Trkesi E;do{;:.

n Alkan

Bu kitabn basks Zafer Matbaasnda, cildi zdemir Mcellit'te yapld.

50 adedi numaralanarak sat d tutuldu.

Emile Zola

Din ve Laiklik
atmas

Toplumsal Dnm Yaynlar: 42

Edebiyat Dizisi
Emile Zola Din ve Laiklik atmas
1. Bask: 2000 Adet
Mart 1 997 lstanbul
ISBN 975-7244-56-2

TOPLUMSAL DNM 2B Bilgi Birikim

Kardak Uluslararas Basn-Yayn Tcaret'in bir kuruluudur.

zgn Ad: Gerek

1. Bask: Altn Kitaplar 1 972
2. Bask: Altn Kitaplar 1 975

3. Bask: Temel Yaynlar ve Matbaaclk A.. 1986

Yayn Ynetmeni: Hayri Bildik

Editr: Hatice Bahtiyar
Sanat Ynetmeni: Mehmet Aknc
Kapak Tasarm: Mehmet zalp
Dzelti: Erdoan Alkan
Reprodksiyon: Gksu
Bask Hazrl : Semra Yldrm
Bask: Zafer Matbaas (02 1 2) 5 1 2 1 6 68
Cilt: zdemir Mcellit, Mart 1 997

Narlbahe Sk. No: 6/3

34420 Caalolu - lstanbul
Genel Da tm
Kardak Uluslararas Basn Yay n
Tel: (02 1 2) 527 9 8 2 5

1.

aramba akam, Jonville'de retmenlik yapan Marc Froment, her

yl olduu gibi bu yl da, tatillerinin bir ayn geirmek zere, kars

Genevieve ve kllk kz Louise'le birlikte Maillebois'ya, kaynanas Ba

yan

Berthereau'ya

konuk

oldu.

Bayan

Berthereau,

annesi

Bayan

Duparque'la birlikte yayordu. iki bin nfuslu kasaba Jonville kyllne on,

Beaumont'a alt kilometre uzaklktadr. Beaumont; bllyllk eski bir kentdir,

bir de llniversitesi vardr.

Austos aynn bu ilk gnleri dayanlmayacak derecede scakt, gkten

ate yayordu sanki. Pazar gn rencilere armaanlar datlrken kor

kun bir frtna patlak vermiti. Gece saat ikiye doru yamur da yamt

ama ortalk hi mi hi serinlememi, gkyllzll yine yle kapal, bask, sar

ve kurun gibi ar kalmt. Ve ana kz, saat altda yataklarndan frlam,

sabah ayinine gitmek llzere, giri blmndeki kllllk yemek odasnda

kzlaryla damatlarnn aa inmesini bekliyorlard, gel gr ki gen kar

kocann bu konuda hi de ayaklarn abuk tuttuklar yoktu.

Ak muambann llstllnde drt kahve fincan duruyordu. Pelagie, elinde

bllyllk bir cezveyle ieri girdi. Ufak tefek , kzl sal, ince dudakl, topuz
burunlu bir kadnd, yirmi yldr Bayan Duparque'n evinde alyordu,

szllnll hi esirgemezdi.

"Kahve soursa karmam ha," dedi.

Pelagie sylene sylene mutfaa dnerken, Bayan Duparque da ho

nutsuzluunu aa vurmaktan ekinmedi.

- Dorusufjfj kadar da fazla, treni karmamz Marc'n houna gide

cek galiba.

Ama Bayan Berthereau'nun pek telaland yoktu, kzn ve damadn

hakl gsterecek bir zllr bulmaya alt:

- Frtna yllzUnden uyuyamamlardr. Az nce gUrllltUlerini duydum,

ayine yetimek iin odada telal telal kouup duruyorlard.

Bayan Duparque altm U yanda, iri yar, kara sal, souk yllzlU bir

kadnd. YUzUnUn her iki yannda da derin izgiler vard. Baklar sertti,

bumu ilk bakta dikkati ekiyordu. Yllarca, kocasyla birlikte, Saint Maxence alannda, Beaumont Katedralinin karsndaki "Koruyucu Me

lek" adl bir maazay iletmi. Kocas, sylendiine gre, ken bir
katolik bankasnn altnda kalarak anszn lm, Bayan Duparque, nesi

var nesi yok paraya evirip Maillebois'ya dnm, ylda alt bin frank ge-

liriyle

kasabadaki

evinde

yaamaya

balamt.

Kasabal,

bayan

Duparque'n bu kararn pek akllca bulmutu. Derken bundan oniki yl

kadar

nce,

dul

kalan kz

Bayan Berthereau onbir

yana

basan

Genevieve'le annesinin evine yerlemiti. Ykm stne ykm olmutu

damadnn lm. Bayan Duparque, bouna bel balamt damadna, i

lerde byk bir insan olacan sanmt. Maliyede memurdu adam. Ve bir

gn kars ile ocuunu be parasz onun bana brakp, gp gitmiti

dnyadan. O tarihten beri dul ana. kz, bu kk, donuk evde, kapal, dar

bir hayat srdnnlerdi. Kendilerini dine venneleri yznden, gn ge

tike, yava yava, daha da ilerine dnmler, eve kapanmlard. Ne var

ki, kocasnn taparcasna sevdii Bayan Berthereau, aka ve hayata uyan

d gnlerini, tatl anlarn h414 yreinde saklyordu. O da annesi gibi

boylu poslu ve esmer bir kadnd, yz izgileri hznlyd, baklar yu

muakt. Kimi zaman, yorgun dudaklarndan, kaybolmu bir mutluluun

gizli umutsuzluu geerdi, glge glge.

Beaumont'un eski retmenlerinden Salvan, bay Berthereau'nun en

yakn dostuydu, bir zaman ilkretim mfettiiyken sonradan retmen

Okuluna

mdr

olmutu.

Genevieve'in

kanuni

vekiliydi,

Marc'n

Genevieve ile evlenmesinde byk pay vard. Genevieve'in babas bay

Berthereau zgr dnceli bir insand. Kendisi duayla, dinle uramazd

ama karsna bu konuda bask da yapmazd. Hatta, karsnn srarlarna da

yanamam, gnl ho olsun diye Pazar ayinlerinde ona elik etmeye de

balamt. ok zeki bir insan olduu sz gtnneyen Salvan, kabilecek

atmalar dnmeden, Marc' sofu aileye sokmak gibi sevimli bir hata
ilemiti. Ama ite, Visitation'un ve Beaumont'un en iyi rencilerinden

biri olan Genevieve, evlendii U yldan beridir, yava yava dini grev

lerini aksatmaya, artk dua etmemeye, btn sevgisini kocasna vermeye

balamt. Bayan Duparque' son derece zyordu bu durum, oysa
Genevieve, byk annesine ho grnmek iin elinden geleni ardna koy

muyor, Maillebois'da yanlarnda geirdikleri bir aylk tatilde, kiliseye

gitmeyi kendine balca grev ediniyordu. Gel gr ki, bu evlilie daha

banda cephe alm bulunan korkun anneanne, torununun ruhunu al

makla sulad Marc'a kar byk bir kin duyuyordu.

Komu kilise saatinin eyrei vurduunu duyunca mrldand:

- Saat yediye eyrek var. Bunlarn inecei yok.

Ve pencereye yaklap Capucins Alan'na bir gz att. Evleri bu alann

ve kilise sokann kesindeydi. Tek katl bir evdi. Alt katta salonun sa
nda ve solunda yemek odasyla, oturma odas vard. Yine alt katn di

binde bakmsz bir mutfakla amarlk yer alyordu. st katta da Bayan

Duparque'a ve kzna ait ikier oda vard. atda ise Pelaige'nin odas ile

Genevieve'in eskiden kald iki kk oda bulunuyordu. Kocasiyle bir

likte Maillebois'ya geldiklerinde, gle oynaya yine bu odalara yerleiyor

lard. Ama bu karanlk tavanlardan alabildiine nemli bir loluk, ar ve

garip bir mezar sessizlii dyordu odalara. Saint-Martin Kilisesi mih

rabndan balayan bu kilise soka arabalar geemeyecek kadar da dard.

le vakitlerinde, sanki hala tan yeni aaryormu gibi krmzyd,

czzama tutulmu gibi bir grnm vard. Evlerden akp gelen bulak
sularyla rm, yosun tutmutu kaldrm talar. Kuzeyinde, tek bir a

a yeermedik Capucins Alan uzanyordu. Bu alann bir yan eski bir

manastrn n yzyle kaplanp kararmt. Manastrn bir blmnde

kapsen papazlar, keileri; bir blmDnde de kasabann pek gzde Kar

deler Din Okulu vard.

Bayan Duparque, bir an, yalnzca sofu glgelerin getii, yalnzca, d

zenli aralklarla gidip gelen Kardeler Din Okulu rencilerinin enlen

dirdii bu ssz keye bakt, yrei tanr akyla doldu. Bu l, durgun

havada, usul usul alan bir an sesi duyuldu. Kap alp Genevieve ieri

girdiinde Bayan Duparque dnd, sabrsz gzlerle bakt torununa.

- ok kr inebildiniz. Hadi abucak yapalm kahvaltmz, bak an

lar almaya balad bile.

. Genevieve boylu poslu, kumral ve inceydi. Alabildiine gzeldi sala

r. Yz babasnn yz gibi tutku ve kvan doluydu, inci gibi ak dilerini

gstere gstere glyordu, yirmiiki yandayd ama stnde hala yaramaz

kk bir ocuk hali vard. Bayan Duparque, torununun yalnz olduunu

grnce yeniden haykrmaya balad:

- Ne, Marc hala hazrlanmad m?

- imdi geliyor anneanne, Louise'le birlikte inecekler.

Annesini ptkten sonra, genlik gnlerini geirdii bu ok durgun,

sakin evde, evlendikten sonra da, byle bir araya gelmenin ne gzel ey

olduunu syledi. Ah bu Capucins Alan, her tan ezbere biliyordu, eski

dostluklar adna en clz otlarn bile selamlyordu. Anneannesine sevimli

grnmek ve zaman kazanmak iin pencerenin nnde, byle kendinden

gemi gibi darya bakarken, tandk iki kara glge grd.

- Aaa, bak rahip Philibin'le rahip Fulence geiyor, erken erken nere

ye gidiyorlar byle?

Bu bask ve frtnal gkyznn altnda, alann lo aydnln

cbbeleriyle doldunnak ister gibi, iki din adam usul usul admlyordu a

lan. Philibin'in soyu, kylyd. Az byk, eneleri kalnd. Krk yan

dayd. Cizvitlerin evredeki en iyi, en tannm okulu olan Valmarie Ko

lejinde mdr yardmcsyd. Onunla ayn yata ama ufak tefek, kara kuru,

kurnaz grnl rahip Fulgence, Kardeler Din Okulunda kendi gibi ders

veren dier retmen papazn ba retmeniydi. Bir tmarhanede haya

ta gzlerini yuman bir ruh doktorunun bir hizmetiden evlilik d ocuu
olduu syleniyordu. Sinirli, abuk fkelenen, bozguncu ve gururlu bir a

damd. Alandan geerken, byle yksek sesle ve elini, kolunu sallaya sal

laya konuan da oydu.

Bayan Duparque bilgi vermeye balad:

- Bugn leden sonra okulda armaanlar verilecek. Philibin babamz

iyi yrekli Kardelerimizi ok sevdiinden szlerini krmayp, armaanlar

datma iini zerine ald. Valmarie'den gelse gerek, sanrm Fulgence

kardele baz ayrntlar gzden geirmeye gidiyor.

ok kr Marc'n inebildiini grnce szOn kesti. Henz iki yan

daki Louise babasnn kucanda, minik elleriyle boynuna sarlm, ala

bildiine sevinli, glyordu.

- Vay canna, motor gibiyiz maallah, bundan daha abuk kimse hazr

lanamaz.

Marc Froment, kardeleri Mathieu Luc ve Jean'a gre boyca biraz k

sayd, yz onlardan daha uzun, daha zayft. Aln, ailenin aln llerine

uygun, belirli derecede geniti. Ama en ilgin yan gzleri ve insan ruhu
nun derinliklerine ileyen, ruhlar ve yrekleri kuatan, etkili, egemen ve
ekici sesiydi. Gl, hafif irice dudaklarn ince bir sakal ve byklar ev

relemiti. Pierre ve Marie Froment'in btn ocuklar gibi, o da zenaat

sahibiydi, lithographe'clktan anlyordu. On yedi yanda liseyi bitirdik

ten sonra, Beaumont'a gelip raklk dnemini, Fransa'nn hemen btn

okullarnn

harita

ve

okul

tablolar

ihtiyacn

karlayan

Papon

Laroshe'larda tamamlamt. renme tutkusu da burda ortaya kt,

Beaumont retmen okulu giri snavlarn burda verip, sonunda, yirmi

yanda ilkokul retmen yardmcs oldu. Yirmi yedi yanda, onu

Duparque ailesine sokan, ve yrei iki gencin tatl akyla szlayan byk

10

dostu Salvan'n t ve ilgisiyle pedagoji snavlarn da verip, Jonville'e

retmen atand. yldan beri, her trl para sknts ve yorgunluklara

ramen, yediyz nfuslu kylerinde imrenilecek bir ak hayat sryordu.

Babann ve kn gllerine aldrd yoktu bykannenin, yz

askt:

- Ne motor, ne motor, gen kzlmzda bindiimiz kt arabalardan

bile yava, hadi hemen yemeimizi yiyelim, bu gidile yetiemeyiz ayine.

Otunnu, bardaklara st doldunnaya balamt bile Genevieve, o

cua gz kulak olmak iin kk Louise'i, annesiyle kendi arasndaki

yksek bir iskemleye yerletirirken, insanlarla iyi geinmeyi seven Marc,

zr dilemek istedi.
_

Doru, haklsnz, benim yzmden geciktiniz deil mi? Ama ne ya-'

paym anneannemiz, bu benim deil, sizin yznzden, zira insan sizin. e

vinizde yle gzel uyuyor ki, yle sessiz ki buras.

Bayan Deparque telil telil stn bitinneye urayordu, damadna

cevap vermek tenezzlnde bulunmad. Ama, kz Genevieve'in, kocasy

la ocuu arasnda, o mutlu halini uzun uzun seyreden anne Berthereau

hafife glmsedi. Ve gzlerini usul usul evresinde gezdirerek, odada

yalnz kendisi varm gibi mrldand:

- Ah, evet, sessiz, ok sessiz, insan yaayp yaayamadn anlayam

yor bile.

Yeniden Marc ald sz:

- Yine de pek sessiz saylmaz, saat onda alandan sesler geliyordu?

Genevieve duymad sesleri. Capucins Alannda, gece ayaklarn vurup pa

trt yapyorlard.

Bir ykmdan habersiz, iyi niyetli, nkte yapp evresindekileri gl

dnneye urayordu. Bykanne, bu kez incinmi bir tavrla cevap verdi:

- Capucins Kilisesinden kanlarn sesiydi onlar, dn saat dokuzda

Saint Sacrement Treni vard. Kardeler bu yl ilk Kudas trenini kutsa

yan rencilerini kiliseye gtryorlard. Bu ocuklarn sesiydi duyduu

nuz. Onlar glp, konuuyorlard aralarnda. Erdemden ve dinden yoksun

yetien ocuklarn iren oyunlarnn yannda bunlarn grltleri yun

mu, arnm kalr.

Anszn, insan tedirgin eden, derin bir sessizlik oldu. Fincanlarn iin

deki kaklarn sesinden baka hemen hibir ey duyulmuyordu. Bykan

nenin iren oyun diye sulad Marc'n retmenlik yapt okulun ver-

11

dii eitim, laik eitimdi.. Genevieve yakaran gzlerle kendisine bakt

iin kzmad, yeniden konumaya balayp, Bayan Berthereau'yla sohbete

koyuldu. Jonville'deki yaamlarn anlatt, rencilerinden sz etti. Bir

retmen olarak onlar seviyor, onlarn varlndan kvan duyuyordu, ya

antsn onlarla dolduruyordu, rencilerinden diplomalarn alm

lard bile.

O anda. bu ssz, can skc sokan st yanlarndan yeniden an sesleri

gelmeye balad. Gittike yavalayan bu an sesleri, youn ve hantal ha

vada, alayan bir insann bouk hkrklarn andryordu.
Bayan Duparque haykrd:

- te, son anlar vuruyor, yetiemeyeceiz demitim zaten.

Hemen kalkt, henz stlerini bitirmemi olan kzn ve torununu acele

etmeleri iin itip kakmaya balad. Tam o srada Pelagie, elinde "Le petit
Beaumontais", allak bullak olmu bir yzle, titreye titreye ieri girdi.
_

Ah hanmefendi ah, ne korkun ey... Gazeteyi getiren olandan

duydum...

- Ne duydun, ne var, syle abuk.

- retmenin yeeni kk Zephirin, odasnda l olarak bulunmu,

ldrmler ocukcaz.

- Nasl, ldrmler mi?

- Evet hanmefendi, bomular, i amarlaryla ocuk, hem de en i-

ren eyleri yaptktan sonra...

Hepsinin tyleri rperdi birden, Bayan Duparque bile fkeden tirtir

titriyordu.

- Kilk Zephirin ha, Simon'un, Yahudi retmenin yeenini, hasta

lkl bir ocuu ... ne kadar da gilzel bir ocuktu; Katolikti, Kardeler Din
Okuluna gidiyordu, dilnk trende o da vard mutlaka, o da Kudas tre

nini kutsayan ocuklar arasndayd... N'olacak ite? Byle nalet aileler ol

duktan sonra.

Marc sylenenleri dinleyip souk terler dkt, bu kez nezaketmi, yol,

yntemmi aldrmayp barmaya balad:

- Simon, Simon'u iyi tanrm. retmen okulunda beraberdik, iki snf

ilerdeydi benden. Kafas ileyen, yrei sevgi dolu bir insandr. O zavall

ocua, Katolik yeenine yardm elini uzatm, ama hargi akla hizmet etti

bilinmez. ocuu Kardeler Okuluna brakmt ... Korkun, korkun bir

ykm bu bana gelen.

12

Marc titreye titreye kalkp ekledi:

- Simon'u bulmalym... bilmeliyim, bu hznl annda yannda olma

lym, dayanak olmalym.

Bayan Duparque sylenenleri dinlemiyordu bile, habire, neredeyse

apkalarn giymelerine vakit bile brakmadan dar doru itiyordu kzyla

torununu. En son an sesleri de dindi, ana - kz, ssz mahallenin, frtnal,

youn sessizlii iinde, telil admlarla kiliseye doru yola dtler. K

k Louise'i Pelagie'ye emanet ettikten sonra Marc da sokaa frlad.

Maillebois ilkokulu yeni yaplm ve iki blm halindeydi, bir blm

de erkek ocuklar, bir blmde kz ocuklar okuyordu. Okul, Cumhuriyet

Alannda, onun gibi yeni ve ayn biimde yaplm olan Belediye'nin tam
karsndayd; alann ortasndaki ana cadde, Beaumont Jonville yolu, ka

saba halknn her zaman nd bu kar gibi ak iki yapnn arasndan

geiyordu. Saint-Martin Kilisesinin de ykseldii bu ana cadde kasabann

en ilek caddesiydi. Ticari yoldu. Yayalar, arabalar durmadan gidip gelir

lerdi. Ama okulun arkasnda tam bir sessizlik, tam bir sszlk egemendi,

kk kaldrm talar arasndan yabani otlar frlamt. stnde yalnzca

bir papaz evi ve Milhomme grmcelerin ilettikleri bir krtasiye dkkan
bulunan bir sokak, Courte soka, Cumhuriyet alannn bu uykulu ucunu
Capucins Alanna balyordu. yle ki okul Marc'a admlk yerdeydi.

Okulun, Courte Sokana bakan ve kk baheyle birbirinden ayrl

m olan iki avlusu vard. Bahelerden biri erkek retmenin, dieri kadn
retmenindi. Simon, okulun giriinde avlunun kesindeki kk bir o

day

Zephirin'e

vermiti.

ocuk, kars Rachel Lehmann'n yeeni,

Maillebois'nn en baknsz en yoksul soka, Trou Sokandaki kk ka

ra bir evde oturan Lehmann'larn, yoksul bir terzi ailesinin torunuydu.

Terzi aabeyinden onbe ya daha kk, kendi apnda bir makine ustas
olan baba Daniel Lehmann, Marie Prunier adl bir Katolik yetim kza ik
olup onunla evlenmiti. Kzcaz rahibelerin yannda bymt, terziydi.

Alabildiine mutluydular. Kk Zephirin doduunda kutsanmad bile,

hi bir dinden deildi. Anne ve baba, ocuu Tanrya kaptrp bu ii

kendilerine dert edinmek istemiyorlard.

Ama alt yl sonra gkten ate

yad, Daniel, fabrikaya len yemeini getiren karsnn gzleri nnde

arklarn dililerine kaplp lime lime oldu. Marie bu olaydan sonra byk
bir korkuya kapld, bir Yahudiye ak olduu iin Tanrnn kendisini ce
zalandrdn sand, olunu kutsatarak Kardeler Okuluna verdi. Ykm

13

babann lm ile bitmedi, ocuk bydke kamburlayordu, anne, ko

casnn acsn yreinden skp atamad iin, Tanrnn yine kendisini

cezalandrdn sanarak olann kamburluunu da gkyUzUnn fkesine

mal etti. Bu znt, diki dikmek gibi yavan bir almayla birleen bu kr

d, Zephirin'in, onbir yanda Kudas trenine katlaca yl kadnca

zn lmyle sonuland. O zaman, kendisi de hayli yoksul, ama yoksul

olduu kadar da iyi yrekli ve iyimser bir insan olan Simon, karsnn ak
rabalar darda kalmasn diye, ocuun bakm ve beslenmesini stne ald.

ocuk gene eskisi gibi, Kardeler Din Okulunda eitim grd, Kudas t
ren ine hazrland.

Zephirin'in yatt yer, okulun gereksiz eyalarnn konduu kk bir

odayd. Oda ocuk iin boaltlm, tertemiz yaplmt. Okulun ardndaki

alann en ssz kesine bakyordu penceresi, hemen hemen yolla ayn d

zeydeydi. Ve bu sabah, okulun birinci katnda kalan gen yardmc ret

men Mignot, saat yedide dar ktnda Zephirin'in kald odann pen
ceresinin ardna dek ak olduunu grmOtU. Av delisi olan Mignot, tati
lini deerlendirmek iin, banda hasr bir apka, srtnda bez bir gmlek,

omuzunda oltas, Maillebois'nn ii mahallesinin ortasndan geen La

Verpille rmana balk avna gidiyordu. Bir ky ocuuydu, retmen o

kuluna kydeki etin tarm hayatndan kurtulmak iin girmiti. Kumrald,

salar seyrekti, yz iek bozuu gibi tomur tomur olduundan sert bir

grn vard. Ne ki, bu sert grn, ilerlemesine engel olmad. Yirmi

be yana gelmiti ama evlenmek iin hi de acele etmiyordu, ii oluruna

brakmt. Bu sabah Zephirin'in penceresinin byle ardna kadar ak
durmasnda alacak bir yan yoktu, kk sabahleyin hep ok erken saat

te kalkyordu.

Odaya bakar bakmaz Mignot neye uradn arm korkudan ba

rmaya balamt.

- Aman Allahm! Zavall ocuk... Aman Allahm. Aman Allahm! nenin

nesidir bu, ne korkun bir olay!..

ii ak renk katlarla kaplanm kk oda, hala sessizliini, durgun

luunu, ocuksu mutluluunu koruyordu. Masann stnde Meryem A

na'nn renkli kk bir heykeli, birka kitap, zenle yerletirilmi, sra

lanm resimler vard. Kk beyaz yata bozulmamt, ocuk, yatana

girmemiti bile. Yerde krk bir iskemle srnyordu. Yatan nnde

Zephirin'in boulmu kk bedeni duruyordu. ocuk, i amarylayd,

14

yz kire gibiydi, plak boynunda katilin iren parmaklarnn izleri

vard. Kirletilmi, yrtlm, uzun gece gmleinin altndan iren bir bi

imde rzna geildiini aka gsteren ve vahice ayrlm ince bacaktan

gilnyordu. Yaplan sapk,saldr her haliyle belliydi, bana dolanan sol

kolu zavall kamburunu da bsbtn meydana kartmt. Ama ba, sol

gun maviliine ramen tatlln yitirmemiti, kvrck kumral salar, kz

gibi narin yzyle, mavi gzleri, incecik burnuyla, kk ve sevimli du
daklar, ukur gamzeleriyle, bir melek bana benziyordu.
Mignot kendini kaybetmi, durmadan haykryordu:

- Tanrm, Tanrm! Ne korkun ey!.. Aman yarabbi, mdat, imdat, ye

tiin.

Okulun bayan retmenlerinden Rouzaire lklar duyup komutu.

Frtnann skt salatalara bakmak iin sabahleyin erkenden baheye

inmiti. Otuziki yanda, kzl sal, iri yar, gl kuvvetli bir kadnd.

Gzel deildi. Ablak yz kzl illerle dolu, kuruni gzleri kocaman,

dudaklar soluktu, sivri bumu yzne kurnaz ve sinsi bir anlatm veriyor

du. Sylendiine gre, irkin olmasna ramen retmenlikte ilerlemesini

kendisine borlu olduu yakkl mfettiin houna gidiyordu. Zaten her

yere,

herkese

kabul

ettirmiti

kendini.

Rahip

Quandieu

olsun,

Kapsen'ler, Kardeler olsun, hepsi iyi karlyorlard onu. rencileri

durmadan kiliseye gtilyordu.

Korkun grltyle karlanca o da l basmt:

- Tanrm! sen bize ac!. .. Cinayet, cinayet bu, eytann ii, ulu Tanrm!

Sonra Mignot'nun pencereden ieri girmeye kalktn grnce brak-

mamt ieri:

- Hayr, hayr, girmeyin, ne olur ne olmaz, gidip haber verelim, demi-

ti.

Ve, tam bakalarn armak iin dndnde, Capucin Alan'ndan

gelip Coute Sokana dalan rahip Philibin'le Fulgence' grp, Ulu Tan

ry grm gibi ellerini havaya kaldrarak barmaya balamt:

- Yetiin Philibin baba, yetiin Fulgence karde, koun, iblis gemi

buradan.

ki din adam yaklanca, ayn korkun grltyle karlamlard. Ha

reketli ve kafas ileyen bir insan olan Philibin Baba, sessiz, soluksuz d

np dururken, en kk bir eyde ileri atlmay seven telac Fulgence

Kardeler nlemleri ard ardna sralyordu.

15

- Vah, vah! Zavall ocuk!. .. Aman Tanrm, ne iren bir cinayet. Ne

tatl, ne iyi ocuktu, rencilerimizin en iyisiydi, dinine ylesine bal,

ylesine gayretli... Haydi, ne gne duruyoruz burda, byle seyirci kala

mayz.

Bayan Rouzaire'in, girmeyin demesine vakit kalmadan, Fulgence, ar

dndan Philibin Baba, pencereden aarak ieri dalm, Philibin, ocuun

yannda, tampon gibi sarlm bir kat yuma grnce hemen yerden

almt.

Bayan retmen, korktuu, ya da korkmaktan ok ly elden brak

mad iin, ieri girmemi, hatta bir sre Mignot'yu da salmamt. Tan
rnn elileri nasl olsa girmiti, basit bir retmenin byle eylere bumu

nu sokmamas daha iyi olurdu.

Fulgence Karde zavall kurbann yannda, bedenine hi dokunmadan,

feryat zerine feryat eklerken, Philibin Baba sessiz soluksuz kat toma

rn am, inceler gibi dikkatle bakyordu. Srtn bir ara pencereye dn

mt, yalnzca dirsekleri grlyordu ve kat hrts duyuluyordu. Bir

ka dakika kadar srmt bu. Sonra Mignot da odaya girmi, kat yu

mann bir gazete tomar olduunu grmt. Gazeteyle birlikte, kirli,

buruturulmu kk bir yaprak daha vard.

- "O da nedir?" diye sormutu.

Cizvit rahip retmen yardmcsna bakm, hi istifini bozmadan,

hantal bir sesle cevaplamt.

- Dnk, 2 Austos tarihli "Petit Beaumontais" gazetesi. Gazete to

marnn iinde bir de yaz rnei var. Bir bakn una.

Mignot o kadn varlnn farknda olduundan Cizvit rahip mutlaka

gstermek zorunda kalmt. Kaln parmaklarndaki kat parasnda gzel

bir ngiliz yazsyla yazlm u yaz rnei grlyordu: "Birbirinizi Se

viniz". stndeki kirler ve di yerleri bu yaz rneini bir ul paras hali

ne getirmiti. retmen yardmcs ancak yle bir gz atacak kadar za

man bulabilmiti, zira pencerenin nnde baka feryatlar ykseliyordu.

Marc gelmiti. retmen kadnn anlattklarna kulak bile vermeden,

olup biteni anlamak iin pencereden odaya girdi. ki din adamn grnce

ard, retmen yardmcsn dinleyince rahiplerin ordan getiklerini,

Bayan Rouzaire'le Mignot'nun onlar ardklarn rendi.
Marc:

- "Hibir eye dokunmayn, elinizi srmeyin. Hemen Belediye Zabta16

sna ve jandannaya haber venne iini bir delikanl stne ald, Marc olay

incelemeye devam ederken, delikanl da bir ata atlayp drt nala srd.

ocuun cesedinin nnde Fulgence kardei grd, yana yana harab ol

mutu, gzlerinden yalar boanyordu, hayli sinirli bir adam olduundan

duygularn, heyecann saklayamyordu. Bu durum, yaplan iren, sadist

hareket pek etkilemiti onu. Irz dman katil hem de imzal bir kat b

rakmt odada. Bu kat elde olunca katil de mutlaka yakay ele verecek

diye dnd. Sonra duyarl geince Philibin Babann insan kahreden

bir sessizlikte, bir elinde gazete, bir elinde yaz rneiyle dikiyip durdu

unun farkna vard. Cizvit papaz bir an srtn dnp yatan altnda bir

ey aryonnu gibi bir iki adm att, sonra eski yerine gelip kendiliinden:

- "te tomar halinde bunlar buldum; Katil, phesiz ocuu sustur

mak iin bu tomar azna tkm ama yine susturamaynca bomu... Ba

kn yaz rneine, tkrk lekeleri, di yerleri var stnde. Siz de grd

nz deil mi? Bay Mignot, kat tomar urada, masann hemen u aya
nn yanndayd. Grdnz siz de," dedi.
retmen yardmcs cevaplad:

- Ha, evet. Elbette, girer ginnez grdm. stnde yaz rnei bulunan

kad bir kez daha incelemek iin yaklatnda sa st kesinin yrtlp

koparldnn farkna vard. Cizvit papaz gsterdiinde ucunun kopuk

olmadn hatrlyordu. phesiz bu ksm papazn iri parmaklar arasnda

kalmtr diye dnd. Kafas bulanmt, kadn nasl olduunu iyice

toparlyamyordu artk.

Bu srada Marc yaz rneini papazn elinden alm, sesli sesli dne

rek inceliyordu:

- Evet doru, di yerleri var ... Th, hibir ie yaramaz bu byle, bir

yn satlk yaz rnei var bunun gibi. Ta basmas bir yaz alt yan, el

yazs deil ki... Dur bakaym. te urda aada imzaya benzer bir ey

var, ba harfler doru drst okunmuyor ama.

Philibin Baba istifini bozmadan yaklat.

- Siz bir imzaya m benzetiyorsunuz? Bana mrekkep lekeleri gibi g

rnd, tkrk ve kadn kesini koparan srklarla slanp dalan bir

mrekkep lekesine berziyor.

- Mrekkep lekesi mi? Hayr, hayr. Bunlarn bir adn ba harfleri ol

duu besbelli, ne var ki okunmuyor.
Sonra birden farkna vard, Marc, kadn bir yeri yrtlmt.

17

- Bir kesi yrtlm. Dilenmi olacak... Paray buldunuz mu?

Philibin Baba aramadn syledi. Gazeteyi yeniden ap iyice gzden

geirdi, o srada, Mignot ban nOne emi, yere bakarak dUUnUyordu.

Hibir ey bulamadlar. Zaten nemli bir ey olmadn sylUyorlard.

Marc da rahiplerle birlikte, katilin nce ocuun azna bir kat tomarn

sokarak susturmaya alt, sonra baaramaynca da boup ldUrdUQ

sonucuna vard. Ne var ki bu yaz rneinin gazeteyle birlikte bulunmas

aklanamyordu. Katilin yannda o gUnkQ gazetenin bulunmas olaand,

ceplerinden her hangi birine el atp bu gazeteyi karabilirdi. Ama bu yaz

rnei nenin nesiydi, o gazeteyle birlikte nasl buruturulup tomar edil

miti? Her tUrlU kuku akla gelebiliyordu, bir soruturma yaparak gerei
aydnlatmak yarglara kalyordu artk.

Marc, Ostne anszn korkun bir gece ullanm gibi teninden ackl

bir rUzgarn getiini duydu.

Farknda olmadan unlar mrldand:

"Ey youn karanlklarn uurumundaki canavar!"

Pencerenin nUndeki kalabalk hala dalmak bilmiyordu. Hemen ya

knda bir krtasiye dUkkin ileten Milhomme grUmceler de kalabal

grUnce komulard. Bayan Alexandre, uzun boylu, etli butlu, kumral bir

kadnd, sevimli bir hali vard. Bayan Edouard da kz kardei kadar boylu
posluydu, ama Bayan Alexandre gibi kumral deil, esmer ve sert grUnU

IU bir kadnd. ikisinin de okula giden ocuklar vard. Bayan Edouard'n

olu Sebastian ise -Simon'un retmenlik yapt laik okula devam edi

yordu. Topluluun ortasna geip bir yandan belediye bakan ve jandar

malarn gelmelerini beklerken, bir yandan da olayn ayrntlarn anlatp
duran Bayan Rouzaire'i dinliyorlard.
Bayan Edouard ald szU bu kez:

- Olum Victor katlmad ilerine, henz kk, dokuz yanda.

- Peki Zepherin yalnz m gitti oraya. Gtren olmam m?

retmen hanm aklyordu:

- Ah, Ah. Biliyorsunuz, kilise urdan uras, hemen bir admlk yerde.

Evi uzak olup da anne ve babalarnn getiremedii ocuklara rahip

Gorigas'n elik ettiini de biliyordum, ama buna ramen bizzat kendim

gtrdm kiliseye. Bayan Simon, zellikle ilgilenmemi istedi. Yavru

cak'n yle kvanl bir hali vard ki! Penceresini arkadan kapamam, o

nun iin, dnte, yle bir itite kanatlarn ap, bylesi daha kolay diye

18

gle oynaya pencereden ginniti ieri. Mumu yakncaya kadar pencerenin

nnden ayrlmadm, bekledim.

Bu srada Marc yanna yaklam, dikkatle retmen kzn anlattkla-

nn dinliyordu. Sordu:

- Saat kat o zaman?

- Tam ondu, Saint Martin Kilisesinin anlar saat onu vuruyordu.

Herkesin tyleri diken diken olmutu. Srayp penceresinden odasna

giren ocukcazla ilgili bu aynntlar acyla dolduruyordu yrekleri. Ba

yan Alexandre dncesini syledi:

- Bir ocuun alana alan, byle izbe bir odada yalnz yatmas hi de

doru deil. En azndan, gece, pencere kanatlarnn ardna bir srg koy

mak gerekirdi.

Bayan Rouzaire atld:

- Kapyordu yatarken pencerelerini.

Marc yeniden araya girdi.

- Don akam siz pencerenin nndeyken kanatlar kapam myd?

- Hayr, sanmyorum. Ben odama dnmek iin ayrlrken o n

yakm, masann stndeki resimleri dzeltiyordu, pencere ardna kadar

akt.

Bu kez de retmen yardmcs Mignot kart sze:

- Bu pencere her zaman endielendirirdi Bay Simon u, ke baka

bir oda bulmaya urard. Sk sk tembihlerdi, pencereni iyice kapat,

derdi. Ama sanrm ocuk dinlemezdi szn.

ki din adam da, artk odadan kmaya karar vermilerdi. Rahip

Philibin elindeki gazete ve yaz rneini masaya brakal beri tek kelime
sylemeden ylece durmu, kulan ve gzn drt ap, zellikle

Marc'n her szUnU, her davrann dikkatle dinliyor, izliyor, rahip

Fulgence ise yanp yaknmaya devam ediyordu. Gen retmenin bakla

rndaki anlam okuyormu gibi, Philibin, Marc'a sordu:

- Yani, gece, babo dolanp duran serserinin biri mi yapt dersiniz,

ocuun odada yalnz olduunu grnce pencereden ieri dalmtr?

Marc konumamak akllln gsterdi:

- Ah, hibir ey dnecek halde deilim, suluyu arayp bulmak ada

letin, yarglarn ii... Zaten yatak hi bozulmam. ocuk phesiz gece

liini giyip yatmaya hazrlanyordu.

Cinayet saat onda ilenmi olmal. Diyelim, ocuk, on be dakika ka-

19

dar, hadi yarm saat kadar resimlerle oyaland. Bir de u var, ieri girenin

yabanc olduunu grseydi mutlaka barrd, sesini bir duyan olurdu...

- Hibir ses duymadnz m hanmefendi?
retmen kz cevaplad:

- Hayr, hibir ses duymadm. Saat onbuua doru ben de yattm za

ten. Mahallede t yoktu. Gece saat bire doru da frtnann grilltsyle

uyandm.

Mignot kart sze:

- Bakn mum ok az yanm. Katil ocuun ak brakt pencereden

girer girmez mumu sndrm olmal.

Cinayeti, sokakta babo dolaan bir serserinin iledii, ak pencere

den ieri girerek nce ocuun rzna getii, sonra da onu boduu yo
lundaki bu dncenin arlk kazanmas orda bulunanlar arasnda tart

malara yol at. Kimsenin sz kimseyi tutmuyordu, herkes kendi dn

dnn dnda bir olasl kabule yanamyordu. Derken, belediye ba

kan ve jandarmalarn bekl'endii u anda, tartmaya ara verilir gibi olun

ca papaz Philibin sessizlikten yararlanarak sordu:
- Bay Simon ilede deil mi ki?

Mignot sarsntnn etkisinden kendini hala kurtaramam, akn, a-

kn bakt papaza, Marc bile ne diyeceini armt.

- Mutlaka evdedir Simon. Kimse haber vermedi mi?

retmen yardmcs ykse sesle.

- Vallahi, vermedi. Kafam allak bullak oldu... Bay Simon dn akam

Beaumont'da davetteydi, ama bu gece mutlaka dnmtr, evindedir. Ka

rs biraz rahatsz, hala kalkmamlardr belki de.

Saat henz yedi buuktu, ama zaten kapal olan gkyz ylesine ba

sk ve bulankt, avlunun bu ssz kesinde, kapkaranlk yeni bir tanyeri

aaryordu. retmen yardmcs yukar kp Simon'u aramaya kotu.

Dorusu, bir retmen yardmcs iin ei bulunmaz bir grevdi bu, y

netmenini byle bir haberle yataktan kaldrmak.

Simon, Beaumont'lu kk bir Yahudi saatinin oluydu, kendisinin

ya daha byk olan David adl bir kardei de vard. Mahkemelerde

yllarca srnp duran babalar, bir kazann sonucunda ldnde Simon

on be, aabeysi ise on sekiz yandayd. yl sonra byk bir sknt i

inde anneleri de ld. Simon retmen okuluna girdi, aabeysi ise baba

snn uran yriltmeye karar verdi. Okulu ok iyi bir dereceyle bitiren

20

Simon, evrenin byk kasabalarndan birinde on yl retmen yardmc

l yapt. Sonra. yirmialt yandayken, Trou Sokandaki, yeter sayda
mterisi bulunan, kk bir terzinin kz Rachel Lehmann'a ak olup o
nunla evlendi. ok gzel bir kzd Rachel, esmerdi, salar kara kara,
gzleri iri iri ve sevimliydi, taparcasna seviyordu kocasn. ki ocuklar
vard, drt yanda Joseph adl bir oullar, iki yanda Sarah adl bir kz
lar. Pedagoj i snavlarn da verip, otuziki yanda Maillebois okuluna a
tand, iki y ldan beri de bu okuldayd, dier retmen arkadalarna gre,
eine ender rastlanr bir hzla meslek hayatnda ykseliyordu.
Yahudileri Marc da sevmezdi. Bu duygu atalarndan miras kalmalyd.
zgr dGnceli bir insan olmasna ramen, nedenleri aratrmay dn
memiti hi. Ama Simon' a kar sevgisi vard, retmen okulunda birlikte
geen gnlerin dost anlar yayordu yreinde. Onunla senli benli konu
urdu. ok akll, iinde titiz, ok iyi bir retmen olduunu sylerdi her
yerde. Ne var ki ar krtasiyeci, ynetmeliklere sk skya bal, daima
ynetici lerini honut etme abas iinde rpnan, ar disiplinci, esneklik
ten uzak bir kimse bulurdu onu. Simon'un bu rkek, kl krk yaran tutu
munu Yahudilere kar alar boyunca srdrlen bir yldrma savann
olaan sonucuna balard. Btn Yahudiler gibi Simon'un da soydan ge
len bir korkuyla byle davrandn dnrd. Zaten Simon da tetik dav
ranmakta, yasalara, ynetmeliklere, stlerinin buyruklarna ar balan
makta bsbtn haksz deildi. Kardeler Okulu gibi dine dayal bir oku
lun bulunduu, Kapsen' lerin hayli gl olduu byle bir kasabaya g
retmen olarak atanmas nerdeyse bal bana bir rezaletti. Kendini ateli
bir yurtsever tantmas, Fransa'y gklere karmas, onu dnyann efen
disi biiminde tantmas Yahudiliini biraz olsun balatmaz myd?
Yannda Mignot'yla tela telaa geldi. Simon, ufak tefek, zayf, rkek
bir adamd. Salar kzl ve ksa kesilmi, sakallar seyrekti. Ikl mavi
gzleri, soyuna zg uzun ve dar burnunun altnda, ince dudaklar vard.
Ama yz dumanl, bulank ve anlamszd. Duyduu haberle ylesine
allak bullak olmutu ki, elleri titriyor, saa sola yalpa vura vura yryor,
dili kekeliyordu:
- Nasl olur, Tanrm byle vahi, byle canavarca bir ey, nasl oldu
Tanrm! Pencerenin nne geldiinde, gzlerini ocuun kk bedenine
dikip ylece kald. Tek bir sz syleyemez olmutu, yer yarlmt da ye
rin altna girmiti. Btn bedenini bir titremedir almt. Orda bulunanlar,
21

iki din adam, krtasiyeci grmceler, retmen kz, alamayna ara

rak sessiz soluksuz ona bakyorlard.

Marc'n, durumu kurtannak iin, ellerinden tutup bir eyler sylemesi

gerekti.

- Cesaret dostum kendini kaybetme.

Ama Simon'un, kulaklar sar gibiydi. retmen yardmcsna dnd.

- Yalvarrm Mignot, karmn yanna gidiniz. Bu durumu grmesini

istemiyorum. Yeenini ok severdi, bu korkun grntye dayanamaya

cak kadar hasta kadncaz.

retmen yardmcsnn yanndan ayrldnda, ksk bir sesle sylenip

duruyordu.

- Bu ne kara haberle uyantr! Tek bir sabahk erken uyanmamtk.

Zavall Rachel'im ne gzel uyuyordu, ve ben, uyanmasn diye, yannda

gzlerim ak, geireceimiz mutlu tatili dnQyordum kvanla ... Ben

gece dndmde uyandnTtm onu, frtnann sinir bozucu gilrUltUsO

yUzUnden saat e kadar da uyuyamamt.

Marc sordu:

- Saat kata dndn?

- On ikiye yirmi kala. Karm saati sordu, duvar saatine baktm.

- Ama bu saatte Beaumont'dan tren gelmiyor ki.

- Trenle gelmedim. Yemekli toplant hayli uzad, on buuk trenini ka-

rdim, on iki trenini beklememek iin alt kilometreyi yayan yrdm, bir

an nce karmn yannda olmak istiyordum.

Papaz Philibin hi ses karmyordu, ama rahip Fulgence enesini tu

tamyordu:

. - On ikiye yirmi kala! Cinayet de o zamanlarda ilenmi olmal. Hibir

ses duymadnz m?

- Hi mi hi. Alanda kimseler yoktu, uzaktan uzaa frtnann gUrUltU

leri geliyordu... Tek bir canl yarata rastlamadm yolda. Btn ev derin
bir sessizlie gmlmt.

- Zavall Zepherin'in kiliseden dnp dnmediine, uyuyup uyumad

na bakmak aklnzdan gemedi mi hi? Her akam bir ka dakika olsun

uramaz mydnz yanna?

- Hayr. Kk, imdiden akl banda, yetikin bir insan gibiydi,

mmkn olduu kadar zgr yetitiriyorduk onu. Kimin aklna gelir byle
bir durum, uykusunu blp rahatsz etmek aklmdan emezdi elbette.

22

MUmkUn olduu kadar gUrUltU yapmamaya alarak, doru odama ktm.

ocuklar ptUm, karm biraz iyilemi gmekten mutlu, bir sure konu

tuktan sonra, ben de yatama yattm hemen.

- Evet bUtUn bunlar aka grUIUyor.

Ve orada bulunanlar sonunda, cinayeti, sokakta dolaan bir serserinin,

pencereden girip iledii, sonra yine pencereden kat kansna vardlar.

Simon'un anlattklar, retmen kzn, Rouzaire'in sylediklerini dorulu

yordu. yle ki krtasiyeci Milhomme grilmceler bile, gece olur olmaz

sokakta ktU suratl bir adamn dolatn grdk deyip, ktlar. Zor i

aslnda.
Ne var ki katilin bir serseri olabileceini yalnzca Marc'n akl kesmi

yordu. Balangta, byle bir eyin olabileceini sanmt ama, gittike bu

ihtimali zayf buluyordu. Adamn, ocuu tanyan biri olmas daha akla
yaknd. Katil ocukla nce biraz sohbet etmi, pohpohlam, inandrc
szler sylemi olamaz myd? Ardndan o in saldn olay gelmiti

birdenbire. lgnca UstUne atlp, sesini soluunu tkam, rzna gemi,

vahi bir ekilde ldUmOtU. Ama bUtUn bunlar yle kamakark ey

lerdi ki, Marc ksa bir genelleme yaptktan sonra yeniden karanlklar iin

de, eliik varsaymlar atmas iinde bocalayp kalyordu. Simon'u a

vutmak iin:
- "BOtOn kantlar ak, gerek er ge ortaya kacaktr" dedi.
Mignot, Bayan Simon'u odasndan dar kmamasnn gerekliliine

inandrdktan sonra dnUp gelirken, Belediye Bakan Darras da yannda

U jandamayla birlikte grOndU. Darras, inaat mteahhidiydi, gittike de
ytkUnO tutuyor, zenginleiyordu. Krk iki .yalarnda, deirmi, pembe

yOzlO, kumral bir adamd. Salar ksa kesilmi, sinek kayd ra olmutu.
Hemen pencerenin kanatlarn itip, nUne iki jandarma dikti, bir OUncQ
jandarmay da ierdeki koridora, oda kapsnn nOne yerletirdi. Kapy
yalnzca bir kilit dili tutuyordu. Zephirin kapsn hi bir 7JUTlan kilitle

mezdi. Darras nbetilere ciddi emirler verdi; kimse hibir eye dokun

mayacak, cinayetin ilendii rere kimse yaklamayacakt. Bakan hemen

Beaumont'a, mahkemeye bir tel ekti, yarglar beklemeye baladlar. tik

trenden karlard, Papaz Philibin ve Fulgence, ileri olduunu , leden

sonra, amaanlarn datlmasyla uramak zorunda bulunduklarn sy

leyerek izin istediler, Darras, bir an nce bu ilerini halledip dnmelerini,

ira Cumhuriyet Savcsnn kendilerine, cesedin yanndaki "Petit
23

Beaumontais" .gazetesiyle yaz rnei hakknda sorular sorabileceini ha

trlatt. Alan gittike kalabalklayor, toplanan halk "Katile lllm" diye
baryordu. Jandannalar bouna onlar datmaya urat. Bu srada
Simon da odadan kp, Belediye Bakan Darras, Marc, Bayan Rouzaire
ve M ignot ile birlikte, bllyllk bir dershanede sorgu yargcn beklemeye
baladlar. GUne, oyun avlusuna alan bllyllk bir koridordan ieri dolu
yordu.
Saat sekizdi, anszn patlayan frtnal bir sanaktan sonra gkyllzll du
ruldu, sevimli bir hal ald. Saat dokuzda, Cumhuriyet Savcs Raoul de la
B issonniere'le, sorgu Yargc Daix geldi. Cumhuriyet Savcsnn yllzlln
den skld okunuyordu. Her ikisini de heyecanlandrmt ilenen cina
yetin bUyUklU. Bissonniere, ufak tefek, kara kuru, evik bir adamd, yll
z ocuk yllzll gibiydi, kurallara uygun, kusursuz favorileri vard. Son de
rece tutkulu bir insand, krkbe yalarnda, mesleinde bu derece yksel
mesine ramen, tutkular dinmek bilmiyor, onu Paris'te yargla geti
rebilecek nemli bir dava kolluyordu. Sorgu yargc Daix, uzun boylu,
zayft, yllzll bak srt gibi inceydi, savcnn tersine kl krk yaran, titiz,
kendini mesleine vermi bir insand . Hereyden kukulanan, ekingen bir
yaratl vard, yle ki, irkin, yosma, savurgan ve yoksul yaadklarn
syleyip ileden kan kars, tutkulu bir insan olmamasn bana kakar
dururdu kocasnn. Cumhuriyet savcs ve sorgu yargc okula gelip, nce
oday grmek istediklerini sylediler, tanklar, odadaki ilk aratrma ve
gzlemlerden sonra dinleyeceklerdi.
Simon ve belediye bakan Darras onlara elik ederken, Marc, bayan
Rouzaire, Mignot, bUyUk dershanede dnlerini beklediler. Az sonra Pa
paz Philibin ve Fulgence da gelip aralarna katld. Yarglar grUndUler.
C inayetin bUtlln delillerini tesbite almlar ve bilinen en kk ayrnt
lara kadar renmilerdi. "Petit - Beaumontais" gazetesi ve yaz rnei de
ellerindeydi, bu kantlara byllk nem verir grnyorlard. Hemen
retmen masasna oturup bu iki kant tartmaya, incelemeye baladlar.
zellikle yaz rneini, her iki retmene, Simon ve Marc'a, bazen de
retmen kzla iki papaza gstererek bilgi alyorlard. Yaplan i henllz bilgi
alma eklinde olduundan imdilik tutanak dzenlenmiyordu.
Marc:
- Bu yaz rnekleri bUtiln okul larda kullanlmaktadr, hem din okulla
rnda, hem laik okullarda, diye konutu.

24

Papaz Fulgence da bunu onaylad:

- Evet, bu okulda olduu kadar, bizim okulda da kullanlr bu yaz r
nekleri.
B issonniere cevab kesinletirmek istiyordu, Simon'a sordu:
- rencilerinizden birine byle bir yaz rnei verip vermediinizi bir
dUnn. "Birbirinizi Seviniz" cmlesinin bir eyler hatrlaas gerek si

ze.

Simon cevaplad:
- Snfmda asla byle bir yaz rnei kullanmadm. Sizin de belirtti
iniz gibi baym, byle bir rnek kullansaydm elbette tanrdm.
Cumhuriyet Savcs ayn soruyu bu kez de papaz Fulgence'a sordu.
Fulgence nce hafif duraklad:

- Okulun tek retmeni ben deilim. sidore, Lazarus ve Gorgias kar

deler de var, onlar da okulumuzun retmenidir, kesinlikle birey syle

yemem ben size.
Sonra, bir sre durup ekledi:
- Ama hayr, byle bir yaz rnei asla kullanlmyor okulumuzda.
Yarglar direnmediler, kada byk bir ilgi gstermez grndler
hatta, ama yine de st kesinin kopuk olmasna ve kopuk parann bu
lunmamasna atklarn sylediler.
Sorgu yargc Daix ald sz:
- Bu yaz rneklerinde hazan okulun mhr bulunmaz m?
Rahip Fulgence cevaplad:
- Evet hazan bulunur.
Marc atld:
- B izde asla, szgelimi ben, bu rneklerin stne asla mhr vurma
mmdr.
Simon sakinsakin ekledi:
- Bir dakika, bakn bende yaz rnekleri var urda, ama ben stne
deil, altna vururum mhr, buraya.
Yarglarn aknln grnce, o zamana dek, sessiz ve dikkatle
bekleyip duran Philibi'' in dudaklarndan hafif bir glmseme geti ve a

raya girdi:

- Gerei bulmak ne kadar g deil mi? Bakn, bu da sizin u anda

incdeyip durduunuz lekeye benziyor, onu bir adn ba harfleri sanan ol
du bouna, bence bir mrekkep lekesi olsa gerek, rencinin biri parma-

25

yla silmeye alm.

Daix;
- retmenler bu yaz rneklerinin Ustllne imzalarn korlar m?
Rahip Fulgence;

- Evet, bizim okulda konur.

Simon ve Marc bir azdan bardlar:

- Hayr, hayr, belediye okullarnda imza konmaz, biz imzalamyoruz.

Bayan Rouzaire atld bu kez;

Yanlyorsunuz, yaz rneklerine okulun mUhUrOnU vunnam ama bazan

admn baharflerini yazdm olur.

Savci Bissonniere, bir el hareketiyle tartmay durdurdu. Bu tllr ikinci

dereceden sorularn ii daha beter arap sana dOndilrdilUnU meslek de

neyleriyle biliyordu. nemli olan kadn yrtk kesiydi, bu konuda bilgi

almak gerekirdi, bir mUhUr ya da imza varsa, o yrtk kedeydi mutlaka.

Ve tanklara cinayetin nasl farkna varldn anlattnnaya balad.
Mignot, ardna dek ak pencerenin nasl dikkatini ektiini, ceseti grn
ce nasl dehete kapldn yeniden anlatt. Bayan Rouzaire, Mignot'nun

sesini duyunca nasl kotuunu, akamki trene ocuu nasl gtllrOp ge

tirdiini, Zephirin'in nasl pencereden srayp ieri girdiini, Papaz

Philibin'le Fulgence'n bir rastlant sonucu oradan geerken nasl mese

lenin iine girdiklerini, oday ne durumda bulduklarn, kalt tomarnn
tam bulunduu yeri, masann UstOne konmadan nce ne durumda olduu
nu bir bir aklad. Marc da tekilerden sonra oraya geldiinde karlat
olaylan syledi. Onlar dinledikten sonra, savc BissoMiere, Simon'u sor
guya ekmeye balad;
- Saat on ikiye yinni kala geldiinizi ve bQtlln evin bUyOk bir sessizlik
iinde olduunu, karnzn uyuduunu sylediniz.
O anda sorgu yargc Daix szUnU kesti;

- Bayan Simon'un da burada bulunmasnda yarar yok mu savc bey?

Ksa bir sre olsun aa inemez mi?

Savc Bissonniere ban eerek onaylad. Simon yukarya, karsn

annaya kt, birka dakika sonra birlikte dndler.
Rachel, ev iinde giydii uzun bir elbiseyleydi, ok gzel bir kadnd,
sessizlik iinde salona giriiyle, herkesde derin bir sevgi ve hayranlk u

yandrd. iekleri andran, soyuna zg bir gzellikti bu, yz incecik,

oval, salar ksa, teni duru pembe, dudaklar knnz, dileri inci gibi prl
26

prld. iri gzlerinde insan okayan bir tatllk vard. Ona bakar bakmaz
ak duyuyordu insan, gizli bahelere kapanan doulu kadnlar gibi, evine
kapanp, kocasna ve ocuklarna adamt hereyini. Simon kapy kapatt,

ocuklar drt yandaki Joseph'le, iki yandaki Sarah da kendilerine

tembihlenmesine ramen, annelerinin ardndan frlamlard. Annelerinin

eteklerinin altna girdiklerinde, yarg bir el iaretiyle ocuklarn orada

kalmalarnda bir saknca olmadn belirtti.

La Bissonniere apkn bir adamd, bylesi bir gzellik karsnda etki

lenmemesi imkanszd, sesine flt sesi gibi melodik bir hava verip sorula
rn sormaya balad:
- Kocanz dndnde saat on ikiye yirmi mi vard?
- Evet efendim, duvar saatine bakp yatmtk, bir sore yatakta,

karartp, ocuklar uyandrmamak iin hatif sesle saat on ikiyi alana dek
konutuk.
- Ve siz hanmefendi, kocanz eve gelinceye dek, saa t on buukla on
bir buuk arasnda, hibir ses duymadnz m, ayak sesi, insan sesi, devri
len eyalarn grilltsO, bouk lklar falan gibi, hibir ey duymadnz

m?
- Hayr, baym, hisir ey duymadm. Uyuyordum, kocamn odaya gi
riiyle uyandm. Evden ktnda hastaydm, beni dzelmi durumda g
rnce ok sevindi, sevgiyle kucaklad, yle gUIDp oynuyordu ki; evreyi
rahatsz etmesinden korkarak susturdum onu, ortalk sessizdi nk. Ah,
ah! Kim derdi bamza byle bir ykm geleceini!

Allak bullak olmutu, yanaklarndan rmak gibi yalar boanyordu,

kocasnn kendisine g vermesini, avutmasn istercesine ona dnd. Ka
rsnn aladn gren Simon da alyor, nerde bulunduunu unutarak

karsn kollarna alp derin bir sevgiyle gsne bastryordu. ocuklar

balarn kaldrmlar kaygyla bakyorlard. nsan son derece duyguland

ran ackl bir grntyd bu.

Bayan Simon anlatmaya devam etti:

- Kocam grnce biraz armtm, nk o saatte tren yoktu. Yataa

girince kocam nasl geldiini anlatt.

Simon araya girdi.

- Evet, bu davette bulunmak zorundaydm, dnte, istasyona geldi

imde bir de baktm ki on buuk treni kalkmt, vagonlarn nmden akp
gidiine seyirci kalmak kahretti beni, on iki trenini beklemeksizin hemen
27

yayan yola dtm. Alt kilometrelik bir yoldu topu topu, yrnmeyecek
bir uzaklk deil dedim kendi kendime. Gece hayli gzel ve scakt. Saat
bire doru, frtna ktnda, hala karmla konuuyorduk, o da uyuyama
mt. Bu sabah da ite bu yzden, erken kalkamadk, oysa bamzda kor
kun bir felaket varm.
Rachel yeniden alamaya baladndan, Simon, hem ak, hem bir
baba gibi yeniden barna bast karsn !
- Sakin ol yavrum, k btn yreimizle sevdik, kendi ocuu
muz gibi baktk ona, bu iren ykm bizim hatamz yznden deil ki.
Ordakiler de ayn dncedeydiler. Belediye bakan Darras retmen
Simon'u beeniyor, ok drst, ok alkan bir insan olarak nitelendiri
yordu. M ignot ve bayan Rouzaire de Yahudilerden hi holanmamalarna
ramen ayn kandaydlar. Simon'un tavr ve davranlaryla kendini sev
diren bir insan olduunu sylyorlard. Papaz Philibin'le Fulgence'a ge
lince, salondaki varlk ve nesnelerin iine ilercesine keskin gzlerle ba
knp, bu genel yarg karsnda ses karmadan yle duruyorlard. Yarg
larsa imdilik tek bir varsaymla, katilin pencereden girerek cinayeti ile
yip yine pencereden kt varsaymyla yetinmek zorunda kaldlar. Bili
nen tek ey cinayetin saat on buukla on bir arasnda ilendiiydi: Cina
yetin kendisine gelince, hunhar ve vahice ilenmi, cani karanlklara ka
rp kaybolup gitmiti.
Marc, yarglar ilemlerin dzenlenmesiyle babaa brakp, Simonu
kardee kucakladktan sonra eve, yemee dnmek istedi. Kar koca ara
sndaki sahne pek etkilememiti onu, birbirlerini ne denli taparcasna
sevdiklerini biliyordu. Ama yine de gzlerinin, sevgi ve efkatle yaard
n duydu. Halkn gittike kalabalklat alandan geerken Saint - Mar
tin Kilisesinin saati on ikiyi vuruyordu. Kalabaln arasndan glkle
geecek bir yol bulabildi. Cinayeti duyduka drt bir yandan yeni yeni in
sanlar geliyor, kapal pencerenin nnde itie kaka ieri bakmaya al
yorlar, jandarmalar onlar bouna datmaya urap duruyorlard. Cinayet
azdan aza dolarken biim deitiriyor, daha bir abartlyor, biriken
toplu!uun fkesi daha ok artyordu.
Marc tam kendini kurtarmt ki bir papaz yanat yanna:
- Okuldan geliyorsunuz deil mi Bay Froment? Ortalkta dolap duran
bu korkun eyler gerek midir?
Saint - Martin Kilisesi rahiplerinden Quandieu'yd bu soran. Krk
28

yanda, iri yar, etli canl, tatl yzl, gk gzl, yuvarlak yanakl, ince
eneli bir adamd. Marc kendisiyle, kaynanasnn evinde tanmt, bayan
Duparque'n hem dostuydu, hem ynetmeni. Papazlar hi sevmedii hal
de bu adam, ho grl, mantkl duyarl biri olduundan, beenirdi.
Marc birka kelimeyle, canavarca ilenen cinayeti, zetledi.
Papaz ackl bir sesle:
- Ah, zavall bay Simon, ne byk bir ac, ne kadar ok severdi yee
nini, elinden geleni yapt bu ocuk iin! Ben tanm iyiliklerine, dedi.
Papazn azndan kan bu szler Marc ' n houna gitmiti, bir sre da
ha sohbet etti onunla. O srada bir kapsen papaz yaklat, Theodose'du
bu gelen, komu kilisedeki kk bir rahipler topluluunun bayd. Yz
gzel, baklar ateli bir insand. Gsterili saka l daha bir sslyordu
saltanatl grnn. Gnah karmak iin hep ona giderlerdi. Pek nl
bir rahipti, scak sesi btn sofular cotururdu. Aralarnda gizli bir mca
dele olmasna ramen, rahip Quandieu Tanrnn bu gen ve alak gnll
hizmetisine kar sayg gsteriyordu. Theodose, gelir gelmez, olaydan
duyduu derin heyecan dile getirdi: zavall ocuk dm akam kilisede,
kvr kvr kumral salaryla tpk bir melek gibiydi, btn yreiyle Tan
rsna vermiti kendini. Bu adamdan holanmyordu Marc, o daha azn
aar amaz ayrlmak iin izin istedi, yolda bir kez daha durmak zorunda
kald, bir el omuzundan tutmutu.
- Vay! Siz ha, Ferou ! . .. Maillebois'dasnz demek?
Ferou, Jonvi lle'e drt kilometre uzaklktaki Moreux'de retmendi .
Moreux, kendisine zg, papaz bile bulunmayan bir kyd, kyn din
ilerine Jonville papaz bakard. Kars ve U kk kzyla yoksul bir ya
am srdryordu. Otuz yalarnda, dev gibi biriydi, giysileri stnde her
zaman ksa grnrd. Kemikl i, uzun, kt burunlu, koca azlyd, banda
salar kirpi gibi dimdik duruyordu. Kocaman elleriyle ayaklarn ne ya
pacan, nereye sdracan bilemezdi.
- Karmn teyzesi bakkaldr, biliyorsunuz. Onu grmeye geldik, bu
nasl itir yahu, kk bir ocuun rzna geip bomak, bu ne canavarlk
tr! Papazlarn hayli gl olduklar bir yer buras. Softalar, gericiler, bu
olanaktan yararlanp tepemize binerler artk!
Marc, ok akll, ok okuyan biri olarak tanrd onu, ama srd yok
sul yaam iyice ktmser bir hale getirmiti Ferou'yu, yine de byle bir
sz etmesine at.

29

- Nasl tepemize binerlenni? Bu iin biz retmenlerle ne ilgisi var?

- Nasl m? Pek iyisiniz dorusu, tanmyorsunuz bu papazlar. Hem
syleyin bakaym. Simon'un, yeeninin rzna geip ldrd yollu sz
ler gelmedi mi kulanza?
Marc, fkeden kpknnz kesildi. Ferou ok oluyordu artk, kiliseye
kar nefreti yznden samalyordu.
- Aklnz m kardnz siz? Simon'dan phelenmeye kimse cesaret
edemez, kimse aklndan geiremez byle bir eyi. Onun ne kadar drst,
iyi bir insan olduunu herkes bilir. Az nce rahip Quandieu, zavall ocu
a nasl babaca davrandna ben tanm dedi.
Ferou glmeye balad, uzun at kafasnda salar daha beter dikildi.
- Ah, ok garipsiniz siz, pis bir Yahudi iin bu adamlarn kendilerini
skntya sokacan m sanyorsunuz? Pis bir Yahudiyi kurtarmak iin
gerei aramaya deer mi? Pis Yahudinin sulanmas gerekiyorsa, Rahip
Quandieu de, tekiler de, Fransz genliini zehirleyen biz Tanrsz ve
yurtsuzlarn da su ortakl sayesinde, gereini fazlasyla yaparlar, syle
yeceklerini fazlasyla sylerler.
Marc, kar durduka, o daha bir iddetle devam ediyordu konumaya:
- Moreux'de olanlar ok iyi biliyorsunuz, alktan gevriyorum orada,
stelik horlanp, kk grlyorum, a it gibi dolanan en yoksul kyl
den daha yoksul durumdaym. Pazar dualarn yaptnnaya gelen rahip
Cognasse, yle bir karsna ksam, herkesin iinde yzme tknneye
kalkar. Neden? Koroya katlmyorum, an aldrmyorum da ondan. Yiye
cek ekmek bulamazken kilise anyla m uraacaktm yani.
Cognasse'

bilirsiniz,

belediye

bakann

kazanal

beri,

Rahip

Cognasse' n

Jonville'de anna ot tkayabi ldiniz. Ama yine de her gn mcadele halin

desiniz onunla, eline imkan gese para para ederler bizleri... retmen
ha, hayvandan daha adi, uak gibi bir insan olarak gryorlar retmeni,
onursuzun piin teki onlar iin retmen. Kyller, pheyle bakyor bize,
papazlar, bir pundunu bulsalar her yanda ncil'den baka kitap okutulma
sn diye cayr cayr yakarlar hepimizi.
Ac, ac anlatyor, ilkokul iblisleri adn takt retmenlerin ektii,
katland skntlardan, iinde bulunduklar yoksul durumdan, yaknyor
du. Ferou bir bahvan ocuuydu, kyokulunu baaryla bitirmi, ret
men okulunda en iyi notlar o almt. Her zaman para sknts ekmi,
Maillebois'da retmen yardmcs iken bir kz gebe brakm, bu yzden

30

de kendisinden daha yoksul birisiyle evlenmek zorunda kalmt. Kars

hali vakti yerinde bir aileden olduu, zaman zaman karsnn anneannesin
den yardm grdkleri halde, ok daha mutlu olmalarna ramen Marc da
ayn durumda deil miydi? O da her zaman para sknts ekmiyor muy

du, onurunu ve bamszln kurtarmak iin kyn papazyla srekli bir

mcadele iinde deil miydi? Ne var ki, kzlar okulunun retmeni bayan
Mazelin'in yardmlar sayesinde, yava yava Belediye Encmen yelerini
ve btn ky kazanmay baarabilmiti. evrede baka bir rnek yoktu;
bu mcadaleyi koullar elvermiti de kazanabilmiti. Maillebois'da da

ayn eyler olmuyor muyd u ? Bayan Rouzaire de saf bir rahibeymi gibi

grnyor, rencileri sk sk kiliseye gtryordu, papazlar kurulu, ba

yan Rouzaire'n sayesinde, Maillebois'da ayrca dinsel eitim yapan bir
kzlar okulunun almasn gerekli grmemiti. Ya Simon? drst bir insan
olduu halde kendisine pis Yahudi gzyle baklmasn diye herkese ho
grnmeye, yaranmaya alyor, halk zehirleyip duran papazlar yerlere
kadar eilerek sel!mlamak zorunda kalyordu.
Ferou, fkeli bir sesle kesip att.
- Bu adamlara gre, pis Yahudi her zaman pis Yahudidir ve pis Ya
hudi olarak kalmak zorundadr! Bakn siz de greceksiniz sonunu. Ve u
zun gvdesini sarsan acaip bir yryle kalabala karp kayboldu.
Marc, omuzlarn silkerek bakakald arkasndan, Ferou'yu yar. deli bir
insan gibi gryordu, zira izdii tabloyu ok abartlm buluyordu. ans
szlk yznden

sonunda

saptm

biriyle tartmak neye yarar ki?

Capucins Alanna doru yoluna devam etti ama, yine de, retmenin sy
ledikleri iine bir kuruntu sokmutu.
Marc, Capucins Alanndaki kk eve geldiinde saat on ikiyi eyrek
geiyordu. Ve onbe dakikadan beri, Duparque hanmlarla Genevieve,
yemek salonunda, yemek masasnn karsnda onu bekliyorlard. Dama
dn bu kez de yemee ge gelii bayan Duparque' iyice ileden karm
t. Konumuyordu ama, masaya serte oturuu, peeteyi a ekliyle f
kesini ortaya koyuyordu.
Delikanl durumu aklayp zr dilemek zorunda kald:
- Ge kaldm iin balayn, yarglar bekledim, alan yle kalaba
lkt ki gemenin imkan yoktu.
Bykanne dayanamayp patlad:
- Umarm bu iren olaya burnunuzu sokmadnz?

31

- Elbette, aslnda bir retmen ve arkada olarak ilgilenmek grevim

ama, yine de karmak istemezdim.
Pelagie, kaygana, pirzola ve patates presi koydu tabaklara, Marc, en
ince ayrntlara dek anlatt olay, bildiklerini. Genevieve, dehetten titreye
rek dinliyordu, annesi bayan Barthereau da son derece duygulanmt, b
yk annesinin ne derece zldn anlamak istercesine kaamak gzler
le bakp, gz yalarn zor tutuyordu. Bykanne kurallara kar den her
eyi knayan bir kadnd, istifini bozmadan yemeini yiyordu, sonunda
unlar syledi:
- Genliimde yle bir olay olmutu. Beaumont'da bir ocuk kaybol
du. Saint - Maxence Kilisesinin sundurmasnn altnda drde bulunmu
buldular, gs oyulmu, yrei karlm. ocuu Yahudilerin ldrd
, Yortularnda yedikleri mayasz ekmee yreini koyduklar sylendi.
Marc, az bir kar ak ona bakyordu:
- Hi de ciddi konumuyorsunuz bykanne, byle alaka samalkla
ra inanmyorsunuz umarm?
Bykanne, evet ya da hayr diye dorudan cevap vermeden souk
gzlerle bakt damada.
- Ben yalnzca aklma gelen eski bir olay anlatyorum, kimseyi sula
dm yok.
Pelagie erezi getirdiinde, eski bir hizmeti olmann verdii zdenlik- .

le konumaya katl d .

- Bayan kimseyi sulamyorum demekte hakl, keke herkes onun gibi

yapsa. Bu cinayetten beri mahalle birbirine gir iyor, korkun szler dn
yor ortada, iinin birinin Kardeler Okulunu yakmal diye bardn
duydum.
Bu sz zerine byk bir sessizlik oldu. Marc, duygulanp doru sy
lemi gibilerden canl bir hareket yapt, ama fikirlerini aa vurmamas
nn daha yerinde olacan dnerek hemen toparlad kendini.
Pelagie konumasn u szlerle bitirdi:
- Armaanlarn datmn grmek istiyorum, hanmefendi izin vere
cekler mi? Yeenim Polydor'un armaan falan almayacan ok iyi bili
yorum, ama yine de bu treni grmek isterdim. Ah, ah zavall Kardeler
Okulu, trenleri yasa brnd, en iyi rencilerinden birini yitirdiler.
Bayan Duparque bir ba iaretiyle izin verdiini belirtt i , sonra, baka
eylerden konumaya baladlar, yemek bitti. Bu ask yzl sofrada, glen

32

tek bir yz vard; kk Louise, her zaman gler yzl, kvanl gnneye
alt anne ve babasnn allak, bullak olmu hallerine akn akn baka
rak, dunnadan glyordu. Sinirler gevedi, aile bir sre, ili dl sohbete
koyuldu.
leden sonra, Kardeler Okulundaki annaan datm ok heyecanl
geti. Bu toplant hibir zaman bylesi kalabalk olmamt. Toplantya,
Valmarie Kolej i retim bakan Philibin Babann bakanlk etmesi daha
bir ihtiam kazandnnt. Kolej in mdr, tannm cizvit Rahip Crasot
varlyla, toplantnn nemini daha bir arttryor, Kardeler Okulu'na b
yk bir nem verdiini gsteriyordu. Blgenin gerici milletvekillerinden,
evrenin en gzel atosu olan Desirade atosunun sahibi Kont Hector de
Sangleboeuf de oradayd. Kars bir Yahudi bankacnn, Baron Nathan'n
kzyd, evlenirken

drahoma olarak birka milyon liray da beraberinde

getinniti. Ama kalabaln asl nedeni bu sabah ortaya karlan canavar

ca cinayetti, Kardeler Okulu rencilerinden kk Zephirin' in rzna
geilip boularak ldrlmesiydi. Capucins Alannda ite bu yzden ine
atsan yere dmeyecek kadar byk bir kalabalk vard. Rahip Philibin,
Kardeler Okulunu, saygdeer Fulgence karde ve dier retmen
kardeleri lsidore, Lazarus ve Gorgias' e e gklere karrken, kk
Zephirin, iskemlelerin sk tepi yerletirildii, u kerevetin ykseldii lo
avluda arkadalar arasnda duruyor gibiydi. Bask alnl, ksa sal, kartal
gagas gibi koca burunlu, elmack kemikleri kpknnz, sivri dili, koca
azl clz bir adam olan Gorgias dl listesini okumaya balaynca kala
balk daha da artt. Zephirin snfn en iyi rencisiydi, btn dlleri o
almt, ad sk sk okunuyordu. Yakas lekeli kara bir cppeye brnm
olan Rahip Gorgias, sra Zephirin'in adna gelince yle ar ar sylil'yor
du ki, her seferinde kalabalk yeniden rperiyordu. Ad her okunuta, za
vall Zephirin'cik bana taklacak tac ve yaldzl kitab almak iin yerin
den doruluyordu sanki. Ona verilecek talar ve kitaplar nasann stne
her konuta derin bir ekilde hayata gzlerini yuman, ikencelerle ldr
len ve kk bedeni, urda bir odada bekleyip duran bu zavall ocuun
annaanlar masaya her konuta bu sessizlik ve boluk yenileniyordu.
Hibir ey bu sessizlik, bu boluk kadar arpamazd insan. Topluluun
duyarl gittike oald, hkrklar duyulmaya balad. Rahip Gorgias,
dudaklarn at gibi aralayarak boyuna ocuun adn okuyordu. Adamn
sinsice alay eden, srtan bir hali vard, kazma dileri grlyordu.

33

Tren tedirgin bir havada sona erdi. Kardeler Okulu rencilerini o

nurlandrmak iin bir hayli seyircinin toplanm olmasna ramen herkesin
keyifsiz, tasal bir grnm vard, kafalar endieyle, korkuyla doluydu.
Dal daha da beter oldu. Alana ylan ii ve kyllerin aznda
Pelagie'nin yemekte szn ettii iren eyler dolayordu. Geen yl
gene iren bir qlay olmu bu okulda, olaya ad karan rahibi stleri he
men gzden uzaklatrmlar, olay hasr alt etmilerdi. Bu okulda daha
nice iren eyler dnd halde renciler bask ve korku yznden a
zlarn ap tek bir ey aklayamyorlard. Bu sylentiler azdan aza
geerken daha bir abartlyor, sulamalar gittike belirginleiyor, havada
intikam kelimeleri uuuyordu. "Sulu yine kurtulacak myd?" Bu kanl
pislik yuvas hala kapatlmayacak myd? Kalabalk dalmaya yz tutup
da uzun kara cppelerinin iinde rahipler grnnce yumruklar havaya
kalkt, katillere lm bartlar duyulmaya balad, bir grup insan Rahip
Crabot ve Philibin'i yuhalayarak ardndan geldiler. Her iki papaz solgun
ve tedirgin bir yzle yrrlerken Rahip Fulgence da Kardeler Okulunun
kapsn dikkatle srglyordu.
Marc, Bayan Duparque' n kk evinin penceresinden merakla izledi
bu sahneyi, hatta bir aralk merak bsbtn artp olay daha iyi grmek i
in kapnn eiine kt. Oysa Ferou neler samalamt, cinayetin
Y ah udiye ykleneceini, papazlarn bu olaydan yararlanp laik okullara
ykleneceini buyurmutu peygamber gibi. Ama bak, bu i Kardeler O
kulunun bana patlamt, kalabaln lklar, gittike artan fkesi, iin
daha da sarpa sarabileceini, olayn suluyu da ap pazlar topluluuna
mal edilebileceini, katil gerekten papazlardan biriyse kilisenin kolay
kolay paay kurtaramayacan gsteriyordu. Marc Ferou'nun kantlara
dayanmayan bu phesini drst olmayan bir dnce eklinde deerlen
dirdi. Rahip Philibin ve Fulgence'n soukkanl davrann beenmiti.
zgr, dnc e leri n yarglardan arnm bir insan olmak isterdi, bu yz
den ar drilstt, ar derece hogr sahibiydi. Bu korkun dramn, yo
un karanlklarn arkasndan gerein ortaya kaca gn bekliyordu.
Pelagie,

bayramlklar

stnde, yannda on

bir yandaki

yeeni

Polydor Souquet, alml alml geliyordu. Yeeninin, koltuk altnda, ka

pa yaldzl gzel bir de kitap vard .
- "Uslu renci armaann ald yeenim, beyefendi, okuma yazma
armaanlarndan daha deerli, deil mi?" diyordu.

34

Gerek u ki, yumuak ve aptal bir renci olan Polydor srekli tem
belliiyle papazlar bile artyordu. iman, uzun kafal bir oland,
salar da yilzil gibi soluktu. B abas hi ayk gezmezdi, annesini kk
yata yitirmiti. Babas isiz gsz, sokaklar arnlayp dururken olan
ans eseri yaard. almaktan nefret ediyordu, zavall teyzesi bir gn o
nu Kardeler Okulunu bitirmi bir insan olarak greceini dleye dursun,
o sk sk mutfaa gelir, yemeklerin en gzel paralarn gvdeye indirme
ye bakard.
Pelagie, yeeninin armaan almasnda kvan duymasna ramen, tit
reye titreye ardna dnp, fkeyle bakyordu kalabala.
- unlarn sylediklerini duyuyor musunuz baym, u anaristlerin
samalarn? rencilere can gnlden bal, onlara ana sevgisi ve ba
km gsteren zverili rahiplere neler sylyorlar! .. rnein Polydor'u d
nn, babasyla burdan bir kilometre uzakta, Jonville yolunda oturur.
Dn akam, bu trenden sonra ne olur ne olmaz diye rahip Gorgias evinin
kapsna dek gtrd onu, deil mi Polydor?
Olan bulank sesle.
- "Evet" dedi.
- Bu adamlar da kalkm Kardeler'e atp tutuyorlar. u ocuun bana bir ey gelmesin diye zavall rahip Gorgias, gece vakti ta eve dek g
trd, gidi, geli, iki kilometre yol yrmek zorunda kald. Doru! Byle
kibar, byle dnceli olmak yaramaz bizim adamlarmza.
Marc ocuu inceliyor, byle susup duruu, uyur gezer gibi duruu tu
hafna gidiyordu. Konuulanlar genellikle dinlemezdi, Pelagie'nin syle
diklerine

de

kulak

verdii

yoktu.

Salona

girdiinde

kaynanas

Berthereau'yla byk anne Duparque' her zamanki gibi rg rerken

buldu. Ama karsnn elindeki kitab brakp heyecanla pencereden alana
baktn grnce o da telaland. Kars yanna geldi, nerdeyse boynuna
sarlacak gibiydi. Bu korku ve heyecanl haliyle son derece gzellemiti.
Sordu kocasna:
- Neler oluyor alanda? Kavga m edecekler yoksa?
Telalanacak bir durum olmadn syledi. Byk anne ban nn
deki iinden kaldrp mrldand:

- Umarm bu iren olaya bumunu sokmuyorsundur Marc. kardeler

den phelenmeye kalkmak gerekten delilik! Tanr cn brakmaz son

ra.

35

il.

