bir Gaflet?, Cumhuriyet, 27 Mart 2000. Bu yorumda 5 Mart 2000 tarihli Aydnlk Dergisinde yaynlanan Emin Grsesin yorumu referans olarak alnmtr, a.g.g. 381 A.g.g..
380 379

113

hayatnda her geen gn daha da artarak yer alan Dinleraras Diyalog kavram asndan birkere daha dnmek gerekmektedir. Patrikhanenin ekmeniklii meselesini sadece kilise teolojisi veya Trk kanunlar asnda deerlendirmek yetersiz olacaktr. nk Protestanlk, Anglikanlk ve dier mezheplerin hkimiyetini elinde tutan ve katolik toplumun desteini de alan ABD ve ABnin Avrasya (Byk Ortadou ) Projesinde, Ortodoks toplumunun kontrol altna alnabilmesi iin Fener Rum Patrikhanesinin Ekmeniklii meselesi hayati nem tamaktadr. almamzn banda Ekmenik Nedir bal altnda akladmz Ekmeniklik tanmnn daha iyi anlalabilmesi iin imdi baz hatrlatmalar yapmak yerinde olacaktr. Gnmzde, "Ekmenik" kavram Hristiyan dininin ve uygarlnn egemen olduu corafi alan anlamnn yannda, Hristiyan mezhepleri arasndaki farkllklar mahfuz tutarak, Dnya Kiliseler Birlii, Protestan Kiliseleri ile Ortodoks ve Anglikan Kiliseleri'ni bir araya getiren ve Hristiyanl yaymak amacna ynelik olan Kiliseleraras Birlii ifade etmektedir. Bu yzdendir ki, Fener Patrikhanesi, gnmzde Dinin olmaktan ok Hristiyan dinini dnyaya yaymak ideolojisinin, siyasi strateji retim merkezi durumundadr382.

2- Patrikhane ve Vatikann Yaknlama abalar

Kiliseler arasndaki yaknlamann salanabilmesi amacyla, 1948 ylnda Amsterdamda Dnya Kiliseler Konseyi kurulmu383, 1954 ylndan itibaren konsey toplantlarna Katolik kilisesi de temsilci gndermeye balamtr384.

Aytun Altndal, Ekmenik Nedir?, s.10. Konseyin kurulmasn ilk olarak 1919 ylnda stanbulun igalinin ardndan dier kiliselere Encylical denilen bir mektup gnderen Fener Rum Patrikhanesi istemitir. Mektupta, Kilisenin yzyllardr sren Trk- Mslman boyunduruuna tekrar dmemesi iin kiliselerin birlemesi gerektii belirtilmitir. Resmi kilise kaytlarna gre Ekmenizm diye bilinen oluum ilk kez byle balamtr, bkz. Aytun Altndal, Trkiye ve Ortodokslar, Alfa yay., stanbul, 2005, s.148-149., ayrca Niyazi Berkes, Konseyin Patriklie bal 11 memleketin Ortodoks temsilcileri tarafndan Patriklii korumak maksad ile kurulduunu ve Konseyin Ortodoks kiliselerinin katld bir Protestan teekkl olduunu belirtmektedir, bkz.Niyazi Berkes, a.g.e., s.34.
383

382

114

1962-1965 yllar arasnda Romada toplanan II. Konsil385, iki kilise arasndaki yaknlamann yolunu am, Athenagorasn, 1964 Ocak aynda Kudste Papa VI. Paulle grmesinin ardndan 1439 ylndan beri birbirleri ile hibir iliki kurmam olan iki kilise bararak, aforozu sona erdirmitir. Ardndan Papa VI. Paul 1967 ve 1979da Patrikhaneyi ziyaret etmi ve 1979daki ziyaretin ardndan kurulan Ortak lahiyat Komisyonu ile Ortodoks ve Katolik kiliseleri arasndaki diyaloun resmen balad vurgulanmtr386. Gazeteci-yazar Aytun Altndal, gnmze kadar gelerek devam eden bu hareketin srecini yle aklyor; 1966da Papalkla Patrikhane arasnda ilk ortak eylem deklerasyonu yaynland, 1967de istanbula gelen Papa Athenagorasla gizli bir grme yapt, 1968de tm hristiyanl kapsayan Dinler Aras Diyalog arsn yapan rgtler kuruldu, 1975te Nairobide kiliselerin birlemesi iin ilk toplant yapld, 1982de Anglikan-Vatikan Daimi Komisyonu kuruldu ve Nihai Senet imzaland, 1987de BEM diye bilinen Kilise tarafndan ibadet tarzlar ile ilgili ortak kararlar alnd, 1991de Nihai Senet Vatikann resmi mhr ile yaynland, 1993te Papalk nl Directoryyi, yani Ekmenizmin Normlarn Uygulama Ynetmeliini yaynlad, 1995te Papalk, sann doumunun 2000.yl mnasebetiyle 2000 ylnda yaplacak ve be yl srecek olan Byk Jbile iin gereken Dinleraras Diyalog ve Ekmenizm hazrlklarn balatt387. Vatikann 2004 yl ierisinde Patrikhaneye bir jest yaparak latin istilas esnasnda Latinlerce Vatikana gtrlen iki ruhaniye ait kemik ve eyalardan oluan kutsal emanetleri zel bir ayinle geri vermesi, iki kilise arasndaki ilikileri yeni bir aamaya getirmitir. Bu bulumada ayrca dikkat edilmesi gereken konu, Papa II. Jean Pauln Patrie Ekmenik Konstantinapoli Patrii diye hitap etmesi ve ayinin ardndan yaplan basn aklamasnda Vatikan szcs Joaquin Navarro-Vaisin bunun

O gne kadar toplantlara sadece Ortodoks ve Protestan kiliseleri katlyordu, bkz.Aytun Altndal, a.g.e., s.148. 385 Konsilin balca amac, kilisenin ruhani ynden yenilenmesi ve Katolik kilisesinden ayrlan Hristiyanlarn kiliseye dnmelerine olanak salamakt, bkz. Uur Yldrm, a.g.e., s.118. 386 A.g.e., s.129. 387 Aytun Altndal, Vatikan ve Tapnak valyeleri, s.149.

384

115

bir jest olarak deil, iki kilise arasnda kutsal birleme konusunda nemli bir gelime olarak alglanmas gerektiini aklamasdr388. Papa 16.Benedictusun 2006 yl sonunda Trkiyeye yapm olduu ziyaret, ncesi ve sonrasnda birok tartmay da beraberinde getirmitir. Papann 2006 yl ierisinde Almanya, Regensburgda verdii bir ders srasnda Hz. Muhammedin retilerini er ve insanlk d diye niteleyen bir Bizans mparatorundan alnt yaparak slam dinini iddetle badatrd aklamalar, slam lkelerinin byk tepkisini ekmi ve Trkiyede de ok tartlmtr. Prof.Dr. Hseyin Pazarcya gre, bu olay ncesinde Huntington tarafndan Medeniyetler atmas grnn ortaya atlmas ve zellikle 11 Eyll olaylarndan itibaren Batnn, slama farkl gzle bakmaya balamas ve Papa 16.Benedictusun slamiyet kart bu szleri ABDnin Byk Ortadou Projesiini destekler niteliktedir389. Batda slama kar oluan nyargnn bir rnei olarak Amerikada Protestan mezhebinin Gneyli Baptist kolunun nde gelen liderlerinden olan Jerry Fawell isimli papazn szleri ok dndrcdr; Bana gre Muhammed bir Terrist idi. Onun vahi bir adam, bir sava adam olduuna kanaat getirecek derecede Mslman ya da Mslman olmayan kaynaklar okudum. Kanaatimce sa ve Musa, birer sevgi timsalidir. Muhammedin ise tam tersi bir rnek tekil ettiini dnyorum390. Aratrmac Yazar Aytun Altndal, Papann Ortodoks olmasna karn Fener Rum Patrikhanesini ve Protestan olmasna karn Bushu desteklediini, Byk Ortadou Projesi erevesinde Rusyaya ve ine kar ABDnin yollarn amaya altn ve misyonunun bu olduunu belirtmektedir391. Yeni Papann Kardinallii dneminde dinleraras diyalogdan rahatsz olduu, Avrupa Anayasasna srarla Hristiyan-Yahudi gelenek izgisi konmasn istedii ve Hristiyan Kkenler tartmasna nem verdii bilinmektedir. Bu zelliini ta giydii gn Papa olarak yapt ilk konumasnda, II. Jean Pauln mslmanlar da iin iine

Sabah, 27.11.2004. Cumhuriyet, 18.09.2006. 390 Srr Ycel Cebeci, Misyoner Faaliyetleri Kresel Emperyalizm!, H.O.Tercman, 03.06.2004. 391 Cumhuriyet, a.g.g.
389

388

116

katan anlaynn aksine, yalnz Hristiyanlarla ortak mirasa sahip Yahudi kardelerini anarak ve slamiyete atf yapmayarak gstermitir392. Dinleraras Diyalog Platformu Bakan Niyazi ktem de, yeni Papann ilk icraatlarndan bir tanesinin dinleraras diyalog taraftar olan ve Vatikandaki Dinleraras Diyalog Sekreteryasnn bandaki Kardinalin grevden alnarak, diyalog kart szleri ile tannan dier bir Kardinalin greve getirilmesi olduunu belirtmektedir393. Papann Trkiye ziyaretindeki heyetin ierisinde yer alan Kardinal Walter Kasper, ziyaretten hemen nce, Kreselleen dnyadaki anlamazlklar, Hristiyanlar, gerek slam dnyasi karsnda, gerek seklerleen dnya karsnda, saflarn sklatrmaya zorlamaktadr demitir394. Bologna Bapiskoposu Kardinal Carlo Caffara da, Katolik Kilisesi asndan gerek anlamdaki dinleraras diyaloun ancak Yahudilikle ilikiler asndan mmkm olabileceini, slamiyetle ancak makuliyet ve eitim dzlemlerinde grlebileceini ve grevlerinin batnn kimliini savunmak olduunu belirtmitir395. Aratrmac Yazar Faik Bulut da Papa ve Kardinallerinin bu ve buna benzer sylemlerinin ABD ve Byk Ortadou Projesi tarafndan retilmi bir ideoloji olan medeniyetler atmasn tetiklediini ve bu projenin dini boyutunu Papann tamamladn belirtmekte ve yle demektedir; Papa ksaca Hristiyanlkla akl arasnda ciddi bir ba olduunu belirtiyor. Mslmanlkta akl ile din arasnda ba yoktur diyor, yani bu Hristiyanlk iyi, slam ktdr demek. Byk Ortadou Projesi de, ABD iyiyi getirecek diyor. yi gler kim, ABD ve lml-AmerikancHristiyanlam slamclar. 396. Ite tm bu tartmalarn glgesinde Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezerin davetlisi olarak397 2006 yl Kasm aynda Trkiyeye gelen Papann Patrikhaneye yapt ziyareti, Papann; ahsnz ve Ekmenik Patriklik Kutsal Sinodun beni kardee karlad bu an takdirle kalbimde tayacam sylyor ve derin
Nilgn Cerraholu, Vatikandaki Kara Papa, Cumhuriyet, 25.04.2005. Nee Dzel, Neden, Radikal, 27.11.2006. 394 Altan ymen, Papa Ziyaretinin lk Blmndeki Beklenmedik Gelime..., Radikal, 30.11.2006. 395 Dinleraras Diyalog Ancak Yahudilikle Mmkndr, Hrriyet,14.10.2006. 396 A.g.g. 397 Fener Rum Patrikhanesi Papay 2005 ylnda Trkiyeye davet etmitir. Ancak ayn zamanda bir devlet bakan olan Papann byle bir davete katlmas, Trkiye devleti ierisinde ayr bir devlet anlam tayacandan, krize yol aacak bu giriime Cumhurbakannn daveti ile zm bulunmutur.
393 392

117

kranlarm sunuyorum. eklindeki konumasna karlk Bartholomeosun; Tpk bizden nceki seleflerimiz olan ekmenik patrik Athenagoras ve Demetriosun, selefleriniz olan Papa 6.Paul ve Papa 2.Paulu arlad gibi, . eklinde, her iki tarafn Patrikhanenin Ekmenikliine vurgu yaptklar konumalar ile balamtr398. Ayn bulumada Aya Yorgi Kilisesindeki ayinde Papa, Bu an karde olan, Roma ve stanbul kiliselerini zel bir ilikiyle birletiren kardee bir bulumadr demitir. Arapa, ngilizce, Franszca, Almanca, Yunanca, Rusa ve spanyolca olmak zere yedi ayr dilde yaynland halde Trke basm yaplmayan ortak deklerasyonda, Her iki kiliseyi biraraya getiren bu kardee buluma, Tanrnn ii ve belirli bir anlamda onun hediyesidir ifadesi dikkat ekmi ve Biri Petrusun halefi, dieri de kardei Havari Andreasn geleneine gre kurulmu bu kilisenin banda Episkoposluk grevinde bulunuyor. Bu an karde olan, Roma ve stanbul kiliselerini zel bir ilikiyle birletiren kardee bir bulumadr diye tanmlanmtr. Yine deklerasyonda; Petrus ve Andreasn kendilerine brakt tm uluslar sann rencisi yapma grevinin, amacna ulamaktan ok uzak olduu belirtilmi399, Seklarizasyon (Laiklik) srecinin bu gelenein gcn zayflatp tartmalara yol at, bu olay karsnda, Avrupann z kklerinin, geleneklerinin ve Hristiyan deerlerinin bilincini yenilemek iin btn dier Hristiyan cemaatleri ile birlikte arldklar, Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasnda daha sk balar oluturmaktaki gayretlerin bu misyonun bir paras olduu vurgulanmtr400. Papann bu ziyareti ve sonunda yaynlanan ortak Deklerasyon, Papann Patrikhanenin Ekmeniklik sylemini desteklemesi ve Ortodoks lideri olarak onu muhattap almas ynnden nemlidir. Bu ayn zamanda kendisini nc Roma olarak tanmlayan Moskova Ortodoks Patrikhanesine kar bir g gsterisidir. Ziyaretin ardndan d basnda yaplan yorumlarda, Papann hedefinin yalnzca slamiyet deil, ayn zamanda Avrupada ykselen Laik ideoloji olduu belirtilmektedir. Bu yorumlarda Papann, Avrupann ortak siyasi projesinin
Cumhuriyet, 30.11.2006. Trk Ortodoks Patrikhanesi Basn ve Halkla likiler Sorumlusu Sevgi Erenerol, 1960l yllarda toplanan II.Vatikan Konseyinin dinde reformu balattn, Papann 1.aamada Avrupay, 2.aamada Amerikay Hristiyan yaptk, 3.aamada ise Ortadouyu yapacaz, bunun iin de Trkiyeden balayacaz dediini hatrlatyor, Srr Yksel Cebeci, a.g.g. 400 Cumhuriyet, 01.12.2006.
399 398

118

baarszln, Avrupa kltrnn artan laikliine balad, bu sebeple, Patrikhaneye yaplan ziyaretin amacnn tek tanrl dinleri, militan ve kendini bile bile ykan laik kltre kar birletirmek olduu iddia edilmitir401. Grld gibi 1600 senedir Patrikhanenin deil ekmeniklii, Patrikhane olduunu dahi Kabul etmeyen Katolik Kilisesi sanki sihirli bir denek dokunmucasna yzlerce yllk sylemlerini seleflerine ramen deitirmekte ve kiliselerin birlemesinden bahsetmektedir. Bulumann amacnn iki Kilisenin yaknlamasndan ok dier Hristiyan mezheplere misyonlarn hatrlatmak ve Patrikhanenin gcn gstermek olduu grlmektedir. Hlbuki Ekmenik Patrik kavram resmi olarak ilk kez M.S. 587/588

ylnda, Papa 2.Peleguisa kar g yarna giren stanbul Patrii Johan tarafndan kendi toplad bir Synodda kendisineEkmenik Patrik denilmesini karara balamas ile kullanlmaya balanmtr. Johann bu sfat kullandn duyan Papa, Bizanstaki delegesine emir vererek Hristiyanln en nemli treni olan Eucariste (arap ve Ekmek) katlmasn yasaklam ve kendisi tarafndan yaratlm bu sfat kullanan Patriin ynetecei ayinlerin Hristiyanla aykr olacan sylemitir. Peleguistan sonra Papa olan Gregory de bu sfatn kullanlmasnn Hristiyanla ve Canon denilen kilise konseylerinin yasalarna aykr olduunu vurgulam ve iki kilisenin ayrlmasnda da Patrikhanenin ekmenik iddialar balca nedenlerden biri olmutur402.

3- Dnya Kamuoyunda Patrikhanenin Ekmenikliinin Kabul Edilmesi Amac ile Yaplan Siyasi Faaliyetler

Patrik Bartholomeos Patriklie seildii 1990 ylndan itibaren, ekmeniklik iddiasnn tm dnyada kabul grmesi ve bu konuda uluslararas bir kamuoyu yaratma dncesi ile benzeri grlmemi bir gezi ve siyaset program takip etmektedir. Lozan Antlamasna, Anayasamza, 335 say ve 26.3.1987 tarihli yasaya gre ve 2908 Sayl
Hrriyet, 01.12.2006. Aytun Altndal, Trkler ve Ortodokslar, Yeni Trkiye (Trk D Politikas zel Says), (MartNisan,1995),S.3., s.463.
402 401

119

Dernekler Kanunu ve Trk Medeni Kanununa gre kurulan vakflarn faaliyetlerini dzenleyen 25.7.1970 tarih ve 71066 sayl tze gre, Bakanlar Kurulunun izni olmadan uluslararas faaliyet gstermemesi gereken patrik, seildikten sonra sadece buuk yl iinde, Moskovadan Etiyopyaya, ngiltereden Japonyaya kadar 23 lkeyi ziyaret ederek, saydmz tm bu kanunlar inemitir. Patrik, bu youn trafikle ilgili gerekesini yle ifade etmektedir; Ben modern bir insanm. Eski alardaki gibi manastra kapanp btn gn dua m edeyim? Bar iin, dini mesajlar vermek iin temaslar yapyorum403. Seyahatlerinde ounlukla Yunanistan'n tahsis ettii Olimpic Hava Yollar'na ait uaklar kullanan Patrik'in neredeyse Trkiye Dileri Bakan'ndan ok yurt d temas bulunmaktadr. Daha nceki blmlerde szn ettiimiz yeni dnya dzeninde Patrikhaneye biilen grevin ifas iin ABD tarafndan Patrikhanenin statsnn glendirilmesi operasyonu ilk defa bakan Clintonn 1994 ylnda Babakan Tansu illere yazd ve Trk-Yunan ilikilerinin iyiletirilebilmesi amacyla Trkiyeden baz sembolik admlar istedii mektupla fiiliyata geirilmitir. Clintonn istedii bu sembolik admlarn iinde Rum-Ortodoks Patrikhanesinin ilerlik kazanmas hususunda, var olan baz g koullar kolaylatrmak konusu da vardr404. Zaten iler durumda olan bir Patrikhane iin yaplan bu istek, aka Patrikhanenin ekmenikliini tanyn anlamna gelmektedir. Clinton ayrca, 1994 Nisan aynda Yunanistana yapt ziyarette Andreas Papandreu ile birlikte dzenledii basn toplantsnda, Patrikhanenin statsnn tarihi misyonuna uygun bir biimde yeniden dzenlenmesi tavsiyesinde bulunmutur405. Bir aznlk kilisesinin ruhani lideri olarak grev alan, gerek ulusal, gerekse uluslararas yasa ve anlamalardaki hkmler gereince izilen Bartholomeos, yurt d gezilerinde ve katld toplantlarda: Ecumenical Patriarch and Archbishop of Costantinople and New Rome (Yeni Roma'nn ve stanbul'un Bapiskoposu ve Evrensel Patrii) sfatn kullanmaktadr ve bu ekilde sorumlu olduu yasalar da ihlal

403 404

Mehmet elik, a.g.e., s135. kr Elekda, Patrikhanenin Stats, Milliyet, 03.12.1995. 405 Uur Yldrm, a.g.e., s.142., ayrca Ertan Kse, a.g.e., s.206.

120

etmektedir. Bartholomeos'un, stanbul yerine Costantinople ismini kullanmakta srarl olmas, asl amacnn ne olduunun anlalmas bakmndan nemlidir. 1994 ylndan itibaren Patrikhaneye ekmeniklik konusunda verilen destee Avrupa Birlii de katlmtr. Patrik, 19 Nisan 1994te davet edildii Avrupa Parlamenterler Birlii Toplantsnn alndaki konumasnda Ekmenik Patrik olarak tantlm, bylece bu sfatn Avrupa Birlii tarafndan da kabul grd gsterilmitir406. 18 Kasm 1994 tarihinde Patrikhanenin, Avrupa Birlii Temsilcilii Brosunun al yaplm, bylece, Patrikhanenin ABde bir de diplomatik temsilcilii olmutur. Yunanistanda yaynlanan To Vima gazetesinin 20 Eyll 1995 tarihli Patrikhane ve Trkiyenin Gerek Siyasi karlar balkl yazsnda; BM, Avrupa Parlamentosu, Dnya Kiliseler Birlii Konseyi, dnyadaki btn Ortodoks kiliseler, ABD Bakan, Vatikan, Patrikhaneyi Ortodokslarn merkezi olarak kabul ediyorlar denilmekte ve Trkiyenin bu gerei kabul etmesi istenmektedir407. 27 Nisan 1996da Avrupa Parlamentosundan 20 Parlamenterin Patrikhaneye yaptklar ziyaretin ardndan, Avrupa Parlamentosunun 24 Ekim 1996 tarihinde ald ve Fener Patrikhanesinin ekmenik olduunu iln ettii kararda, Patrikhaneye dorudan bal olan Heybeliada Ruhban Okulunun derhal almas arsnda bulunur denilmitir408. Patrikhane, Uzakdou'daki kk cemaatlerin bir merkezden koordinasyonunu salayabilmek amacyla Kasm 1996'da Hong Kong'da bir metropolitlik amtr. 2l Kasm 1999'da ABD Bakan Clinton Patrikhaneyi ziyaret ederek desteini gsterirken, ayn gnlerde Yunanistan Babakan Simitis de Patrikhaneye gelmitir. Nisan 2000de Almanya Cumhurbakan Johannes Rau Patrikhaneyi ziyaret etmi, Bartholomeos'a Heybeliada Ruhban Okulu'nun tekrar almas iin giriimde bulunacana dair sz vermitir409.
406

O gne kadar Birliin al konumalarn hep bir devlet bakan yapm iken o yl al konumasn Bartholomeos yapm ve Bizans devlet bakan gibi arlanmtr, bkz. Uur Yldrm, a.g.e., s.144 407 Ertan Kse, a.g.e., s.207. 408 Uur yldrm, a.g.e., s.150. 409 Trk Ortodoks Patrikhanesi, Bartholomeos tarafndan 10 Nisan 2000de Almanya Cumhurbakan Johannnes Rauya dini nian verilmesine, Fener Patrii, sanki Trkiye Cumhuriyeti Devleti snrlar iinde ikinci devlet bakan varm gibi hareket etmitir. Patrikhane,devlet iinde devlet olma

121

5 Mart 2002'de, son drt yl iinde drdnc ABD ziyaretini gerekletiren Patrik Bartholomeos, ABD'deki Ortodoks Bapiskoposluu'nun kurulu yldnm kutlamalarna katlm ve Washington, Boston ve New York'taki Ortodokslar ziyaret ettikten sonra, Bakan George W.Bush ve Dileri Bakan Collin Powell'a dinleraras diyalog, terrizm ile mcadele, Fener Rum Patrikhanesi'nin durumu, Heybeliada Ruhban Okulu'nun kapal olmas konularnda bilgi aktarmtr410. Trkiyeyi her ortamda ikayet eden Bartholomeos, 2004 ylnda Reuters haber ajansna yapt bir aklamada, Trkiyede din zgrl kavramnn olduka kstl ve yzeysel olduunu ileri srerek, ABnin basksnn bu durumu dzelteceine inandn belirtmi411. Trk kamuoyunda, Okul AB basks ile alyor eklinde yorumlanan ve byk tepki eken bu aklama iin, Reuters Ajans bir dzeltme yapmak zorunda kalmtr412. AB Komisyonunun Genilemeden Sorumlu yesi Gnter Verheugenin istei ile Patrikhanede yaplan bir toplantda, Patrikhane Baktibi, Trkiye Musevi Hahambas, Vatikan Trkiye Temsilcisi, Latin Katolik Cemaati Temsilcisi, Sryani Katolik Cemaati Temsilcisi ve Ermeni Cemaati Temsilcisi ile grm, Trkiyeden kimsenin arlmad bu toplant sonunda Trkiyenin ABye yeliinin konuulduu eklinde stn kr bir aklama yaplmtr413. 23 Ekim 2004 tarihinde Vatikan ile Patrikhane arasndaki yaknlama hareketinin bir halkas olarak stanbul Sent Antuan Kilisesinde 23. Ekmenik Piskoposlar toplants dzenlenmitir. Manisa Alaehir Metropoliti Meliton lakapl Dimitri Karann organize ettii toplantya Vatikana bal Fokolari Hareketi grevlileri de katlmtr. Bartholomeosun srekli olarak ekmen olarak anons edildii toplant sonunda datlan bildirilerde de Patrik iin ekmen sfat kullanlmtr414.

yolundadr, Patrik kendisini devlet bakan olarak grmektedir aklamas ile tepki gstermitir, bkz. Ertan Kse, a.g.e., s.211. 410 Erol Trkmenolu, a.g.m., s.24 411 Patrikten ABye zgrlk ikyeti, Milliyet, 09.08.2004. 412 Mmtaz Soysal, Sinsi ilikiler, Cumhuriyet, 13.08.2004. 413 AB Komisyonunun Genilemeden Sorumlu yesi Verheugenin Fener Rum Patrikhanesinde Dzenledii Toplant, Anadolu Ajans, 09.09.2004. 414 Fokolari Hareketi, Ortodoks, Katolik, Anglikan ve Avenjelik kiliseleri din adamlar ve cemaatlerinin birlemesi iin 1982 ylnda kurulmu olan bir birliktir, bkz. stanbulda Kutsal ttifak, H.O.Tercman, 27.10.2004.

122

ABD'deki Ortodoks Patrikhane Temsilcileri Ulusal Konseyinin (Arhonlar Grubu), Aralk 2004te stanbul ve Ankara'y yapt ziyaret415 esnasnda, ABD'nin Ankara Bykelisi Eric Edelman onuruna verecei ABD Elilii'ndeki resepsiyon ve ardndan Ankara Hilton Oteli'ndeki yemee ilikin olarak milletvekilleri, bakanlklar ile baz kamu kurulular temsilcilerine gnderdii davetiyelerde, Ekmenik Patrik'in mfik himayelerinde (...) ifadesinin yer almas Trkiyede rahatszlk yaratm ve davet Trk hkmet yetkilileri tarafndan boykot edilmitir416. Yemek ve resepsiyon iin verilen boykot kararna karlk olarak ABDnin Dileri Szcs Richard Boucherun, Sekin Ortodoks Kilisesinin liderleri dini zgrln nemini vurgulamak iin bu ziyareti gerekletirdi ve umuyoruz ki, mmkn olan en fazla sayda Trk yetkililer ile grebilecektir eklindeki tepkisinin yannda, ABDnin hkmetin boykot olayn not ettii eklinde devletleraras ilikilere yakmayacak tarzdaki slubu417, Trk kamuoyunda byk tepki ile karlanmtr. Yine 2004 yl ierisinde, ABDde Katolik, Protestan, Ortodoks, siyahlar ve dier aznlklara ait kiliseler Hristiyan Kiliseler Birliktelii ad altnda ilk kez ekmenik bir birlie adm atmlar ve kiliselerin birlikte ibadet edebilecei, karlkl anlayn glendirilebilecei mesajn vermilerdir. Bu hareketin, ABD tarafndan desteklenen Patrikhane iin de yeni bir destek oluumu olarak ortaya kaca muhakkaktr418. 2005 yl Haziran aynda ABD Temsilciler Meclisi Uluslararas likiler Komitesi tarafndan kabul edilen yasa tasarsnda, Trkiyenin, Fener Rum Patrikhanesinin ekmenik statsn tanmas ve Trk uyruklu din adamlar yetitirmesine izin vermesi iin bask yaplmas teklifi kabul edilmitir419. 2005 Ekim aynda Fener Rum Patrikhanesi ile Avrupa Parlamentosu Hristiyan Demokratlar-Avrupa Demokratlar Grubunun stanbulda birlikte dzenledii Genilemeyi Mmkn Klacak Avrupa Dayanma ve birlii in Temeller

Ziyaretin sebebi, Vatikann Patrikhaneye iade ettii iki azizin kutsal eyalarn ziyaret etmek olarak bildirilmitir, bkz., ABD ile imdi de Ekmenik Krizi, Sabah, , 02.12.2004. 416 Elin Ergn, Ekmenik Davete Gitmeyin, Milliyet, 01.12.2004. 417 Ekmenik Tepkisini Not Ettik, Sabah, 04.12.2004. 418 ABDde Kiliseler Birlik Kuracak, Radikal, 19.11.2004. 419 Yasemin ongar, ABD Kongresinin Ekmenik Talebi, Milliyet, 11.06.2005.

415

123

toplants, Patrikhanenin ekmenikliinin tannmas iin bir propoganda arac olarak kullanlmtr420. ABD Dileri Bakanl'nn bir brifinginde bir Yunanl gazetecinin, Washington, stanbul'daki Fener Rum Patrii'nin statsn nasl deerlendiriyor? eklindeki sorusuna Dileri Bakanl Szcs Sean McCormack adna yaymlanan aklamada, ABD, ekmenik Patrik Bartholomeos'u, kresel pozisyona sahip bir dini lider olarak deerlendiriyor denilmitir 421. ABD Dileri Bakanl'nca her yl yaymlanan nsan Haklar ve Demokrasiyi Desteklemek balkl raporun 2004, 2005 ve 2006 yllarna ait olanlarnn Trkiye blmnde, Heybeliada Ruhban Okulunun almas, Fener Rum Patrii'nin ekmenik statsnn tannmas ve Trk vatanda olmayanlarn da rahiplik yapabilmesine bildirilmektedir. 2006 Temmuz aynda Zorafyan Lisesi Mezunlar tarafndan dzenlenen, Bugn ve Yarn; stanbul Bulumas adl konferansta, Patrikin ekmenik olduu tekrar vurgulanm ve Bartholomeosun konumasnda; Sizler bir ly deil, dirilecek olan bir yeri ziyarete geldiniz demesi dikkat ekmitir422. Papa 16.Benedictusun daha nceki blmde grdmz ve Patrikhanenin ekmenik olduunun Vatikan tarafndan da kabul edildiinin tescil edildii, Trkiyenin ise resmi azlardan ekmeniklii kabul etmediini kesin bir dille belirttii ziyaretinin ardndan, Patrikin Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi Bakan tarafndan 2007 yl banda yaplacak olan Genel Kurulda kltrler ve dinleraras diyalog konusunda konuma yapmak zere davet edilmesi, Trkiyenin bu tutumuna kar ekilen bir rest nitelii tamaktadr. Patrik, bu davet zerine 2007 ubat aynda yaplan Genel Kurul toplantsnda yapt konumasnda; Patrikhanenin ekmenik statsnn tannmas, Heybeliada imkn verilmesi ynndeki Amerikan telkinlerinin srd

420 421

Trkiyeye Bask Uygulamalyz, Milliyet, 22.10.2005. ABD: Patrik Kresel Lider, Sabah, , 06.12.2005. 422 Rum Zirvesinde Ekmenik k, Vatan, 01.07.2006.

124

Ruhban Okulunun almas ve tanmaz mallar konusunda hala baz sorunlar olduunu aklamtr423.

4- Gnmz nsanlarnn Duyarl Olduu Konularn Siyasi Malzeme Olarak Kullanlmas

Fener Patrikhanesine Yeni Dnya Dzeni kapsamnda Vatikan Stats kazandrma projesinde, yukarda saydmz siyasi faaliyetlerin yannda, Dnya kamuoyunun dikkatlerini konuya ekmek iin, gnmz insanlnn, Din, Bilim ve evre gibi duyarl olduu konularda faaliyetler icra edilmektedir. Bu faaliyetlerdeki ama, dnya kamuoyunun ilgisini Patrikhane zerinde younlatrmak ve bu faaliyetlerin her safhasnda Patrikhaneyi ne karmak suretiyle bu makama Ekmenik bir mahiyet kazandrmaktr. Bu faaliyetlerin balangc, 1994 ylnda, stanbulda tm Ortodoks

Ruhanilerinin katld Dnya Barna Katk toplantsdr. stanbul yerine, Boazii Deklerasyonu adnn verildii toplantnn sonu bildirisinde Bartholomeos; konuyla alkas olmad halde, Konstantinopolis'teki tahtn varisi benim. Biz Koinoia yapyoruz, yani 'Btnlemeyi balatyoruz demitir424. Dnya Barna Katk toplantsnda Trkiyenin olaya tepkisiz kalmasnn ardndan 1995 ylnda Patmos Adasnda, siyasi yn ak bir ekilde ne karlan Vahiy ve evre Sempozyumu yaplmtr. Toplantya ABD Bakan Clintonun evreden sorumlu yardmcs ile ngiltere Prensi Philip bata olmak zere birok devlet ve siyaset adam katlarak, tm dnyann ilgisi ekilmeye allmtr. Toplantnn Yunanistanda yaplan blmnde, Patmos Adasnda, Bartholomeos devlet bakan protokolyle karlanm, 21 pare top atyla selamlanm, eref ktasn denetlemi ve trende Yunan mar alnmtr425.

423 424

Trkiyenin AB Perspektifini Hep Destekledik, Hrriyet, 22.02.2007. Salim Gken, Ekmeniklik Meselesi, s.18. 425 Uur Yldrm, a.g.e., s.147.

125

Toplantnn ad Vahiy ve evre Sempozyumu olduu halde, toplantnn seyri tamamen Patrikhanenin Ekmenik stats ile ilikilendirilmi, sonu bildirgesinde bu sefer ak olarak Ekmenik Konstantinople Patrii imza ve nvanyla yaynlanmtr. 2028 Eyll 1997 tarihleri arasnda Avrupa Birliinin Yrtme Organ olan Avrupa Komisyonu Bakan Jack Santerin himayesinde, ABD Bakan Yardmcs Al Gore ve evre Bakan Tim Wirthin siyasi desteinde Din-Bilim ve evre Sempozyumu yaplmtr. Sempozyum Trabzonda balam, Batum, Novorossisk, Yalta, Odessa, Kstence, Varra ve stanbul limanlar da ziyaret edilerek, Selanikte sona ermitir426. Sempozyumun al konumasnda Ekmenik Konstantinople Patrii olarak takdim edilen Bartholomeos, Ana Kilise ve yavrularndan bahisle, hedefinin Ortodoks Dnyasnda birlii salamak olduunu ilan etmitir427. Ayn sempozyumda Karadenizin Pontus Gl, yerleim birimlerinin isimlerinin de Rumca ekli ile gsterildii bir harita bizzat Patrik tarafndan datlmtr428. Bu toplanty 1999da Tuna Nehrinde, 2000de Adriyatikte, 2002de Baltk Denizinde ve 2006da Amazonda yaplan toplantlar izlemitir. Toplantlarn ortak zellii, Patrikin itibarn arttrmalar ve masraflarnnYunanistan Dileri Bakanl veya Yunan irketleri tarafndan karlanmasdr. Patrik, en son toplantnn yapld Brezilyann Amazon Eyaletinde Ekmenik Patrik sfat ve yine devlet bakan protokol ile karlanmtr. B.M. Genel Sekreteri Kofi Annann da katld sempozyumda, Amazon Valisinin; Artk Amazonun da Patriisiniz tarzndaki konumas ile uurlanmtr429. Patrik Bartholomeosa, en son 2007 ylnda, Avusturya Katolik Kilisesinin 2004 ylnda len Viyana Kardinali Franz Kning adna ortaya koyduu Kning 2007 Bar dl verilmitir430.