Marc, btn gece uyuyamad. Bir gn nceki olaylar, canavarca cina

yet, allak bullak etmiti zihnini. Tam bir bilmece gibiydi olanlar, sevgili
kars Genevieve, m l ml uyurken, yanndaki kk yataktan, sevgili
kz Louise'in soluk allarn dinlerken, olayn en ince ayrnt larn tekrar
tekrar yayor, edindii bilgileri bir dzene koyuyor; cinayetin karanlkla
rna inmeye, gerei bulup karmaya urayordu.
Marc, mantkl ve kl bir kafaya sahipti. Her eyin akseik belir
gin, salam, kesin temellere dayanmasn isterdi. Salt geree kar tutku
su da bundan gel iyordu zaten. Kesinlik, en belirgin, en tam, en kararl bi
imini almadan ii rahat edemez, huzura, mutlulua kavuamazd . Byk
bir bilgin deildi, ama bildiini de, hibir pheye yer vermeyecek, kesin
ve gerek bir ekilde, deneylerle dorulanm olarak bilmek isterdi. p
hesi son bu lunca sknts da diniyor, ite ancak o zaman eski kvancna,
salna kavuabiliyordu. Gerek tutkusu, gerei bakalarna da ret
mek, herkesin kafasna, yreine sokmak tutkusunu da beraberinde ta
yordu. te o zaman gerek, gzelim armaanlarn sunuyor, hereyi, ka
vutuu aydnlk iinde sadeletirip snflandryor, karanlklar sadelie,
rahatla kavuuyordu. En ksr, en verimsiz eylere bile ilgi gsterip, on
lara ruh ve hayat veriyordu. Dil bilgisi ve aritmetie bile duygu katp, on
lar hikaye gibi anlatyordu renc ilerine. Doutan retmen yaradll
bir insand.
Bu renme ve retme sevgisinin, on yedi yanda olgunluk snavn
verip; ta basmasyla ilgili rakln tamamlamak zere Beaumont'a,
Papon - Laroche' larn yanna geliiyle farkna varmt. Burda alrken
okul tablolarn ok daha anlalmas kolay, ok daha sade bir hale sok
mu, kkleri eitmekle ne bUyk bir mutluluk duyduunu grm ve
hayatta bundan byle tutaca yolu kararlatrmt. retmen Okulunun
bugnkU ynetmeni Salvan' da Papon - Laroche' larda arken tanmt.
Salvan onun bu retme yeteneini hemen grp retmen olmak iin ya
ratldn, bilinmeyen bir kyde insanlar eitmenin mutluluunu syle
miti. retmenlii srasnda gerek tutkusu gittike byyp onun ayrl
maz bir paras haline gelmiti. Artk gerek hereyiydi, salyd, kendi
varlyd, ancak gerekle birlikte insan gibi yaayabiliyordu. Gerei or
taya karmad zaman kahroluyor, skntsndan patlyor, ikence eki36

yordu. Gerei bir an nce renip bakalarna da retemedii srece,

hem ruhu, hem bedeni huzura kavumuyor, gnleri dayanlmaz bir rahat
szlk iinde geiyordu.
Kars ml ml uyurken o, ite bu yzden, gzn krpmyor, kahro
luyordu. Bi lmemek, anlamamak, bir ocuun rzna geilip ldrlnn
youn karanlklara itilmesi ac veriyordu ona. Ona ac veren yalnzca ka
tili bilinmeyen bir cinayet deildi, bu derin ve rkten karklklarn ar
dnda, karanlk bir uurumun varln seziyordu. O datmak istedike
daha da younlaan, gittike younlaan bu karanlk ynn nnde bek
leyecek miydi hep byle, hep byle ac m ekecekti, kurtulamayacak
myd? Hemen gerei aratrmaya balayabilmesi iin, bir an nce gece
nin bitmesini, gnn balamasn istiyordu. Oysa kars, uykusunda usul u
sul glmsyordu, phesiz onun da bekledii sevgiydi, kvant. Sonra
bykannenin sesini, bu ie bumunu sokma deyiini yeniden duyar gibi
oldu. Karsnn ailesiyle arasnda tam bir atma belirmeye balamt, bu
durum zyordu Marc ' . Kzlarn alp, kendisine e, ocuklarna anne
yapmt. Kars hayat arkadayd. Tanrya inanmad, kiliseye gitmedii,
dinle hibir alverii olmad halde, zgr dnceli bir insan olan kay
natas Berthereau gibi, Pazar trenlerinde karsna elik etmi, kk kz
Louise' in kutsanmasna ses karmamt. Duparque hanmlarla iyi gein
mek iin din konularna karmam t. Zaten kars da, kendisini ok sev
diinden, evliliklerinin daha ilk gnlerinde kiliseye gitmekten vazgemi,
bu konuda eve bir soukluk girmemiti. Karsnda kimi zaman, grd o
uzun dini eitimin etkileri ba gsterm iyor deildi, baz deimez deer
yarglar vard, kendini bencil, yaban bir Tanrnn el lerine terk ediyordu.
Ama bunlar gelip geici eylerdi, bu tr anlamazlklar ortadan kaldra
cak kadar birbirlerini sevdiklerine inanyordu. B ir sre yabanclk duyduk
tan sonra, iki ayr dnyadan inmi insanlar gibi kucak kucaa buluyorlard
kendilerini. La Visitation Rahibeler Okulunun iyi rencilerindendi kars,
bu okulu bitirdikten sonra da retmen olmak istemi, ama kzlar okulunu
yardmcsz yneten bayan Mazeline bu grevi yerine getirdii iin
Jonville'de retmenlik bulamam, kocasn yalnz brakmak istemedi
inden, bu arzusunu ileri yllara brakp kendisini evine ve kznn yeti
tirilmesine vermiti. Hibir frtna esmemiti evlerinde, anlama denilen,
mutluluk denilen ey de bu deil miydi? Berthereau'nun sadk dostlarn
dan, ciddi bir insan olan Bay Salvan, koyu bir sofu anne ve anneanne'nin

37

kzlarn, Visition Qkulunun bu kk rencisini, ne Tanrya, ne eytana

inanmayan, esenlii Kilisenin bsbtn kaldrlmasnda gren bu zgr
dnceli delikanlya verirken, gelecekteki mutluluklar konusunda, ku
kuya dmil, ama U yl boyunca srdrdkleri mutlu yaam grp y
rei ferahlamt. Ve gece, kars kvan ve sevgiyle dolu bir dde ml
ml uyurken, koca, geree ballk tutkusu yznden karsnn ailesiyle
ilk kez aralarnn alacan seziyor, endieleniyor, bu yzden gzilne uy
ku girmiyordu. B ir kez u hanmlarla aras almaya grsn, kimbilir ne
tatsz durumlarla karlard evinde.

Btiln bunlara ramen yine de uyuyabildi sonunda Marc. Gzil ak

ken basan bunca arlklardan sonra, uyuyup gzlerini durgun ve kvanl
bir gne amas sabahleyin hayli artt onu. lk konuan kars oldu, he
yecanl ve ackl bir sesle,
- "Zavall Simone, kimbilir ne ac ekiyordur, bu durumda yalnz b
rakmamalsn onu, bu sabah gidip ona yardmc olsan ok iyi olur," dedi.
Karsn bylesine iyi, bylesine dnceli grmekten mutlanp, kucak
lad.
- Ama bykanneyi kzdrm olmaz myz, burda geirdiimiz gnler
burnumuzdan gelir sonra.
Kars tatl tatl omuzlarn silkerek hafife glmsedi.
- Qoo, byilkanneme bakacak olursan, meleklerle bile anlaamaz o.
Syledikrerinin yarsn bile yapabilsek yeter de artar bile.
Bu Szler ikisini de neelendirmiti; Louise de uyanmt. Kk ya
tanda kzlaryla oynayp bir ka tatl dakika daha yaadlar.
. Marc, kahvaltdan sonra dar kp aratrma yapmaya karar verdi.
Bir yandan elini yzn ykarken, bir yandan da, sakin bir kafayla dil
nyordu. ki bin nfuslu bu kasabay iyi tanrd. Nfusunu kk burjuva
lar, kk esnaf, drt ya da be kadar byk i adamnn atlyelerinde a
lan yedi yz kadar ii meydana getiriyordu. Bu iiler de, kasabann
Beaumont kentine ok yakn olmas sayesinde rahat bir yaam srdryor
lard. Bylece, hemen hemen ikiye ayrlm bulunan bu insanlar arasnda
srekli bir iktidar mcadelesi vard. Belediye Encmeni de ikiye ayrlm
t, bir yanda dinci ve gericiler, bir yanda Cumhuriyeti ve ilericiler. Birbir
leriyle mcadele halindeydiler. ki toplumcu bu dalgann iinde boul
mu gibiydi, eylemleri hemen hi yok denecek derecedeydi,

inaat

mteahidi Belediye Bakan Darras cumhuriyetiydi, hatta kiliseye kar

38

grnmekten ekinmiyordu, ama seilmesini Belediye Meclisinin muhalif

yeleri arasndaki dengeye borluydu. Zengin, alkan, buyruunda yz
kadar ii altran bir adamd. Karsnda eylemci bir Kiliseci, koyu so
fu, ylda on, onbir bin frank kadar geliri olan Philis vard. B akan Darras
iki oy fazlalkla belediye bakanln alabilmiti.. B irka oy yer deitirse
bakanl kaybedebileceinden, tetik davranmak zorundayd. Kasabada
salam bir cumhuriyetiler ounluu olup da, frsat siyaset yerine, ger
ei, zgrl ve adaleti savunan drst bir siyaset izleyebilselerdi, bak
o zaman herey nasl orap sk gibi zlverirdi.
Marc, iki taraf arasndaki bu yarmay zamanla Kiliseci gericilerin ka
zandn da bilmiyor deildi, gericiler btn kasabay nerdeyse ele gei
rebilecek gteydiler. Kk Kapsen'ler topluluu; bir yann Kardeler
Okuluna braktklar manastrda on yldan beri, gittike kafa tutar bir hal
almaya balayan bir mezhebi, kutsal Antoine de Padeue mezhebini yay
yorlar, karlarn gn getike daha bir artryorlard. Kapsenlerin bu ba
ars Kardeler Okulunun da yararna oluyor, renci says durmadan
oalyordu. Kapsen'ler bir iki fabrikasn iletir gibi Manastr ileti
yor, akla gelen btn zehirleri bu manastrda retiyorlard . Hazret, durma
dan ieklenen bir tapnakta, evresi mumlarla donanm bir taht'ta oturu
yor, her yana dal budak salyordu. Kilise armaan masas, tren masas,
dkkandan beter olmutu, halk sabah akam kuyruktayd. Hazret yalnzca
yitik eyalar bulmakla kalmyor, ticaret alann durmadan geniletiyor, bir
ka frank kar lnda, en tembel rencilerin snavlarda baar kazaruna
sn salyor, en yolsuz ileri yoluna koyuyor, hatta, yurtsever ailelerin
zengin ocuklarn askerlie gndermiyor, sarlar, sakatlar iyiletiriyor,
baz felaket ve lmlerden koruyor, iki gn nce len bir gen kz dirilt
meye varncaya dek daha nice mucizeler gsteriyordu. Ve elbette, her yeni
mucizeyle para daha bir manastra akyordu. yle ki zehir, gericilerden,
burjuva ve esnaf tayfasndan cumhuriyetilere, iilere de bulamaya ba
lamt. evrenin resmi kilisesi olan Saint - Martin'in rahibi Quandieu,
pazar trenindeki konumalarnda Kapsen' !erin yobazlna srarla kar
dunnaya alyor ama kimseler onu dinlemiyordu. nan ynnden daha
aydn bir insan olduu iin Kapilsen' lerin bu hrsl. a gzl tutumunun
dine zararl olduunu sylyordu. Manastr iki ynden zararlyd kiliseye.
nce, kiliseyi gittike yoksullatrmaya balamt, kaynaklarn kurutu
yordu, btn balar, biltiln vurgunlar artk Manastra akmaya balamt.

39

Sonra, Roma'nn nnde bile eilmeyen Fransa'nn, demokratik ve zgr

byk bir akm iinde, kendine zg, bamsz bir kilisesi olabileceine i
nanm aydn bir rahib'e Manastr karsnda yenilmek daha da ar geli
yordu. sa'y ikinci bir kez ldren bu tapnak satclarna sava amt.
Beaumont piskoposu Bergerat'nn da ayn kanda olduu syleniyordu,
ama btn bunlar Kapsen' lerin gittike glenmelerini, Maillebois kasa
basn btnyle avularna almalarn, mucize stne mucize yaratan il
eyi kutsal bir dergah haline getirmelerini nleyemiyordu.
Piskopos Bergerat'nun rahip Quandieu' desteklediini ama
Kapsen' ler ve Kardeler'in de ok gl Crabot Baba'dan, nl
Valmarie Kolej i mdrnden destek grdklerini biliyordu Marc. Philibin
Baba, Kardeler Okulunun halkn gzndeki deerini ykseltmek iin ar
maan datma iini zellikle stlenmiti. Kt dnceli lerin deyimiyle
Cizvitler bu ie bumunu sokmulard. Yahudi retmen Simon sorunu ite
bu iki amansz mcadelenin arasnda, dinsel tutkularn zincirlerinden bo
and bir lkede, zaferi en kstahlarn kazanaca bir zamanda ortaya
kmt. Btn yrekler tetikteydi, mcadele tutumak iin tek bir kvl
cm bekliyordu. Laik eitim yapan belediye okuluna gelince, tek bir
rencisini bile kaybetmi deildi, sk skya dini kurallarla ynetilen Kar
deler Okulundan, gerek renci says, gerek retimdeki baars y
nnden, stn bir durumdayd. Bu baary, phesiz Simon'un ustaca y
netimine borluydu. Herkesle iyi geiniyordu. Zaten, belediye bakan a
ktan aa, Quandieu ise el altndan, belediye okulunu destekl iyordu. ki
okulun yart bu alan gerek bir sava alan gibiydi, korkun ve kesin
atma er ge patlak verecekti, zira bu iki okul yan yana var olamazd,
mutlaka birinin tekini yenmesi gerekiyordu. Kilise; yoksullarn, orta ta
bakann eitimini yitirdii gn, yaama olanaklarn da yitirip, ortadan
kalkm olacakt.
Bu dar ve lo yemek odasndaki kahvaltda, bu dncelerle yeniden
tedirginleen Marc, kendini rahatsz duymaya balad. Bayan Duparque,
sakin sakin, Polydor'un kazand armaan, Pelagie'nin, Antoine de
Padoue Hazret'e balad bir franga borlu olduunu anlatyor, bayan
Berthereau ise, ban salladna gre, bu fikre inanm grnyordu.
Genevieve bile, Hazret' le ilgili o ok gzel ykleri hayranlkla izliyordu.
Byk anne devam edip, olaanst olaylar ardardna sralyordu.
Kapilsen' ler Manastrnda, Hazret'e balanan iki, U franklarla nice
40

canlar kurtulmutu. nsanlarn aclar ve aptallklar stne bir vergi gibi

konan bu kk paracklarn nasl toplana toplana altn rmaklar eklinde
akt pek gzel ortaya kyordu bylece.
Marc, gece baslan "le Petit Beaumontais" gazetesine baknca cinayet
le ilgi li uzun bir makalenin sonuna, Simon'un lehinde bir not eklendiini
grp ok memnun oldu. retmenin herkese beenilen bir insan oldu
unu, bana gelen bu felakette kasaba halknn onunla birlikte byk
znt duyduunu, yazmlard. phesiz, armaan datmnda bulunan,
olaylarn nasl dndn gren birileri yazm olmalyd bu notu . O za
mana dek ortalkta dolap duran btn sylentiler, hasr alt edilen iren
olaylar, bu cinayetle birlikte, o gn armaan datmnda etkisini gster
mi, Katolik ve gerici kesimini batrp yok olmak tehlikesiyle kar karya
brakmt.
Masay kaldrmaya gelen Pelagie'nin en akrak halini grnce birden
at Marc, yerinden bir sre kalkmayp Pelagie'yi konuturdu:
- Ah baym, bu sabah ne haberler var, ne haberler. Al -veri srasnda
neler duydum! Dn o anarist heriflerin Kardeleri karalamaya altkla
rn, yalan sylediklerini anlamtm zaten.
Pelagie; dkkanlarda, kaldrmlarda, azdan aza, kap kap dolanan
ne kadar sz varsa toparlayp getirmiti. Dnden beri kasabaya ken o
youn dehet, tedirgin gariplik, hzla etkisini gstermeye ve lgnca d
nceleri yeertmeye balamt. Sanki gece dev bir bitki byyp, boy a
tp uzamt. nce, topran stnde karaltlar eklinde zor-g kprdanp
duran belirsiz varsaymlar, giderek yzde yz kesinlik kazanan fikirler,
kantlar halini almt. Raslant lar aklamalara, tahminler kesin kantlara
dnmt. Ve btn bu sinsi alma Kardeleri savunup, Simon'a
kar yrmt. Nerden kmt, hangi kaynaktan geliyor bilinmiyordu,
ama her saat ba daha bir kesinlik kazanp, kafalara phe tohumlar ser
piyordu.
- Biliyor musunuz baym, retmen karsnn yeenini hi mi hi
sevmiyormu, hep kt davranyormu ona, grenler var, onlar sylyor
lar. ocuu kendi snfna almamas da bunu gstermiyor mu? Kk ilk
Kudas trenini hak ettiinde, retmen fkesini saklayp yumruklarn
skm, sp saym. Sonra, ocuun, hemen trenden kta, . Tanrnn
soluu stndeyken tdrlmesi de ilgin deil mi?
Marc, yreinde kocaman bir arlk, akn akn dinl iyordu hiz41

metiyi.
- Ne demek istiyorsunuz yani? Simon'u yeenini ldrmekle mi sulu
yorlar yoksa?
- Hay A llah, buna yzde yz gzyle bakan bir yn insan var. Bu a
damn yemekli bir lene katlmak iin Beaumont'a gidip, on buuk tre
nini kardktan sonra yayan dnm olmas pheli grnyor. Kimse
grmemi hem onu, pek gzel, on buuk treniyle, tam cinayetin ilendii
saatte dnm olabilir. Katilin, dardan gelmi ss vermek iin, mumu
sndrp pencereyi dayamas yeter. retmen kz, bayan Rouzaire, saat
on bire eyrek kala okulun iinden baz ayak sesleri, yalvarp yakaran,
baran sesler, alp kapanan kap sesleri iitmi.
- Nasl, bayan Rouzaire ha! ilk sorgu srasnda buna benzer tek bir ke
lime bile sylemedi. Ben yanndaydm.
- zr dilerim baym, az nce kasapta kendi kulaklarmla duydum, ba
yan Rouzaire tek tek, nne gelen herkese anlatyordu.
Marc, gzlerini falta gibi am, dinlemeye devam etti:
- retmen yardmcs Mignot da, retmenin sabah ge vakitlere ka
dar uyumasna pek atn sylyor. B ir adamn, evinde cinayet ilenen
bir gnde yatandan kmamas pek garip dorusu. ocuun kk be
denine bakarken hi duygulanmayp, yalnzca yaprak gibi titremesine ne
demeli.
Marc yeniden kar koymak istedi, ama hizmeti kt kt, inatla an
latp duruyordu.
- ocuun azndan kan kat paras, yaz rnei de onun snfnda
kullanlan katlardanm. Eee, o zaman bu kat kimin stnde bulunur,
elbette retmenin. Dahas da var, manavda bir kadn, yarglarn, onun
dolabnda o kadn tamamen ayn katlar bulduklarn syledi.
Bu kez Marc gerei aklamak zorunda kald, kadn st kesinde
bir adn ba harflerine benzer harfler bulunduunu, harflerin okunamaz
durumda olduunu, bu yaz rneklerinin btn okullarda kullanlabilece
ini, yine de, Simon'un bu tr yaz rneklerinden hi mi hi kullanmad
na yemin ettiini syledi. Ama Pelagie, sabahleyin yeni bir soruturma
dan sonra, her eyi gn gibi aa karan kesin kantlar ortaya karld
nda srar ediyordu. Zihinlerin iine dt byle bir kemekede tar
tmann hibir yarar olmayacan grp, direnmekten vazgeti.
- Gryorsunuz beyim, iin iine bir Yahudi karmsa ondan herey
42

bekleyebilirsiniz. St syledi, bu adamlar ne aile tanrlarm ne yurt,

eytan bile satp ticarete kalkarlann, ileri gleri yama etmekmi, hi
iin adam ldilrler, srf ktlk olsun, zevk olsun diye adam boazlar
larm. Bouna yormayn kendinizi, bu yahudinin, bir ocuun yaamna,
eytanla zina etmek iin ihtiya duyduunu herkes biliyor, rzna geip
boazlamak iin Kudas trenini bekledi, ocuun apak, mayas2' ekmek
koktuu an bekledi.
Bu sulama, hristiyan kitaplarnn sulamasyla, alar boyunca sre
gelen bir Yahudi dmanlnn sonucuydu, sular zehirleyen, kk o
cuklar boazlayan hep Yahudiler deil miydi.
Kocasnn ne kadar zldn gren Genevieve araya girip hizmet
iyi susturmay dnd ama, anneannesinden ekindi, zira kadn hizmet
inin zrvalarndan pek honut grnyor, ban sallayarak sylediklerini
onaylyordu.
Marc susmay uygun bulup hemen dar frlad. Yilrei daha da sk
maya, daralmaya, iini bir kurt kemirmeye balad. Simon gerekten sulu
olabilir miydi? Bu phe kt bir ate gibi btn bedenini sannt;
retmenin yanna gitmeden nce iyice bir dnmeye karar verdi. Ald,
ssz Valmarie yoluna sapt, bir nceki gn uzun uzun yeniden yaad,
olaylar ve dinledii insanlarn szlerini yeniden deerlendirdi. Hayr,
Simon'dan phelenmek akl alacak ey deildi. Bu cinayeti neden
ilesindi, hibir mantkl sebep yoktu ortada. Simon hibir ruhsal hastal
olmayan, kafaca ve bedence salam bir insand, her zaman kvanl olma
s, organlarnn ok dzenli bir biimde ilediini gsteriyordu. Taparca
sna sevdii, kollarnda kendinden getii son derece gzel bir kars, ok
sevdikleri, tapndklar iki gzel ocuklar vard. Bu durumdaki bir insann
ocuklarnn beiinin yanndaki yatana, kendisini bekleyen sevgili eine
gitmeden nce iren bir ii yapmas mmkn myd? Bunca dmanla
evrili olmasna ramen, mesleine yiitesine bal, yoksulluuna uygun
bir yaam srdren, yoksullaktan bir an bile yaknmayan byle sade bir a
damdan nasl phelenilirdi! Cinayetin ilendii akam nerde olduuyla,
ne yaptyla ilgili anlattklar apakt, kars da ayn eyleri sylemiti,
verdii bilgilerin tartma gtrr, sz gtrr yan yoktu. Eer karanlk
yanlar varsa, "Petit Beumontais" gazetesiyle birlikte yumak yaplp ocu
un azna tkanan gzel yaz rnei kad zmlenmez bir bilmece
eklinde kalmsa, btn bu bilinmeyenlere k tutacak aratrmalarn
43

baka yanlarda yaplmas, bu iin Simon'dan uzak tutulmas gerekirdi,

varlyla, yaantsyla, iinde bulunduu koullarla o, cinayetin dnda
bir insand. Btn bu gzlem ve varsaymlarla Marc'n kafasnda kesin
temellere, hatta gerek temellere dayanan bir kan belirlenmiti. Simon'un
susuzluuna inanyordu. artk mcadele edebilirdi, btn hatalar, btn
yalanlar, btn yanll klar, gerek ortaya kncaya dek, rtp yok
etmeye uraacakt.
phe denen korkun arlktan kurtulup, yolcularn trende: indii an
da, istasyonun nnden geerek kasabaya dnd. Trenden ilkretim
mfettii, yakkl Mauraisin' in ktn grd. Mauraisin, otuz sekiz
yanda, apkn, fazlaca esmer bir adamd. zenle taranm sakallarnn
altnda ince dudaklar kayboluyor, f ldr f ldr gzleri, gzlk camnn ar
dna snyordu. retmen okulunun eski retmenlerindendi. Hep kendi
karlarn gzeten, ilerlemek iin gzlerini drt ap evresini kollayan,
her zaman gl lerden yana olan biri, yeni kuan koltuk avclarndand.
Gz retmen Okulunun mdrlndeydi, bu grevi Salvan 'a kaptral
beri gizli gizli byk bir kin besliyordu ona, ne var ki, bu kinini aa
vurmayp Salvan' a dalkavukluk etmekten de geri durmuyordu. Zira ken
disinin bal bulunduu akademinin mfettii Le Barazer'yle Salvan' n a
rasnn iyi olduu gznden kamyordu. Bulunduu evrede, birbiriyle
mcadele halinde olan dinci-cumhuriyeti ekimesinde aka kanlarn
ortaya koyacak sz ve davranlardan kanmakta ustayd, yle pek al
mazd, ne var ki kiisel eilimi rahipler, papazlar ve keiler ynndeydi.
Marc, ilkretim mfettiini grnce onu Le Barazer' nin gndermi olabi
leceini dnd, zira Le Barazer' nin akl banda bir kimse olduunu bi
liyordu. retmenin ve okulun kar karya bulunduu bu zntl du
rumda belki Simon'a yardm iin gelmitir mfetti diye sylendi iinden.
Onunla selamlap, dndnn doru olup olmadn sormak iin
admlarn sklatrd, ama o srada karlat bir olayla yavalad. Yan
daki sokaktan bir rahip belirdi, Valmarie Kolej inin mdr Crabot'u ta
nrd. Uzun boylu, yakkl bir adamd, krk be yana ramen sanda
tek ak yoktu. Deirmi yz hayli dzgnd, burnu dik, gzleri sevimli,
dudaklar etli ve okaycyd. Gnlk yaants ve davranlarnn aristok
rat olduu eklinde eletirilirdi. Ama gc gittike geniliyor, gittike b
yyordu, hakl olarak, blgenin gizli efendisi olduu, Kilisenin gelecek
baars, zaferinin ona bal bulunduu syleniyordu.
44

Sabah sabah bu rahibin kasabaya gelmesi Marc'n ytlreine kuku

soktu. Bu erken saate Valmarie'den neden ayrlmt? Onu buraya kotu
ran hangi acele iti, bu saatte kiminle grmesi gerekiyordu? Nerden ge
liyordu, nereye gidiyordu, honutsuz uultularn kaynat bu kasaba so
kaklarnda, evresine selamlar ve g!llllc!lkler datarak niin dolayordu?
Marc, birden bire, rahibin, Mauraisin'i grnce durduunu, sevimli bir
itenlikle elini uzattn farketti. Konumalar pek uzun sllrmedi, undan
bundan sz etmilerdi; ama az birlii, akl birl ii etmi gibi bir halleri
vard, ilkretim m!lfettii, Cizvit rahibin yanndan ayrldnda, bu el s
kmadan pek memnun, dimdik ytlryerek yola koyuldu, alaca afyonu
alm, belki kararsz olduu bir hususta bylece aydnlanmt. Cizvit ra
hip yoluna devam ederken Marc' grd, zaman zaman evlerini onurlan
drmak l!ltfunda bulunduu bayan Duparque' larn damadn, saltanatl bir
biimde selamlad. Hemen kaldrmn kysnda duran gen retmen bu
saygl selam bir dier saygl selamla karlad. Crabot, b!ltn bir soka
cbbesinin yeldirmeleriyle doldurup almla uzaklat.
Marc, okula doru ynelip usul admlarla yoluna devam etti. Dllnce
leri yeniden deiti, havas gittike daha da zehirlenen, d!lman kesilen bir
salgn hastalklar blgesine giriyormu gibi, yllreine bir karamsarlktr
kt. Evler bir g!ln nceki biimlerini yitirmi, insanlar baka bir ytlz ta
knm gibi geliyordu imdi ona. Simon'un evine girdiinde, onu gayet
sessiz, katlar dllzeltmekle urar bulduunda, daha da aknlat.
Rachel penceren in n!lne oturmu, ocuklar bir kede oynuyorlard.
Balarna gelen bu byllk ykm bi lmeyen bir kimse, evde herey yollu .
yolunda sanrd.
Simon, retmen okulundan tand Marc'n bu geliinin dosta bir
yardm amacn tadn sezip, arkadana doru ilerledi, heyecanla elle
rini skt. Marc, hemen, sabahleyin evinde bir aratrma yaplp yaplma
dn sordu:
- Polis geldi mi bu sabah?
- Geldi, gelecekti elbette, bekl iyordum. Ne bulabilir ki hurda, elleri
bo dnd.
Marc aknln gizlemeye alt. Ya bu sabah duyduklar, neden
karrlard bu sylentileri? Dolabndan, cinayet gn bulunan yaz rnei
nin ayns katlar ktn ne diye yayarlard sanki? Yalan sylyorlard,
bile bile.
45

- Bakn, dolab alt st ettikleri iin yeniden bir dzene koyuyorum

k4tlarm. Ne korkun bir itir dostum, yaayp yaamadmzn bile
farknda deiliz artk.
Bu sabah otopsi yaplmas gerekiyordu, bu yzden, mahkemenin gn
derdii yargcn gelmesi bekleniyordu. Bu durumda cenaze ancak ertesi
gn kaldrlabilecekti.
-Gryor musun dostum, bir ton ykn altnda gibiyim, ykmn bu
kadar da mmkn mdr diye soruyorum kendi kendime. Dn sabahtan
beri baka hibir ey dnemiyorum. Hep ayn yky tekrarlayp duru
yorum, eve yayan dnm, bu yzden ge geliim, evdeki uykulu sessiz
lik, ve ertesi sabah korkun bir ykm haberiyle uyanm.
Yeri gelmiken, Marc bir ka soru sormak istedi:
-Yolda kimseye rastlamadn m? Sylediin saatte geldiini hi gren
olmad m?
- Vallahi, olmad! Kimselere rastlamadm, sanrm eve giriimi de hi
gren olmad. Gecenin o saatinde kasabada, sokakta kim dolar.
Bir an sessizlik oldu.
- Dnerken trene binmediine gre, dn biletini kullanmamsn
demektir, o bilet yannda m?
- Dn biletim mi? Hayr! Saat on buukta kalkan trenin tam ben is
tasyona geldiimde kalkm olduunu grmek, geen vagonlara bakakal
mak yle bir fkelendirdi ki beni, yayan yrmeye karar verip bileti istas
yonda kaldrp attm.
Bir an daha sessizlik oldu, Simon gzlerini dostuna dikti:
- Neden soruyorsun bunlar bana?
Marc, sevgiyle arkadann ellerini ellerine alp bir sre durdu ve ona
yakn bir tehlikeyi bildirmeye karar verdi.
- Evet, dnerken kimsenin seni grmemi olmas, dn biletini atm
olman ok zc. Kasaba kt adamlarla, budalalarla dolu. Ortalkta po
lisin evinde yapt aratrmada kesin kantlar ele geirdii, dolabnda,
ayn paraf tayan yaz rneklerinin bulunduu yolunda sama sapan
szler dolayor: M ignot sabahleyin yataktan kalkmayp rahat rahat uyu
mana pek am, bayan Rouzaire saat on bire eyrek kala, okula sanki
birisi girmi gibi ayak sesleri, grltler duyduunu hatrlyormu.
retmen sapsar kesilmiti ama kendini hi bozmadan, omuzlarn
silkip glmsyordu:
46

- Ya! Demek benden pheleniyorlar, imdi anlyorum, bu sabah ben

geerken herkesin nasl balarn kaldrp acayip acayip baktklarn !
Mignot'yu aslnda ciddi bir insan olarak tanrm, ama benim gibi bir
yahudiyle uzlam duruma dmekten korkup herkesin sylediini o da
tekrarlayacak elbette. Bayan Rouzaire'e gelince, gnah karc papaz ne
derse onu yapar; kulana tek bir kelime fsldamas, yapt bu hareket,
ilerlemesine ya da yalnzca bazlarnn gzne ginnesine yardm ediyorsa
o' kez feda eder beni. Vay canna, demek benden pheleniyorlar, ah pa
paz srleri!
Hemen hemen, gler gibi bir durumu vard. Oysa Rachel, hareketleri
genellikle yava bir kadn olmasna, karlat bir ykmn hareketlerini
daha da yavalatmasna ramen, birden iskemlesinden frlad, alev alev
yanan fkeli bir yzle hayknnaya balad:
- Senden, senden ha! bylesi iren bir olay iin senden phelenmeye
kalkmalar. Dn akam, ylesine tatl, ylesine iyi kim girdi bu odaya,
efkatli, scak szlerle kim ald kollarna beni! Zrdeli bu adamlar. Senin
dndn saati, birlikte geirdiim geceyi anlatmam yetmemi mi?
Taplasya plmeye, okanmaya alm bir kadn gszlyle, gz
yalar iinde kocasnn boynuna atld. Simon, onu barna basp, avut
maya, zntsn dindinneye alyordu.
- Hi merak etme sevgilim! Sama sapan, uydunna eyler bunlar, kim
se byle samalarla sulanamaz. Hadi sen zme kendini, bak ben ne kadar
sakinim, evimizin altn stne getirseler, ters yz etseler yine beni sula
yacak hibir ey bulamazlar. Ben yalnzca gerei sylyorum, gerek er
ge ortaya kar, hi bir ey gizleyemez onu, her eyin stndedir, sonun
da o kazanr, gerek kazanr.
Arkadana dnd:
- Doru deil mi Marc, gerei syleyenin srt yere gelir mi?
Marc, Simon'un susuzluuna daha nceden inanmam olsayd bile,
bu sahne kafasndaki btn pheleri silip atard . Yreini serbest brakp,
her zaman yannda yer alacan, her zaman ona yardmc olacan belir
ten byk bir cokuyla arkadan kucaklad ve hemen harekete gemek
iin sz rnek yaz kadna getirdi. nk her ey bu katta dmle
niyordu, gerek onunla ortaya kacakt. Ama o da ne anlalmaz bir ka
tt; stndeki di yerleri, tkrk lekeleri phesiz, kn olay annda
srp kopard, bulunamayan yark kesiyle bilmece gibi bir eydi! Ke47

limeler el yazmas olmayan gzel bir ingilizceyle baslmt: "Birbirinizi

seviniz" bu yaz bile korkun bir alay havas tayordu. Nerden kmt
bu yaz? ocuk ya da kati l, kimden almt bu yazy? Gerek Milhonme
grmceler, gerek dier krtasiyeciler bu tilr yaz rneklerinden o kadar
ok satarlarken kaynan aratrp bulmak mmkn myd? Simon, sn
fnda kulland yaz rneklerinin bu rnekle hi ilgisi bulunmadn bir
kez daha.tekrarlad.
- Btn rencilerime sorabilirler, okulumuza bu trden bir yaz r
neinin asla girmediini sylerler.
Marc bu hususu nemli buldu.
- Doru, onlar tanklk edebi lir elbette, madem kasabada, evinde bu
rneklerden bulunduu ekilde uydurma sylentiler yayld, hemen
rencilerinin anne babalaryla grp ocuklarn bu konuda tankln is
temeli, ve bir an nce bu iin aresine bakmal, zira ocuk bellei gsz
dr, stnden zaman geerse unuturlar. Bir kann adreslerini ver bana,
bugn leden sonra hemen bu ile urap ocuklarn anne, babalaryla
greyim.
Simon, btn bunlara gerek olmadn, susuzluunun ortada bulun
duunu syleyerek byle bir eye yanamak istemiyordu. Sonunda,
Marc' n srarlarna dayanamayp bir ka isim, Desirade yolundaki ifti
Bongard' n; Plaisir sokanda oturan duvar iisi Doloir'n, Fauche So
kandaki Savin adl memurun adresini verdi. Marc imdilik U adresi ye
terli grd, zaten krtasiyeci Milhomme grmcelerle grmesi gereke
cekti. Akamleyin, ald sonu hakknda bilgi vermeye geleceini syle
yerek, len yemeine yetimek zere evden kt.
Darda, alanda, yeniden yakkl Mauraisin'e rastlad. Bu kez ilk o
kul mfettii, bayan Rouzaire' le byk bir sohbete koyulmutu. Gen bir
retmen yardmcsn pmeye kalkm, kz hayvan gibi barmt, ite o
gnden beri yakkl Mauraisin retmen yardmcs kzlarla konuurken
pek drst, pek tetik davranr olmutu. Bayan Rouzaire geri irkin bir
kzd, ama yle barma huyu da yoktu, sylendiine gre pek gzel ra
porlar alm byklerinden, meslek hayatnda hzla ilerleyecei gnleri
sayyordu. Kk bahesinin kapsnda, elini kolunu sallayarak, erkekler
okulunu gsterip hararetli bir eyler anlatyor,' mfetti ban sallayp dik
katle onu dinliyordu. Sonra ikisi birden baheye szldler, kap tatl tatl
kapand, phesiz mfettie cinayeti anlatyor, bir gn nce duymad g48

rilltleri imdi duyduunu sylyordu. Marc, Simon'a kar, karanlklar i

inde alaka bir dzenin evre evre sahneye konduunu, bir frtnann
patlamak zere olduunu, havann gittike daha bir younlatn, d
manln gittike daha bir belirginletiini, Simon'un sinsi bir embere a
lndn sezip rperdi. Bu nasl ilkretim mfettiiydi, szde bir ret
mene yardmc olmaya gelmiti, oysa aratrmasna, ona dman, onu ks
kanan bir evrenin deer yarglaryla afyonlanarak balyordu.
Marc iki saattir, kasaba ile snrndaki Bognard' n iftliindeydi.
Bognard kk bir iftiydi, topu topu iki tarlay ekip biiyor, kendi de
yimiyle ancak a kalmayacak kadar bir eyler retebiliyordu. Tam bir ot
arabasyla tarlaya gitmek zereyken bir ans eseri raslamt ona Marc. i
riyar, kzl sal, drt ke, gl-kuvvetli bir adamd, gzleri yuvarlak,
yz durgun, telaszd. Kars da oradayd, ineklere yem hazrlyordu. U
zun boylu, kumral, kemikli bir kadnd. Gzel deildi, ie dnk bir hali
vard, elmack kemikleri krmz krmzyd, yz kzl illerle doluydu.
Avluya tanmadklar bir beyin girdiini grnce, ikisi de kt kt bakt
lar.
- Ben Jonville'de retmenim. Maillebois belediye okuluna giden k
k bir ocuunuz var deil mi?
Fernand yolda oynuyordu, adnn sylendiini duyunca koa koa
geldi. Dokuz yalarnda iman bir cuktu. Aln; bahvan bayla bu
danm gibi bask, yz dolgun, sarkkt. Yz aabeyinin yz gibi dol
gun olan yedi yandaki kz kardei Angele de ardndan geldi. Gzlerin
den, etini delip frlayacakm gibi zeka fkryordu kk kzn, okul s
zn duyunca barmaya balad.
- Beni bayan Rouzaire okutuyor, Fernand' da bay Simon.
Bongard ocuklarnn ikisini de laik okula vermiti; liik okul parasz
d, ve evresini, papazlarn istedii biimde, kr gibi grmekten holan
mazd. Dinin gereklerini yerine getirmezdi. Karsna gelince, kiliseye bir
alkanlk yznden, bir de, deiiklik olsun, be adam yz grsn di
ye gidiyordu. Bognard okul yz grmemiti, okuma yazmas da yok de
necek derecedeydi. Kars Bognard'dan da beterdi, adam sabah akam yk
hayvan gibi boyuna altrrd onu. ocuklarnn eitimiyle hi mi hi
ilgi lendikleri yoktu.
- Ben Bay Simon'un dostuyum, baz eyler oldu, onun iin buraya
geldim. Bir cinayet ilendiini bilmem duydunuz mu?
49

Ophesiz duymulard. Zaten tedirgin olan yzleri birden alabildiine

karanlklat, ne bir duygu ne bir dnce okunamaz o lmutu bu yzlerde
artk. Neden soru soruluyordu onlara? Onlarn bu konudaki dncelerin
den bakalarna neydi sanki. Aman, bu gibi ilerde ok tetik olmallard;
bakarsn azlarndan dncesiz bir sz kar, mahpusu boylarlard.
Marc devam etti.
- Onun snfnda okuyan ocuunuzun yle bir yaz rnei grp
grmediini soracaktm.
Bir kat alp stne, gzel bir ingilizceyle "Birbirinizi sevin" yazd.
Aklamalarn tamamlayp kad ocua gsterdi, ocuk olup bitenler
den hibir ey anlamam, yazya bakyordu.
- yice bak kk dost, byle bir yaz grdn mil hi okulda? ocuk
bir karara vafpadan Bognard hemen araya girdi.
- Bilmiyor, nerden bilsin?
Sonra da kars atld:
- Alt yan ocuk deil mi, ne anlar byle eylerden?
Marc onlara kulak asmadan, yaz rneini srarla Femand'n eline tu
tuturup sorusunu tekrarlad. ocuk bir ey sylerse babasnn kendisini
cezalandracandan korkuyordu. Nihayet azn aabildi:
- Hayr baym, grmedim.
Ban kaldrnca babasyla gz gze geldi, babas sert sert bakyordu
ocua, korktu. Bu kez de:
- "ey yani grdm galiba. Bilmiyorum ben." deyip kt.
Marc'n btn abalar boa gitti, kar koca rasgele, iin sonunun ile
rine gelip gelmeyeceine bakp evet hayr diye sylenip duruyorlard.
Bongard, tongaya basmamak iin biriyle konuurken hep ban sallar,
karsndakinin dncesini onaylar grnr, ok sknca yuvarlak sz
lerle geitirirdi. Evet, bu cinayet ok korkuntu, katil ele geirilince ba
kesilse yeriydi. Herkes kendi iine bakmalyd, bu i jandarmalarn gre
viydi, ortalk serserilerle doluydu. Papazlara gelince, syledikleri iyi ey
lerdi ama herkesin de kendi bana dnme hakkyd. Marc, ocuklarn
merakl baklar altnda oradan ayrlmak zorunda kald . Artk deminki
bey duyamayacana gre istedii gibi barp arabi l irdi kk Angele,
aabeyiyle lk la konuuyordu.
Kasabaya dnerken zgn zgn dnyordu Marc. Topran kara
barnda uyuya kalm, kr, sar, dilsiz bir kitleye, kaln bir cahillik taba50

kasna arpmt. Bognard' larn ardnda, alabildiine ar uyumakta dire

nen, ot gibi yaamaya alm btn bir kyl yn vard. Gerek ve ada
lete uyank insanlar olarak yetitirmek iin btn bu halkn eitilmesi ge
rekiyordu. Ama saplanp kaldklar bu balktan onlar kurtarmak kolay
deildi, sabrl, uzun bir alma gerekiyordu, bu koyu karanlklardan e
kip almak daha nice kuaklarn abasn bekliyordu! u an, Olkenin sosyal
varlnn byk bir blm, ocukluk dnemini, ilkel bir aptal l ya
yordu. Bognard'la birlikte, tibir ey bilmedikleri, hibir ey bilmek iste
mediklerinden geree kar duran bir ham madde ynna arpmt.
Marc sola dnd, Grand Rue yolunu getikten sonra kendini kasabann
yoksul mahallesinde buldu. Sanayi kesimiydi buras, le gibi kokuyordu.
iler dar sokaklardaki iren, sefil evlerde yayorlard. Duvar iisi
Doloir da ite burda, Plaisir Sokandaki bir evin birinci katnda oturu
yordu. Oturduu yer drt odalyd, alt arapyd. Marc, Dolair'in evi
hakknda yeterli bilgi alamadndan, iyice renmek iin arapya girdi.
O srada bir duvar iisi topluluu da yandaki inaattan gelmi, tezgahn
nnde birer bardak arap iip hararetle cinayeti tartyorlard.
Uzun boylu, kumral bir ii baryordu:
- Ne diyorum sana, bir Yahudi hereyi yapabilir, alayda bir Yahudi
vard, herif hrszd, ama Yahudiler ilerini her zaman yoluna koymay
bi ldiklerinden, sonunda adam bir de bamza avu yaptlar.
Bir dier ii, ufak tefek, esmer bir ii omuzlarn silkti.
- Anladk Yahudiler byle, ama ya papazlar, Yahudilerden aa kal
mazlar.
- Papazlar m dedin, iyisi de var kts de var, ama onlar yine de
Fransz, oysa Yahudiler, o hayvan herifler iki kez yabanclara satmadlar
m Fransay?
teki, bunu gazetede mi okudun diye sordu:
- Ne gazetesi, gazeteyle kafam iirecek deilim. Arkadalar syledi,
herkes bilir bunu.
iler inanp seslerini kestiler, yava yava araplarn diktikten sonra
arapdan ktlar. Marc, yanlarna yaklap sarn uzun boylusuna
Doloir' n adresini sordu. i glmeye balad.
- Doloir benim baym, burda otururum, u penceresi grnen evde.
Uzun boylu, grbz bir iiydi, anlatt askerlik anlaryla hayli nee
lenmiti. Kumral byklarnn ular yukarya kalkkt, gzleri iri maviydi,
51

yz renkliydi, konuurken ak dileri grnyordu.

- Evet baym, neden sormutunuz beni?
Marc, az nce duyduu iren szlerine ramen sevgiyle bakyordu
gzlerine, Doloir yl lardan beri Belediye Bakan Darras'nn yannda a
lrd. yi bir iiydi, bazan ikiyi fazla kard olurdu ama iyi bir ba
bayd, evini a brakmazd. Patronlara kafa tutmasn bilir, onlarn pis
herifler oluduklarn, kendisinin ise, anlamn pek iyi bilmeden, toplumcu
olduunu sylerdi; her eye ramen, iileriyle arkada kalp ceplerini
doldurmasn bilen kendi patronu Darras'y beenirdi. Askerlikte geirdii
yl hi unutmazd. Bu grevini bitirmek lgnca sevindirmiti onu,
askelriin insan ar disipline sokan zor bir meslek olduunu sylerdi. O
yllk hayatn durmadan yeniden yaar, askerlikle ilgili anlarn sk sk
anlatrd. Kolu tfek tamadan yorulmutu, bu yzden artk malay bile
ar buluyor, isteksiz alyordu. Askerlikte gvdesi tembellie almt,
kendini can gnlden iine veremiyordu. Bir zamanlarn o gl kuvvetli
iisi askerlikten sonra hantallam, bir daha da eski gcn kazanama
mt. Akl fikri hep o gnlerde karlat olaylardayd, hangi konu a
lrsa alsn sz dndrp dolatrp askerlie getirir, hep ondan sz e
derdi. Hibir ey okumaz, hibir ey bilmezdi, ama yurt sorununda pek
duyarlyd, yurt sorunu demek Fransa'y Yahudilerin yabanclara satma
sn nlemek demekti.
Marc:
- Belediye okulunda okuyan iki ocuumuz var, beni arkadam
retmen Simon gnderdi size bir bilgi iin... Ama bakyorum ki Yahudiler'
le hi de anlaamyorsunuz.
Doloir glmeye devam etti.
- Doru, bay Simon Yahudi, ama ben hep ciddi bir insan olarak tan
mmdr onu. Ne gibi bir bilgi sz konusu baym?
Aklad Marc. ocuklarna bir yaz rnei gstereceini, bu rnein
snfta kullanlp kullanlmadn soracan syledi. Ooloir haykrd:
- Hay hay beyim, btn hizmetimiz buysa, bundan kolay ne var. Buy'u
run yukarya dek gelin benimle, ocuklar yukardalar sanrm.
Kapy kars at. Ufak-tefek, kumral, etine dolgun, ciddi grilnillil
bir kadnd. Bask bir aln, insana ak yrekle bakan gzleri, drt ke bir
enesi vard. Yirmi dokuz yanda ya var ya yoktu ama ocuk anasyd,
drdncs de yoldayd, karn burnunda olmasna ramen evde herkesten
52

nce o kalkar, herkesten sonra o yatard; alkan, temiz, tutumlu bir ka

dnd. nc doumdan sonra diki atlyesini terkedip, ekmeini
hakeden bir kadn olarak kendini evine, iine venniti.
Doloir karsna aklad.
- Bu bey retmenin arkada, bizim ocuklarla konumak istiyor.
Marc kk bir odaya, tertemiz bir yemek odasna girdi. Solda ak bir
mutfak, sada anne babasnn ve ocuklarnn odas vard.
Baba seslendi:
- Auguste! Charles!
Auguste ve Charles kotular; biri sekiz, biri alt yandayd, drt yan
daki kardeleri Lucile de arkalarna taklmt. Gzel ve grbzd ocuk
lar, ana babalarna ok benziyorlard. K byk olandan daha akll
grnyordu. Lucile'in dudaklarnda yumuak bir glck vard.
Marc ocuklara yaz rneini gsterip onlara soru sonnaya balar
balamaz, yorgun ve gebe gvdesiyle bir iskemleye dayanm olan anne
hemen atld:
- zr dilerim baym, ocuklarmn bu konuda size cevap vennelerini
istemiyorum.
Ve bu szleri, grevini yapan bir anne gibi gayet sakin bir ekilde
sylyordu.
Marc annt:
- "Ned_en" diye sordu.
- Byle kt bir ie admzn karmasn istemiyorum da ondan baym.
Dnden beri duymadm ey kalmad bu olay hakknda, bu ilere kar
mak istemiyorum, hepsi bu kadar.
Marc, Simon 'u savunup srar edince, kadn:
- Simon yledir ya da byledir demiyorum ben, ocuklarm hibir
zaman yaknmadlar ondan. Eer suluyorlarsa kendini savunsun, bu onun
kendi sorunu. Ben kocamn siyasete karmasn her zaman nlemiimdir,
szne deer veriyorsa dilini yutup, Yahudisine, papazna karmadan
kendi iine bakar. Aslnda btn bunlar siyasetle ilgili eyler.
ocuklarnn kutsanmasna, Kudas trenine katlmasna kar deildi,
ama kil iseye ayak basmayan bir kadnd. Olan olduu gibi kabullenen bi
riydi, yalnzca tutucuydu o kadar. Kendi dar yaamnda, kendi yaantsn
dzenlemekten baka dnd yoktu, ekmeklerinin ellerinden alnma
sndan korkuyordu. Israrla, bir kez daha:
53

- "Kimseden yana grnmek istemiyoruz," dedi.

Byk szd bu, Doloir' bile rktt. Genellikle, evin ynetimini ka
rsna brakan bir insan olmasna ramen, bakalarnn nnde aile babas
yetkilerine dil uzatlmasn sevmezdi. Ama bu kez, o da boyun eiyordu
karsna. Marc'a dnd:
- Ben dnememitim baym, karmn hakk var. Bizim gibi adamla
rn gz kapal kalmas daha iyidir. Alayda yzba hakknda bir eyler
bilen biri vard, bana gelmedik kalmad.
Bu kez Marc da boyun eip aratrmasndan vaz gemek zorunda kal
d.
- Benim ocuklarnza sormak istediimi yarglarn da sormas muh
temel.
Bayan Doloir cevaplad:
- Grrz, sorsunlar, ya cevap verir ya vermez ocuklarm, kimseyi
ilgilendirmez, ocuklarm onlarn deil benim ocuum.
Marc, allahasmarladk deyip, bir an nce iine yetimek iin acele e
dip duran Doloir'la birlikte kt. Sokakta duvar iisi, nerdeyse zUr dile
yecek kadar zUlmt olaya; ne var ki kars zaman zaman aksiliklerine
ramen, olaylar iyi deerlendirirdi, syledikleri doru kard.
Doloir'dan ayrldktan sonra Marc, kk memur Savin'in evine git
menin bir yarar salayp salamayacan kendi kendine soruyordu. Cesa
reti krlmt. Doloir' lar, Bongrad' lar kadar kara cahil deillerdi. Onlar
dan bir derece daha yksektiler, daha geni bir evrede yayorlard, top
lumun baka tabakalaryla da ilintileri vard, hayat biraz tanyorlard. A
ma ne kararsz bir ortam iindeydi ler, ne aptalca bir bencillikti bu yaptk
lar, bu zaval l insanlar ne byk hatalar iliyorlard byle, insanlara yar
dm, dayanma denen eyden haberleri bile yoktu. Uygarca bir hayatn
gereklerinden habersiz, kendi mutluluklarnn bakalarnn mutluluuna
bal olduunu dnemiyorlard ve bugn daha mutlu deillerse nedeni
buydu ite. Marc iinde insanlarn yaad u ii evini dnyordu.
eri gne,_ temiz hava girmesi iin, kaplar, pencereleri ardna dek aa
caklar yerde, alardr, sk skya kapal tutuyorlard.
Plaisir Sokann kesine dnm, Savin' lerin oturduklar Fauche
Sokana gelmiti. Evlerine kt, kapy bayan Savin at:
- Kocam urda baym, bu sabah biraz atei var, iine bu yzden gide
medi. Buyurun gtreyim yanna sizi.
54

Kumral, ince yapl, dudaklarndan glck eksik olmayan tatl bir

kadnd. Ya yirmi sekizin stnde olduu halde gen grnyordu, an
neden ok bir ablay andryordu. Drt ocuu vard, biri kz, ad
Hortense, ikizler, Achille ve Philippe ve Leon adl bir olan daha. Leon
henz meme emiyordu. Kocasnn son derece kskan biri olduu syle
nirdi, hi bir neden olmad halde srekli karsndan phelenir, devaml
gz altnda bulundururdu onu. Kk yata ksz kalm, halasnn yann
da bymt, halasnn da lm zerine, kendini yapayalnz duyarak,
ok gzel bir kz olmasna ramen, Savin'le evlenmiti. Tam bir e ve ku
sursuz bir anneydi.
Marc ' yan odaya ald. Kadn tedirginlemiti birden, kocasnn huysuz
olduunu biliyordu, adam her an kavga iin bir bahane karp evin altn
stne getiriyordu. Bu yzden zavall kadn, evinde huzur bozulmasn di
ye, kocasnn her eyine boyun emek zorunda kalmt.
Marc, adn ve geliinin amacn syledi. Kadn, aralk bir k.;tpdan,
usulca kayboldu. Marc bulunduu dar oday inceleyerek-Savin'in gelme
sini beklemeye balad. Be odal bir katta oturuyordu, gsterie dkn
bir insand. Rahat grnmnn ardnda yoksuldu. Otuz bir yanda, alk
tan lmeyecek kadar, hayvanca bir yaam srdryordu. Mesleinde yk
selme imkanlarndan yoksun, eflerinden d patlyor, bu korku ayn za
manda byk bir fke uyandryordu onda. Dairede alabildiine saygl ve
nne gelene eilen bu adam, evinde, marazl bir ocuk gibi ate pskr
yordu, kansna etmediini brakmyordu. Kadncaz her eye ramen ko
casna gleryilz gstermekten geri durmuyor, evini ve ocuklarn ekip
evirdii gibi, bir maazaya boncuklarla iek ileyip satyor, hayli emek
isteyen ve hayli para getiren bu ile evinin baz ihtiyalarn karlamaya
alyordu. Pek alml, afur tafurlu bir insan olan Savin'e gelince, kar
snn altn herkesten gizliyor, zavall kadn evine kapanp gizlice ya
pyordu bu ii. Bir an, sinirli ince bir ses iitti Marc, ardndan tatl bir
mrlt duyuldu, ses kesildi. Bayan Savin girdi ieri:
- yle buyurmaz msnz baym?
Bay Savin oturduu koltukta y le bir doruldu, karsndaki alt yan
bir ky retmeniydi, kalkmaya deer miydi? Ufak tefek, salar dkl
m biriydi Savin. Yz izgileri ince ve yorgun, gzleri fersizdi. Yz a
ckl bir grnmdeydi. Kirli sar renkteki sakal hayli seyrekti. stnde
eski redingotu vard. Boynundaki renkli atksyla, onmaz aclar elinde iki
55

bklm olmu, ypranm, ufak tefek yal bir adam andryordu.

- Karm, retmen Simon'un adnn kart o iren olayla ilgili ola
rak buraya geldiinizi syledi, yalanm yok baym, nce grmeyi kabul
etmek istemedim.
Szn kesti birden, kendisi "Le Petit Beaumontais" gazetesi okurken
karsnn masann stllndeki boncuk iek ilemelerine taklmt gz.
yle hrsla bakt ki kadncaz hemen durumu anlayp boncuk iekleri,
gazeteyi yle stllne atp.gizledi.
- Tepki gsterdiimi sanmayn baym, her eyden nce cumhuriyeti
yimdir ben, hem de hayli ileri derecede bir cumhuriyetiyimdir, hibir
zaman gizlemem bunu, btn eflerim bilirler. nsan cumhuriyete hizmet
ediyorsa, cumhuriyetiyse, drst olmaldr deil mi? Her zaman ve her
yerde hkmeti destekleyen biriyimdir, ksaca.
Marc sessiz soluksuz dinleyip, yalnzca ara sra ban sallamakla
yettiniyordu.
- Dini sorunlara gelince, bu konudaki dncem gayet aktr: Papazlar
dinden baka eye burunlarn sokmamaldrlar. Cumhuriyeti olduum
gibi Kilisenin egemenliine de kar bir insanm. Ama unu hemen ekle
yeyim ki, ocuklar ve kadnlar iin din gereklidir. Dinsel grevlerini yeri
ne getirmeleri gerekir! Karma ka kez sylemiimdir, onun yanda, onun
durumunda bir kadnn dini grevlerini yerine getirmesi gerektiini.
Kapsenler manastrna gidiyor karm.
Bayan Savin'i rahatsz etmiti bu sz. Aslnda kadncaz, btn saf
l, temizlii, tatl lyla, btlln yreiyle ireniyordu ordan. Kocas, de
lilik derecesinde kskan olduundan, dini ihaneti nleyen bir are, bir a
ra gryordu. Bu yzden de kadncaz kendini, kocasnn setii bir pa
pazn, rahip Theodore'un ynetimine brakmak zorunda kalmt, oysa
kadncaza sorarsanz kirli, edepsiz olan rahip Theodore'un ta kendisiydi.
Kocasnn szleri onurunu krm, kpkrmz kesilmiti, ama her zamanki
gibi evinin huzuru bozulmasn diye omuzlarn silkmekle yetindi.
Savin devam etti:
- ocuklarma gelince baym, ikizleri, Achille ve Phillippe' i Valmarie
Kolej ine gnderecek kadar param bol deil, bu yzden de, bir memur ve
cumhuriyeti olarak, onlar laik belediye okuluna gnderiyorum; kzm
Hortense' hazan Rouzaire okutuyor, bu retmen kzdan ok memnunum,
dini inanlar salam biri, ocuklar sk sk kiliseye gtllrilp kutsal grev56

terini yerine getirmelerine yardmc oluyor, bak bunu yapmasa gerekten

UzUIUrdUm. Erkek ocuklar her zaman kendini kurtarabilir. Yine de, u
kadarn syleyeyim ki, eflerimden ekinmeseydim, onlar. da bir din oku
luna verirdim, hayatlarn kurtarr, mutlaka bir yere kaplanrlard. Oysa
imdi nasl ben ot gibi yayorsam, onlar da, ot gibi yaamak zorundalar.
Alabildiine karamsarlk doluydu, bir ara birisinin duymasndan kor
kuyormu gibi sesini ksarak:
-Bakn ne kadar gller, ne yapp yapp onlarla birlik olmakta yarar
var, dedi.
Adam srd yaamla, kanlaryla, rkeklii ve budalalyla acna
cak biriydi. Btn bu syledikleri ne mal olduunu ortaya koyuyordu. A
yaa kalkarken yine de, denemekte yarar grd:
-ocuklarnza sormak istediim . . .
- ocuklar evde yok baym. Komumuz bir hanm gezmeye gtrd
onlar. Yemin ederim. Surda olsalard, sorularnz cevaplamalarna izin
verebilir miydim, onu da bilmiyorum. Ben bir memurum, taraf tutamam.
Zaten dairede yeteriyle bam belada, bir de byle iren bir olaya burnu
mu sokarsam ekeceim var.
M arc allahasmarladk deyip hemen ordan ayrlmak istiyordu. Savin
devam etti:
- phesiz bu Yahudiler Fransa'nn ba belas, kann emiyor, benim
zellikle bu adama, bay Simon'a bir dmanlm yok, ne var ki en doru
su Yahudileri retmen yapmamakt . Umarm "Petit Beaumontais" gaze
tesi bu hususa el atar. Biliyorum, zgrlk ve adalet ynnden eitlik her
kesin hakk, ama vatan, vatan her eyden nce gelir baym!
Btn konuma boyunca bir kez bile azn amamt bayan Savin.
Kle bir kadnn rkeklii iinde, yine, azn aamadan, hafif bir glm
semeyle yolcu etti Marc ' . Sokaa karken, merdivenlerin eiinde kom
u kadnla birlikte gelen kadnlara raslad. Dokuz yandaki Hortense,
imdiden kk bir hanmefendi gibiydi, gzeldi, cilveliydi, kurnaz kurnaz
yere bakyordu, ne var ki bayan Rouzaire'den rendii yalanc bir sofu
lukla cin gibi gzlerini saklamaya a' yordu. Marc ' daha ok, ikizler,
Achille ve Phillippe ilgilendirdi, ikisi de babalar gibi zayf, soluk ve ma
razlydlar ve aldklar kaltm sonucu, daha yedi yanda sinsi ve huysuz
dular. Ablalarn trabzana itikleyip az kalsn dUrecektiler. Yukar kt
lar, kap aralanr aralanmaz, annesinin kollarnda meme emmekte olan kil-

57

k Leon'un_ lklar duyuldu.

Sokakta kendi kendine konuarak, dnmeye balad Marc. Cahil
kylden, aptal ve korkak kk memuruna, btn bilgi ve grgs bir iki
askerlik ans ve i yerinde grdklerinden teye gitmeyen budala iiye
dek, herkes bencilliin, kaytszln dar kalplarna skp kalmt. Btn
bu beyinlerin rmceklenmesi; yntemsiz, bilimsel temellere dayanma
yan, akln afyonlanm as, uyumasyla, daha beteri, rmesiyle sonula
nan bir yarm eitim yzndendi. Evet, eitim, iki yzllkten, yalandan
arnm, geree sayg duyan, gerei aratran tam bir eitim gerekirdi!
Ye bir arkadan kurtarmak iin giritii bu ite, nnde alan cehalet,
korku, hata ve ktlk uurumu karsnda titremeye balamt. Endiesi
gittike artyordu. Bir gn gerek bir adalet uruna bu insanlara ihtiya
duymak ne byk bir bahtszlkt. Ye bunlar Fransa demekti, bu hantal, bu
duruk insan lar Fransa demekti. lerinde ciddileri yok muydu, vard p
hesiz, ama ar bir kurun kitlesi btn bir ulusu topraa mhlyordu. Bil
gisiz ve beyinleri zehirlenmi olduklarndan: insanca, zgr, drst ve
mutlu yaama yeteneinden yoksundular.
Marc, aratrmasnn hazin sonucunu arkada Simon'a anlatmak zere
ar ar okula yneldiinde, birden, krtasiyeci M i lhornme grilmcelere
uramadn hatrlad. Ordan da bir sonu alamayacan biliyordu ama
ne olursa olsun, grevini sonuna dek yerine getirmek iin Courte Sokana
dald. M ilhomme' lar iki kardetiler. By Edouard' a, amcalarnn bi
rinden kk bir krtasiye dkkan miras kalmt, karsyla birlikte bura
nn geliriyle sade bir hayat srdryordu. Oysa kk karde Alexandre,
tutkulu ve hareketli biriydi, tarada gezgin ticaret yaparak hayli zengin
lemiti. Ne var ki lm iki kardein de abalarna son venniti. By
ackl bir kaza sonucu ukura derek lmt, k ise, abisinin l
mnden alt ay sonra, Fransa'nn teki ucunda, bir akcier kanamas sonu
cu anszn hayata gzlerini yumutu. Bylece, biri, kk krtasiyeci
dkkanyla, teki, birikmi yinni bin frank kadar parayla iki kadn da dul
kalmlard. Bayan Edouard becerikli ve iten anlayan bir kadnd, bayan
Alexandre'a elindeki yirmi bin frankla krtasiyeci dkkanna ortak olma
sn sylemi, klasik kitaplar ve okul gereleri satarak hayatlarn birlikte
srdrmeye balamlard. Her ikisinin de birer erkek ocuklar vard. Ka
saballarn deyimiyle Milhornme hatunlar, yani bayan Edouard, ve bayan
Alexandre, yaplarndaki ztla ramen, ocuklar Victor ve Sebastien'la
58

bir aile eklinde, bir kar birlii iinde yayorlard.

Bayan Edouard yle pek banaz, pek sofu olmad halde kiliseye
gitmek, dinsel grevleri yerine getirmek zorunda kalyordu ii gerei, zira
mterileri hep sofu insanlard, onlara ho grnmesi gerekiyordu. Bayan
Alexandre 'a gelince, rahmetli kocas yaamay seven babacan bir insand,
papazlarla ba ho deildi, bu yzden kars da zgr dnceli yetimi
ti, kiliseye admn atQlyordu. Bayan Edouard kafas ileyen ve siyasetle
ilgi lenen bir kadnd, grmcesiyle aralarndaki bu tutum farkndan bile
yararlanmay bi lmi; .laikleri de kazanarak mteri evresini geniletmiti.
Dkkanlar da zaten iki okulun, din okuluyla 'cumhuriyet okulunun tam a
rasndayd, bylece her iki okul iin de gerekli kitap, tablo, resim, defter,
kalem gibi gereleri salyordu. Her birinin kendi dnce biiminde z
gr kalmasn aralarnda kararlatrmlard, biri papazlarn, teki zgr
dnrlerin yolunu izliyordu. ocuklarn da buna gre okutuyorlard,
bayan A lexandre'n olu Sebastien, Yahudi Simon' un retmenlik yapt
cumhuriyet okuluna, bayan Edouard' n olu Victor ise, dinci Kardeler
Okuluna gidiyordu. Bu ustalkl ortaklk ve tutum sayesinde M ilhomme
hatunlarn krtasiye dkkan kasabann en ok sat yapan dkkan haline
gelmiti.
Marc, Courte Sokana girince yanyana iki evin nnde durdu, biri
krtasiye dkkan, teki bir papaz eviydi. Krtasiyeci dkkannn vitrinle
rinde bir yandan d in ulularnn resimleri, bir yandan da cumhuriyeti ven
okul tablolar vard, iplere aslm gazeteler kapnn hemen btn yzn
kaplamlard. Girer girmez, eikte, iri yar, kumral, sevimli bir kadn olan
bayan A lexandre ile karlat. Henz otuz yandaki solgun yzl kadnn
dudaklarndan glck eksik olmuyordu. Yannda, taparcasna sevdii
yedi yandaki, kendisi gibi kumral ve tatl olu Sebastien duruyordu.
Mavi gzleri, ince burnu ve sevimli azyla ok gzel bir ocuktu. Bayan
Alexandre, Marc ' tanrd. Hemen iren c inayetten sz etmeye balad:
- Bu nasl itir bay Froment! Hem de urackta, burnumuzun dibinde
byle bir ey olsun! Zavall yavrucak, okula gidip gelirken hep burdan ge
erdi, her gn grrdm onu, defter kalem almak iin sk sk gelirdi dk
kana! Yavrucan cesedini o halde greli beri uyku uyuyamaz oldum.
Sonra Simon'dan, iinde bulunduu g durumdan sz etti. Sebastien' n
okulun en iyi renci lerinden olduunu, retmen Simon'un kendisine
byk bir i lgi gsterdiini, ok drst, ok iyi bir insan eklinde tand59

n, byle korkun bir cinayeti ileyemeyeceini syledi. Boyuna szil edi

len bir yaz rnei var, okulda ayn trden bir rnek bulunsa bile bir ey
ifade etmez dedi. Ve ekledi.
- Biz de bu rneklerden satyoruz Bay Froment, dkkanmzdakileri
tek tek gzden geirdim; byle bir rnee, stnde ngilizce: "Birbirinizi
Seviniz" yazl bir yaz rneine, gerekten rastlamadm, dedi.
Annesini d ikkatle dinleyen Sebastien, ban kaldrp:
- "Ben aynsn grdm, bir tane var Victor'da, Kardeler Okulundan
alm." dedi. Annesi ard:
- Ne diyorsun? Bana bundan sz etmemitin ama!
- Sonnadn ki. Sonra Victor sylemememi tembihledi, yaz rneklerini
almak yasak nk.
- Nerde o halde o kat?
- Bi lmem, Victor bir yerlere saklad .
Marc, byk bir sevinle ana oulun konumalarn izliyordu. Gerek,
sonunda ortaya kacak myd? Zayf bir k belinniti, gittike byyp,
parlayacak zayf bir k, Sebastien 'a ak seik sorular sonnaya balad.
Bayan Edouard dkkannda henz yoktu, olu Victor'u yanna alp, szde
okul genleriyle ilgili bir grme yapmak zere rahip Fulgence' gnne
ye gitmiti.
Bayan Edouard, grmcesinden daha uzun boylu, esmer, drt ke,
ablak yzl, yksek sesle konuan, hareketleri erkeksi ve grn canl
bir kadnd. Aslnda iyi ve drst bir insand, dkkanda esas sz sahibi ol
duu halde ortann tek kuru hakkn yemezdi. inde erkek gibiydi. G
rmcesine gelince, tek silah sessizlii ve tatllyd ama son sz yine de
bayan Edouard sylerdi. Victor, dokuz yanda, enine boyuna, kumral,
kafas irice, yz amcas olunun tersine ablak bir ocuktu.
Bayan Edouard durumu renir renmez oluna sert sert bakt.
- Nasl, bir yaz rnei mi? Okuldan bir rnek alp eve mi getirdin?
- Hayr anne, getirmedim.
- Nasl getinnemisin, pek gzel getinnisin, ite Sebastien elinde
gnn.
' ocuk Sebastien'a dik dik bakp sesini kesti. Sebastien durumdan
memnun grnmyordu, oyun arkadann fizik gcne hayrand. Birlikte
sava oyunu oynadklarnda Sebastien hep yenilen dman, Victor yenen
kahraman olurdu.
60

Bayan A lexandre araya girdi.

- Elbette ki almad, bir d ikkatsizlik sonucu getirmitir.
Amcas olunun kendisini balamas iin Sebastien da atlp annesi
nin szlerini onaylad:
- Elbette byle, ald demedim ben.
Bayan Edouard'n fkesi dinmiti, oua cevap vermes n srar
etmiyordu artk. Bir yabancnn nnde bu sorunun cevabn srarla iste
menin pek akllca bir ey olmayacan dnmt phesiz. Her iki o
kul da mterisiydi, bayan A lexandre'a, sen ii bana brak der gibi bakp
ocuuna dnd:
- Peki gir ieri hadi, bu ii hemen aratrrz baym. yice dn ierde
Victor, gerei sylemezsen benden ekecein var.
Sonra Marc'a:
- "Size syleriz durumu baym, doruyu syleyeceinden emin olabi
lirsiniz, hele bir sylemesin, yle bir dverim ki onu, acsn bir daha u
nutmaz," dedi.
Marc, gerein hemen ortaya karlmasn, durumdan Simon'a hemen
bilgi verebilmek iin, son derece arzulamasna ramen, srar edemedi. Yi
ne de eline nemli bir kant geirdiinden emin, Bongard' lar, Doloir' lar
ve Savin' lerdeki baarszln, ama M ilhomme grmcelerdeki umul
madk sonucu hemen bildirmek zere dostu Simon'a kotu. Simon, sessiz
sessiz dinledi onu, Marc' n sand gibi byk bir sevin gstermedi. De
mek bu yaz rnei Kardeler Okulunda kullanl yordu? Buna amyordu,
kendi okulunda kullanlmadna gre dinci okulda bulunacakt elbette.
Marc'a gelince, neden bouna yoruluyordu sanki, kendisi nasl olsa susuz
deil miydi.
- Btn bu yaptklarn iin ok ok teekkrler dostum. Bu ocuun
tanklnn nemini anlyorum. Ne var ki ben susuzum, susuz olduuma
gre aln yazmn una ya da buna bal bulunacan sanmyorum.
Son olayla kvancn yeniden kazanmt Marc, tatl tatl gld. Dostu
nun kendine olan gvenini imdi o da blyordu. Bir sre daha konu
tuktan sonra kalkp kapya doru yrd, derken yeniden dnp Simon'a
sordu.
- Yakkl Mauraisin senle grmeye gelmedi mi?
- Hayr, gelmedi henz.
- Demek nce btn kasaballarn dncelerini renmek istiyor. Bu
61

sabah rahip Crabot ve Rouz.aire hanmla konutuunu grdUm. leden

sonra da rastladm adama, kimseye grllnmeden Capucin Sokana dald,
daha sonra da belediye bakanyla grlltll. GUlll adamlar krmayacak
ekilde yapyor aratrmasn.
O ana dek sakin sakin duran Simon birden endieye kapld, zira Usle
rini hem sayar, hem korkard onlardan. Bana gelen bu bUyk ykmda tek
endiesi yerinden olmak ya da byklerinden ktU bir not almakt. N ite
kim de yle oldu. Mauraisin gayet souk ve endie verici bir tav r takn
mt yanna geldiinde:
- Evet Bay Simon, bu korkun olayn tam bir aratrmasn yapmak i
in hemen koup geldim. Okul adna, sizin adnza, hepimiz adna ok U
zUlUyorum. Durum ciddi bay Simon, ok ciddi, ok ciddi, ok ciddi.
lk okul mfettii bodur boyuna ramen, srtn dikletirip, kelimeleri
gittike artan bir ciddiyetle sralyordu. MUfetti, kendi UstUnUn, akademi
ynetmeni Le Brazer'in sevdii Marc ' n elini de souka skmt, odadan
ekilmesini belirtir gibi, pek Unlu gzlUUnUn altndan yan yan bakyordu
Marc'a. Sabahtan beri, olaylar karsnda asla sarslmayan, bUyk bir ce
saret gsteren Simon'u UstllnUn karsnda byle sararp bozarr bir du
rumda brakp gitmek istememesine ramen, Marc, baka kar yol gr
mediinden ayrlmak zorunda kald. zntlll eve dnd ve yakkl
Mauraisin' in ihanet iinde olduu sonucuna kesinlikle vard.
Bykannenin evinde sessiz bir akam geirdi, ne bayan Duparque ne
de kaynanas cinayetten sz etmediler. Bu sokakta ackl bir olay geme
mi gibi kk ev bir l sessizlii iinde uyuyordu. leden sonra yap
t iler hakknda tek bir kelime bile sylememeyi uygun grmt Marc.
Akam, yataa girerken karsna, dostu Simon 'un durumunda endie ede
cek bir yan olmadn sylemekle yetindi. Genevieve' in mutlu bir hali
vard, serbeste konuamadklar bu evde u an yabanc deillerdi, kar
koca beraberlerdi, artk yalnz saylmazlard, ge vakt e dek konutular.
Sarma dola rahat bir uyku ektiler. Ama sabahleyin Marc "Le Petit
Beaumontais"de Simon'a kar yazlm iren bir makale okuyunca b
yk bir aknl a urad. Bir gUn nceki, Simon'u savunan, ven satrlar
dnd, ama ite aradan bir gUn geince, ayn gazete, yalan yorum ve
varsaymlara dayanarak, Simon'u aka suluyordu. Neler olup bitmiti,
hangi gl etki ar basmt, bu zehirli makale nenin nesiydi, halkn ya
lana susam cehaletinden yararlanarak Yahudiyi katil gsteren bu maka-

62

leyi kimler yazdryordu? Garip elikilerle, olaan st derecede inanl

mayacak eylerle dolu bir masal geree dnmeye, insanlarn artk yz
de yz doru gzyle bakaca bir gereklik kazanm aa balyordu. Ma
kaleyi tamamladnda grd ki, dnden beri, karanlkta, iten ie, bilin
meyen eller masum bir insan sulamak, bilinmeyen suluyu ise kurtannak
iin iliyordu.
Hi bir yenilik yoktu, yarglar gelmemiti, grlmeyi bekleyen kk
bir bedenin bulunduu odann kapsnda ve pencere nnde jandarmalar
nbenutuyordu. Bir gn nce yaplan otopsi ocuun nasl .rzna geil
diinin ayrntlarn saptamt. Zephirin 'in, boynundaki parmak izlerin
den, boularak ldrldn aklyordu rapor. Cenaze leden sonra
kaldrlacakt, trene bir intikam havas vennek iin btn hazrlklar ta
mamlanmt, ocuun btn kk arkadalar, yani btn rencjleriyle
Kardeler Din Okulu ve kasabann ileri gelenleri trende bulunacakt.
Marc yeniden endieye kaplp tatsz bir sabah geirdi. Kendi kendine
Simon'un yanna hemen gitmektense, akam, cenaze treninden sonra
gitmenin daha yararl olacan dnd. Kasabada yle bir gezinmekle
yetindi. Ona gre kasaba, yakn olaylara gebe, grtlana dek irkef dolu
bir uyku iindeydi. Kendine biraz eki dzen venni, Dupatque hanmlar
la len yemeini yiyor, bugn keyfi pek yerinde olan kk Louise' in
cvltlarn dinliyordu kvanla. O srada, hizmeti Pelagie, erik tatlsyla
ieri girdi ve gle oynaya duyduklarn yetitirdi.
- B iliyor musunuz hanmefendi, bu Yahudi ekiyasn tutuklayacaklann. Hak yerini bulacak sonunda!
Marc ' n rengi kire gibi soldu:
- Simon'u tutuklayacaklarn nerden biliyorsunuz?
- Herkes ayn eyi sylyor beyim. Karmzdaki kasap tutuklann
seyretmek iin koa koa gitti.
M arc peeteyi bir yana atp, erik tatlsna elini bile srmeden sokaa
kt. Hanmlar saygsz davrantan hayli incinmilerdi.Genevieve bile
krlm grnyordu.
B ayan Duparque kuru bir sesle sylendi:
- Akln oynatt.Ah km ah,sana sylemitim zamannda, bir adam
dinsiz imansz m, onda insanlk, mutluluk arama.
Gerekten de Marc, sokakta olaanst bireyler olduunu gr
d.Btn satclar dkkanlarnn kapsna kmt. Bartlar, yuhlar uul63

duyordu. Admlarn sklatrd, Courte Sokana daldnda M ilhomme

grmcelerle karlat, ocuklar da yanlarnda, krtasiye dkkannn ka
psna km, olaylar ilgiyle izliyorlard. Marc hemen, Simon'un gerek
ten tutuklanp tutuklanmadn onlara sonnay dnd.
- Bay Simon tutuklanyonnu doru mu?
Bayan Alexandre, tatl tavrn hi bozmadan cevaplad:
- Evet bay Froment. Komiserin evine girdiini grdk.
Bu kez de sz bayan Eduard ald, Marc'n baklarndaki anlam he
men sezdiinden, o sonnadan konumaya balad:

- O yaz rneiyle ilgili, Sebastien'n sylediini aratrdm, Victor'un

elinde hibir zaman byle bir kat bulunmad kesinlikle belli oldu. o
cua sordum, yalan sylemediine inanyorum.
ocuk drt ke enesini kaldrd, sakin iri gzleriyle saygszca ba
kp:
- Elbette yalan sylemiyorum, dedi.
Marc, akn, yreinde buz gibi bir soukluk, bayan

Alexandre'a

dnd:
- Hanmefendi, ne diyordu olunuz? Victor'un elinde bir yaz rnei
grdn sylemiyor muydu?
Anne ne syleyeceini annt, bir sre cevap veremedi.Kk
Sebastien, tatl tatl, annesinin eteklerine yapm, yzn saklamak ister
gibiydi. Anne, makina gibi, farknda olmadan, bir eliyle dunnadan ocu
unun salarn okuyordu, bilinmeyen bir saldrdan ocuunun ban
korumak ister gibi bir hali vard.
- phesiz bay Froment, byle bir yaz rnei gnn, yani grdn
sanyor. Ama imdi, kendinden emin deil, yanlmaktan korkuyor. Anl
yorsunuz deil mi, bu durumda ne syleyebilirim ben?
Marc, kadnlarla zaman kaybetmektense dorudan doruya ocukla
konumay daha uygun buldu.
- Yaz rneini grmediin doru mu, dnyada yalan kadar iren hi
bir ey yoktur yavrum.
Sebastien hi ses karmayp yzn daha da ok annesinin eteklerine
gmd ve hkra hkra alamaya balad. Bayan Edouard' n, mterile
rini, her iki okulu da kaybetmemek iin arln koyduu ortadayd. Ka
dn ta gibi dilsiz kesilmiti, tatan ses kar da ondan kmazd.
- Aman tanrm! Biz kimseye kar deiliz bay Froment, ticaret dolay-

64

syla herkesle iyi geinmek zorundayz. Ne var ki doruyu sylemek ge

rekirse, olaylarn gidii bay Simon'u sulu gsteriyor. Treni karmas,
dn biletini istasyonda atmas, alt ki lometrelik yolu yayan yryerek
gelmesi, stelik yayan geldiini kimselerin grmemesi. Bayan Rouzaire de
baz grltler iitmi. Bay Simon onikiye yirmi kala dndn syledii
halde bayan Rozuaire, onbire yirmi kala okulun uunde baz grltler i
itmi. Ltfen syler misiniz, her sabah erkenden uyanan bay Simon'un
saat sekize kadar uyuyup kalmsn neyle aklarsnz? Ksaca, umalm ki
susuzluunu kantlayp kendini temize karsn.
Marc bir el iaretiyle kadn susturdu. Kadn bu sabah "le Petit
Beaumontais" gazetesinde ne okuduysa makine gibi takr takr onlar sra
lyordu, dehet verecek bir durumdu. Biri inadna direnip duran, dik bal,
teki tir tir titreyen iki kadna yle bir bakt, hayli nemli sonular dou
racak bir yalan byle syleyebilmeleri tylerini rpertti. Ve onlar brakp
hemen Simon 'a kotu.
Kapda, iki polisin banda nbet tuttuu kapal bir araba duruyor du.
Okul hademesi hayli igzar olmasna ramen Marc ieri girmeyi baard.
ki polis, okul dersliinde Simon'un banda beklerken, sorgu yargc
Daix 'nin imzalad bir tutuklama emriyle gelen polis komiseri okulda,
nl yaz rnei kadn bulmak iin ok daha titiz, yeni bir arama yap
yordu. Ama hi bir ey bulamadlar. Marc, Kardeler Okulunda da arama
yapp yapmadklarn sormaktan kendini alamad. Komiser aval aval bakt
yzne, Kardeler Okulunda da bir arama m yapmalyd, neden?
Marc omuzlarn silkmekle yetindi, zaten olan olmutu, bir arama ya
plsa da sonu al namazd, yaz rneklerini imdiye dek oktan yakmtr
papazlar diye dnd. Ba kaldfll} amak iin kend ini zor tutuyordu, ger
ein er ge ortaya kaca konusundaki gveni imdi yerini koyu bir u
mutsuzlua brakmt. Komiser aratrmalarn tamamlayncaya dek, bir
saat daha bekledi okulun giri aralnda. Derken Simon'u yeniden gre
bildi, polisler alm gtryorlard onu.Kars ve iki ocuu da
ordalard,bayan Simon gz yalar iinde kocasnn boynuna atld. Ask
suratl, pek ciddi komiser bey son buyruklarn yadryordu. Yrek para
layc bir sahne idi.
Simon, meslek hayatnda urad bu korkun knt nnde ykl
m, soukkanl grnmeye alyordu. Karsn avutmaya koyuldu.
- zlme sevgilim, gelir geer, bir yanl lk, korkun b'ir yanllk kar65

sndayz.
Kadncaz, bir yandan babalarn pmeleri iin Joseph ve Sarah'
kaldrrken, bir yandan d a gittike ykselen bir sesle hkra hkra al
yordu.
- ocuklarma iyi bak; p, oka onlar ben dnnceye kadar koru. Yal
varrm alama artk, btn cesaretimi kryorsun.
Karsnn kollarndan zor kurtard kendini ve Marc ' grnce gzleri
sonsuz bir kvanla d. Dostunun ellerinden tutup:
- Ah dostum ah, sana nasl teekkr edeyim bilmem. Hemen kardeim
David'e bir haber sal ve kendisine susuz olduumu syle. O ne yapar ya
par suluyu karr ortaya, onurumu ve ocuklarm ona emanet ediyorum,
dedi.
Marc da.
- Yreini ferah tut, bu hususta ben de David ' e yardm edip elimden
geleni yapacam,diye cevap verdi.
Komiser yeniden gelip sahneye son verdi. Simon iki polis memurunun
arasnda karken kendini kaybetmi olan bayan Simon'u odasna gtr
mek gerekti. Ve ardndan korkun eyler oldu. Kk Zephirin' in cenaze
treninin saat te dzenlenmesi kararlatrlmt, kt bir rastlanty n
lemek amacyla Simon'un saat birde tutuklanmas gerekmiti, ne var ki a
ratrma uzam, o srada alan cenaze trenini grmek iin toplanm
kzgn seyircilerle dolmutu. Simon'un okuldan k da bylece ayn
saatlere denk gel iyordu. "Petit Beaumontais" gazetesinin kt ykleriyle
beslenen, cinayetin dehetinden hala kurtulamam bulunan topluluk,
retmeni, nalet Yahudiyi, iren arzularn doyurmak iin masum ocuk
kanna gerek duyan ocuk katilini grnce lklar atmaya balad. A
zdan aza dolaan, gittike oalan ve bu topluluu ileden karan ef
sane sonunda rnlerini veriyordu.
- Geber, geber, katil, dinsiz imansz! Geber, geber Yahudi.
Rengi kire gibi beyaz, Simon, merdivenlerin stnden, dinmek bil
meyen, bilincin sesi gibi sre duran bir sesle haykrd:
- Susuzum ben! Susuzum ben!
Topluluk birden kudurdu, tempo halinde yuhalar ykselmeye balad,
zavall retmeni kuatp yerlerde yuvarlamak, para para etmek iin
saldrdlar.
- Geber, geber, Yahudi !