Bu sempozyuma, Vatikan ve Rus Patrii temsilci gndermemilerdir, bkz. Mehmet elik, a.g.e., s.138. A.g.e., s.141. 428 Gzde Kl Yain, Trkiyenin AB yelik likilerinde de Pazarlk Gndemine Girdi, s.8. 429 Gzde Kl Yain, Hayatn Kayna Amazon Sempozyumu, Cumhuriyet Strateji, S.111, 14.08.2006., s.20. 430 Hrriyet, 14.03.2007.
427

426

126

B- PATRKHANENN EKMENKLNN DER ORTODOKS KLSELER TARAFINDAN TANINMASI

Patrikhanenin ekmeniklii konusu, elbetteki bu yolla zerlerinde bask oluturulmaya allan Ortodoks Kiliselerini ve nfusunun byk ounluunu Ortodokslarn oluturduu lkeleri yakndan ilgilendirmektedir. Rusya dnda byk ksm Balkan lkelerinde bulunan bu kiliselerin, 20.yzyl banda Fener Rum Patrikhanesi aracl ile uygulanan Rumlatrma faaliyetlerine kar geldiklerini ve ilk i olarak kendi milli kiliselerini kurduklarn grmtk. Bu oyun gnmzde de oynanmakta, ABDnin yeni dnya dzeni ierisinde Yunan kkenlilerin egemen olduu Ortodoks kiliseleri hayal eden Yunanistan da dolayl olarak bu iten pay kapmay hesap etmektedir

1- Ortodoks ttifak Teebbsleri

Patrikhanenin Ortodoks kiliseleri ile ittifak kurma giriimleri Cumhuriyetin ilk yllarna dayanmaktadr. O zaman iin ok dikkate alnmayan bu giriim, Patrikhane ile Polonya Devlet bakan arasnda karlkl verilen nianlardan teye gidememitir431. Patrikhane ile ilgili olarak zellikle 1990l yllar arlkl olmak zere, SSCBde Komnizmin din faktrn ikinci plana ekmesi ve Ortodoks ittifak ierisinde ABDnin arlnn hissedilmeye balanmasnn ardndan bir Ortodoks ittifak kurmaya alt eklinde grler ortaya konulmutur. Patrikhane nderliinde, Ortodoks kiliseleri arasndaki yaknlama oluturma abalar ok ncelere dayanmaktadr. Patrikhane, Haziran 1926da Babakanla mracaat ederek Heybeliada Ruhban Okulu'nda skenderiye, Antakya, Kuds, Srbistan, Romanya patrikleriyle Rusya, Kbns, Yunanistan ve Lehistan kiliselerinden birer veya

431

Bkz Ek-7.

127

ikier papazn Heybeliada Ruhban Okulu'na daveti iin izin istemi, ekmenik olarak addedilecek bu talep reddedilmitir432. Patrikhane bu dnemden sonra da bu abalarna devam etmi, Finlandiya,

Litvanya, Letonya, Polonya, ekoslovakya ve Macaristan Ortodoks kiliseleri ile yakn temaslar kurmutur. Bunun yannda Moskova Ortodoks Patrikhanesi'nin emsiyesi ve gdm altnda hareket eden Bat ve Orta Avrupa'daki Ortodoks kiliseleri de Rusya'nn din kart tutumundan dolay Amerika'daki karde kiliselere yaklama politikasna girmilerdir433. 1950 Seimleri yaklarken, O yllarda stanbul'da yaayan Rumlarn oy potansiyelini iyi kullanan Patrik Athenagoras, Demokrat Parti ileri gelenleri ile konuarak, Heybeliada papaz mektebinin yksek okul haline getirilmesinin szn alm ve Demokrat Parti iktidara geldikten sonra bu sz yerine getirilmitir434. 15 Kasm 1964 tarihinde Rodos Adasnda Patrik Athenagoras bakanlnda byk bir Ortodoks ruhanileri toplants dzenlenmitir. Amac, bir yandan Ortodoks kiliselerinin birliini gerekletirmek, bir yandan da Katolik Kilisesi ile daha mahiyeti belli olmayan birleme iini tartmak olarak gsterilmi olan Panortodoks Kongresi sonunda her iki konuda da herhangi bir anlama salanamamtr435. Sovyetler Birlii'nin dalma srecine girmesi zerine Rusya kilisesi ile ilikiler gelitirilmeye balanm, Fener Patrii, 1989 ylnda Moskova'y ziyaret ederek Moskova Metropolitliine Patriklik payesi vermitir436. 1991 ylnda Patrik seilen Bartholomeos greve geldikten sonra, btn dnyadaki st seviyedeki Ortodoks ruhbanlar bir at altnda toplamay hedefleyen, Ekmenik Patrikhane Archonlar Biraderliini kurmutur437.

Elin Macar, a.g.e., s.143. Erol Trkmenolu, a.g.m., s.123. 434 A.g.m., s.125. 435 Bu toplant ile ilgili olarak Niyazi Berkesin yorumu yledir; Bu meselelerde anlama olmamasnn nedeni, iin aslnn bir din meselesi olmayp, bir siyaset meselesi olmasdr. Salt dini meseleler zerine tartacak ne var? Ruhaniler, din meselelerinde syleyeceklerini en aa 1500 yl nce sylemiler, teolojik hnerlerini son damlasna kadar tketmilerdir. Bunlarn sonucu olarak ortaya getirdikleri kesin dogmalardan ayrlmadklar iin yeni din meseleleri tartmalarna gerek yoktur, bkz. Niyazi Berkes, a.g.e., s.40. 436 A.g.m., s.125.
433

432

128

1992 ylnda Fener Rum Patrikhanesi'nin nderliinde stanbul'da bir toplant dzenlenmitir. Yunan TVsi tarafndan naklen yaynlanan toplantda Bizans ilahilerinin okunmas dikkat ekmitir438 1993 Ekim aynda, Yunanistan-Srbistan ve Rusya arasnda ortak bir bildiri hazrlanm, daha sonra Boris Yeltsinle o zamanki Babakan Mitsotakis arasnda bir savunma pakt imzalanmtr. 12 Maddelik bu antlamaya gre; slam ve Trk tehlikesine kar ortak askeri savunma, Balkanlardaki Trk-slam tehlikesine kar ortak mcadele ile Yunan ve Ortodoks kiliselerinin ibirlii konusunda anlama salanmtr439. Bartholomeos, 1993 Austos aynda stanbulda, yedi patriin hazr bulunduu bir toplant dzenlemitir. gn sren toplantya Yunanl gazeteciler alnrken, Trk gazeteciler Kin Kapsnn nnde bekletilmilerdir440. Patrik 15 Mart 1994te stanbul'da, Antakya, Kuds, Moskova, Belgrad, Bkre, Sofya, Atina, Varova, Prag, skenderiye ve Helsinki Patrik ve Metropolleri ile bir araya gelmitir441. 1995 Eyll aynda Rusya Dileri Bakan Andrei Kozoyrev Atina'ya gelerek Bulgaristan'n Burgaz ehrinden Yunanistan'n Dedeaa Liman'na ulaacak ve on milyar dolara malolacak olan petrol hatt yapmna dair bir anlama imzalamtr. Yunan medyas bu olay Yunan, Rus Ortodoks dayanmasnn baars olarak duyurmutur442. Yunanistan, 1996 Aralk aynda ABye ye lkelerin Hristiyan Demokrat Partileri'nin milletvekillerini, konusu Hristiyan Ortodoksluun dnyaya, Anadolu'ya, Balkanlar, Kafkasya ve Ortadou'ya yaylmas olan ve Selanik'te dzenlenen bir

Archon, Kilise dilinde st dzey ruhbanlara verilen addr. Mesela, ncili korumakla sorumlu ruhban veya kiliselerde Ekmek-arap Ayininde ekmek ve araplar datan, ruhbanlar bir masada toplayan kii gibi, bkz. Uur Yldrm, a.g.e., s.135. 438 Erol Trkmenolu, a.g.m., s.125. 439 Elin Macar, a.g.e., s.131. 440 Uur Yldrm, a.g.e., s.138. 441 A.g.m., s.125. 442 A.g.m., s.125.

437

129

toplantya davet etmi ise de Yunan basn tarafndan toplantnn Fener Rum Patrikhanesi tarafndan dzenlendii aklanmtr443. Yunanistan Cumhurbakan Kostis Stefanopulos, 20-28 Eyll 1997de DinBilim ve evre Sempozyumunun son dura olan Selanikteki trende yapt konumada; Ortodoks Kilisenin misyonunun sadece dini gelenei korumak olmadn, dnyevi sorunlarla da ilgilendiini vurgulayarak, Patriin Birleik bir Avrupa ve Birleik bir Ortodoks Dnyas iin verdii mcadeleden vgyle bahsetmitir444. 1990l yllarda zerinde ok konuulan Ortodoks ittifak ile ilgili olarak sunduumuz bu ounluu siyasi ierikli ve ABD destekli olan faaliyetlerde istenilen ittifak kurulamad gibi, aksine kiliseler arasnda bir ok ihtilafn yaand gzlenmitir. Patrikhanenin siyasi olarak kabul ettirmeye alt ekmeniklik iddiasnn, dini gerekelerinin dier Ortodoks kiliseleri tarafndan kabul edilmedii ok aktr. Bunun en gzel rnei, yine ayn yllarda Kuds ve Rus Patrikliklerinin ekmenliin kendilerine ait olmas gerektii ynndeki sylemleridir. 1994te, Bulgaristan Ortodoks Kilisesinde Fener Patriini destekleyen Bulgar Patrii Maksime kar byk bir muhalefet hareketi gelimi ve muhalefet eden grubun bakan olan ve Bulgaristandaki kilise evrelerince milliyetilik izgisinde yryen ekip olarak bilinen Papaz Pimen ve arkadalar bu muhalefetin liderliini ele geirmilerdir. balamtr445. Ayn yl ierisinde Romanya Patriine kar da benzer bir muhalefet

2- Dier Ortodoks Kiliseleri zerinde Otorite Kurma Teebbsleri

Ortodoks ittifaknn kurulmasnda baarl olamayan Patrikhane, Ortodoks kiliseleri arasnda kendi aleyhine balayan muhalefeti gidermek ve ekmeniklik iddiasn kabul ettirmek amacyla bu kiliseler zerinde otorite kurma gayretine

443

A.g.m., s.126. Mehmet elik, a.g.e., s.15. 445 Ortodoks ttifak atlad, Zaman, 09.09.1994.
444

130

girimitir. Patrikhane, her ne kadar gnmzde yapt ekmeniklik tanmnda, dier Ortodoks Kiliselerinin iilerine karmayacan taahht ediyorsa da uygulamada, eitli vesilelerle bu kiliseler zerinde bir otorite kurmaya almakta ve bu faaliyetlerini tm dnyada bir g gsterisi olarak kullanmaktadr. almamzn bu ksmnda bu faaliyetlerinden rnekler verilecektir.

a- Kuds Patriinin Yarglanmas

Kuds Patrii I.Irineos, 2005 yl ierisinde stanbulda, Patrik Bartholomeosun davetiyle toplanan Ortodoks kiliseleri toplantsnda azledilmitir. Trk kamuoyunda Laik Trkiyede eriat mahkemesi kuruldu eklinde tepki eken toplantnn basndaki yanklar da byk olmutur. Azil olaynn toplant sonras aklanan sebebi, Kuds Patriinin sorumluluk alanndaki kiliseye ait bir araziyi Sen Sinoda danmadan 190 yllna sraillilere kiralamas olarak gsterilmitir. Patrik Irineos, toplantda yapt savunmasnda, Fener Rum Patrikhanesinin de Yunanistandaki Patrikhane arsasn alveri merkezi yapmak iin kiraya verdiini, kendi ileminin niin su tekil ettiini anlayamadn belirtmi, karlk olarak Atina Bapiskoposu Hristodoulos, Oras Yunan topra, sizinki srail topra eklinde cevap vermitir446. Patrikhanenin, Yunanistann Selanik kenti yaknlarndaki bu tesise 100 milyon Euro harcad ve inaat bitiminde ylda 1,8 milyon Euro kazanaca, Ruhban Okulu konusunda ismini iiteceimiz Trk vatanda iadam Vasiliki Filoridi tarafndan aklanmtr447. Her ne kadar sebep izinsiz arazi kiralamak olarak gsterilse de, asl sebebin Fener Rum Patrikhanesinin koulsuz olarak kabul edilmesini istedii ekmeniklik iddias olduu ok aktr. Patrik Irineos daha nce bu koulu yerine getirmek istememi ve hatta Hz.sann mezarn koruduu iddiasyla ekmenik kilisenin aslnda Kuds olmas gerektiini ileri srmtr. Ayrca 1993 ylnda stanbulda dzenlenen Patrikler
446 447

Sen Kendine Bak, H.O.Tercman, , 26.06.2005. Patrik Holding, H.O.Tercman, 29.11.2004

131

toplantsna da Bartholomeosun ekmeniklik hazrl iinde olduunu dnd iin katlmamtr448. Grld gibi Patrik Bartholomeos, ekmenikliini kabul etmeyen patrii tm dnyann gz nnde yarglayarak cezalandrrken ekmenik iddiasn adeta tm dnyaya iln etmitir. Ayrca ekmenikliini kabul etmeyen Trkiyenin snrlar ierisinde, ekmenikliini kurduu eriat mahkemesi ile ekmenikliini fiili olarak kabul ettirmeye alm ve toplantya Trkiyenin resmi kanallarndan verilen tepkinin azl, Patrikhanenin istedii amaca ulatn gstermitir. Toplantya katlan Ortodoks kiliselerden Polonya ve Antakya Kiliselerinin oylama esnasnda ekimser, Grcistan Kilisesinin ise Irineos lehine oy kullanmas, Patriin dier kiliseler zerindeki otoritesinin aslnda gsterilmeye alld kadar byk olmadn ortaya koymaktadr449.

b- Kbrs Piskoposu Seimleri

Patrikhanenin yine 2005 yl ierisinde, ar yallk ve hastaln sebep gstererek Gney Kbrs Ortodoks Kilisesi Bapiskoposu Hrisostomosun yerine Bapiskopos seimi iin btn Rum piskoposlarn stanbulda toplamas hem Trk kamuoyunda, hem de Rum papazlar arasnda tartmalara sebep olmutur. Gney Kbrsl Rum Ortodoks papazlardan, Kbrs Rum Kilisesinin bamszln tehlikeye soktuu gerekesiyle davete kar kanlar olmutur450. Trkiyeden ve Rum din adamlarndan gelen tepkilere ramen yaplan toplantnn asl sebebi olarak, Kbrs Ortodoks Kilisesinin, ABDde oluan politikalar sonucu hazrlanan Annan planna hayr demesi gsterilmektedir. Noel Baba Vakf Bakan Muammer Karabulut, ABD tarafndan siyaseten ekmenik grlen Patrikhanenin, ABDnin Kbrstaki stratejik karlarn gelitirmek iin, hasta

448 449

Uur Yldrm, a.g.e., s.138. Kuds Patrii Irineos Azledildi, Cumhuriyet, 25.05.2005. 450 Bartholomeos, Rum Papazlar Bld, Milliyet, , 27.10.2005.

132

Bapiskoposun yerine Patrikhaneye yakn birisinin seilmesine karar verdiini ileri srmtr451. Hukukular Birliinin, Bartholomeosun Lozan Antlamasna, Atatrke, Trk milletine meydan okuduu ve toplanty kastl olarak 10 Kasm gnne ald gerekesi ile yapt bavurusu sonucu stanbul Valiliince soruturma balatlmtr452. Fener Rum Patrikhanesinin basks ile seilen yeni Gney Kbrs Bapiskoposu II. Hristomosun, KKTCnin Trkiye tarafndan istila edildii, dolaysyla dmanlarnn Kbrsl Trkler deil, Ankara olduu ynndeki siyasi nitelikli aklamalar453, Bapiskoposun dini olmaktan ok siyasi olarak baa getirildiini gstermektedir.

c- Bamsz Ukrayna Kilisesi Projesi

ABDnin Balkan ve eski komnist lkelerini din nfuzu altnda Fener Rum Patrikhanesine balama plannn birinci aya Ukrayna olmutur. Bakanlk seim sonularnn kilise ve bat tarafndan finanse edilen sivil toplum kurulular tarafndan deitirildii ve Turuncu devrim adn ald srete, Katolik Kiliselerinin yzde on ile Ortodoks Kilislerinin yzde yetmii tarafndan desteklenen ABD eitimli ve bat taraftar Viktor Yuenko454 bakan olarak seilmitir. Bartholomeosun elini perken ekilen fotoraflarnn seim esnasnda muhaliflere kar propoganda malzemesi olarak kullanld Yuenko, seimden sonra Patrikhaneyi iki defa ziyaret etmitir455. Burada Yuenkonun, sanki Hristiyan dnyasnda kendisinde bahedilmi bir ekmenik yetkisi varm gibi Barhholomeosun desteini almas dikkat ekicidir.

451 452

Kuyruk Acsna Bak, Yenia, 28.10.2005. Toplantya Soruturma, Yenia, 03.10.2005. 453 Rum Ortodoks Kilisesi Bapiskoposunun Aklamas , Anadolu Ajans, 08.01.2007. 454 Nejat Tarak, a.g.m., s.15. 455 ABDnin Ortodoks Plan, Yenia, 02.07.2005.

133

Ukraynada ounluk nfusu oluturan Ortodokslar, 1989da kurulan Ukrayna Otosefal Kilisesi, 1992de kurulan Kiev Patrikhanesi ile Moskovaya bal Ukrayna Ortodoks kilisesi olmak zere kilise arasnda blnmtr. Bunun sebebi de dorudan doruya bamsz Ukraynann ortaya k ve Ukrayna kimliinin canlanmas ile ilgilidir. Bakan Yuenko, ulusal kimlik asndan nemli olarak grd Bamsz Birleik Ukrayna Ortodoks Kilisesi projesine bizzat destek vermekte ve bu strateji ierisinde Kiev Patrikhanesini desteklemektedir. Moskova Patrikhanesi ise, kendisine bal olarak belli bir otonomi dzeyine sahip olan Ukrayna Ortodoks Kilisesinin tamamen ayrlmasna kar karak, balln devam etmesini ve Ukrayna kimliinin glenmesini engellemeye almaktadr. Bu ortamda milliyeti Ukrayna Ortodokslar asndan, eitli vesilelerle Moskova Patrikhanesinin Ukrayna ve Beyaz Rusya zerindeki haklarn tanmadn belirten Fener Rum Patrikhanesi, Moskovaya kar destek bulabilecekleri bir otorite durumuna gelmitir456. 2005 Haziran aynda Ukrayna Kiliseleri ve Dini Kurulular Konseyi ile biraraya gelen Yuenko, Bamsz Birleik Ukrayna Kilisesinin kurulmasnn, milletin kimliinin ve btnlnn salamlamas iin en nemli faktrlerden biri olduunu belirtmi ve kiliseler arasndaki diyaloun balatlmas iin araclk yapmaya hazr olduunu sylemitir457. Fener Patrikhanesi, Kiev Patrikhanesini tanmad halde, aradaki yaknlamay ekmeniklik iddias iin kullanmaktadr. Yine diasporadaki Ukrayna Kiliseleri siyasi manevralarla Fener Rum Patrikhanesine balanmtr. Ukraynay kendi kanonik topra olarak gren Moskova ise Birleik Ukrayna Kilisesinin oluturulmas srecinin hzlanmasndan rahatsz olduunu aka belirtmekte ve Fenerin mdahalesini istememektedir458. Bamsz bir kiliseye sahip olmak isteyen Ukrayna ile Hristiyan alemindeki rol arttrlmaya allan Fener Rum Patrikhanesinin amalarnn ayn yol zerinde bulumakta olduu grlmektedir.

456

Anar Somuncuolu, Ukrayna Ortodoksluu ve Kresel Hesaplar, Cumhuriyet Strateji, S.52., 27.06.2005., s.14. 457 A.g.m., s.14. 458 A.g.m., s.15.

134

d- Bulgar Aznlk Kilisesi Problemi

Patrikhanenin ekmeniklik sylemleri ve dier Ortodoks kiliseleri zerinde sz sahibi olma abalar ile ilgili olarak dier bir rnek, maalesef Laik Trkiye Cumhuriyetinin bir mahkemesinde yaanmtr. Trkiyede yaayan 300 civarnda Ortodoks Bulgar vatandan din hizmeti ihtiyacn karlayan Bulgar Ortodoks Kilisesinde 1989 ylnda greve gelen Barahip Konstantin Kostoff, 2003 yl ierisinde Bulgar Kiliseleri Vakf tarafndan hibir sebep gsterilmeden grevden alnmtr. Barahip Konstantin, kararn kendisini 2002 ylnda azleden Patrik ve 12 Sen Sinod yesinin basks ile alnd gerekesi ile TCKnn 175/1. maddesi olan Dinlerden birine ait ibadet ve ayinden men etmek suundan, on kii adna dava amtr459. ki kilise arasndaki ilk kriz 1994 ylnda Patrikhanenin Bulgar kilisesinde kullanlan belgelerin Rumca olmasn istemesi ile balam, bu istein kabul edilmemesinin ardndan istenmeyen kii ilan edilen Bapapaz, 31 Ekim 2002 ylnda Fener Rum Patrikhanesi tarafndan azledilmitir460. Bulgar Ortodoks Kilise Vakf ynetim kurulu yesi Bojidar ipof tarafndan, Patrikhane tarafndan ayda bir 1200 dolar vermek taahhd ile Bulgar vatandalarn vaftiz ktlarnn alnarak Ekmenik Patrik imzal ve Rumca yazlm yeni vaftiz ktlar verildiini, bu suretle de Bulgar Ortodoks Cemaatinin Rum Ortodoksu haline getirilmeye alld belirtilmitir461. Kostoff da, Lozan Antlamasnda sadece Rum aznln ba olarak tanmlanmasna ramen Rum Patrii Bartholomeosun bu antlamaya aykr olarak yllardr, Trkiyedeki tm Ortodokslarn ba olduunu iddia ettiini ve Bulgarlarn Rumlatrlmaya alldn sylemitir462. 2004 Haziran ay ierisinde Fatih 3.Asliye Ceza Mahkemesinde grlen davada, Konstantin Kostoffun tm uyarlara ramen, ayinlerde, en st makam olan
459 460

Patrik Hkim nne kyor, Yenia, 03.04.2004. Bulgar Papazdan Bartholomeosa Dava, Cumhuriyet, 03.11.2004. 461 Bulgar Ortodoklara Rvet ddias, Cumhuriyet, 22.06.2003. 462 Cumhuriyet, 12.07.2003.

135

ruhani liderin adn zikretmemesi sebebi ile 2002 ylnda azledildiini syleyen Patrik Bartholomeosa karlk olarak Kostoff, Beni ruhanilikten azlettikten sonra 1.5 yl grevimi srdrdm. nk ynetim kurulu benim yanmdayd. Hibir ayinde onun adn anmak zorunda deilim. nk kendisi benim dini liderim deil. Ekmeniklik taslyor. Trkiye Cumhuriyeti Devletinde byle bir ey olamaz demitir463.

C- PATRKHANENN ULUSLARARASI BR NTELK ALARAK TRKYENN KANUN VE VESAYETNDEN KURTULMASI

1- Heybeliada Ruhban Okulunun Teoloji Blmnn Yeniden Almas Teebbsleri

ABD ve ABnin son senelerde Patrikhanenin ekmenikliinin kabul edilmesi ile ilgili her trl giriim ve beyannda, Heybeliada Ruhban Okulunun almas ve yabanc renci kabulunn salanmas da istenmektedir. Patrikhanenin planlanan ekilde uluslararas bir konuma gelebilmesi iin Heybeliada Ruhban Okulunun Trk kanun ve ynetmeliklerinden bamsz olarak almas byk nem tamaktadr. Patrikhane, 2003 ylnda Sinod meclisine yapm olduu yabanc metropolit atamalarna sebep olarak Ruhban Okulunun kapal olmas ve ruhban yetimemesini gstermektedir. Ancak okulun almas ile ilgili olarak Trkiyenin sunmu olduu bir ok forml de kabul etmemektedir. Patrikhane, okulu bir taraftan bask arac kullanrken, dier taraftan yabanc din adam ve hatta muhtemel bir yabanc Patrik atamas iin bir neden olarak gstermektedir.

463

Bartholomeosa Dava Mahkemede Ekmeniklik Kavgas, Cumhuriyet, 08.06.2004.

136

a- ABD, AB ve Yunanistann Okulun Almas Ynndeki Giriimleri Heybeliada Ruhban Okulunun, Patrikhanenin istedii tarzda yeniden almas tartmalar son yirmi sene ierisinde ABD, AB ve Yunanistann da destei ile artarak devam etmi ve Patrikhanenin ekmenikliinin kabul edilmesi ile ilgili olan her istemin yannda Heybeliada Ruhban Okulunun da almas istenmitir. Dnemin Yunan Babakan Mitotakisin 1991 ylndaki ABD ziyareti sonrasnda ABDnin Heybeliada Ruhban Okulu konusunda Trkiyeye bask yaplmasn istemesinin ardndan Bartholomeosun, 16 Ocak 1992de dnemin Milli Eitim Bakan Kksal Toptana okulun almas iin yapt bavuru geri evrilmitir. Ardndan Avrupa Topluluu dnem bakan Jacgues Delors, Trkiye Cumhurbakan nezdinde, Dnya Kiliseler Konseyi ve Fransa Katolik Konseyi ise Babakan nezdinde ayn giriimleri tekrarlamtr464. Bakan Clintonun 1994 ylnda babakan Tansu illere gnderdii mektupla okulun almas giriimlerine katlan ABD de bu tarihten itibaren Ruhban Okulunun almas iin her trl gayreti gstermektedir465. ABD Dileri Bakanlnda, cemaatler arasnda diyalou gelitirmek, dini aznlklarn tm dnyada karlatklar basklar konusunda ABD ynetimine akan bilgileri artrmak amac altnda Din zgrl Danma Komitesi kurulmutur. ABD ynetimi, Gayri Mslim cemaatlerin isteklerini bu komite vastas ile Trkiyeye iletmektedir466. 28 Mart 1996da ABD Bakan Bill Clintonun ei Hillary Clinton Fener Kilisesini ziyaret etmi ve Heybeliada Ruhban Okulunun ald gn, ok mutlu olacam demitir467. 17 Mays 2000de ABD Dileri Bakan Madeleine Albright, Kuzey Amerika Bapiskoposu Dimitros onuruna verdii yemekte, Heybeliadadaki Ruhban Okulunun kapal kalmaya devam etmesinin, Patriklik zerindeki etkilerini anlyoruz. Bu yzdendir
http/www.turk-yunan.gen.tr., Eriim: 11.07.2006. ABDnin Patrikhaneye desteinde phesiz Trkiyeye kar faaliyet gsteren Ermeni ve Rum Yunan lobilerinin de etkisi vardr. Bu lobilerin faaliyetleri, ABD Dileri Bakanlndaki d ilikilere at gzl ile bakanlar diye adlandrlan bir kesimi etkilemektedir. Bu ekip Trk-Amerikan ilikilerini Kbrs ve nsan Haklar meseleleri erevesinde grmektedir, bkz. Hrriyet, 18 Mays 1999. 466 Emre zylmaz, a.g.t., s.107. 467 Uur Yldrm, a.g.e., s.149.
465 464

137

ki, inancnzla ilgili ihtiyalarnzn karlanmas ve saygn bir gelenein srmesi iin, Trkiyeyi srekli olarak bu okulun almas konusunda tevik ediyoruz demitir 468. ABD Dileri Bakanl'nn 2005 ylnda hazrlad yllk insan haklar raporunda, Trkiye'de son bir yl iinde kayda deer iyileme gzlenmesine karn, ciddi ihlallerin srd bildirilmi, Heybeliada Ruhban Okulu'nun almamas dinsel zgrlk ihllleri arasnda saylmtr469. ABD Dileri Bakanlnn yapt, ABD, ekmenik Patrik Bartholomeosu, kresel bir lider olarak gryor eklindeki yazl aklamasnda 2005 yl raporuna da deinilmi ve Patrikhane konusunun Trk yetkililerle en st seviyede ele alnd, ABD Bakan George W.Bushun Haziran aynda ve Dileri Bakan Yardmcs Karen Hughesun da Eyllde Trkiyeye yapt ziyarette bu konuya deinildii belirtilmitir470. Yine 2005 yl ierisinde ABD Temsilciler Meclisi Uluslararas likiler Komitesi, balaycl olmasa da ok nemli bir karar alarak Patrikhanenin Ekmenik statsnn tannmas ve Trk uyruklu olmayan din adamlar yetitirmesine izin verilmesi iin Trkiyeye ar yapan bir karar tasarsn kabul etmitir. Karar yasalasa dahi balayc olmayacaktr, ancak bir sonraki admn yakn olduu da aka grlmektedir471. ABD Dileri Bakanl'nca 05 Nisan 2006da yaymlanan, "nsan Haklar ve Demokrasiyi Desteklemek" balkl raporun Trkiye blmnde; Heybeliada Ruhban Okulu'nun almas ynndeki Amerikan telkinlerinin srd bildirilmitir472. Ruhban Okulunun almas ile ilgili olarak ikinci cepheyi AB am, birok giriimde bulunmu ve halen de olanca gc ile Trkiyeyi sktrmaya devam etmektedir. 27 Nisan 1996da Avrupa Parlamentosundan sa partilerin oluturduu Hristiyan Demokrat Grup yesi 20 parlamenterin Patrikhaneyi ziyareti esnasnda

A.g.e., s.178. Yasemin ongar, ABD: nsan Haklar hlalleri Sryor, Milliyet, 01.03.2005. ayrca bkz. Sabah, 30.05.2005. 470 Sabah, 06.12.2005., Ortadou, 13.01.2006. 471 Yasemin ongar, ABD Kongresinin Ekmenik Talebi, Milliyet, 11.06.2005. 472 Yasemin ongar, ABDden Dinsel Aznlk Raporu, Milliyet, 06.04.2006.
469

468

138

yaptklar toplantda, Heybeliada Ruhban Okulunun tekrar almas ve Trkiyede nsan Haklar ihlalleri zerinde grlmtr473. Avrupa Komisyonu 2000 yl lerleme Raporunda ve 13 Kasm 2001 tarihli kararnda, Heybeliadadaki Ortodoks Ruhban Okulunun 1971 ylnda kapatlmas konusunda bir ilerlemenin kaydedilemedii, eitli kiliselerin yasal statlerinin tannmam olduu, dini personelin Trkiyeye eriebilmesi de dhil olmak zere, baz kstlamalarn olduu bildirilmitir. Istanbulda Fener Rum Patrikhanesi ile Avrupa Parlamentosu Hristiyan Demokratlar- Avrupa Demokratlar grubunca dzenlenen uluslararas Genilemeyi Mmkn Klacak Avrupa Dayanma ve birlii Konferansnda Hristiyanlarn miras, hem arkeolojik kalntlarda, hem Heybeliada Ruhban Okulunda hem de Ekmenik Patriin kendisinde bulunur diyen Avrupa Parlamentosu Hristiyan Demokratlar-Avrupa Demokratlar Grubu bakan Hans-Ger Potttering, okulun almamasnn Avrupa toplumlarnda slam Fobisini arttracan belirtmitir474. Ayn toplantda sz alan Avrupa Parlamentosu Trkiye Raportr Camiel Eurlings, son rapordan bu yana ok az bir gelimenin salandn, Gayri Mslim aznlklarn hl ruhban yetitiremediklerini, bu durumun cemaatlerin varln tehdit ettiini belirtmitir. Eurlings 2004 ylnda hazrlad raporla da Trkiyeye birok konuda eletiri getirmi, yaanan ekmenik geriliminin Avrupaya olumsuz yansdn bu sfatn Trkiye tarafndan da kabul edilmesi gerektiini, okul ile ilgili olarak Clinton zamannda verilen szlerin tutulmas gerektiini iletmitir475. Ayn konferansn bildirgesinde de AB yelii yolundaki Trk hkmetinden Heybeliada Ruhban Okulunun yeniden almas istenmitir476. Eurlings, 2005 ylnda Avrupa Parlementosu Konferansnda, ruhban grubunun yalandn ve Patrikhanenin 510 yl ierisinde kapatlma noktasna gelebilecek olmasnn kabul edilemez olduunu vurgulamtr477.

473 474

Uur yldrm, a.g.e., s.150. Sabah, 03.12.2004. 475 Sabah, 06.12.2004. 476 Milliyet, 22.10.2005. 477 Sabah, 22.10.2005.

139

ABnin 2005 yl raporunda da ABnin mzakere sreci iinde Heybeliada Ruhban Okulunun almas konusunda srarc olaca vurgulanm ve AB dnem bakan olan ngilterenin Ankara Bykelisi Peter Westmacott tarafndan Avrupada bulunan 5 bin cami rnek verilerek Ruhban Okulunun almas istenmitir478. Grld gibi AB, bir lkenin iilerini ve kanunlarn hie sayarak almasn istedii Ruhban Okulunu, Rum aznln ibadet hakk ile bir tutmakta ve Avrupadaki camileri rnek gstermektedir. Trkiyede Gayri Mslim aznln yeterli sayda ibadethane ve kilisesi mevcuttur. Peki, acaba aznlk haklar konusunda bu kadar hassas olan ve Trkiyeyi her vesile ile sulayan AB, Anayasasnn bir din devleti olduunu belirten Yunanistan ortakla alrken de ayn hassasiyeti gstermi midir? Ankarann Gney Kbrs tanmas ve Patrikhanenin ekmenik statsnn kabul edilmesi art ile Trkiyenin AB yelii iin yardm edeceklerini syleyen Cumhurbakan Stefanopulosun479 ve mzakereler erevesinde Trkiyenin bu konudaki tavrnn Avrupa kriterlerine uymadn ifade eden Dileri Bakanl szcsnn480 lkesinde aznlk haklar ABnin istedii seviyede midir? Bat Trakyadaki Gmlcine ve skeeye bal iki medresenin durumuna bakmak yeterlidir. ahin Medresesinde 1980 li yllarda kaytl 300 renci varken bu say bugn 15e dmtr. Din eitimi yaplmayan medresede grev yapan 5 retmenin 1 tanesi Trk, 4 tanesi Yunanldr. Trk retmen Suudi Arabistan Medine niversitesi mezunudur. Gmlcine Medresesinde ise grev yapan Trk retmenlerin tamam eitli Arap lkelerindeki ilahiyat ve dier fakltelerden mezun olmutur. Her iki medrese mezunlar zorunlu olarak Selanik retmenlik Pedagoji Akademisine gnderilmektedir ve Trke eitim yaplmamaktadr. Dolaysyla din adam yetitirme amacyla alan bu medreseler amalarndan uzaklatrlmlardr481. 2006 ylnda yaynlanan ve Heybeliada Ruhban Okulu konusunda bilindik istemlerin tekrarland AB Komisyonu lerleme Raporu ile ilgili olarak Yunanistann, basnnda kan yorumlar da ilgi ekicidir. Rapor Kathimerini gazetesinde, uyum gstermeyen Trkiyeye kar ayrntlarna girilmeyen tehdit olarak yorumlanm, To
478 479

Hrriyet, 18 Aralk 2005. Cumhuriyet, 11.10.2004 480 Associated France Press, 14.11.2005. 481 Emre zylmaz, a.g.t., s.140.

140

Vima gazetesi tarafndan ABnin Trkiyeye ultimatomu eklinde yaynlanmtr. Ta Nea gazetesi raporun Trkiyenin insan haklar gibi kritik konularda en ufak bir ilerleme kaydetmediini, aksine geri admlar attn ortaya koyduunu ileri srmtr. Elefterotipiya gazetesi ise, Raporun fazla detayl olmadn ancak yine de Atina ve Rum ynetimini tatmin ettii yorumunu yapmtr482. nsan Haklar ile ilgili olarak bu kadar hassas bir basna sahip olan Yunanistann ne yazk ki uygulamalarda ayn hassasiyeti gstermedii ortadadr. 1980li yllarn bandan itibaren mftleri atayan, seilmi mftleri ise yarglayp cezaevine koyan, Kandil ya da bayramlarda Mslman Trklerin, kutsal gnlerini kutlad sulamas ile skee Mfts Mehmet Emin Aay yarglayan ve toplam 100 ay bulan hapis cezasna483 arptran Yunanistann nsan Haklar konusunda, hele ki din hrriyeti konusunda en son yorum yapabilecek lke olduu kanaatindeyiz.

b- Patrikhanenin Okulun Almas Ve Yabanc renci Kabul Ynndeki stekleri

Uluslaras her ortamda Heybeliada Ruhban Okulu iin Trkiyeyi sikayet eden Bartholomeosun bu abalarnn baarl olduunu ve her geen gn Trkiyeyi daha zor bir duruma soktuunu yukardaki rneklerde grmtk. Patriin bu istekleri 19 Ekim 1997de, 20 kiilik bir heyetle ve Yunan Hava Yollarnn (Olimpic) tahsis ettii bir uakla gittii ABDde, okulun almas iin Trkiyeye bask yaplmasn istemesi ile beraber mthi bir ivme kazanmtr. Bartholomeosun 2005 ylnda Avusturyann bakenti Viyanada dzenlenen slam Konferansnda; Ankarann Hristiyan aznla kar yrtt politikay eletirerek Heybeliada Ruhban Okulunun yeniden almasn isteyen konumas ve devlet kanal ORFye okulun kapatlmasnn Trkiyenin AB emelleriyle tezat oluturduunu, okulun yeniden almasnn AB yolundaki Trkiyenin yararna
Hrriyet, 9.11.2006. Hrriyet arivinden derlendii ve eksikleri olduu belirtilen listede Mftye verilen hapis cezalar yle sralanmtr. Mays 199612 ay hapis cezas, Kasm 199722 ay hapis cezas, ubat 1998- 14 ay hapis cezas, Nisan 1998- 7 ay hapis cezas, Haziran 199814 ay hapis cezas, Ocak 1999- 17 ay hapis cezas, Aralk 1999- 7 ay hapis cezas, Aralk 2002- 6 ay hapis cezas., bkz. Cumhuriyet, 21.09.2004.
483 482

141

olacan belirten demeci484 ile 2006 ylnda svirede yaplan Dnya Ekmenik Forumunda; okulun Trkiyedeki az sayda Ortodoks Hristiyan tebann varlnn devam iin hayati nem arzettiini, Ruhban snfnda eitimli kii saysnn giderek azaldn bu yzden okulun faaliyete gemesinin bir lks deil, ihtiya olduunu belirten konumas485, okulun Patrikhanenin istedii statyle almas iin uluslararas kamuoyu yaratmay amalayan yzlerce ikyetten sadece bir kadr. Hlbuki nceki blmlerde de grdmz gibi okulun teoloji blm, 625 Sayl zel retim Kurumlar Kanununda yaplan deiiklikler ve 12 Ocak 1971 tarihli Anayasann tm yksek okullar devlet ats altnda toplamas kararndan sonra, Patrikhanenin 1971 ylndan nceki zel statsnn devam etmesi isteminin gereklememesi sebebi ile bizzat Patrikhane tarafndan kapatlmtr. Patrikhane tm bu tartmalar boyunca kanunlarla bal olduu Trkiye tarafndan kendisine sunulan okulun almas ile ilgili formlleri reddetmitir. Patrikhane, okulun kendi bnyesinde olarak almasn istemektedir. 1994 ylnda okulun 150 nci kurulu yldnmndeki basn toplantsnda konuan Tarabya Metropolidi Konstantin Harisiadis, okulun zel bir stat ile lise sonras 4 yl eitim veren lise tedrisatl bir okul olduu ve dolaysyla kapatmann haksz olduunu belirtmi ve 100 renci kapasiteli okulun almas halinde Patrikhaneye bal ve Milli Eitim Bakanl denetiminde olacan sylemitir. Teklife gre Mfredat bir konsey tarafndan belirlenecek ve Milli Eitim Bakanlna sunulacaktr. Ayn konsey tarafndan belirlenen retmenlerin atamalar Bakanlk tarafndan yaplacaktr486. Okul aldnda mdrlne getirilmesi planlanan Aya Triada Manastr Metropolidi Barahip Apostolos Danilidis487, okulun ilk aamada 25 renci ile, Milli Eitim Bakanlnn denetiminde zel statl bir yksek okul sfat ile alacan sylemi, Yksek retim Kuruluna balanmas durumunda derslerin Trke verilmesi ve kz rencilerin gelmesi gibi mahsurlarn olabileceini iletmitir. Ayrca
I.Bartholomeos, Ankara Ynetiminin Hristiyanlara Kar Politikasn Eletirdi, Associated France Press, 14.11.2005. 485 Reuters, 27.01.2006. 486 A.g.t., s.114. 487 1971 yl ncesinde de okul mdrleri Patrikhane tarafndan Metropolitler arasndan atanyordu. Okulun bnyesinde kurulduu Aya Triada Manastrnda u anda 15 personel grev yapmaktadr ve Rum cemaat dualar ve Pazar ayinleri iin manastra gelmektedir.
484

142

okul binas son gnlerde yeniden alma hazrlklar ve turist akn ile hareketlenmitir. Okulun ne zaman alacan soran Yunanl turistlere grevliler son gelimelerden umutlu olduklarn ve Trkiyede renci bulunamayaca iin yurtdndan getirilecei cevabn vermektedirler488. Yabanc renci getirilmesinin art olduunu kendisi de belirten Patrik, yaplan bir syleide; 1964e kadar yurtdndan renci alyorduk, imdi de yle olacak. 1961de 13 kii mezun olduk, bir ben Trkiyeli idim demitir. Ayrca okul aldnda, hocalar ve talebelerin, cbbe ve dini kyafetlerini sadece kilisede dua ederken giyeceklerini, kilise dnda ceketli ve kravatl olacaklarn belirterek laiklie ve kyafet kanununa aykr bir durum olumayacan sylemektedir489. Grld gibi ABD ve ABnin desteini alan Patrikhane okulun almasna kesin gz ile bakmakta ve al iin hazrlk yapmaktadr. Patrikhane iin sorun okulun hangi stat ile alacadr. Okulun alma hazrlklar ile ilgili olarak 2001ylnda patlak veren fakat basnda fazla yer bulmayan bir skandala deinmekte yarar gryoruz. Vasilaki Floridi isimli bir Rum iadam, Ruhban Okulunun teoloji blmnn, Trk yetkililere rvet verilmesi sureti ile almas maksad ile Patrikhaneye 5 trilyon para baladn ancak parann baka amalar iin kullanldn aklam ve Patrikhaneyi dava etmitir490. Floridi, Ekim 2001de Heybeliada Ruhban Okulunun almasn salamak maksadyla Pentagon zel Planlar Dairesinde bir misyon oluturulduunu ve Patriin onay ile ABD Bakan Yardmcsnn Trkiyeyi ziyareti ncesinde rvet olarak verilmek zere 12 milyon ABD dolarnn Patriin kiisel servetini iletmekle sorumlu kiilerin hesaplarna transfer edildiini iddia eden bir belge sunmutur491. Bu konu ile ilgili olarak verilen yazl soru nergesine cevaben Dileri Bakan Abdullah Gl, davann 30 Mart 2006 tarihinde beraatle sonulandn, konu hakknda uluslararas dzeyde inceleme olduuna dair Bakanlkta herhangi bir bilginin mevcut olmadn belirtmitir492.

488 489

Milliyet, 06.06.2004. Milliyet, 20.06.2004 490 Cumhuriyet, 14.10.2001. 491 Atilla lhan, Gizlilik erhi Dlm Belge... FLORD, 06.12.2004. 492 Hrriyet, 27.11.2006.

143

c- Trk Hkmetleri Tarafndan Okulun Alabilmesi Amac le Ortaya Konulan Formller Ve Tartmalar

Okulun tekrar almas ile ilgili talepler 1997 yl Milli Gvenlik Kurulunda ele alnm ve bu durum okulun tekrar almas iin yeil k olarak yorumlanmtr493. 1999 ylnda okulun dorudan alarak Patrikhaneye balanmamas ya da stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi bnyesinde kurulacak Yksek Dinler Kltr Bakanlna bal olarak almas eklinde iki forml zerinde durulmutur
494

. Ermeni yksek okulunu da ilgilendiren lahiyat Fakltesine bal

olarak almas teklifi, Bu eitimin lahiyat Faklteleri bnyesinde yaplmasn istemek, Vatikanda imam yetitirmeye benzer eklindeki ifade ile her iki Patrik tarafndan reddedilmitir495. 59.Hkmete dnk giriimlerine 2003 ylnda hz veren Patrik, arka arkaya yapt Babakanlk ve Dileri Bakanl ziyaretlerinde konuyu am ve ziyaretlerde lahiyat Fakltesi zmnn gndeme getirilmesine olumsuz yant vererek bu durumun okulun niteliine uymayacan belirtmitir496. Ziyaretin ardndan aklama yapan Milli Eitim Bakan da insanlarn kendi dinlerinin ilahiyat ile ilgili olarak okul ama isteine Bakanlk olarak kolaylk salayacaklarn ancak alacak okulun mstakil alamayacan, Yksek retim Kurulu veya Bakanla bal olarak alabileceini sylemitir497. Bakann syledii gibi Bakanla bal olarak alabilmesi iin Anayasada ve 5580 sayl zel retim Kurumlar Kanununda deiiklik yaplmas gerekmekte olduundan bu mmkn grnmemektedir. Daha nce belirttiimiz nedenlerle Yksek retim Kuruluna bal olmasn istemeyen Patrikhane ise okulun eski statsnde almasnda srar etmektedir. Babakan Erdoann 2004 Mays aynda Yunanistana yapt ziyaret sonrasnda, okulun stanbul niversitesine bal olarak kurulacak Trkiyede Yaayan Kltrler Krss ad altnda serbest bir krs olarak almas zerinde durulmaya
493 494

Hrriyet, 27.11.1997. Hrriyet, 17.12.1999. 495 Oktay Eki, Patrik mtiyaz stiyor, Milliyet, 23.09.2005. 496 Cumhuriyet, 09.03.2003. 497 Milliyet, 30.08.2003.

144

balanmtr. Bu zm araylarnda, ruhban yetitirilememesinin sebep gsterilerek Sen Sinod Meclisine 6 yabanc metropolidin atanmasnn da etkisi vardr498. Babakan Erdoan, Avrupa Halk Partisi (IPP) Grubu Bakan Fred Martinsle yapt grmede okul konusunda karar Yksek retim Kurulunun vereceini belirtmitir499. Yksek retim Kurulu Bakan Erdoan Tezi ise Laik niversite ats altnda ruhban okulu almasnn hukuki uygunluunun bulunmadn, bu konu ile ilgili olarak yrrlkteki yasann 42. maddesinin deitirilmesini ieren bir metni hkmete sunduklarn fakat sunulan bu metinden hibir yerde sz edilmediini sylemitir500. 2004 yl ierisinde okulun alabilmesi iin ileri srlen dier bir forml de okulun bir vakf bnyesinde almas olmutur. Mevcut yasalara gore Vakflarn niversite aabilecei, ancak Meslek Yksek Okulu aamayaca gerei zerine 4207 sayl bir yasa ile Vakflarn Meslek Yksek Okulu aabilecei ve laa Eitim ve Kltr Vakfnn da bu yasaya dayanarak Deniz Ticaret Meslek Yksek Okulunu am olduu iddia edilmitir501. 2004 ylnda yaplan meselenin mam Hatip Liseleri gibi mesleki eitim erevesinde alnmas nerisi ise yksek okul dzeyinin orta retim dzeyine inecei sebebi ile Patrikhane tarafndan kabul grmemitir502. 2005 ylna gelindiinde ise Milli Eitim Bakan Hseyin elikin Yetki bende olsa, bana kalsa okulu 24 saatte aarm eklindeki beyannn503 ardndan ayn yl ierisinde AB ile eitim konusunda tarama sreci kapsamnda, Eitim Birlii (Tevhid-i Tedrisat) kanununda dzenlemeler yaplarak mam Hatip Okullarnn Diyanet Bakanlna ve Heybeliada Ruhban Okulunun Patrikhaneye balanmas zerinde grlm, eitim birliini temelinden zedeleyecek olan bu almadan kamuoyu ve basndan gelen byk tepkiler zerine vazgeilmitir504. AB Uyum Yasas almalar kapsamnda yaplan ortak almalarda, lkelerinin byk ounluunda kiliselere bal Ruhban snfnda eitim grenlerin

Cumhuriyet, 08.06.2004. Hrriyet, 25.06.2004. 500 Hrriyet, 08.06.2004. 501 Gazeteci Oktay Eki, bu kanun maddesini aratrdn ancak 1960dan nce ve sonra kan bu sayl kanun maddelerinin ieriinin tamamen farkl olduunu belirtmektedir. Oktay Eki, Anlayan beri gelsin..., Hrriyet, 25.06.2004. 502 Kavak zgen, Heybeliada Ruhban Okulu, Cumhuriyet, 21.09.2004. 503 Hrriyet, 6.10.2005. 504 Ortadou, 11.10.2005.
499

498

145

daha sonra Trkiyedeki ilahiyat fakltelerine karlk gelen din enstitlerine gittii AB sisteminin Trkiyede de uygulanmas istenmitir. Anayasamzn ve lik devlet grmzn nemli kilometre talarndan olan eitim birlii anlaynn deitirilmesi anlamna gelen bu istemin, nmzdeki dnemlerde AB tarafndan tekrar gndeme getirileceine hibir phe yoktur. Okulun almasna ynelik en son forml teklifi, stanbul niversitesi bnyesinde karlatrmal teoloji krss kurulmas eklinde Ermeni Patrikhanesinden gelmitir. Ermeni, Musevi, Sryani, Kadim, Protestan, Katolik, Rum ve Antakya Ortodoks din ve mezhep gruplarna ait dil, din kltr, tarih, doktrin ve benzeri konularda derslerin verilmesi planlanan krsyle ilgili olarak, Fener Rum Patrikhanesi avukat Kezban Hatemi, Ermeniler ve dier Hristiyanlarla birlikte eitim yaplmasna kar olduklarn belirtmi ve okulun zerk olarak almasn istemitir505. Bu konu ile ilgili olarak Patrik II. Mesrob, Biz okulun istanbul niversitesi bnyesinde, teoloji blmne bal olarak almasn, diplomann da buradan verilmesini istiyoruz. Rum Patrikhanesi ise Heybelinin bamsz dini bir okul olmas konusunda srarl. Bir trl anlaamadk. Bu da zm zorlatryor. AB de anlamazlktan ikyeti. Tek neriyle gelin diyor eklinde konumutur. Ermeni Patrii ayrca Ruhban Okulu ile ilgili olarak lkenin baz dinamiklerinin mutlaka gznne alnmas gerektiini, Heybeliada Ruhban Okulunun bamsz bir dini kurum olarak almas halinde Erzurumdaki veya Vandaki medreselerin de ayn muameleyi grmek isteyeceklerini, halbuki Atatrkn dini okullar kaldrm olduunu hatrlatmtr506. Heybeliada Ruhban Okulu ile ilgili olarak en son tartmalar, ABnin kmasn istedii ve aznlk okullar ile ilgili birtakm yenilikler getiren zel retim Kurumlar Yasas grlrken TBMM Genel Kurulunda yaanmtr507. Bakanlk brokratlarnn okulun faaliyete geebilmesi iin 625 sayl zel retim Kurumlar Yasasnn 3.maddesinde deiiklik yaplmas gerektiini iaret etmesi ve Yksek retim Kurulu tarafndan okulun, din adam yetitiren yksek ksmnn alabilmesi iin Anayasada ve 2547 sayl Yksek retim Kurulu yasasnda deiiklik yaplmas ynndeki
505 506

Radikal, 22.06.2006. Ruhban Okulu Patrikleri Bld, Akam, 23.10.2005. 507 Sabah, 21.09.2006.

146

aklamalarnn ardndan konu tekrar gndeme gelmitir. 2006 yl Haziran aynda yaanan Kbrs restlemesinin ardndan sonbaharda daha ar bir krize hazrlanan ve lerleme Raporunda dile getirilmesi beklenen olumsuzluklar olabildiince gidererek elini rahatlatmay dnen Hkmet, yabanc renci kabul konusunda byk bir yanltan dnmtr. AB Uyum Yasalar kapsamnda olaanst toplanan mecliste, aznlk okullar ile ilgili tasarya son dakikada eklenen nergenin 2. maddesinde gayrimslim aznlklara mensup Trk vatandalarnca kurulan, Lozan Antlamas ile gvence altna alnan, kendi aznlna mensup Trkiye Cumhuriyeti uyruklu rencileri ile bu aznla etnik veya dini kken itibariyle mensup, yabanc uyruklu ocuklarn devam ettii ... eklindeki aznlk okulu tanm, muhalafet partilerinin okula yabanc renci alnmasn salayaca eklindeki muhalefeti ve etin tartmalarn ardndan verilen ikinci bir nergeyle Rum, Ermeni ve Musevi aznlklar tarafndan kurulan, Lozan Antlamas ile gvence altna alnan, kendi aznlna mensup Trkiye Cumhuriyeti uyruklu rencilerin devam ettii. eklinde deitirilmitir508. Grld gibi okul zerinde devletin hibir ekilde denetim hakknn olmamas ve okula yabanc renci alm konularnda srar eden ve bu istemler dnda tm nerileri reddeden Patrikhanenin AB nezdindeki dayatmaya varan basks karsnda, ok youn bir gndem ierisinde alan ve dier birok konularda da yasa karan meclis hata yapmaya zorlanmaktadr. Dier konularn yannda alelde bir alt madde olamayacak kadar hayati nem arzeden ve geriye dnmenin imknsz olduu bu konuda ok dikkat edilmesi gerekmektedir. Bir Trkiye devleti kurumu olan ancak ABD ve AB ile bir olarak devlet zerinde bask oluturan Patrikhane, Heybeliada Ruhban Okulu konusunda adeta pusuya yatarak Trkiyenin hata yapmasn beklemektedir. Patrikhanenin bu isteklerinin u hukuki mesnetler nedeniyle

gerekleemeyecei kesindir; bu durumun Anayasann 2 nci maddesine gre laik bir devlet olan Trkiye Cumhuriyetinde dini retim yapan zel okul amann ve ynetmenin yasak olmas, bu isteklerin Anayasann 12 nci maddesindeki eitlik ilkesine aykr olmas, Anayasann 24 nc maddesinin din ve ahlak eitimi ve retimini devletin gzetim ve denetimi altnda bulunduruyor olmas, 403 sayl

508

Hrriyet, 27.09.2006.

147

Tevhid-i Tedrisat Kanununa gre dini tedrisatn devlet grevi olarak Milli Eitim Bakanlna verilmi olmas, 5580509 sayl zel retim Kurumlar Kanununun 3 nc maddesinde zel ahs ve tzel kiilere dini eitim ve retim yapan zel retim kurumu ama yetkisinin verilmemi olmas, 5580 sayl Kanunun 3 nc maddesinin 3 nc paragrafnda askeri okullar, dini eitim ve retim yapan zel retim kurumlar ile emniyet tekilatna bal okullarn ayn veya benzeri zel retim kurumu alamaz hkmnn olmas. Ermeni Patriinin nerisini510 kabul etmeyen Patrikhanenin bu isteklerdeki srar, son dnemde yaanan yabanc metropolit atamalar ve Patriin Trk vatanda olan metropolitler arasndan seilme zorunluluunun kaldrlmas sylemleri ile birleince bir anlam kazanmaktadr. Patrikhane kendi istekleri dorultusunda okulun almasn salayarak dnyaya ve dolayl olarak Trkiyeye Ekmenikliini kabul ettirecek, yukarda saym olduumuz ok saydaki kanuna ramen okulu atrarak bir nevi gcn gsterecektir. Trkiyeyi uluslararas ilikilerde bu kadar zor durumda brakan Heybeliada Ruhban Okulu sorununun biran nce zmlenmesi gerektii aktr. Yabanc renci, yabanc metropolit ve son olarak yabanc Patrik konularnda yaanan youn tartmalar, Patrikhanenin Ekmenikliinin kabul edilip edilmemesi ynnden bir btn olarak deerlendirilmesi gereken ve aslnda birbirlerinin neden ve sonucu olan hususlardr. Okulun almas istemlerinin Patrikhanenin ekmeniklii konusunun btnl ierisinde deerlendirilmesi arttr. Devlet denetimi ve gzetimi olmakszn, yabanc renci ve retmen almna izin verilerek almas, Rum aznln ihtiyalarn kat kat aarak, yeni sorunlar ve talapleri de beraberinde getirecektir. Bu okulda yetitirilmi yabanc uyruklu bir rencinin hem lkede kalmas iin T.C. vatandal salanmas gerekecek, hem de Patrikhanenin yetkisini tanyan Yunan asll Ortodokslarn kiliselerine yaplan atamalarla Patrikhanenin ekmeniklik iddialar glendirilmi olacaktr. Bu durum ayn zamanda, Trkiyenin aznlklarna kar olan sorumluluunun dnya zerine yaylm Yunan asll dier tm Ortodokslar lehine geniletilmi olduu anlamna gelecek ve Trkiye sadece ortodoks aznlnn deil, Patrikhanenin eitimine
509 510

08.02.2007.tarihinde yrrle girerek 625 Sayl Kanunu yrrlkten kaldrmtr. Akam, 23.10.2005.

148

ilgi duyan tm Ortodokslarn dini eitim ihtiyacn karlamay kabul etmi olacaktr. Aznlklara bu yolla salanacak dini zgrlkler baka hi bir lke iin kesinlikle bylesi sonular dourmamaktadr. Kamuoyunda ve basnda yer alan okulun yurtdnda almas gibi istemler, snrlarnda Ruhban yetimeyen Trkiyenin devre d braklarak bir mddet sonra tamamen Yunan Megali deas dorultusunda yetitirilmi olan yabanc Ruhbanlarn ve Patriklerin atanmas durumunu yaratacandan zm vasf tamamaktadr. Patrikhane, okulun stanbulda almasnn kendileri iin hayati bir konu olduunu her frsatta dile getirmekte ve tm Hristiyan dnyasn bu konuda ikna etmi grnmektedir. Bu sebeple soruna Trkiye Devleti snrlar ierisinde mevcut kanun ve yasalar erevesinde zm bulunmaldr. Son olarak arzettiimiz okulun stanbul niversitesi bnyesinde

karlatrmal teoloji krss ierisinde kurulmasnn,

Trk kanunlar ile Gayri

Mslim aznln Yksek Okulda Ruhban eitme istei arasnda uzlatrc bir forml olabilecei grndeyiz. Bugnk hkmetin lik devlet yapsn bozacak ve anayasann eitlik ilkesine aykr olacak ekilde mevcut kanunlarda sadece Heybeliada Ruhban Okulunun almas iin yaplacak deiiklikler, gelecek dnem hkmetlerini ve devleti ipotek altna sokacaktr.

2- Metropolit Revizyonu ve Patriin Trkiye Cumhuriyeti Vatanda Olma Zorunluluunun Kaldrlmas almalar

Daha nce Ruhban Okulunun almas ile yabanc Metropolit ve yabanc Patrik atanmas konularnn Patrikhane tarafndan birbirlerinin neden ve sonucu olarak gsterilmeye alldn aklamtk. Patrikhane, bir yandan okulun almamasn eletirirken, dier yandan bu konuyu Patrikhaneye yabanc ruhban atanmas iin bask malzemesi olarak kullanmaktadr. ABDnin son senede yaynlad nsan Haklar Raporu ile AB lerleme Raporlarnda srekli olarak Okulun tekrar almasnn yannda yabanc Patrik ve metropolit atamalarnn yaplabilmesi istekleri iletilmektedir.

149

Heybeliada

Ruhban

Okulunun

almasn,

aksi

takdirde

ruhban

bulamayacaklarn syleyen Patrikhane, 2004 ubat ay ierisinde Trk hkmetine bilgi dahi vermeden, sessiz sedasz Katoliklerin Kardinaller meclisine karlk gelen Sen Sinod Meclisine alt yabanc metropolit atamtr. Gereke olarak da stanbuldaki cemaatin ve ruhanilerin saysnn kstl, bazlarnn yal ve hasta olmalar gsterilmitir511. Patrikhane evrelerince Valilik Tezkeresinde Sen Sinod meclisine atanacak metropolitlerin Trk vatanda olma zorunluluklarnn olmad belirtilmektedir. Amerikan Ortodoks Kilisesi Temsilciler Grubu Bakan Antoni Limberakis, ABD Bykelisi Edelman onuruna verilen yemekte, Patrik seiminde vatandalk gibi bir engel olmamas gerektiini bildirmitir512. Yine 2005 yl ierisinde ABD Temsilciler Meclisinde kabul edilen Fener Rum Patrikhanesinin ekmenikliinin Trkiye tarafndan tannmas arsn ieren yasada, Patriin Trk vatanda olmas gerektii ynndeki uygulamann kaldrlmas istenmitir. Tm bu istekler gznne alndnda, yabanc metropolit atamasndan sonraki safhann yabanc Patrik atamas olaca grlmektedir. Sen Sinod Meclisine metropolit olarak atanan 6 ye ile ilgili olarak, Byk Ortadou Projesi kapsamnda Yunan kkenli Amerikan uyruklu bir din adamnn Patrik yaplaca ynndeki tartmalar devam etmektedir513. ki Yunanl, bir Amerikal, bir ngiliz, bir Yeni Zelandal ve bir Finlandiyaldan oluan atananlar listesinin ortak zelliinin, Yunan kkenli kiiler olduu gznne alndnda iddialarn bo yere olmad grlmektedir514. Alt yeden biri olarak atanan ABD Ortodoks Kilisesi Bapiskoposu Demetrios, Ben Selanik doumlu, Amerikan vatandaym ve Trkiyeye vize alarak geldim. Burada kalacak deilim. Toplantlara katlmak iin ylda bir iki kez gelip geri dneceim demektedir515. 1925 ylnda dnemin ileri Bakan kr Kaya Beyin, Mecliste yapt ve Ortodoks hamiliine soyunan Yunanistann amacnn Bir gn mutlaka Yunan kkenli
511 512

Patrikhane Atamalar-Hkmet Tavr Belirleyemedi, Cumhuriyet, 10.03.2004. Gzde Kl Yain, Trkiyenin AB yelik likilerinde de Pazarlk Gndemine Girdi, s.10. 513 Bartholomeosun Yerine ABDli Patrik Geliyor, Yenia, , 05.09.2005. 514 Salim Gken, Fener Rum Patrikhanesi'ndeki Metropolit Revizyonu Mevcut Statye Ramen Neden Yapld?, a.g.m., s.32. 515 Bapiskopos Demetrios; Bizden Korkmayn, Hrriyet, 11.03.2004.

150

bir metropoliti Patrik yaparak, Ortodoks Kiliselerini Yunan hkimiyeti altna almak olduunu belirten konumas zerinden neredeyse yzyl gemesine ramen, Yunanistann bu amacnn hala daha gncelliini koruduu grlmektedir516.

3- Anadoludaki Kiliselerin Tamir edilmesi ve Ayin in Almas Teebbsleri Sen Sinod Meclisi yelerinin ve Patriin yabanclardan seilerek

Patrikhanenin uluslararas bir statye karlmasndan sonraki aamann, mbadele antlamas ile boaltlm Anadolu topraklarna tekrar Rumlarn yerletirilmesi olduu eitli evrelerce dile getirilmektedir. Patrik Bartholomeosun, Vatikanlamak istemediklerini belirten

aklamalarna ramen, Patrikhane evrelerince Anadolunun Hristiyan yerleimine tekrar almas ynndeki aklamalar niyetlerinin farkl olduunu gstermektedir. Bu iddia ve talep, bizzat Bartholomeos tarafndan 7 Mays 2000de Kapadokyada yaplan bir ayinde ilk defa dile getirilmitir. Ayrca cemaati olmad iin ilevsiz kalan kiliselere metropolit atamaya devam etmekte ve bu metropolitleri stanbulda tutmaktadr. Yakn zamanda, cemaati olmayan bu kiliselerin nan Turizmi ad altnda restore edilerek ibadete almas istemleri hzla artmaktadr. Bu konuyu uluslararas ortama ekerek kabul ettirmenin daha kolay olduunun bilincinde olan Patrikhane, ayn zamanda bu kiliselerde yapt propoganda ile Anadoludaki Ortodoks Helen kltrnn de egemen olduunu gstermeye almaktadr517. Patrik, 2000 ylnn Mays ay iinde Eridir Glndeki adackta onarlan tarihi Rum kilisesi ile Avanostaki yeralt kiliselerini aarak ak hava ayinini ynetmitir. Beyolundaki Aya Kostandinos ve Eleni Kilisesi 18 ay sren restorasyon almalar sonucunda yine Patriin ynettii bir Pazar ayini ile almtr.
4 ubat 1925, DevreII, tima senesi II, 47.tikat, 2.celse, TBMM Gizli Celse Zabtlar, Trkiye bankas Kltr Yay.C.4., Genel Yayn No 267, Tarih dizisi18, Ankara, 1985., s.476-477
517 516

2000 yl iin planlanan Ortodoks ayinleri iin bkz Ek9.

151

Patrikhanede grevli din adamlarndan Agathangelos, stanbulda sadece 15002000 kadar Rum kalmasna ramen kiliselerin restorasyon almalarnn azimle srdrlmesi konusunda; Bu kilise be kii ya da 20 kiiye hizmet verse bile fark etmez. Bu yolda devam edeceiz diyerek cemaatn saysnn giderek azalsa da Patrikhanenin Rum Ortodoks kiliselerini restore ederek hizmete amaya devam edeceini belirtmitir518. Bu ibadethanelerin byk ksm bakmsz ve metruk olduu halde, 2000 yl iin Anadolunun eitli kentlerinde planlanan nan Turizmi etkinlik program durumun ciddiyetinin ne kadar byk olduunu gstermektedir519. 2002 ylna gelindiinde, Antalya Demredeki Noel Baba ren Yeri ile ilgili olarak Noel Baba Vakf ile Patrikhane arasnda ayin krizi boy gstermitir. Patrikhanenin, Trkiye Ant evre Koruma Vakf aracl ile inan turizmi etkinlikleri kapsamnda Noel Baba (Aya Nikola) Kilisesinde dzenlemek istedii 9 adet ayin iin Antalya Valiliine yapt bavuru, Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan olumlu karlanmtr. Gelimeler zerine Noel Baba Vakf tarafndan Bakanla yazlan mektupta, Patrikhanenin Demreyi inan turizmi ad altnda stanbul dnda ikinci bir basamak olarak, kendi yetki alannda kullanmak istedii belirtilmitir520. 2005 yl ierisinde, Yunanistanda bulunan gayri resmi kurulularn Trkiyedeki eski Rum eserlerini cretsiz onarma istei Yunanistan Dileri Bakanlnca Trk Dileri Bakanlna bildirilmi, neriye scak bakan ileri Bakanlnca valiliklere gnderilen yazda u isteklere yer verilmitir521; lkemiz ile Yunanistandan belediyeler arasnda tesis edilmekte olan karde ehir ilikileri erevesinde baz Yunan hkmet d kurulularnn Trkiyedeki eski Rum binalarnn onarm ve restorasyonu iin talepte bulunduu, .... sz konusu onarm talepleri Yunanistan tarafndan karlksz olarak nerildiinden yerel makamlar tarafndan cazip bulunduu... Son olarak, zmirdeki eski bir Rum okulu ile Edirne Uzunkprde bulunan tarihi kilisenin (Aziz Louis) Yunan hkmet d kurulularnca restore edilmesi yolunda neriler alnd... Yunan tarafnca, eitli belediyelerimize iletilmi olabilecek eski Rum eserlerinin restorasyonuna ynelik taleplerin gncel bir listesinin temin

518

A.g.e., s.213. 2000 Ylnda nan Toplantlar, Cumhuriyet, 11.03.2000. 520 Ayine Siyaset Karmasn, Cumhuriyet, 28.10.2002. 521 Envanter almas, Rumlar Trkiyedeki Eserleri Onaracak, Cumhuriyet, 06.02.2005.
519

152

edilmesi istenmektedir. Rum eserlerin restorasyonuna ynelik taleplerin valiliiniz tarafndan listelenerek Bakanlmza gnderilmesi rica olunur. 2005 yl Haziran aynda, Patrikhanenin, bir seyahat acentesi aracl ile Trkiyeye getirilecek bir kafileye Antalya ve Isparta Valilikleri tarafndan Lozan Antlamasna aykr olduu gerekesi ile izin verilmez iken, Kasm ay ierisinde Dileri Bakanlnn, Patrikhanenin stanbul dndaki yerlerde de ayin dzenleme taleplerinde, fiziki durumundan kaynaklanan gvenlik riskinin bulunmad kanaat getirilmesi halinde saknca yoktur eklinde Patrik Bartholomeosu Anadolunun istedii yerinde ayin dzenleme konusunda serbest brakan aklamas byk tepki yaratmtr522. Patrikhane ile ilgili olan her trl uyary, paronaya veya kendine gvensizlik olarak yorumlayan kesime Yunanistan Zakintos Metropoliti Hrisostomosun bir yorumunu sunmak istiyoruz523; stanbulda Rumlar ok azald, ama Trkiye ABye girdikten sonra Rum nfusun says artacaktr.

DVATKAN ALIMALARI

BENZER

BR

DEVLETN

KURULMASI

1- Patrikhane Binasnn Onarm

Patrikhanenin Antlamasnn ilgili

hareket maddeleri

alannn ile

nndeki

en

byk

engel,

Lozan Trkiye

bunlara

dayanlarak

hazrlanan

Cumhutiyetinin kanun maddeleridir. Lozan Antlamasnn ilgili maddeleri gz nne alnarak Patrikhanenin mevcut bina zerindeki 1962, 1978, 1979 ve 1985 tarihli tadilat talepleri reddedilmitir. Eski ABD bakan Carter, 1984te, stanbuldaki Fener Patrikhanesine yeni bir bina yaptrmak ve kiliseleri onartmak amacyla Trkiyeye gelmitir. Bu ziyaretin
522 523

Patrike Vize, Ortadou, , 17.10.2005. Patrikhaneye yi Bakn, Cumhuriyet, 16.04.2005.

153

ertesinde, Turizm Bakanl Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Yksek Kurulunun 1768/30.1.1986 ile 2294/20.6.1986 sayl ve tarihli kararyla, Patrikhane binasnn i deiikliklerle restorasyonu uygun grlmtr524. Ancak Belediyeye, sunulan belgede malik hanesinin bo brakldn tespit edilmesi ile Tapu Kadastro Genel Mdrlnce dosya iade edilmitir. ABD Ortodoks Kilisesi Bapiskoposu Yakovos, CIA bakan ve dnemin ABD bakan Bushla birlikte ABDyi ziyaret eden Babakan Turgut zalla grm ve hemen ardndan 8 Nisan 1987 tarih ve 87/ 3313 sayl kararla Patrikhane binasnn inaat ruhsatna izin verilmitir525. Bylece, 1941 ylnda yanarak hasar gren Patrikhanenin onarm iin 51 yl sonra verilen ruhsatla 3 bin 700 metrekare sahada Patrikhane adeta yeniden ina edilmi, 17 Aralk 1989da saat sren bir ayinle hizmete almtr526.

2- Patrikhane ve Rum Vakflarnn Tanmaz Mal Sorunu

Fener Rum Patrikhanesinin daha nce bahsettiimiz tanmaz mal sorunu, Patrikhane tarafndan bask arac olarak kullanlan dier bir konudur. Patrik Barholomeosun 2004 yl sonlarnda Atina, Brksel ve Trkiyeye e zamanl olarak gnderdii mesajnda, dier taleplerinin yannda Patrikhane ve Rum aznln mlklerinin garantilenerek el konulan vakf statsnn deitirilmesi, Bykada yetimhanesinin Patrikhaneye geri verilmesi, Balkl Rum hastanesine konulan yksek verginin kaldrlmas ve tekrar aznlk kurumu olarak tannmas, el konulan kilise ve mlklerin geri verilmesi istekleri de mevcuttur527. AB uyum paketi erevesinde aznlk vakflaryla ilgili mevzuatn

deimesinin ardndan aznlk vakflarnn yeni mlk edinebilecek olmas ve kendilerine

524 525

Elin Macar, a.g.e., s.231. Uur Yldrm, a.g.e.,s.130. 526 Ertan Kse, a.g.e., s.212. 527 Fener Rum Patrikhanesinin Trkiyeden Talepleri balkl haber, CNN Trk, 06.12.2004 .