66

Polisler hemen Simon'u arabaya ittiler, arabac atlar kamlad, Simon

kalabaln grltsn bastran bir sesle dunnadan baryordu:
- Susuzum ben! Susuzum ben! Susuzum ben!
Kalabalk arabann ardndan, biltiln yol buyunca dunnadan uluyor
du.Marc, alann ortasnda akn kalakalm, bir gn nce, armaan da
tmnn sonunda, Kardeler Okulunda duyduu Simon'u ven szleri, o
lay knayan fkeli mrltlar, halkn patlak veren bakaldrn- hat)ad.
Aradan iki gn gemeden bu ne deiiklikti, youn karanl klardan uzanan
garip ellerin tezgahlad, tmyle deiik, bir gn ncesinin tmyle tersi
bir durum ortaya km, kanlar kkten deimiti. Umutlar kmt,
gerein gittike kararp yenildiini, lmle yzyilze olduunu gryordu.
lk kez bylesi bir ykmla kar karyayd.
Kk Zephirin' in cenaze treni iin, tren alay yerini almaya bala
d. Ve bayan Rouzaire, snfnn kz rencilerini alp, salt resmi grevini
yerine getinnek amacyla, hibir sevgi gsterisinde bulunmadan,
Simon'un bu byk acsna katlyordu. M ignot da yle, phesiz yreiy
le karlar arasndaki mcadelenin acs iinde, somurtkan, rahatsz bir
yzle, birka rencisiyle birlikte trene gelmiti. Baretmenin elini
bile skmamt giderken, skacak yzil yoktu ki! Sonunda, cenaze alay s
raya girip, tumturakl bir biimde Saint-Martin kilisesine doru yneldi.
B i lgi ellerin, halkn iini szlatmak, acma ve intikam duygularn co
tunnak iin hereyi ustaca dzenledii, bu trenle bir kez daha kt orta
ya. Tabutun evresine Kuda trenini Zephirin'le birlikte tamamlayan ar
kadalarn yerletinnilerdi. Onlarn ardnda Belediye Bakan Darras ve
kasabann ileri gelenleri yer alyordu. Onlarn da ardnda, balarnda
Fulgence, sidore, Lazarus ve Gorgias papazlar, Kardeler Okulunun b
tiln rencileri vard. Rahip Fulgence gidiyor, geliyor, kouyor, sanki on
lar da kendi buyruunun altndaym gibi, Rouzaire ' in kz rencilerine
kadar, tm rencilerle ilgileniyordu. Balarnda, stleri papaz Theodore,
Valmarie Kolejinden gelen C izvitlerle rahip Crabot olmak zere
kapsen' ler de oradayd. Drt bir yandan cbbelerini yeldire yeldire bir
zafer kutlann gibi, len Zephirin kendilerinden biriymi gibi din adam
lar mt bu alaka kirletilmi kanl kk bedenin bana. Her
yandan hkrklar, kzgn bartlar duyuluyordu:
- Kahrolsun Yahudiler; Kahrolsun Yahudiler.
Grd son bir olayla bsbkn kahroldu Marc. lkreti m mfettii
-El7

yakkl Meuraisin de Beaumoit'dan cenaze treni iin gelmi, byk a

damlar iinde yerini almt. Papaz Crabot geerken, yakkl Maurisin'le
bakp birbirlerini pek iyi anlayan, beenen iki insan olarak, glmseyen
yzlerle, gizlice selamlatlar. ki gnden beri canavarca tezgahlanan bil
yk hakszlk, bu aydnlk gkyzilniln altnda rlplak gzlerin nne
seriliyor. Saint-Martin K i lisesi, ackl lilmil gericilere yeni bir kar ko
nusu yaplan kk Zephirin'in yas anlarn alyordu.
Birden bir elin serte omuzuna konduunu duydu Marc. Alay dolu bir
ses unlar sylyordu:
- Grdn mil benim ciddi ve temiz meslektam, dememi miydim sa
na? te yeenini rzna geip boan kirli Yahud i B"eaumont hapishanesine
giderken parsay yine papazlar toplad !
Moreaux Kyilnn retmeni Ferou'ydu bu. Al ktan len d i k bal
Ferou, kendini daha bir kapp koyvermi, salar darmadank, kemikli,
uzun, koca azyla byk altndan gillen fkeli retmen Ferou,
- Kim sulayabilir bu papazlar, kUUk lU ulu tanrsyla birlikte onla
rn, yalnzca onlarn lilsU deil mi? Ah, ah, elbette kimse sulayamaz ar
tk onlar, btn kasabal lar, hele byle cangnillden cenaze trenine ka
tldklarn . grdkten sonra! u pis kara sinein, herkese kafa tutan
Fulgence budalasnn vzltlarna bir bak. Ne marifetli! Ya papaz Crabot,
nasl byk altndan gillilmsyordu. Pek usta, pek becerikli biri sanarlar o
nu, oysa aptaln tekidir. Ama unu kafanza iyi koyun, bunlarn iinde en
gls, koca bir hayvan gibi grnmesine ramen, rahip Philibindir. Or
talkta tehlikeli bir durum olmadna gre mutlaka damlamtr bugn.
te, karanlk cbbesine gmlm, kimbilir ne dilmenler eviriyor yine!
Sulu kim bilmem, phesiz bunlar kondurmaz stne, sulu eytan kutu
sunun iinde, kapa amaya gr, hemen frlayp girer gzne, ama bu a
damlar dnyann altn stne getirirler ve yine vermezler onu ele.
Marc ' n zntilden kahrolup, sessiz soluksuz ban salladn griln
ce ekledi:
- Anlyorsun deil mi, ilericileri ezmek iin tam srasdr. retmenle- ,
re bol bol saldrabilirler artk. Cumhuriyet retmeni olanc, cumhuriyet
retmeni katil, cumhuriyet retmeni yle, byle. B izi, hepimizi, A l- .
lahsz, dinsiz, imansz, vatanszlar ezmek iin arklar alacak durma
dan! Kahrolsun satlmlar, kahrolsun vatan hainleri, kahrolsun Yahdiler!
in yoksa dinle dur.
68

Ve uzun kollarn sallaya sallaya kalabaln iine girip gzden kay

boldu. Bu gz pek adam, ac alaylar, eletirileriyle kendi aln yazsyla
da oynuyordu aslnda, ya gsnde yafta, daraacnda lecek ya da yoksul
ky okulunda amktan kkrdayacakt.
Akam, hanmlarla birlikte, zararsz kk evde, sessiz geen bir ak
am yemeinden sonra Marc, Genevieve' le birlikte yatak odalarna ekil
diinde kars, kocasnn zgn halini grp, tpk bir ak gibi usulca sa
rld ve alamaya balad. Marc yreinin burkuluduunu duysfu, nk, o
gnden itibaren, usul bir sarsnt gibi, karsyla kendi arasnda,bir uzaklk,
bir ayrlk belinnee baladn seziyordu. Genevieve'i barna bast ve
uzun zaman hi konumadan birlikte aladlar.
Sonra, kararsz bir sesle, kars,
- Dinle beni sevgili Marc, bykannemlerde daha fazla kalmasak iyi
ederiz. Yarn gidelim burdan, dedi.
Marc hayli annt, sordu:
- Skm myz onlar, bana sylemeni mi istediler senden?
- Ah, hayr, hayr! .. Tersine, gitmemiz annemi Uzer bile. Bir bahane
uydunnalyz, szgelimi bir telgraf ektinneliyiz buraya.
- Her zamanki gibi neden bir aymz btnyle burda geenneyecek
miiz? phesiz bir soukluk var, ama benim yakndm yok bundan.
Genevieve bir sre skntl durdu, btn bir akam, bykannesinin ya
ratt dmanca ortam yznden, kendisini kocasndan bir az kopmu
duyduunu sylemiyordu. Gen kzlnn tutucu deer yarglar ve duygu
lar yeniden uyanp, elik ve annelik grevleri karsna dikiliyordu sanki.
Ama bu geici korkusu hemen dald, Marc'n okaylaryla ye niden
kvan ve gven doldu iine. Yanlarnda, beiinde ml ml uyuyan k
k Louise'lerinin soluk allarn dinledi.
- Haklsn, kalalm burda, arkadana kar grevini, dilediin gibi,
rahat rahat yap. Her zaman kendi mutluluumuzu dnmeyecek kadar
ok seviyoruz birbirimizi.
III.
O gnden sonra da, bu kk evde artk Simon konusundan sz etme
meyi kararlatrdlar. Korkun tartmalarn domasna neden hazrlama
mak iin en kk bir ayrntya bile deinmiyorlard. Yemekte, btn ka
saballar gibi, yalnzca havadan, sudan, undan bundan sz ediyorlard.
69

Hanmlarn evindeki bu kaygsz, bu sessiz Marc, gerein ve adaletin en

gl savunucusu, gerek ve adaletin yiit bir iisi olarak bir kavgaya
hazrlanyordu.
Simon'un tutukland akam., kars, oluk ocuunu alp Trou Soka-'
ndaki kk bir terzi olan babasnn ve annesinin yannda kalmaya karar
vermiti. Anne ve baba Lehmann' lar dar, kara bir evde oturuyorlard. Ta
tildi, okul kapalyd, zaten retmen M ignot btn gn okulun bekisiydi,
sabah oltasn alp Verpille rmana gidiyor, elinde olta, akama dek b
tn zamann balk avyla geiriyordu. Bayan Rouzaire de bu yaz, dzen
lenecek olan baz ileri olduunu syleyerek halasnn yanna gitmekten
vaz gemiti; yapt tankln ne kadar nemli olduu ortaya kyordu
bylece, Bayan Simon, sanki kocas cinayet ilemite, imdi kasabadan
kayormu gibi grnmemek iin, eyalarn brakp, bir tek sandkla, as
lnda bir daha dnmemek zere, birka haftalna gidiyormu eklinde,
ocuklar Joseph ve Sarah' alp anne ve babasnn yanna yerleti.
Marc, hemen her gn Lehmann' lara uruyordu; Plaisir Sokana alan
Trou Soka yoksul bir mahallenin en yoksul kelerinden biriydi. Ev tek
katlyd, girite lo bir dkkan, sonra ondan daha lo, daha karanlk blme,
yukarda, krk bir merdivenle klan oda, bir de genie at aras var
d. Evin tek k alan yeri bu at arasyd. Mahzen kadar nemli dkkan ar
kasndaki blme mutfak ve yemek odas grevini yapyordu. Rachel gen
kzlk zamannda kald souk odasna yerleti yeniden. Kar koca ise bir
odaya smak zorunda kaldlar, zira nc oday da ocuklara brakma
lar gerekti. ok kr tavan aras imdatlarna yetiiyordu, ferah ve din
lendirici bir salonlar vard orda. Rachel gibi ender rastlanr gzellikte bir
kadnn, srekli bir yoksulluk iinde yaayan anne ve babasnn yannda,
byle sefil bir evde kalabilmesi Marc' her zaman artyordu. Elli be
yandaki baba Lehmann, her haliyle Yahudi soyunun btn zelliklerini
tayordu. Ufak tefek, clz, byk burunlu biriydi. Gzlerini durmadan
krptrrd, kl rengi gr bir sakaln altnda az grnmez olmutu. Yl
lardr ineyle kuyu kazd iin omuzunun biri dmt, bu dklk
zaten yoksul grnl olan adama, tmyle marazl bir grnt vermiti.
Kocasyla ayn biimde, boyuna ine sallayp duran kars evin karanl
nda bsbtn yitip gitmiti. Kar koca yorucu bir alma sonucu glk
le kazanyorlard ekmek paralarn. Btn mterileri, blgede durumlar
iyi bir srailliyle, ucuz elbise diktirmek isteyen bir ka hristiyand. Evet,
.

70

Fransa'da grtlana dek altnla dolu Yahudiler vard, Yahudi dmanl

n yaratan da zaten onlard. Oysa bu zavall terziler insann yreini
szlatan, alabildiine sefil bir yaam iindeydiler. stelik bylesine g
lkle kazandklar ekmeklerinin de ellerinden alnmasndan korkuyorlard.
Lehmann' larda, Marc, Simon'un kardei David' le tant. David,
Marc ' n telini alr almaz, hemen koup gelmiti. Simon'dan ya byk
ve ondan daha uzun boylu, daha gl kuvvetliydi. Ablak bir yz, kl,
canl gzleri vard. Beaumont da kk bir saati dkkan ileten babalar
bir dava sonucu hapishanelerde rm, babalarnn lmnden sonra,
Simon, retmen okuluna girerken, David de askerlik mesleini uygun
bulmu, on iki yl orduda kalmt. Saysz mcadeleler, sknt lardan son
ra, tam stemenlikten yzba la ykselecei zaman istifasn basp ay
rlmt. Arkadalarnn, stlerinin hemen her an, hereyde, Yahudilik so
runuyla karlarna kmalar canna tak etmiti. Bundan be yl nce,
Simon gzelliine tutulup delice ak olduu Rachel ' le evlenmi, gen ve
gz ak David, kimsenin dnmedii bir ticaret trn, o zamana dek
kimsenin yararlanmay dnmedii kum ve akl ticaretini gzne kes
tirmiti. Desirade blgesindeki kum ve akllar deerlendirecekti. Blge
baron Nathan adl bankac bir mi lyardere aitti, alkanl ve zekasn be
endii bu dindana, ok ucuz bir fiyat ve otuz yllk bir sreyle blge
deki kum ve akllardan yararlanma hakkn seve seve verdi. Bylece
ylda, David, kendisine elli bin frank gibi nemli bir kazan salayan bir
iletme kurdu.
Teli alnca, iletmeyi gvendii bir taarona brakp komutu. Marc
durumu anlatr anlatmaz kardeinin susuzluuna kesinlikle karar verdi.
Simon gibi bir insann zaten byle bir cinayeti ilemeyecei kesindi.
Simon dnyada en iyi tand, en az kendisi kadar tand biriydi. Onun
iin susuzluu k gibi, len gnei gibi gerek bir eydi. Yine de, kar
deine zararl olmamak, halkn Yahudi dmanln krklememek iin
ok dikkatli davranmak gerektii kansndayd. Marc, katilin papazlardan
biri oluduu konusunda phelerini sylediinde, tamamen sana hak veri
yorum, ne var ki biz katilin pencereden girip kan bir sokak serserisi o
labilecei varsaymndan kalkmal, savunmalar buna dayandrmalyz.
Salam bir kantla ortaya kmazsak, btn tutucu ve gerici evreleri
birlemi olarak karmzda buluruz. Cinayetin ortaya k annda, bir
serserinin ilemi olabilecei eklinde kafalara yerlemi genel bir kan
71

vard. Hareket noktamz bu olmal, bu kandan yararlanmalyz, papazlarn

kula kirite, onlar imdilik fazla uyarmayalm, diyordu.
David nihayet Simon'la, sorgu yargc Daix'nin nnde bir grme
yapmay baarabilmiti. Uzun sre kucaklap ayn duygular duydular,
ayn aclar birlikte tattlar. Sonra bir kez de hapishanede grt. Eve,
Lehmann' lara hep ayn haberle dnyordu. B"yk bir umutsuzluk iinde,
durmadan kafa patlatp o garip bilmeceyi, cinayeti kimin ileyebileceini,
kimlerin kendisine bu oyunu oynadn dnp duruyor, kendisinin ve
ailesinin, oluk ocuunun onurunu kurtarmak iin olaanst bir aba
gsteriyordu. Lehmann' larn yoksul evinde, David kardeiyle grmele
rini anlatrken, ylesine gzel ylesine tatl bir kadn olan bayan Simon'un
hkra hkra alay alabildiine duygu landrmt Marc ' . Kzlaryla
ayn hzn, ayn derin acy Lehmann ' lar da duyuyordu. Damatlarnn
susuz olduunu biliyorlar, ama bunu, mterilerine, gnlk tuz ekmekle.:
rini yitirmek korkusuyla kimselere aka anlatamyor, ineyle kuyu ka
zarken, byk aclarn da ilerine atyorlard. in daha kts, kasaba
gittike kaynayan bir kazan halini almt, bir akam, bir yaygaraclar
topluluu gelip dkkanlarn taa tutmu camlarn aaya indirmiti. Her
zaman pencerelerinin pancurlarn sk skya kapayp tedirgin bir yaam
srdryorlard. iki el yazmas bildiri aslmt kasabann duvarlarna,
yurtseverleri Yahudilerin evlerini yakp ykmaya aryordu. Birka gn,
hele de bir Pazar gn Kapsen M anastrndaki dinsel bir trende halk
ylesine comutu ki, belediye bakan Darras, Trou Sokana nbeti
dikmek iin Beaumont polisine bavurmak zorunda kalmt.
Durum her saat ba deiiyor, halk daha bir kkrt lp zehirleniyordu.
yle ki kasaba, ilericileri cumhuriyetilerle dinci tutucular, gericilerin
birbirlerine girebilecei bir sava alan halini almak zereydi. phesiz
yarg Daix de soruturmay yuvarlak geitirmek zere buyruklarn al
mt. Bir aydan az bir zaman iinde btn tanklar, Mignot'yu, bayan
Rouzaire, rahip Philibin'i, Fulgence', okul ocuklarn ve demir yolu ii
lerini dinledi. Rahip Fulgence o her zamanki gnl yceliiyle Kardeler
Okulunun teki rahiplerinin, sodore, Lazarus ve Gorgias'n bile sorguya
ekilmesini nermek yceliinde bulundu. Hatta yaz rneinin kendi o
kullarnda bulunup bulunmadndan emin olmalar iin okulun aranma
sn bile istedi; elbette hibir ey bulunmad. Sorgu yargc Daix, zellikle,
arambay perembeye balayan gece su yeri evresinde bir serserinin
72

dolap dolamadnn aratrlmasna nem veriyordu. Simon'a gelince,

her soruturmada ayn eyleri sylyor, susuz olduunu haykryor, su
lunun bulunmasn istiyordu. Daix ise blgenin btn jandarmalarn yol
lara dkp btn aylaklar tutukluyor, sonra serbest brakyordu. Elli ka
dar aylak sorguya ekildi bylece, ama hi bir sonu alnamad. Hatta bir
iportac bou bouna U gn hapis yatt. Bylece Daix, cinayeti bir serse
rinin ileyebi lecei ihtimalini ortadan kaldrp dosyasn yaz rneine da
yanarak dzenlemek istiyordu. Giderek, M arc da, David de bu yaz rne
ine dayanan bir aratrmann Simon'un susuzluu ynnden hibir ie
yaramayaca kansna vard lar. yisi, cinayeti bir serserinin iledii ama
yeterl i kant bulunmad varsaymn srdrmekti. Simon'u sulamak iin
bu konuda bir kant bulunmad, srekli olarak susuzluunu haykrd,
ayrca byle bir cinayeti ileyecek bir yapda olmad savunmaya eklenir
se hibir akl banda yarg Simon'u sulayamazd. Bylece, mutlaka bir
kovuturmazlk karar alnrd, demek ki geride savunmann biimini tesbit
etmek kalyordu.
Oturup, iki karde gibi srekli olarak Simon 'u kurtarma areleri arat
ran Marc ve David, zaman zaman kendilerine olan gveni yitiriyorlard.
Simon hakknda kovuturmazlk karar verilmesi imkan arttka kt ha
berler almaktan da geri durmuyorlard. te yandan, papazlar topluluu da
ellerinden geleni artlarna koymuyorlard. Rahip Crabot, Beaumont'a daha
sk gitmeye, yneticiler ve yarglarla yemekli toplantlara katlmaya ba
lamt. Bu arada niversiteye uramay unutmuyordu. Yahudinin serbest
braklmas olana arttka kavga iddetleniyordu. David'in aklna bir de
byk bankac, i adam, Desairade'n eski sahibi baron Nathan'a gidip
yardmn istemek geldi. Baronun, kz kontes SangleboeufUn yanna yaz
la gittiini rendi. Baron Nathan, Desairade blgesini on milyon lirayla
birlikte kzna eyiz alarak vermiti. Baronu Marc da tanrd. David, kasa
baya iki kilometre kadar uzaklkta bulunan Desairade'a, birlikte, geze ge
ze gitmeyi nerdi Marc'a.
Kont Hector de Sangleboeuf, Sangleboeuflerin sonuncusuydu, soylu
luklar Saint-Louis' nin at eitimcisi dedelerinden geliyordu. Otuz alt ya
ndaki Hector, babasnn yeyip bitirdii varln son kalntlarn da ken
disi tketmi parasz bir soyluydu. Eski bir atl askerdi. Kla yaantsn
dan yorulup askerlikten ayrlm, kendisinden on ya byk dul markiz de
Bois'yla yayordu. Markiz, iinde bulunduklar yokluktan kurtulmak iin
73

btn umudunu sevgili dostunun evliliine balamt, bankac Nathan' n

kzn almak da onun buluuydu zaten. Nathan ' n yirmi drt yandaki kz
Lia son derece gzeldi ve zengindi, oluk ol_uk babasnn mahzenlerine ak
yordu Fransa'nn altnlar. Kz istediklerinde banka Nathan' n bumu
kokuyu almakta gecikmedi, bu evlilikle ne alp ne vereceini biliyordu.
Kzna, kasasndan karaca on milyonu ekledii zaman, ok eski, soylu
bir aileden gelen bir kont damat satn alyordu, bu evlilik imdiye dek ona
kapal bulunan bir kapy aacakt. te, artk yzlerce yllk Yahudi ma
hallelerinden, horlanmaktan kurtulup o da kontlar arasna karyordu. Ka
salarn altnlarla dolduran, kendi gibi a gzlti btn katolik para babalar
gibi para tccar Nathan'n da gz imdi herkesin sayg gsterdii, im
rendii, tapt bir soylulukta, baronlukta, prenslikteydi. Bylece pis Ya
hudi olmaktan, yllardr yreine ileyen o korkudan, tekmelenmek ve
tkrk iinde boulmak korkusundan kurtulacakt. Artk Desirade' daki
kont damad ve kontes kznn glgesinde, soylu, yksek, saygdeer bir
kii oluyordu. Korkun bir Yahudi dmanlnn penesinde bulunan
Nathan, imdi, ateli bir kralc yurtsever ve Fransa'nn kurtarcsyd artk.
Gler yzl narin markiz de Bois hanma gelince, iyice tartlp gerek
letirilen bu evlilikten, bir yandan Nathan' n kraldan ok kralcln, ar
Fransacln yumuatp olaan bir dzeye getirmeye alrken, bir yan
dan da bu alveriten dostu Hector de Sangleboeuf ve kendisinin salaya
ca karlar dnyordu.
Evlilik, markiz ve kontun ortak yaantsna gzel Lia'nn da katlma
sndan baka, nemli bir deiiklik getirmedi zaten. Kumral ve gzel bir
kadn olan markiz, phesiz, kelimenin dar anlamnda, kskan bir kadn
deildi, hayat pembe grmeyecek kadar olgundu, ok uzun yatrml bir
mutluluu kskanlk oyunlaryla glgelemeye niyeti yoktu, Lia'yi tan
yordu zaten, onu fazla yormadan, incitmeden deerli bir vazo gibi konso
lun ba kesine koymak yeterdi. Kitap bile okuyamaz, hemen yorulurdu.
Gnlerini, bir koltua oturup kendisine bakan gzler ortasnda, kendini
dnerek geirmeyi ok seviyordu. Markizle kocas arasndaki ilikileri
bilmiyor, anlamyor deildi. Ama byle eyleri kendine dert etmek yoru
yordu onu, hatta, markizin dostluundan vazgeemez hale gelmiti, kadn
el bebek, gl bebek okuyor onu, gzelliini vyor, miniim, gzelim,
cicim gibi tatl szler sylyordu. Dostluklar o kadar i lerledi ki markiz de
Desirade'a yerleti sonunda. Kadn daha sonra pek gzel bir ey daha akl
74

etti, Lia'ya katolik dinine gemesinin ok yararl olacan syledi. Bu sz

rktt kz, yeni bir ey renmek, kiliseye gidip gelmek yormaz myd
onu? Ama rahip Crabot el atnca iler kolaylat, katolik olmann kestirme
yollarn rendi. Baron Nathan' da coturdu bu fikir, kutsama sularnda
kznn ykanmasyla Yahudilik utancndan biraz daha arnm olmayacak
myd bylece? Olay Beaumont sosyetesinde bomba gibi patlad, her yer
de Kilisenin bu byk zaferinden sz edildi.
Markiz de Bois tpk bir anne gibi Hector de Sangleboeufn yksel
mesine urayordu. Kafas pek az ileyen bu eski atl subayn, karsnn
eyiz olarak getirdii milyonlar ve arazi sayesinde Beaumont blgesinden
milletvekili kartt. Hatta, kontun, cumhuriyeti kk bir frsat gerici
ler grubuyla dostluk kurmasn da salad, zira ilerde yksek grevler al
mak iin bu ibirlii gerekiyordu. in en ilgin yan, alardr sregelen
bir lekeden kendini zar zor kurtarp uzlamaz bir kralc haline gelen Ya
hudi baron Nathan ' n, damadnn Saint-Louis'den gelme ok eski bir
soylu olduunu unutup, kraldan ok kralc kesilmesiydi. Kznn katolik
olmasyla yetinmemi, bir de adn deitirmi, yobaz bir softalkla ona,
Marie adn takmt. Damadnn milletvekili olmas hrslarn doyurmaya
yetmemiti, bir de din adamlarnn sylevlerini tatmak, evini papazlarla
doldurmak istiyordu. Marie ile ilikileri daha sk fk, daha sevimli bir hal
alan markiz de Bois, kzcaz, bu yeni yaantsnda, dini yaantsnda da
yardmndan, dostluundan yoksun brakmyordu.
David ve Marc, Desirade kknn byk bahesine girdikleri zaman,
bu austos gnnn gzelliini daha bir tatmak iin admlarn yavalatt
lar. Gr aalar, yemyeil uzanan imenler ve serin sularyla son derece
gzel bir krallk kkyd buras. Yeilliklerin bittii yerde btn ihtia
myla Rnesans a yaps ato ykseliyordu. Gk mavisi stne pembe
talarla ilenmi bir dantela gibiydi. Bir, Yahudi milyonlaryla, altn tc
car Yahudi Nathan' n milyonlaryla satn alnm bu cenneti, bir de Trou
Sokandaki, otuz yldr ineyle kuyu kazarak, gnlk ekmeini glkle
kazanabilen bir baka Yahudinin, Yahudi Lehmann'n havasz evini d
nd Marc. Yoksulluk iinde kvranan, alktan lecek durumda olan da
ha nice Yahudi vard; Yahudi olsun, Katolik olsun, kapitalin arklarnda
ezilen nice toplumsal kurban, nice yoksul ii varken, Yahudi dmanl
yaatlarak beyinler afyonlanp, zenginlerin smrsnn suu yine yok
sullarn srtna, btn bir kitlenin srtna ykleniyordu. B ir Yahudi, kapi75

talin aababalarndan biri olur olmaz, hemen bir baronluk Unvan satn a
lp; kzn eski bir soyluyla evlendiriyor, kraldan ok kralc oluyor ve as
ln unutup kndi soyundan gelenleri boazlayarak, hain,azgn bir Yahudi
dman kesilip kyordu. Sorun Yahudi sorunu deil, insanlar zehirle
yen, kokuturan kapital sorunuydu.
David ve Marc, atonun nne geldiklerinde baron Nathan'; kz, da
mad, markiz de Bois ve bir din adamyla birlikte, byk bir nar aac
nn altnda oturur buldular. Din adamn tanmakta glk ekmediler, ra
hip Crabot atoyu onurlandrmt. Dostlar arasnda bir len yemei yeni
lecekti, kilometre uzaktaki Valmarie Kolej inin ynetmeni, candan bir
dost olan Crabot da bu yemee arlm, atoda yeyip itikten sonra,
phesiz erez kabil inden nemli eyler de konuulmu ve bu gzel len
sonundan yararlanmak iin nar aacnn altna gelinmiti. Mermer bir
havuzun yannda oturuyorlard. Nymphe su perisinin elindeki kavanozdan
dklen sular parlak kristellerle yaylyordu. Baron, birka metre tede
sessiz sessiz duran konuklar hemen tanyp yanlarna vard, onlar alp
havuzun te bandaki sandalyelere buyur etti. Ufak tefek hafif kambur,
salar tmyle dklm, elli yalarnda, sar yzl, iri burunlu, kara
gzl bir adamd. Kaln kalarnn kemerleri altna gmlm, kurbanlk
bir koyunu andran gzleri, yaknlarndan birini yitirip alayan, yaral bir
insan karlyormu gibi hznl bir anlatma brnd. Neden geldikleri
ne am grnmyordu. zgn bir sesle konumaya balad:
- Ah, ah, zaval l dostum, ne kadar acyorum size!

O ykmdan, o ac olaydan beri hep sizi dndm durdum. Akll bir

i adam, alkan bir ocuksun, seni ne kadar beendiimi bilirsin. Ama
kardein Simon, ne kara bir leke ald yzne! Sizin de adnz lekeliyor,
sizi de mahvediyor, zavall yavrucuum!
Ve iten bir znt gsterisi iinde, eski zulmlerin yeniden balad
n grmekten rperir gibi, titreyen ellerini havaya kaldrarak ekledi :
- Bahtsz, ocuk, hepimizi lekeliyor.
David, istifini bozmadan, kardeinin bu vcinayetin sulusu olmadn,

onun susuzluuna btn yreiyle inandn syledi, byle bir eyin im

kanszln maddi ve manevi kantlarla ispatlamaya alt, oysa Nathan
inanmaz gibi kuru kuru ba sal lamakla yetiniyordu.
- Evet, evet, elbette, susuzluuna inanyorsunuz, ben de inanmak is
terim buna. Ama yazk ki inandrlmas gereken ben deilim, yarglar, ve

76

Simon cezalandrlmad takdirde, hepimizden hesap sormaya kalkacak

bu zincirden boanm halk. Yo, yo, bizleri byle g bir duruma dr
d iin asla balamayacam kardeinizi !
David, atoya geli nedenini, gl bir insan olduunu, gerein ortaya
karlmasna yardm etmesini sylediinde de, baron, sesini karmadan,
ve gittike kararan bir yzle souk souk dinledi.
David konumasn srdrd:
- Evet bay baron, siz ki her zaman bana kar yakn ilgi gsterdiniz.
Bir zamanlar yarglar, buraya yemekli toplantlarnza gelirdi, kardeimle
ilgili yarglarn neler dndn renmek istemitim sizden. Sorgu
yargc Daix'yi biliyorsunuz, kardeimin davasyla o ilgi leniyor, umarm
ok ksa bir zamanda kovuturmazl k karar verilecek. Belki bu konuda
bir bilginiz vardr, kovuturmazlk karar henz kmamsa bile, bu kara
rn kmasna sizin tek bir sznz yeter.
Nathan haykrd:
- Hayr! Hayr! Hibir ey bilmiyorum ben, hibir ey bilmek istemiyo
rum! H ibir resmi ilikim yok, hibir etkim yok; ayrca dinda olmamz e
limi kolumu balyor, kahrediyor, ben de lekelenirim. Durun damadm
araym.
Marc, sessiz soluksuz dinlemekle yetiniyordu, a5lnda bir retmen o
larak bu giriiminde David ' i desteklemek iin gelmiti. Yanda, mee aa
cnn altndaki kadnlara, gzel Lia denilen Kontes Marie'ye; ve aralarn
da, bir kr koltuuna kurulmu rah ip Crabot'ya, ayakta, azndaki yaprak
sigarasn geveleyip duran kont Hector de Sangleboeuf olacak adama ba
kyordu. Kumral sal, narin, gzel markiz, kontesin boynuna vuran gne
in derdine dmt. Tembel ve gzel kontes ise gneten rahatsz ol
madn bouna yeminlerle anlatmaya abalyor ama markizin gnl bir
trl raz olmuyordu; ne etti etti, gzel Lia'yla yer deitirdi. C icim,
yavrucugum, elmasm diyordu Lia'ya. Varmarie Kolej inin anlayl y
netmeni bayanlar kutsal glcklerinden yoksun brakmyordu. Ve
Nymphe su perisinin elindeki vazodan mermer havuza boaltt kutsal
sular, lmsz bir arknn ezgilerini akr gibiydi.
Kaynatasnn ars stne Sangleboeuf, kendini zmeden ar ar i
lerledi . Kzl sal, uzun gvdeli, krmz, alk yzl bir adamd. Dar aln
nn, seyrek ve dik salarnn altndaki kocaman gzleri kirli maviye al
yordu. Gr byklar koca azn yar yarya kaplyordu, bumu kk ve
77

dkt. Baron, David' in kendisinden bekledii yardm aklar akla

maz, fkelendi, askeri bir komut verir gibi kasld.
- Beni bu ie kartrmak ha! stme iyilik salk! zin verirseniz mil
letveki llii gcm daha ak, daha temiz ilerde kullanaym. phesiz,
sizin iyi, drst bir ocuk olduunuza inanmak isterim. Ama, gerekten,
kardeinizi savunmak kolay olmayacak. Hem, sizler, hep dman gibi
grmyor musunuz bizi. Neden yardm istiyorsunuz o halde?
Bulank, fkeli, kocaman gzleriyle Marc'a bakyordu. Bu A llahsz,
vatanszlara, bu ordu dmanlarna kim bilir neler sayp dkmek isterdi .
7 0 savanda ok genti, savaa katlmam, yalnz kla hizmeti grmt,
iliklerine kadar asker olduunu sylyor, ba ucuna koyduu hala, ne
yazk ki urunda lemedii bayraklarla vnyordu.
- te byle baym, okullara dini yeniden soktuunuzda, retmenleri
niz yurttalk deil din grevlerini yerine getirdiinde bizlerden yardm
isteyebilir, bizlere gvenebilirsiniz, o kadar.
David sapsar kesilmi, tek kelime sylemeden adam sonuna dek din
lemiti, sonra istifini bozmadan cevaplad:
- Benim sizden hibir istediim yok, size deil barona gelmitim. Ba
ron Nathan sahnenin kztn grp araya girdi ve David ve Marc ' ora
dan uzaklatrd. Kontun byle barp armasna rahip Crabot bir an,
ban kaldrp bakm, sonra yeniden hanmlarla, sevgili sofularyla sy
leiye koyulmutu, Sangleboeuf yanlarna geldiinde hala kahkahalar du
yuluyordu, kontun pis Yahudilere verdii ders pek holarna gitmi nee
lenmilerdi. Otuz adm kadar uzaklatklarnda, Nathan yava bir sesle:
- Ne yaparsnz? Hepsi ayn eyleri dnyorlar, damadm, dinleyip
karar kendiniz verin diye ardm. Kasabann ileri gelenleri, milletveki l
leri, memurlar, yarglar hep ayn ekilde dnyorlar. Bu durumda ya
rarl olabilir miyim size? Kimse aldrmaz szme.
Yreine alarn korkusu sinen bu ikiyzl adamn ciddi bir insan
olmad her halinden belliydi.
- Hakllar zaten, ben de onlardan biriyim, benim iin her eyden nce,
erefli gemiiyle, salam gelenekleriyle Fransa gelir. Ne id belirsiz
kimselerin, yabanclarn eline teslim edemeyiz Fransa'y. u dm iyi
dinle sevgili David, bu ile uramaktan vazge, sonunda sen zararl
karsn. Kardeiniz masumsa, brakn kendi ispatlasn bunu.
Son sz bu oldu, ellerini skp sakin admlarla yanlarndan ayrld.
78

Marc ve David, aakalm, azlarn amadan baheden ktlar.

Darda, yolda, birbirlerine baktlar, yle acayip bir sahneyle karlam
lard ki baarszlklarna ramen, alay etmekten kendilerini alamadlar.
Marc dalga geti:
- Yahudilere lm!
David, ayn ac ve alayc ses tonuyla ekledi:
- Ah, pis Yahudi ! Durmu kardeimi yapayalnz brakmam sylyor
bana, kendisi benim yerimde olsa mutlaka yzst brakrd kardeini .
Gl soydalarmn kapsn almamam gerektii anlalyor. Korku a
damakll alaklatrm onlar.
Sorgu yargc Daix, gerei sezmiyor deildi, ama, bir yandan halko
yunun etkisinden, bir yandan evde karsnn enesinden korkuyordu, a
knlk iindeydi. Kars, rahip Crabot' nun mritlerinden, softa, irkin,
yosma ve tutkulu bir kadnd, yoksul bir yaam srdklerinden yaknyor,
kocasnn bir gn nl bir davay karara balayp Paris'e atanacan,
kendisinin de bylece yksek kiiler dnyasna gireceini dnyordu.
te tam frsat el lerine gemiti, kocasna bu pis Yahudiyi salmaya kalkar
sa aptallk edeceini, eline geen imkandan yararlanmasn sylyordu.
Pis Yahudiyi salarsan yine byle kuru ul stnde yaamak zorunda kala
caz, d iyordu. Ne var ki Daix, kafas allak bullak olsa da, henz drst
ln yitirmemiti, acele etmiyor, olaya k tutabilecek bir kantn, bir
belirtinin ortaya kmasn bekliyordu. Bylece hem grevini yapm, hem
kendini kurtarm olacakt. Marc, yargcn iinde bulunduu karmak ruh
durumunu renmiti, bu gecikmelerin sonu iyi grnmyordu, ne var ki
geree olan ball yznden karamsar da deildi.
Sk sk Beaumont'a, eski dostu Salvan' , retmen Okulunun ynet
menini grmeye gidiyordu. Salvan olup bitenler hakknda hayli bilgi sa
hibiydi, onunla konutuka gerein er ge ortaya kacana inanc ve
kendine olan gveni artyordu. yln geirdii bu retmen okulunu
ok seviyordu. Anlar yeniden canlanyordu. Grd dersler, yatp kalk
t odalar, dinlenme saatleri, grevli olarak kente k, bir saat sokakta
gezinii bir bir gzlerinin nne geliyordu. Okul, Cumhuriyet Sokann
ucundaki, kililk, ssz bir alandayd; okul ynetmeninin, kk bir bahe
ye alan odasna geldiinde iinde bir huzur, rahatlk, mutluluk duydu.
Tatil aylarnn sessizliinde, ne gzel dinlendiriyordu insan bu yer. Sa
bah, okula geldiinde, Salvan' almad bir ekilde kzgn ve umutsuz
79

buldu. nce kapnn nnde, ierdeki konuun kmasn beklemek zo

runda kald. erdeki retmen Doutrequin'di. Dar ve dik alnl, sinek
kayd tra olmu, ablak yzl bir adamd. Doutrequin kp da kendi ieri
girince Salvan' , ellerini kaldrp fkeyle haykrr buldu.
- Evet dostum, iren haberi duydunuz mu?
Salvan, orta boylu, yuvarlak yzl, kvanl, iten bir insand. Gzle
rinde glen bir anlatm bulunurdu her zaman. Sadeydi, hareketliydi, glen
gzlerle konuurken insanlarn gzlerinin iine bakard. Ama ite imdi
baklarndan fke fkryordu.
Marc, tedirgin sordu.
- Nasl bir haber?
- Ah, demek duymadnz henz. Evet dostum, yine itler kazand. Dn
akam Daix sorutunna tutanan karara balad. Simon hakknda kovu
tunna yaplmasn istiyor.
Marc sapsar oldu, hibir ey sylemiyordu, Salvan, masann stnde
ak duran gazeteyi gsterip devam etti.
- Doutrequin brakt gazeteyi, gazete de ayn eyi yazyor. Daix'nin
kovutunna kararn Doutrequin syledi zaten, adl iyedeki bir zabt kati
bini tanyor, ondan renmi.
Ve gazeteyi buruturup odann bir kesine frlatt.
- u gazeteye bak, halk zehirleyip duruyor. Ortada byk bir hakszlk
var, ve bu hakszl tezgahlayanlar, henz eitimsiz bulunan, hereye i
nanmaya hazr Fransa halkn byle baya uydunnalarla kandranlardr.
in daha da kts u gazetenin durumu. Bir zamanlar herkes okurdu bu
nu, tarafszd, halkn sorunlaryla urar, halkn anlayaca bir dille ya
zard. Yllarca masumlarn haklarn, gnlk emeklerini korudu. Ama ite,
artk o da drstln yitirdi, o da halk aldatmaya balad . . . Gericiler,
kapital onu da ele geirdi, o da kapitalin aababalarnn karlarna al
maya balad, Adi siyaset oyunlarna alet oldu. Nice gazete var, yalan ku
san, svp sayan, halkn beynini zehirleyen. Hep tek bir kesimi destekli
yorlar, bakar bakmaz anlalyor, adn okumak yeter, sz gelimi "la Corix
de Beaumont'', dostumuz Simon'a kar korkun bir saldr kampanyas
dzenledi. Pis Yahudinin ocuklarn beynini zehirlediini, ocuk katil i ol
duunu yazd . H i amadm buna. Ama "le Petit Beaumontais"nin yaz
d o iren, alaka makaleler beni artan, ite asl cinayet bu, bir hal
kn beyninin ykanmas, aklnn saptrlmasi, ite asl cinayet bu. Halkn a80

rasna halktanm gibi girip yemeklerine zehir atmak, yalanla beyinlerini

ykamak, olmadk bayalklar yaptrmaya kalkmak, bundan daha byk
su olur mu bilmem. Evet, Daix, drst bir insan olduu halde, neden ko
vuturmazlk karar vermedi? Dediiniz gibi, halkoyunun etkisinden
korktuu iin, stelik kars da le kargalarndan biri. Halkoyuna gelince,
halkoyunu yaratan bu gazete, "le Petit Meaumontais" deil mi, halk yn
larn budalaca haberleriyle, yazlaryla yanltan, ortala vahet yayan,
hakszln birinci kayna bu gazete deil mi? Sat tohumlarn rnn
imdi devirmeye balayacak.
Salvan, umutsuz, zgn bir halle, alma masasnn nndeki koltua
brakt kendini. Bir an sessizlik oldu. Marc, usul admlarla odada bir gidip
bir geliyordu. Salvan' n sylediklerine tmyle katlyor, kendi de byle
dnyor, kahroluyordu. Durup sordu:
- Y ine de bir karara varmamz gerek, ne yapacaz, nasl hareket ede
ceiz? Diyelim kovuturma yaplacak, ama sonunda nasl sulayabilirler
Simon'u, ok canavarca bir ey olur bu. Sonra biz, elimiz kolumuz bal,
seyirci mi kalacaz? Ya David, bu haberi duyunca bir eyler yapmak is
teyecek, ne nereceiz ona, ne yapmamz istersiniz?
Salvan haykrd:
- Ah dostum ah, ne yapacam bilsem durur muyum, syleyin, bir yol
gsterin bakalm! Siz de ayn eyi dnmyor musunuz? Simon'un kii
liinde onlarn asl vurmak, mahvetmek istedikleri, cumhuriyeti, ilerici
retmen deil mi? Onlara gre u okul, retmen okulu, Allahszlar, yurt
dmanlarnn yuvas, yerle bir edilmesi gereken bir yer, ve ben bu okulun
ynetmeni olarak eytann teki, A llahszlarn ba deil miyim? Ne za
mandr di biledikleri biriyim. Eski rencilerimizden biri, alaka bir ci
nayet suuyla giyotini boylarsa ne kadar houna gider dinci yobazlarn!
Ah zavall okulum, lkemin gelecei, aln yazs ynnden o kadar yararl,
o kadar gerekli grdm okulum, ne korkun anlar yaayacak!
Heyecan, okulunu ne kadar sevdiini, ona ne kadar inandn ortaya
koyuyordu. Eski retmen, eski ilkokul mfettii, bilim ve gelimenin bu
gnll askeri retmen okulu yneticiliine atandnda, kendini tek bir
grevin gerekletirilmesine verm iti: Dini etkilerden arnm, deneysel
b i l ime sayg duyan, halka gerei reten, zgrlk, adalet ve bar iin
alan iyi retmenler yetitirmek. Ulusun ve insanln kurtuluu bu o
kuldu.
81

Marc, heyecandan titreyerek konumaya balad:

- Hepimiz sizin evrenizde toplanacaz. lkenin esenlii uruna yap
tnz bu byk alman zn engellenmesine izin vermeyeceiz.
Salvan hazin hazin glmsedi:
- Hepiniz mi? Hepiniz dediiniz ka kii dostum? En ok gvenebil
d iim bir siz varsn z, bir de u zavall Simon. Bir de bayan Mazeline,

Jonvi l le'de sizinle birlikte alan retmen hanm: sizin gibi b irka dzi
ne olsayd, gelecek kuaklar, yobazln, gericiliin etkisinden arnm
yurttalara, anneler ve babalara kavuurdu. Ferou'ya gelince, yoksulluktan
k vranyor, her eye bakaldryor, strap akl n kemire kemire yiyor . . .

Geride kalanlar her eye kar kaytsz, benc il, gnlk kayg lardan, kar
l ardan baka bir ey dnmyor. Bir de bizim namussuzlarmz var. Sz
gelimi bayan Rouzaire, tek bana on yobaza, on gericiye bedel, Simon'un
davasnda ne baya bir tavr taknd . Ya M ignot, en iyi renci lerimizden
biriydi stelik, kt de bir ocuk deildi, ama, ister iyi olsunlar, ister kt,
kim g lyse onun dmen suyuna giriyorlar.
Sesi gittike canlanyor, gleniyordu:
- Az nce burdan kan Douterquin ' i aln ele, durumu umut krc deil
mi? Hem retmen, hem retmen ocuu. Babas 1 870'de onbe yan
dayd, yl sonra retmen Okuluna girdi. lkenin dman el ine ge
mesi korkusuyla, fke ve duygusuyla byd. O zamanlar btn kuru
lular yurt sevgisi, yurt akyla ykl insan yetitirmeye ura rd . Otuz y l
s i lah ayaklarnn dibine koyup bekleyen, mi lyarlarca para yiyen ordu ade
ta bir tapnak gibi gsterilmeye balanm t. Geree, adalete, bara
saygl, dnyay kurtarab ilecek i lerici bir Fransa yaratmak varken, sava
bir Fransa yaratmaya urayorlard . .. Ve ite, iyi bir cumhuriyeti olan,
Gambetta'nn hayranlarndan. dnk yobazl k, softalk dman, vatan
m i l let edebiyat yznden bugn Yahudi dman olup kt, sonunda ge
rici lerin kucana decek. Az nce bir sylev ekti, duymalydn, olduu
gibi "le Petit B eaumontais" gazetesinin d i l ini konuuyordu. Neymi, yurt
hereyden nce gelirmi, Yahudileri bu lkeden atmak gerekirmi, ordu
bi l imse l l ikten uzak deer yarg l aryla hareket ettii halde, neymi, orduya
sayg gerekirmi, Devlete, yabanc tehd iti altnda bulunan yurdumuzun ya
rarlarna en uygun bir biim verilmeliymi, eitim zgrl daha geni
tutulmalym. Daha genile neyi kastettii anlal yor deil m i, yani hal
kn kafas n sama dncelerle dolduran din oku llarnn says arttrlma-

82

l . As lnda bu, gerekten yurtsever olan cumhuriyet i lerin, i l ericilerin

bozguna uramas demektir. Btn bunlara ramen, Doutrequin, ciddi bir
insan, ok iyi bir retmendir, ynetimi altnda tam be retmen yar
d mcs var ve oku l u da Beaumont'un en iyi okullarndan biridir. ocuk
larndan ikisi de blgemiz retmen yardmclarnda11dr, onlarn da baba
lar gii dndn b i l iyorum. lk okul retmenlerimiz de byle d
nrse bu yurdun hali nice olur? phesiz, zgr dnceli, geree, mutlu
luun, iyiliin, hak severliin tek kayna geree sayg gsteren bir hal
kn yetitirilmesi daha ok uzun zaman ister!
B u son szleri yle atel i sylemiti ki, Marc byk bir kvan duydu
yreinde:
- H a yle sevg i l i retmenim, eski Salvan ' yeniden gryorum, sa
vama gcnz yitirmemisiniz, bu kez de kazanacaksnz, inanyorum,
nk gerek sizden yana.
Salvan da eski kvancn yeniden bulmutu, Simon'un haksz yere
sulanmas bir an iin cesaretin i krmt :
- N e yapmal snz yle mi? Harekete gemek i i n n e yapman z gerek
tiini soruyorsunuz bana. Ne yapab i l iriz, durumu yle bir gzden geire
l i m bakalm.
Forbes vard, niversite.nin ynetmeni, tat l dilli, ok kltrl, ok a
k l l bir adamd, ama kendini tarihsel aratrmalara vermiti, gnn o l ay
laryla i lgi lenmiyordu, niversiteyle bakanl k aras nda basit bir ark gi
biydi, olaylara kaytszd. Bir de Le Brazer vard , akademi mfettii,
Salvan ' n btn umudu ondayd , ak l l , yiit, b i lge bir adamd, amac na e
rimek iin ok ince bir politika izlemesini bil irdi. E l l i yalarnda olan Le
B razer, cumhuriyetin kurulu dneminde, o yiit alar, zgr ve hakse
ver bir demokrasi iin zorunlu laik okullarn gerekli grld dnemi
yaam t. Cumhuriyetin ilk i ilerindendi, o gnden beri de geric i l ie,
yobazl a kar tutumu deimemiti. Gl, b i lgi l i , ak l l bir u lus yarat
mak iin dinin eitimden ekilmesi gerektiine btn yreiyle inanyor
du. Ama zamanla, kar lat engeller, K i l isenin durmadan yenilenen di
renileri sonucu, cumhuriyeti abas n usta ve b i lge bir pol itikayla ger
ekletirebi leceini anlam, taktik deitirmiti. Adm adm i lerleyip ka
zand her kk baar alan ndan yararlan yor, dmanlarnn gcne
kar koyamad zamanlar, onlarn etkisiz olduu anlar kol luyordu. Pa
ris'deki l ise lerden birinin eski retmenlerindendi. Mfettilik grevi n i n

83

btn imkanlarndan yararlanyor, ne valiyle, ne milletvekilleri, ne de se

natrlerle dorudan bir mcadeleye girmeksizin istediini elde edinceye

dek urayordu. Dinci ler ve gericilerin btn saldrlarna ramen Salvan

onun sayesinde ayakta durabi l iyor, retmen yetitirmeye devam ediyor
du. Simon'u, stne, i l k okul mfettii Mauraisin'e kar savunmak iin
ancak ona gveneb i l irdi, Yakikl Mauraisin, dincilerin safnda srekli bir
ihanet iindeydi, dincilerin kazanacandan emin, emeinin, ihanetinin
karln alacakt.
Devam etti Salvan:

- Nas l tanklk ettiinden haberiniz var m bu Mauraisin olacak ada

mn? Yarg Daix'nin nnde, korkun derecede yklenmi Simon'a. O
kulumuzun

denetimi

de

ite

bylece

cizvitlerin

e l ine

braklyor! . . .

Beaumont Lisesi yneticisi olarak Depinvi l l iers d e yle. Adam her pazar
gn o irkin iki kzn

ve karsn yanna alp Saint-Maxence kil isesine

gidiyor. phesiz, inan zgrl, dnce zgrl var. Ancak okul

larmzn denetimini de byle cizvitlerin e l ine brakmamak gerek. Sanki
Valmarie Kolejindeymi gibi, l i sede de rah ip Crabot saltanat sryor.

Dnyada bundan garip ey olur mu? Cumhuriyeti, laik bir lisenin din a
damlarnn ana dmesi kadar acayi p ey olur mu? Ah,

ah cumhuriye

timiz ne gzel e llerde, gveni l ir el lerde, kralc ellerde, Mauraisin e lbette

gericilerle birli k olur, yobazlar durmadan alyor, ihanetin armaan pek
gzel.
Marc, kalkmak iin izin istediinde, Salvan unlar ekledi:
- Le Brazer'yle ben grrm. S iz gitmeyin, ii ciddiyetle ele almas
iin i lk giriimin benden gelmesi gerekir. Kendi b ildiinden amaz o, ne
zaman ve nasl hareket edileceini ok ' iyi b i l ir. Simon'a dorudan h i zmet
edemese b i le Mauraisin' i etkiler. Ben i dinlerseniz, siz, belediye bakan

mz ve milletvekilimiz Lemarrois'yla bir konuun.

Karnzn

babas

Berthereau'nun eski dostlarndandr, siz de ok iyi tanrsnz kendisini,

deil mi? Size yararl olabilir.
Yolda Marc, hemen Lemarrois'y grmeye karar verdi. Saat on biri
vuruyordu, Lemarrois phesiz henilz evindeyd i . Kenti ikiye ayran, be
lediyeyle l ise arasndaki Gambetta Sokandan Jaffers Bulvarna geti.
Buras halkn gezinti yeri, ve ters ynde kenti ikiye blen v ilayet konay
la k i l ise arasnda uzanan bir yoldu. Lemarrois da btn aristokratlar gibi
bu sokakta oturuyordu, gzel bir evi vard. Parisli bir hanm olan kars sk

84

sk brda yemekli toplantlar yapar, lenler verirdi . Zengin ve nl bir

doktor olan Lemarro is, s iyasete atlmak amacyla karsn Paris'den,

Beaumont' a getirmit i . ok gen yata, bir rastlant sonucu, Gambetta'yla

tant, bu byk adama btn yreiyle balanp cokun bir cumhuri
yeti kesildii sylenird i . Beaumont'da da zaten kendisine burjuva cum
huriyetinin temel direklerinden biri gzyle bakl yordu. Sevimli bir kars
vard . Yoksullar paras z muayene ediyordu, ak l l ve ciddi bir adamd .

Siyasal hayatnda hzla i lerlemi, nce belediye mec l is yesi, sonra genel
meclis yesi, sonra m i l letveki l i ve belediye bakan olmutu. On iki y ldan

beri beled iyeye postu sermiti, artk belediyenin yasal bir sahibi gibiydi.
Kentin nl efendisi, ilerinde gericiler de bulunan, blgenin btn m i l

letvekil lerinin efiyd i . Marc ' n, hay l i gsterili, ssl bir yer olan alma
odasna girdiini grr grmez, ellerini uzatp, yznde sevimli bir g
lmsemeyle ona doru i lerledi. Salarna hafif kr dm, e l l i yanda,
koca kafal, ablak yzl bir adamd. Gzlerinde canl ve duru bir anlatm
vard .
- Vay benim yiit dostum, nerelerdedir b u delikan l , neden grnmez
der dururdum. Z iyaretinizi sezinler gibiyim. u Simon'un bana gelen ne
iren ey deil mi? Zava l l ocuk, susuz olduu besbelli, halkn fkesi
yznden ekiyor btn bunlar . . . Sizinle beraberim ! Evet, btn yreim
l e sizinle beraberim.
M arc, sonunda drst bir insanla karlamaktan ve byle dosta kar
l anmaktan memnun, hemen ge li nedenini aklad, kend i l erine yardmc
olmasn istedi . Bir eyler yapmalyd lar, susuz bir insann sulanmas na
seyirci kalmamalyd l ar. Marc szn tamamlamadan Lemarrois el lerini
havaya kaldrp haykrd :
- B ir eyler yapmal , yapmalyz phesiz! Ama y a halkoyunu n e yapa
caz, btn blge ayaklanm durumda. B i l iyorsunuz, blgenin siyasal
durumu gittike etin bir hal a l yor. Seimler nmzdeki mays aynda,
urda dokuz ay kal d ! N e kadar dikkatli olmak gerek, dnebi l iyor mu
sunuz, yoksa cumhuriyet byk bir tehlikeyle kar kar ya kalr. Oturmu,
endieli bir yzle e lindeki k itap aacayla oynuyor, yaknp duruyordu.
Toplumcular ii aztm lard , gittike gleniyorlard, blge tam bir kay
nama halindeyd i . Bu demek dei ldi ki toplumculardan korkuyordu, he
nz hibir toplumcu adayn seilme ans yoktu, ama son seim lerde
Sangleboeuf ve teki geric i ler, toplumcularn blcl yznden sei-

85

lebi lmilerdi. Gelecek mays aynda mcadele daha da sertleecekti.

"Toplum" kelimesini her syleyite yzn buruturuyordu. Sosyal cum

huriyetin bu yav ve zorunlu geliimi, ynetimi ve lke zenginliini el in

de tutan ve tutmak iteyen bu burjuva cumhuriyet isini rktyordu.

- Bu durumda size nasl yardm edeb il irim dostum? Elim kolum bal ,
halkoyunu nasl yabana atab i l irim. A h , hayr, hayr, kendim i i n konutu
umu sanmayn, ben nas l olsa seilirim; ama teki m i l letvekillerini d
nmek zorundaym, onlar yapayalnz ortada brakamam. Sonra u var,

benim gcmn bu ii z m lemeye yeteceine inansam, hemen vicda

nmn sesine uyup elimden geleni yapar m, ama cumhuriyet tehl ikede, bi

.zim kiil iimizde cumhuriyeti vurmaya, yok etmeye kal karlar . . . Ah bir bil
seniz, ne iren eylerle kar l a yoruz bazen !
Ardndan, validen yaknmaya balad. Hennebise olacak o gzlkl
tkrldm,temiz

terendez,

ssl

psl

adam,

bakan l ndan,

ya

da

cizvitlerden d koptuu iin hep yan iziyor, her zaman rkek, ayn sz
tekrarlayp duruyor, "aman mesele karmayalm ! " d iyor. phesiz gizli
gizli dinci ler ve gerici lerle, orduyla ibirlii yapmaktan geri kalm yordu,
adam gzden karmamak gerekiyordu, pek kurnaz bir valiydi.
Gryorsunuz ya dostum, karnzda, bu dokuz ay iinde att her a

dm hesaplamak zorunda umutsuz bir adam var. "Petit Beaumontais" o

kuyucu lar nn bizi yuhalamamas, dincilerin, yobazlarn e line koz verme

mek iin

attm her adm, sylediim her sz m i l i m i m i l imine hesap

lamak zorundaym. S i mon'un davas -gerekten ok kt bir zamana rast

lad . . . Ah, nmzde u seimler o lmasayd ! Evet, hemen harekete geer,
el imden geleni yapardm.
Ye birden a l lm sakin l iini brakp fkelend i :
- phesiz, byle g bir an m zda d a olsa, S imon' umuz bizden yar
dm bekleyecek yerde, kimsenin holanmad o toplumcu Delbos'yu avu
kat tutmaya kalkacaktr. Olacak ey deil, onu avukat tutarsa yand gn
dr, kendi hakkndaki yargy kendisi vermi demektir.
Marc, sessiz sessiz dinl iyordu, yrei yeniden daralmaya balamt,
tam bir d krklna urad, bu adam salam bir cumhuriyeti olarak
tanrd . Birka kelimeyle bu tatsz sahneye bir son verd i :
- Delbos ok deerli b i r insandr, zava l l Simon kendine avukat olarak
onu setiyse, hepimiz gibi bu durumu en uygun bir ekilde dndn
den semitir. Zaten bir baka avukatn bu davay stne alp almayaca

86

phe l i . Kt bir zamanda yayoruz, dnya gittike bozulup a laklayor.

Lemarrois son szn bir ucunun da kendine dokunduunu anlad, ama
kzmad, hatta glmsedi b i le;

- Beni biraz; fazlaca ak l l buluyorsunuz deil m i gen dostum. B iraz

yalannca siz de anlarsnz bunu, insanlar hareketlerini her zaman inan
larna uygun biimde dzenleyemiyor... Sahi neden Marc i lly'ye, gen
m i l letvek i l inize gitmiyorsunuz? Blgenin aydn genlii btn umudunu,
btn sevgisini ona balam durumda. Oysa ben, hereyden rken k l
krk yaran budala yallarn aras na kat ldm artk. Oysa Marcilly, zgr
dnce l i , geni grl bir arkada, mutlaka banza geecektir. .. G idip
bir grn kendisiyle, ok iyi olur, bir grn. Sahanl a dek uurlad
Marc ' , elini yeniden skt ve koullar elverir elvermez kendisine yardmc
olacana sz verdi .
Dnd Marc, gerekten d e , neden gidip Marc i l ly'yi gnnesindi, o

da ayn caddede, Jaffers Caddesinde oturuyordu, eve bir ka ad mlk yer

deydi, saat on iki olmam t henz. Seim lerde gizli gizli ona almt
stelik, byk bir sanat kltr olan, sevilen bir adayd . Jonv i l le'de do
mu, retmen Okulunun yksek ksmn bitirmi, iki y l B eaumont Fa
kltesinde retmen l i k yapm, o srada grevinden ayrlp adayln
koymutu. U fak-tefek, ince yap l , kumral, gler yzl biriydi. Kadnlarn
kalplerini kazanmt, hatta gzel konumasyla, herkesin sorunlarna ya
kn i lgisiyle erkeklere de sevdirmiti kend ini. Genti, otuz iki yandayd ,
ok gzel konuuyor, soru nlar en iyi biimde ele al yor, insanlar, olaylar
iyi tanyor, iyi deerlendi riyordu. Btn bu nitel ikleriyle, ze l likle gen
l iin sevgisini kazanmt. K sacas, gerekten gven i lebil ir, gei bir mil
letvekil iyd i . S iyasetin donmu kalplar iinde kalmamas, gtt siyaseti
durmadan yenilemesi, gen kuaklarn mcadeleci gcn tamas gere
ken bir insand . Hele de btn bunl ara o ince konuma usta l , derin sanat
bi lgisi eklenirse! Gerekten de, y ldan beri Mecl iste gittike nem l i bir
rol oynuyordu. n, etkisi durmadan artyordu, henz otuz iki yanda
olmasna ramen kendinden en ok sz ettiren m i l letveki l lerinden biriydi.
Semenlerinin sorun laryla y lmadan usanmadan urar, kendi karlar
nn onlarn karlarna bal bulunduunu ok iyi b i l irdi. En e l veril i an
kol lar, en kk imkanlardan yararlanrd, ve btn bunlar yle doal bir
biimde yapard ki, kimse, ate l i , coku lu genl iin temsilcisi bu gencin

kendi karlarn, kendi yksel iini dnen biri olabileceini aklnn k-

87

esinden geirmezdi.
Marc i l ly'nin oturduu ev ince bir zevkle denmi, ince bir zevkle
sslenmiti. Marc' , bu kendi halindeki ky retmenini, niversite l i bir
kardeiymi gibi arkadaa kar lad. V e hemen, heyecanl, duyarl bir
sesle Simon' dan sz etmeye balad, zavallnn kar l at bu korkun o
layn kendisini ok zdn syledi. phesiz e l i nden geleni yapacak,

yardmc olacak, onun lehinde konuacak, grlmesi gerekenlerle gr

ecekti. Ama byk bir incelikle szn, seimlerin yakn olmas dolay
syla ok dikkatli davran lmas gerektiine balad . K saca, onun da sy
ledikleri Lemarrois'n inki lerden fark l dei ldi, biraz daha ustaca, incelikle,
ayn eyleri tekrarlamt, dinci lerin eline arad k lar s i lah vermemek ge
rekiyordu. ki s iyaset okulu arasnda pek kkl bir ayrm yok gibiydi,
yals daha serte, daha kabaca, genci, daha ince, daha sslce konuu
yordu, o kadar. Ama sonuta, egemen evre lerin buyruklarndan dar
kmamakta anlayorlard . Ve Merc, Marc i l ly'nin aslnda kendi karla
rn dnen biri olduunu o zaman, orda anlad. Yine de ayrlrken teek
kr etmek zorunda kald, zira gen m i lletvek ili di ller dkerek mutlaka
kendisine yard mc olacana yeminler ediyordu.
O gn kasabaya dnerken Marc ' n yrei korku ve kukuyla doluydu.
leden sonra, ai leyi avutmak iin Lehmann' lara gitti. Trou Sokandaki
yoksul evde, iki gz iki eme alayan insanlar iinde buldu kendini.
Hep sorgu

yargcnn

kovuturmazlk

karar

vereceini

ummulard .

David, b u haberle allak bul lak olmu, hala kendini, olaanst bir olayn
byle bir davay nleyeceine inandrmaya a l yordu. Ama daha sonraki
gnler, davann bir an nce balamas iin mahkemenin elini pek abuk
tuttuunu grdler, duruma en yakn tarihte, ekim aynda balayacakt .
Kardeinin susuzluuna btn yreiyle inanan ve bu inantan ald
gle yiite mcadeleye hazrlanan David, hemen kendini toplad . By
lesi utan verici bir davadan kurtulu aresi yoktu demek. Ama ortada
hibir kant yokken hangi j ri Simon 'u sulu bulmaya karar verebilirdi?
Byle bir sulamay dnmek bile canavarca bir ey olurdu. Simon'a ge
lince, cezaevinde boyuna, ben susuzum, ben susuzum d iye haykrp du
ruyordu. Kardei cezaevine her geliinde ona g veriyor, mutlaka kurtu
lacaksn deyip onu yreklendiriyordu. yle ki Lehmann ' lar baz tasarlar

bile dzenl iyorlar, bayan Simon, kocas hapisten knca ocuklar ve ko

casyla birlikte, bir aylna tarann sessiz, sakin bir kesine gidip din-

88

lenmeyi dnyordu. Tarada dostlar vard, evlerinde konaklayabi l i r

lerdi . Ve bu umutlu sabahlardan birinde, David, Marc ' da yanna ald,
davay ciddi bir biimde grmek iin Beaumont'a, avukat Delbos'ya
gittiler.
Gen avukat kentin ticaret merkezi Fontaier mahallesinde oturuyordu.
evre kylerden bir kylnn oluydu, hukuk ren imini Paris'de yapm
ve o zamanlar bir sre toplumcu gen l ik arasna kat lmt. Ne var ki h i
bir zaman, hibir partiyle il iki kurmam, hibir partinin mal olmamt.
nsanlar blen, snflandran bu tr oyunlara yabancyd. Btn mes lekta
larnn dn koparan Simon davasn kabul etmekle hayatyla kumar oy
nuyordu. Btn siyasal gler, btn gerici gler, rk toplumsal aty
ayakta tutsunlar diye susuz bir insan yok etmek iin ibirlii yapyorlar
d. lkenin tek kurtuluu, tek esen l ii mil itan toplumculuk ne gne duru

yordu, bu gericiler, karclar koalisyonunun kar sna toplumcu Delbos

diki lecekti. Kitap ve dosyalarla dolu kk alma odasnda David ve

Marc ' la konuan Delbos kvanla haykrd :
- Haydi bakalm, sava bal yor. Sonunda yenecek miyiz bi lmem, ne
var ki nazik bedenleri biraz zlecek.
U fak-tefek, kumral, zayf bir del ikan lyd, gzleri ve szleri alev alev
yanyordu, doa ona son derece gzel, tat l bir ses tonu amaan etmiti,
azndan kanatlan p uarak kan kelimeler, alabi ldiine coku lu, cokulu
olduu kadar da mantkl ve ak seikti.
Ne var ki David, avukatn kazanabi l i r m iyiz demesinden, phesinden
umutsuzlua dmt. Sekiz gnden beri tekrarlayp durduu cmleyi bu
kez de Delbos'ya tekrarlad:
- Kazanmak m? Elbette kazanacaz. Elde hibir kant yokken hangi
jri sul u bulur kardeimi?
Delbos yle bir bakt David'e, sonra sessiz sessiz glmsedi:
- Hey gidi dostum, imdi sizinle sokaa kalm, ilk rastladmz on
iki kiiye Yahudi olduunuzu syleyin, yznze tkrrler, "le Petit
Beaurrlbntais" denen paavray okumuyor musunuz, adalarnzn, u
insanlarn nas l uyutulduunu bilmiyor musunuz. Gerei grmezlikten
gelmek tehlikeli deil mi baylar?
Bu kez Marc, baz i leri gelen kii lerle yapt grmelerin olumsuz
sonu larn anlatt, Delbos daha da ileri gidip hatal bir yolda olduklarn
syledi. phesiz Salvan gven i l ir, drst bir insand, ne. var ki, o da trl

89

saldrlarla kar karyayd, yard ma, savunulmaya ihtiyac olan biriydi .

L e Brazer'ye ge lince, laik eitimi hereyin stnde tutard, laik eitim i n
teh l i keye girdiini grnce Simon' u yalnz brakmaktan ekinmezdi .
Lemarro is, m i l letvek i l i Lemarrois, dnn salam cumhuriyetisi, bugn
belki kend i s i bile bilmeden gerici lerin izgisine dmt. Delbos, zel
likle Marc i l ly'ye ate pskryordu. Ah, o tatl Marc i lly, aydn gen l iin
umudu, btn gl partilere anak tutan herif! H ibir zaman gven i l me
yecek biri varsa o da Marc i l ly, yalanc, dolap, dzenci, yarnn en byk

haini Marc i l ly. Btn bu insanlar yalnz gzel szler sylerler adama, ama
i eyleme ge l i nce toz olurlar. tenl ik, cesaret yoktur onlarda.
n iversite retmenleriyle yola k labi l ir m iydi? Hayr, siyasetin a
lab i ldiine etkisi altnda, hatta siyasetin i indeyd i ler. Yarglar? Daix ger
ei kavrayabilen, sezebi len bir adamd , ama evde karsyla yapt srek l i

kavgalar sonucu o d a gerekten uzaklamt, kars ''u p i s Yahud iyi" ser

best brakmamas iin el inden gelen i ard n a koymam , adamn ba n n e
tini yemiti. Mes leinde titiz ve drst bir insan olan Daix aknlk i in
deyd i . Cumhuriyet savc s Raoul de la B i sson n iere, az kalabal k, oynak
biriydi, phesiz sz oyun laryla ykl sulama belges i n i pek ' zal imce d
zenleyecekt i . Hem dinci leri n, hem hkmetin dostuydu, kafatasc ve ala

bi ldiine Yahudi dman yd . ,Cumhuriyete hizmet ediyor gerekesiyle bir

an nce S i mon 'un defterini drp, umduu hzl ykse lmeye kavuacakt.
Mahkeme bakan Gragnon gnn gn etmesini seven, ayya, zampara
bir yargt , toplantlarda glsn elen s i n , bakalarn gldrsn, yesin i
sin, tfe i n i omuzlayp ava gitsin. Davalarda ise kend ini sert gstermeye
bay l yordu, hibir eye inanmayan, ruhsuz, i nansz bir insan olduu hal
de phec i n i n biriydi ste l i k. Geride j ri kal yordu, henz bel l i deildi a
ma, kimlerden oluacan anlamak kolayd : birka esnaf, bir iki emek l i
subay, be lki iki m imar, doktor ya d a baytar, memurlar, toprak sahi pleri,

sanayici ler. Heps i de kendi postlarndan korkan kiiliksiz adamlar, halko

yunun lgn lna kap l maya hazr kimseler.

Delbos ac ac ekled i :

- Gryorsunuz durumu, yakn b i r seim korkusunun baskn olduu,

geree ve adalete can gIJ,lden bal insanlara dek, herkesi ve her eyi
felce uratt bir zamanda, kardeiniz, bir budalalar, benc i l ler ve alaklar
koalisyonundan yard m umuyor.
David hi sesini kannadan zgn zgn d in l iyordu. Gen avukat de-

90

vam etti:
- Elbette kendimizi kurda yem etmeyeceiz, ne var k i gerekleri aka
grmenizi, bilmenizi istiyorum. imdi durumu inceleyelim.
Del bos, savcnn iddianamesini nceden bil iyordu. Tanklar, her yan
dan, korkun bir bask altndaydlar. Tanklar, iinde yaadklar ve bo
zuk bir salgn hastalk gibi cierlerine soluduklar havadan baka, bir de
gizli gler etk i l iyordu, bu gler, usta bir ala onlarn evrelerini kuat
m t, yarg nnde syleyecekleri szleri, verecekleri cevaplar alttan
alta dzenl iyordu. Bayan Rouzaire, on bire eyrek kala okulda ayak ses
leri duyduunu, S imon 'un o saatte geldiini imdi daha kesinlikle syler
olmutu. Mignot da pek belirgin olmamakla beraber o saate doru ayak
grltleri ve insan sesleri duydum diyordu. ze l l ik le S i mon'un renci
leri, oturuma tank olarak geldiklerinde halkn ok duyarlanaca syleni
yordu. Bognard ' n, Do loir'n, Savin'in ve M i lhomme' larn ocuklarnn
azndan Simon 'un aleyhine szler koparmaya urayorlard.

Kk

Sebastien hkrklarla alaya alaya amcas olu V ictor'un el inde yaz

rnei falan grmediini sylemiti. Edouard Mi lhomme'un akrabas olup
o

zaman

dek

akrabasn

semtine

uratmayan

general

Jarousse,

Beaumont'daki bir birl iin komutan general Jarousse, akrabaln hatr

layp krtasiyeci Edouard han mn ummad anda evini onurlandrm,
klandrmt. Sulama idd ianamesinde, cinayetin bir serserice _ilenebile
cei dnlp bo yere aratrmalar yap ld, hatta bir aylak'n tutukla
np serbest brakld stnde zel likle durul uyord u . Sinon, dnerken
trene binmedim, yayan dndm diyordu, bunu dorulayacak bir tank, bir
beki, b i r yolcu bile b u l unamamt oysa. Sonra h ibir memur grmemi
Simon ' u garda, zaten pek ok dn b ileti eksikmi, sahiplerinin de kim
ler olduu bilinm iyormu, rahip Fulgence ve ze l l ikle rah ip Philibin ' in
tanklklar stnde nemle durmak gerekiyormu, rahip Phil ibin bu yaz
rneinin S i mon'un oku lunda kullanldn sylyormu, mahkemenin
tayin ettii iki bil irkii Badoche ve Trabut ortaklar, ucu kopuk yaz rne
indeki okunmayan paraf n Simon'un ad ve soyadnn ba harfleri S ve E
olduu kansna varmlar.
Bu blmden sonra sulama balyordu. Simon yalan sylyordu.
Beaumont'dan on buuk treniyle dnmt, tren yirmi dakikada gel iyor
du, okula geldiinde saat on bire eyrek vard, bayan Rouzaire tam bu
saatte okulun iinde ayak sesleri, kap l arn a l p kapand n ve insan

91

sesleri duymutu. te yandan Capucins Manastrndan saat onda dnen

kk Zephirin phesiz hemen yatana girip yatmam, masann stnde
dank duran kutsal resimleri dzeltip oyalanyormu. C inayetten sonra
odann ve mumun durumu, bayan Rouzaire ' i n tankl, btn bunlarn
sonucu, cinayetin saat onbire yirmi kalayla onbir arasnda ilendiini gs
teriyormu. Ve iren olay elbette o saatte olmu. Simon yeen inin oda
snda k yandn grm, ieri girmi, ocuk geceliini giymi, yatmak
zereymi. phesiz bu anda, bu narin beden l i melek gibi ocuu grnce
ehvet duygusuna kap lm . Ama te yandan, katolik olduu iin ocua
kar kini de varm; sulama belgesi bylece, halkn kafasna cinayetin
bir yandan da dini etkilerle ilendii eklinde iren bir dnce sokuyor
du. tesi kolayca tamamlanyordu; ocuun irence rzna geilmek is
tenmesi, ocuun direnii, did ime, lklar. lgna dnen sulu, onu
sustunnak iin o ara e l ine geen eyi ocuun azna tkyor, kat toma
r ndan kendini kurtaran ocuk yeniden lk l a barmaya bal yor,
katil kend ini kaybed ip bouyor. B i r yandan gazetenin, bir yandan yaz r
neinin birl ikte Simon ' un cebinde bulunmasn a klamak e lbette o kadar

kolay olmuyordu. phesiz gazete Simon'un cebindeydi, zira ocuun o

dasnda gazete bulunmas olacak ey dei ldi. Yaz rneine gelince, su

lama belgesi burda biraz duraksyordu:

yaz

rnei

ya ocuun, ya

Simon'un stndeyd i , ad nn ba harflerinin bulunmas, yaz rneinin

Simon 'a ait olduunu gsteriyordu. B i lir kii raporuna bak l rsa gzel yaz

kad Simon'un stndeyd i . Ci nayeti iledikten sonra ocuu yerde oldu

u gibi brakm , damadank odada hibir eye dokunmam, cinayete

dardan gelen bir serserinin iledii ssn vennek iin pencere leri ard
na dek dayam, ne var ki gazete ve yaz rnei tomarn alp yok etmeyi
ak l edememiti. Bu da sann cinayet annda nas l bir ak n l k ve kor
kuya kap ldn gstermekteyd i . Hemen yukarya, kars n n yanna k
m, belki de, kendine gelmek iin ksa bir sre basaman birinde oturup
sonra odaya ginniti. N itekim kars da kocas nn o saatlerde geldiini
sylyordu. ddianame bayan Simon'un da su orta o lduunu syleye
cek kadar ileri gtnnyordu ii, ama yine de kadnn kocasn korumak
iin gerei gizlediini i leri sryordu. Bayan Simon, kocasnn gler

yzl, kvan ve sevgi dolu bir anlatmla ieri girdiini sylerken gerei
gizliyordu. N itekim Mignot'nun tankl bu durumu ortaya koymuyor
muydu. Sabahlar hep erkenden kalkan Simon o sabah ge saatlere kadar

92

yatandan kmamt ve M ignot haberi vennek iin Simon' un odasna

gittiinde, onu sapsar, tirtir titrer, g ayakta duran bir halde bulmutu.
u konuda bayan Rouzaire olsun, rahip Fulgence ve rahip Philibin olsun
hepsi ayn kandayd l ar. Simon ocukcaz o durumda grnce pek byk
bir znt gstennemi, ahlayp vahlamamt. B u durumu da cinayeti o
nun ilediini aka ortaya koymuyor muydu? C inayeti onun iledii su
gtrmez bir gerekti .
Delbos iddianameyi bylece akladktan sonra devam etti:
-Simon'un byle bir c inayet ilememesi iin son derece byk ahlaki
nedenler var, akl banda hi kimse S i mon'un sululuuna inanmaz; ayr
ca maddi eler de inan l r eyler deil. Ne var ki uydurulan yky yk
mamz ok g, bu korkun yk, halkn d gcne uygun dt iin
ayakta duruyor, gcn halkn kafasndaki yk lmas zor efsanelerden a l
yor. te bizim en zayf olduumuz yan da buras ; halkn nne, onun ka
fasnda ekill enmekte olan efsaneye kart bir efsane koyamamak. Sizin
uygun bu lduunuz kalk noktas , cinayeti bir serserinin ilemi o l abi le
cei yalnz ve yalnz jrinin kafas n bulandrmaya yarar. Nitekim bu iddi
aya bile rahata kar kab i l irler. .. O halde ben kimi sulayacam, sa
vunmam neye dayand racam?
O ana dek sessiz soluksuz, d ikkatle dinleyip duran Marc dayanamayp

patlad :

- A m a benim hi phem yok, ocuun rzna geip ldren Kardeler

Okulu'nun rahiplerinden biri.
Delbos, Marc ' n bu yiit tutumundan mutlu, szne devam etti :
- Tamam, ben d e ayn kan daym. Cinayetin stne eildike b u konu
daki kanm da kesinleti.
David endielenmi, zgn zgn ban sall yordu. Avukat, David'e
dnd:
- Anl yorum sizi, elde kesin bir kant olmadan bu din tayfas n su la
mak kardeiniz bakmndan ok tehlike l i . ddiamz kesinlikle ispatlamaz
sak bunu pahal ya detirler bize. Buna ramen yap lacak en doru ey de
budur, kardeinizin sululuunu ispatlamak iin en iyi yol sulunun kim
olmas gerektiini ve kesin l ikle k im olduunu aa karmak deil mid ir?
Bunu kabul etmek gerekir, konuup bir karara varalm.
Tarttlar. Marc, kendi inanc n, kansn bir kez daha tekrarlad, su
lu, Kardeler Okulu rah iplerinden biriydi mutlaka. Yaz rnei Kardeler

93

Okulunda

kullan l yordu,

krtasiyeci

M i lhomme' larda

olup

bitenler,

Sebastien ' n nce yaz rneini Victor'da grdn syleyip sonra i nka

ra kalkmas bunun bir kantyd . Yaz rneinin kesi ne o lmutu, belki

de koparlp saklanm t, karmakark, garip eyler dnyordu, ama bu
karmaklk iinde gerein gizlenmeye al ld srtyordu. Rahiplerin
S imon ' u sulama abas da d ikkate deerdi. Mutlaka ilerinden birini
kurtarmak iin byle yerle g birbirine katyorlard. Ayn darbeyle
cumhuriyeti renimi, laik eitimi vurup eriat hakim k lacaklard . Irza
geme ve c inayet eklinde, alaklk ve din duygusuyla kark, vahi ve
gz dnm bir sadizm vard ve bu da cinayetin altnda bir softa
cbbesinin bulunduunu ortaya koyuyordu. Ama sade bir mantkla, sade
bir dnceyle varlan bu kantlar yeterli deildi, Marc ok iyi b i l iyordu

bunu; ve bylece karan l k, karm ak bir ortamda ger ei aratrmak zo

runda kalmas kolunu kanadn kryordu. Grnmeyen usta eller gittike
byyen, geni leyen korkun bir a germilerdi gerek sulunun evresi
ne.
Delbos sordu:
- Dnelim bakalm. Rahip Fulgence'dan, Philibin'den pheniz var
m?
- Hay r yok, cinayetin ortaya kt sabah cesedin yannda grdm

onlar . Rah ip Fulgence, perembe akam Manastrdan kar kmaz p

hesiz okula dnmtr. Kendini bir ey sanan, ama asl nda ad i adamn te
kidir, ne var ki byle korkun bir ey yapabileceini sanmyorum . . . Rahip
Ph i l ibin'e gel ince, Valmarie Kolej i nde olduu biliniyor. B iraz silik olma
sna ramen drst ve ciddi bir adam gibi gel iyor bana.
B ir sre sessizlik oldu, Marc, dalgn, gzleri uzaklarda yeniden ko
numaya balad:
- Y ine o sabah, anlayamadm bir eyler oldu gibi gel iyor bana. "Petit
Beaumontais" gazetesi ve stnde tkrk lekeleri, di yerleri bulunan yaz
rnei Philibin'in elindeyd i ; o ksa andan yararlanp, yaz rneinin ke
sini o koparm olmasn diye soruyorum kendi kendime. retmen
M i gnot kad grmt, kes inin yrtk olup olmad konusunda nce
karars zd ama sonradan eksik olduunu sylemeye ba lad .
Delbos tekrar sordu:
- Peki, ya tekiler, teki rahip, sidore, Lazarus ve Gorgias?
Her an ylmadan, usanmadan, byk bir sabr ve byk bir abayla a-

94

ratrmalar yapp duran David ban sallayarak bu soruyu cevaplad :

- Her d e suun ilendii anda baka yerde bulunduklarn ispatla

yabil iyorlar. Rahiplerden on 'u, ayrca baz dindarlar durumaya gelip bu

konuda tan klk edecekler. l k ikisi hemen okula dnmler. Gorgias'a
gelince, renci lerinden birin i evine dek gtrm ama saat on buuktan
itibaren okula dnm, btn okul personeli ve rahiplerin dostu baz b
yk kimseler de bu konuda tanklar.
Marc, gzleri uzaklarda yeniden araya girdi:
- Bu Gorgias olacak adam gzm tutmuyor benim, uzun uzun dn
dm

durumunu . . .