154

ait olup yasak dolaysyla tescil ettiremedikleri gizli mlklerinin kaytlara geecek olmas, bata Patrikhane olmak zere aznlk vakflarn, daha nce mahkeme karar ile hazineye gemi olan mlklerinin de geri alnmas konusunda umutlandrmtr. Aznlk vakflar bu gayrimenkulleri geri alabilmek iin hukuk mcadelesine girimilerdir. Vakflar Genel Mdrlnn hlihazr denetiminde olan 165 aznlk vakf mevcuttur. Bunlarn 75si Rum cemaate ait olup528, bunlardan 44 ilkokul, 9u lise ve ortaokul, 1i papaz okulu olmak zere 54 okulu mevcuttur.529 Ayrca Vakflar Genel Mdrlnn kanun erevesinde mazbut, yani temsilcisi olmayan kapsamna alarak ynettii vakf says 41 bin 550'dir. Bunlardan cemaat vakflarnn says 4050 civarndadr. Bu vakflarn ynetimi genel mdrlke yrtlmekte olup, bu karar sadece aznlk vakflar iin deil, mslman vatandalarn kurduu vakflar iin de geerlidir530. Patrikhane son zamanlarda Vakflar Genel Mdrl ile arasndaki sorunlardan birisi olan Rum Erkek ve Kz Yetimhanesi Vakf meselesini n plana kartarak aznlk vakflarnn mevcut durumunu uluslararas ortamda tartma konusu haline getirmeye almaktadr. Vakflar Genel Mdrl, vakf hayr hizmeti bulunmad gerekesi ile 22 Ocak 1997 tarihinde mazbut(ynetimi devlet tarafndan ele alnm) vakflar arasna alm ve Yetimhanenin kulland binann sahibi olan Patrikhane hakknda 16 Mart 1999 tarihinde tapu ve sicil davas aarak sz konusu tanmaz varlklar arasna katmtr. Fener Rum Patrikhanesi, 1970li yllarda tapusunun geersiz klnmas ile ilgili davada sonu alamaynca AHMe bavurmu, bu konuyu referans gstererek dier vakf mallarnn da kullanlmamasndan doan zararn tazminini ve Patrikhanenin tapularnn tahsisini istemitir531. Vakfn mazbut olmadn ileri sren Patrikhane, bir st mahkemeye bavurmu, Dantay 10. Dairesi bu onama kararn Temmuz 2005te kaldrm ve Vakflar Genel Mdrlnn kesintisiz olarak faaliyetine devam eden aznlk vakflarnn ynetimine el koyamayacana karar vermitir. Kararda; 1936 ylnda
528 529

Rum Vakflarnn Listesi bkz. Ek-10. En byk gayrimenkul davalar balyor, Milliyet, 07.08.2002 530 Milliyet, 01.08.2005. 531 Patrik de Trkiyeyi AHMye ikyet Etti., Cumhuriyet, 30.05.2005

155

verdii beyannameden sonra kesintisiz olarak faaliyetine devam eden davac vakfn, 2762 sayl Vakflar Kanununun 1-D maddesi kapsamnda, mazbut vakflar arasna alnmasna olanak bulunmamaktadr denilmektedir 532. Vakflar Genel Mdrl ile Rum Patriklii arasndaki sz konusu vakf ile ilgili eitli tartmalar devam etmektedir. Patriin Bize mlklerimizi devredelim diye belge imzalatmak istediler, ocuk kamp yapmamza izin verilmiyor eklindeki beyanna karlk olarak Vakflar Genel Mdr Yusuf Beyazt; sorunun aznlk cemaatlerinin yeni cemaat vakflar kurmak istemelerinden kaynaklandn dile getirmitir. Beyazt ayrca 1935ten nceki tm aznlk vakflarnn kabul edildiini, Hristos Manastr Vakfnn da Vakflar Genel Mdrlnn ynettii mazbut bir vakf olduunu, mlklerin tapusunun vakf zerine kaytl ancak Patrikhaneye ait olmadn ve olayn bir speklasyon olduunu belirtmitir. ocuk kamp ile ilgili olarak ise istenilen kamp sresi iin izin verildiini ancak prosedr gerei ocuklarn velilerinden muvafakat alnmas ve kamp alannn gvenlii konusunda gerekli tedbirlerin alndna ilikin imzalanmas gereken belgelerin verilmediini, bu durumun Patrikhane tarafndan arptlarak izin verilmedi eklinde aksettirildiini belirtmitir533. Vakflar Genel Mdrl'nn, Knalada'daki Hristos Manastr Vakf'nn ynetimine mazbut (temsilcisi olmayan) vakf olduu gerekesiyle el koymak istemesiyle balayan tartmada ise Patrik Bartholomeosun kampn alndan sonra yapt, "Kt niyet var. Vakflar malmza el koymak istiyor" aklamasna, Babakan Yardmcs Mehmet Ali ahin; "Patrik snrlarn ayor. Herkese eit davranyoruz. Aznlk vakflar, mslmanlarn kurduklar vakflardan daha fazla ayrcalk istiyor" eklinde karlk vermitir534 Bu tartmann ardndan 3 Ekim 2005te balayacak AB mzakerelerinin hemen ncesinde, Rum ve Ermeni aznlklar ABnin st dzey yetkilileriyle irtibata gemi ve deiik tarihlerde hazine adna tescillenen 16 adet nemli tanmazn kendilerine iadesini talep etmilerdir. Mirass olmad iin hazineye devredilen gayrimlklerden bir ksm unlardr; Balkl Rum Hastanesi Vakf'na ait olduu iddia
532 533

Hukuk Savan imdilik Patrikhane Kazand, Vatan, 31.07.2005. Cemaat Vakflarnn Gvencesi Var, Milliyet, 05.08.2005. 534 Babakan Yardmcs ahin; Patrik Snrlarn Ayor, Milliyet, 01.08.2005.

156

edilen Beyolu'ndaki apartman, (mahkeme karar ile 2000 ylnda hazine adna tescil edildi, 5 Temmuz 2004'te satlmtr), Balkl Rum Hastanesi Vakf'nn istedii 116 metrekarelik Beyolu'ndaki dkkn (2004'te yarg karar ile hazineye geti, Mart 2005'te 3 yllna kiralanmtr), Balkl Rum Hastanesi Vakf'nn kendi mal olduunu savunduu ili'deki 152 metrekare ev (2002'de mahkeme karar ile hazineye gemmi, Ekim 2004'te satlmtr), Aya Dimitri Rum Ortodoks Kilisesi Vakf'nn geri almaya alt ili'deki 438 metrekare arsa (Temmuz 1999'da mahkeme karar ile hazinenin olmu, Aralk 2001'de satlmtr), Arnavutky Rum Ortodoks Kilisesi Vakf'ndan 2005'te mahkeme karar ile hazineye geen Arnavutky'deki 805,8 metrekare arsa (Boazii Spor Kulb tarafndan igalli grnmektedir) 535. Grld gibi AB desteini de arkasna alan Aznlk vakflar son uyum yasalar ile birlikte iyice cesaretlenmitir. 9. Uyum Paketi dorultusunda kabul edilen Vakflar Kanunu sonrasnda zellikle Rum Patrikhanesi ile ilgili olarak bir ok iddia ortaya kmtr. Bu iddialarn bir ksm yledir; Kresel sermaye, vakflar yoluyla Trkiye'yi ele geirme plann uygulamaya koyacaktr. Patrikhane gizlice ahslara satn aldrd mlkleri artk stne geirebilecek, bylece stanbul'da Vatikan gibi bir devlet doacak ve hatta yeni Bizans'n temelleri atlacaktr. Edinilen mlkle ilgili geriye dnk zaman snrlamas konulmad iin, Rum cemaati Ayasofya'y bile isteme hakkna sahip olacaktr!536 . Ocak 2007de, Fener Rum Erkek Lisesi'nin hissedar olduu gayrmenkulleri mlkiyetine geirememesini "mlkiyet hakknn ihlali" sayan AHMnin, Trkiye aleyhine verdii karar bu iddialarn dikkate alnmas gerektiini gstermektedir. Karara gre Trkiye, ya tanmazn tazminat olarak mahkeme masraflaryla birlikte Fener Rum Erkek Lisesi Vakf'na 910 bin euro deyecek veya ayn tanmaz bugnk sahiplerinden satn alp vakfa verecektir. Sz konusu karar Patrikhanenin iddia ettii

535 536

Vakf Mallar in Kavga, Sabah, 13.08.2005. En Hassas Tasar, Sabah, 20.09.2006.

157

dier tanmazlar ve dier vakflar iin de nemli bir rnek tekil edecektir537.

c- istanbul Plan

Fener Rum Patrikhanesini Vatikan benzeri bir devletik haline getirme abalarnn bir aya da toprak kazandrma projeleridir. Bu projelerden en by ise, ABD Bakan Clintonun, Nisan 1994te dnemin Babakan Tansu illere tavsiye niteliinde sunduu stanbul Plandr. Bu plann aklamasna gemeden nce Aznlk vakflarnn mlk edinme haklarnn ksa bir tarihesini hatrlatmakta yarar gryoruz. 1912'de karlan bir yasa ile Aznlk vakflarna tzel kiilik verilmi ve gayrimenkul sahibi olabilmelerinin yolu almtr. 13 Haziran 1935'te karlan kanun ile gayrimenkullerini tapuya kayt ve beyan zorunluluu getirilmi, Yargtay, ulusal gvenlii gereke gstererek 8 Mays 1974'te ald bir kararla, 1936'ya kadar yaplan beyanlarn kurulu belgeleri olarak kabullenilmesine ve vakflarn beyannamelerinde belirtilenden baka gayrimenkul elde edemeyeceklerine karar vermitir. Aznlk vakflarnn 1936'dan sonra edindikleri mallar Hazine'ye aktarlm ve yeni mlk edinmelerinin n kesilmitir. 1936 sonrasnda ba ve vasiyet yoluyla elde ettikleri mlklerin kendilerine geri verilmesini isteyen vakflar, kanunen ve fiilen bir hizmeti kalmad gerekesiyle mazbut vakf snfna ayrlan vakflarn Vakflar Genel Mdrl'nce ynetilmesine kar kmaktadr. Aznlk vakflar, 3. ahslara satlm vakflarn geri verilmesini istemekte, geri verilemeyecek durumdaki vakflar iin tazminat talep etmektedirler. 20022003 yllarndaki dzenlemelerle aznlk vakflarnn her yolla gayrimenkul edinebilmelerinin yolu alm, ancak, sorun yarataca gerekesiyle 2762 sayl Vakflar Kanunu'ndaki Kanunen veya fiilen hayri bir hizmeti kalmam vakflar (mazbut) Vakflar Genel Mdrl tarafndan ynetilir hkmnde deiiklik

AHM konuya "aznlk haklar" asndan deil, mlkiyet hukuku asndan bakm ve vakf senetlerinin yarg karar ile bile iptal edilemeyeceini belirtmitir, bkz.Taha Akyol, Aznlk Karar, Milliyet, 10.01.2006.

537

158

yaplmamtr. Hkmetin mazbut vakflarn geri verilmesine ilikin dzenlemeye gitmemesi zerine 120 aznlk vakf 1300 gayrimenkuln kendilerine verilmesi iin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi'ne bavurmutur. Trk hkmeti, 2003'te mlk konusunda yeni dzenlemelere gidildiini, 116 cemaat vakfnn 2 bin 234 gayrimenkul hakknda kayt bavurusunda bulunduunu ve Vakflar Genel Mdrl'nn bu bavurulardan 424'ne olumlu yant verdiini mahkemeye bildirmitir538. zellikle 2002-2003teki dzenlemelerden sonra, baz Trk ve Rum iadamlarnn Sultanahmet blgesinde aldklar gayrimenkuller, bir mddet sonra Rum vakflarna hibe yoluyla devredilmeye balanmtr. zellikle, Sur i, 1950li yllardan itibaren kademeli olarak i merkezlerine dnmekte ve meskun nfus Sur Dndaki semtlere kaymaktadr539. te, bu durumla balantl olduu aka ortada olan ABD Bakannn Plan, stanbulu e blmeyi amalamtr. Plana gre, kentin nfus arl Anadolu Yakasna kaydrlacak, Haliin dousunda kalan ve Pera (Beyolu) diye anlan blm, finans, ticaret, sanayi ve yerleime ayrlacaktr. Hali'in batsnda surlar iinde kalan en eski kesim ise, ABD, Avrupa Birlii, Avrupa lkeleri, Dnya Bankas, Dnya Kiliseler Birlii ve UNESCO'nun maddi ve siyasi desteiyle dnya kltr kentine dntrlecektir. Bu amala surlarn ii aamal olarak tamamen boaltlacak ve Bizans zellii ne karlan bir ak hava mzesi olacaktr540. ABD planna gre, uzun vadede devlet iinde ayr bir devlet haline gelecek olan Patrikhane, egemenlik alann, surlarn dna btn Trakya'ya taracaktr. Milli Gvenlik Kurulunun mdahalesi ve Trkiyenin seim astmosferine girmesi sebebiyle proje rafa kaldrlm, ancak bu sefer de Fener ve Balat Gzelletirme Projesi devreye girmitir.

538 539

nder Ylmaz, Aznlk Vakflar, Milliyet, 02.08.2005. Mehmet elik, a.g.e., s.146. 540 Uur Yldrm, a.g.e., s.143.

159

d- Fener- Balat Projesi

Patrikhane ile ilgili olarak zerinde ok konuulan konulardan birisi de 2003 ylnda balayan Fener-Balat restorasyon programdr. Bizans ve Osmanl dnemlerinde Rum, Musevi ve Ermenilere ev sahiplii yapm olan bu iki semtteki evlerin restorasyonu projesi iin 1997 ylnda UNESCO, Avrupa Komisyonu ve Fatih Belediyesi ibirliinde fizibilite almas balatlmtr. 150 evin restorasyonunun planland projeye Avrupa Komisyonu 7 milyon Euroluk kaynak tahsis etmitir. 20.yyda Musevilerin, 1960larda Rumlarn ve dier aznlklarn g etmesinin ardndan, 1990larda zellikle Karadeniz ve Gneydou Anadoludan g alan bu iki semt, 2003 ylndan itibaren balayan almalarla, byk bir ksm sanat, ressam, mimar olan bir kesim tarafndan rabet grmeye balamtr. Kentin tarihi dokusunun canl tutulmasnn amaland proje birok tartmay da beraberinde getirmitir. Proje ile Hristiyan bir merkez oluturulmaya alld, bu yzden zellikle stanbulun Bizans dokusunu n plana karabilecek olan Fener-Balat semtlerinin seildii, nihai amacn Balatta ikinci bir Vatikan oluturmak olduu ynnde tartmalar yaanmaktadr. Bu tartmalar sebebi ile semt sakinleri de projeye temkinli yaklam, restorasyon sonrasnda buralarn Yunanistandan gelecek Rumlara verilecei korkusu yaanmtr541. Balat- Fener Gzelletirme Dernei Genel Sekreteri Kadri Gzaydnn kentin dokusunu anlatan ok nemsiz u aklamas bile ister istemez bu ynde huzursuzluk duymaya yeterlidir; Sabahn erken saatlerinde, sokaklar boken dolasak kendimizi Bizansta hissedecek kadar etkileyici bir blgedeyiz 542. 2007 yl Nisan ayna gelindiinde ise, Fatih Belediyesi ve Avrupa Birlii tarafndan desteklenen, Fener-Balat Kltr Vadisi ad altnda Haliin etrafn yenileme projesinin ihalesi yaplmtr. Proje kapsamnda yaplan ve maliyeti 200 milyon dolar olan 280 bin metrekarelik Fener-Ayvansaray Sahil kesimi Yenileme Alan ihalesinde, blgenin yzde 58nin stlenici inaat firmasna verilmesi tepki ile karlanmtr. Basnda, bu blgenin uzun sredir UNESCO, AB ve birok kurulu
541 542

Fener-Balatta Vatikan Masal, Yenia, 30.05.2005. Fener, Balatta Bir eyler Oluyor, Dnya, 12.10.2005.

160

tarafndan Fener Rum Patrikhanesinin stats erevesinde dile getirildiine iaret edilmektedir. Yine basnda, en son kabul edilen yeni vakflar yasas ile vakflarn arazi alabildii, bu erevede baz vakflarn buradan byk oranda arazi alarak Patrikhaneye balayabilecei ve blgenin Patrikhanenin kontrolnde otonom bir yapya dntrlebilecei uyarlar yaplmaktadr543.

543

Patrikhane Vadileiyor, Yenia, 24.04.2007.

161

IV- GNMZDEK EKMENKLK VE FENER RUM PATRKHANES

Gnmzde Fener Rum Patrikhanesinin Ekmeniklii ile ilgili gr bildirenler, Ekmeniklii destekleyenler ve desteklemeyenler olarak iki farkl kampa blnmler ve birbirinden farkl birok iddialarda bulunmulardr. Peki, ama birbirinden farkl bu kadar ok eyin sylendii bu konuda kamuoyu doruyu nasl bulacaktr? Bu konuda bilgi veren gerek basn kurulular gerekse toplumun her kesiminden aydnlar, olabildii lde doru ve yansz bilgiler vermelidirler. Yorumcular kendi grlerini savunabilirler. Kamuoyu da edindii bilgiyi ve haberi, yorumcularn da yardmlaryla kendi deer yarglar, anlay, bilgi ve tecrbesine gre deerlendirmekte zgrdr. Ancak daha tartmann ilk admnda kamuoyunun akln kartrmadan nce yorumcularn grmesi ve yantlamas gereken temel noktalar vardr. Bunlarn bazlar yledir; Patrikhanenin ekmeniklik ile ilgili olarak sylemleri nelerdir?, Ekmenikliin tm dnyada kabul edilebilmesi iin hangi artlarn birarada olumas gerekir?, Patrikhanenin Lozan Antlamasna gre stats nedir?, Her iki kesimin ve Cumhuriyet Hkmetlerinin ekmeniklik ile ilgili grleri nelerdir? Bundan oniki sene once basnda ayn skntlar paylaarak, bu sorularn cevabn arayan haberlerde; Bu sorular sorabilmek iin yorumcularn nce kendisinin bilgi sahibi olmas, sonra da ariv sahibi olmas gerekir. Ancak komplo teorisi retmek varken bilgiyle kim urar? denmektedir544. zerinden bu kadar zaman gemesine ramen gnmzde ayn skntlar devam etmektedir. almamzn bu blmnde, Patrikhanenin ekmeniklii konusundaki bu karmaay biraz olsun azaltabilmek iin bu sorulara cevap arayacaz.

544

Akam, 30.09.1995.

162

A- PATRKHANENN, EKMENKLK LE LGL GR VE SYLEMLER

Patrik Barholomeos, her frsatta Trkiye vatanda olduunu vurgulamakta ve Parikhanenin Trk yasalarna tabi olduunu sylemektedir. Ancak ekmeniklik konusuna gelince, bu syleminin tam tersine bir tablo izmektedir. Patrik Bartholomeosa gre Patrikhanenin ekmen sfat tarihi, corafi ve ruhani olarak bahedilmi bir sfattr. Bu tarihi, corafi ve ruhani nedenler dolaysyla Lozan Antlamasnn veya bugnk hukuk sisteminin ekmeniklik yetki statsn alann deitiremeyeceini zellikle vurgulamaktadr545. Patrikhanenin

tanmlarken de, Ortodoks otosefal kiliseler hari dnyann drt bir tarafndaki Ortodoks kiliselerinin bapiskoposlar veya metropolitlerini Sen Sinod seiminin ardndan Patrikhanenin atadn ve bu durumu Trkiye Cumhuriyeti Hkmetlerinin de bildiini beyan etmektedir546. Kuzey ve Gney Amerika, ngiltere, Almanya, Bat Avrupa, Yeni Zelanda, Kore ve Hong Kong kiliseleri kendilerine bal iken ekmenik kabul edilmeme gibi bir durumlarnn olamayacan, altnc asrdan beri kullanlan bu nvann Bizans ve Osmanl dnemlerinde de kesintisiz olarak devam ettiini syleyen Patrik, Bizim iin ekmeniklik problemi yok, bu nvan son yllarda sknt oldu. Sanki ben icad ettim gibi yazyorlar diye ikayet etmektedir547. Aralk 2004te Amerikan Bykeliliinin Arhonlar grubuna verdii resepsiyonda yaanan ekmenik krizinin ardndan, Patrikhane basn Szcs Peder Dosietos, Patrikhanenin 451 ylndan beri ekmenik nvan bulunduunu ve bunu Trkiye dnda her yerde kullandklarn ancak Trkiyede tasvip edilmedii iin kilise dnda kullanmadklarn belirterek bu durumun kanunlar dolaysyla deil de sanki keyfi uygulama ve nyarglardan dolay kabul edilmiyormu gibi bir aklamada bulunmutur. Ekmenik tartmann neden imdi gndeme getirildii sorusuna, Bunun yorumu ok zor. Ancak Amerikan Bykelisi Ekmenik Patrik diye yazdrm
545 546

Bartholomeosun Yorumu, Zaman, 13.05.1996. Patrikhane Rehin Deil, Aksiyon, S.459., 22.09.2003. 547 Papa Ziyaretinin Hatrlatt Ekmeniklik Tartmas, Zaman, 29.11.2006.

163

davetiyede. Biz Trkiyede kullanmyorduk. Onlar kullanmlar, bundan kt deerlendirmesini yapmtr. Szcye gre Laik bir cumhuriyette bir devlet bir kilisesinin adna karmamaldr548. Peder Dositeos, ekmenik unvannn tarihsel ve ruhani anlamn da ksaca yle zetlemektedir; 451 senesinde Dou Roma mparatorluu zamannda Kadkyde, dini konular konumak zere toplanm olan ekmenik bir konsey erevesinde, o zamann stanbul Patrikliine Ekmenik nvan verilmitir. Bu demektir ki, nasl ki skenderiye Patrii skenderiye, Kuds Patrii Kuds Patrii ise, ayn ekilde stanbul Patriklii de stanbul Ekmenik Patriidir. Ortodoksluk iinde tek ekmenik unvann tayan Patriklik, Istanbul Patrikliidir. Atina ve Rus kiliseleri bizimle mektuplanca ekmenik unvann kullanr549. Peder Dositeos, ekmenik sfatnn evrenselliini anlamak gerektiini, bu unvann dnyadaki Ortodokslarn evrensel liderlii anlamna geldiini yle anlatmaktadr; Dnyadaki Ortodoks kiliseleri, Bulgar, Romanya, Rus kiliseleri gibi yerel ve bulunduklar memlekete bal kiliselerdir. Bu yerel kiliseler dnda yaayanlar bizim Patriklie bal olduklarndan dolay stanbul ekmenik nvann alr. Pratik bir misal verirsek... Kuzey ve Gney Amerikada yaayan btn Ortodokslar, orann Bapiskoposuna ve orann Bapiskoposu da stanbula baldr; dolaysyla stanbul Patrikliinin mminidir. Szc ayrca bu unvann yalnzca ruhani bir liderlie tekbl ettiini ve bunun yerel politikayla herhangi bir alakasnn olmadn aklayarak, sadece stanbul Patrikhanesini tanmlayan bu unvann, Roma katolik kilisesini temsil eden Vatikandan farkl olduunu sylemitir550. Yunanistanda yayn yapan Makedonya Haber Ajansnn haberine gre de, Patrik Bartholomeos, Trkiyeyi ziyaret eden Yunanistan Turizm Bakan Dimitri Avramopulosa, Patrikhanenin ekmenikliinin tannmamasndan kaynaklanan sorunlardan dert yanm ve Yzlerce kez 2. Vatikan olmak istemediimizin, bunun Ortodoks Kilisesinin anlayna aykr olduunun, bu unvana siyasi bir anlam yklemediimizin teminatn verdim. Tarihi ve bize ait bir unvan bunu reddedemeyiz.

548 549

http/www.megarevma.net/ekmenik.htm, Eriim; 03.01.2007. A.g.y. 550 A.g.y.

164

Bize kim olduumuzu kimse sylemeyecek. Biz yzyllardr kim olduumuzun bilincindeyiz. demitir551. ABD Bykeliliinde yaanan krizin bir nevi devam olan, ABD Bapiskoposu Dimitriosun Patrik Bartholomeos adna Ritz Charlton Otelinde verdii yemekte ABD Bapiskopos Yardmcs Alex Karloutsos, kiliseler ierisinde 576 yldan beri var olan bu unvann ne kendileri ne de Trk Hkmeti tarafndan deitirilemeyeceini sylemitir552. Patrik Bartholomeos, 1516 adet olan Ortodoks kiliseleri arasnda bir hiyerari olduunu ve bu hiyerari ierisinde otosefal veya otonom kiliselerin i ilerinde bamsz olmakla beraber Ortodoksluu ilgilendiren konularda stanbul Patrikhanesinin birinci makam olarak koordinasyon yetkisi olduunu sylemektedir. Ayrca bu yetkiye gre Patrikhanenin, dier Ortodoks kiliselerini ekmenik konsillerin kaidelerine dayanan bir hak ve imtiyaz olarak Panortodoks toplantlarna davet etmeye ve riyaset etmeye hakk olduunu ve btn Ortodoks kiliseleri tarafndan kabul edilen hiyeraride kiliselerin stanbul, skenderiye, am, Kuds, Moskova, Srbistan diye sralandn belirtmektedir553. Ayrca Bartholomeos, ekmenikliinin tescili olarak By the Mercy of God, Archbishop of Constantinople, New Rome and Ecumenical Patriarch... fadesini kullanmaktadr. 2006 yl ierisinde Zorafyan Lisesi mezunlarnn dzenledii Bugn ve Yarn stanbul Bulumas adl konferansta Batholomeos, Patrikhanenin ekmenikliinin bir lke ile ya da anlamalardan doan yapya sahip olmadn ve stanbul Patrikhanesi Bakan olarak, stanbuldakilerin ve tm Ortodokslarn dini lideri olduunu sylemitir. Beinci Konsilde stanbul Patrikhanesinin ekmenlik vasf aldn ve dini konsilde alnan kararlarn bir bakas tarafndan veya siyasi anlamalarla geri alnamayacan belirtmitir554. Patrikhane ile ilikilerinin ok yakn olduu bilinen Avukat Kezban Hatemi, 29.05.2005 tarihinde Flash TVde yaynlanan Fransadaki Referandum ve Patrikhane Sorunu temal Alternatif programnda, Osmanl zamanndaki uygulamalarn
551 552

Bartholomeos: Biz Kim Olduumuzu Biliyoruz, Sabah, 20.10.2005. ABD: Ekmenik Tepkisini Not Ettik, Sabah, 04.12.2004. 553 Derya Sazak, Bizans hya Edilemez, Milliyet, 01.12.2005. 554 Rum Zirvesinde Ekmenik k, Vatan, 01.07.2006.

165

Patrikhaneyi ekmenik kabul ettiini, Lozan Antlamas sonrasnda da herhangi bir dzenleme veya kanun getirilmemi olmas dolaysyla hukuken eski dzenleme ve tanzimlerin geerli olduunu belirtmitir. Grld gibi Patrik ve Patrikhaneye yakn olan evreler ekmenik sylemlerini u balklar altnda tanmlamaktadrlar; 1- 451 ylndan itibaren tarihi, corafi ve ruhani nedenlerle verilmi olan bir unvandr. 2- 451ylnda ekmenik konsil tarafndan verildiinden dolay deitirilemez. 3- Tarihi, corafi ve dini nedenlerle verilen bu sfat Trkiye Cumhuriyeti veya bir bakas tarafndan deitirilemez. 4- Otonom veya otosefal tm Tm Ortodoks kiliseleri arasndaki hiyeraride Aziz Andrew tarafndan kurulmu olmas sebebiyle dier ortodoks kiliseleri arasnda ilk srada gelmekte ve bu durum tm kiliseler tarafndan kabul grmektedir. 5Bizans ve Osmanl mparatorluu dneminde bu sfat aralksz olarak

verilmitir. Lozan Antlamasnda ekmeniklikle ilgili bir hkm olmadna gre eski hkmler, yani 1862 Nizamnamesi geerlidir. 6- Patrikhanenin ekmeniklik stats, devamnda Vatikan gibi herhangi bir istem getirmemektedir, buna ortodoks teolojisi de kardr. Patrikhanenin ekmenik sylemleri zellikle 2004 ylndan itibaren artarak devam etmekte, ABD, AB, Yunanistan ve son olarak Vatikann desteini de alan Patrik ve Patrikhane yetkilileri, ekmeniklik sylem ve iddialarn her ortamda dile getirmektedirler. Patrikhane, ekmeniklik iddiasnda bulunduu her syleminde Trkiyenin AB yeliine taraftar olduunu vurgulamaktadr555. Patriin Trkiyeye AB konusunda yapm olduu sadece szde kalan destein nedeni konusunda, vermi olduu u sylemi bir cevap nitelii tamaktadr; Trkiyenin AB srecinin, Ekmenik

555

Yeni afak, 23.01.2007.

166

Patrikhane ve Konstantinapolisteki aznlklara yaplan tm hakszlklarn giderilmesine yol aacan umuyorum556. Gnmzde Trkiyenin AB srecinin, aznlk haklar ad altnda Patrikhanenin isteklerine endekslendii ok ak bir gerektir. Avrupa Konseyi Parlamenterler Birlii Bakan Rene Van Der Linderin Trkiyenin AB yelii iin birlikte ilerleyeceimizi mit ediyorum. Ancak bu srecin dini hrriyetleri garanti altna almas gerekir eklindeki aklamas, Yunanistan Hkmeti ve Kilisesinin ekmenik sfatn reddeden Trkiyeyi sert bir dille eletirmesi ve Yunanistan Dileri Bakanl szcsnn, mzakereler erevesinde Trkiyenin bu konudaki tavr Avrupa kriterlerine uymuyor eklindeki beyanatlar557 ve Rum lobisine yakn Temsilciler Meclisi yesinin ABD Temsilciler Meclisi Uluslararas likiler Komitesine Trkiyenin AB mzakereleri ncesi adm atmasn talep eden tekliflerinin ardndan Fener Rum Patrikhanesinin ekmenik statsnn tannmas ve Trk uyruklu olmayan din adamlar yetitirmesine izin vermesi iin Trkiyeye ar yapan tasars558 ve daha verilebilecek onlarca rnein k noktas, Patriin uluslararas her ortamda yapt konumalardr.

B- PATRKHANENN EKMENK OLABLMES N GEREKL OLAN ARTLAR

Fener Rum Patrikhanesinin hukuki ve siyasi konumunun tartlr hale gelmesi, bugne kadar Patrikhanenin statsne aklk getirecek bir dzenleme getirilmemi olmasndan kaynaklanmaktadr. Bunun yannda Patrikhanenin veya Patriin zgrlk snrlarn aan, Trk Anayasasn ve kanunlarn zorlayan faaliyetleri ile ilgili olarak Trkiye Cmuhuriyeti Hkmetlerince gerekli tepkinin gsterilmemi olmas, gayri resmi durumlarn ve hukuka aykr bu ilemlerin teaml haline gelmesine sebep olmaktadr.
Ekmenik Patriin Trkiyenin Avrupa Sreci Konusunda Aklamas, Makedonya Haber AjansYunanistan, 05.12.2005. 557 Bartholomeos, Ankara Ynetiminin Hristiyanlara Kar Politikasn Eletirdi, Associated France Press, 14.11.2005. 558 ABD Kongresinin Ekmenik Talebi, Yasemin ongar, Milliyet, 11 Haziran 2005.
556

167

Hkmetlerin gemite geici politikalar uruna yabanc birinin Patrik yaplmasna gz yummas veya Heybeliada Ruhban Okuluna yabanc renci almna izin vermesi bunlara gzel birer rnektir. Aznlklara kanunlara aykr olarak verilen imtiyazlarn zaman ierisinde ok zararl boyutlara geldiinin grlmesinin ardndan bu haklarn bak gibi kesilerek atlmas, Trkiyenin darda aznlk haklarn kstlad veya kaldrd eklinde alglanmakta, bu tepkilere karlk olarak Trkiye Cumhuriyeti Devleti tarafndan Lozan Antlamas ve Trk kanunlar erevesinde yaplan aklamalar tatmin edici olmamaktadr. almamzn yapld 59. Hkmet dnemi bu adan ok kritik bir aamaya gelmitir. AB ve ABD dayatmalar ile Patrikhanenin ekmenikliinin Trkiye tarafndan kabul ettirilmesine alld gnmzde, bu konuda doru dnlm ve gelecek nesilleri ipotek altna almayacak kararlar alnmas hayati nem arz etmektedir. Bu dnceden yola karak, Patrikhanenin ekmenikliinin kabul iin hangi artlarn salanmas gerektiine bir bakalm.

1- Yazl Olmayan Hristiyan Hukukunun Bu Konuya likin Usl Kurallarna Uyulduu Ynndeki Kabul

Patrikhanenin ekmeniklik sfatn kazanabilmesi iin bu iddiasnn, dier Hristiyan kiliseleri tarafndan da kabul edilen teamllere uygun olmas gerekmektedir. Patrikhanenin Hristiyan teolojisi ierisindeki ekmenik macerasn almamzn birinci blmnde geni olarak ele almtk. Bu konuyu tekrar hatrlatmak amacyla aada sunulmu olan zet, Patrikhanenin ekmeniklik sylemlerine de bir nevi cevap olacaktr. Hristiyan teolojisinde ekmenik olarak kabul edilen konsillerden Hristiyanlar iin ilk ve en nemli olan znik Konsilidir. Konsilde, Hristiyanln sahte kutsal kitaplar ayklanm, dinin inan ve ilkeleri zerinde bir gr birlii salanm ve kiliselerin organizasyonu ilemi ilk defa gerekletirilmitir. Roma, skenderiye ve Antakya kiliseleri "Ekmenik Kiliseler" olarak tescil edilirken Bakent Kilisesi, 168

Hereclea Metropolitliine bal bir Piskoposluk olarak tanmlanmtr. Hristiyan dnyasndaki bu ilk ekmenik konsil, yukarda saydmz zellikleri ve "oybirliiyle" tespit ve tescil edilmi olmalar sebebi ile Hristiyan lemi tarafndan tartmasz kabul edilmektedir559. Devlet protokol asndan mparator Theodosius tarafndan 381 ylnda toplanan mahalli bir konsilde Piskoposlua Patriklik stats verilmi ve bu durum Roma kilisesi tarafndan ok byk bir tepki ile karlanmtr. Protokol bask altnda imzalayan Antakya ve skenderiye Patrikleri ihanetle sulanm ve protokol bu kiliseler tarafndan da kabul edilmemitir. M.S.431 ve M.S.449 yllarnda Efes'te toplanan konsillerde znik Konsili'nin tespit ettii ekmenik Patrikliin (Roma, Antakya, skenderiye) hak ve yetkileri bir kere daha tescil edilmi, stanbul Kilisesi kt zerinde bamsz bir Patriklik olarak grnse de, fiilen Piskoposluk olduu tekrar vurgulanm ve skenderiye Patriklii tarafndan ynetilmeye balanmtr560. lkede dini birlii ve hkimiyeti tek elde toplamak amacndaki mparator Marcian, 451de toplad Kadky Konsilinde Patrikhaneye Ekmenik stats vermi, kutsal kilise kanunlarna ve Kitab- Mukaddese aykr ve siyasi maksatla verilen bu karar sonrasnda Antakya ve skenderiye Patriklikleri kaldrlarak stanbul Kilisesine balanmtr561. Bu durum karsnda Hristiyan lemi ayaa kalkm, dou kiliselerinde iki yzyl sren dini isyanlar yz binlerce insann katledilmesine sebep olmutur. Bu statnn getirdii kaosun etkisiyle, M.S.476da stanbulda toplanan dier bir ekmenik konsilde mparator tarafndan bir ferman yaynlanm; znik Konsili'nde kabul edilen ilke ve prensiplerin dndaki btn grlerin hangi konsilde olursa olsun gayri meru olduu, Kadky Konsili ve kararlarnn lnetledii iln edilmitir562. Doudan gelen slam tehlikesine kar Papaln desteinin art olduunu gren mparator, Patrikhanesini temeli olmayan ekmeniklik iddiasndan vazgeirerek Milli Rum Kilisesine dntrm, manevi ynden Roma Kilisesinin stnln kabul etmitir563.

559 560

M.Sreyya ahin, a.g.m., s.31. Mehmet elik, a.g.e., s.29. vd. 561 A.g.e., s.31. 562 A.g.e., s.49 vd. 563 A.g.e., s.66 vd.

169

Grld gibi Patrikhane, ekmenikliin 451deki ekmenik konsil tarafndan verildiini ve deitirilemeyeceini beyan ederken, bunun ilk ve en nemli konsil olan znik Konsili kararlarna uygun olmadna hi deinmemekte ve byk bir ksmnn Patriklik statsn dahi kabul etmedii dier ekmenik konsilleri adeta yok saymaktadr. Bu unvann ekmenik konsilde verildii iin deitirilemeyeceini savunan Patrikhane, aslnda bu staty kabul etmekle, ekmenik olan dier konsillerin kararlarnn hilafna hareket etmektedir. znik Konsilinde ekmenik kiliseler tescil edilirken bu kiliselerin Apostolik, yani bir havari tarafndan kurulmalar gznne alnmtr. Apostolik olmad iin Romann itiraz karsnda zor durumda kalan stanbul Kilisesi, nc ncil Lukada havarilerin misyonerlik faaliyetlerinin anlatld Resullerin leri adl eserde stanbula urayan ya da mektup yazan havarilerin hikyeleri anlatlrken, stanbul ile ilgili en kk bir ima dahi verilmemi olmasna ramen564, ekmeniklik iddiasn ileri srerken, Tyrus Piskoposu Dorotheosa istinad edilen bir belgedeki Kbrs Bapiskoposu Salamisin ryasn delil olarak gstermekte ve Vatikann kurucusu olan Aziz Peterin byk aabeyi Aziz Andrew tarafndan kurulmu olmas sebebi ile de Vatikann dahi nnde olduunu ileri srmektedir. Vatikann yzlerce yldr kabul etmedii Patrikhanenin Aziz Andrew tarafndan kurulduu iddias, Papa 16. Benedictusun 2006 ylndaki ziyaretinde bir iyi niyet ve yaklama ifadesi olarak kabul grm durumdadr. Patrikhanenin, ekmenikliinin Ortodoks kiliseleri ve Trkiye Cumhuriyeti Devleti tarafndan kabul edilmesini amalad plannn devamnda Vatikanla da g yarna gireceine hibir phemiz yoktur. Patrikhanenin ekmenikliinin kabul edilmesi iin gerekli olan Hristiyan hukukuna uygun olma artnn yukarda arz ettiimiz sebepler dolaysyla karlanmad aktr.

564

Bkz. Ahmet Uar, a.g.m., s.12.