Evine

gtrd

ocuk

kaynanamlarn

ahs

Pelagi e ' n i n yeeni kk Polydor; ocuu konuturmak isted im, ama sin
si, yalanc, tembel bir olan, h ibir sz alamadm azndan, abuk sabuk
eyler syledi . . . Evet, Gorgias olacak adamn yz, kiilii pek tekin de
il, sert, nefsine dkn, utanmaz biri . Kat, uzlamaz, yobaz bir din an
lay var. Bir zamanlar Philibin ve rah ip Crabot'yla baz i l ikileri olmu . . .
Rahip Gorgias, evet, bir an arad mz adam Gorgias gibi geldi bana. Son
ra bir de dndm ki btn bunlar varsay mdan teye gitmiyor.
David bayla onaylad :
- phesiz Gorgias denen adam tekin deil, benim d e gzm tutmuyor.
Ancak

e l i m izde

hibir

kant

yok,

yalnzca

varsaymlara

dayanarak

Gorgias ' n su lu o lduunu i leri snnek doru mudur? H i bir tan k bula
mayz, herkes ondan yana olur.
Delbos dikkatle sylenenleri d i n l iyordu.
- Kar tarafa sava amadan kardei n izi savunmama imkan yok. Bu
konuda size yaln zca K i l ise yardmc olabil ir, zira piskopos Be lgerot 'yla
Valmarie ynetmeni Kapsen Crabot arasndaki mcadeleyi bi lmeyen
yok. Crabot, Simon meselesinde ne kadar sert bir tavr taknd gryorsu
nuz. ten pazarl k l , sinsi bir adamdr, bana yle geliyor ki bu ite onun
parma var. S i mon ' a kar a lan dmanca kampanyay o ynetiyor.
Sulu odur demek istemiyorum, ama sulunun saklanmasna o yard m e
diyor. Saldrmz Crabot'ya yneltirsek ylan bandan vurmu oluruz.
Ayrca p iskopos da yardmc olur bize, phesiz aktan aa deil, gizli
de olsa byle bir dayanak h i yoktan iyidir.
Marc, phe l i , gillmsedi. Gerein ortaya karlmasnda K i l iseden
yard m beklemek pek tuhaf deil miydi? Rahip Crabot'yu o da dman
gryordu. Ama mcadeleyi ona kadar uzatmak, onu mahvetmeye al -

95

mak, gerekten ok byk bir aba isterdi . Crabot'dan, onun tam bir efsa
neye benzeyen hayli karanlk gemiinden sz ettiler. Sylentiye gre, i lk
imparatorluun prenslerinden nl bir generalin manevi oluydu. Bu du
rumu, kafatasc larn gsn kabartyor, papazn ununu, ann daha bir
yceltiyordu. Yetenekleri, tarikata bir roman kahraman gibi giri ekli y
rekleri ayrca etkil iyordu. Otuz yanda, zengin, yakkl bir erkek olarak,
taplacak kadar gzel bir dul la, son derece varlkl ve nl bir dele ev
lenmi ama lm bu gzel iei elinden almt. Kendi anlattna gre,
bu lm onu o kadar zmt ki, bu dnyann tm kvanlarnn aslnda
bir hi olduunu grp kendini Tanrnn kollarna atm, gkyzne s
nmt. Valmarie Kolej inin stnde kurulduu alan, Crabot'ya eskiden
delicesine ak ya l Quedevi l le kontesininmi. Kontes, ar uar bir ya
am srdkten sonra, mrnn kalan yl larn kendini dine vererek geir
mek iin Valmarie'ye yerlem i. Olu ve gel in i bir yolcu lukta kaza geirip
lnce,

kad n, dokuz yandaki torunuyla kalm.

Mallarn mirass

Gaston hayli yaramaz, dank, sz dinlemez bir ocukmu. Kadn toru

nuyla ne yapacan am, bir yatl okula vermeye de kyamyormu,
bu yzden gen bir cizcit'i, yirmi alt ya ndaki, kyden gelen rahip

Philibin ' i ocua eitmen tutmu. Philibin kyl ama hayli salam, g

veni l i r biriymi. phesiz, kendinden be alt ya byk ve o zamanlar al

tn a n yaayan, ac kl ak yks d i lden d i le dolaan Crabot'yu konte
sin yanna Ph i l i bin sokmutu. Kontesin dostu ve srda Crabot alt ay son
ra da Valmarie'nin ynetimini e l ine almt. Hatta baz dedikoducular ka
dnn a olduunu syleyip duruyorlard . Ya l olmasna ramen kontes
hala dnya zevklerinden kurtulamamt. Valmarie; aa lar, akarsular,
yemyeil ayrlaryla tpk bir cennet gibiydi, ama ;aramaz Gaston bu
cennetin gze l l iine glge dryormu gibi ocuu Paris'e, rah iplerin
yanna gndermeye kalkmlard . Kavaklarn bana trmanp karga yuva
larn bozuyor, y lan balklarn yakalamak iin giysileriyle rmaa atlyor,
kke kollar bacaklar yrtk, yz kan iinde dnyonnu. Phi libin ' e b ir
an rahat nefes aldrmyormu bu yumurcak. Derken herey ac kl bir bi
imde son bulmu, Gaston, rah ip Philibin' le yapt bir gezinti srasnda
suda boulmu, Philibin ' in anlattna bakl rsa, ocuk derin bir ukura
dm, ato bahvanlarndan birinin olu olan ve bazen birl ikte oynadk
lar on be yandaki Georges P lumut onu kurtarmak iin komu. Acya

dayanamay p daha sonraki yl da kontes lm ve btn araziyi, maln

96

mlkn rahip Crabot'ya, daha dorusu Beaumont'un bu yersiz-yurtsuz

sade papazna, kk bakcsna, orda cizvitlere ait kk bir kolej kur
mas artyla brakm . Kolej kurulmu, Crabot mdrlne atanm ve
on y ldan beri de kolej onun ynetimi altnda mutlu varln srdrmek
teyd i . Crabot, i leke hcresinde, drt duvar arasnda, btn demesi bir
yatak, bir masa ve iki iskemle olan odasn kendi sprp, yatan kendi
yaparak orda sofu bir hayat iindeydi. Derslerin ynetimini ve kolej
rencileriyle gnlk i l ikilerin dzenlenmesini rah ip Ph i l ib i n ' e brakp ka
dn larn Capucinler

Manastrnda, erkeklerin ise, yoksul yaamndan gu

rur duyduu bu sade odada gnahlarn kararak sofu hayatn srdr

yordu. nsanlar arasna pek az kp gnn odasnda, ai lelerin, ze l l ikle
evrenin aristokrat hanm ve kzlar n n , sevgili ou llarm, sevgi l i kzlarm
dedii soylu ocuklarn i l ikileri n i dzenleyerek geiriyordu. te bylece
C rabot evrenin en ulu kiisi o lmutu.
Sz Delbos ald:
- Aslnda bu Crabot bana ken d i halinde biri gibi gel iyor. Adam, iinde
bul unduu kimselerin apta l l yznden gl bir kii olmu; beni asl pi
relendiren ciddi dediiniz rahip Phil ibin. Kasntl tavrlaryla h i de iyi
bir izlenim brakmyor bende. Kontes Quedeville zamannda geen o olay,
ocuun lm su gtrr durumda, kontesin arazisi ve servetinin bun lara
kanuni bir yolla getii phel i grnyor bana. Ve iin en garibi de u,
olayn tek tan, bah vann olu bugnk Gorgias' n ta kendisidir. Rahip
Phil ibin, o olaydan sonra. bahvann oluna pek byk bir i lgi gsterip
onu da papaz yapt. Simon ' un bana gelen bu karan lk olayda, ite yine
ayn U kiiyi yan yana, birlemi durumda bu luyoruz; be lki de btn d
m noktas burada; eer sulu rahip Gorgias ise, onu kurtarmak iin
teki ikisinin gsterd ii byk aba dinin esen l iini ayor, amalar dini
kurtarmak deil, onlar birbirine balayan kirli bir olay v ar, Gorgias '

yalnz brakrlarsa adamn konumasndan, eski bir srr aa vurmasn

dan korkuyorlar... Yazk ki, sylemi olduunu gibi hep ayn engelle
karlayoruz, her eyden nce nmzdeki bu engeli ykmak zorundayz:
sylediklerimiz varsaymlar, genellemeler halinde kalyor, salam kantla
ra dayanamyoruz. Her neyse, biz aratrmalarmza yine de devam ede
lim, ama size bir kez daha tekrarlayaym, Simon'u savunabilmem iin
mutlaka kar taraf sulamam gerekiyor, gerek sululara yklenmek ge
rekiyor.
97

David ve Marc, Delbos ' nun yanndan ktlar. Delbos'nun buluu u

mutlarn yeniden tt. Tarikatla, yani Kapsen lerle kasaba ve kent k i l i
sesi aras nda srekli ve gizli bir mcadele vard . N itekim kasabann pa
paz rahip Quandieu, Simon'un susuzluuna olan inancn nceleri sy
lemekten ekinmemiti. Ne var ki, Kardeler Okulunda dnen rezi l liklerin
hepsinden tiaberi olmasna ramen ii, bu okul rah iplerinden phelenecek
kadar teye gtrememiti. Ama Kapsenler ve H ristiyan Kardeler ' in

at iddetli kar panya kar sndaki honutsuzluu, her halinden bel l i o

l uyordu. Tarikat lar btn d indarlar kend i lerine, kendi manastrlarna

ekmeye al yorlar, bylece. kasaba kil isesi her gn bir kii daha kay
bediyordu. ste l i k d i nin. bu kadar baya bo inanlar yoluyla kazand
,

zaferden din adna znt duymayacak kadar rmcek kafal , dar grl

bi r i n san dei l d i . H a l koyunun a l a b i ld iine zehirlenmesi karsnda bsb

tn u m utsuzl ua dm. sessiz soluksuz, ssz k i l isesinde kendi kabuuna
ek i l m i t i . art k az n a p tek kel ime syledii yoktu, k i l isesine kimseler
ayak basmyordu. Ta ri kat l ar Tanrsn, iy ilik ve ak yk l Tanrsn bir
,

yalanlar ve gnahlar Tan r s h a l i ne getirmek iin al yorlard . Bu yalnz

gn l erinde tek avuntusu Bergerot

ha zre t leriydi

sk sk kente ' i nip ona ko

mk o l uyor. onu din leyip b y k a c s n avutuyordu. ok kr Bergerot

hazret l e ri n i n sevd ii b i r i y d i . B t n y reiyle kend i n i Tanrya vermi ol

masn a ramen B ergcro t d a onun gibi Roma d m a n l y la zgr Fransz
,

k i l isesi ret i m i nden yana o l makla su lan yordu. Oysa Bergerot'nun d

ncesine gre Fra n s z k i l ises i , hak l haksz, her zaman kr krne Ro

m a ' n n nnde ei l m em e l i . k i i l i i n i koruma l yd . Azizlerin ikonalarna

puta tapar gibi tap nmas na, t i cari amalarla yalanc m u c i ze gsterilerine

karyd . Kapsen tarikat l ar n n M anastrlarna yerletirdikleri kutsa l

Saint-Antoine de Padoue heyke l i arac l yla yolsuz servetler toplamala
rn , sevg i l i rah ibi Quandieu' nn ynett ii Saint-Matin kil isesine vurduk
lar

ldrrc,

korkun

darbeyi

zlerek

izl iyordu.

Eski

dman

Crabot'nun mritleri olan c izvitlerin kapsenlerle birlik o lmas endies ini

bsbtn attryordu. Crabot'nun saltanat gittike genil iyordu. Her yer
de Crabot ' nun etkisiyle kar l ayor, bu cizvit papaz onun kolunu kana
dn krp, piskoposluk yapt bu b lgede egemen lii el inden almaya a
l yordu. Piskopos Bergerot cizvitleri sevmiyordu, c izvitler insanlar
Tanrnn ayana getirecekleri yerde, Tanry insanlarn ayaklarna gtr
yorlard . Cizvitler dini inanlarn gevemesine sebep oluyor, dini dnya

98

zevkleriyle uzlatrmaya alyorlard, sonunda onlarn yznden can e

kien yine din oluyordu. Simon meselesini de Quandieu'yle birlikte, uzun
uzun incelemi, zavall retmene tarikatlarn kt bir oyun oynadklar
sonucuna varmt. Hatta gerek sulunun adn bile renmiti belki de.
Ama ne yapacakt, dine zarar vermeden bu din adamlarn nasl ele vere
bilirdi, bu kadarna da cesaret edemiyordu. iyilik ve huzur kayna olmas
gereken bir din evresinin byle canavarca ve ac kl bir servene kar
mas son derece tedirgin etmeye balamt onu, ama yine de susmak zo
runda kal yor, bundan da byk bir ac duyuyordu. Buna ramen olacaa

bsbtn boyun emek niyetinde de dei ldi. Tapnak tacirleri dedii bu a

damlarn el ine mi brakacakt sevg i l i Quand ieu'y, bu adamlar sonunda
bsbtn mahvederlerdi onu. Ky k i l isesine yapt bir denetim gezisin
den yararlanarak Mail lebois'ya geldi ve ondrdnc yzy ldan kalma,
eski ve soylu bir kil ise olan Saint-Mart i n ' in nn yceltmek iin Pazar
duasn

kendisi yaptrd, bat l

inanlarn gittike artmakta olduunu,

kapsen lerin, Manastrlar n pazar yeri haline getirip din ticareti yaptkla
rn syled i . Durumu herkes anlamt, bu ta ya lnz rahip Theodore ' a
deil onun ard ndaki Crabot 'ya da at lm t. Piskopos hazretleri szlerini
balarken Fransz K i l isesini, her zaman geree ve adalete bal bir K i l ise
olarak grmek isted iini syledi. Bu szler kasabada bomba etkisi yapt ,
herkes, piskoposun bylece Simon sorununa st kapa l bir biimde de
indiini anlamt, Hristiyan Kardeler, onu, Yahudiler. sat lm lar ve
hainlerin penesine atlmakla sulad lar. Kente dndnde, yreinde
gittike oalan bir ac sonucu gsterd ii bu byk cesaret karsnda tit
remekten

kendini

alamad .

Y akn larnn

anlattklarna

gre,

rah i p

Quandieu de teekkr iin kendisine ge lmi, p iskopos v e kas::ban n sade

papaz birl ikte gz ya dkmlerdi.
Mahkeme gn yaklatka, Beaumont'da halkr heyecan, tepkisi de
artyordu. Savclk sulama belgesini, sulama dosyasn

mahkemeye

gndermiti, duruma yirmi ekimde balayacakt . Piskoposun taknd

tavr tutkular daha bir krklemiti. "Le Petit Beaumontais" gazetesi her
sabah, yalan ve saldr dolu iren makalelerle ortal a kin ve nefret sa
yordu. Piskoposa C izvitlerin gazetesi olan "Le Croix de Beaumont"dan
beter saldryordu. Piskoposun bu umulmadk kndan Simon'cular bi
raz cesaret almt, ne var ki Simon dmanlar bir yn yeni yalanlar
yaymaya baladlar ortala. Szde, bir Yahudi sendikas m ilyonlar harca99

yarak btn gl organ ve kunlu lar satn almlard, piskopos Bergeros

da bu satn a l nanlardan biriydi. Bu Yahudi sendikas ona mi lyon lira
vermiti. Btn kentte tam bir lgnlk balad, ortalk kr ld. Toplumun
en alt tabakalarndan en st tabakalarna, ii mahallesi Mauviot'dan, aris
tokratlarn otu;duu Jaffres Bulvarna kadar, her yanda, Fontanier Soka
nda, esnafn bu lunduu dar sokaklarda, her yanda kavga patlak verm iti.
Zaten az sayda olan Simon'cular, gittike artan, gittike zincirlerinden bo
alan S imon dmanlarnca ezil iyordu. retmen okulu mdr Salvan ' ,
S imon'cu o lduundan phelenip yuhluyorlar, Yahudi dman kafatas

l ise mdr Dep i n i liers'yi alklyorlard. Parayla tutulmu serserilere yo

baz genler de katl yor,el lerine sopa alp Yahudi dkkanlarna saldryor
lard. Asl yrekler acs olan cumhuriyeti ii lerdi, aralarnda toplumcu

lar da bulunan bu genler ya kaytsz kalyorlar ya da haklya kar kan

bir tavr takn yorlard . Dehet gittike saltanatn srdrmeye, alaklk
gittike bymeye balad . Cezaevinde susuz olduunu hayk rp duran
zava l l i l kokul retmenine kar btn gerici ve karc evreler ibirlii

yapmlard . Balarnda rektrleri Forbes, btn niversite retim yele

ri, olaya adlarnn karmasndan korkup, olup bitenlere seyirci kalyor
lard. Ba nda vali Hennebise' le il ynetici leri, aman halk kzdrmayal m
diye o laylar kaytszca izlemekle yetiniyorlard . Politikac l ara gelince, se
natrler de, m i l letvekil leri de, Lemarrois'nn syledii gibi, semenlerinin
kan larna kar dururlarsa yeniden sei lemeyeceklerinden korkup susu
yorlard . Crabot ' nun buyruu altna giren rahipler topluluu durmadan va
azlar veriyor, Yahudi ve Protestanlarn d iri diri yak l p kknn kaznma
sn istiyordu. Ordu, general Jarousse 'un sesiyle, lkede tam bir temizlik
yaplmasndan, vatansz ve Al lahszlarn kk kazndktan sonra, lkenin
ya imparator ya da bir kralca ynetiminden yanayd . Geride Adliye kal
yordu, btn umutlar yarglardayd ,

pis Yahudinin defterini

drp

Fransann :senliini salayacak onlar deil miydi? Mahkeme bakan

Gragnon ve cumhuriyet savcs Raoul de .la B issoniee pek saygdeer kii

ler halini almlard, Simon dman olduklarna kimsenin phesi yoktu,
meslek hayatlarnda hzla ilerlemeleri, halka kendilerini sevdirmeleri iin
Simon dman olmalar gerekmiyor muydu zaten?
Jri yelerinin adlar belli olduunda iddet ve dzenbazlklar daha da
azd . Jri, esnaftan, birka sanayiciden, iki emekli subay, bir doktor, ve bir
mimardan kurulmutu. Hemen yeni bir kampanya a l p jri yeleri Ustun-

1 00

de korkun bir bask balad. "Le Petit Beaumontais" gazetesi adlarn, ad

reslerini akl yor, pis Yahudinin defterin i dllrmezlerse halkn cllnll b
rakmayacan yazyordu. yeler ok imzal toplu mektuplar almaya ba
lad lar, evlerine beklenmedik konuklar geldi, karnzn, oluk ocuunu
zun hayatn dnlln, aman dikkatli olun d iyorlard, Jaffres sokandaki
aristokrat evlerde pek elendirici bir oyun oynanmaya balad, jri yele
rinin kanlar aa yukar bel l i olduu halde, bu evlerde, jri Yahudinin
defterini drecek mi, drmeyecek m i diye kadnl erkekli topluluklar bah
se tutuuyorlard . zellikle cumartesileri, bay Demarrois'nn gzel kar
snn konuk arlama gllnnde Simon davasndan baka bir ey konuul
muyordu. Kentin btlln yksek sosyeteden hanmlar oraya gel iyordu: Ge
neral Jarousse ' un, ufak-tefek, kara-kuru, irkin bir nesne olduu halde ge
nerale boynuz taktrmaktan geri

kalmayan

kars,

mahkeme

bakan

Gragnon ' un, pek bitkin grnmesine ramen henz eti butu yerinde, gen
savc yardmcsyla beslenen kars bayan Gragnon, valinin, ince yap l ,
rkek, a z konuup o k d i n leyen Paris ' l i hatunu, sorgu yargc Dai x'nin a
mansz kak dman,

savc yardmcsnn tatl, ama insan iine pek sk

gi rmeyen hanm. Bugn hepsi de Desirade 'a Sangleboeu f lerin verdii

lene gitm ilerd i . Baron Nathan kz L ia y, kato l i k ady la Marie'yi uyu
'

ukluundan dolay uyamt, i leri gelen hanmlarn sohbetine katlmasn

istem iti. S i mon i inde kadnlarn rol bykt, son sz onlarn d . Bir sa
bah "Le Petit Beaumontais"nin yazd bir makale yznden son bir e
k ime daha patlak verd i , kafalar al lak bul lak oldu, gazete baz tanklar
din lenirken durumann kapal kaplar ardnda yaplmas gerekt iini yaz
yordu. Gazete el bette ki tek bana bulmamt bu parlak fi kri, sivri zeka
larn etkisi sez i l iyordu, bylece b i l inmeyen eyler halkn gznde daha bir
esas l havaya brneq:k, S i mon'un sulanmas kolaylaacak, halka ya
banc iddialar s1na yk lenecekti. S inon ' cular hemen teh l i keyi sezip otu
rumun ak yap l masn istedi ler, gazetenin yazd klarn protesto etti ler.
te yandan S i mon dmanlar, drst insanlarn kulaklarnn k ir l i eylerle
doldurulamayacan, oturumda irkin olaylarn anlatlacan, sz ge l i m i
a d l i t b raporunda kadn lar nnde asla okunamayacak ayp szckler
bulunduunu i leri srdler. Son sekiz gnde Beaumont korkun karklk
lara sahne oldu bylece. Sonunda yi rm i ekim gn gel i p att . Oku l lar a

ldnda M arc, bayan Duparque ve kaynanas bayan Berthereau, kars

Genev ieve ve k z Louise ' i alp Jonvil l e kyne dnd. Kasabada byle

1 01

uzun sre kal, yazk ki, sonulanamayan aratnnalarn rahata yrt

mesine el vennemiti. Ne var ki hanmlarn yannda Simon sorununu hi

konumadan az kapal otunnak hayli skc olmutu. te imdi sessiz o
kulunda, sevdii rencilerinin yanndayd. Zaten savunma tan olarak

adn yazdnn, gerein ortaya kmas , adaletin yer i n i bulmas umuduy

la heyecan iinde duruma gnn bekliyordu. Byle zgr bir Fransa'da,

elde hibir kant yokken bir insann sulanmas imkansz grnyordu o

na. Pazartesi sabah Beaumont'a geldiinde pek garip buldu kenti, sanki

skynetim vard . Adl iye saraynn evresi polisler, jandarmalar ve asker

lerle doluydu. eri ginnek iin, el inde yaz l belge bu lunmasna ramen
bir yn enge l i amak zorunda kald . Adl iye saraynn ii de d gibiyd i .

Gvenlik kuvvetleri merdivenleri, geitleri tutmutu. Yeni v e gsterili b i r

salondu mahkeme salonu, pencerelerden dolan g r gne n n altnda
yaldzl ve mermer demeler l l yanyordu. Duruman n balamasna
henz iki saat vard ama salon tklm tklm doluydu: kentin btn zengin

aileleri ordayd , hemen her yanda, hatta tanklara ayrlm iskemle lerde
bile giyinmi kuanm kadnlar gze arpyordu. Zangolar, paray la tu
tulmu sokak gsteric ileri, gz dnm yobaz hayta larn grltleri ha
n mlarn fiskosuna karyordu. Durumann balamas iin uzun zaman
gerektiinden. Marc, davann nasl dman b i r ortam iinde grleceini
anlamak iin yzleri ince lemeye koyuldu. Duruma bal yordu. G ragnon
ve teki yarglar, cumhuriyet savc s yerlerini ald lar, yaz i zi gibi
nemsiz ilemler h zla tamamland, grltden anlaldna gre j ri ye
leriyle i lgi l i ad ekme i i kolay olmuyordu, yelerden bazlar yel ii ka
bul etmek istemiyorlar, byle b f r davan n sorumlu luunu yklenmekten
korkuyorlard . Sonunda ad ekme ilemi tamam land, on iki ye, sulu
kendileriymi gibi, alamak l yzlerle yerlerini aldlar. Jri kurulu be es
naf, iki sanayici, iki toprak sah ibi, bir emekli subay, bir m i mar, bir dok
tordan oluuyordu. Piskoposlukta alan dindar bir adam olan m imar
Jacquin torbadan ad ilk kt iin j ri bakan oldu. Savunma drst,
haksever bir insan olarak tannan Jacquin ' in jri bakanln onaylad .
Onca Simn dmanlar arasnda, torbadan bu adamlarn k salondaki
leri d krklna uratmt, adlar tek tek, d ilden d i le dolat: Simon'un
defterini hemen dnneye hazr d.aha emin bir jri umuyorlard .

Sonra byk b i r sessizlik oldu, sorgu balad . Simon'un salona giri i

herkeste bir honutsuzluk dourdu. retmen km ve acemi bir tavrla

1 02

yerini ald, ok gemeden kendini toparlad, sorular sain ve kuru bir

sesle cevaplaynda imdi byk bir saygszlk buluyordu salondakiler.
Bakan Gragnon, dava gnlerindeki o sinsi alayc tavrn yeniden takn
m t, kuruni ufak gzleriyle, anarist adn takd, elinden gelse hemen
yalayp yutaca avukat Delbos'ya itahla bakyordu. Orada ilgin szler
syleyip ortal gldrmeye, hi yalan sylemeden.el ikiye dmeden,
kendini koyvermeden sorular cevaplayan A l lahsz retmen in sinirlerini
bozmaya

al yor,

bu yzden

gittike

kstah lap

nobranlayordu.

Delbos, adamn huyunu pek iyi b i l d iinden hi ora l defldi, glmseye

rek susuyordu. Ksacas durumann i l k gn

Simon'cu lar memnun,

S i mon dmanlarn ise son derece tedirgin etti, zira san k kasabaya dn
d saati ve dosdoru kar s n n yan na kn ok ak ve seik bir bi
i mde ak lam, bakan yarg, san n szlerini yalan layacak hi bir o lay
i leri srememiti. Duruma da ld nda savunma tanklar yuhaland, ad
l iye merdivenlerinde az kalsn kavga kacakt .
S a l gn tan k larn dinlenmesine baland. Bu kez salon daha bir ka"
laba l kt. nce retmen yard mcs Mignot din lend i , delikan l be l k i du
rumun nem ini kavray p es ki c i dd iyet ini taknmt, i ittii seslerin saatini
kes i n l i k l e b i lemeyeceini syledi, oysa bayan Rouzaire daha bir i nsafsz
lam t: sakin sak i n kesin saat veriyor, hatta duyduu seslerin S i non 'un
sesleri olduunu i leri sryord u . Arkadan uzun bir tanklar kuyruu ba
lad , S i mon kendi i fadesiyle on buuktan sonra yayan m . yoksa sav c l k
sulamanda i leri siirii ld iizere on buuk tren iyle mi dnmiiii, bunu
tesbit iin bir yn dem ir yolu iisi ve yolcu dinlend i . Tan k lar karmaka
rk eyler syled i ler, sonu yine savunmann yararna oldu. Ardnda iki
papazn, Ph i l i b i n ' le, Fulgence n tan k l k lar balad . Rah ip Ph i l ib i n ok
k sa konutu. B i rka cmle i l e odaya girdiinde k nas l yaian,
nnde, demenin zerinde bulduunu sylemekle yet i nd i . S imo d
manlar dkr k l na urad lar, c izvitden daha uzun bir sylev bekl iyor
lard . Ama rahip Fulgence' a ge l ince i deiti, ayn h i kayeyi, kukla gibi e
l i n i kolunu sa llayarak yeniden anlatmaya, btn iddetiyle olay yeniden
canlandrmaya koyuldu, dinley i c i ler ve yarglar zerinde brakt etki
den pek memnundu, oysa btn yapt zrvalamaktan teye gitmemiti.
Sra Hristiyan Kardeler Okulunun teki papaz retmenine, Isdore,
Lazarus ve Gorgiasa ge ldi. Bu tanklarn dinlenmes ini nce likle savunma
avukat istemiti. lk iki papaz anlamsz bir ka soruyla geitiren Delbos,

1 03

sra Gorgias ' a gelince ayaa kalkp dimdik durdu. Eski kyl, Valmarie
bahvannn olu Georges Plumet, sonradan papazlaan Gorgias, aln
bask ve gergin, elmack kemikleri kpkrmz, dudaklar kal n , bumu kar
tal gagas gibi iri, zevk dkn bir adamd. Karayd, tra olmutu, st du
dann sol yannda tik gibi bir ey vard, bu ksmn durmadan oynamas
yzline srtkan bir anlam veriyor, ak dileri altndan parlyordu. Sinsilik
ve vahet okunuyordu yznde. Kara cbbesi iinde ve temizlii su gt
rr beyaz rahip yakalyla salonda grnnce, din leyiciler stnde,
nerden geldii bilinmeyen bir rpertidir dolat. Ardndan, avukatla rahip
arasnda bir sz dellos udur balad, kl vurular gibi keskin sorular
keskin cevaplar izledi. Cinayet ilendii akam kk Polydor'u evine
gtrdkten sonra kata dnmt. Dinleyic iler, ortaya yeni kan bu ismi
sorulan sorularn nem ini anlamaks zn, akn akn dinliyorlard . Papaz
o sinsi ve yabani haliyle soru larn hepsini cevaplyor, kantlar gsteriyor,
saat on buuktan itibaren hcresinde, yatanda olduunu sylyordu.
teki

iki

rahip,

l sodore

ve

Lazarus

buna

tan klk ediyorlard .

Hatta

Hrist iyan Kardeler Okulunun kapcs ve o saatte sokakta bulunan iki ka

sabal da arld : hepsi de tann on buukta okulda olduuna yemin etti
ler. bu kadarla kalmayp bakan yarg araya girdi, Delbos'nun azn
dan sz almak iin zaten f rsat aray p duruyordu, sana haksz sorular
soru lduunu syled i . Delbos sorularndan vazgeti, Gorgias, sinsi sinsi,
dinsizleri asla balamayan teki Ulu Tanrsnn kend isini her zaman ko
ruduunu, koruyacan belitir gibi eik, horlayan baklarla Delbos'ya
bakyor, del loyu kazanm grnyordu. Delbos hemen ie yarayan bir
sonu salayamamt ama olaya bir papazn adnn karmas kafalar bu
landmt, baz kimseler korkmaya bile balad lar, ya j ride yarat lan bu
pheler sonucu Al lahsz retmen paay kutarrsa diye kara kara d
nyorlard . Dinci lerin ve yobazlarn korkusu b i l irki i lerden sonra daha da
artt.

Badoche

ve Trabut ortaklar yaz

rneinin

stndeki

lekenin

Simon 'un adnn ba harfleri S ve E olduunu akladklarnda herkes a

rd , zira kimse orada S ve E'ye benzer bir harf grememiti. Oysa bu
yaz rnei ok nemliyd i , davada eldeki tek kantt, her ey ona dayan
drl yordu, bu iki yaman b i l irkiiye sorulan sorular bu bakmdan byk
nem tayordu,

Simon

bu yaz

rneine

dayanlarak

sulan yordu.

Delbos'nun bilir ki ileri sktrmas zerine o zamana dek dikkatle du

rumalar izlemekte olan rah ip Philibin bakandan izin istedi , balangta

1 04

alabildiine silik, donuk grnen papaz, n n ten bir sesle olay zet
ledi, Simon'un bir dostuna yazd bir mektupta ayn paraf grdn
syledi. Bakan daha ayrntl bilgi vermesi iin onu sktrdnda ban
ve elleri n i yukar, lsa'ya doru kaldrp tpk bir tiyatro oyuncusu gibi, bu
srr ele vermeye hakkm yok, gnah karrken renilen eyler Tanryla
aramzda kalr, dedi. kinci oturum da byle ateli ve grltl bir hava i
inde bitti. aramba gn durumann halka kapal olmas istendi. Adli
tp raporunun okunmas ve ocuklarn dinlenmesi sz konusuydu. Duru
mann kapal yaplmas mahkeme bakannn yetkisindeydi. Delbos hemen
sz alp, durumann kapal yaplmasnn douraca sakncalardan, gizli
liin douraca pheden sz ettiyse de bakann yumuak bir el hareketi
jandarmalarn salondan halk dar itmelerine yetti. Tam bir kargaa oldu,
karga tulumba koridorlara doldurulan dinleyici ler bir saa bir sola yalpa
lar vurarak heyecanla kouuyorlard . Oturumun kapal yapld iki saat
boyunca halkn merak, heyecan son kerteye ulat. Duruma salonunda
sylenenler duvarlardan szyormu gibi, koridorlarda srekli olarak bir
takm bilgi ler, korkun haberler dolayordu. nce adli tp raporundan
konuulmaya baland, rapora yeni yeni szler, korkun ayr:ntlar ekliyor
lar, raporun Simon 'un su luluunu kesinl ikle belittiini sylyorlard.
Arkadan, tank olarak din lenen ocuklarla ilgili uultular duyuldu.
Bongard' n, Doloir' n, Savin ve M i lhomme'un ocuklarn konuuyorlar
d, onlarn azndan neler neler sylenmiyordu koridorlarda! Simon 'un
hepsinin rzna getiine a11k phesi kalmad koridordakilerin. Hatta
Delbos 'un yarg salonunda, durumann kapal yaplmasna kar koydu
unu duymamlar gibi, kapal oturumu, cumhuriyet okulunda dnen e
depsizliklerin halka duyurulmamas iin zell ikle ilericilerin istedii so
nucuna varld, tam bir gldryd. Bylece suun ilkokul retmenine
yklenmesi kesinlik kazanmyor muydu? Ak durumada kantlarn ye
tersizlii grlmt, ama kapal oturumda gerekli kantlarn ortaya ka
rld kans uyandr lm t. Salonun kaplar yeniden aldnda halk g
rltyle ieri doldu, ke bucaa bakyorlar, kurduklar varsaymlarn
salonda belirtilerini aratryor, canavarca dnen eylerin kokusunu sez
mek iin taz gibi havay kokluyorlard . Ne var ki, durumann sonunda
kala kala, Marc ' n da aralarnda bulunduu birka savunma tannn din
lenmesi kalmt, hepsi de ilkokul retmeninin ok iyi, ok uysal,
mesleine, renci lerine, evine, oluuna, ocuuna son derece dkn
1 05

bir insan olduunu sylediler. Yalnz.bu tanklardan birinin, ilkokul m

fettii Mauraisin'in ifadesi pek ilginti. Delbos, ze l l ikle onu da tank
gstenniti, zira Maurisin niversitenin resmi temsi lcisiydi, bir yandan
tutucu - gerici - karc ibirliine sevimli grnmeye alyor, te yan
dan akademi mfettii olan efi Le B razer'den ekiniyordu, Le B razer'in
retmen Simon' dan yana oluduunu b i l iyordu. B u yzden konumas nn
banda, retmenin kendisinden ok iyi denetim raporlar alan alkan
biri olduunu sylemek zorunda kalrken, szn, Simon'un yapsnda iki yzl l k, d i nsel blclk bulunduunu ima eder - st kapal, kaa
makl ke l imelerle tamamlad .
Perembe v e cuma g n l e r i

savcnn sald rs. avukatn savunmasyla

durumalarda genellikle notlar almakla yetin m i, t r
naklarn seyrederek konuulanlar dinlemi ya da dinler gibi grii n m.
pek karmam t. Kurnazl ndan yapmt elbet bunu, eldeki kan tlar pek
sz gtrr kan tlard . kurcalamaya gel m ezd i Savc sulama sylevinde
pek ate l i grnmed i. Sulama yazsn destekl e me k al1ac y la her ey in
retmeni sulu gsterdi i ni ve yasann uygulanmas gerektiini syle
mekle yetind i . k i saat kadar k on umutu ama baars pek gz kamat r c
deildi. cumhu riyet retmen inin d man lar tedirgindiler. Durum a n n
sonu Delbos'un savunmasn tamanlanasm yetme di savunmasn ancak
e1esi gn tamam layabildi. Kendinden emin, a k ve biraz da sinirl i ,
retmen Simonun bir tan myla balad, okulda ve ai lesi i inde sev i len,
say lan bir insan, son derece gzel bir kad nn kocas ve nur topu gibi iki
ocuk babas olduunu syled i. Ardndan c inayetin edepsizce. irence,
hayvanca ilendiini ekleyip, byle bir insan n, byle bir cinayeti i leyip
ileyemeyeceini sordu. Savc l n i leri srd delilleri tek tek ele a l p
rtt. Hele de sz, yaz rnei ka d na gel ince savunmas korkun ol
du, byle bir belgenin Simon ' la h ibir i lgisi bulunmayacan, b i l ir kii le
rin raporunun en aklsz kafay b i le ak n l a uratacak kadar sama ol
geti . La B i s s onni e re

duunu a klad. Sorunlar tartt, tanklarn ifadelerini rtt, hatta ka

pal oturumda sylenenlere de deindi. Kapa l oturumdaki tank ifadele
rinin aklanmasyla bakann gazabn yeniden stne ekti, aralarnda
iddetli bir az kavgas dr balad. Ve bu andan itibaren Delbos, savunan
avukatlktan, gerek suluya saldran avukatla geti . Mahkemen in tutu
munu, Hristiyan Kardeleri, Kapsen ' leri . hatta Cizvitleri

yerin d i b i ne

soktu soktu kard . Y lan bandan ezmek iin aka rahip Crabot'ya

1 06

kadar kp tm gerici - d inci - karc - tutucular ibirliine tokad indirdi.

Evet, bu cinayeti yalnzca: Hristiyan Kardeler din okulunun retmen ra
hiplerinden biri ileyebilirdi. Ad vermeksizin, bu rahibin de Gorgias oldu
unu belirtt i , bu grn dorulayan nedenleri bir bir sayp, gerek su
luyu kurtarmak amacyla btn papazlarn ibirlii yaptn, sulularn
tela iinde olduklarn syledi. Ve jriye dnp haykrd, burda sulan
mak istenen kk Zephirin' in katili deil, cumhuriyeti, laik bir ret
mendir, dedi. Savunmasnn son ksm bakann kar koymalar ve salo
nun yuhalaryla karlat. Evet, bu sylev, Delbos'yu sz uzluunun do
ruuna karan
esiz bir sylevdi ama mterisi phesiz pahal deye
.
cekti. Etkis i hemen . grld, savc hazin bir yz taknd, aalayan bir
bakla yle Delbos'yu szp cevaplamaya balad. Bu salonda eine
rastlanmayacak bir rezillik o lmu, hibir c iddi kant gstermeden bir
Hristiyan Karde, bir rahip sulanm t. Daha da beteri, btn stleri, din
adamlar, hatta, herkesin nnde saygyla ei ldii yksek bir kiiye dek.
tm dindarlar sulan yordu. Bu salonda dine sald r l yordu. lkeyi uuru
ma srkleyen alak anaristle-r, Allahszlar, vatanszlar dei l miydi zaten.
Pek arzulad , bakentte kendisine sunu lacak o yksek grev imdiden
omuzuna oturmu gibi, ufak-tefek, bodur boyunun stnde dikilip saat
boyunca dzen dmanl na ateler pskrd. Ye szlerini bitirirken a
layla, Yahudi o lmak masum olmak iin y.etiyor mu diye sordu, sonra jri
ye dnp btn cidd iyet iyle, bu sbyanc kat i l in ke llesin i isted i. Salondan
lgnca alk lar ykseldi. Her yandan Delbos'ya svgler ve saldrgan
szler yayordu.
J pri karar odasna ekildiinde saat akamn yed isiyd i . Mahkemenin
j ri nne koyduu soru lar pek ok dei ldi. bu yzden, j rinin yemek
vaktine kadar, bir saatten az bir sre iinde bir karara varaca bekleni
yordu. Gece olnu, masann stne birka byk lamba konmutu, lamba
lar salonu g aydnlatyordu. Drt bir yandan gelen gazeteci lerin al t
basn masasnn stne, k i liselerde kullanlan mumlara benzeyen kaln
mumlar konmutu. Mum nda titreen uzun glgelerle dolu bu dumanl
ve scak salonu tek bir kadn bile terketmemiti. Karanl km, aydnl km
kimsenin aldrd yoktu, yn, inatla karar bekliyordu. Btn tutkular
zincirini koparmt, herkes yksek sesle konuuyor, salon ar kovan gibi
uulduyordu. retmen Simon ' u tutanlar jrinin onu sulu gremeyece
ini sylyordu. Savc B issonniere'e tutulan grltl alklara ramen,
1 07

mahkeme bakan Gragnon'un bilge ynetimi sayesinde salonu hncahn

dolduran retmen dmanlar, av ellerinden karmak korkusuyla, pek
sinirli grnyor, homurdanyorlard, jri bakan mimar Jacquin'in kant
larn eksikliinden yaknd, j ri yesinin duruma srasndaki yz ifa
delerinden retmeni tuttuklar gibilerden szler dolayordu aralarnda.
Bekleyi yava yava ileden karyordu salondakileri, btn varsaymla
ra ramen kararsz, belirsiz, uzadka uzayan bir bekleyiti. Saat sekizi,
dokuzu ald, j ri hala kmamt karar odasndan. phesiz iki saattir bir
karara varamamlard. Bu durum tedirginl ii bsbtn artt ryordu. Karar
odasnn kaps sk skya kapal olduu halde, nasl gelir, kim getirir bi
linmez, salona bir takm haberler, bi lgiler geliyor, al ktan, yorgunluktan,
sabrszl ktan bitip tkenmi dinleyiciler bu haberler, bu bilgilerle bsb
tn kahroluyorlard. Birden, jri bakan nn, arkadalar adna, mahkeme
bakann odaya istettii haberi yayld. Bir bakasna gre ise zell ikle
mahkeme bakan yanlarna varp onlarla grmek istemiti, bu bilgi ger
ekten biraz uzak grnyordu. Bekleyi yeniden balad, dakikalar uza
dka uzuyordu. Bakann jrinin yannda ii neydi o halde? Yasalar y
nnden, bakan, yeler oylarnn sonucunun ne olacaklarn bilmedikleri
takdirde, onlara, yasann uygulanyla ilgili bi lgi vemek iin girebil irdi
ancak. Bu trden bir bi lgiyi vermek de bu kadar uzun sremezdi. Bakana
yakn evrelerden bir sz daha yayld, hukuka hi de smayan acayip bir
ey daha dnyordu : Oturumun kapanmasndan sonra bakana ok nemli
bir kant getirmilerdi, yelerin aydnlanmas ynnden bakan bu kant
sunmak gereini duymutu. Saat on oldu, jri grnd.
Salona derin bir sessizlik kt. Kprdayan, karanlk glgeler eklin
deki yeler arasndan jri bakan mimar Jacquin, lambalarn fersiz ,
altnda daha da sararan solgun bir yzle doruldu. Gsz, g duyulan
bir sesle karar syledi; jri mahkeme heyetinin sorularn incelemiti,
retmen Simon 'un sululuu konusunda sorulan sorulara cevaplar "evet"
idi, retmen suluydu, ne var ki kantlarn yetersizlii hafifletici neden
olarak grlm, lm cezas lnceye dek hapis cezasna evrilmiti. Eh,
bakan G ragnon'a da bu kadar yeterdi. Savc La B issonniere de hayatn
dan memnundu, dileine kavumu, dahas mest olmutu, arabuk masa
nn stndeki katlar toplad. Dinleyiciler alklaryla, a kpek srle
rinin ulumalarna benzeyen h rlt laryla salonu doldurdular. Uzun za
mandr kanna susadklar avn scak bedeni nihayet nlerine atlmt ar1 08

tk. Salyalar aka aka insan eti yiyen yamyam larn lklaryd bun lar. Ve
bu vahi hayvan srsnn uultular iinden, btn grltleri bastran
retmenin sreduran lklar duyuldu: "Susuzum ben ! Susuzum
ben !" Dnen kafalardaki gerek, lk lk dolduruyordu salonu,
retmen Simon 'un sesiyle. Avukat Delbos gzyalar iinde Simon'a eilip
kardee barna bast onu.
David, Yahudi dman l duygularnn daha beter krklenmesinden
ekindii iin durumay izlemeye gelmemi, Delbos'nun Fontanier So
kandaki evinde sonucu bekliyordu. Saat ona kadar heyecandan alev alev
yanarak dakikalar sayyordu. Kararn verilmesi neden bu kadar uzamt,
bu gecikme sevindirici mi, zc myd yoksa? Youn bir ruh karmaas
iinde Delbos'yu bekl iyordu. Her an pencereden sarkp, uzaktan gelen g
rltleri dinliyordu. Ama ite, soka durumu, kahred ici lklar, her ey
kara haberin ncsyd. Marc, Salvan ' la birlikte hkrklar iinde verdi
kara haberi. Davann sonucu Salvan ' da kahretmiti, Adliyeden karken
birbirlerine rastlamlar, David' in byk acsna ortak olmak iin Salvan
da birl ikte gelmek istemiti. B ir saat korkun bir umutsuzluk iinde alka
landlar, namussuzlar koalisyonu iyi olan, adil olan ne varsa yalayp yut
mu gibiydi. Delbos, hcresinde bir kez daha urad Simon'a. retmen
yldrmla vurulmutu sanki, ama yine de kendinde ayakta durabilecek g
bulabiliyordu. Sonra, David ' i n yanna geldi Delbos, ve mahkemede kar
deinin boynuna atld gibi onun da boynuna atlp haykrd:
- Ah dostum, ah! Alayn, alanacak gn nk, mahkeme salonlar
amzn en byk hakszln bugn yaad.
iV.

Marc, okullarn balamasyla yeniden retmen olduu kye dnm,

dner dnmez de yeni bir mcadeleye girimek zorunda kalmt. Simon
davasnda, Simon 'u destekledii iin ba beladayd, bu yetmezmi gibi
bir de ky papaz rahip Cognasse, retmeni huzursuz etmek iin sade bir
kyl olan belediye bakan Martineau'yu, kars gzel Martineau kanaly
la elde etmeye girimiti.
Cognasse olacak bu adam uzun, sert, kat, sivri burunlu, bask alnl,
gr sal korkun bir adamd. Gzlerinde saldrgan bir alev yanard, pek
seyrek ykad dml elleri kendine kar duracak herkesin boynunu
1 09

kopannak ister gibiydi. Krk yandayd ve altm yanda hi evlenmemi,

Palmyre adnda, kamburca, ondan daha korkun, pinti, insafsz, kyn ba
belas, efendisini kpek gibi dileriyle, hrlayarak koruyan, savunan bir de
hizmetisi vard. Cognasse' n ulu bir kii olduunu sylyorlard ama,
boazna dkn, yiyip imesini seven biriydi, iki de ierdi, ne var ki
sarho olmazd. Dar grl, d ik kafal bir kyl ocuuydu, dua kitabyla
yetiniyor, asla yeni bir ey renmeye yanamyordu. Kil ise kurallarn
pek sert uygul uyord u, haklar stnde, ze l l ikle kend isi n e denen crette
pek titiz, pet dikkatliydi. Kim seye, en yoksula bile tek kuru yardm et
mezd i . Belediye bakan Martineau'yu da bir e lde edeb i l s ey di kyn tam
efendisi olur, belediye bakan dini gereke ler ! e ona byk yarar lar sal a
yab i l i rd i . Marc ' la olan mcade lesi. kyn retmen lere, an alma kar
l nda dedii y l l k otuz frank denekle ilgiliyd i .

Marc kesi n l ikle an

al may reddetm iti ama bu para eski gelenek zere yine deniyordu.
Be lediye bakan Ma1incau'ya ge l i nce. destek lendiini bild ii zaman
kolay tes l i m olmazd. Rah ip Cognasse ' la ayn yata, d1 ke yzl, at
boyunlu, gzleri l l yanan kz l

tenli bir insand. Az konuurdu, insan

aa

lara gvensizdi. Kyde, ky l nn byk sayg gsterd ii bir toprak

syd , geni toprak lar vard, on yldr da ardard na beled iye bakan l na
se i l iyordu. Eitim gm1emiti. biraz okuyup yazmas vard . Ne okuldan
ne k i l iseden ynayd , layik eitim, eriat eitim ekimes inin d nda
kalan bir s iyaset izliyor g l ye irin grnmekten de geri durmuyordu,
gen e l l ikle e l altndan i lkokul retmeninden yanayd , nk tembel, key
fine dkn, oturduu yerde para a l maya kalkan, kary, kz, grnmeyen
bir Tanrnn adn kul lanarak ayartan, kskan, kt yrek l i bu din adam
larna kar dman lk kyl kannda vard . K i l iseye gitm iyordu,

te yan

dan, hibir zaman da, tek bana eriat m i l letiyle didimeye kalkmyor
du, nk bu adamlarn ne hinolu h in olduklarn, her eye ramen gl
olduklarn bi l iyord u . Marc , M artine au ' yu uzun, sab rl bir aba sonucu
kazanab il m iti.
Cognasse, belediye bakann avucuna a lam ay nca gze l kars kanaly
la bu iin stesinden gelmeyi deneyecekti. Bakann kars dini gelenekleri
yerine getiren, gnah karan kadnlardan deildi ama yine de dzenli bir
ekilde kiliseye geliyordu. Gzel Martineau koyu esmer, iri gzl, gzel
dudakl, koca gsl bir kadnd. Ssne psne dkn, yosma olarak
tannrd. Gerekten de gzel grnmeye zenirdi, deiik elbiseler giyer,

110

bana dantelal bir balk geirir, altn tak lar taknrd. Kiliseye gitmesi
nin de dindarlkla hibir i lgisi yoktu, oras onun iin bir gezi, gsteri ye
riydi, takp taktracak, hem kendini gsterip hem komu hatunlar gz
den geirecekti. Yedi yz nfuslu bu kk kyde kiliseden, pazar tren
lerinden baka insanlarn bir araya gelebilecekleri hibir yer yoktu. Kilise
hem toplant. hem seyir, hem gezinti yeriydi, gsterie dkn kadnlarn
tek ve ortak e l ence yeriydi; yalnz gzel Martineau'nun deil, btn ky
kadnlarnn, kendilerini gsterme ve bakalarn seyretme imkan haftada
ya l n zc a bir kez, pazarlar, kil isede el lerine ge i yo rd u . Hepsi ayn ey i
yapyordu, bu konuda analarn k zlardan b i r ayr m yoktu. Cognasse'n
zenle martt , gzel szlerle pohpohlad gzel Martineau, bu an so
runu hususunda papazn hak l olduuna kocas n inand rmaya al t, ne
var ki, bakan, karsna, sen inek samana bak ded i , zira henz okuldan
yanayd ve kad n larn, e l l erinin hamuruyla erkek i lerine karmasndan
h o lanm yord u.
Asl nda bu otuz frank sorunu ok basit bir sorundu. Kyde, i lkokul
retmen leri ta bandan beri an alma kar l nda otuz frank al yorlard .
Marc bu otuz frankn kullanl ekl iyle i lgi l i bir n ergeyi Be lediye Enc
men inin nne get ird i : Papaz Cognasse i l le anlar alan birine gerek du
yuyorsa otuz frank kend isi deyerek birisini bulab i l i rd i . an kulesinin
eski saati bozu lmu i lem iyor, boyuna geri kalyordu: emekl iye ay r l p k
yne eki len b i r saat i, y lda kend is ine otuz frank veri ldii takd irde bu
saat in bak m ve onar m n salayabi leceini sylyord u . Marc, Encme
nin nne bu sorunu getird i . Kyl ler karamsarl a dm lerd i, hangisi
daha yararl yd :

k i l ise anlarnn al nmas m, yoksa ky saat inin doru

al mas m ? Her ikisinin b irden olmas n isted ikleri takdirde b ir otuz

onarmcsna demeleri gerekecekti. oylamaya dklnce

karlarna kkl al kanlklar kt , ne diye gereksi z yere bir otuz frank
daha d eyecek l e rd i . Ne var ki bu an sorunu retmenle papaz arasnla
gzel bir mcadeleye sahne olmutu. Papaz kilisede Tanrnn sesini sus
turmak i steyen dinsizlere lanetler okudu, kzd kprd, sonra retmenin
kar s n d a yenilip sesini kesmek zorunda kald. B ir aylk bir sessizlikten
sonra bir gn fkeli an sesleri n n tmeye balad. Cognasse n yal
hizmetis i , ksa kollaryla, kudurmu gibi ann ip l erini ekiyordu.
Rahip Cognasse o gnden sonra belediye bakannn kendisinden yana
olmadn kavrayp, cilnll alacak zaman kollayarak, admlarn dikkatli
frank da saat

'

111

atmaya balad. Martineau, Marc'n gl bir insan olduunu grp, ken

dini gvenilir el lere brakmann rahatlyla ky ilerinde retmene da
nmaya balad. Bylece, Marc, belediye yazmanlnn yannda el altn
dan, ky ilerini ynetti, mutluluk ve huzur iinde yaamaktan baka bir
dilekleri olmayan kylnn nderi oldu. Kyller Marc ' la birlikte tutsak
lktan kurtuluyor, btn karanlklar tan, aptalca batl inanlarn kkn
kazyan, insanlar yoksulluktan kurtaran eitim, varlk ve bolluun kay
na eitim hzla geliiyordu. O zamana dek kyn bu denli ilerledii hi
grlmemiti, blgenin en mutlu, en sevimli ky haline gelmiti. Bu a
lmasnda kyn kz rencilerini okutan bayan retmen Mazeline ' le de
yardmlama ve dayanma iindeydi. Mazel ine, ufak-tefek, esmer bir
kzd, gzel deildi ama sevimliydi, ekiciydi, ablak bir yz, annece g
lmseyen kaln dudaklar, sevgi ve iyi lik dolu ok gzel kara gzleri var
d. Aln dik ve kabarkt, ak ll, mantkl, retmen olmak iin, ky kzla
rn bilgisizl ikten. tutsakl ktan kurtarmak iin yaratlm salam kafal bir
kzd. Fontenay - aux - Roses retmen okulunu bitirmiti, bu okulun a
mac; yarnn aydnlk kafal elerini ve annelerini yetitirmekti. Yirmi alt
yanda, kend isiyle birlikte okulu bitiren kz arkadalarna gre gen ya
ta, retmen yardmcl ndan retmenl ie atanmsa, bunun nedeni,
stlerinin, Salvan ve Le Brazer'nin ona gsterdii byk gvendi . Her i
kisi de ileri dnceli insanlar olan Salvan ve Le Brazer, kylleri rkt
mesinden ekine ekine, bu karan lk kyde Mazeline'in retmen liini
deniyorlard . Zira, Mazel ine, kadnn kurtuluunu dinin tutucu etkilerinden
arnmasnda gren, ateli, aydn dnceli bir kzd. Kydeki tutumu bil
geceydi; rencilerini dua iin kiliseye gtnnyordu ama te yandan bir
anne gibi onlara yle byk bir sevgi, yle byk bir yaknlk gsteriyor
du ki kyller sonunda bu gen retmen kz taparcasna sevmeye ba
ladlar. Bylece, kydeki nder almasnda byk bir dayanak oluyordu
Marc'a, kiliseye gitmeden, Tanrdan ok almaya ve bilime, insan aklna
inanarak da bir insann, dnyann en iyi, en akll ve en drst insan olabi
leceini gsteriyorlard kylye.
Jonville kynde sesi soluu kesilen, yenilgiye urayan kara cbbeli
Cognasse hzn Moreaux'da alyordu. Moreaux, Jonville'e drt kilometre
uzakta, nfusu hi bir zaman iki yze bile ulamam, tepeler arasnda
kaybolan, yollar bozuk, dnyayla ilintisi kesilmi, kendi iine kapanm
kk bir kyd. Kyn papaz yoktu, bu ky kilisesindeki treni de haf112

tada bir gn gelen Cognasse ynetiyordu. Kkll,lne, yollarnn bozuk

luuna ramen hi de yoksul bir ky. deildi, tek bir yoksul bile yoktu, her
ailenin ,iledii, kendine ait verimli topraklar vard, halk gnlk ilerin
den baka hibir eyi kendine dert edinmiyordu. Belediye bakan Saleur,
iman, bodur, ba omuzlarna gmlm kz gibi bir adamd, eskiden
hayvanclk yaparken, btn hayvanlarn, otlaklarn, bahelerini, evre
hayvancln birletiren bir birlie satarak birden zenginlemiti. Bu sa
ttan sonra evini bir kk biimine getirmi, tam bir burj uva gibi yaama
ya balamt. Olu Honore, Beaumont Lisesini bitirmek zereydi, oray
bitirdikten sonra da Paris'te ren imini srdrecekti. Kyl pek sevmezdi
Saleur', bey gibi yaantsyla halkn kskanln stne ekiyordu. Ama
yine de kyller, yapacak ii gc olmad, bu yzden ky sorunlaryla
daha ok ilgi lenebilecei gerekesiyle her belediye seiminde onu bakan
seiyorlar, o da btn belediye angaryasn, y llk yz seksen frank kar
lnda retmen Ferou'nun s1na yklyordu. Zavall Ferou bu kadarck
para karlnda hamal gibi alyor, belediyenin mektuplarn, raporla
rn yazmak zorunda kal yordu. Bakan tam bir kara cahildi, imzasn zor
atyordu. Asl nda kt bir insan olmamasna ramen alabildiine hantal
biriydi, bey gibi yaamak iin hi bir zaman bi lgiye gerek duymadndan
bilgili adama da nem vermiyor, Ferou'yu basit bir yaz makinesi olarak
gryordu. Ayrca Ferou'nun, rencilerini pazar duasna gtrmeyi ve
din korosuna katlmay kabul etmeyip, din adam Cognasse' la takmasna
da son derece ierl iyord u, aslna bakarsan kendisi de kil iseye sofu luun
dan deil, tre yerini bulsun diye gidiyordu. Kzl sal, sska, ne sofulua,
ne gzell ie, hibir eye zenmeyen kars da kocas gibiydi, Pazar tren
lerine gitmesi gerektiinden gidiyordu o kadar. Sofu bir insan olmayan
bodur bakan kzdran, kara cbbeli Cognasse' la kyl arasndaki didi
meydi; bu didimenin ky retmeninin tutumu yznden doduunu sa
n yordu. Kyller, kyleriyle pek az i lgilendiinden, treni arabuk bi
tirmeye altndan, ocuklarn din dersi ve Kudas treni iin Jonville'e
gndermek zorunda kalmalarndan yakndklarnda, papaz, fkeli bir sesle
baryor, ulu Tanrnn n imetlerinden yararlanmak istiyorsanz siz de k
ynze bir papaz tutun, diyordu. Moreaux kynn kil isesi btn bir hafta
kapal, donuk ve bo bir ambar gibiydi. Her pazar gn Cognasse, yarm
saat kilisede kalyor, herkesten ikilleniyor, frtna gibi, kudurgan tutku ve
davranlaryla ky dehete bouyordu.
113

Marc, komu kyde olup bitenlerin hepsini biliyor, byk bir znty
le retmen Ferou'nun iinde bulunduu ackl durumu izliyordu. Tek bir
yoksulu bile olmayan bu varlkl kyde, ky retmeni bazen y iyecek ek
mek bile bulamyordu. Yoksulluk gittike kemiriyordu Ferou'yu. Alt yl
l k yorucu bir almadan sonra, retmen yardmclndan retmenlie
atanmt. Bu da banda ylda bin frank, yani ayda yetmi dokuz, gnde
elli iki kurula, kars ve kz, geinmek zorundaydlar. Lo, nemli bir
yap olan, eski, bakmsz ky okulunda, kapkara bir yoksulluk iinde s
rnyorlard, yedikleri orbay kpein nne koysan yemezdi, oluk o
cuk yaln ayakt, karsnn stnde g iyecek elbisesi bile yoktu. Borcu gide
rek artyor, nice memuru canndan bezdiren bor lular onun da durmadan
kapsn a l yordu! Bu yoksu l l uga ramen ayakta durabilmek, ypranm
eski bir elbiseyi ters yz ettire ettire, yasalarn ticaretle uramay yasak
lad okumu bir memur, bir retmen olarak grev yapabilmek ne byk
bir yiitlikti! Her gn mcadele yeniden bal yordu, her gn y lmadan, u
sanmadan didinmek, cehaletin. eriatn, kar evrelerin in karsnda di
renmek gerekiyordu. Ferou bir obann oluydu, doutan zeki, yetenek l i
bir ocuktu, btn glklere ramen, ylmadan, usanmadan byk b i r
abayla alyordu. Karsyla kasabada, halasnn yanndayken tan m t,
kz o zaman Mail lebois'da manav l k yapyordu. Ba lk etinde, sarn ho
bir kadnd. l k ocuklarnn doumundan sonra kocas na pek az yard mc
olab i l iyor, okluk, zaman kk kzna ayryor, ona okuma yazma, diki
d i kme retiyor, Ferou da s n fndaki ky ocuklarnn eitimiyle ura
yordu. Sn fndaki renci leri ky yaam nn koullar iinde, evlerinde
ok kt bir eitimle yet imi lerd i , kaln ka fa l ve yaramazd lar. Bir yan
dan yoksu l luk, bir yandan kylyle. ka l n kafa l renci lerle, belediye
bakanyla, kara cbbeliyle uramak yava yava nasl y pratmaz, trp
lemezdi insan, gittike cesareti kr l yord u . Yoksul domu, her zaman
yoksu l l uk acs ekm it i ; ite memur, retmen, o da efend i olduu halde,
yoksulluk yine de yakasn brakmyordu. At lar, a kt lar, elb iseleri ya
mayla doluydu. evresi mutlu insanlarla, verimli topraklarn ileyerek ra
hat bir yaam srdren, gm l i ralarn istifleyen insanlarla doluydu. s
tel i k bu insanlarn ou da parmak hesab n bile zor g becerebi len,
mektuplarn bile yazmaktan yoksun kimselerd i . Kyde tek aydn, tek o
kumu yazm, b i lgi l i olduu halde de li k ayakkab larn onartacak, srtna
bir gmlek alacak y i rmi fran k b u l am yor, kvranyordu Kylye ge lince,
.

1 14

bu yoksul retmene yardmc olacak yerde, onu horluyor, alay ediyor, u

ak gzyle bakyordu. Hem metelii yok, hem efendi diye alay ediyor
lard. Bir kara cbbeliye, bir kendine bakyor, bu karlatrmayla bsb
tn kahroluyordu: kendisi parasz pulsuz yoksulluk iinde kvranyordu,
ne rencilerinden, ne kyllerden sayg gryordu, stleri, dayanak ol
maktan uzak, ayrca hrpalyorlard; kara cbbeliye gelince; btn yapt,
kzgn Tanrsndan, imekler aktran, yamurlar yadran, gnei dou
ran efendisinden sz etmek. Kimseye tek harf retmedii halde armaan
lar iinde yzyor, piskoposunca destekleniyor, kyl s,one ti.triyordu.
Ky halk, dinle pek uramad, sofu olmad halde, kara cbbeli nasl
da saltanat sryor, buna karlk ky retmeni nasl horlanyor, nasl
tartaklanyor, yok-yoksulluk iinde kvranyordu. Cahillik ve samalk
varl k iinde, kvan iinde yzerken, akl ve bilgi can ekiiyordu.
K hayli etindi, kasm ayndan itibaren Jonville ve Moreaux kar ve
buzla kapland. Marc, Ferou' nun kzlarndan ikisinin hasta olduunu
rend i, zavall yavrucaklar, iecek scak bir orbadan yoksundular. Kendisi
de hayli g durumda olmasna ramen, bayan Mazeline araclyla
Ferou'ya yardmc olmaya alt. Marc ' n da ayl ylda bin frankt,ama
bulunduu ky, belediye katiplii creti olarak iyi para dyordu, ky o
kulu da o lduka gen iti. Eski bir papaz evi onarlm, bytlm, sala
uygun bir duruma getirilm iti. Aslnda Marc da, karsnn anneannesi yar
dmyla ancak iki yakasn ! biraraya getirebil iyordu. Bayan Duparque za
man zaman, karsna, ocuklarna giyecek yol luyor, bayramlarda be on
kuru para gnderiyordu. Simon olayndan beri Bayan Duparque' n, be
kuruluk bir ey gndermek bir yana, ar szlerinden de geilmiyordu.
retmenlik grevini kimseye muhta olmadan yerine getirebi lmesi, ayak
ta kalabi lmesi, gerekten tutumluluk ve yreklilik istiyordu. Grevine g
nlden balyd. Btn etin koullara, kara ka ramen yoksulluunu
herkesten gizleyip kutsal retim grevinin btn gereklerini sessizce ye
rine getirdi . Simon'un arptrld ceza kahretmi, al lak bullak etmiti o
nu; bu canavarca hakszl unutamyordu. Geceleri doru drst uyuya
maz olmutu, kara dler iinde kvranyordu, Genevieve ka kez ayn
lklar duymutu: "Korkun bir ey bu, lkemi tandm sanrdm, ne
kadar yan lmm!" Evet, Fransa'da byle bir alaklk nasl yaplabilir?
Byk bir tutkuyla seviyordu lkesini, zgr, soylu ve byk nice iler
baard, bamsz bir yrei olduu iin seviyordu Fransa'y ve Fransa
115

susuz bir insann cezalandrlmasna izin veriyor, cezalandrlmasn isti

yor, eski budalalklara, eski barbarlklara yeniden dnyordu. Bu sula
mada, Fransa'nn iledii bu suta, kendinin de pay varm gibi utan du
yuyor, kahroluyordu, onulmaz bir derde tutulmutu. Ama geree olan
tutkusu, ball sarslmamt, sonunda gerein kazandn grmek,
gerei haykrmak istiyordu. Oysa yalan kazanmt, bu yalann saltanat
srmesi ldryordu onu.
Her yanda bu hakszl buluyor, her zaman bu h!lkszl yayordu,
grnmeyen el lerin ustaca dolatrd karmakark iplikler ortasndayd.
Bir akam, etin bir retim gn sonunda, umutsuz, iki bklm lamba
nda otururken, Genevieve sessizce yanna gelmi, onu bu zgn, umut
suz ruh durumundan kurtarmak iin kollarna atlp tatl tatl pmt:
- Hastalanacaksn canm, bu zc eyleri dnmeyi brak artk.
Gzleri yaard, sevgiyle pt karsn:
-Evet, evet, haklsn, yrekli olmak gerek, ama ne yapaym, dn
memek el imde deil, byk bir dert bu.
Kars glmseyerek, grlt etmeyelim gibi lerden parma dudan
da, Marc ' kk kzlar Lou ise'in yatann yanna gtrd.
- Sevgili yavrumuzu dn, onun iin didindiimizi syle, biz mutlu
olursak o da mutlu olur.
- Evet, evet, bylesi daha akllca, ama o zaman mutluluk yalnzca
mz arasnda kalrd, bakas alamazd payn bundan.
Genevieve, kasabada, annelerinde kaldklar srece, kocasna kar
hayli anlay, hayli efkat gstermiti. Duparque' lar zellikle anneannesi,
kocasna kar kat bir tutum taknm, hatta hizmetisi Pelagie bile onunla
konumamaya balamt. Gen evliler Capucins Alanndaki kk evden
de ayn souk hava iinde ayrlmlard, o zamandan beri de Genevieve,
balarn btn btne kopmasn engellemek amacyla zaman zaman yle
bir kasabaya inip Duparque hanmlarla gryordu. Jonville'e dnnce,
Cognasse' n, onun sofuluundan yararlanarak kocasn topa tutmasndan
ekinip kiliseden yeniden elini ayan ekti. Cumhuriyet okuluyla eriat
rasndaki mcadelede ocukluundan beri ald dini eitime ramen ko
casndan yanayd. Bu konuda belki kocas gibi dnmyordu, ama koca
snn ne kadar iyi yrekli, drst bir insan olduunu bildiinden, kendi
deer yarglaryla onu incitmeye hakk olmadna inanyordu. Ne var ki,
kadn olarak, zaman zaman kocasna, dikkat etmesi gerektiini de hatrla116

tyordu. Kocas ileri gider, ya retmenliinden de o lursa, kucaktaki bebe

leriyle halleri nice olurdu sonra? Hem bu Simon meselesine kadar nasl da
seviiyor anlayorlard, aralarnda ciddi denebilecek h ibir kavga ge
memiti, birbirlerinin yreklerini azck krsalar, hemen kucaklap gz
yalaryla baryorlard.
- Ah benim canm Genevieve'im, insan bir kez sevince, bir kez kendini
verince asla ayrlamyor bir daha.
- Evet, evet Marc ' m benim, ben seninim, senin kalacam, dnyann
en iyi insansn, her dediini yapmaya hazrm.
Karsna karmazd. K i liseye yeniden gitmek istese, dnce zgrl
ne olan saygs yznden kar durmaya kalkmazd. Sz gelimi kzlar
Louise'in kutsanmas sz konusu olduunda, bu dnceye kar koymak
aklnn kesinden bile gememiti, gelenekler, alkanlklar ne de olsa
kolay kolay kaybolmuyordu. Zaman zaman pimanlk da duymuyor de
ildi. Ama ak hereyi dzeltmeye yetmez miydi, her akam ban ayn
yasta koyan iki insan, nice ykm lara ramen sonunda hemen anlaam
yorlar myd?
Marc, boyuna, Simon'un urad hakszl dnyordu, doru, ama
ne yapabilirdi, dnmemek el inden gelm iyordu. Gerek suluyu bulun
caya dek uraacana yemin etmiti. Sznde de duruyordu, gerei or
taya karmak grevden daha da teydi onun iin, bir tutkuydu. Dersi ol
mad zamanlar, her perembe gn leden sonra kasabaya inip
Lehmann' lann Trou Sokandaki karanlk, hazin terzi dkkanna kou
yordu. Simon'un arptr ld ceza imek gibi arpm t mahallede. En
yakn dostlarna dek herkes ayan kesmiti. Kk terzinin mterileri
uramaz olmulard. Zavall kar koca, Paris'teki byk naazatarn diki
ilerini de indirim l i olarak almasalar al ktan leceklerdi. En byk skn
ty da, adlarndan dolay, zellikle bayan Sinon, Rachel ve ocuklar
Joseph ve Sarah ekiyorlard. ocuklar okula gidemez olmulard, okulda
haylazlar onlar yuhal yor, talyorlard. Bir seferinde kilil eve duda
yarlm dnd. stnden karmaz olduu kara giysilerin iinde daha da
gzelleen zavall anne, btn gn, iki gz iki emt alayp duruyor, o
laanst bir olayn kocasn kurtarmasn bekliyordu. Bu gz yal evde,
herkesin kendini youn bir hzne terkettii bu evde, ylmayan, ayakta ka
lan yalnzca David'di. Umudunu yitirmemi, gidiyor, gel iyor, kardeini
kurtarmann arelerini aratryordu. Son kar lamalarnda, Simon ' un 117

nnde yemjn etmi, gerei ortaya karmadan ruhunun asla huzura ka

vumayacan sylemiti. Parasz hibir ey yaplamayacan bildiin
den iini bsbOtn terketmemi, gvendii bir taarona emanet etmiti.
Bundan byle tek uras gerein aratrlmas, soruturulmasyd, en in
ce ayrntlarna dek i niyor, yeni olaylar deerlendiriyordu. Gc biraz
zayflayacak olsa, yengesine Cayenne'den gelen mektuplarla yeniden g
buluyor, canla bala alyordu. Simon dier sulularla birlikte, bir gemi
ye bindiril ip Cayenne zindanna gtrlmt. Zindan ynetiminin kua
evirdii mektuplarn her satrnda yine de strap lklar, bir bakasnn
iledii suun cezasn eken susuz bir insann bakaldrlar vard. Bu
kahreden znt sonunda ldrtmaz myd insan? Simon, hrszlardan,
katillerden, zindan arkadalarndan tatl bir dille sz ediyordu. Mektupla
rndan anlaldna gre, uygar bir dnyann dnda, bakalarna ac ek
tinnekten holanan maara adamlarna dnm gardiyan ve cellatlarla ah
baplk kunnutu. Bulunduu yer bir amur ve kan deryas gibiydi. Cezas
balanan bir krek sulusu, Marc'n da orda bulunduu bir akam
David' lere gelmi, zindanda olup bitenleri anlatmt. Adamn anlattkla
rn dinledike ikisi de zntlerinden kahroldular.
David ve Marc elele, hayli uramalarna ramen yazk ki nemli bir
sonu alamamlard. Aralarnda Hristiyan Kardeler Okulu papazlarn,
zellikle en ok phelendikleri Gorgias' izlemeyi kararlatm lard.
Ama davadan bir ay sonra Kardeler Okulunun her retmeni, lsodore,
Lazarus ve Gorgias ortadan kaybolmular, Fransa' nn teki ucundaki bir
baka blgeye gnderi lmilerdi, okula yeni gelen papazla yalnzca y
netmen Fulgence kalmt. Ne Marc, ne de David olaydan hibir yarar
salayamamlard, zira papazlarn sk sk yer deitinnesi olaan eyler
dendi ve bu kiiden hangisini gzden uzaklatrmak iin tayinin yapl
d karanlk kalyordu. in daha da beteri, Simon olay cumhuriyeti, laik
eitime byk bir darbe indinniti, birok aileler ocuklarn rsmi okul
dan alp din okuluna vermeye baladlar. Sofu kadnlar her yerde iren
olayn dedikodusunu yapyorlar, bu Allahsz okullarda ocuklarn rzna
geilip ldrldn yayyorlard. Simon olayna dek Kardeler Okulu
asla bylesine rabet grmemi, papazlar tam bir zafer kazanmamlard.
Simon'un yerine atanan saz benizli sska retmen Mechain cumhuriyeti
okula kar alan bu kampanyann stesinden gelebilecek gte biri de
ildi. Cierlerinden rahatsz olduu syleniyordu. Kn, okluk, zamann
118

okulda deil de yatanda geiriyordu, rencileri retmen yardmcs

M ignot'nun eline brakmt, banda gl bir yretici bulamayan Mignot
ise, papazlara yaltaklanmas sayesinde kasabann gzde retmeni haline
gelen bayan Rouzaire' in dmen suyuna girmiti. Bu yol en iyi yol deil
miydi, analardan babalardan armaan, ilkretim mfettii yakkl
Mauraisin'den iyi rapor almann en salam yolu da bu deil miydi?
Rouzaire ' in pek gzel tleri sayesinde rencilerini alp kil iseye, pazar
trenine gtryordu. Snfa kocaman bir ha koymutu, aileler bunu g
rr de ocuklarn yine bizim okula gnderir diyordu. yl ya da byle,
ksaca btn kasaba eriatlarn yanna gemiti ve cumhuriyeti okulun
karlat bu knt gittike daha da ciddi bir durum al yordu.
!kesinde korkun bir cehaleti n saltanat srdn grdke Marc' n
znts de artyordu. Simon'un ad, tiksinti ve dehet uyand rr olmutu,
kimin yannda ad gese fke ve hn lklar yksel iyordu. Kyl kentli,
kasabal arasnda Simon ad en iren sular zetleyen lanetlenmi bir ad
haline gelmiti. Kasabaya ta yamasn istemiyorsan bu ismi azna al
mayacaksn. Davadan sonra, Sinon'un susuz olabileceine inanan akll,
drst, haksever kimseler yok deildi, ama halkn fkesini grp azla
rn amaya cesaret edemiyorlard . Olan olmutu bir kere, hakszl sy
lesen de neye yarayacakt, ne edersen kendine eder, halkn fkesini ekip
kendi ban yerdin. Marc. Sinon'un susuzluunu gsteren kantlar be
lirdike daha bir kahroluyor, halkn kokumuluu karsnda daha bir
akna dnyordu. Beyinleri ykanm bu insanlar koca bir batakl a
grtlaklarna dek saplanp kalmlard, gerei bir trl grmek, anlamak
istemiyorlard. Birka kez Bongard'a, ii Doloir'a ve memur Sav in 'e
rastlamt, her de ocuklarn resmi okuldan alp Hristiyan Kardeler
Okuluna vermek istiyorlard ama, kimi efinden, kimi patronundan, kimi
kasaban n yksek memurlarndan ekiniyordu. Bongard, kyl tutumunu
deitirmemi Simon konusunda susmaya devam etmiti: onu ilgilendir
miyordu bu konu, hatta papazlardan yana m, yoksa hkmetten yana m
olmas gerektiini bilmiyordu, buna ramen, Yahudilerin hayvanlar hasta
landrd kansndayd, zira ocuklar Femand ve Angele, bir adam bir
kuyuya beyaz bir toz atarken grmlerdi. Doloir yine askerlik anlarn
anlatt, eski bir arkadandan duymutu, Simon sorunuyla ilgili, Fransa'y
Almanya'ya satmak iin Yahudiler bir sendika kurmulard. Hele bir o
cuklar irkin eyler anlatsn, gidip o rz dman resmi okulun tavann
1 19

retmenin bana y kacakt. Savin'e gelince, redingotlu, yoksul luunun

cn eitim dnyasndan, btn toplumdan almak ister gibi bir hali var
d, alabildiine karamsar, kyl Bongard ve ii Doloir'dan beter saa
lyordu. Mason olmad iin byle ot gibi yayormu, eriata alsaym
bu durumlara dmezmi, u cumhuriyet uruna ekmedii kalmyor, ka
rsnn gnahn karan zavall papazn bile kalbini kryormu, Simon so
rununa gelince; herkesin bildii tam bir gldrUym, resmi okullarda ol
sun, dini okullarda olsun, olmadk edepsizlikler varken tek bir suluyla
halk uyutmaya alyorlarm. Hatta bir an, ocuklarnn n de okul
dan alp evde oturtmay dnm. Marc kafas ar kovan gibi, yilrei
burkularak dinliyordu btan bu samalklar. Hayvan deildi ya bu adam
lar.saduyu sahibi bir insan nasl bu kadar yobazlaabilirdi. Adamlarn
kafa yaps akna eviriyordu onu, cehaletten de te bir tehl ikeydi bu.
Budalalklar, aptallklar birbirini izliyordu, halk n yarglar iindeydi,
kafalar bo inanlar ve efsanelerle rmceklenmiti, akl gcn kaybedi
yordu. Halk zehirlenmiti, onlar bu zehirden kurtarp aydn dnceli in
sanlar haline getirmek iin ne yapmak gerekecekti. Bir gn, Milhomme
grmcelerin Courte Sokandaki krtasiye dkkanna girdi. M ilhomme
kadnlar ve ocuklar, hepsi de ordaydlar. Marc ' n anszn ieri girmesi
artmt onlar. Bayan Alexander, rpererek kalkt ve elini ykamak ba
hanesiyle olu kk Sebastien' gtrd. Simon cezaya arptrlal beri
bu evde ne byk bir kargaann saltanat srd grlyordu bylece.
Gerek, bir gn, b kk, dar dkkandan m duyuracakt sesini? Bayan
Edouard, bir takm ykler anlatarak grmcesinin duygusal davrann
perdelemeye alyordu; yal bir kadn sk sk dnde kk Zephirin 'i
gryormu, Simon'un kurban zavall Zephirin'in elinde bir defne dal
varm, hristiyan Kardeler Okulu zan altnda kalal beri yldrmlar onu
koruyormu, kez okul evresine yldrm dt halde hibirinin ona
dememesi bunu gsteriyormu.
Marc' n, bir gn de, ynetimle ilgi li bir i konusunda belediye bakan
Darras'y grmesi gerekmiti. Bakann da nasl bir utan ve bunalm i
inde olduu grlyordu. Darras hep Simon'cu grnm, hatta ona
kar olan sevgisini aklamaktan ekinmemiti. Ama ite yksek bir me
mur olduundan, yan tutmamas gerekiyormu. Pek sevdii belediye ba
kanln yitirmekten, semenlerine sevimsiz grnmekten korkuyordu.
nndeki ilemi tamamladnda, Marc ' n kendisine birka soru sormas
1 20

zerine ellerini havaya kaldrp yaknmaya balad. Ne yapabilirdi, beledi

yede tpk bir tutsak gibiydi, hele de bylesi blnm, dincilerin egemen
olduu bir belediye meclisiyle ba dertte ydi, seimler yaknd, dinciler
byk bir ounlukla meclisi ellerine geireceklerdi. Ah u Simon davas
ah, dincilerin eline ne byk bir frsat vermiti, nasl da kolay bir zafer ka
zanmt kilise, nasl da ustalkla yararlanmasn bilmilerdi bu olaydan.
N'olacak, halk cahildi, beyni ykanmt, yalanlarla, dolap dzenlerle al
datlyordu. Byle anssz bir durumda yapacak hibir ey yoktu, iyisi fr
tna dinene dek ban nne eip beklemekti. Hatta Marc'tan tlerini
de esirgememiti Darras, burda sylediklerini sakn baka yerlerde
tekrarlamasnd. Sonra, Jonville retmenine kar duyduu gizli sevgiyi
gstermek iin onu kapya kadar geirdi ve elverili zamana dek sakn se
sini karmamasn, l gibi sessiz olmasn bir kez daha yalvararak istedi.
Umutsuzluu yreinden tayordu, irenmeye balamt bu kaytsz,
karc insanlardan, hznn avutmak iin Beaumont'a, retmen okulu
nun mdr Salvan'a kouyordu. zellikle, Ferou'nun, rahip Cognasse' la
didiip yoksulluk, alk iinde kvrand o etin k gnlerinde sk sk
komutu Salvan'a. Cognasse' n armaana, paraya boulduu bir kyde
kk bir cret karl alan yoksul retmen arkadann iinde bu
lunduu korkun durumu konuuyorlard Salvan' la. Salvan'a gre bu yok
sulluk, retmen Ferou'ya, kar saygnn gittike azalmas sonucuydu . .
retmen Okuluna kar ilgi d e gittike azalyordu zaten, okul, renci
saysn glkle tamamlayabil iyordu, otuz yanda, gnde elli iki kuru
karlnda greve balayan bir ky retmeni bu parayla nasl geine
cekti? unlar sylemiti Salvan: "Okul hakknda ok eyler yazld, i
zildi. Okulu bitirip kylerde hayata atlan retmenler utanlacak sknt la
ra dtler. rencileri ise ou karabasandan kutulmak isteyen ky o
cuklaryd, ama artk onlar da memur olarak kapa kente atp zengin olma
yolunu aryorlar. Kala kala elimizde, on yllk zorunlu hizmet karlnda,
askerlik grevinden bak tutulmak isteyen delikanllar kald, az para, az
onur, ok sknt veren byle bir uray kim ister. Y ine de elimizden ge
leni yapp retmen okulundan bol bol retmen karmalyz, balca so
runumuz bu olmal, lkemizin eitimi, gc, esenlii retmenlere bal.
Gerek ve adalete yrekten bal, akl ve mantk alevlerini tututuracak
olanlar yarnn retmenleridir. retmen Okulunun renci saysnn
artmas, bu kutsal urann onuruna kavumasna, retmenin insanca ya121

amasna bal . te yandan, retmen Okul u renci leri yepyeni bir

programla yetitirilmelidir." Salvan haklyd, i lkokul retmenlerine ne
kadar deer veri l irse, halkn ounluunun aydnlanmas da o kadar kolay
lard. Fransa'nn esenlii sz konusuydu, yaamak ve lmek sorunuydu
bu, gelecek Fransa'y, n yarglardan, bo insanlardan, bilgisizlikten kur
tulmu bir Fransa'y retmenler yaratacakt. Oysa imdiye dek bu okulda
deneysel yntemlere dayanan, domalar, uydurma efsaneleri, bu dnya
nn kk insanlarn alardr yoksul ve kle k lan yanl dnceleri y
kan bir eitim uygulanamamt. retmenlerin ou ciddi insanlard,
hatta cumhuriyetiydiler, okuma-yazma, biraz hesap, biraz tarih retebi
lecek yeterlikteydiler, ama yeni yurttalar, yen i insanlar yaratacak gte
dei llerdi. Simon sorunu bu durumlarn aka gstermi, hemen hepsi
gerein yannda deil, yalann, eriatn yannda yer almt, bu da akl,
mantk ve yntem yoksunluklarnn bir sonucuydu. Geree bal deildi
ler, Yahudiler Fransay Almanlara satyor deyip iin iinden kmlard.
Ah, evet, btn Fransa'nn kurtuluu, eitimi ilk okul retmenlerine ba
l yd, Fransa'y alardr iinde kald youn karanl klardan ku1arp,
geree, zgrle, adalete, bili111e sayg duyan bir lke yapmak iin, her
eyden nce aydnlk kafal, mcadeleci retmenler yetitirilmeliydi.
Bir sabah Marc, Salvan'dan bir mektup ald, bir konuyu grmek
zere ivedi gelmesini istiyordu. Marc, perembe gn hemen, Salvan'a, i
eri girerken hala eski gnlerin heyecan n duyduu retmen Okuluna
kotu.
Mdr, baheye alan, nisan gneinin lk klaryla ayd n lanan a
l ma odasnda onu bekliyordu.
- Durum u sevgi li dost.. . Kasabann halini bil iyorsun. Olaanst ko
ullar yaayan byle bir kasabaya yanl bir atama yapld, Simon 'dan bo
alan yere Mechain gnderi ldi. Kt bir insan deildir, hatta bizimle ayn
dncede olduunu sanyorum. Ne var ki gsz biri, birka ayda pes et
ti. stelik de hasta, gneyde baka bir yere atanmasn istiyor. Kasabaya
salam kafal, gl bir retmen gerekli, bugnk elverisiz koullar
karsnda akl lca davranp direnebilen gl bir retmen. Biz sizi d
ndk.
Marc iin yle beklenmedik bir eydi ki haykrmaktan kendini alama
d:
- Nasl, beni mi!
1 22

- Evet, kasabay ve bugn iinde bulunduu knty iyi bilen, de

erlendiren bir siz varsnz. Simon cezaya arptrlalberi ilk okul lanet
lenmi bir durumda. Hristiyan Kardeler Okulu bizim ilk okuldan her yl
biraz daha renci alyor. Hemen mcadeleye balamazsak cehalet, bo i
nan, gericilik bizi yalayp yutacak sonunda. Binlerce yln bo inanlarna,
dinci duygularna tutsak olmu halk, stelik i lerleme yerine gerileme var.
B ize, mutlu, aydnlk gelecei kuracak bir ii gerek, ilk okulu gelecek
Fransa' nn eitici, zgrlk, kurtarc bir okulu haline getirecek, Fransz
halknn zgrlk ve adalet tohumlarn atacak bir ii ... Ve biz sizi d
ndk.
Marc yeniden Salvan'n szn kesti:
- Bu sizin bir di leiniz midir, yoksa byle bir grev sizin araclnzla
m neril iyor?
Salvan glmsemeye balad.
- Ben burda topu topu kk bir memurum, benim btn dileklerimi
yerine getirselerdi daha ne isterdim. Gerek sizin dndnz gibi, ben
yalnz size bu neriyi yapmakla ykm l biriyim. Sizi sevdiimi bilirler...
Akademi mfettiimiz Le Brazer, pazartesi gn Valilik'e istetti beni, ka
sabann iinde bulunduu durumu konutuk, Mail lebois'ya atanmanz
ite o konuma sonucu ortaya kt.
Marc, elinde olmadan omuz silker gibi bir hareket yapt.
Salvan devam etti.
- phesiz, Le Brazer, Simon sorununda beklenen cidd iyeti gster
medi, oysa bir eyler yapabi l irdi. Ama insanlar olduu gibi kabul etmek
gerek. Yalnz u kadarn seyleyeyim ki, kasabadaki almalarn zda belki
aktan sizden yana grnmeyecektir, ama el altndan size yardmc ola
caktr, korkmadan gvenebil irsiniz ona. Ne yapar yapar, o pek kukulu
vali Hennebise' i kazanmay baarr. niversite rektr Forbes'a gelince,
pek yle eylerle ilgilenmez. Saknman, dikkatli olman gereken tek adam
Maurisin olacak cizvit mfetti. Crabot'nun ahbab herif, Le Brazer, usta
l kl bir politikayla onu ekip evirebileceine inanyor... Greceiz kimin
kazanacan, mcadele yldrmamal bizi !
Marc susuyordu. Gzlerini yere dikmi, kukulu ve kararsz bir hali
vard. Salvan, Marc'n kar karya bulunduu durumu bildiinden iini
okur gibiydi, heyecanla ellerini tuttu.
Sizden istediim eyin farkndaym. Genevieve'in babas
1 23

Berthereau' nun ok yakn dosydum. zgr dUUncel i bir insand, ama

duyguluydu, karsnn kiliseye gitmesine kar koymad, hatta kendisi de
onunla birlikte kiliseye gitti. IUmUnden sonra da, sizinle evlenen kznn
kanuni haklarnn korunmasyla grevlendirildim. BUykanne bayan
Duparque' n softa bir yobazlkla ynettii, Capucins A lanndaki kililk e
ve bir akraba gibi sk sk girip ktm. Kz bayan Berthereau ve torunu
Genevieve onun buyruklarndan asla kamazlard. Belki evlilikten nce
sizi uyannam gerekirdi bu konuda, bylesi sofu bir ailenin iine ginnek
sizin gibi bir insan iin her zaman sakncal bir durum dourabilirdi,
Genevieve ocukluundan beri ok sk bir eitim gnniltilr. Ne var ki
imdiye dek, sizi hep mutlu grdmden, pek fazla sulamadm kendimi.
Ama u an hak veriyorum size, kasabaya atandnzda Deparque hanm
larla srekli bir atma balayacak aranzda. u an bunu dililnyorsunuz
deil mi?
- Evet, doruyu sylemek gerekirse, mutluluumun tehlikeye dme
sinden korkuyorum . . . Bil iyorsunuz, tutkusuz bir insanm, Maillebois'ya
atanmak benim iin elbette bir ilerleme imkan, ama Jonville 'deki duru
mumdan ok memnunum, baarmdan kvan duyuyorum. imdi siz
Jonville'i terkedip bir baka yerde huzurumu tehlikeye sokmam istiyor
sunuz!
Bir an sessizl ik oldu, sonra, Salvan tatl bir sesle sordu:
- Genevieve' in sevgisinden pheniz mi var?
Marc haykrd:
- Ah, hayr, hayr!
Sess izlik yeniden balad. Marc, farknda olmadan yreinin bunald
n duydu.
- Nasl phelenebil irim ondan, kollarmda yle mutlu, yle seven bir
kad n hali var ki. .. Ama Duparque' larin yannda geirdiimiz skntl ya
am anlatamam. Simon sorunuyla ilgilenmem ok kzdryor onlar. O
evde bir yabanc oldum ben artk, hizmeti bile benimle konumuyordu.
Arasra bir iki kelime o kadar, gittike dman gzlerle bakyorlard, kav
ga kmasna ramak kalmt. yle bir an geldi ki yabanc bir
gezeendemiim gibi yalnz duymaya baladm kendimi. likilerimiz
tilmilyle koptu. Bu hanmlar az kalsn koparacaklard Genevieve ' i benden,
nerdeyse Dames de la Visitation'un eski rencisi halini alacakt yeniden.
ok ilkilr Jonville'e gittik de yuvamzda her ikimiz de kurtulduk, karm
1 24

yine kendini mutlu duymaya balad benimle.

Bir an titreyerek durdu, sonra yine haykran bir sesle konumaya ba
lad.
- Hayr, hayr! Brakn olduum yerde kalaym! Kymde grevimi
yapyorum, inandm davaya h izmet ediyorum. Her horoz kendi pl
nde ter.
Salvan ar adm larla hem yryor, hem Marc ' dinliyordu. Tam n
ne gelince durdu:
- Sizden fedakarlk istemeye hakkm yok dostum. Kasabada pek ok
glklerle karlaacaksn elbette, ama i, evini, mutlu luunu sarsacak
duruma gelirse, bu herkesten nce beni zer. Sizi tanyorum, yiitlik ma
yanzda var. . . Cevabnz hemen vermeyin. Bir hafta kadar dnn, gele
cek perembe kararnz bildirirsiniz. Konuur bir sonuca varrz.
Marc, akamleyin, kafas ar kovan gibi uu ldayarak, Salva n ' n ne
risini dne dne Jonville'e dnd. Kendisinden bile saklamaya al
t korkularnn stne bir izgi ekip btn mutluluu, kvantan paha
sna, karsnn anneannesi ve annesiyle mcadeleyi gze alab i l ir m iydi?
Bu sorunu nce itenlikle karsna amaya karar verdi; sonra vaz geti .
Genevieve ' in cevabn ok iyi bil iyordu, kafana hangisi uygunsa, grevle
rin neyi gerektiriyorsa onu yap diyecekti. ki gn sz etmedi Salvan'n
nerisinden, ama iindeki sknt, kendine kar honutsuzluu gittike o
almaya balad. Kuku ve kararszlk iinde iki gn geirdi ve bu neriyi
enine boyuna dnmeye, incelemeye karar verdi.
S imon davasyla kasabay iyice tanmt, durumu yeniden gzden ge
irdi. K im ler vard karsnda. Belediye bakan Darras, iyi bir insand, i
leri grlyd, ama grevini ve karlarn kaybetmekten d kopard,
bugne bugn byk bir iletmenin sahibiydi. Bongard ' lar, Deloir' lar,
Savin' ler, M i l lehommc' lar dnd . Otalama bir ak l ve erdem sahibi
olmas gereken bu insanlar, vahet ve budalalk dolu, ne aptalca szler
etmilerdi. Bunlarn ardnda, en sama hikayeler, uyutulmu, en umulma
dk, en y rtc eyler yapabilecek koca bir halk, koca bir yn vard. Kafa
lar hala, barbar, vahi bo inanlar peindeydi, yarattklar putlara tapyor
lar, yakp ykmay, yamay zafer sanyorlard. Hogrden, iyil ikten, a
kldan yoksundular. nsan sonnaktan kendini alamyordu, bu hata ve ya
lanlar yn iinde nasl rahat edebiliyorlard? Temiz, sade ve ak olan
hereyden dehet duyuyorlann gibi, temiz, basit ve ak olan hereye
1 25

kar sonsuz bir hn besliyorlarm gibi neden en basit manta ve akla

kar direniyorlard? Neden gnein varln kabul etmek varken gzle
rini srarla gn na yumuyorlard? Neden Simon sorununda, inmeli in
sanlar gibi byle alacak bir krlk, ilgisizlik gstermiler, gerei gr
meye, anlamaya uramadklar gibi, stne youn karanlklar serperek o
nu bsbtn gizlemeye almlar, bo inanlar ve nyarglar iinde rp
narak lm lklar atmlard? phesiz "Le Croix de Beaumont" "Le
Petit Beaumontais" gibi gazeteler her sabah yalanlar. kusarak halkn bey
nini zehirliyor, halk kandryordu. ocuk beyinliler, cesaretsiz yrekler,
uaklk ve yoksulluk iinde kvranan bu zavall sade insanlar; yalanclarn,
sahtekarlarn, halk oyu avclarnn kurbanlaryd elbette. Dnyann efendi
leri; yani d i n ler, imparatorluklar, krallklar, saltanatlarn, alp rptklar,
k le leti rdi kleri insanlarn bey in lerini uyuturarak srdryorlard . Ama
b i l in c i n bu uyurgezerl iini, halkn b i l i n c i n in bu uyuukluunun k k l r ini
daha baka nedenlerde de aramak gere ki rd i . Y nlarn bylesine ko l ay l k
la tesl im olmas, zehirlenmesi iin d i renme gcn b tn yl e yi t i rm es i ge
rekird i . Zehir ze l l ikle cah i l ler, bi l meye n le r, eletiriden, tartmadan yok
sun bey i n lerde etkisini gsterir. Bunca acnn, haks z l n, alakln te
mel i , tarihin n ice irkefler ve c i n ayetleri aras nda a d oru usul ve
hantal admlarla ilerleyen insanl n byk ac snn i l k ve tek neden i , b i l
gisizlikti. Halklarn kurtu luu, kitle lerin kkl eitimi her eyden nce
bi lgisizliin ortadan ka ldr lmas na balyd. B i lgisiz bir halkn, adalet,
eit l i k duygularndan ne kadar yoksun olduu, Simon olayyla bir kez da
ha ortaya k yordu. Adil bir Fransa ancak ve ancak geree saygyla ku
ru labil i rd i .
Marc kafasndan bunlar geirirken b i rden aknlat. Peki a m a Fran
sa'da, n as l oluyor da bu sade. kend i hal inde yaayan kyl ler, iiler hata
i lke l insanlara has yoz bir kafaya sahipti ler? Cumhuriyetin kuru luunun
stnden n ice y l lar gemiti, o halde cumhuriyet dzeninin kurucular l
keyi zgr bir Devlet stne oturtmam lar myd, ada b i l i m i n i l erle
melerine gre yeni bir dzenleme yapmamlar myd, cumhuriyetle b irl ik

duruma getirilen ilk retim onuruna kavutu

rulamam m yd? Demek ki cum h uriyet antnn tamamlandn sanm
lard. Szde, alard r sregelen yalanlar ve yanlg lardan kurtulmu bi
linli bir demokrasi kurulacakt. On yl, yirmi yl sonunda, cumhuriyet o
kullarndan kan, gerekle beslenmi yeni kuaklar, zaman getike, z-

te, parasz, mecburi ve laik

1 26

grlk uruna kapatldklar zindanlardan kurtulup, zgr, akln ve man

tn buyruunda, bilim ve adalet iin alan yepyen i bir halk olutura
caklard. Ama ite otuz yl getii halde atlan ilk adm hi bir ie yara
mam, Fransa, yerinde sayar olmutu. Dnk budalalklar, dnk youn
karanlklar bugn de vard. Neler olup bitiyordu? Halkn youn karanlk
lardan kurtulmas iin yaplan btn abalar hangi gizli el sonradan felce
uratmt? Bu soruyu kendine sorar sormaz cevabn da hemen bulmutu
Marc ... Din. Evet, Din, youn karanlklardan, banazlktan, yani kendi
sinden skp alnmak, kurtarlmak istenilen bu insanlar, sabrl bir al
ma, usta bir taktikle teker teker yeniden el ine geirmiti. Ruhlar ve beden
leri nasl kleletirecek, insanlar diledii gibi yalana ve karanla nasl
boacakt? Elbette eitimin efendisi olarak. Bir kez daha kavgasna eitim
alanndan balamt, hem de tam bir iki yzllkle. Cumhuriyet yasalar
nn kurtarmak istedii mi lyonlarca ocuun beynini, cumhuriyetin kendi
yasalarndan yararlanarak, domalarla kartryordu din evresi, hem de
cumhuriyeti olduklarn syleyecek kadar ince bir iki yzllkle. Nice
gen beyinler yan lg lara srklenmi, gnmzn talam toplumunda
saltanat sren bir soygun ve vahet Tanrsnn gelecekteki cenkileri ol
mulard. Papa gtt usta bir politikayla devrimi kendi yurdundan,
Fransa'dan srgn etmi, zgrlk adna, zaferi kendisi kazanmt. D
nn devrimcileri, sesini soluunu kesti, ar bir hogryle kendi lerine
glmsedi diye, yobazl yendiklerini sandlar, yeni bir uzlatrc yol,
yumuak bir yol izlediler, btn inanlar ulusal ve yurtsever bir inanta
birletirilecek bir yol. Madem cumhuriyet stn gelmiti, neden btn o
cuklarn artk barna basmayacakt? Ama cumhuriyetin bu ruh byklli
nden yararlanarak irtica yer altndan gizl i almalarn yrtyor, sr
gn din adamlar teker teker Fransa'ya dnyor. insanlar kleletirme ve
beyin leri zeh irleme ilem i hzla devam ediyor. Cinitler, Dominikenler ve
dier dini eitim topluluklar renc ilerinin saysn arttryor, ynetimi,
yarglar, orduyu kend i boyunduruu altna alyorlard. Bylece Hristi
yan Kardeler ve H ristiyan Kzkardeler Okullar, taik, zorunlu ve parasz
ilk okullarn renci lerini ellerinden alyorlard. rtica yeniden hortlamt,
hkmetteki adamlar kanalyla, Fransa'nn gelecek kuaklarn, kylle
rini, iilerini, askerlerini rmcek bir kafayla hazrlyordu, btn bir lke
yeniden yobazln falakasna yatmt.
Marc pazar gn bu dncelerinde ne kadar hakl olduunu gsteren
1 27

bir olayla karlat. Salvan' n nerisini kabul edip edemeyecei konusun

da henz bir karara varamamt, sorunu kafasnda evirip eviriyor, tart
yordu. Pazar gn David'le grmek iin Lehmann'lara gittiinde kasa
bada byk bir dini trenle karlat, merak edip trene katld. On be
gilndr "La croix de Beaumpntais" gazetesi ateli yazlar dktrerek bu
bilyilk gilnil mutuluyordu. Kapilsenler Manastrna Saint-Antoine de
Padoue' nun kafasnn bir parasn kapsayan esiz bir ant armaan edili
yordu, gnl Tanr ateiyle tutuan baz zenginler Hazretin kafatas kemi
ine on bin frank demilerdi. imdi bu yeni antn, Hazret' in eski antnn
eteklerine yerletirilmesi sz konusuydu. Piskopos Bergerot da varlyla
bu bilyk giln ayrca onurlandryordu. Herkes piskoposun trene gel
mesinden sz ediyordu. Zira, kasaba kilisesinin papaz rahip Quand ieu'yil
din taciri kapi.lsen softalarna kar nasl cesaretle savunduunu kimse u
nutmamt. Ky kil iselerini dolarken kasabaya da urayp tapnak tacir
lerine saldran, bu tacirlerin lsa'y yeniden annha gerdiklerini syleyen o
deil miydi? stelik ad Simoncuya kmam myd? Ama ite dn arka
sndan koan kapsenlerin bugn ayana gelmi, onlara olan sevgisini
gstermeye alyor, bu imkandan yararlanarak kapsenlerin maazalar
na arka kyordu. Bo inanlar kazanm, piskopos birka ay sonra
kapi.lsenlere teslim olmutu, sa duyu ve kilittir sah ibi bir insann kendisini
yalanlar duruma dmesi ne utan vericiyd i.
Marc, dalga dalga akan bir kalabal kla birlikte Manastra geldi ve orda
kald iki saat iinde dilnyann en garip eyleriyle karlat. Kasaba
kapi.lsenlerinin Saint-Antoine de Padoue hazretleriyle yapt ticaret hayli
genilemi, bir franktan on franka kadar al nan kk paralarn toplam
tutar yilz binlerce frank bulmutu. Gnah karan hanmlarn dlerine
giren, kapilsen lerin yakkl piri Theodore'du bu byk mucizenin, bu
byk ticaretin kurucusu. Yoksul larn, dar gelirli lerin kk paralaryla
demokratik bir mucize yaratmt. Balangta, Manastrda Yatr hazretle
rinin yoksul bir ant vard ve Hazret, yalnzca, en eski yeteneini gster
mekle yetiniyor, kayp eyalar bulduruyordu. Derken, bir iki kili.lk baa
ryla para akn etmeye balaynca, Theodore Yatrn etki alann geniletti.
Yatr, mterilerinin btiln dileklerini dinlemeye balad. Doktorlarn u
mut yok dedii hastalar, karn aryanlar, ba aryanlar; paralarn sonu
cu pheli yerlere yatran borsa oyuncular; al-veri iin gerekli paray
bulamayan ya da ellerindeki bozulmaya yz tutmu mallar nereye sata1 28

caklarn bilemeyen kk esnaf; eyizsiz, irkin kzlarna koca arayan

ibil ir anneler; i araya araya kaldrmlar eskitmekten yorgun dm,
gnlk ekmeklerini kazanmak iin mucizeye snm yoksullar; lmek
zere olan baba ve annelerinin kendilerini mirastan yoksun brakmasndan
korkan tedirgin oullar, kzlar tembel, kafasz, Tanr yardmlarna ko
mazsa yzde yz snfta kalacak renciler; abadan ve almadan yok
sun, saduyu ve emein mantksal koullar dnda Tanrdan medet uman,
olmayacak bir ey olsun diye bekleyen btn khne kafalar Hazret'in
nnde kuyrua girip anslarn deniyorlard: anslar da kt saylmazd
hani, Manastr istatistiklerine gre Yatr her alt kiiden drdnn gnln
ho ediyordu. Ticaret hayli genilemiti, eski antn yerine daha byk,
daha gsterili yeni bir ant yerletirildi. Antn her yannda son moda sa
daka kutular vard. Kutular iki gzlyd, birine para at lyor, tekine de
Hazret'ten dileini bildiren mektuplar konuyordu. Elbette, para vermek
zorunlu deildi, ne var ki Yatr, tutar az da olsa, mutlaka kutuya mangr
atanlarn dileini yerine getiriyordu ; papaz Theodore'un deneyler sonucu
dzenledii bir de para tarifesi vard . Hazret'e ufak tefek eyler iin bir iki
frank, byk di lekler iin be ile on frank vermek gerekiyordu. Zaten veri
len paray yeterl i bulmazsa Saint-Antoine de Padoue dileklerin ize aldr
myordu, ite o zaman ba a1rmak, katna karmak gerekiyordu.
Dileim yerine gelsin de Yatra yle para vereyim diye dnmek ok
yan lt. Hazret veresiyeden holanm yordu. Bir de u vard; paray verdik
ten sonraki i Tanrya kalyordu, ister dilekleri yerine getirir, ister getir
mezdi, Hazretle mteriler arasndaki anlama Tanry ilgi lendirmezdi,
ayrca Hazretin de kimseye kar bir zorunluluu yoktu. Bu kutsal tombala
oyununun oyuncular, inanllarn lgnlk derecesine gre, yirmi, krk, yz
mangrlarn sadaka kutularna boaltp evlerinde heyecanla tombalann
sonucunu bekliyorlard. Umulmadk, yasa d bir kazan; iyi bir koca;
okkal bir miras pay; diploma; her ey vard kutuda, insanlarn budalalk
larndan yararlanan dnyann en alak, en rezil, en utan verici kumar
oynanyor, hakszlklar Tanrsndan hak edilmemi kazanlar bekleniyor
du.
Topluluun cokun heyecann grnce, Marc, bu ticaretin ok daha
genileyip, bu gm yaldzl, iinde Hazretin kafatas kemii bulunan
yeni ant araclyla lkeyi batan baa zehirleyeceini anlad. Kafatas
kemii kapsenlerin yakkl papaz Theodore' un son buluuydu. Kent' de
1 29

Saint-Antoine de Padoue'nun mucizelerinden yararlanan baka tarikatlar

da vard, ama ite smr yarmas Theodore'un yengisiyle bitiyordu,
nk Hazretin kutsal kafatas Maillebois kapsenlerinin eline gemiti,
kemik kimdeyse sultan oydu. Kilisenin duvarlar boydan boya afilerle
kaplyd, afilerde bundan byle, kutsal kemik sayesinde dileklerin gerek
leme imkannn arttrdd, buna ramen, Hazret'le mteriler arasnda
ksknlk kmamas iin tarifenin deitirilmedii yazlyd. Marc' en
ok zen Bayan Rouzaire'in de, sanki okul programnn bir blmym
gibi kz rencilerini alp Manastrdaki trene getirmesiydi. Hatta kz
rencilerinin en bynn banda, stnde "sa ve Meryem ' in n yce
olsun" yazl ak ipekten bir erit vard. Bayan Rouzaire ' i n tutumu akt
zaten. rencilerinden biri baarszsa ona, Kudas trenine katlmasn ya
da gidip Hazrete bata bulunmasn sylyordu. ocuk hala baarszsa
bu kez Yatr iki franka di lediini yerine getirmiyor, git be frank bala
diyordu. rencilerine bir de "gnah defteri" tutturuyor, trenlere katlp
katlmama durumlarn bu deftere kaydediyordu. Bayan Rouzaire ' in
rencileri salonun soluna dizildi ler. Karda sada papaz Fu lgence'n y
nettii Hristiyan Kardeler Okulu rencileri vard. Fulgence her zamanki
gibi ar hamaratt, saa sola kouyor, drt dnyordu. Papaz Crabot ve
Phil ibin de varlklaryla treni onurlandrmaktan geri kalmamlar, koro
nun ortasnda yerlerini almlard. phesiz piskopos'a kar kazanlan
zaferden paylarn almaya gelmilerdi, zira Saint-Antoine de Padoue tari
katnn gelimesinde Valmaire Kolej inin en byk yeri olduu kimseye
yabanc dei ldi, ite sonunda bo inanlar iddetle knayan piskoposu da
ayana getirmiti. Bergerot beyefendi, ardnda, kasaba kil isesi rahibi
Quand ieu 'yle salona girince, onlar adna bir eit utan duydu Marc. so
nunda banazla boyun edikleri, solgun yzlerinden okunuyordu.
Olanlar basitti, bunda anlalmayacak bir yan yo,ktu. Marc sonucu se
zinlemekte glk ekmedi, zaferi sonunda softalarn lgnl kazanm
t. Rahip Quand ieu, kasaba kilisesine Saint Antoine de Padoue iin sadaka
kutusu konmasna kar durmutu, bu hareket dini putlatrmaktr, ticaret
tir demiti. Ama sonunda kilisede kendini yapayalnz bulunca yarasn
cbbenin kutsal eteiyle tp, kurtuluu tarikatlarla uzlamakta grm
ve piskoposa giderek derdini dkmt. Bergerot da din adna yaplan bu
lgnl klarn daha fazla stne varrsa Kilisenin gcnn bsbtn zayf
lamasndan korkup, gzyalar iinde Quandieu'y kucaklayarak ona Ma1 30

nastrdaki trene katlmasn, bylece Kapsen ve C izvitlerle uzlamasn

nerdi. Ama byk hznleri, gizli aclar iki rahibin de yzlerinden ak
yordu. Gszlklerinin, bu alakla katlmann utanc iindeydiler. Ta
rikatlarn kirli amalar, insanlarn budalalklarndan, ykmlardan yarar
lanarak din ticareti yapmalar kasaba papazyla Beaumont piskoposunu
bsbtn kahrediyordu. Ah, balangta kardel ik ve klelikten kurtulu
lklaryla ortaya kan, balangta ylesine yrekli,uygarlk savunuc.u
su u dinler, sonunda, insanlar amura yuvarlamaktan baka bir ie y a
ramyorlard. En alak tutkularn, iren ticaretlerin arac, bir pazarlk e
yas haline gel iyor, yalan dolanlarla insan beyn ini alklatryordu. n a
lnmazsa irtica, yakn bir gelecekte her eyi rtecek, yakp ykacak, yer
yz bir yknt ve kf yn halini alacakt.
Tren alabildiine saltanatlyd. Antn evresinde mumlar, yldzlar
gibi, l l yanyor, insanlar kutsanp yceltil iyordu. Dualar okundu,
sylevler veri ldi, ilahiler sylendi. Orglarn uultulu sesi ili ilahilere elik
etti. Birok kadn scaktan, havaszlktan fenalk geirdi, hatta Rouzaire' in
kz rencilerinden birini darya karmak zorunda kald lar. Rahip
Theodore krsye kp da Hazretin mucizelerini sayp dkmeye bala
ynca cokunluk son kertesine vard ; yz yirmi sekiz kayp eya bulunmu
tu; sonucu karanlk elli ticari yatrm baaryla sonulanmt; otuz tccar
batmaktan kurtulmu, maazalarnda satlmadan duran mallar srm alan
bulmutu; doksan
sakat, vereml i, niksirli, kanserli salna kavumu
.
tu; yimi kz drahomasz koca bulmutu; otuz kadn sanc ekmeden do
urmu, stelik olan isteyen olan. kz isteyen kz dourmutu; yz
isiz memur, aradklar aylklarla en iyi grevlere yerlemiti; alt kii
ummadklar halde, Hazretin gcyle mirasa konmulard; erkek ve kz
yetmi renci, retmenlerinin snfta kalacaklarn sanmalarna ramen
snavlarda baar gsterip sn flarn gemilerdi; Ha:lret daha nice muci
zelerle nice kanuni olmayan eyleri kanuni duruma sokmu, dinsizler dine
dnm, umutsuz davalar kazanlm, satlmas g topraklar satlm, on
yldan beri bo evler kiralanmt. Rahip Theodore her yeni mucizeyi
sylediinde a . gzl uultular yksel iyordu kalabalktan. Theodore'un
sesi her yeni mucizenin mjdesini verirken daha bir ykseliyor, daha bir
nlyordu. Tren tam bir lgnlkla son buldu, sofular, gk yznden i
nen armaan yamurundan paylarn almak iin rpnan ellerini havaya
amlar, a bir kurt srs gibi uluyorlard.
131

Marc'n tepesi atmt, bu iren grnty seyredecek sabr kalma

mt yreinde (} srada papaz Crabot'yu grd, piskopos Bergerot' nun
glcne karlk vererek onunla sohbete koyulmutu. Dudaklarnn k
esinde ac bi kvrm, rahip Quandieu de glmsyordu. Evet onlar ka
zanmt. Hristiyan Kardeler ve keiler, putular, halk kleletiren, be
yinlerini ykayanlar kazanmt, klelik tam olacakt bundan byle. Hava
szlktan boulup, gne ve temiz hava zlemiyle sokaa frlad.
Ne var ki Hazret ardn brakrramt.. Capucins Alanndakiler cokuyla yine ondan sz ediyorlard :
.

iko, hantal bir kadn yanp yaklarak anlatyordu:

- Ah, hi ansm yok benim, daha hibir oyunda kazandm olmad.
Belki Saint-Antoine da dinlemiyor sesimi. kez krk kuru verdim, bi
rinde hasta keimi iyi letirmek iin, ikincisinde kaybettiim yz bul
mak iin, ncsnde de ryen elmalarm kurtarmak iin. Ama ne
kei kurtuldu, ne yzk bulundu, ne de elmalarn kurumas nlendi . . . Ne
ans varm bende!
Kara-kuru, bodur bir yal ikoya t venneye balad:
- Ne kadar sabrlymsnz ekerim. Ben, Saint-:-Antoine dileime ku
lan tkaynca ne yapp yapp sesimi duymas iin zorluyorum onu.
- Nasl zorluyorsun yani?
- Nasl olacak, cezalandryorum ! Dinle! Kk bir evim vard, ok
nemli, ocuklar hastalanp lyor gibilerden yaknmalarla kimse kiralam
yordu. Hazret'e frank verd im, bekledim: ne gelen var ne giden.
frank daha verdim, yine gelen giden yok. Kafam att, Hazretin odamda,
konsolun stndeki kk heykelini bir gzel haladm, baktm yine bana
msn demiyor, tuttum, iyice dnsn diye yzn duvara evirdim, bir
hafta byle yz duvara dnk durdu. Bizim ev, yine bo, kirac yok. Al
dm masann gzne kapattm Hazret' i , bir hafta da dolapta kapal kald,
yine gelen giden yok. Tepem iyice att, ayaklarna bir ip baladm gibi
ba aa kuyuya sarkttm . . . Ah ekerim ah, ben imle aka edilemeyeceini
sonunda o da anlad, iki saat gemeden birileri gelip evi kiraladlar.
- Kuyudan kardn m o zaman?
- Hemen! Alp yeniden konsolun stndeki yerine koydum, silip par
lattm, zr diledim ... B irbirimize krgn deiliz. Ne yapsaydm yani, ma
dem para verdim karln da elbette isteyecektim.
- yi ki syledin canm, ben de deneyeyim ... Sulh yargcyla bam

1 32

dertte , Manastra gidip Hazrete krk kuru balayacam, dileimi yerine

getirmezse honutsuzluumu gstereceim.
- ok iyi edersin ekerim. Boynuna bir ta bala, .ya da kirli amar
larn iine brak. Houna gitmeyecektir bu, dileini yerine getirmek zo
runda kalacaktr.
Marc btn zntsne ramen u konuulanlar duyunca glmekten
kendini alamad. Yeniden evresini dinlemeye koyul4u. Yannda kk
bir topluJuk daha vard, ilerinden biri de, Darras'nn siyasal kartlarn
dan, yobaz Belediye Meclis yesi Philis'di. Kendisini d inleyenlere yakn
yordu, evrede Sacre - Coeur de Jesus tarikatna nem veren bir bucaklar
ya da kasabalar olmadna zlyordu. Bu Sacre - Coeur tarikat, Saint
Antoine de Padoue tarikatndan daha da azgn bir eydi, amac- Fransa'y
yeniden irticann kuqna atakt. Bu tarikatlar henz mucizeler ku
marnn tadna varamadndan bu tr eylere kar kaytszdrlar. Ama
tehlike kmsenmeye gelmezdi, sancaklar bile bu tehlikeyi belirtmeye
yetiyordu. sa' nn gsilnden sklen kanl yrei; henz scak grnty,
biltiln bir ulus, iren fetilerle uraan, kokumu irticaya baml bir
hale gelsin diye, Fransz bayrann stne koymak istiyorlard. Cumhuri
yeti ada Fransz bayranda ak ipek stne yaldz ve lal rengiyle i
lenmi kanl bir yilrek! Hep ayn oyun, halk bo inanlarla, efsanelerle,
b i lgisiz, kle bir ulus haline getirmek, kendini kurtarmaktan yoksun koca
bir ocuk durumuna sokmak. Cizvitler imdi de Sacre - Coeur (Kanl Y
rek) tarikatna alyorlard. Eski katolik mezhep biimine brilnecekti.
Marc yoluna devam etti, boulacak gibi oluyordu, ssz sokaklara dal
d. Bu pazar kasabaya kars Genevieve'le birlikte inmilerdi. Genevieve
len sonras n anneannesi ve annesinin yannda geirmek istiyordu. Ba
yan Duparque rahats zd , bu yzden de evde kalm, Kapsenler Manast
rndaki treni ka rm t . Marc kaynanalarna atk
dnilte, drt treni iin

gitmek

istemediinden,

istasyonda bulumay kararlatrmlard. Saat he

nz t, usul ad mlarla, istasyonun bulunduu aa l alana doru yrdil,

yrei byk bir yalnzlk iinde,

bir srann stne brakverdi kendini.

Kafas a l lak bullakt, d urmadan d nilyordu, bir i atmas iindeydi.

B irden gzlerinin n d. Katld o gar ip tren, grdkleri, iittik

leri yava yava kafasnda aydnlanmaya, akla kavumaya balad.
Halk byk bir ac ve korkun bir kntyle kar karyayd. insanlar
birbirine yabanc layor, birbirlerini paralamaya hazrlanyordu, nkil

1 33

Roma kendi lkesindeki sava Fransa'ya tannt. Fransa gl katolik

devletlerin sonuncusuydu: din iin gerekli insan ve para imdi yalnz
Fransa'nn elinde vard, dnyaya egemenl iini yalnz Fransa araclyla
yayabilirdi; Roma yzyllardr sregelen, dnyann efendisi olmak dn
ancak Fransa'yla gerekletirebilir, siyasal gce ancak Fransa araclyla
sahip olabilirdi. Btn bir Fransa, ilenmi topraklar, balar baheleriyle
Papa'nn snr ovalar gibiydi. Devrimcilerle aristokratlarn kyasya ar
pt topraklarda yeni bir i sava grr gibiydi: atl askerlerin giderle
rini karlamak iin rnler yamalanyor, drt nal geen topu bataryalar
balar, baheleri yerle bir ediyor, toplar kyleri havaya uuruyor,
makinal tfekler bak gibi aalar biiyor, ovay bir lm l haline
getiriyordu. zgrlk, adalet uruna Dinle Devrim arasnda, ta stnde
ta brakmayan kyasya bir sava. Ve Dinci ler, banazlar, tutucular, yo
bazlar ok iyi biliyordu, ya onlar Devrimi yiyecekti ya Devrim onlar. l
kenin d1 bir yanna yaylm, btn snflar arasnda egemen, yurdu y
kntya evirecek bir i sava havas esiyordu. Bu sorun Fransa iin bir
lm kalm sorunuydu. Dinin egemen olduu hr lke, sonunda yoksulluk
ve yknt iinde bulmutu kendini. Bu sava irtica kazanrsa Fransa yeni
den gemiin youn karanlklarna srklenecekti.
Bun lar, dndke sersemleiyor, kafas karyordu. Derken yeni bir
kla kafasnn ayd nlandn duydu. Yobazlarn tuttuu yol belliydi,
sinsi sinsi al arak nce eitimi, ocuu eline geirecek, sonra da, beyin
lerini uyutarak yetitirip Devlet dairelerine yerletirdii bu gelecek kuak
sayesinde Cumhuriyeti yeyip bitirecekti. Dnn Fransa's, Voltaire' in,
Diderot'nun Fransa's, Devrim Fransa's, Cumhuriyeti yaam olan
Fransa, gelecee doru gvenle ilerleyecek yerde, bugnk akn, yitik,
gerici duruma gelmise bunun nedenini eitim alanlarna el koyan cizvitler
ve dier tarikatlarn, ocuu ele geirmesinde aramak gerekirdi. Otuz yl
da rencileri kat a1m, gleri alabildiine oalmt. imdi gerici
ler artk glenmi, dilerini gsteriyor, kafa tutuyor, lken in efendil iini
istiyordu. Yobazln zaferi Saint-Antoine, Saint-Sacre Coeur' lerle, akn
gzler nne dikiliyordu; toplumun btn kaymak tabakasn, orduyu,
mahkemeleri, ynetimi, politikay eline geirmi, gericilik btn adamla
rn buralara yerletinniti. Bir zamanlarn zgr dnceli, ilerici, ba
kaldran burjuvas, zenginliklerinin ellerinden kmas, yerlerini halk o
cuklarnn almasndan korkarak yobazlarla ibirlii yapmt, ynlarn
1 34

bo inanlar, yalanlarla uyutulmasnda, hayvanlatrlmasnda o da din ev

relerine yardmc oluyordu. Kokumu yobazlk amacna ulatndan
.
kendini saklamyor, aka mcadele ediyor, her yan Saint-Antoine de
Padoue'ya ba kutularyla dolduruyor, kiliseleri afilerle donatyor,
Sacre-Coeur'Un kanl armayla ssl sancaklarn belediyelere datyor,
laik okullarn karsna din okullar ayor, hatta, kendi yaratt, kar u
runa ya da alaklndan banazla koulan kadn ve erkek retmenler
araclyla bu laik okul lar boyunduruu altna alyordu. Gericilik imdi
halkn karsna dikilmi, ak savaa balamt. Bu sava srdrmek iin
elbette para gerekliydi ve btn papazlar ticarete balamt. Sz gel imi
yaln zca Bon Pasteur adl tarikatn yl lk geliri on iki milyonun stndey
di, iki yz on atlyesi vard ve bu atlyelerde krk yedi bin ii alyor
du. Bu dini rgtlerin satmad ey yoktu; iki, ayakkab, ila, deme,
zemzem ve genelevlerde alan kadn lar iin ilemeli gecelikler.
Hereyden para kazanyorlard, halkn budalalklar stne en ar vergi
leri yklemilerdi, uydurma mucizeler yaratyor, durmadan yalanc cennet
lerini ve kendi Tanr larn, tutku ve ktlk dolu bir Tanrnn rahmetini
satyorlard. Milyarlarca serveti, sonsuz topraklar vard irticann. Kasala
rn dolduran paralarla politikaclar, partileri satn alp birbirlerine d
rmlerdi. Bir i savan kan l ykntlar stnde, sonunda ite yine ge
ricilik saltanat sryordu. u an bu kanl mcadele en korkun ekliyle
canlanmaya balamt Marc ' n gzlerinin nnde. Fransa'y kutarmak i
in gericiliin boynunu vurmak gerekiyordu, yoksa gericilik, Fransa'nn
ban
yiyecekti.
Birden
Bongard' lar,
Deloir'lar,
Savin' leri,
Millhomme' lar grr gibi oldu, yrekleri ne kadar da alalm, kafalar
nasl da rllmceklenmiti, korkulu bir bencil liin yatana uzanr gibi ra
hata youn cchalcc s nm lard. te Fransa buydu, dinin aptallatrp
aknlatrd, al klatrd bir yn. Fransa'y bir an nce yeyip bitir
mek, kleletirmek iin halkn karsna bir byk yalan da koymak gere
kiyordu: Yahudi dmanl. Katolikliin alardr beslendii eski bir kini
yeniden uyandrp, bylece dine inanmayanlar, artk kiliseye uramayan
lar da papazlarn yutsever barna ekeceklerdi. Halk Yahudi lere saldr
tacak, atalardan miras kalan, kkl dini bir duyguyu, Yahudi dmanl n
smrecek, bu duyguyla kiliselere ektikleri insanlarn daha da beyinlerini
ykayarak onlar yeniden boyundurua alacak, kleletireceklerdi. o
cuklar dinci okullarn eline braklrsa, Bongard' lar, Deloir' lar, Savin'ler,
1 35

M ilhomme' lar daha da alklap aptallaarak, daha bir karanlk ve yalanlar

iinde bulacaklard kendilerini. Dini okullar kaldnnak bile Fransa'.y
kurtannaya yetmezdi, gericiler, resmi okullara da engel atmlar, kadn
erkek retmen leri avlamlard, gerici retmenlerin verdii rnekler,
dersler, dinin yobaz, uyuturucu etkilerini tayordu, bu yzden resmi o
kullarn da yeniden dzenlenmesi, artlmas gerekiyord. B ir Ferou vard,
aydn grl, aydn kafal, yiit ama yoksulluk iinde kvranyordu. Bir
Mazeline vard, akll, yrekli, tam bir retmendi. Ya tekiler n'olacakt,
onca yararsz, yeteneksiz, kara dnceli, akn bayan Rouzaire, tutkulu,
karlar iin kendini gericilere satm bir kadn. Ynn bilmeyen, saa
sola yalpa vuran, ounluun dmen suyunda giden bir Magnot. Dn
Cumhuriyetiyken bugn Yahudi dmanlarnn ve gerici lerin arasna
katlan bir Doutrequin. Ve dierleri . . . lkenin buton ilk okul retmenleri
yolunu an' , doru yoldan uzaklam kr gibi uuruma doru yr
yorlar, kendilerine emanet edilen, lkenin mutlu geleceini kuracak o
cuklar da kendileriyle birlikte bu karan lk uuruma srtklyorlard. Y
rei daraldka daralyordu Marc' n, tehlike gn gibi akt, lke lme
doru hzla kouyordu.
Evet, gericiler ilk retim alannda da savalarn amlard. nk
ocua hangi eitimin verilmesi gerektii nemli bir sorundu. Burj uvazi
zorla ele geirdii iktidar yava yava kaybediyordu. l 789'da aristokra
siyi vurup ynetimi el ine almt burjuvazi, lkenin btn kazanlarn
kendisi yiyor, halka halkn payn, kendi hakkn vemeye yanamyordu.
imdiyse grevi bitmiti, demokrasinin gelimesi sonucunda bir gn y
netimin halk kitlelerine gemesinden korkup, kendiliinden gericilerin
yannda yer almt. Dnn volterci bujuvalar bugn gericilerdi, gerici
lerin kollarna sn yordu, nk siyasal gc bir smr arac olarak
kul lana kul lana dzenleri de kokumu, bozulmutu, toplumsal gler
erge elbette alaa edecekti onlar. Yarnn umudu Fransa' nn drt k
esindeki ilk okullar dolduran halk ocuklaryd, yarnn ilerici Fran
sa'snn ham maddeleriydi onlar. Bu ocuklar eitmek, onlar btn z
grlklere, insan mutluluuna dman din dogmalarndan, samalklardan
kurtarmak, bilgili, zgr yuttalar eklinde yetitimek gerekiyordu.
Mutluluk iin bilgi bata gelirdi. ncil' deki o sz, "Ne mutlu yoksul kafa
lara" sz, insanl alar boyunca yoksu lluk ve klel ie srkleyen,
dnyann en korkun yalanlarndan biriydi. Hayr, hayr, yoksul kafalar
1 36

sz insann hayvanla, tenin klelie ve straba zorlanmasdr. Yoksul

kafalar oaldka yoksulluk da oalacak, ounluk, bir hrszlar ve
ekiyalar aznlnca soyulacak, smrlecektir. Mutlu insan; hakkn bi
len ve isteyen insandr. ki bin yldan beri ezilen, korku iinde kvranan
insanl, yalnzca br dnya iin yaayan insanl Tevrat'n kara k
tmserliinden kurtarmak gerekiyordu. Eski bir Sami ncil' ini hala tek
toplumsal ve erdemli kitap olarak uygulamaktan daha sama ne olabilirdi.
Ne mutlu yoksul kafalara SZ sklp atlmalyd. Ne mutlu bilenlere, ne
mutlu aydnlk kafalara, eylem adamlarna, istemesini bilenlere. nk
yeryz bilen, isteyen insann, eylem adamnn olacak! Bu szler lk
lk ykseliyordu. Marc'n dudaklarndan, inan ve coku btn varl
n sam, uar gibiydi.
Hemen kararn verdi, Salvan' n nerisini kabul edecek, kasabaya ilk
okul retmeni olarak gelip ge:icil ie, halkn beyn inin ykanmasna kar
kacakt. len sonras rastlad aptalca tren bu iin rndan ktn
gsteriyordu. insanlarn kurtuluu ii uraacak, onlar yarnn kurtul
mu, zgr insanlar yapmaya alacakt. Bilgisizlik ve yalanlarn kurban
olan bu halk, ocuklarndan, hatta ocuklarnn ocuklarndan alp eit
mek, onlar yavaa, doruya, geree sayg duyan bir kitle haline getir
mek gerekiyordu. En byk, en nemli grev buydu, lkenin esenlii buna
balyd. Bu lke ki alard r baka uluslar kurtarm, aydnla kavu
turmutu. gn kararsz, zntl dnp dumutu, Genevieve'in
kol larndaki mutlulua glge dmesinden korkuyordu, oysa imdi karar
vemesine tek bir dakika yetmiti, nk znde sorun ayn yere kyor
du, eer mutluluunun bozu lmasndan korktuysa bunun da kkeninde ka
dnn din karsndaki tutsakl yatm yor muydu? Bayan Rouzaire' in
Capuc ins Manastrna ta d bu k zlar yarnn ne garip eleri, ne garip
anneleri olacaklard ! Kadnlar duyarl yaratklard ; din, duyarlklar, zaaf
lar ve hznleriyle kadnlan bir kez eline geirirse bir daha brakr my
d? nsanlar ykan, ocuklar kleletiren korkun makinalar eklinde
kullanacakt onlar. Kadn haksz yasalar ve gelenekler konusunda, erkek
le, alardr bir kavgay srdryordu. Din, kadn da ele geirirse top
lumsal mutluluk denen ey kal r myd? Aras alm bu iki kar cins a
rasndaki sava, sonsuza dek srerd i. Kadn ancak, bugnk efendisinden,
dinin etkisinden, ruhunu karatan. rten n yarglardan kurtulunca er
kein zgrlk ve mutluluk arkada olabilirdi. Marc ' n yreindeki kor1 37

ku, kendi kendine bile sylemekten ekindii korku da bu deil miydi?

Dini huzursuzluklarn evine girmesinden ekinmiyor muydu? Grevinden
bu yzden kamyor muydu? Her ne pahasna olursa olsun, evindeki bir
mutsuzluu bile gze alarak bu savaa girecekti. Doabilecek btn so
nular imdiden biliyordu ve bu yzden giritii bu sade savan temelin
de aslnda byk bir yiitlik saklyd. Yeni gelien bir demokrasinin en
yksek, en soylu grevini, yoksul, horlanan bir ilk okul retmeninin ge
lecek kuaklar yetitirmek, onlar gelecein mutlu yurttalar, eitlik ve
bar kentinin kurucular yapmak grevini stlenmiti. Geree tutkundu,
kesin gerei renip herkese retmek cokusuyla doluydu, tek amac,
tek grevi buydu.
Marc, ban kaldrp istasyonun saatine bakt, drd geiyordu, drt
treni kalkmt, alty beklemeleri gerekiyordu. Birden Genevieve' i grd,
kucanda ocuk, zgn zgn kouyordu.
- zr di lerim canm, dalp saati unutmuum. Anneannem, bir an nce
istasyona yetimek iin gsterdiim sabrszla yle kzmaya balad ki
bu ara ben de telatan zaman kavramn kaybetmiim.
Louise kucanda, sraya, kocasnn yanna oturdu. Marc glmseyerek
eilip ocuu pt. Louise ellerini uzatm babasnn sakaln tutmaya a
lyordu.
- Saat alt trenini bekleyeceiz sevgil im. Kimseler rahatsz edemez bizi
burda, oturur sohbet ederiz ... Zaten sana syleyecek baz eylerim var.
Ama Louise ' in babasn rahat brakmaya niyeti yoktu. ocuk oynamak
istiyor, babasnn boynuna atlyor, kucanda zplyor, tepiniyordu.
- Uslu durdu mu bari?
- Durmaz olur mu, anneannemin evinde sesini karamyor ki yavrucak, azarlanmaktan korkuyor. . Bak nasl sk sk sar l yor sana.
Sonra ocuu babasnn kucandan alp merakla sordu:
- Ne diyecektin bana?
- Henz bir karara varamadm iin sana amadm bir husus var...
Buraya retmen olarak atanmam neriyorlar, ben de kabul edeceim.
Sen ne diyorsun bu konuda?
Hemen cevaplamadan bir sre kocasna bakt. Marc, karsnn yre
inden geenleri gzlerinden okudu. Kadn nce sevinmiti bu habere, a
ma birden gzlerindeki sevinli ifade snp yerini artan bir endie almt.
Marc yeniden sordu:
.

1 38

- Evet, ne dnyorsun?
- Bi lmem ki! Senin iin umulmadk bir ilerleme, bu kadar erken olacan ummuyordum ... Ne var ki durum hi de iyi deil, fikirlerini herkes
biliyor, korkarm rahatsz ederler seni.
- phesiz, btn bunlar dndm, ama kavgadan kamak da alaka
bir ey.
- Sonra bir husus var, onu da sylemeden edemeyeceim, kabul edip
kasabaya inersek bykanneyle aramz bsbtn alabilir. Annem y
nnden bir sorun yok, nasl olsa gnln alrz onun. Ama anneannemi bi
liyorsun, ekilmez bir kadn, kasabaya, kil iseyle mcadele etmek iin
geldiini sanacak. Korkarm onlarla bsbtn kopar balarmz.
Bir sre sessizlik oldu, yeniden Marc konumaya balad :
- Bu durumda gelmemizi istemiyorsun demektir, kasabaya gelmemden
sen de honut kalmayacaksn.
Gzlerini kaldrp kocasna bakt.
- Neler sylyorsun can m, aklna ne uygun gel iyorsa onu yap. Gre
vin nasl gerektiriyorsa yle davran, dncelerine her zaman saygm
vard r, ne yaparsan iyisini yaparsn, sana inanc m sonsuz canm.
Ne var ki gizli bir tehlike sezinler gibi titredi sesi. Yeniden sessizlik
oldu. Marc karsnn elini avularna alp okaylaryla ona gven verme
ye alt.
- Kesin kararn verd in mi canm?
- Evet verdim, tersi kavgadan kamak olurdu.
- G lizc l ' Madem henz trenin gelmesine bir buuk saat var, hemen anneannen lere gidip on lara da haber verelim . Gizli saklmz olmasn istiyo
rum.

Kocasnn gzlerine bakarak konuuyordu, baklarnda byilk bir dil

rstlilk, biraz da hzn grd Marc.
- Haklsn sevgilim, hemen anneannenlere gidel im.
Usul usul Capucins A lanna doru yrmeye baladlar. Annesinin e
l inden tuttuu Louise'in kk admlar yznden pek yava yryorlard .
B u gzel nisan gn, b u ylesine tatl akam saatlerinde, ikisi d e dalgn,
birbirleriyle konumadan yryorlard. Capucins Alaninda kimseler yoktu.
Duparque' larin evi allm uykusuna dalm gibiydi. Bayan Duparque '
giri katndaki kk salonda oturur buldular. Ayaklarn bir iskemleye u
zatm papazlara orap ryordu. Bayan Berthereau ise, pencerenin ya1 39

n nda nak iliyordu.

Genevieve'in geri dndUUnU, hele de Marc ' la birlikte dndUUnU g
rnce ok atlar. BUyUkanne rgilsUnU brakp, buyur bile etmeden bek
lemeye balad. Marc, kendine kasabann retmenlii konusunda yaplan
neriyi, retmenlii kabul ettiini, bu hususu bildirmek iin geldiini
sylediinde, bayan Duparque irkildi, omuzlarn si lkti:
- Bu delilik olur yavrum! Bir ay bile kalamazsn burada.
- Neden kalamazmm?
- Neden mi? nk bize gerekli retmen dei lsin de ondan. Kasabann durumunu ok iyi biliyorsunuz, burda herkes sofudur. Devrimci fikir
lerinizle burada tutunabilmenize imkan var m, herkes kancay takar size.
- Takan taksn ne yapalm, ben de mcadele ederim, yenile yenile biz
de yenmeyi reniriz.
O zaman bayan Duparque fkelenmeye balad.
- Brak u amalar! Hep ayn ey, her zaman kendini beenmilik!
Tanrya kafa tutmak! Ne sanyorsunuz kendinizi, siz kk bir toz tanesi
siniz zavall yavrum, acyorum size. insanlarla Tanrnn elele verdii
byle bir mcadelede siz mi kazanacaksnz yani?
- Ben deil, akl ve gerek kazanacak.
- Evet, evet, anladk ... Ne nemi var bu samalarn. Beni iyi dinleyiniz, buraya retmen olarak gelmenizi istemiyorum. urda onurumla,
sessiz soluksuz yayorum, kapmda Genevieve' imi, sizin gibi dinsiz bir
adamla grmek benim iin ekilmez ey olur. Torunumu herkese rezil o
lan Al lahsz, vatansz birinin kars grmek . . . Utan verici dorusu. Bura
ya gelmeniz lgn lktr diyorum. Kabul etmeyeceks iniz.
Bayan Be1hereau bu se1 tatmadan zgn, ban nakna emi,
hi ses karmadan duruyordu. Tam karsnda kz Genevieve sapsar
kesilm i, kiik Lou ise korkuyla annesinin eteklerine sokulmutu . Marc,
bir tatszlk karmamaya kararl sesinin tonunu hi ykseltmeden sakin
sakin cevaplad .
- Tersine, kabul edeceim, kararm verdim, buraya yalnzca size bunu
sylemeye gelmitim.
Bayan Duparque birden lyi' kard, hasta olmasa okten yerinden
frlard. Hep dedii dedik olsun isterdi, kendisine kar gelinmesi lgna
evirmiti yal sofuyu. Azna geleni sylemeye balad.
- Neden kasabaya gelmek istediinizi bilmiyor muyum sanki, yine o
1 40

iren Simon iiyle uramak iin. O iren Yahudilerle birliksiniz, bura

ya gel ip aklnz sra ortal kartracak, ahlaksz katil in iz yerine susuz
birini zindana gndermeye uraacaksnz. Suu tanrnn en sevgili kulla
rna yklemeye alacaksnz yine ... Sylesenize, hadi sylesenize!
Marc glmsemekten kendini alamad; btn bu fkelerin derinliinde
yatan eyi seziyordu. Simon sorununu kurcalamasndan, gerek sulunun
yakay ele vermesinden korkuyorlard. Bayan Duparque'n az papaz
Crabot' nun azyd . Kasabada gericilie apka karmayan bir retmen
grmeye dayanamyorlard.
stifini bo:z.nadan cevap verdi:
- Elbette Simon sorununun peini brakmayacam, arkadamn su
suzluuna her zaman inandm, gerek suluyu ortaya karmak iin de e
limden geleni yapacam.
Bayan Duparque sert sert nce kz bayan Berthereau'ya, sonra torunu
Genevieve 'e dnd:
- Duyuyorsunuz deil mi sylediklerini, ve sesinizi karmyorsunuz!
Byle adi bir ie bizim de admz kartracak. Kzm zn din dman,
toplum dman biriyle evli olduunu herkes grp anlayacak ... Hadi ba
kalm, sen annesisin, bunun imkansz olduunu syle, ne kendi adn, ne
de bizim admz byle irkef bir ie bulatrmasna kzn engel olsun bakalm.
Son szleri kendi kzna, bayan Berthereau'ya dnp sylemiti. Ka
dncazn el leri titriyordu, nak brakmt. Birden kendini toparlaya
mad, bir sre sessiz durdu, sonra kararn verip kzna:
- Anneannen hakl kzm. Kocann byle bir ey yapmasna izin ver
memelisin, Tanrnn nnde senin de sorumluluun var. Kocan seni sevi
yorsa szn dinler, onu en iyi anlayan sen olmalsn herhalde. Baban akla
uygun szlerimi, arzular m h ibir zaman krmazd .
Genevieve heyecanla Marc'a dnd, kk Louise ' i barna bast.
Btn benlii sarsnt geiriyordu. Visitation rahibe okulundaki renci
l ii, ald dini eitim yeniden uyanmaya balyordu. Kendinden gemiti,
ama yine de, kocasna istasyonda sylediklerini tekrarlamaktan geri dur
mad.
- Marc ' n yarglarna sayg duyuyorum, hangisi doruysa o kendisi
karar verir.
Bayan Duparque dehet kesilmi, hastalkl ayan unutup dikilmiti.

141

- Cevabn bu ha! Sen ki dini bir eitimle yetitin, sen ki Tanrnn sevdii
bir ocuktun. Tanrya saygszlk ha, dinsiz yaamay kabul ediyorsun
demek. eytan yere serecek yerde eytanla birlik oluyorsun ha! Pek iyi !
Bildiini yap. Kocan sulu, cezasn ekecek, ama sen, sen d e ekeceksin,
ocuklarnza kadar hepiniz lanetleneceksiniz!
Kollarn uzatm, korkun bir hal almt, yle ki kk Louise'in d
kopmu, hkra hkra alamaya balamt. Marc hemen ocuu kuca
na ald, Louise atlp babasn kucaklad. Genevieve de hayatn birletir
dii kocasnn omuzlarna sokuldu.
Bayan Duparque barp duruyordu:
- Defolun, nz de defolun burdan . G idin bi ldiinizi yapn, sonunda ce
zasn siz ekeceksiniz. . . itiyor musun Genevieve, aram zda herey bitti,
sen kendi ayaklarnla onu brakp bu eve dnnceye dek. Ama er-ge,
mutlaka dneceksin, sen Tanrnn kzsn, yle bir dua edeceim ki so
nunda Tanr tamamen alacak seni . . . Defolun. defolun, gzme grnme
yin artk!
Genevieve karlat sahnenin korkunluu nnde arm, ne ya
pacan bilem iyordu. Marc karsnn el inden tuttu, kt lar. Bayan
Duparque yeniden koltuuna brakt kendini ve Capucins Alanndaki k
k ev, eski souk ve donuk sessizliine brnd.
Perembe gn Marc, Salvan'a gidip grevi kabul ettiini syledi.
Mays banda atanmas yapld, Jonville'i terkedip ba retmen olarak
Mail lebois ilk okuluna yerleti.
kinci Kitap
1.

Marc ilk derse gneli bir mays sabah girdi. Oku lun yeniden yaplm
byk dershanesi byk pencereyle alana bakyordu. Pencerelerin do
nuk camlarndan kvanl, canl, ak bir gn doluyordu ieri. ba
samakl bir kerevetin stne yerletirilmi retmen masasnn karsnda
rencilerin sralar uzanyordu, her stunda sekiz sra vard.
rencilerden biri yerine otururken mahsus devrildiinden bir grl
tdr koptu, ocuklar kahkahalarla glyorlard, Marc:
- ocuklarm, uslu uslu oturun. Sizi cezalandracak deilim, grecek
sini7, iyi anlarsak hep beraber renip hep beraber eleneceiz... Bay
1 42

M ignot, yoklamaya balayn, dedi.

ilk derste bay Mignot'un bulunmasn zellikle istemiti. Mignot ise
her haliyle dmanln belli ediyordu. Bu rezalete, yakn bir rezalete ad
karm byle bir adam bana baretmen olarak atamalarna pek
amt. B ir baka renci de tekileri gldrmek iin mahsus dnce,
M ignot srtmaktan kendini alamad. Yoklama balad.
- Auguste Doloir.
B ir ocuk, kvanl ve kocaman bir ssle haykrd:
- Burda.
Btn snf yeniden kahkahay bast. Az nce akadan devri len ocuk
tu byle baran. Dokuz yalarnda, akll, ama amatac grnl bir o
cuktu, duvar iisi Do oir'n oluydu. Hayli yaramazd , okulun altn st
ne getiriyordu.
- Charles Doloir.
- Surda.
Charles Doloir, az nce burda diyen ocuun kardei, iki ya k
yd. yle ince bir sesle burda demiti ki snfta yeniden f1na koptu,
kahkahalar balad . Charles, Auguste'e gre daha tatl, daha inceydi, ama
yaramazl kta abisinden hi de geri kalm yordu.
Marc se1 davranmamak iin yine ses karmad , bu grltc deli
kan l larla alaca -geni dershaneyi incelerken yoklama devam ed iyor
du. Jonvi l le'dc b y l e gze l kara tahtalar yoktu. Snfta kara tahta vard.
biri retmen iindi ve retmen masasn n arkasndayd , ikisi de renci
lerindi, sa ve sol duvarlarda yer alyorlard . Burda Jonvi l le'de bulunma
yan daha neler \'ard : Renkli resimler, arlk ve uzunluk l leri, maden
ler konusu, bitki ler konusu, hayvanlar konusu, yararl ve zararl bcekler,
yenebilen mantarlar ve au l u mantarlar ve bir yn kocaman haritalar.
Hatta dolabn birinde doldurulmu hayvan koleksiyonu ve baz fizik ve
kimya aletleri bile bulunuyordu. Ne var ki, bu okulda rencilerin ret
mene sevgisi eksikti, Marc, Jonville'de brakt rencilerini dnd, ne
gzel anlayorlard birbirleriyle. Bunda e lbetteki Simon'dan sonra gelen
retmen Mechain'in gsz, hasta, uyuuk olmasnn pay bykt, bir
birl ik salayamam, bu yzden de ell inin stndeki renci says krka
dmt. Her eyi yeniden bir dzene koymak, hereye yeni bir dzen
vermek gerekiyordu.
M ignot yoklamaya devam ediyordu:
1 43

- Achille Savin.
Kimseden bir ses kmad, M ignot rencinin adn bir kez daha tek
rarlamak zorunda kald. Oysa, memur Savin'in ikizleri sralarndaydlar,
balar nlerinde aptal aptal duruyorlard. Henz sekiz yanda olmalarna
ramen iki yzl, temkinli bir halleri vard.
Mignot yzlerine bakarak tekrarlad:
- Achille ve Phill ippe Savin.
Birbirlerine bakp burdaym demeye karar verdiler ve ikisi birden ra
hatlarn bozmadan
- Burdaym, dediler.
Marc armt, duyduunuz halde neden susuyorsunuz diye sordu.
Yaramazlar cevap vermeye yanamad lar, kendilerini savunuyorlarm
gibi gvensiz gzlerle retmeni szyorlard.
Mignot yoklamaya devam etti.
- Femand Bongard.
Yine bir ses kmad. Kyl Bongard ' n olu Femand, alk yzne
ramen salam yapl, on yalarnda bir ocuktu, dirseklerine dayanm,
gz ak uyur gibi duruyordu. Bir arkada uyard. Femand akn akn
bard.
- Surda!
ri yumruklarndan korktuklar iin yaramazlardan hibiri glp alay
etmeye yanaamad . Mignot bu sessizlik i inde en son ad da okudu.
- Sebastien Mi lhomme.
Krtasiyecinin olu sadaki ilk srada oturuyordu. Tatl yzl, ince,
ak ll bir ocuktu. Marc, bu sekiz yandaki ocuk gzlerine bakmaktan
mutlu, glmsyordu. Bu ,c,zlerde y,mnn uy:.,k insan ldyordu.
Sebastien, mzik notas kada duru. kvan bir sesle haykrd.
- Burdaym.
teki ocuklarn alayc koca seslerinden bambakayd bu ses.
Yoklama bitmiti. Btn snf Mignot'nun bir el iaretiyle dua etmek
iin ayaa kalkt. Simon'dan sonra gelen Mechain, kendi uygulamasn
rnek bir uygulama biiminde gsteren bayan Rouzaire'in etkisinde kalp
ocuklara dua ettirmeye balamt. Birinci dersin banda ve sonuncu
dersin sonunda her snf dua ediyordu. Bylece ocuklar szde Tanr kor
kusuyla daha sessiz dersleri dinlerlermi. Ayrca, rencilerin anne baba
larnn da houna gidiyor, ilk retim mfettii yakkl Mauraisin de uy1 44

gulamay beeniyordu. Oysa, elbette ki ders programnda byle bir garip

lik yoktu. Marc, yumuak ve kararl bir tavrla bu ii ksa kesti.
- Oturun ocuklarm. Buraya dua etmeye gelmiyorsunuz, anneniz ba
banz arzuluyorsa evinizde dua edersiniz, dedi.
Mignot sinsi gzlerle yle bir bakt Marc'a. Tastamam! Yaknda.yol
grnrd bu adama! Gelir gelmez duay kaldrmt. Marc, Mignot'nun
gzlerindeki anlatm karm t elbette, kasabaya geliinden beri herkes
ayn gzle bakyor, ayn eyleri dnyordu: ok ksa bir zamanda baa
rszl a urayp baka bir yere atanmasn bekliyorlard. Salvan, zaten
balangta ok dikkatli olmasn, bir sre iin hogrl grnmesini, in
ce bir politika izlemesini sylemiti. Oysa ite ilk admda duay kaldr
yordu. retmen krssnn ardnda, kara tahtann stndeki byk ha
da ordan kaldrmak geldi iinden. Mechain snfa ne konursa ses kar
mam, ne halleri varsa grsnler demiti. Marc balangta aceleci olma
mak, salam admlar atmak gerektiini dnd; zira mcadele edebilmek
iin her eyden nce, blgede sz geer bir insan durumunu kazanmak
gerekiyordu. Duvardaki d ier drt tablo da fena halde sinirini bozuyordu:
Paris ' i kurtaran Saint-Genevieve, sesler dinleyen Jean d 'Arc; hastalar iyi
letiren Saint-Louis ve at stndeki Napolyon. ocuklarn beynini hep
ayn yklerle ykayp duruyorlar, yarnn yurttalar olan ocuklarn k
k beyinlerini muc izelerle, d in i yala.n larla ve askeri zorbal klar, cenk ma
sallaryla zehirl iyorlard ! Btn bu samalklara ne zaman son verilecekti?
Akll, zgr, adalete sayg gsteren insanlarn yetimesi, gerei, doruyu
reten derslerle, eitim ve retmenle mmkn deil miydi?
lk ders Marc n rencileri kend isine alrmasyla geti, merakl ve
dikbal kkler retmenlerine yava yava snmaya baladlar, bekle
dii anlay domaya balan t, ilk derste varlan bu sessiz anlama son
derse kadar srd . B a l angtn, zaman zaman, Jonvi lle 'de brakt
renci leri iin buruk bir ac duyuyordu yreinde. Nice emek vermiti onla
ra, hepsi de ak ll ocuklard , oysa ite onlar bir baka retmenin, eski
arkada Jauffe'un ellerine brakmt. Jauffe'u tanrd, dalgacnn tekiydi,
ksa yoldan baarya ulamak, baardan ok gz boyamak isterdi. Uzun
bir aba sonucu kurduu yapy ykc el lere brakmak ne kadar acyd. Bu
acy dondurmak iin burda, bu kasabada, Maillebois'da bir baka eser ya
ratmak gerekiyordu, hznn ancak byle avutabilirdi. Gnler geip
dersler birbirini izledike grevine daha bir coku, daha bir heyecanla
1 45

verdi kendisini.
Maystaki genel seimlerden sonra kasaba da yeniden sessizlie dn
d. Eski hamam eski tast, ayn kiiler yeniden seildi ler, azlarn ama
mak iin bu kez de baka bir bahane buldular. Aman, yararsz sorunlarla
ortal bulandrrlarsa sz verilen refonnlarn yaplmas gecikirdi. Asln
da gerek bambakayd, adaylar arasndaki etin mcadeleden sonra, sei
lenler sessiz soluksuz bu baar larnn tadn kartmak istiyorlard.
Lemarnis da, Marcilly de yeniden s e i l m ilerdi ama, verdikleri sze ra
men Simon'un adn azlarna almyorlard. Oysa ite korkulacak eyler
kalmamt, seim bitmiti, grevleri yen i lenmiti . Simon 'un defteri d
ril lm il t , hem de iyi dilrlnt: bu konuda en kk bir sz sylerlerse
vatansz derlerdi onlara sonra. Kasabann teki bykleri de ayn kan
dayd lar, daha da abatyorlard, belediye bakan DaTas, aman kend ini ve
zavall Sinon" dilnyorsan imdilik bu iin stne varna, halkoyunun
uyan p gerei anlamasn bekleye lim demekten baka h ibir ey yapm
yordu. Sanki ortalkta artk ne S imon 'cular. ne de Simon dmanlar kal
mt ve tan bir konuma yasa saltanat siiryo rd u . Lel m ' lar, halla
btn yiite direnie ramen David'in yalvarp yakarmas yznden
Marc da e l i kolu bal beklemek zorunda kalyordu. David bo durmuyor
du asl nda, el altndan bilgiler topluyordu, kesin olmamakla beraber, mah
keme bakan nn j rinin karar salonuna girip, yasaya aykr bir biimde
yelerle konutuunu, onlar etki altnda b rakt n re n m iti. bu durum
larda mutlaka davann yeniden grlmesi gerel-; iyord u . Ama ne biiyi.ik
g lk ler iinde bulunduunun bilincindeyd i , kar tlar n uyarmamak iin
arat rmal arn gizli gizli yiiriityordu. Esl-; i s i ndc daha at e l i olduu halde
i lgi lenm iyormu gibi gri.innenin daha yararl o l d uu sonucuna varm t .
Si mo n sorunu uykuya dalm gibiyd i . To p l um s a l yapn n bu o n m a z yaras
gizli b i r sa n c g i b i srd il halde S i mo sorunu uzun zamandan b e r i ka
panm - gibiyd i . Bir halkn lgnla kaplp yava yava lmesi iin tek
bir hakszl k, tek bir adaletsizlik yeter de artar bile.
Marc bir sre t m yle okuldaki al masna verdi kend ini. Hakszl
ortadan kaldnnann, onarmann, imkansz k lmann tek geer yolu gele
cek kuaklar bilgili yetitirmekti. etin bir grevi yerine getiriyordu ve
hi bu kadar yalnz duymamt kendisini. Herkes ona kar yd, renc i le
ri, rencilerinin anne, babalar, yardmcs M ignot ve komu retmeni
Rouzaire. Son derece kt koullar iindeydi, be rencileri daha okulu
1 46

terkedip Hristiyan Kardeler Okulu'na girmiti. Korkun rzgarlar esiyor,

anne babalar papazlara gidip ocuklarn yeni gelen iren retmenden
kurtarmalar iin yalvarp yakaryorlard. O yeni retmen ki snfa ilk
girdii gn duay kaldrmt. Rahip Fulgence mcadeleyi kazandndan,
bir sre nce gnderdii iki papaz retmenini, Gorgias ve lsidore'u geri
getirmiti, phesiz bylece papazlar topluluunun btn phelerin s
tnde o lduunu gstermek istiyordu. Lazarus ortada yoksa bunun nedeni
yalnzca adamn lm olmasyd. alml alml dolayorlard, kasaba
sokaklarnda papazdan geilmiyordu. in daha beteri Marc ' n alayc bir
biimde horlanmasyd: Gericiler onunla sert bir mcadeleye girimek te
nezzlnde bile bulunmuyorlar, akln oynatp kendisini ldrmesini bek
l iyorlard . Mignot'nun ilk gn taknd o tavr hemen hemen kasabann
tm taknmt: Marc'n rezil olaca gn merakla bekleyorlard. Ne
demiti bayan Rouzaire: "ki aya kalmaz defteri drlr," demiti. lk
retim mfettiinin, ilk denetim gnndeki konuma biimi hasmlarnn bu
umudunu apak yanstyordu. Yakkl Mauraisin, Marc ' , retmen O
kulu ynetmeni Salvan'n ve kendi st olan akademi denetmeni La
Brazer'nin koruduunu bildiinden, alayc bir hogr iindeydi. imdilik
ses karmyor, retmenin daha nemli bir an yakalamaya urayor
du, ite o zaman Marc ' n kasabadan alnp baka bir yere atanmasn iste
yecekti. Duay neden kaldrdn diye sormaya bile kalkmad, daha neml i
bir durum yakalamay bekliyordu, retmeni salam bir yerden vurmak i
in pusuya yatmt. Yakkl Mauraisin' in keyfi yerindeydi, pek been
dii bayan Rouzaire ' le glp, kahkahalar atyordu. Marc, evresinin.
her szn, her hareketini izleyen casuslar ve hafiyelerle kuatldn
grd.
M arc ne zaman Salvan ' n yanna gitse, retmen Okulu'nun mdr
hep ayn eyleri sylyordu.
- Aman dikkatli ol dostum, Le Brazer dn ok imzal bir mektup ald
kasaballardan. Mektupta sizden cehennemlik adam, ocuklarmz zehir
leyen herif eklinde sz ediliyor. Davamzn bir an nce kazanlmasn
benim de ne kadar istediimi bil iyorsunuz; ama sanrm herey bir rpda
zmlenmiyor. . . nce kasaballar sizin kasaba iin yararl biri olduunu
zu anlasnlar, kendinizi sevdirin.
Marc ac ac gld.
- Haklsnz, yenmek iin bilgece ve akla davranmak gerek.
1 47

Marc kars ve kzyla birlikte Simon'un eskiden oturduu retmen

evine yerlemiti. Jonville'deki retmen lojmanndan ok daha byk,

ok daha dayal deli bir yerdi: iki yatak odas, bir yemek odas, bir salo
nu, ayrca mutfak vb. dier blmeleri vard. Btnyle tertemiz, gnlk

gnelik bir yerdi, iekli ve sebzeli bir baheye alyordu. Ne var ki tek

tk ve krk dkk eyalar hi de uymamt buraya, ve bayan Duparque

ile aralar alalberi glkle geinebi liyorlard. Her ne kadar kasabadaki
ayl biraz yksekse de bu para kyde aldndan farkszd, kasaba daha
pahalyd zira, ayrca belediye katipliinden ald ek cretten de olmutu.

Geimin hayli zor olduu bu kk kasabada ylda bin iki yz frankla ge

inmek zorundaydlar. Bu kadarck bir _parayla nasl insan gibi yaar, bir
retmene yarar bii:nde giyinebilirdi? Alabildiine kemerleri skmalar
gerekiyordu. ok zaman, dor.i drst giyinebilmek iin kuru ekmek ye
mek zorunda kalyorlard.

Genevieve, tam bir e, tam bir ev kadn olduunu gsterip kocasn e

l inden geldii kadar masraflardan kurtarmaya alyordu. Jonville'de

gsterdii olaanst almay kasabada da gstermeye balad, sknt
larn evreye sezdirmeden evinin ihtiyalarn evindekilerle karlad.
amarla, temizlikle, skk yrtkla, her eyle tek bana uramak zo
rundayd, kz kk Louise' i tertemiz. giydirip kuatyordu, ocuk haya
tndan memnun, her zaman gler bir yzle annesinin boynuna atlyordu.
Genellikle retmen yardmclar retmenlerin evinde yemeini yer,
buna karlk belli oranda giderlere katlrd. Mignot da ayn eyi yapsayd

Genevieve hi deilse giderlerin kk bir blmn olsun karlayacak

bir kaynak, bir yardm bulabilirdi ne var ki delikanl, bayan Rouzaire' in

di biledii bir kimseye yanamaktan korktuu iin yakndaki bir lokanta
da yiyordu yemeini. O da btn retmen yardmclar gibi yoksulluk i

indeydi, kk bir aylkla yaamak zorundayd, bu yzden ne doru d

rst giyinebiliyor, ne doru drs yiyebi liyordu, btn elencesi perem
be ve pazar gnleri rmak kysna gidip balk tutmakt. Kamn bir a e
vindeki yavan orbayla doyurmak zorunda kalmasna Marc sebep oluyor
mu

gibi

retmenine

fkesi. bsbtn

artmt.

Her

eye

ramen

Genevieve, M ignot'ya da yardmc olmaya, gnln ho tutmaya al

yordu: yrtk, skn olursa getir demi, bir akam rahatszlandnda o
na ila hazrlayp vermiti. Gerek Marc'a, gerek Genevieve'e gre Mignot

aslnda kt bir ocuk deildi, baz kimseler kafasn eliyorlard, ona

1 48

kar duyarl ve iyi davranlrsa sonunda kalbi kazanlabilirdi.