170

2- Trkiyenin Onay

Patrik Bartholomeos, Bizler stanbul Patriklik makam Ekmeniktir derken kendi fikrimizi ya da selefimizin fikirlerini ifade etmiyoruz, 14 asrdan beri kesintisiz kullanlan bu tarihi ve sembolik titri kullanmaya devam ediyoruz demekte565 ve Trkiye Cumhuriyeti dneminde yeni bir yasal dzenleme getirilmediinden dolay eski dzenlemelerin geerli olduunu iddia etmektedir. Patrikhanenin Bizans devrinde 602 ylndan itibaren Milli Rum Kilisesine dntrldn grmtk. Bu da Patrikhanenin stanbulun fethine kadar geen yaklak 850 yllk sre ierisinde bu unvandan yoksun olduunu gstermektedir. Kald ki stanbulun Fatih Sultan Mehmed tarafndan fethedildii dnemde kilisenin neredeyse mevcudiyetini yitirmek zere olduunu ve banda bir Patriin dahi bulunmad bilinen bir gerektir. Trkler tarafndan Patrikhaneye verilen imtiyazlar ise Osmanl Devletinin i siyaseti, er-i ve rfi hukuk sistemleri erevesinde tanzim edilmi olan Millet Sistemi ierisinde dzenlenmitir. Mslmanlarn tek millet, gayri mslimlerin ise inandklar din veya mezhebe gre ayr ayr milletler olarak tanmlandklar bu siyasi, idari ve sosyal organizasyon ierisinde Ortodoks kilisesine verilen haklar, zaman ierisinde dier dinlere mensup aznlklara da verilmitir566. 1461 ylnda Bursadaki Ermenilerin Anadoludaki ruhani lideri olan Ovakimin stanbula getirilerek kendisine Ermeni Patrii nvan verilmesi buna en gzel rnektir567. Gayri mslim aznln tamamna verilen bu haklarn gnmzde sadece Ortodoks Kilisesine verilmi gibi gsterilmesi gerei yanstmamaktadr. Lozan Antlamasndan sonra bu konudaki tek dzenleme stanbul Valiliince hazrlanan 1092/6-12 sayl ve 1923 tarihli tezkeredir568. Bu tezkereye gre Patriin Trk vatanda olmas art olduu gibi Ortodoks olmasna ramen Trk vatanda olma-

565 566

Patrikhane Rehin Deil, Aksiyon, 22.09.2003., s.33. Ali Gler, a.g.e., s.9. 567 A.g.e., s.12. 568 BOA, Y. EK. Dosya No: 112, Gmlek No:24den aktr. Salim Gken, a.g.m., s.34.

171

yan, ya da Trkiye'deki metropolitliklerde grev yapmayan Papazlarn Patrik olarak seilmeleri de yasaklanmtr569. Patrikhane evreleri tarafndan Valilik tezkeresinin sadece Patrik seimi ile ilgili olduu ve Cumhuriyet dneminde yeni bir dzenleme olmad iin, dzenleme olarak 1862 Rum Nizamnamesinin geerli olduu yorumu yaplmaktadr. Hukukular tarafndan, yeni bir dzenleme yaplmad srece Nizamnamenin yrrlkte bulunan Trk Anayasasna ve kanunlarna aykrlk tekil etmeyen hkmlerinin geerli olduu sonucuna varlabilecei deerlendirilmesi yaplmaktadr. Bu deerlendirmelerde, Nizamnamede, Patrik ... la-akl pederinden beri aslen tebea- Saltanat- Seniyeden olmas elzemdir, Hakk- intihab mnhasran tebea- Saltanat- Seniyeye aittir denmekte olduu, dolaysyla burada da kuraln Patriin Osmanl vatanda olmas ve Patrii seme hakkna sahip olanlarn da Trk vatanda olmas gerektii eklindedir570. Ancak ayn hukukular, ok uluslu millet sisteminin bir uzants olan ve gayrimslim vatandalarn milletba vastasyla tebas olduklar devletle ilikilerini dzenleyen bu Nizamnamenin, tek hukukun egemen olduu, kimseye imtiyaz tanmad, vatandalarn Devletle olan ilikisinde cemaat liderlerine yetki verilmedii bir siyasi dzen olan Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas ile baka bir hukuki tasarrufa gerek kalmadan yrrlkten kalktn nemle hatrlatmaktadrlar. Hukukun temel prensipleri gerei yeni hukuk sistemi eskisinden farkl bir dzenleme getirdiinde, eski tarihli kurallar zmnen yrrlkten kaldrlm olmaktadr571. Lozan Antlamas ile bir devlet sona ermi ve yeni bir devlet kurulmutur. Dolaysyla nceki devletin uygulamalar, kendi devrim yasalar ile kurulan yeni Trkiye Cumhuriyetini ilgilendirmez. Ekmenikliin kabul iin bask yaratan Patrikhane yanllar ve nceki blmlerde bahsettiimiz milliyetilik dncesine dman olan yeni dnya dncesinin savunucular karsnda Lozan Antlamas ve Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, adeta savunulmas gereken birer kale durumuna gelmilerdir. Patrikhane ve Ekmeniklik meselesi, devletin eitlik ilkeleri ve kanunlar erevesinde baka
569 570

Elin Macar, a.g.e., s.124. Sibel zel, a.g.m., s.53. 571 A.g.m., s.53.

172

snrlayc yasal dzenlemelerle kontrol altna alnabilecekken, bu cesareti gsteremeyen hkmetlerin farkl dzenlemelerinden kaynaklanan tartmalar nedeniyle Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varlk garantisi olan Lozan Antlamas sorgulanr hale gelmektedir. Bunun en yakn rnei, ABnin belirledii Mzakere ereve Belgesinin 11. maddesi ile Lozan Antlamasn tartlr hale sokmasdr572. Lozan Antlamas Patrikhanenin hukuki durumunu u erevede belirlemitir; 1- Patrikhanenin stanbulda kal bir antlama hkm ile deil, Trkiyenin tek tarafl tasarrufu ile olmutur. 2- Patrikhane bir Trk kurumudur. Patrik ve Patrikhane memurlar Trk Hkmetinin muvafakat ile tayin edilir ve Trk Hkmetinin denetimine tabidirler. 3- Patrik ve Patrikhanenin 1453den 1923e kadar sahip olduu siyasi ve idari imtiyazlar kaldrlmtr. Patrikhane ancak dini ve ruhani ilerle uraabilir. stanbuldaki Rum cemaatin temsilcisi olmad iin bu cemaatle Trk resmi makamlar arasnda araclkla ilgili ileri de yapamaz. 4- Patrikhane herhangi bir kilise veya sinagog gibi Lozan Antlamasnn 40 ve 42. Maddelerinde ifade edilmi olan serbestlik ve himayeden faydalanr. Ayn antlamann 44. maddesi gerei bu haklar Milletler Cemiyetinin teminat altndadr. Antlamann 45. maddesi gerei ayn haklardan Yunanistandaki Trk aznlna ait dini kurumlar da istifade edecektir. Dier yandan Patrik ve Patrikhane grevlilerinin yapm olduklar faaliyetler Trk kanunlarna gre su tekil ettii takdirde, Trk Ceza Kanununa gre meyyidelendirileceklerdir573. Lozan Antlamasnda Patrikhane ile ilgili olarak ayr bir dzenleme gememektedir ve aznlklar ilgilendiren maddeler incelendiinde, Patrikhanenin gayri mslim aznlklara ait herhangi bir kilise veya sinagogtan daha fazla yetki ve hakka sahip olmad grlmektedir. Ayrca dier nemli bir nokta, yine Lozan antlamasnn maddelerinde olduudur.
Gzde Kl Yain, Trkiyenin ine Srklendii Ruhban Okulu kmaz, Cumhuriyet Strateji, S.72., 14.11.2005, s.20. 573 Settar F.ksel, a.g.m., s.43.
572

Patrikhanenin

ismi

gememesi

dolaysyla

Patrikhane

zerinde

Trkiyenin kontrol hakknn uluslararas deil, tamamen ulusal dzenlemelere bal

173

Trkiye asndan Patrikhane, Ortodoks aznln dini ihtiyalarn karlayan, tzel kiilii olmayan, Trkiye Cumhuriyeti yasalarna bal dini bir messesedir. Tzel kiiliinin olmamas nedeniyle de Trk medeni kanununun gerek ve tzel kiilere tand, okul, vakf, dernek gibi kurulular kurmak, ynetmek ve denetlemek gibi bir hakk da bulunmamaktadr. Patrik Barholomeos, Patrikhanenin zme kavuturulmas gereken temel sorunlarnn yannda Heybeliada Ruhban Okulunun yeniden almas, yurtdndaki yksek rtbeli ruhanilerin periyodik olarak Sen Sinod Meclisine girebilmesi ve Patriin bunlarn arasndan seilip kendisine sonradan vatandalk verilmesi isteklerini de mutlaka dile getirmekte ve uygulamalarn Lozan Antlamasna aykr olduunu sylemektedir574. Yine Heybeliada Ruhban Okulunun kapal olmasnn Lozan Antlamasnn 40.maddesine aykr olduu ynnde grler bildirilmektedir.575 Hlbuki 40.maddede, okulun Patrikhanenin istedii gibi dorudan

Patrikhaneye bal uluslararas bir teoloji okulu olarak alabilecei eklinde bir ifade gememektedir. Bu maddede nemli olan gayrimslim aznln dier Trkiye Cumhuriyeti vatandalar ile eit haklara sahip olduudur. Bu maddeden, gayrimslim aznlklarn istedii ekilde ve biimde hayr kurumu, dinsel ya da sosyal kurum veya okul aabilecekleri ynnde garanti verildii eklinde bir sonu karmak mmkn deildir576. Patrikhanenin bu iddialarnn Trkiye Cumhuriyeti Devletinin en nde gelen ve Anayasa tarafndan garanti altna alnm temel niteliklerinden olan Laiklik ilkesine aykr olduu ok aktr. Anayasann 24. maddesi Din ve ahlak eitimi ve retimi devletin gzetimi ve denetimi altnda yaplr hkmn getirmektedir. Yine Anayasann 130. maddesi, vakflar tarafndan devletin denetim ve gzetimine tabi yksekretim kurumlarnn kurulabilecei hkmn getirmi olsa da Patrikhane, tzel kiilii olmad iin ancak baka bir vakf aracl ile okul aabilir. Ancak Patrikhane okulun kendisine tannacak bir imtiyaz ile Yksek etim Kurulunun denetimi dnda, dorudan kendisine bal olarak almasn istediinden bu teklifi kabul etmemektedir.

574 575

Aksiyon, a.g.m., s.32. Elin Macar- M.Ali Gkat, a.g.m., s.44 vd.. 576 Sibel zel, a.g.m., s.59.

174

08.02.2007 tarihli ve 5580 sayl yeni retim Kurumlar Kanunu, 625 sayl yasay yrrlkten kaldrmtr. Ancak Patrikhane asndan dnldnde Teoloji blmnn kapanmasna sebep olan maddelerde herhangi bir farkl dzenleme getirilmemektedir. Kanunun 1. maddesinde yle denmektedir ... Bu Kanun, Trkiye Cumhuriyeti uyruklu gerek kiiler, zel hukuk tzel kiileri veya zel hukuk hkmlerine gre ynetilen tzel kiilerce alan zel retim kurumlar ile yabanclar tarafndan alm bulunan zel retim kurumlarn kapsar. Dolaysyla tzel kiilii olmayan Patrikhane okul aamaz. Kanunun 2.maddesindeki aznlk okullar yle tanmlanmaktadr, Aznlk okullar: Rum, Ermeni ve Musev aznlklar tarafndan kurulmu, Lozan Antlamas ile gvence altna alnm ve kendi aznlna mensup Trkiye Cumhuriyeti uyruklu rencilerin devam ettii okul ncesi eitim, ilkretim ve ortaretim zel okullarn ifade eder . Dolaysyla yksek okullar aznlk okulu tanm iinde deerlendirilemez ve yabanc renci kabul edemez. Kanununun ikinci blm 3.maddesinde, Asker okullar, emniyet tekiltna bal okullar ve din eitimi-retimi yapan kurumlarn ayn veya benzeri zel retim kurumlar alamaz hkm gemektedir. Bu hkm yalnz Patrikhane iin deil, tm vatandalar iin geerlidir. Ayrca Anayasann 132. maddesi de Anayasa genel hkmlerinden ayr zel hkmlere tabi yksekretim kurumlarn sadece Trk Silahl Kuvvetleri ve Emniyet Tekilatna bal yksek retim kurumlar olarak belirlemitir. Bu tanm iinde dini messeseler, cemaatler ya da aznlklar yer almamaktadr. Dolaysyla Ortodoks aznln uluslararas teoloji eitimi veren zel yksekokul talebi bir imtiyaz talebidir ve Anayasaya aykrdr577. Ayrca talep edilen okulun stats, dorudan Patrikhanenin ekmeniklik iddialarna destek verecek olan uluslararas Ortodoks teoloji okulu eklinde olup, aznln din eitimi ile ilgisi yoktur. Tm bu sebeplerden dolay, topraklarndaki halifelik makamn kaldrp atan Trkiye Cumhuriyetinin, Patrikhanenin ekmenikliini kabul edeceini beklemek hayalden teye geemez ve Patrikhanenin ekmenikliinin kabul grmesi iin ikinci art olan Trkiyenin onay da mmkn deildir.
577

Sibel zel, a.g.m., s.59-60.

175

3- Dnya zerindeki Dier Ortodoks Kiliselerin Kabul

Patrikhane, milli kiliseler haricindeki dier kiliselerin kendilerine bal olduunu, bundan dolay Trkiye tarafndan kabul edilmese de zaten ekmenik olduunu iddia etmektedir. Patrikhanenin dier Ortodoks kiliseler zerindeki etkisi 1965 ylndaki bir habere yle tanmtr; Athenagoras, nazari olarak ruhani liderdir ama bu sfat fiili olarak oktan ypranmtr. Gnmzde skenderiye, Kuds ve baka yerlerdeki Patrikler, kendilerine ayn sfat yaktryorlar. Ruslar ve Balkan milletleri, Fener Patrikhanesini tanmyorlar. Dier Ortodoks Kiliseleri ise bamszdrlar. Athenagoras, kendisinden Kbrs olaylar ile ilgili olarak Makariosu durdurmas istendiinde, O bana bal deildir, bamszdr cevabn vermitir578. Bu haberin kt dnem, Patrikhanenin Vatikanla diyaloa girdii dnemdir. Dolaysyla Patrikhanenin Ortodoks lideri sfat ile Katolik Kilisesi ile temasa getii dnemde dier Ortodoks Kiliseleri konuya ilgisiz kalmlardr. Bugn dnya zerinde yaklak olarak 320 milyon Ortodoks yaamaktadr. Bunlardan Patrikhanenin yetkilerini kabul edenler iki gruptur. Bunlardan birincisi, Trkiyedeki Rum aznln da dahil olduu, ABD, Avusturalya, Yeni Zelanda ve baz Avrupa lkelerindeki Yunan kkenli Ortodoks cemaatlerin kurduklar kiliselerdir. rnek olarak vermek gerekirse, ABDde yaayan 14 milyon Ortodoksun sadece 2 milyonu Yunanldr ve Patrikhaneye baldr. kinci grupta ise Yunanistana sonradan katlan Girit, Onikiadalar ve Kuzey Yunanistan gelmektedir579. Ortodoks nfusa sahip olan milletler iin milli kiliseler zgrln simgesi durumundadr. Bu durum, bamszlklarn kazanan Yunan, Srp ve Bulgarlarn sratle bamsz kiliselerini kurarak Patrikhanenin yetkilerini reddetmelerinden anlalmaktadr580. Son yllarda Patrikhanenin ruhani yetkisini tanyan Estonya ve Ukrayna Kiliselerinin, Moskova Kilisesinden bamszlklarn kazanabilmek iin Patrikhaneye yaknlamalar, bu kiliselerin Patrikhanenin ekmenikliini tanmas
578 579

Bir Portre Athenagoras, Cumhuriyet, 21.04.1965. Gzde Kl Yain, s.8. 580 Bkz Necla Atalay, a.g.m., s.204 vd.

176

anlamna gelmemektedir. Bu kiliselerin, yaplarndaki ve geleneklerindeki farklllar nedeniyle bir sonraki admnn Fener Rum Patrikhanesinden de ayrlmak olaca ok aktr. Milli kiliselerden 123 milyon Ortodoks nfusa sahip olan Rus Ortodoks Kilisesi, Patrikhaneyi ekmenik olarak tanmadn ve dier kiliselerle eit grdn beyan etmektedir. Fener Rum Patrikhanesinin Pirumus Inter Pares (Eitler Arasnda Birinci) sfat Ortodoks kiliseleri arasnda kabul grmekte ve tartlmamaktadr; ancak bu durum Fener Rum Patrikhanesinin ekmenik olarak kabul edildii anlamna gelmemektedir. Rus Kilisesi Patrii Aleksey II de, Ortodoks dnyasnda ortak bir lider veya stn olan bir kilisenin olmadn ve bu inanta olan 15 kilise olduunu sylemektedir581. 2005 ylnda yaanan Gney Kbrs Ortodoks kilisesi Bapiskoposluk sorunu, Aynarozdaki ruhanilerin Vatikanla yaknlamaya kar kmalar, 2004 ylnda Yunanistan kilisesi ile yaanan metropolit atamalar krizi, Patrikhanenin aslnda kendisine bal olarak tanmlad kiliselerde dahi iddia ettii gibi mutlak bir hkimiyetinin olmadn gstermektedir. ok yakn iliki ierisinde olduu Gney Kbrs kilisesinin bile kilisenin bamszlna mdahale etmekle sulad582 Patrikhanenin, ekmeniklik iddialarnn Ortodoks camias tarafndan kabul grmedii anlalmaktadr. Patrikhanenin ekmeniklii konusunda ilgi ekici olan husus, Ortodokslar dorudan ilgilendiren ekmeniklik meselesinin, Yunanistan hari olmak zere nfusunun ounluu Ortodoks olan dier lkelerden ziyade, Ortodoks olmayan lke ve organizasyonlar tarafndan dile getiriliyor olmasdr. ABD, AB, Yunanistan, Dnya Kiliseler Birlii ve listeye son olarak eklenen Vatikan, Ortodoks olmadklar halde Patrikhanenin ekmenikliini kabul ettiklerini belirtmektedir. Trkiyeye bu konuda kurulan basklardaki ortak sylem, Patrikhanenin zaten ekmenik olarak tannd, Trkiyenin ekmeniklii kabul etmesinin nemli olmad eklindedir. Ancak Trkiyenin kabulnn nemli olmadn syleyen ayn

581 582

Milliyet, 07.01.2006. Milliyet, 27.10.2005.

177

evreler tarafndan Trkiyeye uygulanan bask, ekmenikliin kabul iin Trkiyenin onaynn da art olduunu gstermektedir.

C-

EKMENKLK

ZERNE

TRK

BASININDA

YAANAN

TARTIMALAR

Patrikhanenin ekmeniklii ile ilgili olarak basnda ok eitli haber ve tartmalar gndeme gelmektedir. Devletin bekasn ilgilendirebilecek bu kadar nemli bir konuda, bilinli ya da bilinsiz olarak yaratlan haber ve bilgi kirlilii Trk kamuoyunun doru olarak bilgilendirilmesini engellemektedir. Bu kadar gncel ve nemli bir konuda haber yapmak, muhakkak ki bu konu ile ilgili yeterli bir bilgi birikimi gerektirmektedir. Yeterli bilgi sahibi olmadan yaplan yorumlar hem konunun gidiat, hem de devletin gvenlii konusunda byk sakncalar dourmaktadr. Patrikhanenin ekmeniklii konusunda Trk basn konuya ya ilgisiz kalmakta ya da lehinde veya aleyhinde yorumlar yapmaktadr. Konuya ilgisiz kalanlarn bir ksm, okuyucularnn bu tr milli ve ar konular tahlil ve takip edebilecek seviyede olmamalar sebebiyle gazetelerinde magazine yakn arlkl haberlere yer vermektedirler. Dier bir ksm ise konuya bilinli olarak ilgisiz kalmakta olup bu durum, devaml atakta olan Patrikhane ve yanllar karsnda bir nevi destek konumuna gelmektedir.

1- Ekmenikliin Kabul Edilmesi Ynndeki Grler

Basnda 1990l yllara kadar kan tartma ve haberler genelde Patrikhanenin varl ve Trk-Yunan ilikileri zerine younlamken, 1990l yllardan sonra hzla ekil deitirerek Patrikhanenin uluslararas faaliyetleri ve ekmeniklii zerine odaklanmtr.

178

Patrikhanenin ekmeniklii meselesine olumlu olarak bakan kesim 1990l yllardan balayarak olumsuz bakan kesmi gereksiz milliyetilik ve kendine gvensizlikle sulamaktadr. Bunun ilk rneklerini 1997 ylnda Karadenizde Patrikhane tarafndan dzenlenen geziye kar oluan tepkiler zerine yazlan yazlarda gryoruz. Patrikhanenin ekmenikliinin Trkiye tarafndan kabul edilmesinin herhangi bir zarar getirmeyeceini savunan bu yazlarda, Patrikhanenin ekmenikliinin Hristiyanln i meselesi olduu ve Mslman Trklerin bu meseleye karmasnn doru olmad vurgulanmaktadr583. Yine bu yorumlarda, Trkiyenin Patrikhanenin ekmenik kimliini

kabullenmeyip muhattab olarak Eyp kaymakamln almasnn, onu neredeyse bir mahalle kilisesine indirgemesi anlamna geldii sylenmekte ve bu durum Trkiyenin, Osmanl mparatorluunun tand bir staty tanmayarak Patrik ve cemaatini yava yava yoketmesi, kendince bir etnik temizlik politikas gtmesi olarak yorumlanmaktadr. 1997 ylnda Karadenizdeki evre gezisi esnasnda Trabzonda gsterilen tepki ve Fenerde baz evlerin Rumlar tarafndan satn alnmasnn ve tarihine kamuoyunda gvensiz Patrikhanenin hasta ruhlu Bizans devleti kuraca izleridir eklinde eklinde yorumlanmas ise, Patrikhaneye kar duyulan phe ve korkularn, kendine, lkesine milliyetiliin deerlendirilmektedir 584. Yine ayn yllarda Balkanlarda, Trkiyeye kar bir Ortodoks emberi kurulaca ynnde kan tartmalara rastlyoruz. Bu konuda Patrikhane lehine kan haberlerde, Patrikhanenin Ortodoks dnyasnn ba olmas sfat ile Trkiyenin etrafnda oluturulmaya alld zannedilen bir Ortodoks emberi abalarnn da ba olduu ynndeki speklasyonlarn Patrikhanenin ne olduunun kavranmasna mani olduu konusunda eletiriler yaplmaktadr. Bu yorumlara gre, Patrikhanenin aleyhine sylenenler bilimsel verilerle desteklenmeyen komplolardr. Ortodoks dnyasnda dnld gibi bir btnlk ne tarihte ne de gnmzde olmamtr. Byle bir birlik Osmanl Balkanlara genilemeden nce de, imdi de yoktur ve Patrikhane bir Yunanistan kurumu veya Yunanistann Trkiyedeki bir uzants deildir. Dolaysyla
583 584

Cengiz andar, Patrikhanede Akamst..., Sabah, 18.06.1999. Cengiz andar, rpnrd Karadeniz, Sabah, 23.10.1997.

179

Patrikhane ile ilgili olarak 19.asr milliyetiliinin etkisi ile yarattmz komplolardan kurtulmak ve bu kuruma sahip kmak gerekmektedir. Masraflarn Trkiyenin karlad Patrikhane ve Trkiyenin tahsis ettii uaklarla seyahat eden bir patrik tablosunun Trkiyeye kazandracaklar tahmin edilemeyecek kadar oktur585. Ortodoks ittifak ile ilgili olarak ortaya konulan dncelerden birisi de, Balkanlar ve Kafkasyadaki Ortodoks topluluklar zerinde Rusyann Trkiyenin hilafna iddialar tad halde Trkiyedeki resmi doktrinin, Patrikhanenin ekmeniklii konusunda Moskova kilisesi ayn paralelde olduu dncesidir586. Yine bu yorumlara gre d politika meselelerimizde Trkn Trkten baka dostu yoktur szndeki korku paronayas, adeta d politika temeli olarak benimsemi durumdadr. Hlbuki Asya ile tarihi ve milli balar, slam dnyas ile dini ve tarihi balar ve Patrikhane ile de d dnya ile balar kuvvetlendirmek sureti ile Bat ile eit statde iliki kurulabilir. Bu tr imknlar iyi kullanan bir Trkiye, darda ve bilhassa byk lkeler nezdinde ok gl lobiler oluturabilir, d dnya ile diyaloglarn gelitirebilir ve ok gl d politika kozlar elde edilebilir587. Gnmzde ise Ortodoks ekseninden ziyade dinleraras diyalog ve

Patrikhanenin Vatikanla yaknlamas zerine yorumlar yaplmaktadr. Bu balamda, Trkiyenin ekmeniklii kabul etmesinin salayaca faydalardan bahsedilerek, ABD, Avrupa Parlamentosu, Dnya Kiliseler Birlii Konseyi ve son olarak da Vatikann ekmeniklii zaten kabul ettikleri, Trkiyenin bunu kabul etmemekle hibir ey elde edemeyecei, aksine tm dnyada antipati toplayaca, ayrca T.C. pasaportu tayan etkin ve saygn bir Patriin Ortodoks kamuoyunu etkileyerek Trkiye lehine gl lobiler oluturulabilecei eklinde grler bildirilmektedir. Hatta Trkiye hazzetmese de Patrikhanenin dolayl faydalarn gnmzde dahi grmekte olduu vurgulanmaktadr. Patrik Bartholomeosun ekmenik sfat olmasayd, Patrikhanenin teebbs ile, hristiyan- mslman yaknlamas izgisinde nemli bir aama olan Charta oecumenica yaymlanamaz ve ardndan da Avrupa Parlamentosunda temsil edilen Hristiyan partilerinin, mslmanlar komu ve birinci srada partner

585 586

Hasan nal, Patrik Nedir Ne Deildir?, Zaman, 03.10.1997. Cengiz andar, Patrikhanede Akamst..., Sabah, 18.06.1999. 587 Ali nal, Patrikhane ve Patrik Bartholomeosun Faaliyetleri, Zaman, 16.10.1997.

180

gren bildirisi yaynlanmazd588. Dolaysyla, dinleraras diyalog konusunda da grld gibi Patrikhanenin imdiden Trkiyeye faydas olmutur denilmektedir. Patrikhanenin ekmenikliinin tanmn Ortodoks teolojisi asndan

yorumlayan yazlarda ekmeniklik; Ortodoks kiliseler arasnda koordinatrlk, dier kiliselerle ilikiyi yrten merkez olma gibi ilevleri ifade eden, tarihsel ve onursal bir unvan olarak tanmlanmaktadr. Ekmeniklik, ayn zamanda fiilen bamsz Ortodoks kiliselerin egemenlik alanlarnn dnda kalan blgelerde, Patrikhanenin ruhani yetki sahibi olmasdr. Dolaysyla din ile devletin birbirinden tamamen ayrld, devletin dini alana, dinin de devlet ilerine mdahale etmedii ve etkisinin bulunmad sistem olan laiklik sisteminde, devlete den grev, byle bir din tartmaya girmekten kanmak ve bir ey sylemek gerekiyorsa da, bununla ilgilenmediini belirtmektir. Laiklik asndan ekmeniklii kabul etmekle reddetmek pek farkl eyler deildir eklinde aklanmaktadr589. Yine bu grlere gre, Patrikhanenin Vatikan tipi bir devlet kuraca sylemi, kendisinden emin olmayanlarn grdr. stanbul 550 yldr Trk ve Mslmandr. Vatikan benzeri bir devlet kurulmas mmkn deildir. Ortodoks teolojisi devlet kurmay ngrmez, inan sistemine aykrdr. Ortodokslukta devlet kurma deil, devlete tabi olma gelenei vardr. Bu gelenek, devletin dini kontrol altna ald bir Eski Roma hukuku geleneidir590. Bu kesime gre, Patrikin ekmenik nitelii idari ve siyasi olmayp, yalnzca ruhani bir nitelik olduuna gre bu konuda Trkiyenin klarnn herhangi bir yasal veya anlamadan doan dayana yoktur591. Ayrca Patrikhanenin Sen Sinoda yabanc metropolit atamas ve gelen ruhanilerin grev yerleri, Patrikhanenin bizzat ekmenikliinin gstergesi niteliindedir. Bu grevlendirmeler, dier bamsz Ortodoks kiliselerinin egemenlik alanlarnn dnda kalan blgelerde, Patrikhanenin ruhani yetki sahibi olmas olarak anlalmaldr592.

Hseyin Hatemi, Papa Ho Geldi, Yeniafak, 30.11.2006. Elin Macar- Mehmet Ali Gkat, Heybeliada Ruhban Okulunun Gelecei zerine Tartmalar, ve neriler, TESEV yay., stanbul, 2005. s.19. 590 Dinleraras Diyalog Bakan Niyazi ktem ile yaplan syleiden, Niyazi ktemin ekmeniklik ile ilgili grleri, bkz. Nee Dzel, Neden, Radikal, 27.11.2006. 591 Ali Sirmen, Kendi Yarattmz Gereksiz Sorunlar, Cumhuriyet, 03.12.2004. 592 Elin Macar, Patrikhane Sorununu Anlamak, Radikal, 15.03.2004.
589

588

181

Yine benzer yorumlarda, Merkezi stanbulda bulunan Ortodoks kilisesinin yetkili kurullar Patrii ekmenik sfatyla anyorsa ve Patrik de kendisine ekmenik diyorsa, zaten yledir. Bunu ne Trkiye ne de baka bir lke deitirebilir denmektedir. Trkiye bir din devleti olmad iin Patriin ekmenikliini kabul etmek ya da etmemek Trkiyenin ii deildir ve kabul etmemesi yine bir anlam ifade etmez. Bu dnceye gre ekmenikliin bugnn dnyasnda dnyevi iktidarla bir ilgisi yoktur. Ekmenikliin bu ekilde problem sahas olarak grlmesi, Trkiyede Rumlara kar hl devam eden bir takm korkulardan ve kolayca kurtulunamayacak nyarglardan kaynaklanmaktadr593. Baz yorumlarda Patrikhane aracl ile kazanlacak Ortodoks desteinin, Trkiyenin gnmzde yaad dier uluslararas problemlerin zmnde de faydal olaca belirtilmektedir. Mesela Trkiyenin Ermeni soykrm iddialarnn yanl olduunu dnyaya anlatabilmak amacyla, 300 milyonu bulan Ortodokslarn destei salanabilir. Patrikhanenin 554 yldr kulland bu unvan dini bir deyimdir ve siyasi anlam tamamaktadr. Ayrca, Fetihten sonra Fatihin vezirlik payesi verirken rahatsz olmam, bu gn biz niye rahatsz oluyoruz? Trk vatanda olan, Trkiyede askerlik yapan patriin Trk devleti iinde ayr bir devlet kuraca iddias haksz deil midir? Bu sama iddialar bir kenara koyup Ermeni meselesine odaklanmalyz eklinde grler bildirilmektedir594. Kltrleraras Diyalog Platformu Genel Sekreterliini yapan Cemal Uak da, Ortodoks dnyas iin bu kadar nemli bir imkan Trkiyenin kullanamadn sylemekte ve Trkiyeyi emperyal vizyonu olmamakla sulamaktadr. Uaka gre dinleraras diyalog meselesi ile beraber ekmeniklik meselesi de birer argman olarak kullanlmakta, abartl rakamlarla Patrikhane ile misyonerlik badatrlarak halkta bir nyarg oluturulmaya allmaktadr595. Patrikhanenin ekmenikliinin lehinde kan bir takm yazlar ise tamamen kiisel duygu ve dncelere dayanmaktadr. Bu yazlara gre, Kendi mslmanlmzdan phe duymamza gerek yoktur, Patriin kendisini ekmenik olarak nitelemesi onun cemaati olunmas anlamna gelmez, Patrik kendisini hangi
593 594

smet Birkan, Rumlar Neden Sevmiyoruz?, Radikal, 06.12.2004. Yazar, Liberal Demokrat Parti Onursal Bakan Besim Tibukun bu konudaki grn iletiyor, bkz.Mustafa Mutlu, Ekmenik Sorununa Farkl Bir Bak, Vatan, 16.09.2005. 595 Zaman, 04.12.2006.

182

sfatla tanmlamak isterse onu kullanabilir, konu bizi ilgilendirmez, Patriin kendisini ekmenik olarak ilan etmesinden en ok Papann veya Trkiyedeki Ermeni Patriinin rahatszlk duymas gerekir eklinde yorumlar yaplmaktadr596. Yine Biz gerekten bu muyuz? diye eletiri yaplmakta, 2005 ylnda Ankara Ticaret Odasnn hazrlad rapor ve Kuds Patriinin Trkiyede yarglanmasna kar gsterilen tepkiler ar bulunmakta, 500 yl ok uluslu, ok dinli, ok dilli bir devleti srdrp imdi Rum, Ermeni, Ortodoks, Katolik veya bizden farkl hereye kar dman m kesildik? diye sorulmaktadr597. Trkiyenin henz ABye girmedii ve girse dahi bunun ok uzak bir gelecekte olaca gerei ortada iken ekmenikliin kabul ile AB yelii ayn terazide gsterilmektedir. Bu yorumlarda, Bugn patrikhanenin Ekmenik sfatn tamasna itiraz edenler, yarn ABye gerekten giri aamasna gelindiinde, pekok egemenlik konusunun birlie devredilmesi sz konusu olunca ne dneceklerdir?, ABye girince para basma hakkn devretmeyecek miyiz?, bugn Gmrk Birlii ierisinde Trkiye Cumhuriyeti egemenlie sahip midir?, d ticarette istediini yapabilir mi?, imzalanan anlamalar gerei doal olarak yapamaz. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kararlar Anayasal olarak Trkiye Cumhuriyeti Yarg Sisteminin zerinde saylmaktadr. Bu durum egemenliimizi zedeler mi? Kat anlamda evet, elbette ki zedelemektedir. lkenin karlar szkonusu olunca egemenliinin bir blmn uluslararas kurululara devretmekte saknca grmeyen devletimizin ekmeniklik konusunda deiik bir dnceye sahip olmas Trkiye Cumhuriyetine birdizi fayda salamayacak m?, kald ki konu bizi neden ilgilendiriyor, ne karyoruz diye sorulabilir! Biraz zgvenle pekok engelin alabilecei kabul edilebilir denmektedir598. Yukarda verdiimiz rneklerde de grld gibi, ekmenikliin kabul edilmesi gerektiini dnen kesim e ayrlmaktadr. Bunlar; ekmenikliin ne anlama geldiini bilmeyenler, konuya sadece eitlik, aznlk ve insan haklar ve din zgrl gibi poplist dncelerle yaklaanlar ve Patrikhaneye yakn olan Trk veya gayri mslim kiilerdir.
596 597

smet Birkan, Papa Bile Ekmenik Dedikten Sonra, Radikal, 02.12.2006. Mehmet Barlas, Dn Baba Dn Oyunu Bitecek mi?, Sabah, 25.05.2005. 598 Deniz Gke, Ekmenik Ne Demek?, Akam, 07.12.2006.

183

Ekmenikliin lehinde yaklaanlarn ortak dncesi, ekmenik statdeki bir Patrikhanenin Trkiyeye d dnyada siyasi, sosyal ve ekonomik alanlarda fayda salayaca ynndedir. Ekmenikliin lehinde olan baz yazarlar zaman zaman bilinli olarak Tarihsel ve sosyal gerekleri ters yz etmektedirler. Dier bir ksm yazar ise demokrat grnmleri, her trl dnceye sayg ve meselelere farkl boyutlarda yaklam gibi zellikleri nedeniyle kamuoyunda farkl bir yer kazanmlardr. Ancak, bilgileri yzeysel olduu iin mantklaryla veya yeri gelince duygular ile hareket etmekte ve insan haklar, din zgrl veya eitlik gibi gnmzn pirim yapan poplist konular asndan yaptklar yaklamlar ve kamuoyu zerindeki etkileri nedeniyle art niyetlilerden daha zararl olmaktadrlar. Patrik, Vatikan tarz bir devlet olmak istemediklerini, siyaset yapmann Ortodoks inancna uygun olmadn belirtmektedir. Bir syleide, Patrikhanenin ekmeniklii Trkiye iin faydaldr, siyasi alanda bize geni bir manevra kabiliyeti salar eklinde grler var denmesine karlk, devletimiz bize siyasi bir misyon yklese bile kabul edemeyiz599 diye cevap veren Patriin siyasi arlkl uluslararas konularda Trkiyeye nasl yardmc olaca hususu cevap bekleyen konulardan bir tanesidir.

2- Ekmenikliin Kabul Edilmesine Kar Olan Grler

Patrikhanenin ekmeniklii ile ilgili olarak kan yazlarn byk ounluunun ekmenikliin kabul edilmesine kar olduu grlmektedir. Ekmenikliin devletin ve milletin bekasn etkileyebilecek boyutta vahim sonular dourabileceini belirten bu grleri, Trk basn, eitli dernek ve kurulular ile akademisyenlerin grleri olarak ayr ayr ele alacaz.

599

Zaman, 13.05.1996.