Genevieve' i asl zen mesele bykanneyle dargn olmalaryd. Ne var

ki kocasn zmekten ekindii iin bunu sylemeye cesaret edemiyordu.

Eskiden bayan Duparque, Louise' in stn ban dzer, armaanlar verir,
ay sonlarnda ve g zamanlarnda para yardm yapard. imdi kasabaya,
daha yakna, anneannesinin hemen burnunun dibine gelmilerdi, torununa
istese ok daha fazla yardm edebilirdi. Sonra, birbirlerine bu kadar yakn
olduklar halde, anneannesini grnce ban evinnek zorunda kalmas ne
korkun, ne ac eydi. yandaki zavall Louise dargn olduklarn
nerden bilecekti. ki kez yolda anneannesini grdklerinde ocuk minik
ellerini uzatp bykanneye bannt. Bu byle srp gidemezdi ya. Ni
tekim bir gn Genevieve pek heyecanl dnd eve, Capucins Alannda an
neannesiyle karlam, dayanamayp anneannesi ve annesiyle doya doya
kucaklam, Louise de rpnarak boyunlanna atlmt.
Olanlar Marc'a o syledi, kocas hi de kzmam, karsn glmseyerek kucaklam,

- ok iyi yapmsn canm, barmanz senin ve Louise iin ok iyi ol

du, sizler adna mutluluk duydum, zaten dorusu da buydu, ben onlara
kzyorum diye sizin de krgn olmanz isteyecek kadar ilkel bir adam
mym? demiti.
Ve yle cevaplamt kocasn Genevieve:
- Deilsin elbette sevgilim. Ne var ki kocasnn "gidemedii bir yere
karsnn gitmesi hi de ho deil.
- Neden ho olmayacakm? Evimizde huzur ynnden gerekli bu.
Sanrm ben artk grmem onlarla, zira anneannenle anlamamz im
kansz. Ama sen ve ocuumuz, zaman zaman byk anneye ve annene
urayn.
Genevieve birden ciddileti, dalgn, gzlerini yere dikti.
- Anneannemin evine sensiz gitmemem daha iyi. Kendimi, ancak bir
likte olduumuz zaman rahat duyabiliyorum . . . Aslnda sana hak veriyo
rum, benimle birlikte gelmek de senin iin ok g olur; te yandan imdi
tm ilintileri kesmek de benim iin g.

..
Balar bsbtn koparmamak amacyla Genevieve kzn yanna alp

haftada bir gn anneannesinin ve annesinin yanna, Capucins Alanndaki

kk eve gidiyor, Marc dersteyken, bir saat kadar orda kalyordu. Marc'a
gelince, kaynanalaryla yolda karlatklarnda selamlamakla yetiniyor-

1 49

du.
ki yl sren sabrl ve yorucu bir alma sonunda yeni retmen, bir
yn zntye, kendisine dman bir evrede grev yapmasna ramen
renc ilerini iyice kazand. Zaten doutan retmendi, ocukla ocuk o
luyor, onlarla birlikte glyor, onlarla birl ikte eleniyor, on larla seve seve
oynuyordu. Bir arkadatan da te, bir aabey gibi davranyordu onlara.
Marc derslerde ocuklarn karsna btn bilgilerini bir yana atp, onlarla
birlikte yeni renen bir insan gibi kard, btn gcn de burdan al
yordu zaten. ocuklara bir ey retirken, kendisi de yeni reniyormu
gibi kvan duyard. Ders program hayli yklyd: okuma, yazma, dil
bilgisi, imla, hesap, tarih, corafya, fen bilgisi, mzik, beden eitimi, ta
rm, el ii, yurttalk bilgisi, ahlak dersi. ocuklar anlayncaya dek ura
yor, her derse hakkn veriyordu. Her eyden nce retme biimine nem
veriyordu, yalnz kuru bilgi vermekle kalmyor, ocuklarn rendiklerini
zm lemelerine, yarnn aydn insanlar olmalarn salamaya alyordu.
Ah u bilgi tohumlar, kiiyi geree gtren yol ! Ne byk bir tutkuy
la adamt kendini geree! Neredeydi gerek, btn hatalar, yanlglar
hala dev gibi gerein karsna dikilip durmuyorlar myd? Sama do
malar stnde ykselen din bile tek gerein kendi gerei olduunu sy
lemiyor muydu? rencilerine, her eyden nce, akln, mantn, zellikle
deneyin dnda hibir gerek bulunamayacan retiyordu. i ocuu
olsun, kyl ocuu olsun, kendilerine dnya yuvarlaktr ve uzayda dn
yor dendiinde ocuklar, dini ykleri, Tanrnn l kiiliini, sa'nn
cisimlemesini ve diriliini kabul ettikleri kadar rahata, gvenle kabul e
diyorlard sylenenleri. Ama rencilerin iki bilgi arasnda bir ayrm ya
pabilmeleri, doruyu yanltan ayrabilmeleri iin btn bilgilerin deneyin
szgecinden gemesi gerekiyordu. Genellemeyle ortaya karlan her ger
ek yalandan teye gidemez, tek gerek deneylerle edinilen gerektir ve
deneylerle edinilen gerek de tektir, btndr, lmszdr. Katolik din
kitabnn braklp, bilimsel, dnyay ve insan bilimle aklayan bilimsel
bir din kitab zorunluluu da ite burdan douyordu. B i lgi, l geree
deil, diri geree dayanmal, insanln gelimesine hizmet etmeliydi.
Kii ancak gerekle zgrlne, mutluluuna kavuabilir, kii ancak ger
ekle yeniden dzenlenebilirdi. nsan iinde olutuu ve gelitii koulla
r, ortam tanmaldr. Marc ' n tek yntemi buydu, bilgi, salkl, huzurlu,
zgr bireyler yaratmaya almal, bilim, kitaplardaki l harfler deil,
150

hayat kayna olmalyd. Snfnda, renci lerini bilgiye kendi yarglaryla

varmaya zorlamak iin kitaplar bir yana atmt. ocuk ancak dokunduu
zaman nesneleri daha iyi tanyabilir, renebi lirdi. Onlardan tek istei,
herhangi bir olguya, deneyin szgecinden gemedike asla inanmamala
ryd. Kantlanmam btn olaylar, olgular gelecek aratrmaclar iin bir
yana braklmalyd. .. nsanlar o byk, o gzel gven ve kardelik yap
sn ancak edinilmi, kazan lm , kantlanm gereklerle kurabilirlerdi.
Olgular insan kendi gzleriyle grmeli, inanlmas gerekene kendi deer
yarglaryla inanmal, yarg gcn, kiiliini mantksal nedenlere dayana
rak gelitirmeliydi . te Marc'n retim yntemi buydu ve kiilikli insanlar bu yntem dourabilirdi.
Ne var ki bilmek de yetmiyordu, toplumsal bir ba, srekl i salam bir
akl gerekirdi, Marc, toplumsal ba ve srekli salam bir akl adalette
buluyordu. Hakk olan ey elinden alnan bir ocuun, nasl iddetle kar
koyup, "Doru deil bu!" diye bardn ka kez grmt. Her haksz
l k bu kk ruhlarn derinliinde onlara sonsuz ac ektiren byk bir
frtna yaratyordu. Bu, adalet duygusunun vazgeilmez, mutlak bir duygu
olduunu pek iyi ortaya koymaktayd. O, ocuktaki bu hakszla kar
kk bakaldndan, doru ve gerek duygusundan kalkyordu, zira hayat
bu kk ruhlar henz yalan ve hakszlklarla trpleyememiti. renci
lerine gsterdii yol gerekten adalete giden yoldu. Bir yanlgya dtk
lerinde doru yolu ocuklar kendi yarglaryla arayp bulabilmeliydiler.
Yalan sylediklerinde onlara, bu yalanla arkadalarna ne byk bir hak
szlk ettiklerini retmeye urayordu. Verdii devleri yapmaz, dersle
rine almazlarsa bunun acsn yalnzca kendilerinin ekeceine inand
ryordu onlar. Bir ocuk su ileyince, okluk suunu kendisi sylyor,
kendi kendini suluyor bylece de balanmaya hak kazanyordu. Sonun
da bu kk ruhlar eitlik, hak severlik duygularyla donanmaya, snfla
rnn, onlarn devleri ve haklar sayesinde iyi bir snf olmasna urama
ya baladlar. phesiz iyi insann, gelecein salkl ve mutlu insannn
yetimesi kolay olmayacakt, eitli glkleri yenmek, ykmlara gs
germek gerekecek, okulunu grevini yerine getirmesi, nice gelecek kuak
larn abasn isteyecekti. Evet, bilgi; gelimenin i lk kouluydu, ne var ki,
adalete sayg gsterilmeden, adalet duygusu olmadan, insanlarn mutlulu
u iin, hibir kesin sonu alnamazd. En iyi eitimi grd halde bur
juva snf neden byle rm, kokumutu? nsanlardan aldn, in

151


sanlarn kanuni payn geri vermeye yanamadndan, fakir fukaray s

mrdnden, hakszlk peinde komasndan byle ksa zamanda r

yp kokumutu. Burjuvazinin gzden dmesine dayandrarak eitimi
sulamaya kalkanlar, bilgi dknler yaratyor, aclan, skntlar, dertleri
arttryor diyenler var. phesiz bu yalanlar ve adaletsizlikler topluluun
da bilginin bilgi iin gelimesi insanln ykmyla sonulanrd. Bilim a
dalet iin almal, bilim, zgr ve bar bir sonuca gtrmeli, gelece
in zgr, bar, karde kentini kurmalyd.
Doru olmak da yetmezdi, Marc, rencilerinden iyilik ve akla a
lmalarn istiyordu. Her ey ancak ve ancak akla ve ak iin ieklene
bilirdi. Dnyann odak noktas burda, bu evrensel birlik ve arzu atein
deydi. nsanlarla birlikte yaamak bir ihtiyat; bireysel eylem, zorunlu
kiisellik, her bireyin zgrl, evrensel bir varln bamll altndaki
farkl almasyla karlatrlabilirdi. nsan tek bana bir gt, bir var
lkt ama eylemleri, davranlar, bir topluluk iinde yaamaya balaynca
bir anlam kazanabiliyordu. Sevmek, kendini sevdirmek, bakalarn sev
dirmek; retmenin grevi btnyle bu U szckte buluyordu kendini.
Sevmek. Marc btn yreiyle seviyordu rencilerini, kendini btnyle
onlara veriyordu, biliyordu nk, retmek iin sevmek gerekirdi, insan
duyarlandran,

inandran

yalnzca

akt

nk.

Kendini

sevdirmek.

Marc ' n da her saat, her derste yapt baka bir ey deildi zaten, kk
lerle karde gibiydi, asla korkutmuyordu onlar, inandrma, sevgi, aabey
lik, arkadalk yoluyla kazanyordu rencilerini. Bakalarn sevdirmek.
Srekli abas bu deil miydi? Onlara her zaman kendi mutluluklarnn
bakalarnn mutluluuna bal olduunu sylemiyor muydu? Btn bir
snf baarl olduunda btn rencilerin kvanc Marc'n baarya ula
tnn en gzel rneiydi. phesiz okul bir kltr kayna, bireyin kurtu
lu ve coku kayna olmal, ocuk kendi yarglarn kendi vermeli, kendi
aklnn dorultusunda hareket etmeliydi. Ne var ki, bu youn kltr rn
herkesin ortak mutluluunu salayamazd. Bir yurtta dnn ki bep
kendi yararna alyor, hep kendi zaferinin sevincini dnyor, baka
larnn mutluluuna gzlerini kapyor, bu insandan daha yalnz bir yaratk
var mdr? retim ve eitim, gcn insanl bir aile halinde birletir

mekten alr. Btn istei; gnlk gnelik, kardelik ve kvan dolu, ark,
kuhkaha dolu, mutlu yaam reten, rencilerini bilime, geree, adalete
l11 1 1 1 layan, uzun abalar sonucu, eitilmi, mutlu kuaklar yetitiren ilko-

1 52

kullarn varln grmekti.

Marc, derslere balad ilk gnden beri, ocua verilen iddet, dehet
ve budalalk eitimine kar durdu. Kitaplar, resimler, hemen her saat su
nulan derslerle ocua hep yan l bir eitim veriliyor, en gulnn en

hakl olduu ileri srlyordu. Kitaplar kymlarla, alt st edilen kentlerin

ykleriyle doluydu. Tarih adna, kanl sayfalar, savalar, fetihler, insan
lar krp geiren generallerin adlar retiliyor, krpe beyinler, ovalar
kana boyayan ordularn grlt patrtlaryla zehirleniyordu. rencilere
armaan olarak okulca verilen kitaplardan tutun da, ocuk gazetelerine, o
kul defterlerinin kapaklarna kadar hepsi, birbirlerini boazlayan ordula
rn, tutuan gemilerin ykleri, resimleriyle, insan insann kurdu yapan
ykmlarla doluydu. Eer bir sava anlatlmyorsa bu kez de, youn karan
lklar kayna sama bir efsaneye yer veriliyordu: Fransay dua gcyle
kurtaran bir ermi, sa ya da Meryem' in; lkenin btn nimetlerini zengin
lere sunan bir mucizesi, bir ha iaretiyle toplumsal ve siyasal glklerin
stesinden gelen bir papaz. Btn bu efsanelerde insanlardan hep boyun
emesi isteniliyor, te yandan Tanr, fkeli, kzgn, gkyznde imekler
aktran bir Tanr eklinde tantlyordu. Hep korku ileniyordu. Tanr
korkusu, eytan korkusu gibi. Daha ocukluktan, birey, alak ve irkin bir
korku duygusuyla yetitiriliyor ve cehalet, yalan iinde hayat bulan bu
korku mezara dek insann ardn brakmyordu. Dnyann nimetlerini b
len efendilerin de istedii bu deil miydi, diledikleri gibi kullanabile
cekleri kleler yetitirmek deil miydi, insanlar kurulu dzeni kr kr
ne savunmaya hazr askerler haline getirmek deil miydi? nsanlk klt
rn savalarla doldurmak ne acayip bir eydi! Bu kltrn kaplar, so
runlarn klla zmlendii eski alarla birlikte kapanmalyd artk.
Bugn uluslar varlklarn srdryorlarsa sava olduklarndan m ayak
talar? Kim byle sama bir eyi sylemeye cesart edebilir. Yarnn galip
leri hasmlarn cenk alannda deil iktisat alannda yenenler, emei rgt
lemesini, halkna daha ok sosyal adalet ve mutluluk getirmesini bilenler
dir. Fransaya den grev de buydu. Devrimini tamamlamak, kendi hal
kn ve tutsak halklar kurtarmak. Oys;:t halk asker yetitirmek gibi dar bir
gr, dar bir kafayla dzenlenmiti eitim, Marc ' zen, fkelendiren
buydu. Ulus bir savatan km, trl ykmlara uramt, ykmlarn a
cs:yla, sava bir halk, asker bir halk yetitirmeye kalkmak zararsz g
rnebilirdi, ama gnn iren knts de ite burdan, orduya alabildii-

1 53

ne bel balamaktan, demokrasiyi generallerin eline teslim etmekten dou

yordu. Bir ulusun, silahl komular arasnda gvenliini korumas zorun
luymu, gzel, peki yarnn emekilerini, zgr ve drst yurttalarn ye
titirmek zorunlu deil mi? Elbette, hem ok daha zorunlu. Bir kez btn
Fransz halk gerekleri rensin, istemeye balasn, en gl silahlarla
donatlan imparatorluklar bile, onun gerek ve adalet dolu soluuyla
kecektir.zgr, bilen, isteyen bir halkn baardn ordular, toplar, tfek
ler asla baaramaz. Halklar halklar uyandryor, ve halklarn deneysel bi
limle yitiip tek tek ayaa kalktklar gn savan sonu gelmi, barn za
feri balam olacak. lkesinin bir aydn olarak kendisi iin bundan daha
gzel bir grev dnemiyordu Marc, yurdunun byilklnil; kurduu bu
dn gereklemesinde, btiln yurtlarn tek bir yurt iinde birlemesinde
gryordu. Bunun iin de ocuklarn eline verilen kitaplar, resimleri akln
szgecinden geiriyor, dini yalan ve mucizeleri, kanl savalar bir yana
brakp, elinden geldiince, bilimin gerceklerini, insanln yararl al
malarn retmeye urayordu. Mutluluun tek kayna emekti.
kinci yl Marc ' n abalar rnn vermeye balamt. Marc okuldaki
btn rencileri iki snf altnda toplamt. Snflardan birinde dokuz, on
U yalarndaki renciler, dierinde ise, Mignot'nun okuttuu alt, dokuz
yalarndaki renciler vard. Zamandan kazanmak ve renciler arasnda
bir ilerleme yarmas yerletirmek amacyla mzakereci renci usuln
de koymutu. Tek bir dakika bile bouna gemiyor, yazl devler, szl
okumalar, tahtada yaplan aklamalar gibi btn okul almalar ayn an
da ve ayn dzen iinde yilrtillyordu; btiln bu almalarda rencilere
elinden geldii kadar bamszlk tanyor, onlarla sohbet ediyor, kar
koyduklar hususlar beraberce tartyor, kesin, doru, gerek olan kendi
kafalaryla bulmalarna urayor, hibir fikri, retmenlik yetkisini kul
lanp zorla kabul ettirmeye kalkmyordu; her iki snf da sonsuz bir kvan
iinde, durmadan kendini yenileyen bu canl retim ynteminden honut,
canla bala alyordu. rencilerinden istedii yalnzca, byk bir te
mizlikti, ocuklar oynamaya gider gibi emeye gtryor, her dersin
,9rtasnda ve sonunda pencereleri ardna dek ap snf gzelce havaland
ryordu. Marc'dan nce ocuklar yalnzca snfn tozlarn silpryorlar
m, oysa bu tozdan topraktan mikrop almalarna sebep olabilirdi. B u
yzden Marc rencilerine sngerden yararlanmay, sprmeden nce
ortaln gzelce slatlmas gerektiini retmiti. Kkler dinlenir gibi,
1 54

oyun oynar gibi severek, kvanla yapyorlard bu temizlii. Gnel i gn

lerde, salkl, neeli yavrularn doldurduu aydnlk, geni salon; tam bir
kvan yuvas gibiydi. Marc ' n atanmasndan iki yl sonra, gnel i bir
mays gn, ilk retim mfettii yakkl Mauraisin, retmenin hatala
rn yakalamak amacyla, nceden haber venneden, sabahn ilk saatinde
snfa dt. Ama ite, iki yldr frsat kol lamas hibir ie yaramamt,
retmenin baka bir yere atanmasn isteyecek bir ak yakalayamamt,
bu yzden de pek fkeliydi. Kasabada alt aydan fazla diki tutturmamas
gereken, bu kuruntucu herif, bu beceriksiz devrimcinin hala yerinden oy
namamas alacak eydi.
renciler henz snf ykama iini tamamlamak zereydiler. Ceketi
nin iinde kaybolan, ufak tefek, pek alml yakkl Mauraisin bu durumu
grnce endieli endieli bard :
- N e ? S u basknna m uradnz byle?
Marc ocuklarn sal ynnden, snfn sprlmektense ykanma
sn daha yararl grdn aklaynca mfetti omuzlarn silkip cevap
lad:
- Yine bir yenilik m i ! Ynetimin fikrini almanz gerekirdi. Zaten bu
yaptnz hi de sala uygun dei l, ocuklar su iinde, hastalanabi lir
ler . . . Ynetimden izin almadnza gre yine eskisi gibi snfn sprl
mesine devam etseniz daha iyi olacak.
ocuklar birka dakika dinlendikten sonra denetime balad, dolapla
rn iine dek her yeri inceden inceye gzden geirdi, ne var ki, her ey
tertemiz, her ey dzenliydi. Dolabn iinde muzr kitaplar, anarist yayn
lar aryordu akl sra. rencileri nnde yksek sesle konuup retmen
lerini gzden dnneye urayor, her eyi eletiriyor, kzn altnda
buza aryordu. ocuklar sralarna oturdular, mfetti bu kez szl de
netimine geti.
nce M ignot'ya saldrd, nk sekiz yandaki kk Charles Doloir,
konu henz incelenmediinden bir soruyu cevaplandramamt.
- Demek program yetitiremediniz? ki ay geti, rencileriniz bu ko
nuyu gnn olmalydlar!
Mignot ayakta, saygl duruyordu, ama mfettiin byle konumas
cann skmt, dnp Marc'a bakmakla yetindi.
- Bir dakika mfetti bey, derslere aklk kazandnnak iin programn
bir ksmn ben kardm. ocuklarn, kitaplara sk skya bal kalmak155

tansa, baz bilgileri kiisel deneylerine dayanarak edinmeleri daha iyi

deil mi, bylece bir yl iinde renciler konularn biltnilne varm, bil
tnilnil kavram olurlar.
Mauraisin tam bir hor grilyle bakt.
- Nasl baym, programdaki konular keyfinize gre mi seeceksiniz
yani, cannzn istediini alp retecek, istemediini brakacak msnz?
nderlerinizin gsterdii yoldan ok, keyfinizin beendii yoldan gitmek
niyetindesiniz galiba? Galibas yok, gn gibi ak, baksanza snfnz ne
kadar geri kalm.

Sonra Doloir'n teki ocuu, on yandaki Auguste' kaldrp ona te

rriln ne olduunu sordu. Fransz devriminin nderleri olan Robespierre,
Danton ve Marat'nn adlarn saydrd, ve ocua,
- Marat gilzel miydi yavrum? dedi.

Auguste, Marc ' n akll bildii bir ocuktu, ama biraz dalgac ve sn

fn maskaralarndand. B ilmediinden mi yoksa eytanlk olsun diye mi

yle cevaplad:
- Ah, ok yakklyd baym!
Biltiln snf zevklenip sralara kapand.
- Hayr, hayr ocuum, Marat canavar yilzl adamn tekiydi, alaklk-

lar, iledii cinayetler yilzne vunnutu.

Ve Marc'a dnilp acemice ekledi:

- Marat'nn gzel olduunu siz mi rettiniz yoksa?

Marc glmseyerek cevaplad:

- Hayr baym.
ocuklar

yeniden

glmeye

baladlar.

ocuklarn

susmas

iin

Mignot'nun sralar arasnda dolamas gerekti. Yakkl Mauraisin bozum

olIQutu, Marat'dan, Charlotte Corday'e geti, ne var ki ans bu kez de
yaver deildi, bilyilcek grilnce daha bilgili sanp onbir yandaki Femand
Bongard' kaldrd.
- Siz, ordaki iman ocuk, Marat'nn nasl ldn syleyebilir mi
siniz bana?
Mfetti yanl kapy almt. Femand renmekte ok byilk glk
eken kaln kafal bir ocuktu, zaten renmeye hevesli de deildi, hele de
isimler ve tarihlerden pek holanmazd. Ayakta, gzlerini kocaman am,
aval aval bakyordu.
- Syle bakalm ocuum, Marat eceliyle lmedi deil mi?

1 56

Femand azn am, yle sessiz soluksuz duruyordu. Arka sradaki

arkada "Banyoda ld" diye fsldad. Bunun zerine Femand, bararak
mfettiin sorusunu cevaplad:
- Marat ykanrken suda bouldu.
renciler bu kez tam patladlar, Mauraisin de bsbtn ileden kt.
- Gerekten bu ocuklar budala. .. Marat banyoda ykanrken, Fransa 'y, kanl bir canavardan kurtarmak iin kendini adayan Charlotte
Corday adnda gen bir kz tarafndan ldrld ... Size hi bir ey re
tilmemi demek, retilseydi bu kadar basit sorular cevaplayabilirdiniz.
Daha sonra ikizleri, Archille ve Phillippe Savin'i din savalar konu
sunda sorguya ekti, yeteriyle doyurucu cevaplar alabildi. Bu iki ocuk
snfta hi sevilmezlerdi. kisi de sinsi ve yalancyd, arkadalarn ikayet
edip dururlar, snfta olup bitenleri babalarna yetitirirlerdi. Mfetti, bu
sinsi tavrl kkleri beenmi, onlar rnek olarak gsteriyordu:
- te hi olmazsa bu ocuklar bir eyler biliyor.
Sonra yeniden Phillippe'e sordu:
- Dini grevleri tam anlamyla yerine getirmek iin ne yapmak gerekir,
syle bakaym.
- Kiliseye gitmek gerekir baym.
- phesiz kiliseye gitmek gerekir, ama bu yetmez, dinin buyurduu
her eyi yapmalyz. Anlyorsun deil mi ocuum, dinin buyurduu her
eyi.
Marc, akn, mfettie bakakald. Yine de byle zel bir soruyu neden
sorduunu anladndan araya girmedi, zira yakkl Mauraisin' in tm a
mac bu konuda Marc ' n azndan sz alp yaymakt. Amac besbelli buy
du ki, bu kez de, sert bir sesle ayn eyi Sebastien Milhomme'a sordu:
- Siz, ordaki, kumral sal, syleyin bakaym, din ne buyurur?
Sebastien, ayakta, zgn ilzgiln, hibir ey sylemeden duruyordu.
Snfn en iyi rencisiydi, zeki, salam karakterli, tatl bir ocuktu. M
fettii doyuracak bir cevap bulamadndan gzleri yaarmaya balamt.
Ona byle bir ey retilmemiti. Henz dokuz yanda bu kililk ocuk
kendisine sorulan anlamyordu bile.
- Yzme aptal aptal ne bakyorun kk budala, sorum ak deil
mi, cevap versene.
Marc dayanamad artk. ylesine sevdii rencisinin bylesine bu
naltlmas katlanlr ey deildi. ocuun yardmna yetiti.

1 57

- B ir dakika mllfetti bey, dinin ne rettii din kitaplarnda yazldr,

din kitaplarn okutmak ise bizim programmzda yok. Bu ocuktan byle
bir soruyu cevaplandrmasn nasl isteyebilirsiniz?
Mauraisin' in bekledii de buydu, fkesini aa vurdu.
- Sizden ders alacak deilim retmen bey, ben ne yaptm biliyo
rum, bir ocuun lllkesinin diniyle i lgili bir soruyu genel izgide de olsa
cevaplandrmad bir okula okul denemez.
Marc duru bir sesle tekrarlad, o da kzmaya balamt.
- Tekrar ediyorum bay mllfetti, ben burada din kitab retmedim. Siz
yanlyorsunuz galiba, buras Hristiyan Kardeler Okulu deil, dinle ilgisi
olmayan, akl ve bilime dayal eyleri reten cumhuriyeti ve laik bir o
kuldur, bunu unutmayn, gerekirse bu durumdan stlerimi haberdar edeceimi de bilin.
,
Miuraisin biraz ileri gittiini anlamt. Zaten Marc'a her kafa tutu
unda kendi st olan akademi mllfettii Le Brazer'yi dllllnmekten de
kendini alamamt, stllnlln bu delikanly tuttuunu, ciddi olaylar ve
kantlar olmadan onu yerinden oynatmayacan biliyordu. Le Brazer de
zaten bu densiz retmen gibi dllllnyor, resmi okullarn din konusunda
btnyle tarafsz kalmasn istiyordu. e yarar hibir sonu elde edeme
den, bir iki eletiriyle denetimine son vermek zorunda kald. renciler
bile gln bulmutu onu, salar dzgn taranm bu ufak tefek alml a
damn fkeden kudurmu hali holarna gidiyordu. Yakkl Mauraisin
snftan karken, Mignot, Marc ' n kulana eilip usul bir sesle:
- "Kt rapor verecek bize, varsn versin, siz hakl snz, gittike hay
vanlayor bu adam," dedi.
M ignot bir sllreden beri daha ok yaknlayordu Marc' la. Marc d
rstl ve gsterdii yakn ilgiyle yardmcsn kazanmt; elbette ki
Mignot henz her konuda retmeniyle ayn fikirde deildi, stlerinden
ekiniyor, ilerlemesine engel olunmasndan korkuyordu. Ama drst bir
ocuktu, yava yava retmeninin izgisine girmeye balyordu.
Marc, kvanl bir sesle cevaplad:
- Kt bir rapor mu verir dedin, sinsi saldrdan baka hibir ey ya
pamaz merak etme . . . Bakn, bayan Rouzaire'in snfna giriyor, ite arad
yeri, Tanrnn evini buldu. in kts davranlarnn znde siyasal ol
mas. Kendini dinci lere beendirmeye alyor.
Gerekten de, yakkl Mauraisin her denetiminde Rouzaire' in rapo1 58

runu vg dolu cmlelerle dolduruyordu. N asl doldurmasn ki! Bayan

Rouzaire kz rencilerini kiliseye gtryor, din kitabndan paralar oku
tuyor, retiyor, mfetti onun rencilerine cannn istedii kadar dinle
ilgili sorular sorabiliyordu. Hele de Rouzaire ' in rencilerinden biri, k
k Hortence Savin pek bilgili bir kzd, Kudas trenine hazrlanyordu ve
ermi kadnlar tarihi konusundaki derin bilgisi Mauraisin'i artmt.
Kardei gibi kaln kafal olan Angele Bognard ise, renme konusundaki
derin arzu ve abasna ramen dinin ana ilkelerini pek sayamyordu. Oku
la yeni balayan alt yandaki Lucile Doloir tersine ok akllyd, ilerde
ok akll bir rahibe olabilirdi. Ders bittiinde Marc, Mauraisin' i yeniden
grd, bayan Rouzaire yakkl mfettii okulun kapsna dek uurluyor
du. zden bir tavrla, e llerini kollarn sallayarak konuuyor, yanp yak
nyorlard. phesiz erkekler okulunun iren retmeninden sz ediyor
lard, iki yldr u adam kasabadan atamamlard.
Kasabal Marc ' n atlmasn beklerken ona almaya balamt. Bele
diye Bakan Darras, belediye meclisinin bir oturumunda retmeni ak
a vmt bile. Bir ilgin olay durumunu daha da salamlatrd:
Hristiyan Kardeler Okuluna geen iki renci yeniden eski okullarna
dnmt. Bu gsteriyordu ki kasaballar artk Marc'a gveniyor, Marc '
kabul ediyorlard. ki ocuun eski okullarna dnmesi, o zamana dek pek
parlak grnen din okulunu gzden drmt. Marc'n deyimiyle, bil
gelik ve sevgi stn gelmi, resmi okul, hakk olan yeri, ilk sray yeniden
kazanmt. Papazlar ve keiler arasnda bir kuku rzgardr esmeye
balad. Ne var ki saldr Marc ' n hi ummad bir eyden geldi.
Mauraisin din konusunu kurnazca bir yana brakp, gerek belediyede, ge
rek baka yerlerde, ellerini havaya kaldrp ocuklarn su iinde yzd
n, salklarndan endie etmeye baladn yayyordu. Bylece byk bir
sorun ortaya kt: okul ykanmal m yoksa sprlmeli miydi? Kasaba bu
konuda ikiye ayrlmakta gecikmedi, herkes hararetle tartyor, kendi d
ncesinin doruluunu savunuyordu. Memur Savin bu ykama iinin id
detle karsndayd, hatta bir ara iki ocuunu okuldan almaya kalkt.
Marc sorunu eflerinin nne gtrmekte yarar grd, onlardan karar bir
salk kurulunun vermesini istedi. Konu aratrld, ciddi bir ekilde ince
lendi, uzun uzun tartld sonunda kurul snfn ykanmasnn sala daha
uygun olduu kararna vard. Bu karar Marc iin tam bir zaferdi, bylece
ocuk anne ve babalarn da kazanm oldu, memur Savin hakszln
1 59

herkesin iinde sylemek zorunda kald. Hristiyan Kardeler Okuluna ge

en bir renci eski okuluna dnd, din okulunun son derece pis olduu
konusunda sylentiler yaylmaya balad.
Marc, kasabal kendisini sevmeye balad diye bo dlere kaplmaya
kalkmad, durumun henz ok nazik olduunu bilmiyor deildi, kasabay
papazlarn zehirinden kurtarmak henz yllara balyd. Dikkatli admlarla
ufak ufak ilerlemeye bakyordu. Gnbegn kazand kk baarlardan
son derece mutlu, mcadelesini srdryordu. Genevihe ' in arzusunu
krmayp Duparque' larla barmaya da raz olmutu; bu barma imkann
da o Unlu, ykamal m, sprmeli mi tartmas dourmu, hanmlar ilk
kez Marc ' n bir fikrini onaylam, okul ykanmal fikrini savunmutu.
Bylece Marc, zaman zaman, kars ve kzn alp bayan Duparque' larn
Capucins Alanndaki evlerine yeniden gitmeye balamt. Her iki yal
hanm da tatszlk dourabilecek konulardan zellikle kanp resmi bir
tavr taknyorlard. Byle bir konuma da elbette itenlikten ok uzak ka
lyordu. Her eye karn Genevieve hayatndan memmundu, anneannesini
ve annesini, kocasndan gizliymi gibi yalnz bana grmeye gelmek onu
son derece skyordu, ama ite artk bu skntdan kurtulmutu. Bu bar
madan sonra hemen her gn onlar grmeye geliyor, bazen Louise' i yan
larnda brakyor, iki ev arasnda mekik dokuyordu. Duparque' larn yeni
den sevgi ve kk armaanlarla gnln eldii karsn mutlu grmek
ten memnun, bu gidi gelilere aldrmyo_rdu Marc.
Marc' iki yldan beri terkettii Jonville kyndeki bir dostu bir pazar
gn yemee armt. Kyn imdiki durumuyla yle bir kar latnn
ca iki ylda kasabada hayli yol aldn daha iyi anlad. retmenin, top
lumlarn ilerlemesi ya da gerilemesindeki payn bu kadar belirgin bir bi
imde hi grmemiti u ana kadar. retmen gereki ve ilericiyse bu
lunduu toplum da ileriydi, retmenler yanlglar ve gnlk abalar iin
deyse bulunduu toplum da km demekti. Jonville kat karanlklara,
durgunlua, yoksul lua gmlmeye balyordu. Bir zamanlarki mutlu e
serin ykldn grmek son derece zd Marc ' ve bu ykmn tek nedeni
yeni retmen Jauffre'un kt tutumuydu. Jauffre kiisel karlarn d
nen bir retmendi. Ufak tefek, esmer, amatac, hileci, gzleri f ldr f ldr
dnen bir adamd. Babas yoksul bir demirciydi, kyn papaz babasndan
onu alp yetitirmi, daha sonra bir baka papaz, bir kasabn esmer bir k
zyla

evlendirerek Jauffre'a ylda iki bin franklk bir gelir salamt.

1 60"

Bylece papazlarla birlik olmann yararn ok iyi kavramt, bir gn daha

da ykselmek iin rahiplerin eteine sarlmak gerekiyordu. Zaten ylda iki
bin frank geliri olmas imdiden onu saygn kiiler arasna yerletirmeye
yetiyordu. zellikle efleri pek beeniyorlard, szgelimi Ferou gibi alk
tan kvranan, yaamak iin ynetime yapmak zorunda kalan biri deildi,
her yerde olduu gibi eitimde de lokmann btnn zenginler yutuyor,
yoksullarn az ak kalyordu. Kyller Jauffre'un servetini abartyor, a
barttka da sayglar daha ok artyor, her grdkleri yerde apkalarn
karp selamlyorlard. Elbette ki Jauffre da bu saygdan yararlanmay
ihmal etmiyordu, zaten insanlar ve nesneleri karna en-uygun biimde
kullanmakta ustayd. Paradan baka hibir eye inanmazd, bu yzden de,
duruma gre, hem iyi bir cumhuriyeti, hem kafatas, hem sofuydu. K
yn sofu bir ky olduunu anlamayacak kadar ince ruhlu olduundan ilk
ii rahip Cognasse'n ayana gidip onunla grmek oldu, ve rahip, yava
yava ve hesapl bir biimde kyn en gl kiisi olmaya balad.
retmen papaza kar olan belediye bakan ve belediye meclisinin sesine
kulaklarn tkamt. Belediye bakan Martineau, Marc ' n desteini sa
lad zamanlarda kyde de glenmi ve rahip Cognasse'a kar tutumu
nu aka ortaya koyarak retmenin yannda yer almt. Oysa imdi
Jauffre'a kar mcadelesinde yalnz kalm, Jauffre belediyenin tek efen
disi haline gelmiti. Zaten imzasn zor atabilen bir insand, takmaktan
korkan biriydi, bu yzden de Jauffre her istediini ona yaptrmaya bala
mt. Bylece, papazc ky retmeni sayesinde belediye l!iklerden pa
pazlara gemiti.
Jauffre'un taktii dorusu pek ilginti, tam cizvitlere zg bir yn
temdi. Kyn bayan retmeni Mazeline' i grmeye gittiinde, ondan bu
konuda ok ey rendi. Bu akll, bu aydn dnceli kzcaz, her eyin
kokumaya, rmeye balad kyde tek bana doru drst mcadele
sini srdremediine zlyor, yaknyordu. Jauffre'un geldii ilk gnler
de oynad oyunu ac ac anlatyordu. Belediye bakan Martineau,
retmenin el altndan kkrtt papaz Cognasse'a kar durmutu. Bunun
zerine Jauffre, bakanla berabermi, papazdan o da holanmyormu gibi
grnp bu ile karsn grevlendirmiti. Kars dini buyruklar yerine
getiren ar softa bir kadnd. Cognasse'n bir dediini iki etmiyordu. Ka
rsnn ar sofuluundan pek memnun olan koca, sorumluluktan kurtul
mak iin bu yntemi bulmutu. Bakan Martineau ksa zamanda yenildi,

161

kendini ve yeni giysilerini gstermek bakmndan pazar dualarn pek se

ven bakann gzel kars ise, kocasna getirdii yllk iki bin franklk dra
homayla hanmlar srasna geen retmenin karsyla dost oldu. Jauffre'u
rahatsz edecek sebepler ortadan kalkmt artk, ky retmeni eski g
revini yeniden yerine getirmeye, pazar gllnll tren anlarn yeniden al
maya balad. Marc' n kabul etmedii bu i Jauffre ' un pek houna gitmi
ti, otuz frank otuz frankt, neden alrnasnd sanki. Marc bu paray kylln
eski saatini onaran, emekli olup kye ekilmi bulunan yal bir saatiye
verdiriyordu. Paray retmen almaya balaynca saat da artk saat o
narmyordu, kylU zamandan habersiz, bozuk saatin geliigllzel vurular
na gre kendini ayarlamaya balamt. Bayan Mazeline ac bir glftmse
meyle ite ky bu bozuk saate dnd, her ey saduyudan ve mantktan u

zak diye tamamlad.

in ktlls rahip Cognasse'n Jonville'de kazand zafer Moreux'de

de etkisini gstermeye balad. Eski celeplerden belediye bakan Saleur
yOkUnU tutmutu, Jonville'de olup bitenleri grnce, dinle ba ho olma
masna ramen, rahat kamasn diye ynllnll kiliseye dndll. Ve bu uz
lamann cezasn kyn yoksul retmeni Ferou ekti. Gemi azya alan
rahip Cognasse, Moreux'ye tren iin geldii gllnlerde Ferou iin sylen
medik sz brakmyor, durmadan onu aalyor, belediye bakan ve be
lediye meclisinin yapayalnz brakt retmen sylenenleri sineye ek
mek zorunda kalyordu. Alabildiine zeki, canl, aydn bir kafaya sahip
zavall retmen, cehalet ve ktUlkle kuatlmt, fkeden kendini yiyip
bitiriyordu. Kars gece gllndllz demeden urayor, U kz ocuu, yUzleri
sapsar kesilmi, kuru dal gibi kalm, alktan lyorlard. Bor boazn
da olmasna ramen yine de kimseye boyun emiyor, eskimi, ypranm
giysilerinin iinde dik durmaya alyor, rencilerini kiliseye gtrmeye
yanamad. gibi, pazar gnleri papaz geerken sllp saymaktan da geri
durmuyordu. Byk bir ykm iindeydi, on yllk zorunlu hizmetinin bit
mesine de henllz iki yl vard, iki yl tamamlamazsa askere gitmek zorun
dayd, o zaman da karsna, ocuklarna kim bakacakt?
Marc, bayan Mazeline' le birlikte istasyona doru giderken kilisenin
nnden getiler, tren hala devam ediyordu, kapda Cognasse' n korkun
hizmetisi Palmyre efendisine iyi hristiyanlarn raporunu veriyordu.
Jauffre, ciddi ciddi gzclk ederek kiliseden kanlar tesbit edip dar
kt ve o srada ordan gemekte olan iki renci ellerini apkalarna gtll-

1 62

rilp asker selam verdiler: kendisine byle selam verilmesini istiyordu,

yurtseverlii comutu. Sonra retmenle belediye bakannn karlar,
daha sonra da balarnda Martineau, kadnl erkekli bir topluluk belirdi,
Marc tannmamak ve hznn yksek sesle haykrmak zorunda kalmamak
iin admlarn sklatrd. Kyn bakmsz hali nasl terkedilmi olduunu
zaten ortaya koyuyordu, bu durum bsbtn kahretti onu. Genel kural
deil mi bu, aydn yoksul olan bir lke her eyden yoksun kalr. Din, e
gemen olduu, bir lm soluu gibi getii her yeri , her lkeyi ksrlat
rr, insanlar tembelletirir, alklatrr, zira yaamann karsndadr, a
da uluslar yava yava kemirir, zehirler ve sonunda mutlaka ldrr.
Ertesi gn Marc kasabadaki snfna, akllarn ve yreklerini uyandrp
tt rencilerinin arasna girince gnlndeki sznn biraz dindiini
duydu. phesiz amacna usul admlarla ilerliyordu ama ald sonular
cesaretini, gvenini, gcn arttryordu. Zafer ylmadan, usanmadan, ce
saretini krmadan yoluna yrilyebilenlerindir. Yazk ki ocuklarn anne ve
babalarndan bir yardm gremiyordu, yoksa yolunda daha hzl ilerleye
bilirdi. Baba ve anneler evlerinde ocuklar:Yla olumlu bir ynde ilgilen
miyorlard, hatta tam tersi oluyordu, szgelimi Savin'in iki ocuu,
Achille ve Phillippe Savin evlerine gittiklerinde kskan babalarnn so
murtkan yzyle karlayorlard. Marc' n btn yapabildii onlar biraz
olsun dzeltmek, yalan sylememelerini, birbirlerini casus gibi kollama
malarn, sinsi olmamalarn sylemekti. Doloir' larn ocuklar, Auguste
ve Charles Doloir da ayn durumdaydlar, biri haylaz, kavgac, teki can
sz, gevekti, renmek iSteseler pek gzel hereyi renebilirlerdi.
Femand Bongard daha bir garipti, ocuun kafas odun gibiydi, alacak
eydi, en kk bir eyi retmek iin insann can kyordu .. Elli
rencili btn bir snf, renciler tek tek dnldnde pek parlak bir
durum gstermiyorlard ama btnyle umut vericiydiler, akln ve gere
in buyruuna girmilerdi. Zaten Marc da btn umudunu yalnzca bu o
cuklara, tek bir kuaa deil, daha nice gelecek kuaklara balamt.
Bunlarn ocuklar, ocuklarnn ocuklaryd belki, alarca sren ya
nlglardan kurtulup, bilginin, adaletin na kavuacak olan.
retmenin alakgnll grevi; sabr isteyen, bekleme isteyen, feda
karlk isteyen bir grevdi. Marc ' n yapabildii gelecein hazrlanmasna
yalnzca kendi yaantsn adamakt. Dier retmenler de onun gibi al
rlarsa belki drt kuak sonra gelecein zgr Fransas, dnyann tut-

1 63

saklktan kurtulmasnda nder olacak bir Fransa kurulabilirdi. Hemen ba

arya ulamak gibi bir tutkusu yoktu, yine de bir olay, rencilerinden
birinin, kk Sebastien' n tutumu sonsuz bir kvan tamt yreine.
Gzden kamayacak kadar zeki olan bu tatl ocuk gerein buyruuna
girmiti. Snfn yalnzca birincisi olmakla kalmyor, ayn zamanda ala
bildiine drst ve ateli bir ocuktu. Arkadalar bir glkleri olduun
da ona danrlard, o, iyi ve kt konusunda bir kez yargsn verince bu
yargsnn dorluunda da direnir, uygulanmasn isterdi. Uzun yz,
kumral kvrck salarnn altndaki gzel, mavi gzleriyle, baklar
retmeninde, biraz dnceli, byk bir renme arzusuyla dersleri ier
gibi dinleyiini grdke bYuk bir mutluluk duyuyordu Marc. retme
nin ona kar sevgisi yalnzca derslerindeki baarsndan domuyor, Marc
bu ocukta iyi ve insansever yanlarn da ar bastn gryordu. Uyan
maktan holanan kk bir ruh tasla, gzel dnce ve eylemlerin iek
lenmeye balad ocuk ruhlarndan biriydi.
Bir gn, bir len sonras snfta yle bir olay oldu. Arkadalarnn
aptal yerine koyup sk sk takldklar Femand Bogard' n kasketinin siperi
sklp alnmt; ocuk annesinin kendisini dveceini syleyip iki gz
iki eme alyordu. Marc, bu kt akay yapann ortaya kmasn istedi.
Herkes glyordu, Auguste Doloir, bu tatsz aka kendi eseri olduu halde
tekilerden daha beter glyordu. Marc sulu ortaya kmadka btn
snf dar salmayacan syledi, bunun zerine, Auguste'n yannda du
ran Achille Savin, Auguste'n cebinden apkann siperini ekip kararak
arkadan ele verdi. Marc bu olaydan yararlanarak yalann ne kadar kt
bir ey o lduunu ylesine gl bir biimde anlatt ki sulu bile alayp
zr diledi. Ama bu olay zellikle Sebastien Milhomme'u pek heyecan
landrmt, ders daldnda snftan kmad, retmenine zg zgn
bakyordu.
Marc sordu:
- Bir ey mi diyecektin ocuum?
- Evet efendim.
Evet demiti ama susuyor, dudaklar titriyordu. Gler yz kzarmt.
- Bu kadar g bir ey mi?
- Evet efendim, bir zaman yalan sylemitim size, bu yalan ok zyor
beni.
Marc glmsyor, ocuka ilenmi bir hata bekliyordu.
1 64

- Hadi yavrum o halde gerei syle de iin rahatlasn.

ocuk uzun bir sre sustu, iinde bir atma olduu mavi gzlerinden
ve titreyen dudaklarndan belliydi. Sebastien sonunda konumaya karar
verdi.
- Syleyeyim retmenim, bir zaman, kilcilk bir ocukken amcamn
olu Victor'un elinde, hani o ok szil edilen yaz rneini grmedim
derken size yalan sylemitim. Victor, Hristiyan Kardeler Okulundan ge
tirdii yaz rneini saklamaktan korktuu iin bana armaan etmiti. O
gn kadn nerde olduunu bilmiyorum dediimde aslnda yaz rnei
bendeydi, defterlerimden birinin arasna koymutum.
Marc dikkatle dinliyordu. Kiln szleriyle, uzun zamandan beri
uykuya dalm gibi grnen Simon sorunu yeniden uyanyordu. Heyecan
dan titrediini, sarsldn duydu Marc, aka ocua hi belli etmedi.
- Sakn bu kez de yanlmayasnz, yaz rneinde u szler mi vard:
"B irbirinizi seviniz!"
- Evet efendim.
- Altnda da bir paraf grdnilz m?
- Evet baym.
B ir an sustu Marc. Yrei gsnden frlayacakm gibi vuruyor, se
vinten haykrmamak iin kendini tutuyordu. Daha bir kesinlikle emin ol
mak istedi.
- Syle bakaym yavrum, bugne dek neden sylemediniz de bu akam
konutunuz, gerei bu akam atnz?
Sebastien, ii rahatlam, retmenine tatl tatl bakyordu. Yz g
lmseyen anlatmna yeniden kavumutu, bil incindeki uyan sade keli
melerle aklad .
- Gerei size sylememitim efendim ama iimden byle bir arzu d a
duymuyordum zaten, b i r zamanlar yalan sylediimi hatrlamyordum,
ok eskiden gemiti bu olay. Sonra bugn siz burada, yalan sylemenin
ne kadar kt olduunu akladnz da birden eskiden yalan sylediim
aklma geldi, zlmeye baladm. Her zaman tekrarlayp duruyordunuz
snfta, gerekleri aklamak ne mutludur diyordunuz ve ben her kez z
lyordum . . . te bugn zntm son derecesine vard, konuup rahatlamak
istedim.
Marc ' n gzleri sevgiyle yaard. Verdii dersler bu kk ruhta filiz
lenmeye, ieklenmeye balamt ite, ilk rnlerini deviriyordu; hem de
1 65

ok nemli, ok deerli bir gerein, adalete belki az da olsa yardmc bir

gerein aklanmasyla. Bunca abalarnn sonunda bylesine tatl, by
lesine deerli bir armaan alacan ummamt. Yrei heyecanla doldu,
eilip cokun bir sevgiyle kk Sebastien' kucaklad.
- Teekkr ederim kk yavrum, beni ne kadar sevindirdin bilemez
sin, btn yreimle seviyorum seni.
- Ah, ben de sizi ok seviyorum retmenim. Sevmesem, eskiden ya
lan sylediimi bugn anlatmazdm.
Marc ocua bir eyler sonnak istiyordu ama annesi bayan Alexandre
ile grmenin daha doru olacan dnd. retmeni olduundan o
cuu sktrp byle konutuunu sanabilirlerdi. Sebastien'dan sz konusu
yaz rneini annesinin aldn renmekle yetindi. Sebastien, annesinin
bu kad ne yaptn bilmiyordu, zira o gnden sonra kadn bu kattan
hi sz etmemiti ocuuna. Demek ki, yaz rnei bayan Alexandre'da
idi, hala saklyorsa kad ancak o verebilirdi. Ve bu ok nemli bir bel
geydi, Simon'un ailesi bu belgeye dayanarak davann yeniden grlmesini
isteyebilirdi. Marc yalnz kaldnda yreinde takn bir sevin duydu.
Hemen Lehmann' tara koup bu haberi yetitinnek, halkn lanetledii bu
yal kk eve biraz umut tamak geldi iimden. Tedirgin, kara bir ge
ceye doan bir gne yd bu. Yreindeki byk kvanca bir ortak a
ryordu. Daha ieri bile ginneden kapnn eiinden barmaya balad:
- Biliyor musun Genevieve, Simon'un susuzluunu ispatlayacak ka
nt elime geirdim... Ah, ah, adalet sonunda dald uykudan uyanyor,
izleyecek yolu bulduk demektir.
Karanlkta farkna varamamt, bayan Duparque ierdeydi. Dargnlk
sona ereli beri bayan Duparque zaman zaman torununun evini onurland
ryordu. Marc ' n sylediklerini duyunca yle bir irkilip kuru bir sesle:
- Nasl! Simon susuz mu! Hala bu lgnlktan vazgemediniz mi...
Bir kant m, ne kantym? Hay Allah!" dedi.
Marc kk Sebastien Milhomme ' la aralarnda geen konumay an
lattnda bykannenin tepesi att.
- Bir ocuun tankl, aman ne gzel tank! ocuk bir zaman yalan
syledim demi, eee, imdi de yalan sylemedii nerden belli? .. Ne yani,
sulu bir rahip mi? Dncenizi aka syieyin, sizin btn arzunuz ra
hiplerden birini zindana attrabilmek deil mi? Bu din dmanlnz bit
meyecek !

1 66

Yal kadnla bu tr karlama Marc ' n cann skmt, karsnn

zlmemesi iin SZ uzatmak istemiyordu.
Sizinle tartmak
istemiyorum bykanne...
Ben yalnzca
Genevieve'e holanaca bir haberi vennek istiyordum.
- Haberiniz onun houna gitmiyor ama, gnnyor musunuz?
Marc akn akn karsna dnd. Genevieve yz sapsar olmu,
pencerenin yannda dikiliyordu. Gerekten de yznde somurtkan bir an
latm vard, gzel gzlerine gecenin youn karanl inmi gibiydi.
- Doru mu Genevieve, adaletin yerine gelmesi sevindirmez mi seni?
Hemen cevaplamad, skntlyd, kararszd. Marc sorusunu tekrarlad,
ama tam o srada ieriye giren bayan Alexandre, Genevieve' i bu skntl
durumdan kurtard. Sebastien gayet ciddi bir ekilde her eyi, gerei
saklamann kendisine verdii byk znty, retmenine sonunda du
rumu akladn sylemiti annesine. Kadn bylesi gzel bir hareket y
znden ocuu azarlayacak gc bulamamt kendinde. Ne var ki
Marc ' n krtasiyeci dkkanna gelip, ticaretten baka ey dnmeyen
korkun grmcesinin nnde kendisini sorguya ekmesinden korkmu,
Marc'dan nce o konumutu.
Odaya girince bayan Alexandre birden aknlat, ne syleyeceini
bilemiyordu, stelik bayan Duparque ve Genevieve' in de ierde olmalar
onu bsbtn rktmt, zira Marc' la bu konuyu yalnz ve gizli gr
mek istemiti.
- Sebastien konutuklarnz anlatt... Gerei saklamaktan ne byk
ac duyduunu, sonunda her eyi size akladn syledi bana. Evet, bili
yorum, neden byle hareket ettiniz diyeceksiniz. Byle bir ie burnumuzu
soksaydk ticaretimiz sekteye urard . . . Evet, doru, yaz rnei bendeydi,
ama imdi yok, yok ettim onu.
Sylememesi gerekenleri birden dkp nihayet yrei rahatlamt,
derin bir soluk ald.
Marc ac ac haykrd.
- Ne, kagd yok mu ettiniz, ah bayan Alexandre, ne yaptnz!
Kadn ne syleyeceini bilmeden bir sre durup, sonra cevaplad.
- Hakszlk ettim . . . . Ama bir dnn ne durumda olduumuzu, kim
sesiz iki kadnz biz, hibir dayanamz yok. Hem ocuklarmzn adnn
byle iren bir ie karmasn istemiyorduk . . . Kad sakladm gnler
uyuyamaz olmutum, sonunda yakp rahatladm.

1 67

Hala titriyordu. Bu uzun boylu, kumral, tatl yzlU kadnn iin iin i
kence ektii belliydi. Bir an phelendi Marc, yalan sylemediinden
emin olmak istedi.
- Bu kad yrtarak, susuz bir insan, ikinci bir kez de siz cezalan
drdnz hanmefendi... Zindanda ektii aclar dUUnUn bir yol. Mektup
larn bir okusaydnz hkra hkra alardnz. yle ac ekiyor ki. Bir
yandan sert iklim, bir yandan gardiyanlarn eziyeti. Masum bir insann
ektii bunca ac . . . BUtn bunlar sizin eseriniz dersem ruhunuz strap
duymayacak m hi?
Bayan Alexandre sapsar kesilmiti, korkun bir du gryormu gibi
farknda olmadan, elini gzlerinden geirdi. Vicdan azab m duyuyordu,
yoksa Marc'n kzgn szlerinden mi, kadn ne yapacan arm, yar
dm ister gibi kekeleyip duruyordu.
- Zavall yavrum, zavall yavrum ...
Evet, yavrusunu, kUUk Sebastien' taparcasna seviyordu, her eyini
ona adamt.
- Ah bay Froment, ok zalimsiniz, ok UzUyorsunuz beni... Ne yapabi
lirim artk, i iten geti bir yol, kllerin arasnda kad yeniden bulamam
ya.
- Demek yaktnz bayan Alexandre, emin misiniz?
- Nasl emin olmam, syledim ya .. : Yavrumun adnn bu meseleye karmamas, mrU boyunca ekmemesi iin yaktm o kad.
Son szleri vahice bir kesinlikle, fkeli bir sesle sylemiti. inand,
kadnn kad yok ettiine, yeniden umutsuzlua dt. Gerek bir kez
daha gerilemi, bir kez daha yklmt. Tek kelime sylemeden kadn
kapya dek uurlad. Bayan Alexandre odada bulunan kadnlara ne diye
ceini arm, onlar selamlamakla yetinip UzgUn UzgUn kt. Ve odaya
bir sessizlik kt.
Genevieve olsun, bayan Duparque olsun, buz gibi donup kalmlar, a
raya girip tek sz edememilerdi. Marc ba nUnde, son derece UzUntUl,
usul admlarla yrrken, ikisi hala susuyorlard. Bayan Duparque da kalk
t. Kapnn eiinde, gitmeden nce unlar syledi:
- Bu kadn akln karm . . . u yaklan kat ayak UstU uydurulmu bir
yalan gibi geliyor bana, kimse buna inanmaz. Bouna kimseye anlatmaya
kalkmayn, hibir iinize yaramaz . . . yi akamlar, aklnz banza topla
yn.

1 68

Marc ban kaldrp cevap bile veremed i, uzun admlarla odann iin
de, bir aa bir yukar dolap duruyordu. Ortalk iyice kararmt,
Genevieve lambalar yakt. Lambann solgun nda, kars sofray ku
rarken, Marc artk onun dncesini renme ihtiyacn bile duymad,
belliydi. Genevieve' le aralarnda dnce ayrl bamalt.
Bayan Duparque'n son szlerini uzun uzun dnd Marc. Yal ka
dn haklyd. Bir raslant sonucu rendii bu olay aklamaya kalksa ne
yarar olacakt? phesiz ocuk tanklk edecek, amcas olunun Hristiyan
Kardeler Okulundan ayn yaz rneini, bir eini aldn, yaz rneini
Victor'un elinde grdn tekrarlayacakt. Ne var ki on yandaki bir
ocuun szleri c iddiye alnmayacak, annesi olunu dorulamaya kalk
mayacakt. Kaadn kendisini de ele geirmek gerekiyordu.

Bayan

Alexandre ' n yaz rneini yaktn sylemesi meseleyi ikinci kez hasr
alt etmiyor muydu? Dnp tanp kararn verdi, rendii olay bu
artlarda bir ie yaramayacakt, beklemesi gerekiyordu. Aklla bulduu
gerei ite maddi olaylar da dorulamaya balamt. Sulu Hristiyan
Kardeler Okulu rahiplerinden biriydi, ama hangisiydi, bunu da bulmak
aslnda pek zor deildi, drst bir soruturma rahata gerek suluyu orta
ya karabilirdi. Sabrla beklemesi, geree gvenmesi gerekiyordu. Ger
ek maya balamt, bu karartmaya kimsenin gc yetmeyecekti.
Bunlar dnyordu Marc, dnyordu ama yreindeki ac gittike ar
tyordu. Gerek sulu elini kolunu sallaya sallaya, alaka dolarken,
gen beyinleri zehirlemeye devam ederken susuz bir insan zindanda i
kence ekiyordu. Bunu bilmek ve canavarca hakszl desteklemekte di
renen, i birliki, su orta toplumsal glerin nnde haykramamak in
san kahrediyordu. Uykular yeniden kamt, gerei demir bir ine gibi
iinde tayordu, yle bir demir ine ki ona durmadan byk grevini, a
daletin yerine getirilmesi gereini hatrlatyordu. Ne yapmalyd, gerei
nasl ortaya karmalyd. Yrei kan alyordu, zgnd, bir saat olsun
bunlar dnmeden edemiyordu.
Marc, Lehmann' larda bile rendii son olaylardan hi sz etmedi . Bu
zavall insanlar, elde kesin bir kant olmadan umutlandrmak neye yarar
d? Bu yz karas, krek hkmlsnn zindanda ektii ac, ordan gn
derdii mektuplar hayatlarn bsbtn ekilmez hale getirmiti. Tadk
lar isim byk bir svg gibi arplyordu yzlerine. Yal Lehmann' n
mterileri daha da azalmt. Rachel yas tutan dul bir kadn gibi evden d-

1 69

ar kamyor, gittike byyen ocuklarnn bir gn babalarnn ne ba

ya bir sula zindanda yattn renmelerinden korkuyordu. Marc, du
rumu yalnzca David'e amakla yetindi. David bir gn, kardeinin susuz
luunun ortaya kmas arzusuyla yanp tutuuyordu, ortalkta pek grn
memeye zenle dikkat edip bir yandan da, ylmadan usanmadan kardei
nin aklanmas hususunda elinden geleni yapyordu. Btn zamann bu
abaya vermiti, kardei iin uramad tek bir saat bile yoktu. Varl
nn tek amac kardeinin aklanmasyd. Dnyor, inceliyor, kantlar a
ratryor, izl iyordu. Ama ilk admlar attnda kesin hibir ey ele gei
remeden yeniden durmak zorunda kalyordu: iki yl durmadan aratrma
yapmt. Ama ite elde hala hibir kant yoktu. Mahkeme bakannn jri
yelerinin karar odasna girip onlarla yasa d konumalar yapt hak
kndaki phesi kesinlemiti; ne var ki elde maddi bir kant bulunmamas
btn abalarn baltalyordu, gerei nasl ortaya karaca hususu bile
henz belirginlik kazanamamt. Btn bunlara ramen cesareti ve sabr
daha da artt. Sebastien'n syledikleri imdi pek ie yaramayacandan,

onca da, maddi bir kant buluncaya dek gizli tutulmalyd. Bu olay kaza
nacaklarnn bir kantyd. Gerek David, gerek Marc, sessiz soluksuz. ii
teUia vermeden daha dikkatli ve daha srekli bir ekilde aratrmalarn
srdrmeye koyuldular.
Bir sabah dersten nce Marc, masasnn arkasnda duvarda asl duran
ha' kaldrmaya karar verdi. ki yldr Marc durumu salamlatrmak iin
beklemi, ha'a dokunmamt. Uik, ilerici bir okul, ha duvarda kaldk
a, bamsz saylmazd. Salvan' n tlerini dinleyip, nce kasabada du
rumunu salamlatrmas iin bu ana dek beklemiti. imdi yeteriyle g
lyd, mcadeleye balayabilirdi: resmi okulu onuruna kavuturmu,
Hristiyan Kardeler Okuluna geen rencilerin yeniden eski okullarna
dnmelerini salamt. Yava yava rencilerine kendisini sevdirmi,
ocuk anne ve babalarna varln kabul ettirmiti. Marc ' n yobazlkla sa
vama kararnda Jonvillle'de grdklerinin de byk pay vard . Eitilme
ye balayan ky rahip Cognasse'la yeniden karanlklara

itiliyordu.

Sebastien' dinledikten sonra kendisini kuatan alak evreye kar fkesi

daha bir alevlenmiti, din adamlar Maillebois'y, kleletirmi, zehirle
miti.
Marc bir sedirin stne kp ha ' indirmeye urarken o srada
Genevieve, kzlar Louis'i elinden tutmu, snfa girdi. ocuu o gn bil-

1 70

ykannelerine brakacan sylemeye gelmiti. Marc' n ha ' karmaya

altn grnce ok ard.
- Ne yapyorsun orada?
- Gryorsun ha' indiriyorum, kiliseye koymas iin alp bizza rahip
Quandieu'ye kendim gtreceim, bu ha ' n yeri oras... Hadi yardm et
bana, tut unu.
Genevieve yerinden kprdamad bile, ok korkun, tehlikeli, yasak bir
eye tanklk ediyormu gibi sapsar kesilmiti. Marc, karsnn yardm
olmadan tek bana ha ' indirmek zorunda kald, sonra onu dolaplardan
birinin altna koydu.
- Bana yardm etmek istemiyor musun? Nen var byle? Yaptm beenmiyor musun yoksa?
Genevieve, heyecanna ramen, duru bir sesle cevaplad:
- Evet, beenmiyorum.
Marc bozuldu, bu kez o da titremeye balad. Kars ilk kez byle kz
gn, dik bal bir ekilde konuuyordu onunla. ard, bu bir kopmann
belirtileri miydi yoksa? Karsnda konuan yabanc biriymi gibi, akn,
tedirgin, bakakald karsna.
- Nasl, beenmiyor musun, bunu syleyen sen misin?
- Evet benim. Bunu yapmaya hakkn yok.
Evet, bunlar syleyen oydu, nnde, uzun ve ince, gzlerinde baba
snn duygusal tutkular yansyan, sevimli kumral yzyle karsnda duru
yordu. Evet, oydu, ama artk bir bakas olmaya balyordu, halinde dei
en bir eyler, iri mavi gzlerinde kargaa ve esrarl bir karanlk vard.
ard Marc ve birden, bu deiikliin derinliklerinden bir soukluun
aktn duydu. Neydi onu deitiren, neler olup bitmiti? Hemen bir kara
ra varmaktan ekindi.
- Byle deildin sen, benim gibi dnmediin anlarda bile, neyi do
ru gryorsam onu yapi1am sylerdin hep. Bu ha ' gerekli bulduum i
in kaldryorum. Beni knamana dorusu ok atm, neyse bunu konuu
ruz.
Genevieve silahlarn indirmedi, ayn souk fkeyle cevaplad.
- Konualm. Bu ara ben Louise'i anneannemlere gtreyim, akam
gider alrm.
Durumu birden kavrad. Btn bunlar bayan Duparque'n marifetiydi,
Genevieve' i de, kz Louise' i de elinden almt, kaytsz kalmakla, kars

171

ve kzn manastr kokan o karanlk ve softa eve gndermekle buyuk hata

etmiti. ki yl boyunca bayan Duparque karsn ilemi, onda ocuklu
undan, eitiminden kalma dini duygutar ve akl ve akla yendiini san
d domalar yeniden uyarmt. Geri henz dini bir uygulamaya giri
memiti kars, ne var ki karsnn artk kendisinden kopup ar admlarla
gemie doru yrdn duyuyordu. Bir yry ki atlan her adm
onlar birbirinden biraz daha uzaklatryordu.
zgn bir sesle sordu:
- Artk anlaamyor muyuz sevgilim?
Genevieve iten bir ekilde cevaplad.
- Hayr anlaamyoruz, bak ite, anneannem hakl kt, btn bunlar o
iren mesele yznden, zindanda yatan, hak ettii cezasn eken o adam
sen savunmaya balayal beri evimize mutsuzluk girdi, birbirimizi anla
yamaz hale dtk sonunda.
Marc UzgUn bir sesle haykrd:
- Bunlar sen mi sylyorsun ! imdi gerein, adaletin karsnda m
sn artk?
- Ben dine satap duran yolunu armlarn, ktlerin karsndaym.
Tanry yok etmeye kalkanlarn karsndaym. nsan kil iseye gitmeyebilir,
ama hi olmazsa Tanrnn elilerine sayg gstermeli.
Marc, rencilerinin snfa girmek zere olduu byle bir saatte bir
tartmaya girmeyi yersiz bulup sustu. Ne byk bir acyd bu. Bana ge
lenler hep Simon sorunu yzndendi, hakszla kar durduu iin, su
suzluu savunduu iindi. Ve bu konuda asla kimseye taviz veremez, kim
seyle uzlamaya yanaamazd. ki yldr, her olayn altndan Simon sorunu
kyordu, adalet yerini bulmadka da bu byle srp gidecekti. Ve zehir
evine dek girmiti.
Marc'n sustuunu grp, Genevieve yeniden, istifini bozmadan tek
rarlad :
- Louise' i anneannemlere gtryorum.
Marc kucaklar gibi . evik bir hareketle ocuu ald. Bu kzcaz, ca
nnn cann da elinden almalarna izin verecek miydi? Onu kollarna alp,
bu aptal ve lml salgn hastalktan kurtarmas gerekmez miydi? Bir an
bakt kz;na. Annesi, anneannesi gibi, byk bykanneler gibi, ince ve u
zundu. Ama salar onfar gibi soluk kumral deildi, aln btn
Froment' larn aln gibi yksek, kafas akl ve bilgelik yklyd. Kollarn

1 72

tatl tatl babasnn boynuna dolayp cvl cvl glmeye balad.

- Drdnc bildiim nasal sana da anlatacam babac m.
Marc yeniden bir tartma domasn istemedi, kz annesine verdi,
ktlar. Zaten renciler de hemen gelmi, snf abucak dolmutu. Snf
duvarndan ha' indirmesiyle balayan bu byk mcadele imdiden et
kisini gstermeye balam, Marc' n yreini derin bir sknt kaplamt.
imdi bu mcadele yuvasna dek sokulmutu. Kendi gz yalar da dk
lecekti. Yiite bir abayla hznn yenip, okutman rencisi Sebastien'
bir blk rencinin bana koyduktan sonra, kendi de kara tahtaya geip,
odaya dolan gn nn cilveli aydnlnda, kvanla ders vermeye ko

yuldu.

il.
gn sonra, bir akam, Genevieve yatm, Marc da karsnn yann

daki yerini almak zere soyunuyordu. Salvan'dan bir mektup aldn, ace
le, grmek zere kendisini ardn syledi:
- phesiz snf duvarndan kaldrdm u ha konusunda. Sannn
rencilerin baba ve anneleri yine beni ikayet etmiler, kimbilir neler ka
cak altndan, bekliyordum zaten.
Genevieve ban yastn altna gmm, hi ses karmyordu. Marc
yataa girip sndrnce karsnn usulca kendisine sarldn ve al
ak sesle kulana fsldadn grd:
- Geen gn kalbini krdm, ama sylediklerim doruydu, ne din konu
sunda ne de o meselede senin gibi dnmyorum; ne var ki seviyorum
seni, btn yreimle seviyorum.
Bu szler, karsnn kendisine

sarl

alabildiine duygulandrd

Marc', zira Genevieve, U geceden beri evlilikleri sona ermi gibi, hep
srt dnk uyumutu.
Kadn tatl tatl devam etti:
- Madem glklerle karlaacaksn, sana kzgn olmadm bilmeni
isterim. insanlar ayr dndkleari halde de birbirlerini sevebilirler. yle
deil mi? Eer beni seviyorsan sevgili kocacm, benim de hall her e
yimle senin olduumu unutma.
Marc, byk bir sevgi ve heyecanla karsna sarld, cokuyla okama1 73

ya balad salarn.
- Ah sevgili karcm, sen beni sevdike, benim olduka, herey vz
gelir bana, kimse korkutamaz beni.
Genevieve sevgiye susamt, kocasna daha bir sokuldu, daha bir
kendini verdi ona. Bir an iin tek bir insan oldular. Bundan daha gzel bir
barma olur muydu. B irbirlerini akla seven, her akam ayn yatakta bu
luan gen evlilerin arasndaki muhabbet ancak, yataktaki muhabbetin
bittii gn son bulur. Eler, birbirlerine Sk olduklar srece, en etin e
likilere ramen yine de anlarlar. Eleri birbirinden aynnak isteyenler
baarya ancak onlarn arasndaki bedensel dengeyi, zevk dengesini boza
rak ulaabilirler.
Marc kars uyumadan nce onu son bir kez daha pt ve bundan
byle de ilzillmemesi iin:
- Bu konuda ok dikkatli olacama sz veriyorum sana. Aslnda, bili
yorsun, tutkusuz, kendi halinde, anlayl bir insanmdr ben, dedi.
Genevieve tatl tatl cevaplad:
- Aman canm, nasl bilirsen yle yap, birbirimizi seviyoruz ya o bana
yeter.
Ertesi gn, Marc yrei karsnn sevgi ve gveniyle dolu, kente indi.
Cesaretini, kendine olan gvenini yeniden kazanm, glmseyen bir yzle
Salvan ' n odasna girdi.
Dosta tokalatktan sonra, retmen Okulu Mdr konumaya ba
lad, syledii szler artt Marc ' .
- Eee syle bakalm dostum, Simon'un susuzluunu kantlayacak bir
delili sonunda ele geirebildin demek?
Marc, Salvan' n hemen ha meselesinden sz edeceini sanmt oysa.
Bir an ne diyeceini bilmeden durdu, herkesten gizledii eyi, gerek du
rumu Salvan'a sylemeli miydi acaba? Sonra kelimeleri arayarak usulca
cevaplad:
- Bir delil mi . . . Hayr, kesin h ibir ey bulamadm henz.
Salvan duraksadn anlayamamt.
- Evet, ben de ayn eyi dndm zaten, byle bir ey olsa sylerdiniz
bana. Ortada bir sylenti dolanp duruyor, elinize ok nemli bir belge
gemi de bu belgeyle gerek suluyu tepesinin stne dikecekmisiniz,
kasabann btn papazlarnn su orta olduklar ortaya kacakm gibi
lerden.

1 74

Marc akn akn dinliyordu. Kim sylemtti bunlar, kim karmt

bu szleri Sebastien'n anlattklar, bayan Alexandre ' n evine gelii nasl
da byle abartlarak yaylmt? Birden kararn verdi, dostluuna ve t
lerine her zaman gven duyduu Salvan' a gerei olduu gibi syleme
liydi. Olup bitenleri, savcnn Simon'a kar kant olarak kulland yaz
rneinin Hristiyan Kardeler Okulundan nasl rencisi Sebastien'n eli
ne .getiini, bu rnein nasl sonradan yok edildiini anlatt.
Salvan ok heyecanlanp ayaa frlad:
- Evet, tam aradmz kantm bu. Ama susmakta, harekete geme
mekte haklsnz, zira kantn elimizde olmas gerekir. Beklemeliyiz...
Hasmlarmzn bir ka gndr neden tedirgin olduu, korkuya kapld
imdi anlalyor. Evet, insann azndan kaacak bir ka sz bir sr a
bay, almay alt st edebilir, rastgele sylenen bir kelime btn imek
leri stne ekebilir. Belki de hibir ey sylenmedii halde esrarl bir
g, bu srlar yapsn deitirerek ortala yayyor ... Ksacas sarslan bir
eyler var, sulu ve su ortaklar topran ayaklar altnda sallanmaya
baladn duydular. Elbette korkuya kaplacaklar, sularnn teli iin
deler.
Sonra sz onu neden ardna getirdi.
- u sra herkesin azndaki, snfn duvarlarndan indirdiiniz ha me
selesini konumak istedim sizinle... Benim dncelerimi bilirsiniz, okul
dinin dnda kalmaldr, btn dini sembolleri kaldrdnza iyi etmisi
niz. Ama bunun nasl bir frtna kopardn anlatamam size. in kts
Hristiyan Kardeler ve cizvitler imdi el ele verip kasabadaki gl duru
munuzu ykmaya kalkacaklar, sizin elinizde olduuna inandklar silahlar
imdi onlarn eline geti, ikekleri stnze ekince elbette saldrya
getiler.
Marc, Salvan' n demek istediini anlamt, mcadeleye hazr olduu
nu belirten bir hareket yapt.
- tlerinize uymadm m? Dikkatli davranmadm m? Simon'dan
sonra, laik okulumuza el koyar gibi snfn duvarna aslm olan o ha '
kaldrmadan nce iki uzun y l beklemedim mi? Horlanan ve gericiler, yo
bazlar nnde diz ken okulumuzu ayaa kaldrp onuruna kavuturdum,
zgr bir okul yaptm. Kasabalnn kabul etmek zorunda kald, mcade
leyi kazanm bir retmen olarak, okulumuzu artk dini sembollerden,
yakasn bir trl brakmayan dinden kurtarp tarafszlna kavuturmam

1 75

kanuni bir hareket deil midir?