184

a- Trk Basnna Yansyan Aleyhte Grler

1994 ylnda ABDnin Patrikhane ile ilgili isteklerini resmi kanallardan Trkiyeye iletmesi ile beraber, basnda zellikle ABDdeki Yunan ve Rum lobilerinin etkilerini ortaya koyan yorumlara rastlanmaktadr. Bu yorumlarda, Yunanistann ABDdeki milyonluk Yunan lobisini kullanarak ABDyi Patrikhane vastas ile Trkiyenin iilerine karmaya zorlad, bu durumda Patrikhanenin ilevinin Trkiyedeki Ortodokslarn dinsel liderliiyle snrl tutulmasnn ve Trkiye yasalarna tabi ruhani bir Trk kurumu olarak muhafaza edilmesinin lkemiz iin yaamsal bir nem tad ve Patrikhanenin ekmenik stat kazanmasnn Trkiyenin d ilikilerinde ok ciddi rahatszlklar yaratmann tesinde, Trkiyede rejimin dinamitlenmesi sonucunu douraca belirtilmektedir600. Basnda yaynlanan Patrikhanenin ekmeniklii aleyhindeki grlerin zellikle 2004 ylnda ABD ile yaanan resepsiyon krizinden sonra art gsterdiini gryoruz. Resepsiyonun hemen ertesinde sorulan Patrik ekmen olursa Trkiye ne kaybeder? sorusuna karlk olarak, Trk Ortodoks Patrikhanesi Szcs Sevgi Erenol, bu sfatn kabul durumunda Trkiyenin Patrikhaneye mdahale edemeyeceini ve toprak talebinde bulunacan sylemektedir. Sultanahmet civarndaki Bizans eserlerinin restore edilmesini rnek olarak vererek, Bizansn yeniden canlandrlp stanbulun Vatikan veya Hong Kong gibi bir ehir devlet yaplmak istendiini belirtmektedir. Aratrmac yazar Aytun Altndal ise, bu sfatn Trkiye iin bir tehdit olduunu, Trkiyenin vermedii bir unvan kimsenin kullanamayacan, aksi takdirde kilisenin Trkiye Cumhuriyeti yasalarna deil, Ortodoks eriatna tabi olacan belirtmektedir. Altndala gre, Vatikan zellikle Byk Ortadou Projesi erevesinde bir strateji ve harekt kontrol merkezi olarak grev yapmaktadr ve bu strateji ve harekt kontrol merkezlerinden birisi de souk sava dneminde Rusyadaki kiliselerle temas amacyla CIA tarafndan kullanlan Fener Rum Patrikhanesidir. Yani Patrikhane aslnda bir siyaset retim merkezidir601. Emekli Bykeli nal Batu da, bu gne kadar

600 601

kr Elekda, a.g.g. Yenia, 04.09.2005.

185

Patrie devlet bakan muamelesi gsterilmesine ve A protokolde olmasna Trkiyenin gz yumduunu, ancak bu defa durumun farkl olduunu belirtmitir602. Aznlk vakflar ile ilgili olarak kan haberlerin bir ksmnda Patrikhanenin ou yabanc vakf ele geirdii, mal talepleri karsnda hkmetin, kard kararnamelerle bu talepleri yerine getirdii ve AHMde alan davalarn Patrikhane lehine sonuland belirtilmekte, hkmet bu konularda eletirilmektedir. Yine benzer haberlerde, Ege Blgesinde Yunanistann da, siyaseten bu iin ierisinde olduu ve tarm politikalar yznden canndan bezdirilen iftinin elinden topraklarnn alnmakta olduu belirtilmektedir603. Sen Sinod Meclisine dardan ithal edilen yelerin ardndan, Heybeliada Ruhban Okulunun yine ithal edilecek yabanc rencilerle almas giriimlerinin, Polonya olaynda Vatikana Lehli bir Papa setirerek ii arkadan idare eden sistemin bir baka halkas olduu, bu defa Avrasya olaynda, Moskovaya kar stanbulda Batl ve Ortodoks bir Vatikan oluturma teebbsleri olarak tasarlanm olabilecei ynnde sylemler dile getirilmektedir604. Trkiyenin gndeminde AB yeliinin nemli bir hale gelmesi ile ekmeniklik ve Ruhban Okulu konularnn yelik koullar ierisinde olmad halde Ne koparrsak krdr anlay ile gndeme getirildii ynndeki eletirilere, Ankara Ticaret Odasnn hazrlatt Fener Rum Patrikhanesi kitap da eklenmitir. Ekmeniklie olumlu bakan gazeteler tarafndan ar milliyeti ve hatta faist dncelerin rn olmakla sulanan bu raporda, Sevrin Trkiyeye tekrar dayatlmak istendii belirtilmektedir. Ayrca baz akademisyenlerin vurguladklar ve bizim de almamzn nc blmnde detayl olarak incelediimiz Patrikhanenin Vatikan modeli dini bir devlet kurma gayreti ierisinde uygulad ne srlen be aamal plana vurgu yaplmaktadr. Dier aamalarn tamamlanmasnn ardndan, beinci aamada ekmenik bir Patrikhanenin nderliinde Bizans yeniden ihya edilecek, devlet resmen kurulacaktr. Ekonomik darboazlarla bouan, d bask ve ambargolarla bunalan Trkiye bu

602 603

Vatan, 03.12.2004. Taylan Sorgun, Ruhban Okulu ve Patrikhane, Ortadou, 26.06.2004. 604 Atilla lhan, kisi de Ortodoks Ama!.., Cumhuriyet, 16.06.2004.

186

safhada

dnyay

karsna

alamayacak,

mcadelede

hibir

yerden

destek

alamayacaktr605. Eski Anayasa Hukuku Profesrlerinden Mmtaz Soysala gre de Heybeliada Ruhban Okulunun tekrar almas istemlerinin sebebi, ekmenlik iddiasn Ankaraya kabul ettirip Patrikhaneyi Vatikana benzer bir statye kavuturmak ve Lozan Antlamasnda temelleri atlm Cumhuriyeti bir de bu ynden zayflatmaktr. Soysala gre Patrikhane sorunun temelinde Hristiyanlk-Mslmanlk atmasndan teye, nmzdeki yllarda yeniden canlandrlacak olan ABD-Rusya yarnda dnyadaki Ortodoks nfusun yarsndan fazlasn oluturan Rus Ortodoksluunun Moskova Kilisesine egemen bir Fener Patrii yaratma ve Batdan yana tutma dncesi yatmaktadr606. 2004 ylnda Antalya Demredeki Noel Baba Kilisesinde 22.si dzenlenen Noel Baba ile Dnya Barna ar etkinliklerinde Noel Baba vakf yneticilerinden ve ayn zamanda yahudi cemaatinden olan Hairi Ojelvann, kendilerinin Ne mutlu Trkm diyene zdeyiine bal Yahudiler olduklarn ancak, Patrikhanenin Trkiye Cumhuriyetinin vermedii bir unvan, Ankaradaki bir bykelinin dayatmas ile almaya alt, 1675 yl dnyada yahudilere yaplan ikencelere gz yuman bir kilisenin imdi de, sevgi ve hogr rnei olan ve herkese ak olan Demredeki kiliseyi kendi dorultusunda bir mekan haline getirmeye alt ynndeki sulamalar, Trkiyedeki dier aznlklarn Patrikhaneye bak asn gstermesi asndan gzel bir rnektir607. Patrikhanenin Lozan Antlamasna aykr olarak gerekletirdii faaliyetleri ile ilgili olarak hkmeti gerekli tepkiyi vermeyerek ekingen davranmakla sulayan haberlerde, daha da ge olmadan sratle bu tepkinin gsterilmesi gerektii hatrlatlmaktadr. Bunun iin, Patrikhanenin Lozan Antlamasndaki statsnn dnda hibir sfatnn olmadnn hatrlatlmasnn, yurt d faaliyetlerinin incelenerek Patrikhanenin harcama ve gelirlerinin kontrol altna alnmasnn, Yunanllar bata olmak zere yabanc devlet adamlarnn Patrikhaneye el pme kuyruuna girmelerinin ve uluslararas toplant dzenlemesinin kontrol altna alnmasnn, Sen Sinoddaki
605 606

Gzc, 12.12.2004. Mmtaz Soysal, Sinsi likiler, Cumhuriyet, 13.08.2004. 607 Cumhuriyet, 07.12.2004.

187

yabanclarn grevine son verilmesinin art olduu sylenmekte, Patrik ve yelerin Trk vatanda olma artndan asla vazgeilmemesi gerektii belirtilmektedir608. Yine benzer olarak, zlmeyerek zamana braklan her konunun zamanla uluslararas mahiyet ald ve artk istense de o meselenin kendi gereklerimiz dorultusunda zme zgrlnn ortadan kalkt ve bakalarnn elinde koz haline dnt ynndeki haberlerle de hkmetten somut admlar atlmas istenmektedir609. 2005 ylnda ABD Kongresi Temsilciler Meclisinde ekmenikliin kabul iin Trkiyeye bask yaplmas karar tasarsnn kabul edilmesinden sonra kan haberlerde, bu kararn, her ne kadar balayc grnmese de beraberinde bir ok sorun getirecei, bu kararn dier lke parlamentolarnda alnabilecek yeni kararlar tahrik ettii ve iinde Vatikan modeli bir lke kurulmasnn ngrld eklinde yorumlanmtr610. Basnda, Patrikhanenin ekmeniklik meselesine tam bir taraf olmayan her iki fikir arasnda kalan haberlere de rastlanmaktadr. Taha Akyol, Patrikhanenin siyasi davrand zamanlar byk kavgalar ktn, hlbuki Patrikhanenin eski siyasi roln istese de oynayamayacan, Patriin Trkiyeyi Yunanistana ikyet etmesinin ve devreye ABDyi sokmasnn hata olduunu, bu sfatn ruhani kald mddete sorun yaanmayacan belirtmektedir. Sinod Meclisine yabanc ye seimine kar kmamakta ve Amerikal, Kpti veya Arap Ortodokslar gibi Rum olmayanlarn da seilmesinin Patrikhanenin daha kozmopolit bir ruhani kurum haline gelerek Trkiyede daha geni bir tantm ve iletiim imkn elde edilebileceini sylemektedir611. Yine benzer olarak, ekmeniklik meselesinde bu statnn dini ve siyasi olmak zere ikiye ayrlan yetkisinden tartlmas gerekenin, milli birlik ve btnlmz iin zararl olmas muhtemel olan siyasi ekmeniklik olduu, bunun da tebas btn dnyann Ortodokslar olan devlet iinde bir devlet anlamna geldiini belirten yorumlara rastlanmaktadr. Bu dnceye gre dini ve ruhani liderlik alanndaki ekmeniklik Trkiyenin istemesine bal deildir. Bu inan ve kabul meselesi

608

Sadi Somuncuolu, Tarihi Zirve mi Yabanc Patrik ile Ekmeniklie Hazrlk m?, H.O.Tercman, 24.05.2005. 609 Abdlhamit Binici, Papa Ziyaretinin Hatrlatt Ekmeniklik Tartmalar, Zaman ,29.10.2006. 610 Kenan Akn, Fener RumDevletine Doru mu?, Ortadou, 11.06.2005. 611 Taha Akyol, Patrikhane Meselesi, Milliyet, 04.12.2006.

188

olduundan, Moskova ve Kuds gibi kabul etmeyenlere bunu kimse kabul ettiremeyecei gibi kabul edenlere de hesap sorulamaz612.

b- eitli Dernek Ve Kurulularn Ekmeniklik Meselesinin Aleyhine Beyanatlar

Patrikhanenin ekmeniklik sylemlerinin aleyhinde olan eitli dernek veya kurulularn beyanatlar da gze arpmaktadr. Daha nce bir takm grlerini belirttiimiz Trk Ortodoks Patrikhanesi Basn Szcs Sevgi Erenerol, Akdeniz niversitesinde dzenlenen Patrikhane, Misyonerlik ve Aznlklar sempozyumunda yapt konumasnda, dnyada insanlar kleletirmek isteyen bir grubun, Avrupa Birlii Uyum Yasalar, siyasi manevralar ve kltrel ynden seilmilik kavram ile tek dnya devletinin temelini attklarn, Fener Rum Patrikhanesinin de bu oyunun bir paras olduunu sylemitir. Erenerola gre ama, Misyonerlik ve Aznlk meselesi ile niter devleti paralamak, ehir devletikleri haline getirmektir613. Hukukular Birlii, Milliyeti Hareket Partisi stanbul l Bakanl, i Partisi, Noel Baba Vakf, Bamsz Trk Ortodoks Kilisesi, Muharip Gaziler Dernei, Yeniden Kuvay Milliye ve ehit Aileleri Derneklerinin de aralarnda bulunduu Milli G Platformu yeleri, Kbrs Rum Ortodoks Kilisesi Bapiskoposunun seilmesi amacyla Patrikhanenin stanbulda yapt toplanty protesto etmilerdir. Platform Bakan Kemal Kerinsiz Patrikhanenin yasallaarak Vatikan tipi yeni bir devlet kurma gayreti iinde olduunu sylemitir. Platform, ayn tarihlerde Patrikhanenin Yunanistana tanmas iin imza kampanyas balatmtr614. Atatrk Dnce Dernei Bakan Erturul Kazanc, Ortodoks Kiliseleri Uluslararas Konseyi Toplantsna tepki gsterirken, Tm dnyadaki Ortodoks Hristiyanlar iin liderlik hevesine den ve ekmenik Patrik unvann aka kullanan

612 613

Hayrettin Karaman, Papa Gitti, Yeni afak, 03.12.2006. Milliyet, 13.01.2006. 614 Fener Rum Patrikhanesi nnde Protesto... , Anadolu A jans, 10.11.2005.

189

bir davrana sessiz kalmak olanakszdr. Banaz Hristiyan Zihniyeti, stanbulda gsteri yapmakta, yarglamada bulunmaktadr demitir615. Noel Baba Vakf Genel Bakan Muammer Karabulut, Ukraynada gerekletirilen Turuncu Devrim ile birlikte ABDnin destekledii Viktor Yuenkonun yeniden iktidara gelebilmesi iin, Patrikhanenin sanki Hristiyan Dnyasnda kendisine bahedilmi bir ekmeniklik yetkisi varm gibi desteini almasnn ilgi ekici olduunu belirtmektedir. ABDnin Byk Ortadou Projesi erevesinde Avrasyaya hakim olabilmek iin Ortodokslar stanbul zerinden ynetmek istediini belirten Karabulut, Laik Trkiye Cumhuriyeti, Rus Ortodoks Patrikhanesini ve kiliselerini ortadan kaldrmaya ynelik Amerikan operasyonunun hi bir yerinde ve merkezinde olamaz. Bu oyunu oynamak isteyen varsa, Patrikhaneyi Yunanistana tar ve orada oynar demitir616.

c- Akademisyenlerin Grleri

Trkiyede Ekmeniklik ve Patrikhane konusunda almalar yapm akademisyenler, genelde Ekmenikliin Trkiyeye faydas olmayacan, aksine Trkiyenin rejimini sorgulanr hale getirerek bekasna kar bir tehdit halini alacan savunmaktadrlar. Prof.Dr. A.Suat Bilge, 1990 ylndaki bir yazsnda, Patrikhanenin, Patriin seimi ile ilgili olarak, dnya zerinde kendisine bal Ortodoks kiliselerinin temsilcilerinden oluan bir dini meclis tarafndan seilmesi konusunda teklifler getirdiini belirtmektedir. Hlbuki 1970 ilkelerine gre, Patrik, Patrikhanede toplanan stanbul ve mrozdaki Metropolitler tarafndan gizli oyla seilmektedir. Lozan Antlamasndaki karlkllk ilkesine ramen Yunanistan, 24 Aralk 1990 tarihli kanun hkmnde kararname ile Bat Trakyadaki mftleri kendisi atamakta ve Trk aznl tarafndan seilenleri hapse yollamaktadr. Durum bu iken Yunanistan, Patrikhanenin

615 616

Cumhuriyet, 26.06.2005. Yenia, 02.07. 2005.

190

teklif ettii seim sistemi ile Trkiyenin iine Ankarann seimlerini ve faaliyetlerini kontrol etmekte zorlanaca milletleraras bir din kurumu yerletirmi olacaktr. Bylece Patrikhanenin denetimi Trkiye dnda yerlemi Rum ve Rus kkenli Ortodokslarn eline geecektir617. Prof.Dr. Doktor Halil nalck, Patrikhanenin tarih sahnesindeki ekmeniklik iddiasnn milli birliimizi, devletimizi, kltrmz aalayc nitelikte olduunu belirttikten sonra, Patrik Bartholomeosun, stanbulun Ortodoks dnyasnn merkezi olarak Patrikhanenin ekmenikliinin 14 asrdr devam ettii ve Trk hkimiyetinin bir farkllk getirmedii ynndeki iddialarnn, tarihi belgeleri ve Lozan Antlamasn hie saymak olduunu sylemitir. Halil nalcka gre stanbulun fethiyle Bizans ve ona bal btn meseseler hkmsz kalm, Fatih, akllca bir politikayla halkn bir Patrie ihtiyac olduuna karar vererek bir berat ile Scolarisi Patrik tayin etmitir. Bundan sonra da Patrikler, Padiahlar tarafndan beratla tayin edilmilerdir. Dolaysyla kesintisiz bir devamllk sz konusu deildir618. Prof.Dr. Mehmet elike gre, ABDnin yeni dnya dzeninde Patrikhane kilit bir rol oynamaktadr ve sz geen dzen en ok Trkiyeyi ilgilendirmektedir. Tansu iller'in Babakanl dneminde MGKnn istei ile konunun uzman bilim adamlarndan Milli Gvenlik Kuruluna sunulan drt rapordan birini hazrlayan ve Hristiyan kaynaklarna dayanarak, Fener Patrikhanesi'nin ekmeniklik iddialarn rtt ve Fener Patrikhanesi'nin, ABD'nin "Yeni Dnya Dzeni" stratejisindeki kilit roln vurgulad raporunda Mehmet elik yle demitir: ABD'nin yeni dnya dzeni projesi, Rusya ve Ortodoks lemi kadar, hatta onlardan daha fazla Trkiye'yi ilgilendirmektedir. ayet Trkiye konuya gereken hassasiyeti gstermezse, bunun faturas stanbul ve Trakya blgesinin elimizden kmas demektir619. Prof.Dr. lter Turan, Lozan Antlamasnn, baz haklar tanmakla beraber Patrikhaneye zel bir stat vermediini sylemektedir. Heybeliada Ruhban Okulunun Yksek retimin devlet tekelinde olmas gerektiine ilikin karara dayanlarak kapatldn hatrlatan Turan, Trkiyede Yksek retim Kurulunun nasl alaca hkme balanmtr. Patrikhane din adam yetitirmek istiyor, bu anlalabilir bir
617 618

A.Suat Bilge, Fener Rum Patrikhanesi, Cumhuriyet, 9.12.1997. Zaman, 21.10.2006. 619 A.g.e., s.143.

191

istektir. Mevcut kanun iinde zme kavuturulabilir, ancak Patrikhanenin bir ayrcalk istemesine gerek yoktur demektedir620. Prof.Dr. Mustafa Yurtkuran da, Kuds Patriinin yarglanaca Ortodoks zirvesi ve buna benzer faaliyetler ad altnda, Patrikhane tarafndan ekmeniklik meselesinin gndeme getirilmeye alldn, Trk ulusunun onuruyla oynamaya kimsenin hakknn olmadn sylemitir621. D. Dr. Salim Gkene gre bugn Patriin Trkiyeye kar baskya dnen uluslararas ziyaret trafii, tamamen siyasi bir niteliktedir. AB ile Patrikhanenin ilikileri gzden geirildiinde, ABnin uluslararas hedeflerinden birisinin, Balkanlar arka bahesi yapmak olduu grlmektedir. Gkene gre mevcut uluslararas konjonktr, ABDnin bu blgeyi ABye brakm olduu veya buradaki faaliyetlerine imdilik gz yumduu eklindedir. ABnin Trkiyeden Patrikhane ve Ruhban Okulu ile ilgili istekleri basit olarak bir papazn veya Yunanistann isteklerinden ziyade ABnin Balkan politikasnn nemli unsurlarndan biridir. Bu politikaya gre Patrikhaneye Vatikan benzeri evrensel bir nitelik kazandrlabilirse ve Ruhban Okulu yeniden alarak Balkanlar iin papaz yetitirilebilirse, ABnin Balkanlardaki gc ve etkinlii daha da artacaktr. ABnin, genileme srecine baz Balkan lkelerini dahil etmesi, bu politikann yansmalardr622. Prof.Dr. lber Ortaylya gre kilisenin hiyerarisi, hitap biimleri ve terminolojisi ile kilise dnda megul olmak, ABD de dhil olmak zere modern brokrasilerin kapasitesini amaktadr. Vatikann, Patrikhanenin statsn artk reddetmiyor olmas, iddiasndan vazgemi olmasndan deil, kiliselerin bile artk etiket ve kimlii konumak istememesinden kaynaklanmaktadr. Ortodoks kiliseleri otosefal, yani tamamen ayr kiliselerden olumaktadr. Diller, adetler ve mali yaplar birbirlerinden bamszdrlar. Ancak ibadette Fener Rum Patriinin adn ncelikle zikrederek dua ederler ve Patriin bundan daha fazla bir ncl sz konusu deildir. Bu sebeple Patrikhanenin Vatikan tarz bir devlet olma ihtimali yoktur. Vatikan gibi Fenerin de turist ve para ekeceini syleyenler veya aksine Fenerin devletimizin

620 621

Milliyet, 30.08. 2003. Cumhuriyet, 26.06.2005. 622 Salim Gken , Ruhban Okulu ve Ekmenizm, s.25.

192

stnde Avrupa ve ABD adna bu evreye hkmedecek beynelminel bir kurum olacan ileri srenler bu konuda bilgisiz olan kiilerdir623. Patrikhanenin ekmeniklii lehinde az da olsa Akademisyenlerden de destek gelmektedir. Prof.Dr. Levent Kker, ekmenik sfatnn Lozan Antlamasna aykr olduu fikrine katlmamaktadr. Lozan Antlamasnda ve yasalarda bu sfatn kullanmn yasaklayan herhangi bir yasa maddesi, ynetmelik veya uluslararas bir belge olmadn, aslnda dini olan bu sfatn, siyasi polemie getirilebilecek bir konu olmadn belirtmektedir. Ekmenikliin kabulnn Vatikan tipi bir devletin kurulmas ile sonulanaca konusundaki grlerin olay baka trl kullanmak isteyenler tarafndan ortaya atldn sylemektedir624.

D- CUMHURYET DNEM HKMETLERNN EKMENKLE BAKII

1- 19231990 Yllar Arasnda Hkmetlerin Ekmeniklikle ilgili Gr Ve Uygulamalar

Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri, 1948 ylnda ABDnin istei ile yabanc bir din adamnn Patrik olarak seilmesine kadar Lozan Antlamas hkmlerini uygulam ve Patrikhane konusunda byk bir problem yaamamlardr. Bunun rneklerinden birisi, Patrikhanenin Heybeliadada dzenlemek istedii Panortodoks toplantsna 18.08.1926 tarih ve 3995 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile izin verilmemesidir625. Ancak 1948 ylndan itibaren Trkiye Cumhuriyeti Hkmetlerinin

Patrikhaneye kar davranlar zetle dostluk devirlerinde Lozan Antlamas ve Trkiye Cumhuriyetlerinin bir tarafa itilerek tavizler verilmesi, buhranl devirlerde ise bu tavizlerin geri alnmas eklinde olmutur.

623 624

lber Ortayl, kmenik Tartmas, Milliyet, 19.12.2004. http/www.megarevma.net/ekmenik.htm., Eriim; 12.01.2007. 625 Elin Macar, a.g.e., s.143, ayrca karar iin bkz.Ek-11.

193

Bu duruma en gzel rneklerden bir tanesi Patrikhane Binas zerine yaanan gelimelerdir. Patrik Athenagoras, stanbula geldikten sonra ilk demelerinde Amerikadaki Ortodoks cemaatinin Patrikhanenin 1941de yanan ksmnn yeniden inaas iin byk arzu duyduunu ve ABDden bunun iin maddi yardm getirdiini sylemitir (Cumhuriyet, 28.01.1949). Bunun ardndan Patrik vekili Emilyanos, gazetecilere Patrikhane binasnn yanan ksmn yeniden yapmak iin iki sene evvel ilgili makamdan msaade alndn sylemi, ancak birka yl sonra Eyp ve Fener Semtlerinin imar iin hazrlanan projede Patrikhane binasnn ykm gndeme gelmi ve gerekli hazrlklara baland bildirilmitir (Hrriyet, 14.04.1957). Yunanistan ile yaknlama dneminde bu proje rafa kaldrlm, ancak Zrih Antlamas ile balarn yeniden kopmasnn ardndan bu sefer 1964 yl Nisan aynda Akis dergisi, mar Bakanl tarafndan 1958de yaplm tebligata gre, binann o yllarda hazrlanm bir projeye gre istimlk edileceini, Eyp-Kumkapan sahil yolu yapmna yaz aylarnda balanacan bildirmitir626. Patrikhaneye Heybeliada Ruhban Okulu konusunda vakflar kanununun hkmlerine ramen byk bir taviz tannm ve okul Patrikhaneye bal be kiilik ruhani bir komisyon tarafndan idare olunacak ekilde almtr. Patrik Athenagoras, 13 Temmuz 1953te, mevcut kanuna ramen rencilere niversite eitimi verebilen bir ilahiyat fakltesi haline getirilebilmesinden memnunlukla bahsetmitir. Patrik, Cumhurbakan Celal Bayara, Babakan Adnan Menderese ve Dileri Bakan Fuat Kprlye Ruhban Okulu, Kilise ve Rumlar hakknda gsterdikleri ilgiden dolay teekkr ederken, eski hkmetleri eletirmitir. Ayrca yabanc rencilere verilen tezkereler eitim sresi sonunda hkmsz kalm olmalarna ramen, Patrikhane bu rencileri hkmetin bilgisi dahilinde stanbul Kiliselerinde stajyer olarak grevlendirmitir627. Bu durum 1971 ylndaki dzenlemeye kadar devam etmi ve hi yoktan yaratlan bu tavizlerin geri alnmas ile Trkiye uluslararas ortamda zor bir duruma dmtr. Yine Athenagoras Trkiyeye gelir gelmez Patrikhane iinde zel bir matbaa kurulmas iin izin istemitir. O dnemde Matbaalar Kanununa gre matbaalarn ancak tzel kiiler tarafndan kurulabildii hkm bulunduu halde, Patrikhane matbaasnn
626 627

mer Sami Coar, Patrikhane Dosyas, Hrriyet, 20.08.1976. mer Sami Coar, Patrikhane Dosyas, Hrriyet, 18.08.1976.

194

kurulmasna ve dini yaynlarn bastrmasna engel olunmamtr. Ancak Kbrs olaylarnn trmand bir dnemde, 30 Ocak 1965te Trkiye Dileri Bakanl szcs tarafndan Patrikhanenin tzel kiilii olmad gerekesi ile matbaasnn kapatlaca karar aklanmtr. Yunanistan tarafndan bu olay, tm dnyaya Patrikhaneye uygulanan basknn bir kant olarak gsterilmitir628. Hkmetlerin gzyumduu dier bir konu da yabanc din adamlar sorunudur. Athenagoras 02.04.1951 ylnda Yunan vatanda 8 Ortodoks papazn Bakanlar Kurulu karar ile Trk vatandalna alnmasn istemi, bunlardan Miron Metropoliti Hrisoslomos Emilyos Konstantinidis Bakanlar Kurulunun 17.01.1952 gn ve 3/14294 sayl karar ile vatandala kabul edilmitir. Athenagoras 28 Mart 1961de stanbul Vilayetine bir dileke daha vermi ve bu din adamlar iin talebini tekrarlamtr. Lozan Antlamasna gre Patrikhanede yabanc uyruklu din adam almamas gerektii halde, verilen dilekede Trk emniyet makamlarnn bu sekiz din adamnn almasna msaade ettikleri, Trkiyede zaten yllardr alan bu din adamlarnn vatandala alnmasnn talep edildii ve Galata, Heybeliada, Beyolu, Kumkap, Yeniky, Yeniehir ve Patrikhane iinde grevli bu din adamlarnn grevden alnmas halinde yerine koyacak Trkiye Cumhuriyeti vatanda papaz olmadnn bildirilmesi ilgintir. Yabanc din adamlarnn durumu 1961de bu ekilde ortaya knca yasaklama getirilmi, ancak bunlardan Evangelos Galanis, yine Bakanlar Kurulunun 29.05.1962 tarih ve 6549 sayl karar ile Trk vatandalna alnmtr629. 1964 ylnda gvenlik nedeniyle dier aznlk kurumlar ile beraber Patrikhanenin de denetlenmek istenmesi, ancak Patrikhanenin bunu kabul etmemesi, kamuoyu ve basnda hkmetin zayfl olarak alglanm ve bu ynde eletirilmitir. Bu tepkilerin ardndan, bir sene sonra alnan ve ileri Bakan smail Hakk Akdoan tarafndan aklanan kararda; Devlet Maliye ve ileri Bakanl olarak aznlk messeselerinin denetlenmesinde ve Trk kanunlarna tabi btn hkmi ahsiyet ve messeselerin kontrol kararnda azimli ve kesin kararlyz denilerek hkmetin bu konudaki kararll gsterilmeye allmtr630.

628 629

A.g.g. mer Sami Coar, Patrikhane Dosyas, Hrriyet, 17.08.1976. 630 Cumhuriyet, 20.04.1965.

195

Ancak Patrikhanede balatlan denetleme, ABDnin basks ile kaldrlmtr. Bu baskya bir rnek olarak u olay verebiliriz. NATOnun 1964 yl toplantsnda C.Sunay, ABD Dileri Bakan D.Ruska paras denen iki muhribin ne zaman verileceini sormu ve Patrikhaneye kar icra ettiiniz basky kaldrr, srdrdnz hesap tetkik ilerine son verirseniz, yarndan tezi yok Bakanla greceim cevabn almtr. Sz konusu gemiler ancak 1967 ylnda teslim alnabilmitir631. 16 Nisan 1965te Dileri Bakanl aklamasnda, Kbrs meselesi, Onikiadada yaayan Trkler, stanbulda oturan Rumlar ve Patrikhanenin bu muvazenede mtalaa edilecei, yani karlkllk ilkesi ierisinde deerlendirilecei aklanmtr632. Ayrca dnemin Paris Bykelisi Blend Uaklgil de bu gerilimli ortam ierisinde, hkmetin Patrikhanenin ekmenikliine bak asn yle aklamtr; 1920de kurulan yeni Trk Devleti, imparatorluun evrensel niteliini tamamaktadr. Trkiye, Lozanda Patrikhanenin dini yetkilerine inhisar etmek artiyle cmerte kabul etmekle, bu mesesenin dier kiliseler zerinde ruhani ve evrensel karakterinin kaybolduunu aklam oluyordu. nk evrensel talepleri olmayan bir devlete bal bir messesenin yetkilerinin dini de olsa gene o devletin snrlar dna kamayaca mantkidir. Bu sebeple Trkiye Cumhuriyeti, Patrikhaneyi artk bir ruhani meclis olarak deil, bir milli messese olarak kabul etmektedir. eitli dinlerin ve Hristiyanlk sfatlarnn yaknlamasna, gereklerin dnda bir bykle kaplmadan hizmet edebilir. Bugn Patrikhane yalnzca drt metropolitlik zerinde (mroz, Bozcaada, Adalar, Kadky ve Tarabya) nfus sahibidir. Bu durumdaki Patrikhane sadece Trk tabiiyetindeki Ortodoks Rumlarn reisidir. Trkiyenin Patrikhaneyi tekrar imparatorluktaki gibi ruhani bir merkez olarak grmesi imknszdr. nk bugnk Trkiyenin ve Cumhuriyet mesesselerinin erevesine aykr der ve Trkiyeyi milli devlet yapan prensiplerle atr. Patrikhanenin Trkiyede yaayabilmesinin birinci art, Ortodoks reislii hayallerine kaplmadan dini devini yapmas, ikinci art da yeni bir Bizansn hasretini duymamasdr.633

631 632

A.Suat Bilge, Fener Rum Patrikhanesi, Cumhuriyet, 09.12.1997. Elin Macar, a.g.e., s.206. 633 Cumhuriyet, 05.05.1965.

196

rneklerde de grld gibi, hkmetlerin Patrikhaneye bak alar 1990l yllara kadar genelde Trkiyenin ABD ve Yunanistan ile olan ilikilerine paralellik arzetmi, ancak ilikilerin iyi olduu dnemlerde gereksiz birok tavizler verilmitir. 1950li yllarn banda Yunanistanla yaknlama, Kbrs olaylarnn balamas ile ksa srm ve bu dnemden itibaren Patrikhane konusundaki uygulamalarn temelini Lozan Antlamasnn 45. maddesindeki karlkllk ilkesi oluturmutur.

2- 1990 Ylndan Sonra Hkmetlerin Ekmeniklik le lgili Grleri

1990 ylndan balayarak gnmze kadar gelen dnem, Patrikhanenin ekmeniklii meselesinin uluslararas bir propoganda malzemesi haline dntrld dnemdir. Bu dnemde de Hkmetler, Patrikhanenin ekmenikliinin kabul iin gerekletirdii faaliyetler ile ilgili olarak kesin bir tavr koyamamlardr. 1990 ylnda Patrik Dimitriosun bir devlet adam gibi karland ve ekmenik olarak tantld ABD ziyareti esnasnda bu durum ile ilgili olarak sorulan bir soruya, Dileri Bakanl szcs Murat Sungar, Patriin dini konularda ABDli yetkililerle yapm olduu grmelerde kendisine gerekli saygnn gsterilmesi doaldr. Fakat kendisini evrensel olarak tanmlamas ve bir takm davetiyelerde stanbul yerine Konstantinapoli szcnn kullanlmas bizi rahatsz eden gelimelerdir. Oradan dnnce buradaki ilgililere muhtemelen bir bilgi ltfeder eklinde mulk bir cevap vermitir634. 1994 ylnda dnemin Babakan Tansu iller, 1988de Turgut zaln Davosta Yunanistan ile yapt grmeye benzer bir grme iin Yunanistana bir teklif gtrmtr. Bu talep karsnda Yunanistan Dileri Bakanl, grmenin yaplabilmesi iin nce iki lke arasnda bir iklim, olumlu bir hava yaratlmas gerektiini ve bunun da gvenlik altnda olmayan Patrikhaneye zel stat verilmesi eklinde olabileceini bildirmitir. in ilgin yan bu istek Trkiyeye iletildii srada

634

Gne, 13.07.1990.

197

Amerikan Dileri Mstear Yardmcs, ABD Bykelisi ve stanbul Bakonsolosu Patrikhaneyi ziyaret ederek Patrikhanenin gvenlii hakknda bilgi almaktadrlar. Basnda, bu konu ile ilgili olarak yaplan eletirilerde, Yunanistann gvenlik konusu ile dnyann ilgisini Patrikhane zerine ekmeye ve Lozan Antlamasn ykmaya alt belirtilmi ve hkmet bu konuda hata yapmamas iin uyarlmtr635. 1995 ylnda Yunanistann Patmos Adasnda yaplan Vahiy ve evre konferansna davet edilen Trkiye Dileri Bakanl ve Dyanet leri Bakanl temsilci gndermemitir. Dilerine yakn kaynaklar, toplantya temsilci gndermenin Patriin ekmenikliini tanmak anlamna geleceini belirtmitir636. Toplantnn Trkiye koordinatr Mehmet Dlgerin, toplant evre ile ilgili olduu halde, bu toplantda tm dinlerden temsilcilerin olacan ve mslmanlar adna sadece Trkiye ve Peygamber soyundan geldii iin rdn Kral Hseyinin kardei Prens Bin Tallaln davetli olduunu aklamas basnda ok eletirilmitir637. ABD ve AB destekli ekmeniklik sylemleri, daha nceki blmlerde de belirttiimiz gibi 2000 ylndan sonra artm ve zellikle AB yelii grmelerinde yaptrm haline gelmitir. Hkmet, bu basklar karsnda kamuoyunu karsna almamak amacyla, yurt iinde yapt aklamalarda ekmenikliin mevcut antlama ve yasalar nedeniyle kabul edilemeyeceini kesin olarak belirtmektedir. Patrik Bartholomeosun 2003 ylnda Heybeliada Ruhban Okulu konusunu grmek zere avukatlar ile beraber Dileri Bakan Abdullah Gle yapt ve okulun almasn ieren sorunlar ve istemler belgesi sunduu ziyareti esnasnda, Bakan Gl tarafndan, Patriin ekmenik sfatn tamasndan duyulan rahatszlk bildirilmitir. Ayrca hkmetin uyum paketi kapsamnda kard Yabanc vakflarn Bakanlar Kurulu onayyla mlk sahibi olabilmesine dair yasann ardndan, Patrikhanenin Fener semtinde ok sayda mlk alma bavurusu ve bunlarn birouna Bakanlar Kurulunun olumlu yant vermemesi konusu ile ilgili olarak Bakan Gl, Patrikhanenin bu tutumu, Ortodoks Vatikanna dnyor izlenimini yaratyor demitir638.

635 636

Fahir Armaolu, Patrikhane, Tercman, 12.06.1994. Akam, 20.09.1995. 637 Arslan Bulut, Lozan le Peygamber Soyunun Ne lgisi Var!, Akam, 20.09.1995. 638 Cumhuriyet, 09.08.2003.