Salvan szn kesti :
- Bir kez daha syleyeyim ki sizi e letirdiim yok. Sabr, ho gry
hibir zaman elden brakmadnz. Ne var ki yaptnz i ok kt bir za
mana aenk geldi. Benim btn istediim size bir zarar gelmemesi, tehli
keye birlikte kar durabilmemiz iin nce sizinle enine boyuna konumak
istedim.
Uzun uzun konutular. lkenin siyasal durumu gittike iren bir hal
alyordu. Yeni seimler, zaten gl durumda olan gericilerin daha da
glendiini gsteriyordu. Bu arada ola antlst nitelikte bir baka olay da

vard : Lemarrois'nn, Ganbetta'nn eski dostu, Beaumont'un gzde mil

letvekilinin de yeri sallanyordu, karsnda, Simon davasndaki savunma
syla devrimci varolarda ad yaylan toplumcu bir aday, avukat Delbos
vard. Lemarrois ikinci turda ancak bin kadar oy alabilmiti. Bu ara, kralc
ve dinci gericilik bir sandalya daha kazanm, yakkl Hector de
Sangleboeuf kayn babasnn Yahudi altnlaryla Desirade'da verdii
lenler sayesinde bir general dostunu daha Meclise sokmutu. Ve genliin
bir zamanlar bel balad sevimli Marcilly, yeniden seilebilmek iin us
tahkl dzen ve dolaplarla, toplumculuun gelimesinden d kopan bur
juvaziyle i birlii halindeki dincilere apka karyordu. Siyasal eitlii
kabul eden burjuvazi ekonomik eitlie yanamyordu, zorbalkla ele ge
irdii iktidar elinden brakmaya niyeti yoktu, alt yapdan gelen halk g
cne kar koymak, sahip olduklarndan kimseye bir p bile vermemek
iin eski dmanlaryla bile birlemeye hazrd. Dnn dinsiz Voltercileri
dinci kesilmeye balamlard, din iyiydi, halkn gittike artan itahn an
cak din durdurabil irdi, din toplumun polisiydi, zorunluydu ... Bylece ya
va yava kla ynetimine, kafatasla kayyor, gericiliin izledii iki
yzl siyaseti izliyorlard. Ordu dedikleri de alardr sre gelen, yama
larn, hrszlklarn, kaba gcn onaylanmasndan baka bir ey deildi,
ordu almaz bir sng duvaryd ve bu duvarn ardnda, mlkiyet ve ser
maye, rahat rahat, halktan aldklarn sindiriyordu. Smr ve hakszlk
larnn btnne de ulus adn takmlard, ona dokunmaya kalkarsan k
yamet kopard, cezalardan ceza been, tek bir tana bile dokunulmas ya
saklanan canavar bir sosyal yapyd. Irklk tpk orta adaki gibi, gerici
olmayanlar kaza oturtmak iin bir bahaneydi, bir i sava ap ilericile
rin kann dkmek iin atlan kin tohumlarndan baka bir ey deildi. Bu

1 76

geni gerici hareketi Kilise ynetiyordu. Devrimin zgilr soluuyla eriyen

eski dnyalarnda yitirdikleri alan bylece yeniden kazanacaktlar. l
dilnnek istedikleri Devrimci dnceydi. rtica, Devrimin iktidara getir
dii ama sonra, halka srtn dnilp kanun d bir biimde iktidarlarn
srdnnek iin Devrime ihanet eden burjuvaziyle birlikte tezgahlyordu
bu cinayeti.
Salvan yle balad szlerini:
- Durum eiln getike daha da ktleiyor. lkretime kar alan
korkun kampanyay gryorsunuz. Geen cumartesi bir din adam krs
den, laik retmenin eitimci klna brnm bir eytan olduunu sy
leyecek kadar ileri gitti. Adam yle baryordu: "Analar, babalar, ocuk
larnz byle bir cehennem yuvasnda gnnek, llerini grmekten daha
acdr." Orta okula gelince, o da dinci gericiliin kucanda. te yandan,
Valmarie Koleji gibi bir yn dini okul mantar biter gibi her yanda dur
madan bitiyor, gelecek kuaklar, burjuvalarn ocuklarn, yani yarnn
subaylarn, yarglarn bugnden zehirleyerek, rmcek kafal bir biim
de yetitiriyor. Liselerimiz de ayn durumda, yobazlarn elinde. Szgelimi
lise mdrmz olacak Depinvillers'nin evine rahip Crabot sk sk gelir,
sanrm karsnn ve kzlarnn gnah kartma papaz. ok yal, kimseye
saldrmayan ve ciddi bir insan olan rahip Leriche'den honut deil, bu
yzden okullarla urama iini Crabot alm zerine. phesiz kiliseye
gitmek zorunlu deil, ne var ki, rencinin babas, ocuunun kiliseye
gtrlmesini istemiyorsa, bunu bir yazyla belirtmesi gerekiyor. Eh, o
zaman da rencinin ekecei var... Cumhuriyetin otuzuncu ylndayz, bir
yz yldan beri zgr dncenin yerlemesi iin aba gsteriliyor, ama
ite eski hamam eski tas; din yine dnyay boyunduruuna alm, yine
yumruu rencilerimizin, eitimin tepesinde, yine insanlar yalanlaryla
uyutuyor. Bugn iinde bulunduumuz ackl durum bundan douyor ite.
Btn bunlar Marc'n bilmedii eyler deildi elbette. Sordu:
- Ne yapmam gerekiyor dostum? Mcadeleden vaz m geeyim?
- Hayr, hayr. Ama nceden haberim olsayd, henz beklemeniz gerektiini sylerdim. Madem ha' snfn duvarndan indirdiniz, geride,
akl hakim oluncaya kadar, bu eyleminizi savunmak kalyor. Her ey size,
sizin direnme gcnze, kasabadaki salam durumunuzu srdrmenize
bal. Hristiyan Kardeler, Kapsenler, Cizvitler korkun bir kampanya a
acaklardr size, zira yalnzca bir ilkokul retmeni deil, ayn zamanda,
1 77

Simon'u sawnan, gerek ve adalet rasn tayan, az mhrlenmesi ge

reken bir eytansnz. Ksacas, direnmenize devam edin dostum, her za
man byle akll ve yrekli kaln!
Salvan ayaa kalkp Marc ' n ellerini tuttu. Bir an el ele, glmseyen
gzlerle, inan dolan kl gzlerle birbirlerine bakp konumadan durdu
lar.
- Umarm hayal krklna uratmadm sizi?
- Hayal krkl m? Hayr ocuum, asla! Sonunda yzde yz biz kazanacaz; ne zaman kazanacaz, bilemem bunu, ama zafer bizimdir, bu
na inanyorum . . . evremiz uyuuk, bencil insanlarla dolu. Szgelimi ni
versitedekiler, suya sabuna dokunmayan, neme lazmc insanlar. Ne bek
lenebilir onlardan zaten, memur deiller mi? Btn bildikleri yaz, izi,
baka dndkleri yok ... niversitenin rektr Forbes'u alalm ele, tatl,
bilgili bir insan, ama tek istei, bir olay kmasn, kimse ona dokunmasn,
rahat rahat tarih aratnnalaryla urasn. Sanrm filozof kafal, an
irkinliklerle dolu grp odasna kapanm, kskn bir insan, ynetimle
ilgili gnlk ilerden baka eye karmyor, bakanlkla niversite grevli
leri arasnda basit bir ark olmaktan teye gitmiyor. Lise mdrmz de
yle, iki irkin kzna Crabot zengin koca bulsun diye papazlarn peinden
ayrlmyor. Ya ilkretim mfettii korkun Mauraisin? Tam anlamyla
iren bir adam, ona gvenmemekte ok haklsnz, ykselmek iin yap
mayaca ey yoktur. Evet, evet, btn bu zavalllar, a gzller, gsz
kiiler yarn kazand_nz zaman bizimle birlik olacaklardr. Memnun
memnun glmsedi. Sonra yine ciddi ve heyecanl tavrn taknarak ekle
di:
- Zaten, zlmeye bile zaman bulamayacak kadar ok iim var burada.

ok iyi biliyorsunuz, ocuum, btn abam, bir kede kendimi unuttu

rup, sessiz sessiz Fransa'nn gelecei iin almak. En azndan yinni kez
birlikte tekrarladk: yarnn okulu retmenin deerine bal. Ulusu kurta
rabi lecek, ona dnyamzdaki gerekli yerini kazandracak laik retmen
dir. . . Bu da olacak, inan bana. rencilerimden ok memnunum. phesiz
okulumuzda yeteriyle renci yok bugn. imiz hor grlyor, retmen
doru drst bir cret alamyor, yoksulluk iinde. Ne var ki bu yl duru
mumuz geen yla gre daha iyice. Mecliste bir tasar var retmen maa
larnn arttrlmasyla ilgili, bu tasarnn onaylanacan, retmenin gre
vine uygun bir hayat seviyesine ulaabileceini sanyorum . . . Greceksiniz,

1 78

retmenlerimiz akln ve hakseverliin ncleri olarak bir kylere dal

sn, ok ey deiecek, yalann saltanat, yobazlarn egemenlii sona ere
cek. O zaman, kaynan halkn bilgisizliinden alan gericilik yenilecek,
u lusumuz, nne dikilen btn engelleri ykp yarnn bar-ulkesine doru
i lerleyecek.
Marc heyecanla haykrd:
- Nerde o gnler dostum, btn gcmz, kvancmz bu byk u
muttan alyoruz. . . nancm, kendime olan gvenimi daha bir glendirdi
niz, teekkr ederim size, eserimizin gereklemesi iin elimden geleni
yapacam.
Cokuyla tokalatlar. Marc, en azgn mcadelelerin, boaz boaza
J
kavgalarn kendisini bekledii kasabaya dnd.
Beaumont'da olduu gibi kasabada da siyasal durum gittike gergin
leiyordu. Milletvekilleri seiminden sonra belediye seimi yaplm, so
nu cumhuriyetiler iin ykm olmutu. Darras, yeni belediye meclisinde
aznlkta kalm, gericilerin aday Philis belediye bakanlna gelmiti.
Marc, Darras'nn ne derece kendisini destekleyeceini anlamak iin bir
akam evine gitti.
Darras iinde hayli zenginlemi, kasabada gzel bir ev yaptnnt.
Marc ' grnce ellerini havaya kaldrp haykrd:
- Ho geldin sevgili retmenim. Sonunda azgn kpek srsn st
ne saldrttn. Sizi savunacam, bana gvenebilirsiniz, nk imdi artk
belediye bakan deil, bakann karsndaki bir meclis yesiyim . . . Bele
diye bakanyken, sizden yana olmam, sizi desteklemem zordu. Nedenini
siz de biliyorsunuz, ancak iki oyla ounluu salayabilmitim. Aslnda
size hak verdiim halde, bu yzden yaptnz eletirmek zorunda kal
mtm . . . Ama artk yanndaym, birlikte yryeceiz, Philis' in elinden
'
bakanl almak iin benim de amansz bir savaa ginnem gerekiyor. i
sacmz snf duvarndan indirdiine ok iyi ettin, zaten Simon zama
nnda snfta byle bir ha yoktu, ve de olamazd.
M arc glmsedi:
- Ne zaman ha kaldracam sylediysem yaygaray bastnz, dik
katli olmam, rencilerin babalarn , analarn ilrktmemem, hasmlar
mzn eline yeni bir silah vennemem gerektiini syleyip durdunuz hep.
- Syledim ya o zaman durumum bakayd. Maillebois gibi bir kasa
bay ynetmek kolay m sanyorsunuz? yle bir kasaba ki gericilerle z1 79

gilr dnceliler arasnda bugne dek yalpalayp durdu . . . u an parlak ko

ullar iinde deiliz, doru. Bo ver, cesaretimiz krlmasn, sonunda iyi
bir ders vereceiz bu gericilere ve lkenin gerek sahipleri bizler olacaz.
Aslnda ciddi bir insan olan Darras'nn bu heyecan son derece sevin
dirmiti Marc ' .
- phesiz, diye onaylad son szlerini.
- Bugn Phillis de ayn benim dnk durumumda, o da iki oy ounluuna gvenip hibir ciddi ie giriemez. akn akn ortalkta dolanp
duracak, aman iki oy karya gemesin diye korkuyla rpnp duracak.
Kafas ve midesi salam, etli kan l bu iman adam, ufak tefek, kara
yzl, sivri burunlu, ince azl belediye bakann bir an nce yalayp
yutmann itah iinde kvanla glyordu. Yeni belediye bakan Philis,
eskiden balk a yapan bir imalathanenin sahibiydi. Kars ldkten sonra
bu iten ekilmi, kayna bilinmeyen yllk on bin frank geliriyle yayor
du. Dili uzunlarn "yatak tandr" adn taktklar iri yar kumral bir hiz. metisi vard. Dili uzunlarn sylediine gre, dkml iman gvdesiyle
akamlar efendisinin yatan stp, efendisi mesin diye geceyi de ya
nnda geiriyordu. On iki yandaki kz, Beaumont'daki Dames de la
Visitation din okulunda, on yandaki olu ise Valmarie'de cizvitlerin ya
nnda okuyordu. Bylece, ocuklarn da yanndan uzaklatrm, tam an
lamyla, kara cbbelilerle birlikte, kapal, softa bir yaam srdryordu.
Belediye bakanl kasabada dinciler ve cumhuriyetiler arasndaki m
cadelenin kzt bir ana rastlamt.
Marc sordu:
- Size gvenebilirim demek, Belediye Meclisindeki aznlnzla bana
destek olacaksnz.
- Evet, ne var ki bamza beli aacak ok byk bir ey yapma, dik
katli yr.
O gnden sonra kasabada mcadele kzt. lk darbeyi vurmakla da
galiba, Achille ve Phillippe'in babas Savin grevlendirilmiti. Bu clz,
memur ceketinin iinde kaybolan adam, bir akam daireden ktktan son
ra rebnene satamak iin okula geldi.
- Beni tanyorsunuz deil mi bay Froment? Biliyorsunuz, lml bir
cumhuriyetiyim, her halde bana, papazlarla ibirlii yapyor diyemezsi
niz. Buraya btn ocuk baba ve anneleri adna, snf duvarndan indirdi
iniz ha yerine asmanz istemek iin geldim, nk din ocuklarmz ve
1 80

karlarmz iin gerekli, yararl bir eydir. . . Okulda papazn ii yok, biliyo
rum, ama sa'nn bulunmas gerekir. Dnn ki sa, yer yznn ilk
cumhuriyetisi, ilk devrimcisidir.
Marc onun hangi ocuk velileri adna geldiini renmek istedi:
- Yalnz kendi adnza gelmedinizse, ltfen, hangi aileler adna geldi
inizi syler misiniz?
- Ben bir temsilci falan deilim. Ama, Doloir ve ifti Bongard'a rast
ladm. Baktm onlar da bu yaptnz ii beenmiyorlar, onlar da benim
gibi dnyorlar. Ne var ki, dncelerini aklamaktan ekiniyorlar.
Ben de buraya gelmekle, eflerim karsnda kendimi g durumda bra
kacam biliyorum. Ama ben bir babaym, bir renci babas, ocuklarm
her eyden nce gelir. ocuklarm biliyorsunuz, Achille ve Phillippe, her
ikisi de szden anlamaz, yaramaz, Tanr ve cehennem korkusu da olmazsa
bamza karlar. Bakn, bu yl Kudas trenine katlan byk kzm
Hortanse'a? Ne kadar uslu bir ocuk, Bayan Rouzaire' in ncl saye
sinde, kiliseye gide gele byle uslu bir kz oldu. Bir sizin retiminize
bakn, bir bayan Rouzaire'e, bir sizin yetitirdiiniz oullarma bakn, bir
de kzma. Bakn da karar kendiniz verin bay Froment, haksz mym
syleyin.
Marc istifini bozmadan glmsyordu. Zira, bayan Rouzaire' in, gz
desi olan sevimli Hortense, erken gelimi, bedeni biraz gen kz bedeni
halini almaya balam gzel bir kzd. Teneffilslerde gizlice ara duvarn
dan atlayp erkek rencilerin yanna geliyor, kyda kede erkek
rencilerle buluuyordu. Marc ka kez karlatrmt bayan Rouzaire ' in
yetitirdii kz rencilerle kendi erkek rencilerini. Kendi rencileri,
bu kk delikanllar gittike daha bir akllanp geree sayg beslerken,
komu kz renciler, yalanc, sinsi dncelerle besleniyorlard. Tanrnn
yaptklar her eyi balayacana inandklarndan, yrekleri bulank, ka
falar markt. Ah, ne kadar isterdi Marc bu kz ocuklarnn erkek
rencilerle birlikte, ayn snfta, ayn sralarda okumalarn. Kendilerine g
nah olarak tantlan yasak yemii tatmak iin o zaman byle duvarlardan
atlamaya kalkmazlard. En iyi okul, kz ve erkek rencilerin birlikte oku
duklar okuldu, yarnn kurtulmu Fransas, zgr Fransas ancak karma
okullarda kurulabilirdi.
Marc yle cevaplamakla yetindi :
- Bayan Rouzaire grevini kendi anlad biimde yapyor. Bana ge181

lince, ben de doru bulduum eyi yapyorum. Anne ve babalar bana yar
d:mc olursa retim ve eitim daha hzl gerekleir.
Bodur Savin, birden fkelendi, ksa bacaklarnn stnde dikilip hay
knnaya balad:
- ocuklarma kt rnek olduumu mu sylemeye kalkyorsunuz
yoksa?
- Ah, hayr hayr, byle bir ey sylediim yok. Demek istediim yal
nzca u: ben burda ocuklara bir eyler retmeye alrken, evreleri
benim rettiklerimi yalanlamaya kalkyor. Gerek, tehlikeyle kar kar
ya, akl sulanmaya kalklyor, drst bir insan akl yoluyla yetimemi
gibi gsteriliyor.
Marc'n byk znts buydu. rencilerin baba ve anneleri ocuk
larnn kurtuluunda yardmc olacaklar yerde kar duruyorlard. ocuk
okuldan ktktan sonra evinde ters bir durumla karlayordu. Aileler,
toplumsal grevler konusunda, verdii dersler konusunda ona yardm etse
lerdi retim ve eitim ne abuk amacna ular, gerekleirdi. Baba ve
anneler ayn dncede olmaz, evde ocuklarna rnek olmazsa zavall
retmen ne yapsnd? retmenle baba ve anne lerin ayn yolda, el ele,
birlikte yrmeleri gerekirdi. Oysa ne kadar . hazindi durum, Marc' n ve
rebildii ufak tefek eyleri de evde anne ve babalar ykyordu. B ilerek
yapmyorlard bunu, ama gerek dnceleri, gerek yaam biimleriyle
kt rnek oluyorlard ocuklarna.
Savin yeniden konumaya balad:
- Ksacas bay Froment, bizleri memnun etmek, bizlerle ho geinmek
istiyorsanz, duvardan indirdiiniz ha yeniden eski yerine koyun, zira
bizim istediimiz sizinle ho geinmektir, \k kt bir retmen olma
dnza inanyoruz.
Marc glmsedi:
- Teekkr ederim . . . Ama syler misiiz, neden bayan Savin de sizinle
birlikte gelmedi buraya? O, kiliseye giden, dini grevlerini yerine getiren
biri, han duvara aslmasn istemek daha ok ona derdi.
- Btn drst kadnlar gibi o da dini grevlerini yerine getiriyor.
Kendine bir ak tutacana kiliseye gitmesi daha iyi deil mi yani?
Kskanlk damarlar yeniden kabarmt, her adam karsn batan
karmaya hazr grdnden Marc'a da kt kt bakt. retmen neden
karsn da getinnediini soruyordu sanki? Achille ve Phi l lippe' in okula
1 82

gelmediklerini bahane edip iki kez evlerine uramt stelik. Savin kar
sna haftada bir, kapsen' lerin babas Theodore'a gidip gnah kartma
sn art komutu. Karsnn, bylece; bir hata ilemekten korkacan
sanyordu. Kadn evlerinde kavga grlt -kmasn diye balangta iste
meyerek kabul etmiti kiliseye gitmeyi, gnah karmay. Ne var ki son
gnlerde, papaz Theodore'un yanna gidecei an iple eker olmutu, zira
Theodore kadnlarn dlerine giren pek tatl bir adamd.
Marc hnzr hnzr ekledi:
- Geen perembe gn rastladm karnza, Capucins Alanndaki Ma
nastrdan kyordu, bir sre konutuk. Kendisi bir f$tmen olarak ben
den memnun kaldn sylemiti, bu yzden sordum neden birlikte gel
mediniz diye.
Zavall koca kskanlktan kvrand bir an. Srekli bir kskanlk, s
rekli bir aldatlma korkusu kemiriyordu yreini. Kars hem baka ey
dnmeye zaman bulamasn, hem de yoksul evlerinin geimine katkda
bulunsun diye, kadnn evde iledii incik boncuklar bizzat kendi bulmu
tu. Bylece bayan Savin iin hayat ekilmez bir hal almt, bir yandan o
cuklar, bir yandan incik boncuk, bir yandan zalim bir koca, bu tatl ve g
zel kadna, gnln oyalayacak gizli bir avuntu bulduu gne kadar hayat
zehir etmiti.
Savin sinirli sinirli tamamlad szn:
- Karmla benim aramda hibir dnce ayrl yoktur, o da bu konu
da benim gibi dnyor. Gerek onun adna, gerek kendi adma, gerek
teki aileler adna ayn eyi tekrarlyorum bay Froment: ha eski yerine
asmanz istiyoruz. Benim syleyeceim bu kadar, sonunu kendiniz d
nnz.
Marc birden ciddileti:
- Dndm bay Savin. Bu ha kaldrmadan nce sonucunu da d
ndm, ben ne yaptm biliriin, madem ha artk duvarda deil, elbette
ki yeniden oraya asmaya kalkmayacam.
Ertesi gn kasabada bir sylentidir yayld, szde, baba ve annelerden
bir kurul okula gidip retmeni sktrmt. Neler, neler anlatlmyordu
ki! Marc ok gemeden rzgarn ne yandan estiini, Savin' i kimlerin gn
derdiini rendi. Mutlu olmaktan baka hi bir amac bulurunayan,bu
konuyla hi ilgilenmeyen, Savin'in gzel kars, rahip Theodore' un arzusu
zerine kocasr kkrtmt. Kocas gizlice rahiple grm, geleneklere
1 83

bylesine kar den bir davranndan dolay retmeni paylamay karar

latnnt. Okulda ha bulunmazsa ocuklar batan kmaz myd, sofu
kznn ve annesinin hali nice olurdu? Ufak-tefek, clz, cumhuriyeti,
dinle alverii olmayan, yoksulluk ve kskanlk iinde kvranan Savin
bylece erdem adna, cenneti insanln ezilmesinde gren bir din adna,
okula yrmt.
Theodore Baba elbette bu ite yalnz deildi, yardmclaryla, Gorgias
ve lsidore' larla birlikte, rencilerini ellerinden alan laik okula ate ps
kren papazlaryla birlikte Fulgence vard arkalarnda. Onlarn da ardnda
Philibin ve Valmarie Kolej inin ynetmeni Crabot bulunuyordu. Korkun
Simon olayndan beri kar devrimci kampanyay srdren baz nl kii
lerin grnmeyen el leri de bu yangn dunnadan krklyordu:
llphirin'in katili ite bu karanlk iinde rahat uykusunu uyuyordu, ve bil
gisizlii, phecilii yznden btn bir yn da bu ktln su ortak
l yetmezmi gibi yeni sularn sulularn da savunmaya hazrd. En k
nden en byOne dek, etenin hangi kowkta gizlendiini ilk gnden
beri biliyordu Marc. Ama bu insanlar nasl yakalayacakt? Sevimli, k
rahip Crabot kentin gz bebei, mucizeler babasyd. Beaumont'un zengin
hanmlar buyruundayd, onlarn srdayd. Eski renci leri hzla zengin
lemiler, btn varlklarn rahibin ynetimine, buyruuna sunmulard.
Yardmcs Philibin, Valmarie'de pusuya yatm ortal kolaan ediyordu.
Karanlkta ileyen bu sinsi almann hibir ey nne geemiyordu. Tam
bir casuslar a iindeydi: kara cbbeliler etesi yresinden ayrlmyordu.
Lehmann'lara ne zaman gitti, David'le ne zaman konutu, ne konutu,
hepsi kara cbbelilerin kulandayd. Salvan'n dedii gibi, onun kiili
inde gelecein gerek ve adalet ykl insan susturulmak, adalet l
boazna tkanmak isteniyordu. Papazlar ve keiler etesi; her yana ya
ylm, zavall rahip Quandieu'nn bile elini kolunu balamt. Dini byle
bir hakszlklar ordusunun ellerine brakmaktan baka are bulamayan za
vall Quandieu haftada bir gn piskoposun buyruklarn almak zere kente
indiinde iki rahip byk aclarn birbirlerine anlatarak avunuyorlard.
Kilisenin derin yarasn rahip cbbeleriyle sannaya alarak gz yalarn
yreklerine aktyorlar, dinin ne byk bir tehlikeyle kar karya bulun
duunu birbirlerine bile sylemeye cesaret edemiyorlard.
B ir akam retmen yardmcs Mignot, Marc'n yanna gelip fkeyle
sylendi:
1 84

- Ne irenlik, bayan Rouzaire' i bir merdivenin stne km, bizi

gzetlerken yakaladm.
Gerekten de retmen Rouzaire, zaman zaman duvara bir merdiven
dayayp okulu gzlyordu. Mignot'nun sylediine gre kadn her hafta
ilkokul mfettii Mauraisin'e gizli raporlar veriyordu.
Marc glerek haykrd:
- Vay hafiye bozuntusu vay. Bouna merdivende dikilip kendini yoru
yor. G izlimiz saklmz yok bizim, dil iyorsa kaplar ardna dek aalm.
M ignot da bararak karlk verdi:
- Niye aacakmz! Her horoz kendi plnde ter. Bir daha buray
gzetlediini greyim, ayaklarndan tuttuum gibi alaa ederim onu.
Marc yava yava kazanmt Mignot'yu, bu szleri delikanlnn bilin
lenmeye baladn gsteriyordu, byk bir mutluluk duydu Marc.
M ignot, Simon'dan pek holanmazd eskiden. Kendisi bir ifti ocuuy
du, ar ky hayatndan, toprakla uramaktan kurtulmak iin retmen o
kuluna gitmiti. Karakteri ve zekas ortalamayd. Bir oklar gibi o da
yalnz kendi karlarn dnyordu. Bu yzden Allahsz retmenden
pek holanmam, ondan uzak durmaya almt. Simon davasnda da
ayn tutumu taknm, geri Simon'u sulamaya kalkmamt ama onu sa
vunmaya da yanamamt. Daha sonra Marc'a kar da ayn tutumunu
srdrmt, geleceini dnyorsa bu retmenden uzak durmalyd,
yoksa ilerleyemezdi! Bu yzden bir yla yakn bir zaman Marc' dman
bilmi, yemeklerini darda yemi ve btn bu davranlaryla baret
meni g durumda brakmt. O zamanlar sk sk bayan Rouzaire' le gr
rd, nerdeyse o da papazlarn himayesine girecekti. Marc, btn bu
yaptklarn soukkanllkla karlad. lerde dnp tanmasna, gerei
semesine yardm etti, sevgi gsterdi. Biliyordu, gerek karnn nerde
olduunu erge anlayacakt M ignot, sonunda doruya, adalete ynelecek
ti. Aslnda, balk tutmaktan baka bir elencesi olmayan bu tombul olan,
stnde durulmaya , ilenmeye demez miydi? Biraz bencildi, geleceini
dnyordu o kadar, ama kt bir ocuk deildi, iyi ellerde o da iyi bir
insan olabilirdi. O da srden, bunca insanlardan biriydi, ne ok iyiydi, ne
kt; artlar ekillendirecekti onu. Yeterli bir eitim grmt, ret
mendi, drst bir ocuktu, iyi niyetli bir el elinden tutarsa kurtulurdu.
Marc bu dncelerle hareket ederek, yava yava, delikanlnn nce g
venini, sonra da sevgisini kazanmt. Mutluydu, bylece, topluma yalnz
1 85

bir insan deil, ileri Fransa'nn temeline ta koyacak bir iiyi kazandr
mt. Marc' n gsterdii byk sevginin, adalet ve gerek aknn scak
l Mignot'yu da sarmt sonunda. retmen yardmcs imdi artk ye
meklerini onlarda yiyordu, aileden biri gibi olmutu. Marc'a:
"Bayan Rouzaire'e kar dikkatli olmanz gerekir, her ey beklenir bu
kzdan. Mauraisin'den iyi rapor alsn diye satmayaca insan yoktur." de
yip, onu ka kere kapy dinlerken yakaladn syledi. Rouzaire' i iyi ta
nyordu. Aslnda souk ve sinsi bir kadn olmasna ramen ar derecede
yapmackl bir sayg taknrd stlerinin, kar salayacan bildii kimse
lerin nnde. Korkun bir insand. Gzel deildi, iri yar, kemikli, ablak
yzl, illi bir kz olduu halde herkesi batan karmay beceriyordu.
Kendini satmasn ok iyi biliyordu, "kz rencileri neden byle kiliseye
gtryorsun" diye kzan cumhuriyetilere, "ne yapaym, ocuklarn baba
lar, anneleri byle istiyor" eklinde cevap veriyordu. Srtn papazlara da
yamt, laik retimde bile ilerlemek iin gllerden yana olmak gerek
tiine inanmt. Aslnda ulu Tanry deil kendi karlarn dnyordu.
Beaumont'daki bir manavn kzyd, btn kk esnaf gibi rahatndan ve
kazancndan baka kaygs yoktu. Diledii gibi yaamak iin, evlenme
miti. Kasabadaki dili uzunlarn syledii gibi papazlarla oynat doru
deilse, demek ki yakkl Mauraisin'de gz vard. Zaten bodur
Mauraisin. de byle jandarma gibi iri-kym kadnlardan holanyordu.
kiyi pek sevdii halde sarho olmazd. Bazan leden sonra kpkrmz bir
yzle snfa giriyordu ama, yzndeki bu krmzlk araptan deil, mide
sini tka basa doldurduundan, sindirim gl yzndendi.
Marc, bayan Rouzaire'i nemsemediini gstererek elini sallad:
- Okuluyla ilgileniyor, beni Uze sadece retimini sk skya dine da
yatmas. Erkek ocuklarla kz ocuklar birbirinden ayran yalnzca u du
var deil: Aralarnda tam bir uurum var. Yarn bu insanlar birbirleriyle
evlendiklerinde ailede korkun bir bunalm ba gsterecek. . . Bu gelenek
ler yznden deil mi zaten, kar koca arasndaki ayrlk, mcadele?
Aslnda yreinde byk bir hn vard bayan Rouzaire'e kar. Simon
davasndaki iren tutumunu unutamyordu. Beaumont'da, mahkemede
Simon'u rencilerini faziletsiz, yurt sevgisinden uzak dersler vermekle
sulam, baya bir vurdum duymazlkla papazlarla ibirlii yapm,
Simon'a trl iftiralar atmt. Kasabaya geleli beri bu kadnla ilintisi hep
resmi ereve iinde kalmt. Ne var ki, gn getike Marc'n kasabadaki
1 86

durumu salamlam, d krklna urayan bayan Rouzaire, gllerle

bir otmay karna uygun bulduundan retmene yanamaya balamt.
zellikle, bu konuda, kocasnn dncelerini paylaan, ondan uzak dur
maya alan Genevieve' e irin grnmeye urayordu.
Mignot devam etti: .
- Bir daha tekrarlayaym ki, bu kadna kar dikkatli olmak gerek. Onu
dinlemeye kalksaydm oktan ihanet etmi olurdum size. Bana durmadan
sizinle ilgili sorular sorup duruyor, sizinle birlik olduum srece ilerleye
meyeceimi, aptallk ettiimi syleyip duruyordu. . . Oysa siz bana kar
ok iyi davrandnz. Beni iren bir durumdan kurtardnz, ama siz de ayn
iren olaylarla kar karyasnz. Bu yosmalarn szne kanan ok olur,
bir takm baarlardan sz edip kolaylkla kandrrlar insan. Byle konu
tuum iin beni balayn, ne var ki size bir t vermekten kendimi a
lamyorum. Karnzla konuup bu kadna kar dikkatli olmas hususunda
kendisini uyarn.
- Ne bakmdan uyaraym?
- Evet, evet, ben gzil kapal kedi yavrusu deilim, baz eylerin dndn ok iyi gryorum. Rouzaire bir sreden beri fr dnyor karnzn
evresinde. Bu "sevgil i bayan" szlerinin, glcklerin altndan ok ey
kar diye korkuyorum.
Marc, akn, glmeye alt.
- Ah! Karm konusunda ekinecek bir yan yok. Rouzaire kap komu
su, o da benim gibi retmen, belki bu yzden yzilne kar glmek zo
runda kalyordur.
Mignot diretmedi ama bir ba iaretiyle bu konuda kendisiyle ayn d
ncede olmadn tekrarlamaktan da geri kalmad. Her eyi sylemek
istemeyen bir hali vard. Usul usul balayan bir dramn farkndayd. Marc
da sustu. Gizli bir korku zaten oktandr iini kemiriyordu. Genevieve' le
aralarJnda bir giln mcadelenin balayabileceini dnmek kahrediyordu
onu.
Salvan ' grmeye gittii o gnden beri bekledii saldr birden patlak
verdi. Saldr kampanyas Mauraisin'in raporuyla balad. Yakkl
Mauraisin, ha'n duvardan indirilmesini eletiriyor, retmenin bu dav
rannn, bu dine kar saygszlnn renci a!!e ve babalarna sayg
szlk olduunu sylyordu. Raporda Savin' in, Doloir ve Bongard' larn
adlarna da yer veriliyordu, szde bu aileler de retmenin bu davrann
1 87

protesto etmilerdi. Kasaba da dini eitimin ar bast bir kasabayd,

ayrca bir yn hac geliyordu Saint Antoine de Padoue'ya, o halde byle
bir yerde, laik okulu sevdinne bakmndan retmenin davranlarnda ok
dikkatli olmas gerekiyordu. Mauraisin raporunu blc retmenin kasa
badan alnmas nerisiyle bitiriyordu. Ayrca daha bir yn, iddiasn
glendiren olaylar da eklenmiti. Bayan Rouzaire'in, kiliseden kmayan
uysal kzlar anarist retmenin tembel, ne sa'ya ne Musa'ya, hibir eye
inanmayan rencileriyle yan yana, byk bir tehlike iindeydiler falan.
Btn rapor bayan Rouzaire'in casusluu sayesinde alnan bilgilere daya
nyordu.
gn sonra da katolik milletvekili kont Hector de SangleboeufUn,
yanna iki milletvekili daha alp vali Hennebise'e ktn rendi.
Mauraisin'in verdii raporu elbette biliyordu. Desirade' n Unlu konukla
rndan rahip Carbot'yla birlikte raporun yazlmasna yardmc olmamlar
myd? Ve imdi taktikleri ite bu rapora dayanyordu, bu rapora dayana
rak retmenin kasabadan alnmasn istiyorlard. Vali Hennebise' in btn
arzusu, etliye stlye karmadan herkesle bar iinde yaamakt, memur
larna hep ayn eyi, "Aman ha sakn bir olay yaratmayn! " deyip duruyor
du. Sangleboeufu dinledi, ona hak verdi ama te yandan da gericilerle
uzlam grnmekten korkuyordu. Baron Nathan' n damad, rk millet
vekiline kar sevgisi ayrca bykt, ona bu konunun yalnzca kendi yet
kisi iinde bulunmadn, akademi mfettiinin nerisi olmadan tek ba
na bir retmeni baka bir yere gnderemeyeceini aklad, ne yapsnd,
kanun byleydi, kanuna da uymak zorundayd, imdilik rahat bir soluk
almak iin baylar akademi mfettii le Brazer'e gnderdi. Baylar hemen
Le Brazer'nin, valilik konandaki dairesine daldlar. Eski lise retmeni
Le Brazer uzun deneylerden geip sonunda usta bir diplomat olmutu.
Milletvekillerini byk bir dikkatle dinledi. Ablak ve pembe yzl bir a
damd, elli yanda olmasna ramen salar yeni yeni aaryordu. mpara
torlua kar kinle bym, en eski cumhuriyetilerdendi. Laik eitime
cumhuriyetin temeli gzyle bakard. Din okullarn, Fransa'y uuruma
srkleyen din okullarn yok etmek konusunda elinden geline ardna
koymuyordu. Ama yllarn getirdii tecrbesi ani hareketlerin ne kadar za
rarl olduunu gstenniti, amacn uzun sreli ve fi lozofa bir sabrla
gerekletinneye urard, bu yzden de lml bir insan olarak tannmt.
Dengeli, tatl ve direnmesini bilen biri olduu davranlarndan da belli
1 88

oluyordu zaten. Yl larca, gizlice alp abaladktan sonra yava ama ola
anst baarlar kazanmt. Milletvekilleri sze balar balamaz, ret
menin bu davrann kendisinin de benimsemediini, duvardan ha in
dinnesinin gereksiz bir hareket olduunu belirtti, ama, arkasndan da, ya
salarda retmeni snfnda ha bulundunnaya zorlayan hibir kural ol
madn ekledi. Ne var ki duvarlara ha asmak da bir alkanlk haline
gelmiti, ha indinnese iyi olurdu. Sangleboeuf fkeliydi, retmenin
yapt utan vericiydi, btn kasaba bu rezillie kar ayaklanmt. Le
Brazer sakin bir sesle meseleyi enine boyuna inceleyeceine sz verdi.
Sangleboeuf'n yine tepesi att, ne vard bunda incelenecek, Le Brazer, il
kretim mfettii Mauraisin'in raporunu okumutu ya, her ey ak seik
anlatlmyor muydu bu raporda? M i lletvekilinin bu sorusu artt Le
Brazer'yi. Hangi rapordan sz ediyordu bu adam? Ha, evet, evet, ilkre
tim mfettiinin kendisine U ayda bir sunduu rapordan. Demek rapora
ne yazldn biliyordu? Ama nasl olur, bu raporu yalnzca kendisiyle, o
nu verenin bilmesi gerekmez miydi? Sylediklerini gz nne alacana
sz vererek baylar uurlad.
B ir ay geti aradan. Marc hemen her gn Valilik katna arlmay
bekledi, ama henz bir ses seda kmyordu. phesiz Le Brazer yine o
Unlu taktiini uyguluyor, zaman kazanmak, bir takm kimseleri trpleyip
ypratmak iin olay uyutmaya alyordu. Salvan' n da dedii gibi, gizli
den gizliye destek oluyordu Marc'a. Ne var ki sorunun fazla ciddilik ka
zanmamas gerekirdi, byle bir durumda ise Le Brazer, liik eitim uruna
giritii uzun mcadelenin kalan ksmn kurtarmak iin Marc' harcamak
tan ekinmezdi. Zaten devrimci yiitliklerden holarunyan bir insand.
Ama olay unutulmad, gnden gne de alevlendi. lhamn nerden ald
Marc'a bilinen "Le Petit Beaumontais" gazetesi kasaba retmenine
kar zalim bir kampanyaya girimiti. Gazetenin taktii yine aynyd, ksa
ve anlamsz yazlarla ie balad: komu kasabada iren eyler oluyordu,
olaylar nem kazand takdirde olup bitenleri bUtUn plaklyla akla
yacakt. Ve retmenin adn aklad, rezalete bir stun ayrd:
"Maillebois Rezaleti". Bu stunda ne kadar dedikodu varsa yazld,
rencilerle ve renci aileleriyle yaplm uydunna bir anket de unutulma
d. Bu anketlerde retmenin hayasz sular bir bir aklanyordu. Kasa
bal gittike daha bir evk ve heyecanla sarld bu olaya, ortalk allak
bullak oldu. Hristiyan Kardeler ve KapUsenler elbette ki yangn dunna1 89

dan krklyorlard. Sofu kadnlar iren olaylarn dnd cumhuriyet

okulunun nnden ha karmadan gemiyorlard. Marc byk bir tehlike
karsnda olduunu anlad. Mignot ciddi ciddi eyalarn hazrlamaya bile
balamt. Marc'n yannda yer ald iin kendisinin de baka bir yere
gnderileceinden emindi. Bayan Rouzaire daha bir almla gtrp ge
tinneye balad kz rencilerini kiliseye. Bir yandan Theodore, Manas
trda, bir yandan Quandieu, Saint Martin kilisesinde, dinsizler yurdunda
Tanrnn yeniden eski yerini alaca gnn yakn olduu, isa'nn okul du
varna saltanatla yeniden aslacan haykrp duruyorlard. Daha beteri,
Darras da Marc ' yalnz brakmaya kararlyd, belediyedeki aznl da yi
tinnekten korkuyordu. retmenle karlatnda souk davrand.
- Ne yapabilirim dostum, siz de pek ileriye gittiniz, byle bir anda
nasl sizinle birlik olabiliriz. . . Philib denen yalanc sofu zaten pusuda, fr
satn bulur bulmaz srtm yere vurmak iin her yaptm kolluyor, sizin
yannzda yer alsam ikimiz yapayalnz kalrz ki bu da bir ie yaramaz, di
yordu.
Marc alabildiine zgn, doru Salvan'a kotu. Gvendii son adam,
son dayanakt Salvan. Ne var ki onu da tedirgin, dnceli, neredeyse ra
hatsz bir halde buldu.
- ler kt ocuum. Le Brazer' i beenmedim, sizden sz ettiimde
hi sesini kartmad, kafasndan bir eyler geer gibi, korkarm yalnz b
rakacak sonunda sizi, zira evresine fldr fldr dnyorlar. .. Belki de bi
raz ileri gittiniz.
Bu szleri duyunca Marc ' n yrei daha da burkuldu. Yoksa Salvan da
m terkediyordu onu. Haykrd:
- Nasl, siz, siz de mi retmenim!
Salvan heyecanla ellerini tuttu Marc'n.
- Hayr, hayr yavrum, benden pheniz olmasn, btn yreimle si
zinle beraberim, ve e1imden geleni yapmaya hazrm. Ne var ki yaptnz
o ylesine sade, ylesine mantkl hareketin bamza at derdi bile
mezsiniz. imdi retmen okuluna da, bu okula da saldrmaya, dinsizler
yuvas demeye baladlir. Depinviller, Katolik topluluu iinde lisesini
daha bir yceltmek, dinci partilerle ibirlii yapmak iin bu frsattan ala
bildiine yararlanp okul papaznn yetkilerini arttryor. Rektrmz
Forbes'u bilirsin, yumuak bir adamdr, hibir eye karmamak, kesin
de sessiz sessiz, tarihi aratrmalarla uramak ister. Bu olay huzurunu
1 90

bozunca fena halde can skld . . . Le Brazer iini bilen, usta bir insandr,
ama sonuna dek direnecek gc bulabilecek mi bakalm?
- O halde ne yapacak?
- Hibir ey bilemeyiz imdiden. Siz ciddiyet ve gvenle grevinizi
yrtmenize bakn. Kucaklap bir kez daha gerein ve adaletin kollarna
snalm.
ki ay, evresinde dnen dedikodulara ramen Marc cesaretini hi
bozmad. Kapsn alan tehlikeleri bilmezden geliyordu. Son derece b
yk bir kvan ve drstlkle derslerini vermeye devam ediyordu.
rencilerinden baka bir dncesi yoktu, gerek szle, gerek deneylerle, r
neklerle, rencilerine almann yararlarn, en etin anlarda bile gerek
ten ve adaletten yana olmak gerektiini retmeye urayordu. Kendisine
ac sz syleyen, sz vuran kasaballara iyilik ve sevgi gstermekten geri
durmuyordu. Btn istedii ocuklarn babalarndan iyi yetimeleriydi,
btn abasyla mutlu gelecein tohumlarn atmaya urayor, kendi
mutluluu pahasna bakalarnn kusurlarna katlanyordu. Kk zekalar
vard yresinde; bu saf, duru, temiz kaynaa eilmi, susuzluunu bu kay
naktan gideriyordu. Btn umudunu insanlarn kardee, sevgiyle, bilin
le, akla yaayacaklar gelecek gnlere balamt. Bu kkler topluluu
nu her gn biraz daha oalan yalan ve sahtekarlklar dnyasndan kur
tarmakt btn zlemi. Grevini yapmann gnl rahatl iinde her ak
am kasabadan srlecei gn bekliyordu.
Bir sabah "Le Petit Beaumontais"de u haber vard: Maillebois'nn i
ren retmeni ' nin iten atlmas kabul edilmi, karar imzadan kmt.
Bir giln nce Marc, kont Sangleboeufn yeniden Valilik Katna gittiini
renmiti. Artk hibir umudu kalmamt, ite sevgili grevi alnmt e
linden. etin bir akam yaad. Okul dalmt. Glmseyen kk, kum
ral, esmer balar evlerine gittiler, mutlu gelecekten sz edecek kimse kal
mad, o zaman korkun bir sz duydu yreinde, bir yandan da, yarna
yiit bir yrekle balayabilmek iin kendini toparlamaya urayordu.
Gerekten de zc bir akam geirdi. Balad eser yarm kalmt, de
mek sevgili rencileriyle son dersini yapmt, onlarn gelecei iin gi
ritii abann tamamlanmasna izin vermiyorlard. Alyorlard elinden
gelecekleri iin alt ocuklar, kimbilir hangi geri kafalya. verecek
lerdi onlar. Yrei kanyordu bunlar dndke. Ac, karanlk bir duy
guyla yataa girdi Genevieve, kocasnn zgn olduunu grnce usulca
1 91

sokulup sarld.
- Bir zilntn m var canm?
Karlk vermedi. Genevieve'in artk eskisi kadar, kendisi gibi dn
mediini biliyordu. Bu da kendi hatasyd. Karsnn yalnzca kendisinin
olmas iin elinden geleni yapmak varken, bayan Duparque'a brakmt.
Bu hanmlara kendisi uramyordu, ayan yeniden kesmiti o kilk so
uk evden, ne var ki mutluluunun bir giln tehlikeye deceini bile bile
karsna da yasaklamaya cesaret edememiti. Genevieve o evden her d
nnde, onu biraz daha kendisinden uzaklam buluyordu. zellikle u
son gnlerde kars daha bir deimiti, nk btn kara cbbeliler o eve
dadanmt. Bayan Duparque'n konumalarnda kendisini damatla ka
bul etmediini, kendisinden yz kzararak, utanla sz ettiini de ayrca
renmiti.
Genevieve sordu:
- Neden bana cevap vermiyorsun canm, seni zen ey beni de zmez
mi sanyorsun yoksa?
Marc duyguland.

- Evet canm, zgnm. Ne var ki seni ilgilendirecek ey deil bunlar.

Sitem etmeye kalktm sanma. Ne diye ban artaym? ... Sanrm ok
yaknda bu kasabadan ayrlmak zorunda kalacaz.
- Nasl?
- Ya baka bir yere gnderirler, ya grevden alrlar. Her ey bitti artk ... Ksaca, burdan gitmemiz gerekecek, ama bilmem nereye.
Genevieve memnuniyetini gsteren bir sesle haykrd:
- Aman ne iyi sevgilim, bundan daha gzel mjde olur mu bize!
Marc, akn, karsnn ne demek istediini nce anlayamadan akla
masn istedi. Genevieve sklm grnd, sz deitirmeye alt.
- Ne var bunda anlalmayacak canm. Kzmz, sen ve ben birlikte ol
duktan sonra her yer bizim iin bir deil mi? Her yerde mutlu oluruz.
Marc biraz daha sktrnca Genevieve azndaki baklay kard:
- Gerekten de burdan gitmemiz ok iyi olacak, btn bu iren ey
lerden kurtuluruz, eer byle devam ederse sonunda aram zn almasn
dan, birbirimizi incitmemizden korkuyorum, aram za kimsenin girmeye

cei bir kuytuda olsaydk keke, ne kadar mutlu olurdum. Hi bir ey ay

ramazd bizi . . . Ah sevgilim, hemen yarn gidelim buralardan!
ok grmt bu sahneyi. Genevieve onlar birbirine balayan ban

1 92

kopmasndan korkuyor, her eye ramen kocasyla babaa kalmak, yal

nzca kocasnn olmak istiyordu. Sanki baklaryla, tavrlaryla "Beni
gsne bastr, kucakla. Al uzaklara gtr, gtr de kimse senin kollarn
dan almasn beni. Duyuyorum, seziyorum her giln biraz daha uzaklatr
yorlar beni senden, beni kuatan bu byk soukluktan korkuyorum" der
gibiydi. Bu korku Marc'n da yreinden kmyordu zaten. Genevieve
yannda olduka her eye katlanrd, karsndan uzak kahrolurdu.
- Gidelim mi dedin sevgi lim, gitmekle birey halledemeyiz! Ama u an
beni ok sevindirdin, beni glendirdin. Ne kadar teekkr etsem azdr
sana!
Gnler yeniden geti. Vilayetten beklenen korkun yaz postadan k
mad. phesiz lkede byk yaygara koparan yeni bir olay dikkatleri
Maillebois belediye okulundan uzaklatrmt: Jonville papaz Cognasse
kye tam anlamyla egemen olmu, uzun zamandan beri yeni bir zafer pe
indeydi. Belediye bakan Martineau'yu kand rmt. bundan byle
Jonville'in de bir evliyas, bir Hazret'i olacakt. Kutsal Sacre-Coeur de
Jesus kutsal varlyla Jonville'e uur ve bereket tayacakt . Elbette ki bu
pek deerli bulu rah ip Cognasse' n zekasndan kmamt, papaz bir ay
dan beri sk sk Valmarie Kolej ine gider olmutu, orda uzun uzun
Crabot'yla konuuyordu. Ve Moreux retmeni Ferou'nun bir sz kimini
gldrrken, kimini de pek fkelendiriyordu:
- Bu pis Cizvitler kanl kz yreklerinr buraya da getirmeye kalar
larsa, herkesin ortasnda yzlerine tkreceim.
Hristiyan dininin egemen olduu her yerde bir de bu Sacre-Coeur de
nen tarikat yaylp durmu, sonunda bu tarikat sa'nn yeniden ekillen
mesi gibi, yeni bir katolik mezhebi gibi nemli bir inan halini almt.
Marie Alacoque denen, isterik, ateli ve hazin bir kadnn grd marazl
bir rya, ak bir insan gsnden yar yarya sklm kanl ve gerek bir
yrek, gittike yaylan, byyen bir inancn, tarikatn sembol olmutu.
Bylece din ruhtan tene iniyor, bir tr tatmin halini alyordu. Arnm, y
celmi sa'nn eski dini, papazlarn elinde bulut kmelerine sarp sarma
lanm; yerini, yeryilzil hazlarna dkn insanlarn zevklerine uygun daha
tatl baka bir inanca brakmt. imdi artk, ilahi bir kasap tezgahnda i
sa ' nn eti, sa'nn yrei sata karlmt. Sofular bu yeni tarlada, cahil
lik ve budalalklar otlanda diledikleri gibi otlayabilirlerdi. Neydi btn
bu olanlar? nsan aklna kar giriilen yeni bir saldr deil miydi? inanan
1 93

insanlar yeni yalanlarla daha beter aptallatrmak, kleletirmek deil

miydi? Sacre-Coeur (Kanl )'rek) tarikat ad altnda ilkel boylarn inan
lar, puta tapma tekrarlanyordu. B ir mezbaha kalntsna tapacak, bir kz
yreini sra geirip, din adna, bayrak gibi ortalkta dolatracaksn.
Cizvitlerin btn kurnazl buradan geliyordu zaten, dini insanla zde
letirmilerdi. alar a insan Tanrya gtremeyince, imdi Tanry in
sann ayana getiriyorlard. Bu cahil halka elbette dncelerine uygun
bir Tanr bulmak gerekiyordu, anlayabildikleri, onlar gibi kan alayan g
z yal bir Tanr, l l yanan bir put. Bylece insanolu daha kolay
hayvanlar, otlaya otlaya semirir, tp tp tutar mezbahann yolunu; eh,
karclara da kesip etini yemek kalr. Akl stnde kazanlan her baar
zgrlk alannda kazanlm demektir. Din insan neden aptallatrr?
zgrln el inden almak, onu kleletirmek, bo kalplarn boyunduru
una sokmak iin. Bozguna urayan Kilise, iki bilyk eyaleti yitirdiini
grnce, cn, halkn aknlndan yararlanp, devrimci Paris'in en
yksek tepesine, hatalarndan pimanlk getiren Fransa'nn sembol ola
rak, bu kanl, bu rpnan yrei, Sacre-Coeur' dikmekle ald . Dev'rimci
Fransa'y Tanrnn eli cezalandryordu bylece. Sacre-Coeur bu tepeden,
Monmartre'a dek, telerdeki krsal alanlara btn kentin zerine kanyor
du. Kentteki bayanlar, baylar, yneticiler, yarglar ve subaylarn bile hay
ran ln eken bu eser, kendi halindeki insanlar stnde, kylerdeki bil
gisiz, sofu insanlarda kimbilir ne byk bir coku uyandryordu. Ulusun,
devrim yaptna piman bir ulusun sembol halini almt. Fransa'nn
nasl yobazlara teslim olduunun sembol halini almt ... Ve bu kanayan
yrek lkenin renkli bayrann ortasna da ileniyordu. Eh o zaman o
U rengin anlam da deiirdi elbette, mavi, gkyilznn rengi, krmz,
din kurbanlarnn kanyd. Soysuzlam katoliklik kendine yeni bir Tanr
bulmutu, kle Fransa'y cahillie boan, kanayan bir Tanr, kanl bir
Tanr.
Rahip Crabot'nun niyeti nceleri Kanl Yrek Hazretlerini (Sacre
Coeur) kasaba merkezine, Maillebois'ya yerletirmekti. Ama sonradan y
reine phe dt, nk kasabada bir ii mahallesi vard ve iiler be
lediye meclisine toplumcu ye sokmulard, toplumcularn ise Hazret
Kanl Yrekle bir alverileri yoktu. Evet, Hristiyan Kardelerin,
Kapsenlerin etkisi bykt, ama ne olursa olsun, emin deildi, bozuma
uramaktan korkuyordu. En iyisi nce Jonville'de harekete gemekti,
1 94

Marc'n ayrlndan sonra ky nasl olsa dincilerin eline gemiti. Eer

Jonville'de bu teebbs baar kazanrsa etki alann geniletir, Sacre
Coeur' kasabaya da sokard. Jonville'de Cognasse' n borusu tyordu,
karc retmen Jauffre her eyi yava yava papaza terk etmi, bylece,
bir zamanlar Marc'n boyunduruundaki ky gericilere yem olmutu.
Jauffre'un hayat felsefesi ok sadeydi: ocuk velileriyle, belediye baka
nyla, zell likle din adamyla iyi geinmek. Madem lkede dincilerin bo
rusu tyordu, eh retmene de den onlara alk tutmakt. Beaumont'da
gzel bir okula yerleebilmek iin, en gvenilir, en ksa yol bu deil miy.
d ?.
Nasl olsa semirmi, karsnn getirdii drahomayla ensesi kalnlam
t, ama yetmezdi, czdann daha doldurmalyd. Bunun iin de, nce ka
rsn papaza gndermekle ie balad, sonra da kendini att kara
cbbelilerin kollarna. Pazar trenlerinde kilisenin anlarn al yor, o
cuklar trene gtryordu. Belediye bakan Martineau, papazlara kar
bir insand, yeni retmenin davranndan nceleri hayli rkmt, ama
czdan dolu bir retmene ne diyebilirdi ki! Hem, adam davranlarn
pek gzel aklyordu: Tanrya hizmet etmek su muydu yani, Kiliseye
kar m olacakt? Zavall bakan, bu yzden ii oluruna brakmt, ama
kars, gzel kars, kocasna en doru yolu gstermiti, papazla birlik o
lann her ii yolunda giderdi. Bylece, Cognasse' n btn Jonville'i ele
geirmesine bir yl yetmi de artmt bile. Nasl olsa kyn retmeni de
ardndayd, ve retmen hayatndan memnundu, papazn ardndan gitmek
le lokmann irisini de yutmu olacakt.
Btn bunlara ramen Jonville'e, Kanl Yrek Hazretlerinin yerleti
rilmesi baz d irenmelerle karlamt. Peki bu yeni tarikat da nerden
kmt, fikir kimden geliyordu, kimsenin bir ey bildii yoktu. Ama ra
hip Cognasse, bu zaferin stne yatmakta gecikmedi, btn ky Tanrya
o kazandrmt, onun kiisel baarsyd. Piskopos Bergerot'nun bir kez
daha etekleri tututu, sylendiine gre hemen bir yaz yazp Cognassse'
Beaumont'a ard. Yeni bir batl inan rnei yaratlmasn istemiyordu,
istemiyordu ama bir kez daha onun karsnda pes etmek zorunda kald.
Jonville belediyesi bu konuyla ilgili ilk defa topland, Sacre-Coeur tarika
tnn kylerinde kurulmas kye ne salayacakt, bilmek istiyorlard . Bir
an bu i suya dt sanld. Bunun zerine retmen Jauffre bir gn kente
indi, orda hangi nemli kiilere raslad, kimlerle konutu bilinmiyordu a1 95

ma, belediye meclisiyle papaz arasndaki szclne dorusu diyecek

yoktu, ii tatlya alad. Sacre-Coeur tarikat kye neler mi kazandra
cakt: Beaumont'lu hanmefendilere gm bir kadeh, ir sunak rts,
iek vazolar, ve gsnn stne bir yn kanl yrek izilmi kocaman
bir sa heykeli armaan edecekti. En sevgili Meryem kzna evlendiinde
be yz frank eyiz verilecekti. Belediye Meclisinin kararnda balca yeri
Bon Pasteur'u atlye ama teklifi tutmutu. Bu atlyede iki yz ii alp
Paris' in byk maazalar iin i amar, gmlek, etek ve kadn
pantalolar dokuyacakt. Kyller daha imdiden btn kz ocuklarna,
Rahipler Okuluna yerlemi gzyle bakyorlard. Ayrca byle bir i yeri
kylerine kimbilir nasl oluk oluk para aktacakt.
Trenin 1 0 Haziran pazar gn yaplmas kararlatrld. Cognasse' n
deyimiyle, ei grlmemi bir tren olacakt. gnden beri, h izmetisi
korkun Palmyre, retmen Jauffre'un ve belediye bakannn kar larnn
da yardmlaryla kiliseyi yeil -dallar ve ky halkndan dn ald duvar
kaplamalaryla sslyordu. Beaumont'lu hanmlar, mahkeme bakan
Gragnon'un, general Jarrousse' un, vali Hennebise' in ve sylendiine g
re, eski cumhuriyeti, milletvekili ve Beaumont belediye bakan
Lemarrois'nn karlar pek gsterili bir Fransz bayra armaan etmi
lerdi. Bayran stne Kanl Yrek, Tanr ve yurt szleri ilenmiti. Bu
bayra, belediye bakannn sa yannda, bizzat kyn retmeni Jauffre
tayacakt . Tren sabah nl kiiler kye akn ettiler: Beaumont'un ileri
gelenleri, Sacre-Coeur bayran armaan eden karlaryla birlikte yerle
rini almlard. Maillebois belediye bakan Philis gerici meclis yeleriyle
birlikte oradayd, Papaz, rahip ve kei cppeleri her yanda dalgalanp du
ruyordu. Beaumont piskoposu gelmemi ama yardmcsn gndermiti.
Rahip Theodore, kapsenler, papaz Fulgence ve yardmclar, Philibin,
Crabot kalabal onurlandryorlar, evrelerine selamlar yadryorlard.
Kasaba kilisesinin rahibi Quandieu ortalkta yoksa bunun nedeni son anda
hastalanmasyd.
Saat te, Kilise Alannda, kasabadan gelen bando takm birden bir
kahramanlk mar tutturdu, balarnda bakan Martineau, kyn btn
belediye meclis yeleri , nian kurdelalarn takmlar almla yryorlar
d. Bakann sa yannda retmen Jauffre iki eliyle kanl yrei kavra
mt. Mar b itene dek herkes bekledi. Kilise Alannda korkun bir kala
balk vard. Ky kadnlar bayramlk elbiselerini giymi, ssl kasaba ve
1 96

kent hanmlar sk tepi bekleyip duruyorlard. Mar bitti ve birden Kili

senin kanatl byk kaplar ardna dek ald, rahip Cognasse, peinde bir .
yn papaz, papaz mezi zango, sslb cbbeleriyle beliriverdi. Arkala
rnda evre ky ve kasabalarndan, kentten soluk solua gelmi her trden
kara cbbeli vard. Kutsal arklar balad, Sacre-Coeur sanca kutsand
ndan trene katlanlar yerlere kapandlar. Ve ite en dokunakl, en ili
an da gelmiti, belediye bakan Martineau ve bel:diye meclis yeleri,
sancan kvrmlar altnda diz ktler, Jauffre, Kanl Yrein daha ok
dalgalanmas iin bayrak direini meclis yelerinin balarna doru iyice
edi. Bakan bara ara, bundan byle kyn Kanl Yrek Tarikatna
adandn duyurdu.
- Ben yalnzca bir aracym, btn kymz, btn aileler, analar, ba
balar, ocuklar btn varlklaryla yalnzca lsa'nndr. Her eyin banda
kutsal lsa'mz, efendimiz gelir, bundan byle, geleceimiz iin, anmz
nmz iin, ynetimimizin btn abalarn kutsal soluuyla o ynete
cek.
Kadnlar iki gz iki eme alarlarken erkekler alk tutuyorlard.
Soluklu alg sesleri trampet seslerine kart, topluluk yryordu. lgn
bir mutluluk rzgar duru gkyzne doru ykselirken, btn kara
cbbeliler, belediye bakan, meclis yeleri, eli sancakl ky retmeniyle
btn konuklar kiliseye daldlar. Kilise sunann stnde, evresi mum
larla donanm, yldz gibi parlayan Saint-Sacrement' kutsadktan sonra

Cognasse, ynetimi bundan byle tarikatn buyruuna girmi, Saint

Sacrement' n nnde yere kapanr durumda grmekten pek memnun, a
teli bir nutuk ekti. Nasl sevinten etekleri zil almasnd, kyde, bundan
byle ynetim, Tanrnn sessiz, dinlendirici ellerinde, ba kaldrc olmak
tan kacak, onurundan vaz geecek, lkenin ynetimini, Fransa'nn kurtu
luunu sa'ya brakacakt artk. Dinsizlerin sonu deil miydi, ruhlarn ve
bedenlerin, yer yz gcnn ve iktidarnn gerek efendiye, Kiliseye
terki deil miydi bu? Fransa adna korkulacak bir ey kalmamt artk,
Tanr sevgili byk kznn, sonunda yanlglarn anlayp pimanlk geti
ren, gelecei uruna ba emesini bilen kznn mutluluunu elbette d
necekti bundan byle. Btn kyler, bucaklar, btn kasabalar er ge do
ru yolu bulacak, Jonville gibi kendini Kanl Yrek'e verecek, btn yurt
dine dnnce, Fransa, sa'nn bayra haline gelen kutsal bayra altnda

1 97

atld, din evkiyle kyller kendinden geti, ve bu grlmemi tren, kili

senin tren eyalarnn konduu yerde son buldu. Belediye bakan bata
olmak zere btn belediye meclis yeleri bir kez daha yerlere kapanp
muamba kadn stne imzalarn attlar. Bundan byle btn Jonville
ky Kanl Yrek' in malyd, ve ite laik ynetim kutsal bir zveriyle ye
rini din ynetimine brakyordu.
Ne var ki kiliseden ktklarnda bir rezalet patlak verdi. Moreux K
ynn retmeni Ferou da kalabaln arasndayd. Eskisinden daha ateli,
yoksul giysi lerinin iinde olup bitenleri seyrediyordu. Zavall retmen,
grtlana dek bor iinde yzyor ve artk oluuna ocuuna, ezici bir
alma sonucu sararp solan karsna ekmek bile alamyordu. On frank,
yirmi frank iin rpnyor, frnc ekmei bor vermiyordu. Ayda ald
para da, daha ald gn, da gibi ylan borlarna gidiyordu. Belediye
yazmanl karlnda denen U be kurua bile dil uzatyorlard. Git
tike artan bu yoksulluu y znden kyl de kendisini daha bir horlar,
daha bir aalar olmutu. yle ya. bu bilgisiz insanlarn hepsinin de ra
hat yerindeydi, hepsinin de cebinde para vard. Bir retmenin kamn
bile doyuramayan bilime ne diye sayg gstereceklerdi? Bu korkun ca
hillikler ortamnda, tek akll, tek bilgili insan olan Ferou; bilgisizler zen
ginlik iinde yzerken kendisinin gnbegn daha da yoksullatn grp,
bu hakszlk karsnda ileden kyor, bu iren hakszlklar dnyasnn
yerle bir olaca, gerek ve adalet kentinin kurulaca gn bekliyordu.
Ferou, Moreux belediye bakan Soleur'n de trene katldn grd.
Soleur, rahip Cognasse nn ycelteli beri ona ho grnmeye alyor
du ve ite yeni giysilerini kuanp Jonvi lle trenini o da onurlandrmt.
Moreux eskisi gibi deildi imdi, kylyle rahibin aras dzelmiti, her ne
kadar Cognasse, homurdana homurdana, yrd drt kilometre yolun
acsn karmaktan geri durmuyorsa da, artk cebi daha ok para grd
nden, kylyle el bebek gl bebek geiniyordu. Artk solgun, metelik
siz, grtlana kadar borta olan bir retmene sayg duyacak deillerdi
ya, btn sevgileri Cognasse'a ynelmiti, Cognasse'n czdan dolu, etli,
canl, cbbesi salam, srt kalnd. Kutsamalardan, evliliklerden, cenaze
lerden iyi para kazanyordu. Ve bu eit olmayan koul larda kavgay papaz
kazanmt. lerici retmen yenilmi, ate pskryordu. Saleur' grn
ce seslendi :
1 98

alaka bir gsteride bulunmak utan vermiyor mu size?

Aslnda tamamyle softa bir insan deildi Saleur, Ferou'nun bu szle
rine bozuldu. Yeni yaptrd gzel evinde, yllk geliriyle zengin bir hayat
sren eski sr celebi burjuva almna dil uzatlmasndan holanmamt.
Meteliksiz retmenin aznn payn verdi:
- enenizi tutarsanz daha iyi yaparsnz bay Ferou, hayatta temiz in
sanlar gibi yaamay baaramayanlar utansn.
Ferou'nun iyice tepesi att, yok yoksul geziyorsa bu elbette kendi suu
dei ldi, sr tccar damarna basm, en duyarl olduu alana dil uzat
mt. Tam azn ap tersleyecei srada, ky retmeni Jauffre'un kili
seden ktn grd, hncn ondan ald.
- Ne, siz de mi sevgili retmen arkadam, yalann ve budalaln
sancan demek siz de tayorsunuz! Bir retmen iin, demokrasimiz i
in pek gzel bir hareket dorusu! Demokrasimizi bilmez de deilsiniz
ho, softaya salkm, retmene talkm.
karc Jauffre sancaktarlndan memnundu. stelik czdan da do
luydu. Cevab ezici oldu:
- Zavall dostum, bakalarna laf edeceine, nce a, plak dolaan
ocuklarnn srtna ul rtmeye bak.
Ferou bu szler zerine tam anlamyla ileden kt, ly bir yana
brakp, uzun kollarn sallaya sallaya barmaya balad:
- G idi papaz bozuntular ! G idi cizvitler! Durmayn gezdirin kz y
reini, tapn ona bakalm, i i yiyin, bu kadar yetmez, daha da yobaz
lan, daha da aptallan!
Sr Ferou'nun evresini sard, yuhalamaya, tehditler savurmaya ba
ladlar. Durum ktye gidiyordu, belediye bakan Soleur kynn adnn
tatsz bir olaya karmamas iin retmeni kolundan tutup oradan uzak
latrd.
Ertesi gn Ferou'nun szleri bydke byd, her yanda iren o
laydan sz ediliyordu. "Le Petit Beaumontais" gazetesinin Yl\Zdna gre,
kurtulmu Fransa'nn kutsal sembol olan ulusal Sacre - Coeur bayran
sayg deer rahip Cognasse kutsarken, Moreux retmeni Ferou bayraa
tkrmt. Sonraki saysnda da bylesi bir retmenin grevden aln
masnn kesinletiini ekledi.
Gazetenin yazd doruysa, grevden alnmas Ferou'yu ok g du
rumda brakacakt. On yllk zorunlu hizmetini tamamlayamadndan he1 99

men askerlik grevini yapmas gerekiyordu. O zaman karsnn, kzlarnn,

zavall larn durumu ne olacakt? Zaten imdi bile doru drst geineme
yen bu insanlar Ferou askere gidince mutlaka alktan lrlerdi.
Marc, olay renir renmez hemen Salvan 'a kotu. "Le Petit
Beaumontais" gazetesi bu kez yalan yazmamt, Ferou grevden alnm
t, Le Brazer bu konuda pek ciddi grnyordu. Marc, eski dostuna, Le
Brazer'yle konuup ilemi durdurmas iin yalvard, ne var ki Salvan bu i
e yanamad.
- Hayr, hibir yarar olmaz bunun, Le Brazer baka ey yapamazd, en
azndan, verdii kararn imdilik geerli olduuna inanyor, sylemitim,
onun kendine has bir siyaseti vardr, glkleri bylece imdilik ortadan
kaldrm oluyor. . . Bu konuda yaknp durmayn: Ferou'yu harcadysa bu
nu sizi kurtarmak iin yapt.
Marc kar koydu, byle bir zm yolunun kendisi iin son derece
artc ve zc olduunu syledi.
- Bunun sorumlusu siz deilsiniz yavrum. Gericiler bir kurban istiyor
du, Le Brazer de onlarn nne bir kurban atmak zorunda kald, bunu da
sizin baladnz gzel eserinizi tamamlamanz iin yapt. Dn birinin de
bana aklad gibi, ok ince bir karar bu ... Evet, biliyorum, en kk bir
ilerleme, nice gz yalarna, nice kanlara mal oluyor. Yiitler gesin diye
nice insanlar lp ukurlar dolduruyor!
Salvan' n syledikleri noktas noktasna gerekleti. ki gn sonra
Ferou grevden alnd; bunca adaletsizliklerle iyice ileden km, bak
kemie dayanmt, kurtuluu Fransa'dan basp gitmekte buldu Ferou,
Belika'ya snd. Bruxelles'de altrp karsn, ocuklarn yanna al
drmak umudundayd. lkesinde yoksulluun ve gericiliin ykt aile o
can gurbette yeniden kurmay dnyordu. Zindandan kurtulduu iin
yreinin rahatladn bile sylyordu. te artk dnce ve davran z
grlne sahip bir insan olarak rahat bir soluk alacakt. Bu ara kars,
kzn yanna alp kasabada bir izbe oda tutmu, diki dikerek oluk ocu
una bakmaya alyor ama gnlk ekmeinin parasn bile karamyor
du. Marc kadncaza gitti, ona yardmc olmaya alt. Yaadklar yok
sul yuvay grnce yrei paraland . Vicdan azab da duyuyordu: nk,
snfn duvarndan ha indirmesi, Jonville olaynn dourduu yaygara
Ferou'nun grevden alnmas sayesinde unutulmu gibiydi. "Le Petit
Beaumontais" gazetesi muradna ermiti, kont Sangleboeuf kentde almla
200

dolayordu, Moreux retmenine indirilen darbeyle Hristiyan Kardeler,

Kapilsenler, Cizvitler, Fulgence, Philibin ve Crabot rahipler blgenin ke
sin efendileri olmulard. Hayat yeniden balad ve sava alan deitirdi,
baka bir alanda amanszca yeniden patlak verdi.
Bir pazar gn Marc, karsnn elinde bir dua kitabyla dndUn grnce ard.
Sordu:
- Nasl, kiliseye mi gidiyorsun?
Genevieve soukkanlyd:
- Kudas treninden geliyorum.
Marc, solgun, souk bir yzle, gizlemeye alt bir rpertiyle bakt:
- Demek artk kiliseye gitmeye baladn, ve bunu bana sonnadan yaptn?
imdi anna sras Genevieve'deydi. O kendine has, tatl ve sakin bir
ses tonuyla karlk verdi:
- Sana sonnadan m? Neden soracak mm? Ben sana karyor mu
yum, nasl sen doru bildiini yapyorsan, ben de kendime gre doru
bulduumu yapyorum.
- phesiz, ne var ki, mutluluumuz ynnden, nceden bilmek ister
dim.
- Eh, ite artk biliyorsun. Gryorsun, bir ey gizlediim yok ... Uma
rm dostluumuz bu yzden bozulmaz.
Bunlar sylemekle yetindi, ama yreinde birikenleri dkmeye kalk
mad. Gn ar bir sessizlik iinde geti. Sonunda gerekten bir dal krl
mt.
111

Aylar gelip geti ve Marc hep ayn soruyu sorup durdu kendine: Ne
den inanlar kendi inanlarna kar den bir kadnla evlenmiti sanki?
Bu uyumsuzluk yznden imdi ikisi de korkun bir ac ekmeyecekler
miydi? ki ayr, iki hasm dnyada yayorlard ve aralarnda byk bir u
urum vard. ki kii evlenmeden nce yalnz fiziki ynden salk kontrol
yaplyor, fizik yapnn, organlarnn salkl olup olmad aratrlyordu.
Oysa ayn zamanda kafa ve yilrek yaps da iyi bir denetimden gemeli,
evlenecek iftin, baba ocandan kalma ya da sonradan edinilmi budala201

lklar olup olmad da aratrlmalyd. Birbirlerine tamamen yabanc,

eliik, kart kavram ve deer yarglaryla ayr dnyalardan gelmi; biri
geree doru yryen, teki yanlglar iinde kalm iki yaratk, bir arada
nasl mutlu olurdu? Elbet bir gn birbirlerine arpp krlacaklar, ac eke
cekler, yok olacaklard. Ama akn gz kr, kula sardr derler, bu
yzden de balangta, ak yznden, bu ters durum ortaya kmamt. Ve
imdi sra kesin cevab vermeye geliyordu. Nasl verecekti. Yrein dili
bakayd, akln dili baka.
Marc, iinde bulunduu bu olaanst durumun farkndayd .
Genevieve' i sulad yoktu, ama onun, b u papaz v e keiler elinde, m
cadele ettii kiilerin elinde ldrc bir silah halini aldn grmekten
korkuyordu. Gericiler, idari makamlarca ona di geiremediklerini anla
mlar, imdi evinden, yreinden vurmaya kalkyorlard. Cizvit oyunuy
du, gnah karan keilerin eski oyunuydu bu. Gnah karma ad altnda,
beyinleri ele geirip, sinsi sinsi insanlar kleletiriyor, aile ocana soku
lup karyla kocann arasna giriyorlar; eitimle, dini geleneklerle kadn
ele geirip, kendisinden kurtulmak istedikleri erkei kars kanalyla, aile
yuvasnda vurup susturuyorlard. Kara cbbel'. ler dnyasnda, gnah
karma dnyasnda bu taktik, yle ok tutulan, yaygn bir taktik deildir,
yalnzca cizvitlere aittir. Bu; rahip Quandieu'nn etekleri ardnda
Theodoe'un, Fulgence' n cbbelerinin ardnda saklanan, Cizvit
Crabot'nun sevimli kaak yzyd elbette.
Din, kuruluundan beri, insanlar kleletirme ve kendini yayma iinde
kadnn gcnden yararland, kadndan yardm grd. Ne var ki, daha
baka bir engelle karlat. Kadn bir utan kayna deil miydi? Kendini
Tanrya adayan .insan iin bir tehlike kayna deil miydi? Ermilerin, kut
sallarn nnde titredii gnah dolu, korkulu, iren bir yaratkt kadn.
ren yap onunla tuzaa dyordu, hayatn haz kayna, dinin insanlara
hor grmeyi rettii hayatn ta kendisiydi kadn. Din hovardaca ilenen
gnahlar yasaklamam myd, keiler kadna ukur zmemek iin l
lere kamyor muydu? Akam rzgar bir kadn kokusu tamaya grsn,
ln ilekeleri kahroluyor, akallar gibi uluyorlard. Her gzellik, her
haz dnyadan srgn edilmiti. Kadnla sevimek eytanca, iren bir
eydi, kii kendini bu irenliklerden kurtarmal, dualarn gcne sn
malyd. Kilisenin kadnda dman olduu ey kadnn cinsel organyd,
bu cinsel organ ezmek, yok etmek gerekiyordu. Yce kadn ksrlatrl202

m kadnd, yetikin kz, kzl bozulmadan ocuk dourmak gibi buda

laca bir mucize sayesinde gkyznde, kralie tahtnda oturuyordu. Ne
var ki Kilise sonradan, kadnn kadn olarak erkek stndeki byk gc
n, etkisini anlam, kadnla sevimekten dleri koptuu halde, sonunda
erkei elde etmek, onu kazanmak, zincire vurmak iin, kadnn sevime
gcnden yararlaanmaya balamt. Ykc bir eitimle zayflatlm, ce
hennemle korkutulup, papazn kinci ve kat tutumuyla kleletirilmi ka
dnlar srs, dinin arad orduydu. Madem erkek artk Tanrya inanm
yordu, madem tapnaktan ayan kesmiti, kadnn eytans, yenilmez e
kiciliinden yararlanarak, bu ekicilii din iin kullanarak yolunu arm
ko yeniden ala sokulabilirdi. Bylece ko, han dibine kadar koyunun
ardndan gelecekti. phesiz bu davran tutarszd, ahlak dyd ama
.Katoliklik ilk zamanlarnn katln, sertliini yitirmemi miydi, Cizvit
ler, dinin dnyevi arzu larla uzlamaya alt bir zamanda, bu yeni or
tamda domam myd? Kilise kadnn elini daha tatlca, daha ustaca tu
tuyordu. Kadn kocasyla yatan, haz veren bir yaratk olarak hor gryor
du, ama, onun bu niteliini kendi zaferini gerekletirmek iin kullanamaz
myd? lk i kadn tamamen kendine ayrmakt, onu mankafalatracak,
ocuk kafas gibi ilkel bir kafayla yaatacakt. Bylece sofu kadn din a
damlarnn elinde inanmayan erkei yola getiren bir sava silah oldu.
Kadn aile ocanda dinin srekli bir tani, srekfi bir casusuydu. Erkei
skntlar, aclarla kahretmek, vurup ldrmek iin, yobazlk, evine dek u
zun bumunu sokmutu. Kadn yine ayn kadnd, iren cinsel hazlarn
kadn, softann yapt, yalnzca, Tanrnn saltanat uruna ondan yarar
lanmakt.
Marc, Genevieve'in hangi koullarda, hangi ortamda yetitiini bili
yordu. ocukluk gnlerini La V isitation okulunda, ona tatl gelen sessiz
bir ortamda geirmiti. Akamlar, kk ak yatanda diz kp dua edi
yor, iyi yrekli Tanr, bir baba gibi uysal ocuklarn barna basyordu.
Bay papaz, aslanlarn penesinden kurtulan sofularla, ocuk beiklerini
gzeten, Tanrnn sevgili temiz ruhlarn gkyzne alp gtren koruyucu
meleklerle ilgili gzel ykler anlatyordu. Sonra Kudas trenine geliyor
du sra, kzlar uzun yllar bu trene hazrlanyorlard. Youn karanlklarla
dolu olaanst srlar yava yava akl bulandrmaya, gizemli bilinmezle
rin sahte atei ruhu doldurmaya balyor, hayata yeni doan, bembeyaz
tlerin iinde esrikleen gen kz, ilk gelinliini sa'yla nianlanmak iin
203

giyiyor, tatl kleliini mr boyu kabul edecei kutsal akla birleiyor

du. Eh, artk evlenebilirdi onunla erkek, nasl olsa imdi bir sahibi vard,
lsa ile nikah kylmt. Elbette evde kavgalar eksik olmayacakt, kadn
hep o ann etkisini tayacakt. Btn hayat boyunca, gzlerinin nne,
l l yana,n mumlar gelecek, gnnk kokusunun btn bedenine iledi
ini duyacak, gnah karma odasnn fsltlaryla, kutsal mayann bay
gnlklaryla, Kudas treninin ans durmadan yreinde yaayacakt. En
etin deer yarglarnn ortasnda, alardan beri sregelen yanlg ve ya
lanlarla beslenmi, gerek dnyadan hibir eyin ona ulamamas iin,
zellikle, dar bir ortam iinde kapanp kalm, bymesini srdrecek.
V isitation Okulunu bitirdiinde, on alt yandadr gen kz. Bylece, artk
bir ahlakszlk, bir budalalk rneidir. Kadnlk grevinden saptrlm, ne
bakalarn, ne kendini tanyan; gzelliinde, e ve sevgili olarak, yalnzca
dini zehirler tayan, karanlk bir yaratktr. Btn dzensizliklerin, acla
rn mayasdr.
La Visitation Okulunu bitiren Genevieve'i, Marc; Capucins Alann
daki o kk, sofu evde tanmt. Bilykanne bayan Duparque, annesi ba
yan Berthereau, manastrn yourduu mayay daha bir oluturmak iin
ellerinden geleni artlarna koymamlar, gen kzn, akl ve gerek yolun
da yrmemesi iin hereyi yapmlard. Deil mi ki 1.z dzenli bir bi
imde kiliseye gidiyor, dini grevlerini yerine getiriyordu, o halde daha ne
iste:ebilirdi ondan. Ve bylece Genevieve hayata bir kr gibi hazrlan
mt, Marc onu sevdii gnleri, ilk gnleri hatrlamaya alt. Kumral,
tatl ve ince yzl, ok sevimli bir kzd. Genlik l l yanyordu y
znde, burcu burcu sevgi kokuyordu, ak kokuyordu. Gerisini gayet iyi
hatrlyordu Marc. Ne var ki o zamanlar akll ve saduyu sahibi grn
yordu Genevieve. Tutkuyla, akla balanmlard birbirlerine, dnyay alt
st eden arzu alevi yakyordu yreklerini. Genevieve' in de kendisi gibi
ayn alevle yanan sezmiti Marc. K z sevgiye susamt. Souk bir ei
timle yetimesine ramen babasnn, annesinin kendsine gsterdii scak
sevgiyle, yrek kaplar aka ak kalmt. phesiz aptal bir kz deildi,
teki kzlardan ayr bir yann grmemiti. teki kzlar hakknda da pek
bir ey bilmiyordu ayrca. Hem, uyum ya da uyumsuzluk da evlilikten son
ra, Genevieve yalnz onun olduktan sonra ortaya kacak bir sorundu.
Evliliklerinin ilk yllarnda, Jonville'de, onu daha iyi tanmak, onu bt
nyle kendisine balamak konusunda byk bir aba gstermemiti, buna
204

gerek de grmemiti. nk ilk yllar karl kl bir coku, sonsuz bir mut
luluk iinde gemiti. Her akam pcklerin bysyle kendilerinden
geiyor, onlar birbirlerinden ayrabilecek elimenin bilincine varamyor
lard. Gerekten akll bir kzd, zaman zaman aralarnda kan anlamaz
lklarn stnde durmuyordu. Kiliseye gitmeyi, dini kurallar uygulamay
braknca Marc, onu eitmedii halde, zgr dnceli bir insan haline
geldiini sanmt. Aslnda bu konuda Genevieve' in gevek olduunu
grmyor deildi, ne var ki onu yeni bir eitimden geimek can skc bir
durum dourabilirdi; baz engellerle kar lamaktan, evindeki huzuru
bozmaktan korkuyordu. Mutlu deiller miydi, ne diye evindeki bar,
mutluluklarn tehlikeye sokacakt? Sevgi, anlamalarna yetiyordu, bun
dan emindi zaten. Ama ite knt balamt. Bir zamanlar, evliliklerin
de arac olan Salvan da bu konudaki endiesini belirtmemi miydi, ayr
dnyalardan gelen iki insann geleceinden kukuya dtn syleme
mi miydi? Kendini avutmak, bu konudaki phelerini savutumak iin
Marc'a hak verip kadn yaratan erkektir demek zorunda kalmt. Her ko
ca, kars kendisini sevdii zaman onu diledii biimde yeniden yaratamaz
myd, ona yeni bir biim veremez miydi? Koca, karsnn Tanrsdr; a
kn gcne dayanarak onu yeniden yaratabilir. Ama bir knt, bir kr
lk iindeymi, Marc, bunu sonradan anlayabildi. Genevieve' in beyni de,
bilinmeyen bir kadn beyni gibi hala karanlk iindeydi ve artlar elver
dike bu beyin de eskiye, ocukluk gnlerine, gen kzlk gnlerine kay
yordu yava yava. Kk ak yatanda, koruyucu meleinin kanad altn
da diz ken, Kudas trenine katlan, sa'yla nianlanp manastrn bir k
esinde, gnah karma hilcresinin karanlnda kendisinden geen, bey
ninde gnah korkusu uuldayan gen kz ite yine gzlerini eski gnlere
evirmiti. Zaman ocukluundan beri onu kuatan lk sularn etkisini
silememi, Kilise, atei ve kokusuyla ocuun iine ilemi, org seslerinin,
an seslerinin iiri kulaklarndan kmamt. Y llar getikten sonra kadn
ocukluuna dnilyor, din kitabnn samasapan ocuksu inanlar iinde
yeniden kara bir uykuya dalmaya hazrlanyordu. Marc' n kendisinin,
yalnzca kendisinin sand sevgili Genevieve' i eski sahibine, eski gemi
ine dnyordu. Ve imdi akn akn, karsyla hibir ortak yanlar ol
madn anlamaya balamt. Usta ellerin ocuk yatan beri yourduu
bu sevgili yaratn i dilnyasn gelitirememiti. Ne kadar zgnd, ne
kadar pimand Marc. Evliliin ilk gnlerinden itibaren, o tatl ak ve unu205

tutu saatlerinde karsn eitmeli, pcklere boduu o gzel yilziln ar

dndaki akl ilemeliydi. Boynuna akla sarlan koca bebei eitecek yerde
mutluluk iinde uyuyakalmt. Madem karsnn yalnzca kendisinin ol
masn istiyordu, neden dikkatli bir erkek olarak, ak oyunlaryla ba
dnmeyen bir erkek olarak, gerei, doruyu retmemiti ona? imdi ac
ekiyorlarsa bunun nedeni yine kendisi, kendi gururu, kendi tembellii,
kendi bencilliiydi; mutluluna glge drmekten korkmutu.
Oysa bundan byle tehlike daha da ciddi bir ha,I alyordu, bu tehlikeyle
savamalyd. Ne var ki sert davranmamasn gerektiren bir zr buldu yi
ne, bir bakasnn zgrlne, hayat arkadann samimi inancna sayg.
Bir zaman, nikahlarnn kilisede kylmasna, kz Louise' in kutsanmasna
kar koymadna gre, daha sonra Genevieve ' in kiliseye gitmesini, g
nah karmasn, Kudas trenine katlmasn nasl yasaklayabilirdi, kadnn
inanc byleydi. Ama te yandan, cumhuriyetle Fransa'da ok ey dei
miti, dnde olsun, kznn doumunda olsun kendi dncelerini aka
ortaya koyabil ir, baz eylere kar durabilirdi, oysa o, kk rencilerine
gerek saygsn retmek iin karsn gittike daha serbest brakmt.