198

Devlet Bakan Beir Atalay, Vatikan Bykeliliinin 2003 ylndaki bir konferans davetiyesinde Patrikhane iin Ekmenik sfatn kullanmasnn ardndan meclise verilen soru nergesine cevap olarak 19.10.2004 gn meclis oturumunda yapt aklamada, ...Yasalarmz erevesinde faaliyet gsteren her kurumumuz gibi, Fener Rum Patrikhanesinin de bu hak ve sorumluluklar erevesinde hareket etmesi esastr. Bu erevede, ihtiya duyulan her durumda, hak ve sorumluluklar stanbul Valiliimizce, Patrikhaneye hatrlatlmaktadr demitir639. ABD Ortodoks Patrikhanesi Temsilciler Ulusal Konseyinin (ABD Arhonluu), ABD Bykelisi onuruna ABD Eliliinde verdii resepsiyon ve Ankara Hilton Otelindeki yemekle ilgili olarak konseyin Bakanlklar ve baz kamu kurulularna gnderdii davetiyelerde; Ekmenik Patrikin mfik himayelerinde ifadesinin yer almas zerine Babakanlk Mstear mer Diner imzasyla karlan ve ilgili birimlere gnderilen genelgede davete gidilmemesi istenmitir640. Babakan Recep Tayyip Erdoan da, davetiye krizi ile ilgili olarak, Bizim vatandamz olan birinin byle bir sfat olmad halde, bu sfatn dardan verilmesi suretiyle davetler karlmasn yanl buluyoruz. Bunu genelgeyle kamudaki temsilcilerimize bildirdik. Her lkenin hassasiyetleri var, bunu korumak zorundayz. Lozandaki stat bunu gerektirir. Byle bir eyi lkemde tartma durumuna getirmek isteyenler art niyetlidir. Dtkleri hatay dzeltsinler diye konumutur641. Adalet Bakan Cemil iek, Patrikhanenin, taleplerini AB zerinden Trkiyenin nne koymaya altn ve bu meselede Trkiyeye bask yapma konusunda bir takm kurulularn zel gayreti olduunu aklamtr642 . Babakan Erdoan, bir AB toplants dnnde yapt basn toplantsnda, 17 Aralk zirvesi ncesinde Patrikhanenin ekmenik olduunun hukuken tannmas gibi taleplerin de mzakereye eklenmesi hususuyla ilgili olarak; 17 Aralk adeta Trkiyeden bireyler koparma gayreti iin son frsat gibi gren baz ebekelerin

639 640

Hakan Cem Iklar, Egede Casus Belli, mit yay., Ankara, 2005., s.357. Ekmenik Davete Gitmeyin, Milliyet, 01.12.2004. 641 Patrikhanenin Ekmenik nad, Milliyet, 02.12.2004. 642 Patrikhane Taleplerini AB zerinden Getiriyor, Hrriyet, 22.09.2004.

199

arasna karp, bu hengmede biz de kendimize bir post kapabilir miyiz diyenler var. Biz bu oyuna gelmeyiz demitir643. 2005 Ekim ay ierisinde stanbulda toplanan Genilemeyi Mmkn Klacak Avrupa Dayanma ve birlii in Temeller konferans, hkmetle Patrikhanenin sz dellosu haline gelmitir. Bartholomeosun, gayrimenkul edinme haklarnn olmadn, nceki Patrikler kulland halde kendisinin ekmenik sfatn kullanamadn, bu sfatn yaadklar topraklara kar kullanlacann sanldn ve hkmetle diyaloglarnn olmadn sylemesine karlk, Adalet ve Kalknma Partisi Genel Bakan Yardmcs aban Dili, 1924 Lozan Antlamas belli. Patrikhane, stanbulda yaayan Rum ortodoks halkna dinen hizmet etmekle grevlidir. Patrikhane, Trkiyedeki dier tm kurumlarla beraber eittir ve eit muamele grr. Bizde de eskiden eyh-l slam vard. Cumhuriyetle artk Diyanet leri Bakan var demitir644. Papa 16.Benedictusun stanbulu ziyareti esnasnda, Patrik Bartholomeostan ekmenik patrik diye bahsetmesi zerine, Dileri Bakanl Szcs Namk Tan tarafndan yaplan aklamada, Patrikhanenin bir Trk kurumu olduu, ekmenikliin kabul edilmediinin btn dnyaya anlatld, bunun tesindeki hibir tarifin kendilerini balamayaca belirtilmitir645. Ancak hkmetin ieride ekmeniklik aleyhine yapt tm bu aklamalara ramen, gerekte baz tavizlerin szl de olsa verildii, ABD, AB ve Patrikhanenin sylemlerinden ve beklentilerinden anlalmaktadr. ABD Dilerinin yllk Uluslararas Dinsel zgrlk Raporunun Trkiye blmnde kstlamalar bal altnda, Trkiyenin Patrikhanenin ekmenikliini tanmamakla beraber Patrikin bu sfatla yapt uluslararas etkinliklere engel olmamasnn nemli olduu belirtilmektedir. ABDli yetkililer, Heybeliada Ruhban Okulu konusunda, Babakan ve Dileri Bakanndan hep olumlu yant aldklarn sylemektedirler. Hkmetin, okulun almasna ilkesel bir itiraznn olmad, ancak hukuki dzenlemelerin yaplmas gerektiini akladklar belirtilmektedir. Gelinen

643 644

AB zerinden Post Kapma Yar, Zaman, 12.12.2004. Patrik le AKPlinin Ekmenik Tartmas, Hrriyet, 21.10.2005. 645 Dileri: Ekmeniklii Tanmyoruz, Hrriyet, 30.11.2006.

200

noktada Washingtonun yorumu, 59. Hkmetin bu konuda bir trl siyasi irade ortaya koyamad eklindedir646. Patrikhanede dzenlenen ve Yunanistann stanbul Bakonsolosunun da katld bir toplantda Patrik Bartholomeos, Babakann bir temsilci aracl ile tm sorunlar halledeceini ancak biraz sabretmeleri gerektiini ilettiini sylemesi akllarda soru iareti brakmtr647. Kuds Patriinin stanbulda yaplan yarglama toplants ile ilgili olarak Dileri Bakanl Szcs Namk Tan tarafndan yazl olarak yaplan aklamada, lkemizin Ortodoks dnyasnn kendi bnyesindeki konulara ve gr ayrlklarna taraf olmas sz konusu olmad gibi bu toplantnn lkemiz asndan herhangi bir sonu dourmas da mmkn deildir. Fener Rum Patrikhanesi, Rum Ortodoks vatandalarmza verdii ruhani hizmeti, herhangi bir mdahale ve ayrmcla maruz kalmadan srdrmektedir. Bahse konu toplantnn stanbulda yaplmas, Trkiyenin Patrikhaneye atfedilen ekmeniklik sfatna ilikin bilinen gr ve tutumunda bir deiiklik anlamna gelmemektedir demitir. Kulislerde ise, yarglanan Kuds Patriinin Patrikhaneye bal mallar Musevilere satmasndan hkmetin rahatszlk duyduu ve stanbuldaki toplanty mesele yapmak istemedii iin bu toplantya tepki gstermedii yorumlar yaplm ve hkmet bu konuda eletirilmitir648. Dileri Bakanlnn, Ortodokslukla ilgili konulara Trkiyenin karmasnn sz konusu olmad ynndeki bu aklamas, Yunan Elefterotipia gazetesinde, Patrikhanenin ekmeniklii konusunda klasik tezin tekrarlanmasna ramen, uygulamada ekmenikliin kabul edildii eklinde yorumlanmtr649. Patrikhanenin Sen Sinod Meclisine 6 Yabanc Metropolit atamasna hkmetin tepki vermemi olmas, bu durumu yakinen takip eden ABD tarafndan da lkenin 80 yllk tarihinde bir ilk olarak deerlendirilmitir650.

Yasemin ongar, Patrikhane ve Washington, Milliyet, 12.04.2004. Hrriyet, 11.12.2004. 648 AKP Patrikhaneye Tepkisiz, Cumhuryet, 26.06.2005. 649 Ankara Ortodokslukla lgili Konulara Karmyor, Elefterotipia, 26.06.2005. 650 Sadi Somuncuolu, Lozan Jurnali, Ekmeniklik ve Altn Goller, Yenia, 02.12.2006.
647

646

201

Babakan Erdoan, verdii bir beyanatta, Fatih stanbula geldiinde ekmeniklii serbest brakt. nk kendine gveni vard, bizim de gvenimiz var demesi, Patrikhanenin ekmenikliine ok da kar olmadn gstermektedir651. Grld gibi, i kamuoyu ve d basklar arasnda bunalan 59.Hkmet, ekmeniklik konusunda ieride kat bir tablo izerken, darda konuyu zaman ierisinde zebilecei konusunda mit verici ve tavizkr bir grnt sergilemektedir. Ancak bu ikilemde Patrikhanenin hukuka aykr olarak yapt hareketlere gerekli tepkinin verilmemesi, bu hareketlerin uluslararas alanda da resmi bir teaml kazanmasna sebep olmaktadr. Bu durumu en iyi ekilde yine bizzat Patrikin kendisi ortaya koymaktadr. Kuzey Yunanistan Kiliseleri zerinde Atina Kilisesi ile nfuz mcadelesine giren ve Yunan din adamlar tarafndan stanbul Valisinin emrinde olmakla itham edilen Bartholomeos, bu ithamlara karlk olarak unlar sylemitir; stanbul Valisi ne zaman Girit, 12 adalar ya da Aynoroza mdahale etti? Btn bu blgeler de Ekmenik Patrikhaneye baldr. stanbul Valisi, Amerika ile ilgili olan konulara ne zaman mdahale etti ki? Geen yl Bozcaada-Gkeada metropolitini setik. Marmaradaki adalarn metropolitlerini setik. Ne bize bir ey sordular, ne de biz onlara bir ey sorduk. Seim sonularn bile valiye bildirmedik652. Ekmenik sylemlerinin dorua ulat 59.Hkmet dneminde,

Patrikhanenin veya Patriin yetki ve zgrlk snrlarn aarak gerekletirdii faaliyetlerle ilgili gerekli ve yeterli tepkinin gsterilmedii ynnde eitli kesimlerden tepki ve eletiriler yneltilmektedir. Lozan Antlamasna darbe olarak nitelendirilen, Patrikhanenin Sen Sinoda yabanc yeler atamas hususu ile ilgili olarak, Dileri Bakan Abdullah Gl tarafndan yaplan,Konuya srdrlmektedir yaplmamtr653. ilikin hukuki ve teamli alardan baka deerlendirmelerimiz resmi bir aklama eklindeki aklamasndan

A.g.g. Patrikhaneyi Size Yedirtmem, Hrriyet, 19.10.2003. 653 Sadi Somuncuolu, Tarihi Zirve mi? Yabanc Patrik le Ekmeniklie Hazrlk m?,H. O.Tercman, 24.05.2005.
652

651

202

Vatikan Bykelisinin Patrik Bartholomeostan bahsederken ekmenik Patrik ifadesini kullanmas zerine CHP Bakan Yardmcs Onur ymen, Devlet Bakan Beir Atalaydan gereken uyarlarn yaplp yaplmad sorusunun cevabn istemi, Bakan tarafndan Bykelinin Dileri Bakanlna arlarak uyarld cevab verilmitir654. Resepsiyon krizi ile ilgili olarak; Hkmete dier siyasi partilerden de eletiriler gelmitir. DYP lideri Mehmet Aar, Hkmet bir memuru aracl ile genelge yaynlayarak tepkisini koyacana, ilgili bykeliyi arp gereini yapmalyd eklinde tepki gstermitir. MHP Genel Bakan Yardmcs Mehmet andr ise Bartholomeosun su ilediini, ABDnin Ankara Bykelisi Eric Edelmann da bu sua itirak ettiini savunmutur. stanbul Bamsz Milletvekili Emin irin tarafndan TBMM Bakanlna verilen soru nergesinde, sz konusu davete kamu grevlilerinin gitmemesi iin genelge yaynlamak yerine, ABDye nota verilmesinin gerekip gerekmedii sorusu yneltilmitir655. MHP lideri Devlet Baheli de Babakan Erdoan mzakere tarihi alma midiyle Avrupada dolap taviz stne taviz verdii ynnde eletirmi, Trkiyede bir Vatikan devleti kurulmak istendiini ancak milletin buna izin vermeyeceini sylemitir656. ABD Dileri Bakanlnca hazrlanan 2005 ve 2006 yl Dini zgrlkler Raporunda, Trk devletinin ekmeniklik sfatn tanmad, bunun da Lozana dayandrld hatrlatlm ancak dier taraftan Hkmet grevlilerinin zel grmelerde Lozanda buna ilikin bir kayt olmadn syledii iddia edilmitir657. Milli G Platformu Bakan Kemal Erinsiz, Kbrs Bapiskoposunun stanbulda seildii toplantya hkmetin izin verdiini belirterek, Papaza direnemeyen yetkilileri iddetle knyoruz demitir658. Mecliste Vakflar Yasa Tasarlarnn grlmesi esnasnda ok sert tartmalar yaanmtr. Muhalefet partileri tarafndan, ou yabanc vakf ele geirmekle sulanan

654 655

Patrikhane in Ankara Vatikana Sert kt, Elefterotipia Yunanistan, 21.10.2004. Cumhuriyet, 03.12.2004. 656 Zaman, 13.12.2004. 657 Sadi Somuncuolu, a.g.g. 658 Fener Rum Patrikhanesi nnde Protesto..., Anadolu Ajans, 10.11.2005.

203

Patrikhanenin mal taleplerinin, karlan kararnamelerle karlanmaya alld ynnde sulamalar getirilmitir659. Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, son Vakflar Yasasnn 9 maddesini, hukukun genel ilkeleriyle, anayasann 2.maddesinde yer verilen hukuk devleti niteliinin gerei olan hukuk gvenlii ilkesiyle, Anayasann rgtlenme zgrl ve mlkiyet hakkna ilikin 33. ve 35. maddesindeki kurallarla badamad gerekesi ile veto etmitir. Cumhurbakan Sezer ayrca bu dzenlemenin, Trk devriminin tasfiye ettii eri hukuk dzeni iinde kurulmu eski vakflarn ortadan kaldrlmasn amalayan yaklamn ve bu yaklamn gerei olarak tm eski vakflar zerinde Vakflar Genel Mdrl aracl ile kurulan olduka sk izin ve denetim sisteminin neredeyse tmnn ortadan kaldraca anlamna geldiini belirtmitir660. Babakan Recep Tayyip Erdoann 2006 yl ierisinde ABDye yapm olduu bir gezi esnasnda Byk Ortadou Projesine destek olacaz szlerine karlk olarak Ege, Marmara ve Akdeniz blgesindeki on baro adna yaplan aklamada, zmir Barosu bakan Nevzat Erdemir; Trkiyenin hal seferleri ile kar karya olduunu kaydederek Byk Ortadou Projesinin hedeflerinden birisi de Trkiyedir. Bu nedenle byle bir projeye destek olunamaz... Babakann bu aklamalar kayg vericidir demitir661. Yine bu dzenleme ile hibir gayrimslim cemaatin yaamad yerlerdeki eski kilise, manastr gibi yerlerin tekrar ibadete aldktan sonra, buralarn mlkiyetlerinin de bu cemaatlere verilmesinin yolunun alaca, Smela Manastr, Ani harabileri, Aziz Nikolas kilisesi gibi Anadolunun birok yerindeki tarihi eserler zerinde hak iddia edebilecekleri ynnde eletirilere rastlanmaktadr662.

659 660

Taylan Sorgun, Ruhban Okulu ve Patrikhane, Ortadou, 26.06.2004. Cumhuriyet, 30.11.2006. 661 Din Devleti Uyars, Cumhuriyet, 17.06.2006. 662 Cumhuriyet, 21.09.2006.

204

SONU

almamzda belirttiimiz hususlar biraraya getirdiimizde ortaya yle bir manzara kmaktadr. ABDnin Yeni Dnya Dzeni ad altnda balatt ve uluslarn milliyetiliinin sndrlerek belli bal dinler altnda birletirme projesinin bir aya da Fener Rum Patrikhanesinin Ekmenik sfat ile Ortodoks dnyasnn lideri yaplmas almalardr. ABDnin Souk Sava dneminde Balkan lkelerini Fener Rum Patrikhanesi himayesine alarak Sovyetler Birliine kar gneyde oluturulmu Yeil Kuaa ek olarak birletirme projesi, gnmzde tadil edilerek, Sovyetler Birliinden ayrlan lkeleri de iine alacak ekilde tekrar ortaya konmaktadr. Bu plan bata ABD, AB olmak zere Dnya Kiliseler Birlii Tekilat ve son sylemleri ile Vatikan tarafndan desteklenmektedir. Dier taraftan Anadolu hakkndaki idealleri bilinen ve bu topraklar hl Baba Miras olarak tanmlayan Yunanistan663, Patrikhanenin maddi ve manevi destekisi konumundadr. Dolaysyla Patrikhane, ounluu Ortodoks olmayan evrelerin destei ile Ortodoks dnyasnn lideri yaplmaya allmaktadr. u ana kadar gerekletirilen uluslararas gezi ve toplant tr faaliyetlerde uluslararas kamuoyunun bu konuya ilgisi ekilmi ve baaryla gerekletirilen bu faaliyetlerin ardndan propaganda safhasnn sonuna gelinmitir. Son on sene ierisindeki sylemlerde Patrikhanenin ekmenik olduu artk ak bir ekilde dile getirilmektedir. Bu durumun kendi i dinamiklerine ve kanunlarna uygun olmadn hakl olarak belirten Trkiye ise Aznlklarnn Dini zgrln Kstlamakla itham edilmektedir. ABD Dileri Bakanlnn her sene aklad nsan Haklar Raporunun son sene yaynlanan dini zgrlkler blmnde, Fener Rum Patrikhanesinin "ekmenik" statsnn tannmamas, "Kutsal Sinod" yelerinin Trk vatanda olmas ynndeki resmi grn kabul grmemesi, Heybeliada Ruhban Okulu'nun almamas
663

Bkz.brahim Erdal, , a.g.m, s.34.

205

ve Patrikhanenin Rum kiliselerinin tamiri iin izin alamamas dinsel zgrlk ihllleri arasnda saylmaktadr664. Avrupa Birlii, Avrupa snrlar ierisinde mevcut be bin camiyi rnek gstererek, Heybeliada Ruhban Okulunun almasn ve yabanc renci kabul edilmesini istemektedir. Son olarak Papa 16 Benedictusun Trkiyeye ziyaretinde de belirttii gibi Vatikan, 1600 yldr kabul etmedii Patrikhanenin ekmenikliine onay vermektedir. Ekmenikliinin sadece dier Ortodoks kiliseleri arasnda koordine

yetkisinden ibaret olduunu belirten Patrikhane, Kuds Patriini stanbulda kurduu eriat mahkemesi ile grevden almakta, bir taraftan Moskova Kilisesine kar Estonya ve Ukrayna Kiliselerini desteklerken, dier taraftan Trkiyedeki Bulgar aznln kilisesini dahi Rumlatrmaya almaktadr. Kamuoyu ve basnda Patrikhanenin ekmenikliinin tm dnya tarafndan tanndn, dolaysyla Trkiyenin tanmamasnn bir anlam ifade etmeyeceini belirten bir kesim mevcuttur. Bu kesime gre ekmeniklik, Ortodoks dnyasnn bir i meselesidir ve laik bir lke olan Trkiye bu konuya mdahil olmamaldr. Trkiyenin yapt kstlamalar, lkenin prestijini drmekte ve saygnln azaltmaktadr. Trkiyenin Ekmeniklii konusundaki onaynn deeri yok ise bu konuda Trkiyeye, tehdide varan ve bitmek tkenmek bilmeyen zorlamalar niin yaplmaktadr? Bunu talep eden Patrikhane ve yukarda tanmlamasn yaptmz gler, Patrikhanenin ekmenikliinin kabul grmesi iin artn ayn anda gereklemesi gerektiini ok iyi bilmektedirler. Bu artlar; yazl olmayan Hristiyan hukukunun bu konuya ilikin usul kurallarna uyduu ynndeki kabul, dier Ortodoks nfusun ve kiliselerin onay ve son olarak Patrikhanenin iinde bir kurum olarak var olduu Trkiyenin onaydr. 1968 ylndaki kinci Vatikan Konsilinde alnan kararlarla balatlan ve gnmzde Hristiyan mezhepleri arasndaki farklarn grmezden gelinerek birletirilmesini ngren Dinleraras Diyalog dnemi, Vatikan ile Fener Rum Patrikhanesi arasndaki 1600 yllk ekmeniklik tartmasn yukarda arzettiimiz plan erevesinde geici olarak sona erdirmi grnmektedir. Ancak siyasi olarak meydana

664

Yasemin ongar, ABDden Dinsel Aznlk Raporu, Milliyet, 06.04.2006.

206

getirildii aka grlen bu durum, Patrikhanenin ekmenikliinin almamzn ilk blmnde ortaya koyduumuz ekilde, Kutsal Kilise Kanunlarna aykr olduu gereini deitirmemektedir. Dnya zerindeki 320 milyonluk Ortodoks nfusunun yaklak olarak 200 milyonunu barndran Rus Ortodoks Patrikhanesi, Fener Rum Patrikhanesinin ekmenikliini kabul etmediini kesin bir dilde ifade etmektedir665. Kuds Patriinin yarglanmasnda, Gney Kbrs Bapiskoposu seiminde ve Yunan Kilisesi ile yaanan krizde de grld gibi dier Ortodoks kiliseleri zerinde g kullanarak bir otorite yaratma gayreti ierisine girilmitir. Ortodoks kiliselerinin yaplar itibari ile farkl zelliklere sahip olduklar ve bu nedenle bir birlik oluturamayacaklar kesindir. unu iyi bilmek gerekir ki, Patrikhanenin yetkilerini kaytsz ve artsz kabul edenler, ABD, Avusturalya, Yeni Zelanda ve baz Avrupa lkelerindeki Ortodoks cemaatten Yunan kkenlilerin mensubu olduu kiliselerdir666. Patrikhanenin tarihi ve etnik balara sahip olduu Yunan ve Gney Kbrs Kiliseleri ile olan ilikilerinde dahi bir stat ve bamszlk mcadelesi yaanrken, Patrikhanenin ekmenik statsnn tm dnya tarafndan kabul grdn sylemek, Trk kamuoyunu aldatmaktan baka bir anlama gelmemektedir. Trkiyenin Patrikhanenin ekmenikliine verecei onay, bu artlar arasnda en nemlisi olarak ortaya kmaktadr. nk Patrikhane, ancak Trkiyenin verecei onay ve kanunlarnda yapaca dzeltmeler sayesinde gerek bir uluslararas statye kavuacaktr. Bu durum, Trkiyenin kurulu ve varolu szlemesi olan Lozan Antlamasnn aznlklar ile ilgili hkmlerine ve Trkiye Cumhuriyetinin tam bamszlk ve milli egemenlik olan kurulu felsefesine aykrdr. Lozan Konferans tutanaklar, Patrikhanenin sadece stanbul Rumlarnn dini ihtiyalar iin stanbulda brakldn gstermektedir667. Lozan Antlamasnda Patrikhane ile ilgili bir madde olmasa da aznlklar ile ilgili maddeler, Patrikhanenin hangi statde olmas gerektiini aka ortaya koymaktadr. Halifelik makamn kaldrp atan Laik Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ayn statdeki Ekmeniklii kabul etmesi beklenemez.

665 666

Trkiye Dinler Bar in Tarihi Frsat, Milliyet, 07.01.2006. Gzde Kl Yain, a.g.m., s.8. 667 Lozan Bar Konferans, Tutanaklar Belgeler, s.332.

207

Patrik Bartholomeosun, 2004 yl ierisinde Atina ve Brksele ezamanl olarak gnderdii ve Yunan Elektiro Tipo gazetesinde yaynlanan mesajndaki; 590 yldan beri geerli olan Patrikhanenin Ekmeniklii tannmal, Heybeliada Ruhban Okulu tekrar almal, Patrikhanenin hukuki varl tannmal, Patrikhane ve Rum aznln mlkleri garantilenmeli ve el konulan vakf stats deitirilmeli, Bykada Yetimhanesi Patrikhaneye geri verilmeli, Balkl Rum hastanesine konulan yksek vergi kaldrlmal ve tekrar aznlk kurumu olarak tannmal, aznln kurum ve binalarnda ynetim kurulu seimlerinde zorluk karan yasa deitirilmeli ve seimler aznln gelenek ve greneklerine uygun yaplmal, yabanc lke vatanda olan kilise mensuplarna Trkiyede alma ve oturma izni verilmeli, Patrik seimi btn dnyada bulunan despotlar arasndan yaplmal ve Trk vatandal sonradan verilmeli, el konulan kilise ve mlkler geri verilmelidir668 eklindeki isteklerinin yannda, Yunanistann restore maksad ile eski Rum ve Bizans kiliselerinin envanterini istemesi ve bunun iin birok hkmet d kuruluun byk paralar ayrmas, ABnin zorlamas ile karlan yeni vakflar kanununda yabanclara toprak almada getirilen kolaylklar, Patrikhane ve evresinin Rumlarn terk ettikleri Anadolu ehirlerine Hristiyanlarn geri dnmeleri gerektiini belirten demeleri dnldnde, Patrikhanenin Vatikan tipi bir devlet kurma yolunda olduu ok ak bir ekilde grlmektedir. Kamuoyu ve basnn byk bir ounluu tarafndan paylalan bu deerlendirme, kk bir kesim tarafndan kendisine gvensiz milliyeti dnceler olarak tanmlanmaktadr. u hibir zaman unutulmamaldr ki, Fener Patrikhanesi, gerek yap itibariyle ve gerekse yzyllardr gtt ''Devlet Kilisesiz, Kilise Devletsiz'' olmaz anlay ile bir ''mparatorluk Kilisesi'' durumundadr669. Bu sebeple, Bizans ne kadar tarihe karm olsa da, Patrikhanenin gnmze kadar gerekletirdii bu faaliyetler, kendisini hl Bizans mparatorluu'nun ''vasisi'' kabul ettiini gstermektedir. Bu da, ekmenik bir statye kavuacak olan Patrikhanenin nihai hedefinin Vatikan gibi imdilik sembolik de olsa bir devlete sahip olmas dncesini kanlmaz klmaktadr.

668 669

Patrikhanenin 10 Talebi, Hrriyet, 06.12.2004. Mehmet elik, a.g.e., s.XIX.

208

Patrikhane tarafndan iletilen bu isteklerin sadece bir aznln dini zgrlkler erevesindeki masumane talepleri olarak deerlendirmek hi bir manta ve dnceye smaz. Bu ayn zamanda tarihten ders almamak anlamna da gelmektedir. Patrik Bartholomeos, Vatikan tarz bir devlet olma gibi bir dnceleri olmadn beyan etse de bu isteklerin, kurulmas istenilen bir devletin plan aamalar olduu ok aktr. Dnyada hibir lke, bir aznlnn haklar uruna kendi milli egemenliinden dn vermez. Kald ki Bartholomeosun destek amac ile taleplerini ilettii ve bakenti Atinada bir caminin varlna dahi tahamml edemeyen Yunanistan, aznlk haklar ve din zgrl konularnda, en son yorum yapabilecek lkeler arasndadr. Yunanistan gibi bir din lkesi Avrupa Birliine ye olabilmi iken, aznlklarna ok daha msamahal davranan Trkiyenin yelii iin bu kadar ar isteklerin dile getirilmesi, ifte standart olarak adlandrlabilecek bir uygulamadan ok daha ar, siyasi bir ama gtmektedir. Patrik Bartholomeos, vesayeti altnda olduu Trkiye snrlar ierisinde bamsz bir devlet bakan gibi yabanc devlet bakanlarn arlayarak nianlar takmakta, sadece devlet bakanlarnn konutuu Avrupa Parlementosu krssnde konumalar yapmakta, gittii lkelerde devlet bakan protokol ile karlanmaktadr. Bir Trk Kurumu olan Patrikhanenin resmi internet adresinde670 ngilizce, Yunanca ve spanyolca dil ikonlar bulunduu halde, Trke seenei bulunmamaktadr. Patrik, uluslararas tm faaliyetlerde ve internet sitesinde, Ecumenical Patriarch and Archbishop of Costantinople and New Rome (Yeni Roma'nn ve stanbul'un Bapiskoposu ve Evrensel Patrii) sfatn kullanmaktadr. Sen Sinod Meclisine Trkiyedeki hibir makama bilgi vermeden 6 yabanc metropolit atamas yapmtr. Bu metropolitlerin atanma sebebi olarak Ruhban yetitirememeleri gsterilmektedir. Ancak bunun sorumlusu, kendisine Trkiye tarafndan birok forml sunulduu halde okulu Trk yasalarna ve eitim kanunlarna aykr olarak, sadece Patrikhaneye bal olacak ekilde amak niyetinde olan Patrikhanedir. Fener Rum Patrikhanesi, dier aznlklarn kabul ettii bu formlleri kabul etmeyerek, bir taraftan Ruhban Okulunu Trk denetiminden uzak bir ekilde Grek-Ortodoks kltrn egemen hale getirecek bir ilahiyat eitim merkezi halinde amaya alrken, dier taraftan yine bu durumu bahane ederek yabanc ruhban atamalar yapmaktadr. Bunun bir sonraki aamas Patriin bu
670

Bkz. http:/www.patriarchate.org veya http:/www.ec-patr.org.

209

yabanc metropolitler arasndan seilerek, Papa gibi uluslararas bir dini lider haline getirilmesidir. Patrikhane tarafndan atamas yaplan metropolitlerin farkl lkelerin pasaportlarn tadklar halde Yunan kkenli olmalar, bu plan iinde Yunanistann da ok byk emeller beslediinin bir iaretidir. Yunanllarn Anadolu ve stanbul zerinde besledii emeller hibir zaman tkenmeyecektir. Cumhuriyet dneminde bunun birok rnei yaanmtr. 22 Ocak 1947 tarihinde Umum Mdrl tarafndan Babakanla gnderilen bir raporda, Rum okullarnda okunmak zere Atinada baslan ve Yunan okullarnda da okutulan, Trk ve Trkiye aleyhtar mahiyet tayan iki tarih kitabnn yurda sokulmamas iin Bakanlar Kurulu karar ile tedbir alnmas istenmektedir671. Raporda, kitabn 73. sayfasnda stanbuldan bahsederken, ehrin Trkler tarafndan igali esnasnda Ayasofya Kilisesinde dini ayin yapan ruhanilerin lmedii ve stanbulun Trklerden kurtarlmasndan sonra dirilip dini ayinlerine devam edecekleri, Kral Konstantin Palaologosun stanbulun fethi esnasnda lmedii, mermer haline gelmi olduu ve eref saati geldii zaman tekrar dirilip Trkleri stanbuldan kovaca ve zamanla stanbulun Yunanllarn olacana dair bir Yunan efsanesi anlatldktan sonra u temenniler iletilmektedir Bu efsanenin gnn birinde tahakkuk edeceine inanmalyz. stanbulun Trkler tarafndan fethi mnasebetiyle yarda kalan Hristiyan Ortodoks dini ayininin devamn tekrar Ayasofyada dinlemek saadetine mazhar olacamz mit edelim. Bu kitaplarn iki lkenin tarihlerinde en yakn ve samimi ilikiler kurduklar bir dnemde ortaya km olmas, zellikle dikkat edilmesi gereken bir husustur. Yunanistann bu emelleri gnmzde de devam etmektedir. Bunun en son rnei 23 Nisan 2007 tarihinde Yunanllarn Osmaldan ayrllarn kutlamak iin New Yorkta geleneksel olarak dzenledikleri yryte yaanmtr. Temas Trkiyede dini zgrlk olarak belirlenen, Yunan din adamlar ve sanatlarn da katld kutlamalarda, Ayasofya demir parmaklklar ve kilitler arkasnda gsterilirken, stanbuldaki ekmenik Patrikhane kstlamalara maruz kalmadan istediini yapma konusunda zgr m?, Heybeliada Ruhban Okulu ak m?, Din zgrlne evet! Fakat nerede?, O halde neden Trkiye demiyoruz? eklinde ifadeler kullanlmtr672.

671 672

BCA 030.10./87.576.5. Yunann Hedefi Trkiye, Yenia, 24.04.2007.

210

Patrik Barholomeosun Patrikhanenin gcn Yunanllarn manevi desteinden aldn belirten grleri ve Yunanistan eski Dileri Bakan Papandreunun Patrikhane bizim Mekkemizdir tanmlamas673, Yunanistan ile arasndaki ban dier ifadeleridir. Fener Rum Patrikhanesinin hibir geerli arta uymayan ekmeniklik iddialarna ve bu amaca ulamak amacyla gerekletirilen tm bu faaliyetlere kar, nceki dnemlerde olduu gibi, u anki hkmet dneminde de yeterli tepki gsterilmemektedir. Gsterilen tepkiler ise daha ok i kamuoyunun tansiyonunu azaltc tepkilerle snrl kalmaktadr. Patrikhanenin Cumhuriyetin kuruluundan itibaren geirdii aamalar deerlendirildiinde, Trk kanun ve yasalarnn taviz vermeden uyguland kinci Dnya Savana kadar geen dnemde Patrikhane ile ilgili bir sorun yaanmad grlmektedir. Ne zaman ki Hkmetler, bu yasalardan eitli nedenlerle taviz vermeye balamlarsa, Heybeliada Ruhban Okulu rneinde de grdmz gibi bu tavizler uluslararas problem haline dnmtr. Hkmetlerin geici politikalarla keyfi olarak verdii bu dnlerin, bir mddet sonra zararlarnn grlmesi nedeniyle geri alnmas, Trkiyeyi aznlk haklarn ineyen bir lke durumuna drmekte ve bu konudaki aklamalar uluslararas kamuoyunu ikna edemez hale getirmektedir. Yunanistan kamuoyunda, Patrikhanenin Yunanistana yerletirilmesi ile ilgili tekliflere, Yunanistan, Yunanistann ulus-devlet yapsndan dolay Patrikhanenin uluslarst konumunun bu lkede skntlar yarataca dncesi ile kar kmaktadr674. Tm bu koullar deerlendirildiinde, uluslararas antlamalar veya kendi kanunlarnda Patrikhanenin ekmenikliini hibir ekilde tanma zorunluluu olmayan ve bu iddialarn i dinamikleri ile Anayasasnn Laiklik ve eitlik ilkelerine aykr olduu Trkiye Cumhuriyeti Devletinden bunun tannmasnn istenmesi ok anlamsz grnmektedir. Lozan Antlamasnda aznlk olarak tanmlanan dier Trk vatandalar da Fener Rum Patrikhanesinin ekmeniklik yolundaki faaliyetlerinden rahatszlk duymakta ve bu faaliyetlerin Trkiyenin i dinamikleri ve eitlik ilkesi ile badamadn dile getirmektedirler675.

673 674

Bizim Mekkeyi Tanyn, Hrriyet, 11.12.2004. Elin Macar, a.g.e., s.254. 675 Ruhban Okulu Patrikleri Bld, Akam, 23.10.2005.

211

Tm bu deerlendirmelerden sonra, Fener Rum Patrikhanesi ve yukarda belirttiimiz gler haricinde hibir kurum veya kii tarafndan kabul grmeyen ve devletin egemenlik haklarn tehlikeye sokan bu iddialara kar Trkiye Cumhuriyeti Devleti ne yapmaldr? sorusuna cevap olarak u hususlar sratle hayata geirilmelidir; ABDde ve ABde faaliyet gsteren lobi kurulular vastas ile Fener Rum Patrikhanesinin ekmeniklik sylem ve faaliyetlerinin, Trkiyenin kendi snrlar ierisindeki egemenlik haklarna, kurucu Antlamas olan Lozan Antlamas hkmlerine, Anayasasna ve Trkiyenin i dinamiklerine aykr olduu gerei dnya kamuoyuna anlatlmaldr. Ayn lobi kurulular kullanlarak Trkiyedeki yasalarn dier aznlklarla beraber, mslman ounlua da ayn ekilde uyguland, Patrikhanenin isteklerinin karlanamaz nitelikteki ayrcalklar olduu anlatlmaldr. Konu zerinde aratrma yapan tarihiler ve bilimadamlar tarafndan hazrlanacak raporlarla Trk basn ve kamuoyu aydnlatlmal, bu konudaki kavram karmaas nlenmelidir. Moskova Kilisesi ve dier milli Ortodoks kiliselerle irtibata geirilerek, bu kiliselerdeki Yunan din adamlarnn etkisi azaltlmaldr. Patrikhanenin Trkiye Cumhuriyeti Devletinin bir kurumu olduu, izin almadan uluslararas faaliyetlerde bulunamayaca ve yasalara uymad takdirde yurdna karlaca kesin bir dille aklanmaldr. yaplmamaldr. Trk kanun ve yasalarnda, gnlk zmlerle deiiklik

212

KAYNAKA

I- GAZETELER Akam Cumhuriyet Dnya Eleterotipia Yunanistan Gzc Hrriyet Milliyet Ortadou Sabah Vatan Yeniafak Yenia Zaman

II- NCELEME VE YAPITLAR A- ARVLER Babakanlk Cumhuriyet Arivi Muamelat Genel Mdrl Belgeleri BCA 030.01/133.869.4., BCA 030.01./ 133.869.5., BCA 030.01./ 35.213.17. BCA 030.01./101.625.15., BCA 030.10./191.308.15., BCA 030.10./ 109.728.17.

213

BCA 030.10./109.726.9., BCA 030.10./ 109.733.1, BCA 030.10./191.308.11. BCA 030.10./87.576.5., BCA 030.10./109.733.4., BCA 030.10./109.726.13. BCA 030.10./5.29.10. , BCA 030.01/133.869.7. , BCA 030.10./6.33.20. BCA 030.10./233.570.12., BCA 030.10./ 256.721.3., BCA 030.18.1.1/20.52.16.

B-RESM YAYINLAR Anayasa Mahkemesinin 41. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, Anayasa Yargs Dergisi, 2526 Nisan 2005. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar-Belgeler, ev.Seha Kitap1., Yap Kedi yay., stanbul, 2001. L.Meray, Takm I, C.1.,

Lozan Bar Konferans, Tutanaklar-Belgeler, ev.Seha L.Meray, Takm II, C.2., Yap Kredi yay., stanbul, 2001. Misak- Milli ve Lozan Sulh Muahedenamesi 24 Temmuz 1923, Dileri Bakanl K.T.Y.M. Brosu Yunan leri ubesince Hazrlanmtr, .y., 1966. TBMM Gizli Celse Zabtlar, Trkiye bankas Kltr yay., C.4., Genel Yayn No 267, Tarih dizisi 18, Ankara, 1985. XII.Trk Tarih Kongresi, Ankara, 12-16 Eyll 1994, Kongreye Sunulan Bildiriler, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1999. 19 Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu (20-22 Mays 1999) Ondokuz Mays niversitesi, A...T.A.U. M. yay ., No:5, Samsun, 2000. Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu (Tarihten Gnmze ve D Tehditler), 1719 Ekim 2001, Frat niversitesi, Elaz, 2002. Resmi Gazete, 09.08.2002, S.24841. Resmi Gazete, 19.07.2003, S.25173. Resmi Gazete, 14.02.2007, S.26434.

214

C-KTAPLAR Alkan, Hakan, Gemiten Gnmze Trkiye Patrikhaneleri, Kutup Yldz yay., stanbul, 2003. Altndal, Aytun, Vatikan ve Tapnak valyeleri, Alfa yay., stanbul, 2005. Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk, 4.Basm, stanbul, 2005. Aybars, Ergn, stiklal Mahkemeleri, C.I-II., leri Kitabevi , zmir, 1995. Ba, Mustafa, Trk Ortodoks Patrikhanesi, Aziz Anda yay., Ankara, 2005. Benlisoy, Yorgo Macar, Elin, Fener Patrikhanesi, Ayra yay., Ankara, 1996. Berkes, Niyazi, Patrikhane ve Ekmeniklik, Kaynak yay., stanbul, 2002. ankaya, Necati, Trk Kurtulu Savanda rticai Olaylar ve syanlar, ABO Ajans, stanbul, 1998. apa, Mesut, Pontus Meselesi, Serander yay., Trabzon, 2001. elik, Mehmet, Fener Patrikhanesinin kmeniklik ddiasnn Tarihi Seyri, Akademi Kitabevi, zmir, 2000. Gler, Ali, XX. Yzyl Balarnn Askeri Ve Stratejik Dengeleri inde Trkiyedeki Gayri Mslimler, Gn. Kr. ATASE yay. , Ankara, 1996. Gler, Ali, Yakn Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terr rgtleri, Rizeliler Kltr ve Dayanma Dernei, Ankara, 1995. Iklar, Hakan Cem, Egede Casus Belli, mit yay., Ankara, 2005. Kaptan, Eyp, Lozan Konferansnda Aznlklar Sorunu, HarpAkademileri Basmevi, stanbul, 2002. Karabulut, Muammer, Laik Trkiyeyi Patrikhaneye(mi) Yktracaklar!, K yay., stanbul, 2006.

215

Kse, Ertan, Yunanistan ve Bitmeyen Kin, IQ Kltrsanat yay., stanbul, 2005. Macar, Elin, stanbul Rum Patrikhanesi, letiim yay., 2003. Macar, Elin Gkat, Mehmet Ali, Heybeliada Ruhban Okulunun Gelecei zerine Tartmalar ve neriler, TESEV yay., stanbul, 2005. Meydan Larousse, C.11., stanbul, 1973. zylmaz, Emre, Heybeliada Ruhban Okulu zerine Bir nceleme, Hacettepe nv. A...T.E., Doktora Tezi, Ankara, 1999. Oran, Baskn, Trkiyede Aznlklar, letiim yay., stanbul, 2006. ahin, M.Sreyya, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, tken yay., stanbul, 1999. Trsan, Nurettin, Yunan Sorunu, K.K.K.l Ankara Basmevi, Ankara, 1981. Uluben, Erol, ngiliz Belgelerinde Trkiye, Ayko Kitabevi, stanbul, 1967. Yldrm, Uur, Dnden Bugne Patrikhane, Kaynak yay., stanbul, 2004.

D-MAKALELER Acar, Kavak zgen, Heybeliada Ruhban Okulu, Cumhuriyet, 21.09.2004. Akaln, Cneyt, Athenagoras Kimdir?, Cumhuriyet, 1213 Temmuz 2000. Akar, Rdvan, ki Yllk Gecikme: 67 Eyll Olaylar, Toplumsal Tarih, S.117(Eyll, 2003), s.8793. Akn, Kenan, Fener RumDevletine Doru mu?, Ortadou, 11.06.2005. Akyol, Taha, Aznlk Karar, Milliyet, 10.01.2006 Akyol, Taha, Patrikhane Meselesi, Milliyet, 04.12.2006.

216

Altndal, Aytun, Ekmenik Nedir?, M.H.D., S.51(Kasm, 2002), s.6-10. Altndal, Aytun, Trkler ve Ortodokslar, Yeni Trkiye (Trk D Politikas zel Says), S.3 (Mart-Nisan,1995), s.463. Armaolu, Fahir, Lozan ve Patrikhane, Cumhuriyet, 22.04.1965. Armaolu, Fahir, Patrikhane, Tercman, 12.06.1994. Arslan, Esat, Kurtulu Savanda Yunan-Fener Patrikhanesi Birlikteliine Kar rgtl Bir Yaklam Trk Ortodoks Kilisesi, A.Y.D., C.4., S.15(Mays 1995), s.407426. Atalay, Blent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri (18761908), Yeni Trkiye, S.44 (Mart-Nisan 2002), s.194-204. Atalay, Blent, Ortodoks ttifak ve Trkiye, Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu (Tarihten Gnmze ve D Tehditler), 1719 Ekim 2001, Frat niversitesi, Elaz, 2002, s.7181. Atalay, Necla, XX. Yzyl Balarnda Balkanlarda Fener Patrikhanesi ile Dier Ortodokslar Arasndaki Kilise Mcadeleleri, Yeni Trkiye, S.44(Mart-Nisan, 2002), s.204215. Barlas, Mehmet, Dn Baba Dn Oyunu Bitecek mi?, Sabah, 25.05.2005. Birkan, smet, Rumlar Neden Sevmiyoruz?, Radikal, 06.12.2004. Birkan, smet, Papa Bile Ekmenik Dedikten Sonra, Radikal, 02.12.2006. Bulut, Arslan Lozan le Peygamber Soyunun Ne lgisi Var!, Akam, 20.09.1995.

Cebeci, Srr Ycel, Misyoner Faaliyetleri Kresel Emperyalizm!, H.O.Tercman, 03.06.2004.

Cerraholu, Nilgn, Vatikandaki Kara Papa, Cumhuriyet, 25.04.2005. Coar, mer Sami, Patrikhane Dosyas, Hrriyet, 18.08.1976.

217

andar, Cengiz, Patrikhanede akamst..., Sabah, 18.06.1999. andar Cengiz, rpnrd Karadeniz, Sabah, 23.10.1997. apa Mesut, Karadenizde Pontusuluun Sonu: Rumlarn Trkiye Byk Millet Meclisine Sadakatleri, Hristiyan Trkler ve Trk ortodoksluu, 19 Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu(20-22 Mays 1999), Ondokuz Mays niversitesi A...T.A.U. M. yay ., No:5, Samsun, 2000, s.53-66. apa Mesut, Pontus Meselesinde S.35(Ocak,1988), s.68-70. Rum Cemiyetlerinin Rol, B.T.T.D.,

iek, Rahmi, Merzifon Amerikan Koleji ve Pontus Meslesindeki Yeri , 19 Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu(20-22 Mays 1999), Ondokuz Mays niversitesi A...T.A.U. M. yay., No:5, Samsun, 2000, s.67-77. ongar, Yasemin, Patrikhane ve Washington, Milliyet, 12.04.2004. ongar, Yasemin, ABD: nsan Haklar hlalleri Sryor, Milliyet, 11 Mart 2005. ongar, Yasemin, ABD Kongresinin Ekmenik Talebi, Milliyet, 11 Haziran 2005. ongar, Yasemin, ABDden Dinsel Aznlk Raporu, Milliyet, 06 Nisan 2006. Dzel, Nee, Neden, Radikal, 27.11.2006. Eki, Oktay, Anlayan Beri Gelsin..., Hrriyet, 25.06.2004 Eki, Oktay, Patrik mtiyaz stiyor, Milliyet, 23.09.2005. Ercan, HikmetYavuz, Fener ve Trk Ortodoks Patrikhanesi, B.T.T.D., S.102 (2005), s.114-122. Ercan, HikmetYavuz, Fener ve Trk Ortodoks Patrikhanesi, T.A.D., S.8-9(1967), s.411-437. Erdal, brahim, Trk Basnna Gre Patrikhane Konusu ve Patrik Arabolunun hrac Meselesi, A..T..T.E. Atatrk Yolu Dergisi, S.33-34., (Mays-Kasm, 2004), s.33-49. Ergn, Elin, Ekmenik Davete Gitmeyin, Milliyet, 1 Aralk 2004.

218

Ekincikli, Mustafa, Milli Mcadelede Trk Ortodokslar, XII.Trk Tarih Kongresi, Ankara, 12-16 Eyll 1994, Kongreye Sunulan Bildiriler, T.T.K.yay., Ankara, 1999, s.1297-1308. Gke, Deniz, Ekmenik Ne Demek?, Akam, 07.12.2006. Gken, Salim, Ruhban Okulu ve Ekmenizm, M.H.D., S.58 (Haziran, 2003), s.2327. Gken, Salim, Heybeliada Ruhban Okulu Yanlsamalar, M.H.D., S.65 (Ocak, 2004), s.46-49. Gken, Salim, Fener Rum Patrikhanesi'ndeki Metropolit Revizyonu Mevcut Statye Ramen Neden Yapld?, M.H.D., S.68(Nisan, 2004), s.32-35. Gken Salim, Fener Rum Patrikhanesi ve Pontusu Canlandrma Hayali, http://tr.greekmurderers.net/index.php?option=com_content&task=view&id=302& Gken, Salim, Ekmeniklik Meselesi, M.H.D., S.88 (Aralk, 2005), s.17-20. Gler, Ali, Yunan Gizli Tekilatlar-Patrikhane, B.T.T.D., S.32.(Ekim,1987), s.64-72.

Gneri, Hasan, Aznlk Vakflarnn ncelenmesi, Vakflar Dergisi, S.X., 1972, 78108. Grbz, Musa Ok, Abdullah, Aznlk Vakflarnn Tanmaz Mal Edinmeleri Sorunu ve Uyum Yasalar ile Getirilen Dzenlemeler, S.A.D., C.5., S.49(Mays, 2004), s.2733.

Iksal, Turgut, Makedonya zerinde Oynanan Oyunlar ve Bilinmeyen Bir Nfus Saym, B.T.T.D., S.43.,1971, s.15-17.

lhan, Atilla, Bu Nasl Bir 'Gaflet'?, Cumhuriyet, 27.03.2000. lhan, Atilla, kisi de Ortodoks Ama!.., Cumhuriyet, 16.06.2004. lhan Atilla, Gizlilik erhi dlm belge... FLORD, Cumhuriyet, 06.12.2004. ksel, F.Settar, stanbul Rum Patrikhanesi I, B.T.T.D., S.62(1972), s.23-29.

219

Macar, Elin, Patrikhane Sorununu Anlamak, Radikal, 15.03.2004. Manisal, Erol, Batnn slamc Siyasete Yaklam, Cumhuriyet, 27.08.2004. Oran, Baskn, Lozanda Aznlklarn Korunmas, T.T.D., S.115(Temmuz, 2003), s.7477. Oran, Baskn, Ulusal Egemenlik Kavramnn Dnm, Aznlklar ve Trkiye, Anayasa Mahkemesinin 41. Kurulu Yldnm Nedeniyle Dzenlenen Sempozyumda Sunulan Bildiriler, Anayasa Yargs Dergisi, 2526 Nisan 2005, s.6193. Ortayl, lber, Ortodoks Kilisesi, M.B.D., (ubat, 1987), s.17-25. zgen, Kavak, Heybeliada Ruhban Okulu, Cumhuriyet, 21.09.2004. vgn, Hale, Kiliseler ve Mektepler Kanunu, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S.48(ubat, 2004), s.133146. Karaklk, Yusuf, Yabanclara Tanmaz Mlk ve Toprak Edindirme Uygulamas ve Trk Yerel Ynetimlerine Etkisi, S.A.D., Gen.Kur.ATASE yay., S.6(Aralk,2005), s.21-36. Kamalov, lyas, Hayalden Geree III.Roma Rus Ortodoks Kilisesi, S.A.D., S.64(Austos, 2005), s.65-71. Kaya, nder, 80 Yl nce Fener Rum Patrii le Yaplan Bir Mlakat, T.T.D., S.124(Nisan, 2004), s.60-63. Kayhan Salamer, Bir Siyasi Koz Olarak Patrikhane, Cumhuriyet, 21.04.1965. Kksal Osman, Mtareke Dneminde Ermeni ve Rum Patrikhanelerinin birlii, A.T.B., S.24(ubat,1998), s.61-70. Klbay, Mehmet Ali, stanbulun Latinler Tarafndan Zabt (1204), T.T.D., (Haziran 1985), S.18., s.31-36. Kksipahiolu, Birsel, Hristiyan Dnyasnda lk Ayrlklar, P.T.T.D., S.58 (Haziran, 2005), s.34-40.

220

Mutlu, Mustafa, Ekmenik Sorununa Farkl Bir Bak, Vatan, 16.09.2005. Narin, Engin, stanbulun Ad Bile Yoktu (Trk Ortodoks Patrikhanesi Basn Szcs Sevgi Erenol Aklyor), P.T.D., S.61 (Eyll, 2005), s.22-28. Okur, Mehmet, Milli Mcadele Dneminde Fener Rum Patrikhanesinin ve Metropolitlerin Pontus Rum Devleti Kurulmasna Ynelik Giriimleri, A..T..T.E. Atatrk Yolu Dergisi, S.29-30 (Mays-Kasm 2002), s.101-116.

zel, Sabahattin, Milli Mcadelede Yunanistan ve Fener Rum Patrikhanesinin stanbuldaki faaliyetleri ve Atatrkn Patrikhane Konusundaki Grleri, A.T.B., S.46(ubat, 1999), s.3.

ztrk, Sayg, te, Patrikhanenin 5 Aamal Planndaki Hedefler, Gzc, 12.12.2004. ymen, Altan, Papa Ziyaretinin lk Blmndeki Beklenmedik Gelime..., Radikal, 30.11.2006.

Sarnay, Yusuf, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, A.A.M.D., C.XI., S.34.(Mart, 1995), s.107-145.

Sav, Murat, Constantinopolisin Tam Elli Yedi Yl Sren Fetret Dnemi Latin stils, T.D.D., (Eyll, 2004), S.2004/8., s.48-55. Sazak, Derya, Bizans hya Edilemez, Milliyet, 01.12.2005. Silahl Kuvvetler Dergisi, S.288 (Nisan 2006), s.2939.

Sirmen, Ali, Kendi Yarattmz Gereksiz Sorunlar, Cumhuriyet, 03.12.2004.

221

Sofuolu Adnan, Anadolu zerindeki Yunan Hedefleri ve Mtareke Dnemi Fener Rum Patrikhanesinin Faaliyetleri, A.A.M.D., CIX, S.28., s.211-239. Somuncuolu, Anar, Ukrayna Ortodoksluu ve Kresel Hesaplar, Cumhuriyet Strateji, S.52., 27.06.2005. Somuncuolu, Sadi, Tarihi Zirvemi Yabanc Patrik ile Ekmeniklie Hazrlk m?, H.O.Tercman, 24.05.2005. Somuncuolu, Sadi, Lozan jurnali, Ekmeniklik ve Altn Goller, Yenia, 02.12.2006. Soysal, Mmtaz, Sinsi likiler, Cumhuriyet, 13.08.2004. ahin, M.Sreyya, Fener Patrikhanesinin Ekmeniklii Meselesi-1, M.H.D., S.89 (Ocak, 2006), s.30-33.

ahin M.Sreyya, Fener Patrikhanesinin Ekmeniklii Meselesi-IV, M.H.D., S.92(Nisan, 2006), s.43-45. Tarak, Nejat, Batnn Yaylma Aralarndan Biri... Kresel Mcadelede Din Faktr, Cumhuriyet Strateji Dergisi, yl1., S.46., 16.05.2005, s.14-15.

Ta, Fahri, Milli Mcadele Dneminde Rum Ayaklanmas, A.A.M.D., C.XII., S.34 (Mart,1996), s.87-100. Tekinda, ahabettin, Osmanl daresinde Patrik ve Patrikhane, B.T.T.D., S.1(Ekim2002)., s.52-55. Tosun, Ramazan, Lozan ve Aznlklar, ATA Dergisi, S..A...T.A.U.M.yay., S.10(2002), s.93-120. Tosun, Ramazan, Patrik VI. Konstantin Arabolunun Mbadelesi, Askeri Tarih Blteni, S.46(ubat, 1999), s.5359. Trask, Roger R., Yay. Haz.Eitim ve retim Aratrma Grubu, Trkiyede Gizli Hristiyanlk, B.T.T.D., S.31(Eyll, 1987), s.64-70. Trkiye Stratejik Aratrmalar ve Eitim Merkezi (TRKSAM), Komularmz Rusya Federasyonu Dn-Bugn-Yarn, B.T.T.D,. S.2(Mart,1997), S.92.

222

Trkmenolu, Erol, Ortodoks Birlii ve Trkiye (II), B.T.T.D., S.102 (2005), s.12328. Trkmenolu, Erol, Ortodoks Birlii ve Trkiye (III), B.T.T.D., (Nisan-MaysHaziran, 2005), s.113-117.

Uar, Ahmet, Bu ddia Ne Canlar Ald?, T.D.D., S.1(2005), s.1133. nal, Hasan, Patrik Nedir Ne Deildir?, Zaman, 03.10.1997. Yain, Gzde Kl, Trkiyenin AB yelik likilerinde de Pazarlk in ine Girdi, Cumhuriyet Strateji Dergisi, 20.12.2004., s.8. Yain, Gzde Kl, ABD-AB giriimleriyle gndeme gelen tartma: Heybeliada Ruhban Okulu, Cumhuriyet Strateji Dergisi, S.26, 27.12.2004. s.22. Yain, Gzde Kl, Trkiyenin ine Srklendii Ruhban Okulu kmaz, Cumhuriyet Strateji Dergisi, S.72., 14.11.2005, s.20-21. Yain, Gzde Kl, Medeniyetler atrken Kiliseler Yaknlayor..., Cumhuriyet Strateji Dergisi, S.128., 11.12.2006., s.6-8. Yldrm, Uur, Yunanistan Masonlar Kurdu, T.D.D., S.61(Eyll,2005), s.1323.

c- Elektronik Adresler http:/www.avrupa.marmara.edu/trwebecimjes_pdf14(1), Eriim: 01.05.2007 http:/www.turk-yunan.gen.tr., Eriim: 11.07.2006. http:/www.megarevma.net/ekmenik.htm, Eriim: 03.01.2007. http://www.bianet.org/2004/10/29/45917.htm, Eriim: 01.12.2006. http://www.ecupatriarchate.org/, Eriim: 05.12.2006. http://tr.greekmurderers.net/index.php?option=com_content&task=view&id=302&Itemi Eriim:03.11.2006.

223

EK-1676

676

Lozan Konferansnda cereyan etmekte olan mzakereler hakknda Meclisin aydnlatlmas iin Trabzon Milletvekili Hafz Mehmet Bey tarafndan verilen nerge, BCA 030.10/5.29.10.

224

EK-2677

AZINLIKLARIN KORUNMASI

MADDE 37: Trkiye 38. ile 44. Maddelerde yer alan hkmlerin temel yasa olarak Kabul edileceini ve hibir yasa, ynetmelik ya da resmi uygulamann bu hkmlerle elimeyeceini; hibir yasa, ynetmelik ya da resmi uygulamann bunlardan stn olmayacan taahht eder.

MADDE 38 : Trk hkmeti dou, milliyet, dil, rk ya da din fark gzetilmeksizin Trkiyede yaayan herkesin hayat ve zgrlnn tam olarak korunmasn teminat altna almay taahht eder. Trkiyede yaayan herkes kamu gvenlii ve ahlaka aykr olmadka ister halk arasnda ister zel yaamnda her tr itikat, din ve inancn gereini yerine getirmekte zgr olacaktr. Gayrimslim aznlklar, btn Trk uyruklular iin lkenin bir blm ya da tamamnda Trk hkmetince ulusal savunma ve kamu dzeninin korunmas gerekesiyle alnan nlemlere tabi olarak, seyahat ve g etmekte tam zgrlk sahibi olacaktr.

MADDE 39: Gayrimslim aznlklara mensup Trk uyruklular Mslmanlarla ayn yurttalk haklarna ve siyasal haklara sahip olacaktr.

677

http://www.bianet.org/2004/10/29/45917.htm, Eriim: 01.12.2006.

225

Trkiyede yaayan herkes, din fark gzetilmeksizin yasa karsnda eit olacaktr. Hi bir Trk uyruklunun, rnein kamuda ie alnma, kamu grevi yerine getirme ya da onurlandrlma ya da i ve meslek edinme gibi yurttalk haklarndan ve politik haklardan yararlanmasnda din, itikat ve inan fark gzetilmeyecektir. Hibir Trk uyruklunun zel ilikilerinde, ticarette, ibadette, basnda ya da her tr yaynda ya da halka ak toplantlarda herhangi bir dili serbeste kullanmasna kstlama getirilmeyecektir. Resmi dilin mevcut olmasna baklmakszn Trke konumayan Trk uyruklulara mahkeme nnde kendi dillerini szel olarak kullanmalar iin yeterli olanak salanacaktr.

MADDE 40: Gayrimslim aznlklara mensup Trk uyruklular yasa karsnda ve gerek yaamda teki Trk uyruklularla ayn muameleyi grecek ve ayn gvenceye sahip olacaktr. zel olarak, , buralarda serbeste kendi dillerini kullanmak ve kendi dinlerinin gereini yerine getirmek hakkna sahip olarak, masraflarn kendileri karlayarak, her tr hayr kurumu, dinsel ve toplumsal kurum, her trden okul ya da eitim ve retim amal baka kurulu kurmak ve denetlemekte eit hak sahibi olacaklardr.

MADDE 41:

Kamusal eitim iin Trk hkmeti gayrimslim uyruklarnn hatr saylr bir oranda yaadklar kent ve ilelerde bylesi uyruklarnn ocuklarna ilkretim okullarnda kendi dilleri araclyla retim verilmesi iin yeterli olanak salayacaktr. Bu hkm Trk hkmetini bu okullarda Trkeyi mecburi dil klmaktan ala koymayacaktr.

226

Gayrimslim uyruklarnn hatr saylr bir oranda yaadklar kent ve ilelerde bu aznlklarn eitim, din ya da hayr amal devlet, belediye ya da baka btelerden yararlanmalar ya da bu btelerin kullanlmasnda hakkaniyetli bir pay almalar teminat altna alnacaktr. Sz konusu paylar, bu kurum ve kurulularn yetkili temsilcilerine denecektir. MADDE 42:

Trk hkmeti, gayrimslim aznlklarn, aile ii ve kiisel anlamazlklarn kendi adetlerine gre zmelerine izin verecek nlemleri almay taahht eder. Bu nlemler, eit sayda Trk hkmet temsilcisi ve sz konusu aznlklarn her birinin temsilcilerinin yer ald zel komisyonlarca ele alnacaktr. Gr ayrlklarnda Milletler Cemiyeti Konseyi ve Trk Hkmeti aralarnda anlaarak Avrupal bir avukat hakem tayin edecektir. Trk hkmeti yukarda sz edilen aznlklarn kilise, sinagog, mezarlk ve dier dinsel kurulularna tam koruma salamay taahht eder. Halihazrda Trkiyede mevcut sz geen aznlklarn inan vakflarna ve din ve hayr kurumlarna btn olanak ve yetkiler tannacak ve Trk hkmeti yeni din ve hayr kurulularnn kurulmas iin, bu trden dier zel kurumlara garanti edilen gerekli olanaklarn hibirini reddetmeyecektir.

MADDE 43:

Gayrimslim aznlklara mensup Trk uyruklular inanlarnn ya da dinsel telakkilerinin ihlaline yol aabilecek hibir eylemde bulunmaya zorlanmayacak ve kendi tatil gnlerinde mahkemeye kmadklar ya da herhangi bir yasal ilemi yerine getirmedikleri gerekesiyle herhangi bir kstlamaya uratlmayacaktr.

Bununla birlikte bu hkm bylesi Trk uyruklular, kamu gvenlii

227

gerekesiyle btn teki Trk uyruklulara getirilen mecburiyetlerden bak klmayacaktr. MADDE 44:

Trkiye, bu blmde yer alan nceki maddelerin Trkiyenin gayrimslim uyruklaryla ilgili blmlerinin uluslararas ilgiye mahzar mecburiyetler oluturduunu ve Milletler Cemiyetinin teminat altnda olduunu kabul eder. Bunlar Milletler Cemiyeti Konseyinin ounluunun onay olmadka deitirilemez. Britanya mparatorluu, Fransa, talya, ve Japonya, Milletler Cemiyeti Konseyinin ounluunca onaylanan bu maddelerin herhangi bir ekilde deitirilmesine onay vermeyeceklerini kabul ederler.

Trkiye ayrca, Trk hkmetiyle anlamay imzalayan devletlerden herhangi biri ya da Milletler Cemiyeti yesi baka herhangi bir devlet arasnda bu maddelerden kaynaklanan hukuksal ya da olgusal sorunlarda ortaya kacak herhangi bir gr ayrlnn Milletler Cemiyeti Szlemesinin 14. Maddesi uyarnca uluslararas bir anlamazlk olarak ele alnacan kabul eder. Trk hkmeti, bylesi herhangi bir anlamazln, dier taraf bunu isterse, Uluslararas Daimi Adalet Divannca ele alnacan kabul eder. Daimi Divan karar nihai olacak, hkm, Szlemenin 13. Maddesi ile ayn kuvvet ve etkiye sahip olacaktr.

MADDE 45: Trkiyenin gayrimslim aznlklaryla ilgili olarak bu blmdeki hkmlerde tannan haklar ayn ekilde Yunanistan tarafndan kendi topraklarndaki Mslman aznla tannacaktr.

228

EK-3678

678

Diyarbakr Milletvekili Zlf Beyin 1923 ylndaki Patrik seimine yabanclarn kartna dair Meclise verdii nerge iin, BCA 030.10/6.33.20.

229

EK-4679

679

Amerika Bapiskoposu Athenagorasn Rum Patrikliine seildiini bildiren telgraf, BCA 030.10/109.733.1.

230

EK-5680

680

Athenagorasn Babakan Adnan Menderese gnderdii telgraf, BCA 030.01/133.869.7.

231

EK-6681

681

Mbadele Komisyonu tarafndan karlan 109 sayl karar, BCA 030.10./109.733.4.

232

EK-7682
HEYBELADA TEOLOJ BLM HAFTALIK DERS DAITIM CETVEL DERSLER SINIF I 1 Trk Dili ve Edebiyat 2 2 Ahdi Atik'e Medhal 2 3 Ahdi Ceddite Medhal 2 4 brani Arkeoloji 1 5 lmi Tefsir 1 6 Mukaddes Kitaplarn Kritii 1 7 Ahdi Atik Tefsir 1 8 Ahdi Cedit Tefsiri 2 9 Kilise Tarihi 3 10 Ortodoks Otosefal Kiliseler Tarihi 11 Patroloji 2 12 Hristiyan Arkeolojisi 13 Akaidi Diniye Tarihi 14 Dinler Tarihi 15 Apolojetik 16 Domatik 3 17 Simbolik 18 Felsefi Ahlak 19 Hristiyanlk Ahlak 20 Liturjik 21 Katietik 22 Pimantik 23 Belagat 2 24 Kilise Hukuku 25 Teoloji Ansiklobedisi 2 26 Kilise Mimarl 27 Felsefe Tarihi 3 28 Beden Eitimi 1 29 Salk Bilgisi 2 Toplam 30 Saat SINIF II 2 1 2 3 3 1 3 3 3 3 1 25 SINIF III 2 1 2 2 2 2 3 2 2 2 2 1 23 SINIF IV 2 1 2 2 2 .2 2 2 2 1 22

682

A.g.t., s.73.

233

EK-8683

683

BCA 030.10./109.726.13.

234

EK9684 Anadoluda 2000 Yl in Planlanan 'nan' Toplantlar Listesi

* St. Paul'n am Yolundan Dn Gn Kutlamalar: 25 Ocak 2000. 75. Yl Tarsus Kltr Merkezi Mdrl smet Paa Mah. Muvaffak Uygur Cad. 33400 Tarsus/el * 2000 nan ve Hogr anda Dinler Konferans: 20 Nisan 2000. Babakanlk Diyanet leri Bakanl Din ras Genel Sekreterlii Olgunlar Sk. No: 29 Kocatepe/Ankara * St. Paul Yry: 1-5 Mays 2000. Yalva Mze Mdrl Hkmet Cad. No: 4 32400 Yalva/Isparta * 2000 Ylnda Tarih ve Edebiyat Metinlerinde slamiyet ve Hristiyanlk Arasnda ''Sayg ve Hogr'' Sempozyumu: 15-18 Mays 2000. anakkale Onsekiz Mart niversitesi lahiyat Fakltesi 17100 anakkale * Anadolu'da ve Yakndou'da Tek Tanrl Dinler ve Tasvir Sorunsal Konulu Sempozyum: Haziran. Tarih Vakf 2000 Yl Projeleri letiim Merkezi Valikona Cad. No: 57/2 80200 Nianta/stanbul * 2000 Yl nan Turizmi Konulu Sempozyum: 23-26 Haziran Denturod Karahayt/Denizli * II. Uluslararas Pisidia Antiocheia Sempozyumu: 2-4 Temmuz 2000. Yalva Mze Mdrl Hkmet Cad. No: 4 32400 Yalva/Isparta * Uluslararas nan, Hogr ve oulculuk Sempozyumu: Eyll 2000. Babakanlk Diyanet leri Bakanl Din ras Genel Sekreterlii Olgunlar Sk. No: 29 Kocatepe/Ankara

684

nan Toplantlar, Cumhuriyet, 11.03.2000.

235

* II. Uluslararas Kuran Kerim Okuma Yarmas: Eyll 2000. Babakanlk Diyanet leri Bakanl Din ras Genel Sekreterlii Olgunlar Sk. No: 29 Kocatepe/Ankara * 2000 Yl Gller Blgesi nan Turizmi Konulu Sempozyum: 7-9 Eyll 2000. Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Felsefe ve Din Bilimleri Bakanl 32260 Isparta * St. Paul Paneli 15-16 Eyll 2000. Yalva Mze Mdrl Hkmet Cad. No: 4 32400 Yalva/Isparta * Uluslararas Anadolu nanlar Kongresi: 23-28 Ekim 2000. Anadolu Erenleri Kltr ve Sanat Vakf Necatibey Cad. 8/101 06100 Kzlay/Ankara * slam ve Hristiyanlkta Hz. sa majlar Konulu Toplant: Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Kurupelit/Samsun * Hristiyan Teolojisinde Cybele'nin Meryem'e Adaptasyonu Konulu Toplant: Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi 45010 Manisa * I. ve II. Okmenik Efes Konsilleri ve Efes'in Hristiyan Teolojisi Asndan nemi Konulu Toplant: Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi 45010 Manisa * Anadolu'daki lk Hristiyan Misyon Merkezleri ve 2000 Yl Etkinlikleri erevesinde lkemizdeki Misyonerlik Faaliyetlerinin Deerlendirilmesi Konulu Toplant: Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi 45010 Manisa.

236

EK-10685 Trkiyede Kaytl Bulunan Rum Vakflarnn Listesi 1- Beykoz Aya Parakevi Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 2- Bykada Panayia Aya Dimitri Profiti lya Rum Ortodoks Kilisesive Mektebi Vakf 3- Heybeliada Aya Triada Tepe Manastr Vakf 4- Heybeliada Aya Nikola Rum Ortodoks Vakf 5- Heybeliada Rum Ruhban Okulu Vakf 6- Knalada Panayia Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 7- Burgazada Aya Yorgi Karipi Manastr 8- Burgazada Aya Yani Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 9- Fener Maral Rum lkokulu Vakf 10- Fener Yoakimion Rum Kz Lisesi Vakf 11- Fener Rum Erkek Lisesi Vakf 12- Feriky 12. Apastol Rum Ortodoks Kilisesi ve Mektebi Vakf 13- Fener Tekfursaray Panayiaanerli Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 14- Fener Vlahsaray Panayia Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 15- Fener Meryem Ana Rum Ortodoks (Kanl) Kilisesi Vakf 16- Kurtulu Aya Tana Dimitri Aya Lefter Rum Ortodoks Kilisesi veMektebi Vakf 17- Beyolu Rum Ortodoks Kileseleri ve Mektebi Vakf 18- Beikta Cihannma Rum ortodoks Kilisesi Vakf 19- Beikta Nanayia Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 20- Yenimahalle Aya Yani Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 21- Bebek aya Haralambos Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 22- engelky Aya Yorgi Rum Ortodoksk Kilisesi Vakf 23- Fatih Erikap Panayia Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 24- Aksaray Langa Aya Todori Rum Ortodoks Kilisesi 25- Bamsz Trk Ortadoks Kiliseleri ve Patkirhanesi Vakf 26- Ayvansaray Aya Dimitri, Aya Vlaharne Rum Ortodoks Kilisesi ve Mektebi Vakf 27- skdar Profiti lya Rum Ortodoks Kilisesi ve Mektebi Vakf 28- Arnavutky Aya Strati Taksiarhi Rum Ortodoks Kilisesi Vakf
685

Cemaat Vakflarna Mal zni Yrrlkte, Hrriyet, 24.01.2003.

237

29- Yeilky Aya stepanos Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 30- Alt Mermer Panayia Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 31- Cibali Aya Nikola Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 32- Kuzguncuk Aya Pandeliimon Rum Ortodoks Kilisesi 33- Kumkap Aya Kiryaki Elpida Rum Ortodoks Kiliseleri Vakf 34- Balat Aya Strati Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 35- Balat Panayia Balino Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 36- Zapion Rum Kz Lisesi Vakf 37- Sarmak Aya Dimitri Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 38- Topkap Aya Nikola Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 39- Hasky Aya Paraykevi Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 40- Salmatomruk Panayia Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 41- Kuddus erif Rum Patrikhanesine Bal Yeniky Aya Yorgi Kilisesi ve Manastr Vakf 42- Galata Rum lkokulu Vakf 43- Tarabya Aya Parakevi Rum Ortodoks Kilisesi ve Mektebi Vakf 44- Paabahe Aya Konstantin Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 45- Kurueme Aya Dimitri Aya Yani Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 47- Yeniky Panayia Rum Ortodoks Kilisesi ve Mektebi Vakf 48- Boyacky Panayia Evangelistra Rum ortodoks Kilisesi Vakf 49- Kadky Rum Ortodoks Kiliseleri ve Mektepleri Vakf 50- Balkl Rum Hastahanesi Vakf 51- Bykdere Aya Parakevi Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 52- Bakrky Aya Yorgi Aya Analipsiz Rum Ortodoks Kiliseleri ve Mektepleri Vakf 53- Kandilli Metemorfosis Hz. sa Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 54- Koca Mustafa Paa Belgrad Kap Panayla Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 55- Koca Mustafa Paa Samatya Aya Nikola Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 56- Koca Mustafa Paa Samatya Aya Yorgi Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 57- Samatya Aya Analipsiz Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 58- Koca Mustafa paa Samatya Aya Konstantin Rum Ortodoks KilisesiVakf 59- Samatya Aya Mina Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 60- Beyolu Yeniehir Evangelistra Rum Ortodoks Kilisesi Vakf

238

61- Fener Rum Patrikhanesi Valsunuda Aya Yorgi Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 62- Yeniky Aya Nikola Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 63- Dereky Aya Marina Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 64- Tepeky Evangelismos Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 65- Zeytinliky Aya Yorgi Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 66- Bademliky Pahayia Kimisis Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 67- Bozcaada Kimisis Teodoku Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 68- Gkeada Merkez Panayia Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 69- skenderun Rum Ortodoks Kilisesi Fukara Vakf 70- Antakya Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 71- Antakya Rum Katolik Kilisesi Vakf 72- Altnz Tokalky Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 73- Samanda Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 74- skenderun Arsuz Rum Ortodoks Kilisesi Vakf 75- Altnz Sarlar Mahallesi Rum Ortodoks Kilisesi Vakf

239

EK-11686

686

Patrikhanenin Heybeliadada dzenlemek istedii Panortodos toplantsna izin verilmediini bildiren 18.08.1926 tarih ve 3995 sayl Bakanlar Kurulu Karar, BCA 030.18.01.0./020.52.16.

240