Aslnda, bakalarnn yapmasn istemedii bir eye kendi evinde de izin

vermemesi gerekiyordu. bu da balca grevlerindendi; retmen, yaay
yla, kendi ailesiyle de evreye rnek olmalyd. Eitimde dini etkilere,
yobazla kar duran ilerici bir retmen karsnn, her pazar ocuunu da
yanna alp kiliseye gitmesi, henz yedi yandaki kznn uzun dualar ke
keliye kekeliye ezberlemeye almas doru muydu? Bunu grenler ayp
lamyor muydu? Oysa kendini alabildiine dnce zgrl, inanca
sayg gibi kavramlara kaptrp karsn serbest brakmaya devam ediyordu.
Er gerek mutluluu aryorsa onu bulmann bir tek yolu vard: karsyla
tartmak, konumak, onu inandrmak, salam ve mantksal olan ret
mek. Evliliinin ilk gnlerinden beri vermesi gereken bu eitime, daha da
gecikmeden, bir an nce balamalyd. Bu yalnzca karsna insani gerei
retmek iin deil, sevgili kz Louise ' i de dinin ldrc yanlgsndan
kurtarmak iin de gerekliydi.
imdilik kz Louise' in durumu o kadar ciddi deildi. Cocuun kk
yalarndaki izlenimlerinin nemine inanmasna ramen, kzyla ilgili so
runlar imdilik bir yana brakmaya zorlad kendini. Kzcaz yandaki o
kula, kzlar okuluna, rencileri grtlana dek ermi hikayeleriyle doldu
ran bayan Rouzaire'e gndermek zorunda kalmt. Kzlar okulunda, o206

cuklar, ilk ve son derslerde dua ediyor, pazar gnleri kiliseye gidiyor, dini
trenlere katlyorlard. Marc, retmene, kznn hibir dini uygulamaya
zoranmamasn rica etmi, bayan Rouzaire ince bir gtllckle kendisine
sz vermiti, ama ne derece sznde duruyordu. Herkesin dua ettii bir
snfta, yedi yandaki kk bir ocuk azn amadan m duruyordu, dua
edip etmediini kendisi nereden bilecekti. in en iren yan bayan
Rouzaire' in aslnda dinle bir al verii olmad halde, kiisel karlar i
in sofu grnmesiydi. Kadnn dini duygular smrmesi, drstl he
nz zedelenmemi olan Genevieve' i bile yaralyordu. Mignot'yu korkutan
husus, bu yzden gereklememi, Genevieve, yuvasna sokulmak, yuva
sn cehenneme evirmek isteyen bu kadnn ani dostluundan ikillenip i
lintilerini belli bir ereve iinde tutmutu. Kilise adna kar kocay birbi
rinden ayrp laik retmenin yuvasna kundak sokabilseydi ne kadar sevi
necek, Tanrya ne byk bir zafer kazandracakt! Duvarn arkasnda her
gn bir imkan kolluyor, retmenin zavall karsn avutaca gnn gel
mesini bekliyordu. bazan laf atmaktan, sevimli grnp tler vermekten
de geri durmuyordu. Bir evde, kar-kocann inanlarnn birbirlerinden
ayr olmas ne kadar zcyd, insan dncelerini deitiremezdi ya ho,
en iyisi sabrla direnmekti. ki defa Genevieve 'i alarken grp bayram
etmiti. Ne var ki Genevieve bayan retmenin yreinin hi de temiz ol
madn anlayp ondan uzak durmu, ona iini amaktan kanmt. yilik
taslayan bu jandarma klkl fri yar kadndan ekinmek bir yana ireni
yordu. Bayan Rouzaire, Genevieve'den de yz bulamaynca kar-kocaya
bsbtn dman olmutu. Marc'n ocuunu dini eitimden uzak tutmas
konusundaki ricasna ramen, Louise' in kafasn dinle doldurmakta dire
niyordu.
Kznn durumu imdilik Marc' pek ciddi bir ekilde dndrmyor
du, ama kars konusunda, onu bsbtn yitirmeden, hemen harekete ge
meliydi. Daha nceden seziyordu bu tehlikeyi zaten, oysa imdi herey a
ka ortaya kmt: bayan Duparque' n Capucins Alanndaki evine gide
gele Genevieve eskiye, gen kzlk, ocukluk gtlnlerine dnm, yrein
de yeniden din duygular uyanmt. Bu evde bir dini hastalk salgn var
d, snmemi ama i lk akla evlilik akyla kllenmi bir inan atei
Genevieve de yeniden tutuuyordu. Jonville'de olsalard Marc yalnzlk
lar iinde, karsnn bu endieli tutkusuna bir zm yolu bulabilirdi. A
ma kasabada iin iine baka sorunlar da girmiti. Kar kocann aralarnn
207

almasnda Simon olaynn, papazlarla mcadelesinin byk pay vard.

Artk yalnz deillerdi, bir yn insan ve olay kuatmt evrelerini, bir
birlerinden tamamen kopmulard. Genevieve, sanki, bayan Duparque ' n
evinde, Marc ' n en azl dmanlaryla karlayordu hep. Alabildiine
sert ve dik bal kadn, yllar sonra rahip Crabot'nun sevgili dostlar aras
na girebilmiti. Kasabada hi de nemli bir toplumsal yeri bulunmayan bu
ok yal kadnn gnahn kannay kabul etmesi iin pek ciddi bir neden
olsa gerekti, nk genellikle rahip Crabot, Beaumont'un kaymak tabaka
sna hizmet etmeyi severdi. Bayan Duparque', gnah kanna gnlerinde
Valmarie'de karlamakla kalmyor, kadn rahatszl yznden
Valmarie'ye gidemeyince Crabot kendisi Capucins Alanndaki eve geli
yordu. teki sekin din adamlar, Quandieu, Theodore, Fulgence da bu
sessiz lo evin konuklarndand. Bu evde pek dikkati ekmeden rahata
konuup kararlar alabil iyorlard . Ne var ki baz sylentiler de dolamyor
deildi. Kasaballar bu evin papazlarn merkezi olduunu, orada nemli
kararlar alndn birbirlerine fsldyorlard. ki yal kadnn oturduu
bylesi kk bir evden kim phelenebilirdi? Elbette bu yal kadnlarn
kendilerine gre dostlar olacak, zaman zaman baz glgeler girip ka
cakt. Hizmeti Pelagie usulca kapy rtyor, ve evden artk tek bir soluk
bile duyulmuyor, pencerelerden tek bir glge bile grnmyordu.
Marc, hanmlardan ayan kestiine pimand. Karsnn kzyla birlik
te uzun saatler bu evde kalmasna izin vennemeliydi, hata etmiti. Kendisi
de karsyla birlikte bulunsayd Genevieve bu salgn hastala yakalan
mazd. Kadn evlilik yaamnnn tehlikede olduunun farkndaym gibi
ok zaman direniyor, sevgili kocasyla arasnn almamas iin kendisiyle
mcadele ediyordu. Bu yzdendir ki dinin grevlerini yeniden uygulama
ya karar verdiinde, anneannesinin srarlarna ramen gnah karma pa
paz olarak, Theodore'u deil, Quandieu'y semiti. Kapsen papaz
Theodore'un, sofu kadnlarn dlerine giren kara sakall, alev gzl gzel
yzndeki sava ifadeyi ok iyi seziyordu. Oysa rahip Quandieu, tatl,
uysal, babacan, zgn yzl, sessiz bir insand, bakalarnn mutluluun
dan baka bir ey dnmezdi . Zaten Genevieve' in de henz sevgiye ihti
yac vard, akl baz endieler iindeydi ama henz tamamen kararmamt.
Her gn karanlk tutkulara doru adm adm ilerliyor, hanmlar evresini
alp her gn biraz daha akln karartyordu, o yumuak davranlarna ve
sesine bir uyuukluk kmt. Marc bo yere Capucins Alanndaki eve
208

yeniden gitmeye balad. Genevieve'in evresinde daralan a hibir ey

yrtamazd artk.
Zaten grnte Gerievieve'e zorlanan hibir ey yoktu. Tatl tatl ok
uyor, dil dkp gnln el iyorlard. Kocasna kar hibir zaman sert,
iddetli szler kullanmyor, yalnzca onun gnah iinde olduu, ruhunun
temizlenmesi gerektiinden sz ediliyordu: "Mutsuz adam, yurduna yap
t ktlklerin fark!nda deildi, onun dik bal davran yznden bir
yn temiz ocuk cehennemlik olacak, gnahlarn penesinde kvrana
cakt. Genevieve kars deil miydi, bu gnah ileyen adam akn gcyle
doru yola dndrmeli, onu yeniden Tanrya kazandrmalyd. Ah bunu
bir baarabilseydi Tanr gzndeki deeri ne kadar ycelirdi. Bu ykmn
nne gemeli, hem kocasn, hem de onun eitimindeki nice masum kur
banlar kurtarmalyd." Bylece, aylarca ince ince iledi ler, kendi amala
rna, evl iliin ykmna hazrladlar kadn. alar boyu sregelen yanlg
lar iindeki kadn zgr insann, zgr dnceli erkein karsna dike
rek arzularn gerekletirmeye urayorlard. Ykm kanlmazd.
Marc ve Genevieve arasndaki bir zamanlarn o gvenli, o sevgili, o
glcklerin pcklerle kart itenlik gnden gne azalyordu. Henz
bir kavga patlak vermemiti. Ama yalnz kaldklarnda, gnlk abalardan
kurtulup da. yapacak bir ileri olmadnda, birbirlerinden rahatsz gibi
sessiz sessiz duruyorlard. kisi de azlarndan kacak krc bir szle bir
kavgann patlak vermesinden korkar gibiydiler. Aralarnda bir yabanc
varl n ortaya kp, gnden gne byyp gelitiini seziyorlard. Bu
varl k hcrelerine sokulup onlar birbirlerine dman klyordu. Yabanc,
gndz yanlarndayd, gece yataklarnda. Marc Genevieve'e, Genevieve
Marc'a yabancyd. Yarann kanamas yaknd.
B ir akam yatakta, lk karanlklarn iinde yine her ikisi de sessiz ses
siz somurtup dururlarken Genevieve oyunca elinden alnm bir ocuk
gibi h kra h kra alamaya balad.
- Ah, biliyorum, beni sevmiyorsun artk!
- Nasl, seni sevmiyor muyum canm! Neden byle dnyorsun?
- Beni sevseydin byle korkun bir ac ekmeme katlanr mydn? ..
Her gn biraz daha kopuyorsun benden. Hasta ya da lgn biri, bir kafasz
gzyle bakyorsun bana. Szlerime hi mi hi aldrdn yok, ne desem
omuz silkiyorsun.
Marc byk bir znt duyuyordu, ama Genevieve ' in szn, nereye
209

dek gtrebi leceini anlamak iin, kesmedi.

- Evet, evet, ok iyi anlyorum. rencilerine gsterdiin ilginin en
knll bile gstermiyorsun bana. Onlarla glp eleniyor, baz.an bir a
abey, bazan yatlar gibi, hereyleriyle i lgileniyorsun, ama benim yan
ma gelir gelmez glller yzllnden eser kalmyor. Ne glllyor, ne konu
uyorsun. Karsnn tedirgin ettii bir erkek tavrn taknyorsun . . . Ne ka
dar mutsuzum Tanrm!
Yeniden hkra hkra alamaya balad.
- zgnm, zgnm ama zntmn nedenini sana sylemeye cesa
ret edemiyordum canm. Aslnda ben de senin dndklerini dnd
m, senden eski ilgi ve sevgiyi gremediim iin zlyordum. Artk
benimle deil gibisin. Btn zamann darda geiriyorsun, eve dnd
nde bir l yz taknyorsun, zavall evimiz bylece bir yas havasna
brnyor. Benimle konumayan sensin. Kendin evdesin ama, ellerin di
kile, yemekle, kzmz Louise' le ilgilen irken akln baka yerlerde, teler
de. Bana sulu bir insan, sulu ama, iledii suun farknda olmayan biri
gzyle bakyorsun. Gzlerin en basit geree almad srece beni
bundan byle sevmeyecek olan sensin sanrm.
Her szcn stne basa basa barmaya balad Genevieve:
- Ben ! ben ha? Ben seni suluyorum! Hem beni sevmiyorsun, hem de
benim seni sevmediimi sylyorsun.
Derken kendisine her gn ilenen szleri boaltmaya balad:
- Ah, ah, baka kadnlar ne mutlu! Kocalaryla aralarnda bir inan ay
rm yok onlarn. Kiliseye kocalaryla birlikte geliyor, Tanrnn kurtarc
kol larna birl ikte snyorlar. Bu kutsanm, bu kutlu aileler tek bir beden,
tek bir ruh gibi ler. Tanrnn girmedii evde mutluluk olur mu?
Marc tatl tatl glmsemekten kendini alamad:
- Gryorsun sevgili karcm, beni beenmemeye baladn.
Genevieve hemen karlk verdi:
.
- Kt m sylyorum. Korkun yanlglar iinde olduunu bildiim
iin seni yeterince sevmediimi mi sanyorsun? phesiz, teki dnyaya
inanmyorsun, Tanrnn fkesini stne ekiyorsun. Ben her gn seni ba
lamas iin Tanrya yalvarp duruyorum. Ah ne kadar isterdim gzleri
nin almasn. mrmn on yln verirdim korkun ykmlardan kurtula
can bilsem . . . Ah, beni sevseydin eer, szm dinleseydin, lmsz
tatllklar lkesine beraber gitseydik.
210

Bir zamanlar olaanst arzularla kollarnda titreyen kadn, imdi ona

Hristiyanln temel inanlarn gretmeye, onu Tanrya inandrmaya al
yordu. Marc kendinden utand, kendisinin bir zamanlar yapmas gereken
eyi imdi kars yapyordu. Karsnn kollarnda sevgiyle titredii akn o
unutulmaz gnlerinde ona akln ve gerein yolunu retmeye alma
mt, ite imdi kars onu yalan ve yanlglar dnyasna gtrmeye ura
yordu. Marc yksek sesle dnp birden diline geleni syleyiverdi:
- Bu konuan sen deilsin, sen sana retilenleri yapyorsun, mutsuz
luumuzu yok etmek iin bu dncelerle ilediler seni, sen onlarn dilini
konuuyorsun.
Genevieve fkelenmeye balad:
- Neden byle kmsyor, yaralyorsun beni? Seven bir insan olarak
seni kurtarmak iin kendiliimden harekete gemi olamaz mym? De
mek sana gre ben, ak lsz, aptal, uyuuun tekiyim, bakalarnn elinde
bir makineyim? Eer bu szlerinle, yalnz dindar olduklar iin horlamaya
kalktn insanlar kastediyorsan, unu iyi bil ki o saygdeer insanlar sana
kar kardee bir ilgi ve sevgi duymaktan baka bir ey yapmyorlar; sen
den nasl iyilikle sz ettiklerini bir duysan kendin de aar, onlara kar
daha anlayl davranrdn. Tanr bana imekler yadraca yerde sana
kollarn uzatyorsa, bu, alay ettiin, aptal yerine koyduun karnn ak u
runa seni baladn gsterir. Benim kimseden ders aldm yok! . . Artk
birbirimizle anlaamyoruz, ite bu kahrediyor beni.
Genevieve konutuka Marc korktuu eyin sonunda bana geldiini
daha iyi anl yordu.
Yavaa tekrarlad:
- Doru, artk anlaamyoruz. kimiz de sanki baka d ilden konuuyo
nz. Ayn konuda ben sana sitem edeceim yerde sen bana sitem ediyor
sun. Hangimiz ykacak bu yuvay bakalm? Kim kimi daha ok seviyor?
Kim kimin mutluluunu istiyor? Ah, ah ! .. biliyorum, ben suluyum, ve ar
tk ok ge, hatam dzeltecek zaman yok. Gerei ve doruyu
gretmeliydim sana.
Marc ' n bu stten konumas bsbtn kzdrd Genevieve ' i, bsbtn
diki lmeye balad.
- Evet, evet, ben her zaman senin aptal bir rencinim, gz almadk
ku yavrusuyum . . . Gerek ve doruyu bilen benim aslnda. Bu szleri a
zna almaya hakkn yok senin.
21 1

- Hakkm yok mu?

- Hayr, sen kendini o iren Simon meselesine kaptrmsn, dine
kar duyduun gzlerini kt\r etmi, bakalarna kara almaya kalkyor
sun. Geree srtn dnmll, adalete gzlerini yummu, Tanrnn aracla
rn kirletmeye urayorsun, byle bir insana olsa olsa, akln yitirmi biri
denir.
imdi de Marc sinirlendi, Genevieve'in arad kavga ortamn yaratt.
in z ite ortaya kmt, papazlarn, gericilerin karsn byle ustaca
ilemelerinin gerek nedeni buydu. Hanmlar ve rahipler neden kzyor
lard ona, gerek ve dorunun ardndan kotuu iin, bu yilzden karsn
ilemiler, aile yuvasndan, canevinden wrmulard onu. Kendi mutlulu
unu ykmlard ite, ve bu ykmn da kaynanda gerek sulularn ce
zasz kalmas yatyordu. Marc'n sesi acyla titriyordu:
- Ah Genevieve, ah, bylesi ak, bylesi yaln bir konuda da anlaa
mazsak evliliimizin sonu gelmi demektir. Bu zllcll sorunda demek be
nim dncelerimi blmllyorsun, demek benim gibi dllnmllyorsun?
- Evet, dnmyorum elbette!
- Zavall Simon'un sulu olduunu mu sanyorsun?
- Hi phem yok bu konuda! leri sllrdllUn kantlarn hibiri de salam bir ze dayanmyor, bo yere onun susuz olduunu ispatlamaya al
p duruyorsun, bir de temizliklerinden ikillendiin o insanlar dinlemeni
isterdim. Bylesi apak bir konuda bile yanldktan sonra, benden, senin
baka dncelerini de blmemi nasl bekleyebilirsin? Temelsiz eylere
saplanp kalmsn, Tanrsz bir dnyada yayorsun.
- Dinle Genevieve, gerek ve adalet tektir, bu konuda bana inanman
gerekir, mutluluumuz iin art bu.
- Hayr, hayr, inanmyorum.
- Genevieve, byle koyu bir karanlk iinde kalman ho deil, bak ben
aydnlktaym. Neden geree, doruya gzlerini amak istemiyorsun, bu
gidile mutluluumuzdan eser kalmayacak!
- Hayr, hayr, dinlemek istemiyorum seni, brak beni, brak!
Kendini kocasnn kollarndan kurtararak srtn dnd. Marc bouna
yeniden onu 1'.l lbrn lmy i!rnp clurcf T.Ll ::.t.le, \;kle bi i
e yaramad. Ne yilzn dnyor, ne cevap veriyordu. Marc ak yatann
birden souyup buz kesildiin sezdi. Gelecek bir mutsuzluun koyu ka
ranlna, hznne bllrnmt oda.
212

O andan sonra Genevieve' in kocasna kar durumu daha fkeli ve da

ha sinirli bir hal ald. Marc'a kar sevgisinin azaldn gren bayan
Duparque ve papazlar usta bir dille artk onun yannda kocasn yerebili
yorlard. Bylece Marc, bayan Duparque' larn evinde yava yava bir
bozguncu, lanetlenmi bir adam, Tanrsz, dinsiz, inansz, cehennemliin
teki olmutu. Her szyle, her davranyla, evinden, kocasndan artk
holanmadn gsteriyordu. Hemen her akam yatakta kavga etmeye
baladlar, gndzleri sakin geiyorsa bunun nedeni birbirlerini gnneme
leriydi; Marc snfnda, Genevieve de darda, anneannesinin evindeydi.
Kadn alabildiine hrnlamt, ama koca her eye ramen dayanp sa
brla iin sonunu bekliyordu.
- Yarn leden sonra sana ihtiyacm olacak canm.
- Yarn rahip Quandieu bekliyor beni, ona gideceim. Hem artk hibir
konuda beni hesaba katma.
- Artk bana yardmc olmak istemiyor musun?
- Hayr, yaptklarnn hibirini doru bulmuyorum, gnah ilemek houna gidiyorsa bunu tek bana yap. Ben yalnz kendimi dilnilyorum.
- Demek sen bir yana ekeceksin ben bir yana?
- Nasl istersen.
- Ah, sevgilim, ah, byle konuan sen misin. Akln karartmlad,
imdi demek artk yreini de karartmaya baladlar! . . te imdi tamamen
ahlakszlarla, o rUmcek kafallarla bir oldun!
- Sus, sus, bedbaht adam! .. rmcek kafal sensin. Kendi iren ger
einle, iren adaletinle ona buna kara alp duruyorsun. Bu konuan in
san deil bir eytan, evet aada ders veren, o zavall ocuklar zehirleyen
bir eytan. O ocuklar da hala senin snfnda durduklar iin aptallklarna

doymasnlar, onlara da acmyorum artk.

- Zavall sevgilim, sen ki ne kadar akll bir kadndn, byle sama
eyleri nasl syleyebiliyorsun?
- yle mi, samalyor muyum, iine gelmezse brakrsn.
Marc ' n da grtlana gelmiti, sonunda gerekten de brakt. Karsn
kendi haline brakt, artk bir zamanlar olduu gibi okayarak, tatl szler
syleyerek onu kazanmaya, fkesini dindinneye almyordu. Geceleri
ounlukla uyuyamaz olmulard, odann koyu karanlnda, gzleri
lilta gibi ak, yatakta saatlerce, tek kelime konumadan sabah bekli
yorlard. Her ikisi de birbirlerinin uyumadn, karanlkt<., durgun, dilsiz,
213

kara kara dndklerini bil iyorlard. Onlar birbirlerinden ayran, yatak

lar arasndaki boluk dipsiz bir uurum kesilmi gibiydi.
Marc' zen zellikle, karsnn okuluna, eitmeye alt zavall
rencilerine kar gittike artan kiniydi. Her azn atnda bu ocuklar i
in ac szler sylyordu. Marc ' n canla bala didinip onlar gelecek gn
lerin birer gerek ve adalet szcs yapmaya almasn kskanyordu.
Genevieve de eitilmesi, aydnlanmas, kurtarlmas gereken renciler
den biriydi, ama alar boyu sregelen yalan ve yanlg lardan kendini
kurtarmaya yanamyor, direniyordu. rencilerine gsterdii insancl
sevgi biraz da Genevieve'den ald sevgi deil miydi? Marc bir baba
gibi bu ocuklarla urat srece Genevieve, kocasn onlardan koparp,
kollarnda uyumak istedii o ok tatl ve kutsal budalalklar dnyasna
gtremeyecekti. Kavgalar yalnzca odalarnda kalyordu. nk kars
snfn nnden, iinde nice eytanlklar dnen, kocasn bir trl koparp
alamad, snfn nnden ha karmadan geemiyordu.
Aylar yllar akp gitti, ve yllar getike de Genevieve' le Marc arasn
daki mcadele younlat. Hanmlarla hibir konuda uzlaamyordu, hep
kilise hakl kyor, hep kilise kazanyordu o evde, ama Theodore, hele de
Crabot iinin ustasyd. Drst, seven bir kadnn, dini lgnlklara sap
lanmadka yle ksa zamanda kazanlamayacan, yava admlarla iler
lemek gerektiini ok iyi biliyorlard. Genevieve kocasn sevdii srece,
kocasyla arasnda ak ba, cinsel haz ba devam ettii srece onu
tamamiyle kazanamayacaklar, erkeini tamamen mahvedemeyeceklerdi.
Bir kadnn yreindeki derin ak, btn uzantlaryla birlikte yok etmek
zaman isteyen bir eydi. Bu yzdendir ki Genevieve' i nce, yal, uysal
bir insan olan Quandieu'ye brakmlard. Quandieu onu tatl tatl uyuttuk
tan sonra tekiler gerekeni daha hzla yapacaklard. Uzun sreli ama g
venilir bir yoldan yryorlar, Genevieve' i yava yava bylyorlard.
Yeni bir olay aileyi bir daha allak bullak etti. Eski Moreux retmeni
Ferou'nun karsyla, elinden geldiince ilgilenmeye alyordu Marc.
Ferou iki yllk askerlik grev ini yapmamak iin Belika'ya gemi, za
vall kars kzyla birlikte kasabada, iki odal, son derece yoksul bir ye
re yerleerek dikile hayatn kazanmaya alyor, kocasnn kendisini
Bruxelles'e armasn bekliyordu. Ama gnler geiyor, Ferou
Bnxd les'de bir i bulamyor, yoksulluk iinde yayordu. Bir yandan
Aruxclles'deki yoksulluk, bir yandan evinden, yurdundan uzak kalmak o214

nu iyice ypratm, sonunda, artk yitirecek hibir eyi olmayan, alabildi

ine yoksul ve yar lgn, bir akam kasabaya kagelmiti. Ertesi gn de
askerlik ubesi yakasna yapmt. Hemen bir disiplin birliine gnde
rilmesi gerekiyordu, ne var ki Salvan araya girmi de, Fransa'nn bir u
cunda, Alpler blgesinde kk bir kente yollanmt, askerl iini orada
yapyor, kars ve ocuklar, a, plak yayorlard.
Tutuklandnda Marc da koup ona yardmc olmaya alm,
Ferou'yu yle bir grmt ve o an unutamyordu. Toplumsal dengesiz
likler, iren sosyal olaylar zavall adam ne hale getirm iti. Evet,
Maurisin ' in deyimiyle onun iin artk hibir ey yap lamazd, ama btn
bu olup bitenlerin sorumlusu Ferou muydu. B ir oban ocuuydu, sonra
retmen olmu, alk, yoksulluk yznden lgna dnmt, ne mal
mlk vard, ne de sevinc i ! evresindeki bir yn bilgisiz insan bolluk i
inde yzerken, akll, bilgili bir ky retmeni yoksulluktan kvranyor,
oluk ocuuna ekmek paras bulamyordu. Ve sonunda bu garip duruma
dmt.
Marc'a doru uzun ince kol larn kaldrp, gzleri alev alev yanarak
haykrmaktan kendini alamamt:
- Bu bir insan yere almak deil de nedir? Evet, on yllk mecburi
hizmet belgesini imzaladm, on y.l alsaydm askerlikten kurtulacaktm.
Ama, dncemi yksek sesle sylemek cesaretini gsterdim diye grev
den atldm, ve bu yzden ancak sekiz yl retmenlik yapabildim. Syle,
mecburi hizmetten katm m ben, on yl tamamlamayacam m dedim?
Sekiz yl alan bir retmeni grevinden alp a plak kaldrma atyor,
sonra da, hadi bakalm askere d iyorlar. Karm, ocuum ne olacak, kim
bakacak onlara? Adna eitim dedikleri, azmza ki l it vurulan bir zindan
da sekiz yl altm yetmiyor mu? Barut ve kan kokan bir cehennemde
iki yl daha m almam gerekiyor, yle bir cehennem ki ykm ve kym
dolu, insan kleletirmek iin bire bir, bunu dnmek bile ileden
ikaryor beni. Yeter, yeter artk, bu kadar smrdkleri yeter. N iyetleri
beni bsbtn kudurtmak!
Marc, Ferou'yu byle tedirgin ve fkeli grnce onun adna hayli te
lalanm, fkesini dindirmeye alm, kars ve ocuklaryla i lgilenece
ine sz vermiti. ki yl sonra askerden dnp gelir, hayatn yeni bir d
zene koyabilirdi. Ne var ki avutamamt bu szler Ferou'yu, yz allak
bullakt, barp aryordu.
21 5

- Hayr, hayr! Benden i geti artk, u iki ylm sessiz sedasz gei
rebileceimi sanmyorum. Bunu pek iyi biliyorlar zaten, beni kudunnu
bir kpek gibi ldnnek iin Fransa'nn teki ucuna gnderiyorlar.
Sonra Ferou, Moreux'ye hangi retmenin geldiini renmek istemi,
komu bucak retmeni Chagnat' nn adn duyunca ac ac glmt. Ba
sk alnl, dnk azl, kk eneli, ufak tefek, kara-kuru bir insan olan
Chagnat tam bir papaz meziydi. Tanry iinde ykselmek iin bir ara
olarak kullanan iki yzl Jauffre'dan beterdi. Papazlarn buyruundan hi
mi hi kmazd. ri yar, kzl sal kars, kocasndan da budalayd. Be
lediye bakannn btn ky Chagnat budalasnn eline braktn re
nince Ferou daha bir ac ac glmeye balad. mez Chagnot sayesinde,
Cognasse kyn tek efendisi artk.
yle devam etmiti szlerine:
- Sylemitim bir zamanlar, bu kara cbbeliler, papazlar, Hristiyan
Kardeler, rahipler, rahibeler bir lokmada yalayp yukacaklar bizi demi
tim de bana inanmak istememitiniz. . . Eh, ite gryorsunuz, gerek e
fendilerinizin kimler olduunu. Bakalm buralarda daha ne durumlara so
kacaklar siz retmenleri. nsanlmdan tiksiniyorum, kpekler bile biz
den iyidir. .. Tak dedi canma artk, beni zvanadan karmaya kalkarlarsa
sonu ktye varacak.
Ferou bir alaya gnderilmi ve aradan ay gemiti. Kars, ocuklar
gn getike daha da yoksullayordu. O yuvarlak yzl, kumral, krpe
kadn yokluk el inde birden iki kat yalanm kadar kmt. Gzleri
saatlerce diki dikmekten kpknnz kesilmiti. stelik her zaman diki de
bulamyordu, btn bir k odunsuz, kmrsz, ekmeksiz geinnilerdi.
ektikleri aclar yetmiyonnu gibi, ocuklardan biri, byk kz hastalan
m, tifoya tutulmu, rzgarn pencere ve kap deliklerinden dolduu bir
tavan arasnda can ekiiyordu. Marc zaman zaman, onlara sezdirmeden
yardmlar yapyordu aileye. Kzn ok hasta olduunu grenince karsna,
Ferou'nun hanm iin diki aramas ricasnda bulundu.
Genevieve, Ferou'dan holanmyordu, onun hakkndaki dnnceleri
elbette bayan Duparque' n evinde konuulanlarn tpatp aynyd, ama ka
rsnn ve ocuklarnn iinde bulunduu byk ykm yreini szlatmt.
Marc'a:
"Louise'e bir entari diktirecektim, kumam var, gtrp Ferou'nun
karsna diktireyim ." dedi.
216

- ok teekkr ederim canm, ben de seninle geleyim.

Ertesi gn kadncazn yoksul evine gittiler. Orada bile rahat oturam
yorlar, ev sahibi para almadndan iki de bir karmaya kalkyordu onlar.
Byk kz lmek zereydi. Anne ve kzlar iki gz iki eme alar buldu
lar. B ir an, olup bitenlerden habersiz ayakta kala kald Genevieve ile
Marc.
- Ah bilmiyorsunuz, bilmiyorsunuz, artk muratlarna erecekler, ko
cam ldrecekler.
Durmadan alayp szlyordu, Marc sonunda olup bitenleri renebildi. Ferou alayda ok kt bir asker olarak tannm, stlerinin fkesini
ekmi, devrimci kafada olmakla sulanm, onbasyla takm, tekme,
yumruk birbirlerine girmiler, bu olay zerine Cezayir'deki bir askeri zin
dana gnderilmiti. yle bir zindan ki, ayn alayn bu cezaevindeki bir
birlii eski zamandan kalma en ar ikenceleri uyguluyordu.
Kadncaz fkeli bir sesle haykrd:
- Biliyorum, geri dnmeyecek, ldrecekler onu. Mektubunda veda e
diyor bana, leceini biliyor. . . Ne yapabilirim, arp kaldm? Zavall o
cuklarmn hali nice olacak? Ah, ekiyalar, haydutlar!
Marc syleyecek, Ferou'nun karsn avutabilecek tek bir sz bulam
yor, yrei szlayarak dinleyip duruyordu. Genevieve avutmaya alt:
- Neden ldrsnler kocanz ham'efendi? Ordudaki subaylarn amac
askeri ldrmek deil elbette ... Kendinize hakszlk edip bouna zlyor
sunuz.
- Ekiyadan da beter o adamlar. Nasl olur! Zavall Ferou'm sekiz yl,
yokluk iinde alt, saduyu sahibi bir insan gibi konutu diye hayvan
yerine koydular onu. Sonunun byle olaca belliydi, zindana zellikle,
ldrmek iin gnderdiler. Bunca ektii yetmiyormu gibi! .. Hayr, hayr,
yapamazlar bunu, gidip yzlerine kar haykracam, haydut herifler,
ekiya herifler olduklarn syleyeceim!
Marc kadn avutmaya, zntsn gidermeye alt. Bu toplumsal
kszla, adaletsizlie o da dayanamyordu. Bu zavall kadn, bu ocuk
lar ne yapacaklard, halleri ne olacakt?
- Kendinizi toparlaynz ltfen, sizi yalnz brakmayz elbette,
Ferou'yu cezaevinden kurtarmak iin harekete geer, bir eyler yaparz.
Genevieve ise buz gibiydi; annenin beli iki bklm, ocuklarn iki g
z iki eme, szlanp durduu bu yoksul evde hibir acma duymuyordu.

217

Yrtk prtk yorgann iinden, gzlerini kocaman kocaman am aknca

bakp duran, alayamayacak kadar halsiz dm, lmek zere olan tifolu
kz bile grd yoktu. El inde diktinnek iin getirdii kumala ayakta,
acmasz, kprdamadan duruyordu.
Usul bir sesle:
- Her eyi Tanrya brakn, byle saa sola satamaya kalkarsanz
Tanr daha ok cezalandrr insan, dedi.
Bayan Ferou ac ac gldil:
- Ah, Tanr m, o zenginlerin Tanrs, yoksullarla urama;z:. Bamza
gelen bu ykm Tanr adna deil mi? Bizi Tanr adna bu hale dililnnedi
ler mi? Kocam Tanr diye diye ldnnek istemiyorlar m?
Genevieve anszn parlad :
- Tanrya saldryorsunuz, siz yardma deer bir insan deilsiniz. Az
ck sofu olsaydnz o zaman ben de tandklarma syler yardmnza ko
malarn isterdim onlardan.
- Neden kzdnz hanmefendi, benim sizden bir ey beklediim yok
ki... Evet, papazlara gnah kartmadm iin yardm etmiyorlar bana;
iyiliksever biri olmasna ramen rahip Quandieu bile elini uzatmad. Ben
iki yzlil bir insan deilim, urda alarak gilnlilk ekmeimizi kannaya
alyorum o kadar.
- yle mi, pek gilzel, o halde subaylara, papazlara haydut diyenler i
bulsun size.
Genevieve bunlar syleyip elindeki kuma paketiyle birlikte dar
frlad, Marc ardndan gitmek zorunda kald. Genevieve son szleriyle
hem kadn, hem kocasn karalamt. Marc fkeden titriyordu, merdiven
lerde kendini tutamad.
- Ktil bir ey yaptnn farkndasn sanrm.
- Neden?
- Bir Tanr varsa ve iyilikseverse, herkese kar iyidir. Ama senin kafanda yarattn Tanr, d rilnil, c almay, insanlar cezalandnnay se
ven canavar bir yaratk . . . nsanlara yardm edilmesi iin, yardma muhta
kiinin yalvarp yakannas, etek pmesi mi gerekir? Ac ekmek yetmiyor
mu?
- Hayr, hayr, yetmez, gnah ileyenler ac eksinler. Varsn ac ek
sinler, zndk olmakta devam edip, direnip dursunlar, yle insanlar kar
snda klm kprdamaz benim, Tanrnn buyruu da bu zaten.
218

Akam yatakta, kavga yeniden balad. Ve Marc ilk defa yumuakl

bir yana atp sert konutu, yreinden acma duygusu si linen kii elbette
balanamazd. imdiye dek Genevieve' in aklnn saptrldn sanmt;
gericilerin salgn hastal yreine mi bulamt yoksa? Karlkl az
larn ap, bir daha geri dnlmeyecek derecede sert szler, krc szler
sylediler birbirlerine ve uurum biraz daha byd. Sonra her ikisi de, bu
kara ve hznl odada seslerini kesip ertesi gn akama dek hi konu
madlar.
Srekli tartmalar douracak yeni ve zmsz bir neden daha kt
ortaya. Y llar gemi, Louise on yana ginniti. Kudas trenine hazrlan
sn diye, kars, kzlarn ncil renmesi iin rahip Quandieu'ye gnder
mek istiyordu. Marc, bayan Rouzaire' e kzn dini etkilerin dnda brak
masn rica etmiti, ama azgn kadn, sylenenin tersini yapp, kz, teki
renci leri gibi, grtlana dek dualarla doldunnutu. Marc sesini kar
mamt. nk Rouzaire tetikteydi, en kk olaylardan yararlanp kar
sn doldunnaya, yuvalarn ykmaya hazrd. Louise'e din kitabnn re
tilmesi sz konusu olunca, Marc bu kez direnmeye karar verdi, sorunu
Genevieve'le konuabilecekleri bir ortamn domasn beklemeye balad.
Ve bu ortam, akam okuldan eve dnen Louise'in u szleriye dodu:
- Bayan Rouzaire Quandieu'y gnnen gerektiini syledi anne, benim ncil renmem iin kayt yaptnnalymsn.
- Peki yavrum, yarn gider grrm.
M arc ban kitaptan kaldrd:
- zr dilerim canm, rahip Quandieu'y gnneye gitmeyeceksin.
- Neden gitmeyecek miim?
- ok basit, Louise' in Kudas trenine katlmasn istemiyorum.
Genevieve yalnzca, alayl glmekle yetindi, henz fkesi kabarma
mt.
- Delisin sen dostum. Kudas trenine katlmayan bir kz dnlebilir
mi? Peki o zaman nasl evlenecek? Nasl bir gelecek dnyorsun baka
lm kzmz iin, alnnn haya damar atlam, soysuz bir durum? .. ocu
un kutsanmasna, enni hikayeleri ve dua ezberlemesine kar dunna
mtn, o zaman neden sesini karmadn da imdi ncil'i grenmesine
kar duruyorsun, bu yaptn mantkszlk dpedz.
- Haklsn, o zaman ses karmadm, nk ocuk henz ok kk ol
duundan, devaml eteinin dibinden ayr lmadndan senin inanlarna
219

sayg gstermem gerekiyordu; kz ocuunun zellikle ocukluk dne

minde annesine yakn olmas istenir. Ama imdi durum deiik, on yana
geldi, karmzdaki mesele, Louise ' i hayat boyunca etkileyecek, gelece
ini meydana getirecek bir ahlak meselesidir... Byle bir durumda da ba
bann karma hakk vardr sanrm.
Genevieve sabrszlandn gsteren bir hareket yapt, sesi titremeye
balad.
- Ben Louise'in dinini renmesini istiyorum, sen istemiyorsun. Her
ikimizin de ocuk stnde hakk olduuna gre bu tartma uzar gider, bir
zme ulaamaz. Ne yapalm yani? Benim isteklerim sana budalaca, se
nin isteklerin de bana iren geliyor.
- Ooofl Benim istediim, senin istediinmi! Bunda anlalmayacak ne
var, istediim kzmn zgr bir insan olarak. . . ocuun yann kk ol
masndan yararlanp akln saptrmalarndan, yreini bulandrmalarndan,
sama sapan eylerle, yalanlarla beynini ykamalarndan, onu akla ve in
sanla ters biri haline getirmelerinden korkuyorum . . . Amacm kendi de
diimi yaptrmak deil, ocuun akln kurtarmak, geleceinin glgelenmesini nlemek.
- Nasl szler bunlar, peki nasl gerekleecekm i senin dediklerin? Bu
koca kz ne yapacaz imdi?
- Hi, kendi halinde bysn. Okur, okuduka da gerekleri renir.
Ya yirmiyi bulunca, senin ya da benim, hangimizin hakl olduuna ken
disi karar verir. Yararl bulursa ncil i de grenir, Kudas trenine de katlr.
Genevieve patlad:
- Sen tam ldrmsn. ocuun nnde utan verici eyler konuuyor
sun, utanyorum senden, sama sapan konutuun iin.
Marc iyice sinirlendi :
- Sama m , zavall karm, sama olan senin inanlarn. V e byle sa
malklarla ocuumun ahlaknn bozulmasna kar koyuyorum ben.
Genevieve haykrd:
- Sus! Sus! Byle konutuka benden neler alp gtrdn bilmiyor
sun. Evet, sana kar olan btn akm, kurtarmaya altm mutluluu
muzu skp alyorsun. Syle . . . Szcklere ayn anlam veremezsek nasl
anlarz biz, senin gzlerinde sama olan ey benim gzlerimde kutsal,
lmsz kald srece, nasl anlarz biz? .. Senin o gzel mantn ya
nlmyor mu sanyorsun? Eer bugnden itibaren benim de istediim bir

220

eitim, dini eitimi Louise'e yaptnnazsan ilerde neye . dayanarak bir se

imde bulunacak, ocuk tek yanl m yetisin istiyorsun? .. ocuu kendi
di lediin gibi eitmene ben karmyorum, ama sen de dinini renmesine
karma . .
Marc yava yava gerilemeye balamt:
- Kurallar bi lmez deilim; ocua ilerde bir seim hakk tanmak
kaydyla, ocuk zerinde hem babann hem annenin hakk vardr. Ama
Katolik eitimin btn abas zgr dnceyi boup katletmek, bu du
rumda senin isteklerine nasl sayg gsterebi lirim, hak dediin ey aslnda
zgr dnceye kar hakszlk haline geldi . Ben bir baba olarak, kilisede
kafas ve ytlrei bulandr lan bir insana gerei ve akl yolunu nasl gste
rebil irim bundan byle. Kilisenin n yarglaryla, insan kafasna dehet
salan safsatalarla ve kurallarla, dini lgnl klarla yetimi bir kza birazc k
olsun saduyu kazandrlabilir mi sonradan, kafas rmcek balam kii
gerei, doruyu renebi lir mi?
Kars sert bir sesle tekrarlad:
- Senin babalk hakkn varsa, benim de annelik hakkm var. Kzm on
yanda, henz bana ihtiya duyduu bir anda elimden alamazsn. Bu ca
navarca bir ey olur. Ben drst bir kadnm, Louise ' i de kendim gibi, dU
rilst bir kadn olarak yetitinnek istiyorum . . . Din dersi alacak. Gerekirse
bizzat kendim gtreceim.
Marc nce iddetle kar koymaya kalkt, ama aile yuvalarnn bsb
tn dalmamas iin kendini tutup syleyeceklerini yuttu. Ne syleyecek
ti, ne yapacakt? Aile ocann yk lmasndan, bu korkun sondan ekine
rek her zamanki gibi geriledi. Yazk ki gn getike, eski mutluluklar
ekilmez bir ikence halini alyordu. Bu dar grl, bu dik kafal kadn
seviyordu, yalnzca birbirlerini tanmlar, ak birbirlerinin dudaklarndan
tatmlard. Evliliklerinin ilk yl larnda tattklar mutluluu byle birden
bire silkip atamazd. Sonra ocuklar da vard, bugnk kavgann nedeni
ocuklar Louise. Tam bir amaz, tam bir kmaz i;id.:) di v .: bu kmaz
yolda, o da nice kocalar gibi kendini eli kolu balanm duyuyordu. Baka
ne yapabilirdi? Sert davranp kzn annesinin elinden alsa ev sabah akam
an bir cehenneme dli:c:kti, katlanmaktan, g.:rilcnd L:n baka kar yol
gremedi. Yaban, yoz bir insan deildi; tatl ve uysal bir yaradl vard,
sert davranp hem kendi ytlreine, hem karsndakine kan alatamazd.
Zaten Louise konusunda, karsnn dini inanlar konusunda sava nce..

22 1

den yitinnemi miydi?

Louise babasn ve annesini o ana dek, durgun, azn amadan din
lemiti. Bir sreden beri evlerinde kavgalar oalmt. zgn gzlerini
bir babasnda, bir annesinde gezdirip duruyordu. Sessizlii ilk o bozdu:
- Ama neden din dersi almam istemiyorsun baba?
Boyu birden atm, yandan byk grnyordu. Duparque ve
Froment'larn ortak niteliklerini tayan yz tatl ve durgundu. Yz
Duparque'lar gibi uzun, enesi inat ve glyd, ama yksek alnnda,
dimdik banda Froment' larn, salam akln tayordu. Henz ocuk ol
masna ramen kl bir zekas vard, babasna dunnadan sorduu sorular
la daha imdiden gerei arayan bir insan olacan ispatlyordu. Kendi
siyle canla bala ilgilenen, uraan annesini de taparcasna seviyordu.
- Din dersi alrsam bana sama sapan eyler retileceini, benim de
bunlar dnmeden kabul mu edeceimi sanyorsun?
Marc glmsemekten kendini alamad :
- Yavrucuum onlar kabul etmeni isteyecekler senden, stelik oraya
gidersen kabul etmek zorunda kalacaksn.
- Ama sen evde ne olduklarn aklamayacak msn?
- Hayr yavrucuum, aklanmas imkansz eylerdir bunlar.
- Beyan Rouzaire' in rettiklerini sana sorduumda akyorsun ama. . .
Ben yalnz senin sayende snfn birincisi oldum.
- O okul baka kzm. Rahip Quandieu'den dndnde hibir ey a
klayamam sana, nk dinin rettiklerini akl kabul edemez .
. - Ya, ne garip !
Louise, bir sre gzleri dalgn, yle dncel i durdu. Sonra yava bir
sesle dndklerini sylemeye balad:
- ok garip, eer bir ey bana aklanmaz, ve o eyi anlamazsam, hi
yokmu sayar, kabul edemem. Gzlerimi kaparm, hibir ey gnnem, her
yan karanlk iinde kalr. O zaman da benimle uramak bounadr, snfn
sonuncusu olurum.
Bu imdiden belli bir akl dengesine kavumu, iyiyi, doruyu gerei
kavrayp seebilen ocuk, ciddi, kk yzyle pek sevimliydi. Anlamn
bilmedii, kendine kt gelen eyler zorla kafasna sokulmak istendiinde,
karsndakinin gnln krmamak iin tatl tatl glmsemekle yetinir, a
ma kafasndan o eyi tamamen silip atard.
Genevieve konuulanlara bozulup, biraz sinirli bir sesle araya girdi:
222

- Baban din kitabnda yazlanlar sana aklayamazsa o zaman da ben

aklarm yavrum.
Louise hemen annesini kucaklad, annesinin yreini krmaktan e
kinmi gibi bir hali vard:
- yle ya anneciim, derslerimi sen tekrarlatrsn bana. B iliyorsun bir
ey akland zaman renmeyi severim ben.
Sonra babasna dnd ve sevgiyle:
- Haydi baba, izin ver de din dersi alaym, greceksin zararl olmaya
cak, iyiyi kty ayrmak iin hereyi renmek, bilmek gerektiini sy
lerdin ya bana.
Marc aresizdi, bir kez daha geriledi. Karsna olan ak yznden,
gszl yznden, mcadelenin her gn daha bir kzt bu evde bo
yuna gerilemek zorunda kald iin kendini sulamaya balamt. Tek
umudu kz Louise'di. Annesiyle babasnn kavgalarn nlemeye alan
bu akll, ratl ocuk belki kendi abasyla kilisede kendisine gsterilenleri
aklnn szgecinden geirip eletirebilirdi. Ama Louise henz bir ocuktu,
bfr ocuun szlerine ne derece gvenebil irdi, sylediklerinin anlamn
tartabiliyor muydu acaba? Sonunda dierleri gibi onun da kafas rmcek
lenip karsa n'olacakt? Kznn geleceinden korkup endieleniyor,
kendine kzyordu.
Evliliin son bulmas, bozulmas iin son bir olay daha gerekiyordu.
Yl lar gemi, Marc ' n rencileri okulu bitirmi, yenileri gelmiti. Henz
onbe yandaki en iyi rencisi Sebastian Mi lhomme, diplomasn alm,
Marc ' n t zerine retmen Okuluna girmeye hazrlanyordu.
renc ilerinden dier drd, Doloir' n iki ocuu, Auguste ve Charles,
Sav in' in ikizleri, Achille ve Philippe de diplomalarn almlard. Auguste,
babasnn uran, duvarclk renmi, Charles bir ilingire rak dur
mutu. Savin'e gelince, oullarn retmen yapmasn isteyen Marc ' n
s7lerine hi mi hi kulak asmamt. ocuklarm halkn hor grd
byle bir greve vereyim de alklarndan m lsnler diye bar bar ba
rm, Achille'e bir odaclk bulmu, tekine de uygun bir i aryordu ve
bu kararndan da pek memnundu. ifti Bongard'n olu, baba ve anasn
dan daha ilerice olmasna ramen, kaln kafas yznden diploma alama
m, babasnn iftliinde pulluun sapna yapmt. Rouzaire' in okulun
dan kan kzlarn durumuna gelince: Bongard ' n, abisinden akll kz
Angele iftlie diplomasn gtrmt. Bu tutkulu, kk yaramazn say223

larla aras iyiydi, alnyazsn deitirecee benziyordu. Savin'in kz

Hortense ya on alty gemi, sofu ve sinsi bir esmer gzeliydi, Mer
yem' in gzdesi semiti kilise onu, babas, kz iin parlak bir evliliin
dn kurarken, te yandan kasabada, gnden gne gizlenmesi daha da
gleen bir dedikodu, kzn batan karld fsldanyordu. Eskiler
gitmi, Marc ' n okulunda yeniler eskilerin yerini almt. Zaman nasl akp
da gitmiti, Simon olayyla ilgili Savin'in evine gittiinde ykl grd
kars dourmu, bym, imdi okula balyordu. Simon davasndan
sonra dnyaya gelen, Doloir'n yedi yandaki k Jules de bu yeniler
arasndayd . Yllar geecek, Marc ' n okuttuu bu ocuklarn ocuklar da
okula gelecek, grevinde brakl rsa onlar da Marc okutacak, bylece
bi lgiye, iyiye, gzele doru bir adm daha atlacakt.
Marc ' n snfna ald yeni renci, Simon'un onbir yan tamamla
yan olu kk Joseph yznden baz zc eyler oldu. Marc, uzun za
man dier ocuklarn baz kt szlerine ve davranlarna hedef olmasn
dan ekinerek ocuu okula almaya cesaret edememiti. Ama Simon ola
ynn etkisinin hafiflediini dnerek annesine ve Lehmann' lara ocuu
artk okula gndermelerini, el inden geldiince ona gz kulak olacan
sylemiti ve yla yakn bir zamandan beri de Joseph ' i okutuyordu.
Birok olaylara kar kk Joseph ' i savunduktan sonra, sonunda arkada
larnn ona kar dostluunu, sevgisini kazandrabilmi, Joseph snfta ho
gr ve iyiliin canl bir rnei halini almt. ok gzel bir ocuktu. An
nesinin gzell iiyle babas nn salam akl onda birlemi, babasnn ba
ndan geen olaylar, kasaba iinde bulunduklar etin durum onu yan
dan nce olgunlatrmt. Ciddi ve arbal bir ocuktu. Evcek karla
tklar byk hakszln acsn almak istermi gibi kendini btnyle
derslerine vermi, snf birinciliini elinden brakmamaya kararl grn
yordu. retmeninden de ald tlerle btn arzusu ilerde ilkokul
retmeni olmak, babasnn krlan onurunu onarmakt. Kk Louise' i etki
leyen de phesiz, bylesi akll ve gzel bir ocuktaki bu gizli aba ve
tutkulu ciddiyetti. Louise, kendisinden ya byk Joseph' in en yakn
dostu, en yakn arkada oldu, ikisi de bir araya gelip tatl tatl glyor,
eleniyorlard. Sazan Marc, okul daldktan sonra da ocuu brakmyor,
evde alkoyuyordu. Bayan Edouard' n olu Victor krtasiye dkkannda
kat satmaktan tiksiniyor, annesinin gznden kaytarp btn gnn,
Hristiyan Kardeler Okulunun dier tembel rencisi, yol bakcs
224

Sauget'nin olu ve bayan Duparque'm yal hizmetisi Pelagie'nin yeeni

Ploydor'fa salak salak kasabada dolanarak geiriyordu. Ploydor solgun,
sinsi, son derece temse) bir ocuktu, paralarn szdrd halas Pelagie'ye
irin grilnmek iin papaz olmaya niyetliydi. Aslnda papazl babas gibi
yollarda akl "ta krmamak ve zellikle askerlik yapmamak iin istiyor
du, nk askerlik tiksinti veriyordu ona. Zevkleri birbirlerine hi de uy
mayan Victor ile Ploydor, bir, sabahtan akama dek elleri ceplerinde do
lamak, bir de otlarn arasnda fabrikann kk orospularyla oynamak
hususunda pek iyi anlayorlard. Sebastien tehlikeli ekilde hastafand
ndan bayan Alexandre krtasiye dkkanna hi inmiyor, bayan Edouard
ise olu Victor'dan ok sat faturalaryla, ekmecelerine giren parayla
ilgileniyordu.
Marc her akam bayan Alexadre'lara urayp snfn birincisi, sevgili
rencisinin salk durumunu reniyor, ocuun gnden gne lme
yaklatn gren annenin acsn paylamaya alyordu. Solgun, kumral
yzl, tatl bir insan olan bayan Alexandre, kocasnn lmnden sonra,
yerine ivilenmi gibi sabit bir hayat yaam, ok sevdii kocasnn bo
luunu kendi gibi tatl, kendi gibi kumral oluyla doldurmaya almt.
Sebastien da annesini ok seviyordu, ylece iki varlk, gl bir sevgi
bayla birbirlerine balanmy, birbirleriyle kaynamlard. yle ki anay
ouldan. oulu anadan ayrmak yreklerini gslerinden koparp almak
gibi bir eydi. Marc dkk!nn hemen stnde, giriteki kk odaya gir
diinde bayan Alexandre' km bir durumda buldu. Kadn ocuuna
kar glmsemeye alyordu ama kan alad, gz yalarn iine akt
t belliydi. Sebastien ise atele yanyordu, ate ocuu daha da zayf
latmt.
Marc Sebastien'a sordu:
- Syle bakalm yavrucuum, bugn daha iyisin deil mi?
ocuk glkle konuabiliyordu. Kesik ve usul bir sesle cevap verdi:
- Hayr, hayr retmenim, iyi deilim, hi iyi deilim.
Annesi, gzleri alamaktan ve uykusuzluktan kpkrmz, zntsn
gizlemeye alarak atld:
- Bakmayn siz ona bay Froment, ok daha iyi imdi, bunu atlatacaz.
retmenle sahanla dek birllikte gelip, oda kapsn kapadktan son
ra szlanmaya balad kadncaz.
- Ah Tanrm! Ne yapacam ben, yavrum gidiyor elden. Byle gzel,
225

byle akll, gl yavruma yazk olmaz m? Grdnz ne halde, bir deri

bir kemik, et kalmad, iki gzlerinden baka bir ey kalmad yznde ...
Tanrm! Tanrm! Yavrumla birlikte ben de lyorum, ekecek gcm
kalmad!
Dnmek iin direniyor, hzl hzl gz yalarn siliyor, sonra yzn
de sahte bir glckle ocuun odasna giriyor, btn zamann bu odada,
gzn krpmadan, ocuunu lmden kurtarmak iin geiriyordu.
Bir akam Marc, bayan Alexandre', her zamanki gibi, Sebastien' n
yatann nnde diz kp, yzn ilteye dayam, hkra hkra alar
buldu. Olu artk annesinin sesini duyacak durumda deildi, dnden beri
korkun bir ate nbeti balamt. Gitti gidecekti ocuk. Ne duruyor, ne
gryordu. Zavall anne bu durum karsnda artk kendisini koyvermi,
acsn haykra haykra bu dar, lo odaya dkyordu.
- Yavrum, yavrum benim! . . Ne yaptm, suum neydi benim, neden e
limden alyorlar yavrumu? .. Byle iyi, byle gzel bir ocuk gider mi
Tanrm? Canm yavrum, yreim, canmn ii. Sen benim yreimdin, ben
senin yrein ... Suum nedir benim? Ne yaptm, kime kar ne su ile
dim?
Doruldu, Marc' n ellerini yakalad, deli gibi solumaya balad:
- Siz syleyin bay Marc, siz ki drst bir insansnz ... Deil mi? Sy
lediklerim doru deil mi? Susuz bir insann bu kadar ac ekmesi, byle
amansz bir ykmla karlamas imkansz . . . Kimseye ktlk yapmayan
bir insann bana bunlarn gelmesi, cezalandrlmas canavarca bir ey . . .
Deil m i bay Froment? Bir ettiimiz var ki ekiyoruz. Byle m i yoksa
Tanrm? Bilseydim, bir bilseydim!
Kendisiyle korkun bir atma iindeymi gibi bir hali vard. Bir ka
gnden beri srekli bir ac kemiriyordu yreini. Yine de iini dkmedi, o
gn konumad. Ama ertesi gn Marc' grr grmez kotu:
- Dinleyiniz bay Froment, iimi dkmek istiyorum. Az nce doktor
hurdayd, ocuum lmek zere, yalnz mucize kurtarabilir onu... ledi
im bir suun acsn ekiyorum, artk burama geldi. Bir zamanlar evimi
zin huzuru bozulmasn diye, bir bakas ac ekerken, ben size yalan sy
lemitim. te imdi bu yalanmn cezasn ekiyorum . . . Ah, ka gndr
kendimle mcadele ediyorum, dayanacak gcm kalmad artk!
Marc akn dinliyor, kadnn szlerine henz tam bir anlam vermeye
cesaret edemiyordu.
226

Bayan Alexandre devam etti:

- Biliyorsunuz bay Froment, Zephirin' in rzna gemek ve ocuu l
drmekle sulanan zavall retmen bay Simon'u .. te sekiz yldr zin
danda. Orda ne byk bir zulm iinde yaadn sk sk sylediniz bana,
ve yreim kan alad... Konumak istemitim, evet, evet, yemin ederim
ki, konumak, iimin sesine uymak, susuz bir insana yardmc olmak is
temitim. Sustuka vicdan azab ekiyordum, btn bildiklerimi yargla
rn nnde anlatp rahatlamak istemiimdir. Ne var ki sonra gevek dav
randm, ocuumun huzurunu bozabileceimi sandm, bu olayn onun ba
n artmasndan korktum . . . Hah, amma da aptalmm, yavrumun mutlu
luu iin susmutum. Ama ite, ben bu byk hatay iledim, susmakla bir
bakasn azaba srkledim diye cezam imdi ocuum ekiyor!
lmsz adalet yldrm gibi dmt:
- Evet bay Froment, ite artk yreim rahatlad, omzumdaki ar yk
ten kurtuldum. Belki henz ok ge olmamtr, belki hatam onardn i
in lmsz adalet acr bana. . . Yaz rneini hatrlyorsunuz, onun bir e
ini, yasak olmasna ramen Victor'un Hristiyan Kardeler Okulundan a
lp eve getirdiini biliyorsunuz. O gnlerde Sebastien bu rnei Victor'da
grdn sylemiti size. Ve ayn gn, bizi yle korkuttular ki; grm
cem olumu yalan sylemeye zorlam, ocukcaz da size yanlmm,
byle bir ey grmedim demiti.. Derken aradan uzun zaman geince bu
yaz rneini eski bir defterin iinde buldum. te o zaman Sebastien sy
ledii yalan hatrlayp zlm, gerei anlatmt size. Eve dndnde
olup biteni anlatt, bu kez ben yeniden korkuya kaplp, yeniden yalan
syledim, yaz rneini yok ettim dedim. te imdi bu hatam ekiyorum,
yaz rnei duruyor, onu vermeye korkum ama yrtp atmaya da cesaret e
demedim hi bir zaman ... te, bay Froment, aln da kurtarn beni bu i
ren kattan, evimize ykm ve lm tayor!
Bir dolaba kotu, bir amar bohasnn altndan, Victor'a ait eski bir
defteri ekip kard, kat, sekiz yldr bu defterin iinde uyuyordu. Marc
alp kada bakt. te yok edildiini sand, ele geirmek istedii belge
buydu. Bu, mahkemede yargca sunulan yaz rneinin bir dier eiydi,
stnde "Birbirinizi seviniz" yazlyd. Kadn Hristiyan Kardeler Oku
hndan kmadn da kimse kolay kolay ileri sremezdi, Zira Victor
defterinin btn sayfasna kendi eliyle ayn yaznn b ir kopyasn kar
t. Kada bir daha baktnda gzleri sevinle d, sol st yanda ga227

yet ak, belirgin bir biimde, Hristiyan Kardeler Okulu rahiplerinin

kendi malzemelerine vurduu mhr vard. Zephirin ' in odasndaki yaz
rneinin st kesinin niin yrtk olduu imdi anlalyordu. Cinayetin
ilendii odaya giren biri, yaz rneinin Hristiyan Kardeler Okulunua ait
olduunu rtbas etmek amacyla kadn sol st yann yrtmt.
Marc, heyecandan titreyerek sevgiyle bayan Alexandre'n ellerini tut
tu:
- Ah, bilemezsiniz ham'fendi, ne byk, ne insanca, ne gilzel bir hare
ket yaptnz, inallah kk Sebastien hastalktan kurtulur, yaptnz bu
yce davrannzn karln grm olursunuz.
Tam o anda, bir gndr l gibi yatan Sebastien da gizlerini at. Ge
rek Marc, gerek bayan Ayexandre byk heyecan duydular. ocuk hila
nbet iindeydi, ama yine de retmenini tand, usul bir sesle mrldand:
- Darda ne tatl, ne gneli hava var retmenim! Kalkaym da beni
okula gtilriln, ders verirken ben de yardm ederim size.
Anne kendinden geip, byk bir cokuyla sarld ocuuna:
- Ah! Yavrum iyileti, bundan sonra bir daha hi yalan sylemeyece
im, her zaman iyi olmak gerekiyor hayatta.
Marc odadan knca bayan Edouard'la karlat. Bayan Edouard g
rlty duyup yukarya km, olup bitenleri, Marc ' n yaz rneini cebi
ne koyduunu grmt. Sessiz sessiz aaya kadar Marc ' la birlikte indi,
dkkann nnde durup bu kez de o yaknmaya, zr dilemeye balad.
- ok zgnm bay Froment. Hakkmzda ktil dnmeyin, biz urda
kimsesiz iki kadnz, bir krtasiye dkkanyla ekmeimizi kazanmaya a
lyoruz. . . O kad bana verin demiyorum, bunlar syledim diye ktil
yrekli bir insan sanmayn beni, ne var ki, yaamak iin ticaretimizi d
nmek zorundayz.
Gerekten de ktil bir kadn deildi, ama krtasiye dkkanndan baka
da bir ey dnmezdi. Bu mcadelede cumhuriyet okulu kazanrsa,. ken
disi geriye ekilip krtasiye dkkannn ynetimini grmcesi bayan
Alexandre'a brakacan sylyordu. Ne var ki emir vermesini, ynet
mesini seven erkek gibi bir kadnd, dkkandan ekilmek ona ar gele
cekti biraz. Ne yapp yapp bu ykmdan en az zararla kurtulma yollarn a
ratryordu.
- Olumun defterinden hi sz etmeksizin yaz rneini ileri srseniz. . .
Bakn ben n e dndm. rnein, kad benim bulduumu, size benim
228

verdiimi syleseniz, o .aman ok daha iyi olur, ikimiz birlikte uratr,

zaferi kazanrdk.
Marc, heyecanna ramen gUIOmsemekten kendini alamad.
- Gerei sylemek ok daha iyi, ok daha drst deil mi ham'fendi,
gerei olduu gibi sylememiz onur paynz hibir zaman azaltmaz.
Kadn biraz rahatlad:

- Nasl isterseniz ... Elbette gerein ortaya kmasn sizin kadar ben
de arzuluyorum, yeter ki zararn grmeyelim.

Marc cebinden Victor'un defterini ve iindeki yaz rneini karp

emin olmak iin bir de bayan Edouard'a gsterdi. O srada glp aka
laarak Victor, arkada Polydor Souq uet ile ieri girdi. Yaz rneini

grdklerinde Polydor "o kitm" diye hayk rd:

Mark, ban kaldrp sordu:

- Demek byle bir kat olduunu bi li yo rsun
Polydor, iki yz l , sinsi bir tavrla sz deitirmeye kalkt:
.

- Ben mi, hayr ... Hi yle ka t dedim, elinizdeki kat olduu iin...
Marc, Polydor'un azndan baka bir sz alamad. Victor'a gelince, u
eski kat zrltsnn, okuldan alp getirdii eyin yeniden ortaya kma
sndan pek keyiflenmiti. Sebastien budalas yznden bir zamanlar yine
ortal kartrmt bu zrlt. Marc kad cebine koyup gitmeye hazr
land. Bayan Edouard, yol ortasna dek birlikte gelip balarn derde sok
mamasn bir kez daha rica etti. Akrabalar general Jarousse'dan ekini

yordu, bu olay duyunca tepesi atacakt, bir zamanlar evlerine dek gelmi
ona gzel tler vermiti; yurdun gelecei tehlikedeydi, gerei sylyip
yurduna glge drmektense yalan sylemek daha doruydu. General
Jarousse kzarsa olu Victor'un hali nice olurdu, nk Victor'un subay
l, giderek, generallii Jarousse'un yksek yardmlarna balyd.
Marc karsn hep bayan Duparque'n penesine brakmamak iin za
man zaman kendi de onunla birlikte gidiyordu. Polydor'un "o kat m"
demesi ok anlamlyd, bu szlerin ardnda yzde yz bir gerek yatyor
du. Genevieve ve Louise' le birlikte bayan Duparque'n evine geldiklerin
de, mutfan dibinde Polydor'la Pelagie'nin fsldatklarn grd. Zaten
bayan Duparque'n souk davranlar Polydor'un yaz rnei olayn tey
zesine hemen yetitirdiini ortaya koyuyordu. Son yllarn olaylar,
Genevieve'in annesini daha bir zmt. Kadncaz umutsuz bir direni
iinde kk evin lo yaamn blyordu.
229

Ama bayan Duparque, yetmi yana ramen hala kavgac, hala kor
kuntu. Marc evlerine akam yemeine arldnda bayan Duparpue o
akam sofu dostlar zellikle davet etmiyor, Marc gibi birinin drst in
sanlarla dp kalkmamas iin elinden gelen zeni gsteriyordu. Yemek
bu defa da btn teki akam yemekleri gibi tam bir sessizlik iinde, so
murtkan bir hava iinde geti. Odadaki dmanca hava, hele de
Pelagie'nin hizmet ederken taba ka sert sert koyuu, al, bir frt
nann kopmak ilzere olduunu gsteriyordu.
Meyve ve tatl karlncaya dek yine de softa kavgasz grilltilsilz s
rebilmi, bayan Duparque o burjuva inceliini elden brakmamt. Pelagie
masaya erik ve elma getirdi. Bayan Duparque:
- Akam yemeine yeeniniz de kalabilir, dedi h izmetisine.
Yal hizmeti homurtulu, kaln bir sesle cevaplad:
- Ah zavall ocuk, gerekten ilgilenmem gerekir onunla, ektii yeter
zaten!
Marc bu szlerin kime vurulduunu anlamakta gillilk ekmedi, demek
bayan Duparque'lar yaz rneinin bulunduunu Polydor'dan renmi
lerdi, delikanl grdklerini anlatmak iin teyzesine komutu. Pelagie'nin
sz zerine gillilmsemekten kendini alamad.
-. Vay, vay, kim ne ektirmi ona bakalm? Bugiln leden sonra
M ilhomme grilmcelere uradm, delikanl da oradayd, aptalla vurarak
beni kandrmaya alt, bunu mu renmek istiyorsunuz yoksa?
Bayan Duparque ok nemli bir sorunun byle alayl bir biimde ele
alnmasndan holanmama benziyordu. Kuru, fkesiz bir sesle konuu
yordu. Genevieve' in kocasnn hala o iren Simon meselesiyle ilgilen
mesi olacak ey miydi? Simon alan, katilin tekiydi, hakknda verilen
karar ok yerindeydi, acmaya demezdi, kafas kesilecek adamd aslnda.
Ve Fransa'y Yahudilerin azna atmak iin dine saldryor, din adamlar
arasnda sulu aranyordu! Ve Marc yine bu ii mi kurcalayacak, yeni bel
ge diye, nereden ve nasl geldii bil inmeyen bir kat parasn m kulla
nacak, bir ocuun szne mi gvenecekti?
Marc istifini bozmadan karlk verdi:
- Bakn bykanne, bu meseleyi bir daha amamaya karar vermitik,
ama siz baladnz, ben en kk bir ekilde, kysndan kesinden, bu
konuya u masada dokunmu deilim. Tartmamz neye yarar zaten? Ben
kendi yargmn, kendi dncemin doruluuna kesinlikle inanyorum.
230

- Gerek suluyu bildiinizi, onu adalete teslim edeceinizi mi sylemek istiyorsunuz?

- Elbette.
Sofray toplamakta olan Pelagie dayanamayp atld:
- Sulu herhalde rahip Gorgias olamaz, ben kendisine tanklk ederim.
Marc birden irkilip hizmetiye dnd:
- Neden sylyorsun bunu bana?
- ilnk cinayet akam Gorgias yeenim Polydor'u Jonville yolu stndeki evine dek gtrd ve saat onbirden nce de manastra dnd. Ge
rek Polydor, gerekse teki tanklar da mahkemede ayn eyi sylediler
zaten.
Marc gzn krpmadan hizmetiye bakyordu. Cinayet kafasnda iyi
ce biimlenmeye balamt. Gorgias, Polydor'u evine braktktan sonra,
dnyor, Zephirin' in ak penceresinin nnde duruyor, zaten yatmak
zere olan, bu yzden yar soyunuk bir durumda bulunan ocukla pencere
nin nnde konumaya balyor, sonra, phesiz Zephirin' in masasnn
stndeki ermi resimlerine bakmak bahanesiyle ieri giryor, kk ocu
un bedenine baknca azgn bir arzuya kaplp zerine atlyor, azn t
kayp rzna geiyor, bouyor, pencereyi yine yle ak brakp gidiyor.
Tka olarak kulland yaz rneiyle gazete tomarn telandan orada b
rakyor, ertesi gn cinayet ortaya ktnda, rahip Phillibin de odaya giri
yor, phesiz retmen yardmcs Mignot da grd iin yaz rneini
bsbtn ortadan kaldramayp okulun mhr bulunan keyi yrtyor.
Marc tane tane ve ciddi bir sesle:
- Sulu rahip Gorgias'dr, btn deliller bunu gsteriyor, dedi.
Masa birbirine girdi. Bayan Duparque fkesinden sararp bozarmaya ba
lad. Bayan Berthereau ilzgn gzlerle, bir kzna, bir damadna madna
bakp duruyordu. Louise babasnn szlerini dikkatle dinlemi, kprdama
dan izliyordu. Genevieve hrsla kalkp masay terk etti:
- Yine balad! Sussan ok daha iyi olur, artk burama geldi, senin ya
nnda kalamam, beni kendinden soutmak iin elinden geleni yapyorsun.
Gece Louise' i yatrp, kar koca, kendileri de yataklarna girince, o
dann koyu karanlnda bir sessizliktir. balad. Akam yemeinden bu
yana, ne yolda, ne evlerinde, tek bir kelime bile konumamlard birbir
leriyle. Ne var ki, Marc bu olaylardan ac duyduu iin,karsnn da zl
mesine katlanamyor, hep nce kendi davranp onun gnln almaya al231

yordu. Kansn usulca kucaklamak istedi. Gepevieve sinirli

renir gibi itti onu:

sinirli, i

. - Hayr, istemiyorum, rahat brak beni!

Marc daha bir UzOldU, ama direnmedi de. Korkun sessizlik yeniden
balad. Aradan u.zn bir zaman getikten sonra kars konumaya balad.
- Sana henQz syleyemediim bir ey var... Sanrm gebeyim.
Birden heyecanland Marc, mutlulutla dolup tat yrei, karsn ku
caklayp barna basmak istedi:

- Ah sevgilim, sevgili karcm, ne gzel bir haber bu. te yine birbi

rimizin olduk!
Genevieve, yannda yatan bu adamdan,
sert bir hareketle kendini kurtard:

bu kocadan ireniyonnu gibi

- Hayr, hayr, brak beni... Rahatsz oluyorum, en kk bir hareketin

bile rahatsz ediyor, uykumu karyor, byle giderse yataklarmz ayrmak zorunda kalacam.
Artk tek bir kelime konumadlar. Odada yalnzca soluk allar duyu
luyordu. kisi de uyumuyorlard, ikisi de tedirgindi, birbirlerinden binlerce

kilometre rak iki ayn dnyada yaar gibiydiler. Ve ok uzaklardan, kara

ve hUzUnl gecelerin derinliinden, aklarna alayan hkrklar duyulu
yordu sanki.

iV.
Marc, elinde yaz rnei, birka gn dndkten sonra,
Lehmann' larn Trou Sokandaki evinde David ile bulumaya karar verdi.
On yldan beri Lehmann' lar, rutubetli, l gibi sessiz bir evde, nice
skntlara, nice talamalara, karalamalara katlanarak yayorlard. Softa
lar, gericiler bara bara terzi dUkkanlarnn nne geldiinde, zavalllar
pencerelerini, kapy bacay kapatp, iki gaz lfunbasnn lgn nda a
lyorlard. Btn mterileri, dkkanlarndan ayan ekmiti, Paris'in
byk maazalarna elbise dikerek hayatlarn kazanyorlard. Lehmann ve
zavall kars gnde on drt saat, ineyle kuyu kazarak, kendilerini, kzlar
Rachel ve iki torunlarn, yani be kiiyi zor g doyurmaya alyorlard.
Tam bir ykm saltanat sryordu bu yoksul evde. Sevgisiz ve umutsuzdu
lar. Ve nice yllar sonra, hala, kaplarnn nnden geenler tkrllyorlar
d. Sylentiye gre, Yahudiler Zephirin'in scak kann evlerine getinni232

lerdi. Bu korkun yoksulluk, bu byk ac yetmiyonnu gibi, bir de

Simon'un o zavall krek mahkumunun gittike seyrekleen ve ksalan
mektuplar, susuzluunu haykran mektuplar yreklerini paralyordu.
Rachel ise bu mektuplar sayesinde ayakta durabiliyordu Zavall kad
nn o harika gzelliini gz yalar yiyip bitinniti. Yaamasnn bir ne

deni de ocuklanyd. Kz Sarah' dizinin dibinden aynnyor, baz kt

yreklilerin kza bir ktlk yapmalarndan korkup onu okula bile gn
denniyordu. imdiden boyu hayli atm, uzam olu Joseph ise Marc'n
snfndayd. Babalarnn bana gelen olay uzun zaman gizledikten sonra,

Uk kafalannn kukuya dllp yanl yarglara kaplmamas iin gerei

olduu gibi sylemek zorunda kalmlard. imdi artk cezaevinden mek

tup gelince onlarn yannda okuyorlard. Bylece bu kOllk beyinler acyla

olgunlayordu. Babalarndan her mektup gelite, anneleri ocuklarn ku
cana alp dnyada babalarndan daha dllrst, daha soylu, d8.ha byUk bir
insan bulunmadn tekrarlyordu. Onlara, babalarnn susuzluuna ye
min ediyor, hakszln kurban olduunu, bir glln mutlaka gerein anla
lp babalarnn zgrlllllne kavuacan, alklarla dneceini syl
yordu. Babalar dnnceye dek kendilerini en iyi biimde yetitinnelerini
istiyordu onlardan. Sizler iyi olun ki dndnde sizlerle avunup nice
yllar ektii aclar unutsun diyordu. Ama gerek aydnlanncaya dek ya

ayabilecek miydi? Onu diri diri annha gennek isteyen zalimlerin zul
mllne bu kadar katlanabilmesi de alacak eydi. Olaanst bir aba, o
laanst bir direni gc gerekiyordu. Dengeli ve mantkl yaps saye
sinde ayakta durabilmiti. Ne var ki, son mektuplarnda gcnn azald
n gsteren bir anlatm vard.Bu mektuplar Rache l ' i ylesine telalan
dnnt ki bir gn kimseye danmadan, kocasnn son mektubunu alp
Desirade'da, Sangleboeuf'lerin yannda yazlamakta olan baron Nathan'a
koup yalvard. Baron Nathan sz her yerde geen, nlU, zengin bir ki
iydi, kocas gibi o da Yahudiydi, susuz yere zindanda inleyen zavall
kocas iin n'olur bir eyler yapsayd . Gzleri ya iinde, akn ve rkek
geri dnd. Hem muhteem, hem korkulu bir kral sarayndan km gibi
akn ve rkekti. G irdii yeri u an iyice hatrlamyordu bile. Baron ciddi
ve kzgn bir yzle kmt karsna. Kznn yannda byle solgun ve so
uk yzl bir kadn gnnek sinirlerini bozmutu. Tpk bir dilenciye dav
ranr gibi davranmlar, kadncaz, sularn rl rl akt, antlarn boy
boy ykseldii, nice zenginliklerin yer ald muhteem Desirade' n salon233

tarndan kr gibi km ve o gnden sonra, yas tutan bir kadn gibi hz

nn yalnzlna gmmt.
Bu yoksul ve hazin evde Marc yalnzca David'e bel balyordu. Ay
dnlk bir akl, salam ve amaz bir yrei vard. Kardei hkm giyeli
beri, on yldan beri, ylmadan, usanmadan, karlat glklere ramen,
umutsuzlua dmeden urayordu. Kardei Simon'un susuzluundan
asla phesi yoktu ve yllar bu inancna glge drmemiti, gerein bir
gn ortaya kacana yzde yz inanyordu. Tam bir sessizlik iinde sr
dryordu abasn. Dlere kaptrmyordu kendini, heyecana ve telaa
yer vermiyordu, bazan tek bir adm atabilmek iin haftalarca, aylarca bek
liyordu. Kardeinin susuzluunu kantlamas, bu konuda aratrmalar ya
pabilmesi elbette ki her eyden nce paraya balyd, bu yzden Baron
Nathan'n arazisinden kard kum ve akl sat iini aksatmamt. G
rnte bu ile urayordu. Ama aslnda ii yrten uzun zamandr ya
nnda altrd taaronuydu. Burdan salad geliri, David, dikkatli bir
biimde, kardeinin kurtulmas iinde kullanyordu. Srekli aratrmalar
elbette baz giderleri gerektiriyordu. Oysa te yandan bakalar David' in
cimriliini dilinden drmyordu. Yengesi Lehmann'larn yoksul evinde
kvrand halde kadna be kuruluk bir yardmda bile bulunmuyor, am
ma da pinti adam, diyorlard. Bir ara kum ve akl ii tehlikeye der gibi
olmutu. Bu sessiz soluksuz alan adam rahip Crabot'yu ikillendirmeye
balamt. Onu buralardan temizlemek gerekiyordu. Bunun iin de
Crabot, Nathan' kkrtm, "baron kendisini mahkemeye vereceini, artk
arazisini rahat brakmasn" sylemiti. Ne var ki, otuz yllk bat saye
sinde durumu kurtarabilmiti, devam ediyordu iine. David btn abas
n, mahkeme bakannn, karar annda jrinin odasna girip onlar etkile
mesi stnde toplamt. Bu davran yasalara aykryd. Uzun aratrmalar
sonunda unlar renebilmiti David: Jri yeleri kanunun uygulan y
nnden bir bilgi almak iin mahkeme bakannn arlmasn istemiti.
Bakan, yelerin tereddtlerini gidermek amacyla yannda bir de mektup
gtrmt. Szde Simon'un bir dostuna yazd bu mektup, ite, yaz r
neindeki parafn Simon'a ait olduunu gsteriyordu. Mektup dzmeceydi
ve mahkemede gsterilmeyen bir delil jri yelerine karar srasnda sunu
lamazd. Ama son anda Simon'un sululuuna kara verdiren de bu dz
mece mektuptu. David bunlar renm iti, peki davann yeniden grl
mesini nasl salayacakt. Jri bakan mimar Jacquin, sofu ama drst bir
234

insand. Uzun zaman urap sonunda adam kazanabildi, mektubun dz

mece olduuna, son anda mahkeme bakannn karar odasna girip byle
bir mektubu kant olarak kullanamayacana, jrinin ve mahkeme baka
nnn kanunlara aykr bir yoldan Simon 'u cezalandrdna inandrd.
Mektubun sahte olduunu David ispatlayabilirse jri bakan da mutlaka
konuur, jrinin bu dzmece mektupla yanltldn sylerdi.
Marc, David ' le bulumak zere, Lehmann' larn Trou Sokandaki ev
lerine geldiinde, dkkan kapal, evi l bir sessizlie brnm grd.
Aile ne olur ne olmaz diye kapy kapayp dkkann arkasna ekilmi,
lamba nda al yordu. Konumalar heyecandan titreyen Rachel ' in ve
ocuklarn akmak akmak yanan gzleri nnde geti.
Marc bulduu kantlardan sz etmeden nce David' in aratnnalarnn
ne derece ilerlediini renmek istedi.
- Evet, iler yolunda gidiyor, ama yava ilerliyor!
Jri bakan Jacquin, sevgi ve adalet ykl sa'ya inanan iyi yrekli
dindarlardan. Bir an rahip Crabot'nun, her trl areye bavurarak onu da
saptracandan korkmutum, ama imdi iim rahat, adam vicdannn sesi
ne uymaya hazr . . . G olan, sz konusu mektubu ele geinnek.
Marc sordu:
- Peki mahkeme bakan Gragnon bu mektubu yrtmam mdr dersin?
- Sanmam. Jri yelerine gsterdii eyi yok edemez, dosyaya ilitirmitir, mektubun hala dosyada bulunmas gerekir. Delbos renmi bunu.
Mahkeme kaleminden ite bu mektubu bulup kannaya kalyor i, pek
kolay olmasa gerek. . . Her neyse, ilerliyoruz ya ona bak.
Sonra, bir sre susup, bu kez Marc'a sordu:
- Ya siz dostum, iyi bir haberiniz var m?
- Evet, hem de ok iyi bir haber.
Marc, tane tane, olup bitenleri, kk Sebastien ' n hastalanp annesi
bayan Alexandre ' n nasl zldn, vicdan azab duyduunu, olunun
hastaln, sz bir zamanlar gerei sakladna nasl baladn,
Hristiyan Kardeler Okulundan V ictor'un ald yaz rneini sonunda
dolaptan karp verdiini anlatt. Ve rahip Gorgias' n paraf, Hristiyan
Kardeler Okulunun mhrn tayan yaz rneini karp uzatt:
- te kat. . . te kk Zephiri n ' in odasnda bulunan kattaki yrtk
ke de bura olmal . Biz Zephirin' in, tomar azna sokulduunda, buray
dileyerek kopardn sanmtk. Yardmcm M ign0t katta bu kenin
235

varln imdi ok .daha iyi hatrlyor, odaya girdiinde rahip Phillibin

kopard demek... imdi iyice baknz u paraf'a. Bu rnein stnde ok
daha belirgin, ok daha okunakl, ite u F, u da G, Frere Gorgias'n ba
harfleri. Pek usta bilirkiiler, Badoche ve Trabot olacak adamlar ite bu
harflerin L ve S olduunu syleyip kardeinizin stne yktlar cinayeti ...
Gn gibi ak artk, cinayeti ileyen rahip Gorgias'n ta kendisi.
Hepsi de heyecanla, limbann solgun nda kida bakyorlard .
Kar koca yal Lehmann' lar dikilerini brakp, yorgun yzlerini, dnyaya
yeniden domuasna, bu solgun kada emilerdi. Rachel umutsuzlu
unu abn, heyecanla titriyor, Joseph ve Sarah, yaz meni daha iyi g
rebilmek iin birbirlerini itiyorlard. David, bu yasl evin byk sessizli
inde kad eline alm, evirip evirerek onu inceliyordu.
- Evet, Gorgias'n katil olduuna, sizin gibi, benim de phem kalmad

artk, phemizde haklymz.

Uzun uzun konuup btn olaylan bir araya getirip deerlendirdiler,

birbirlerini tamamladlar ve kesin karara vardlar. Sonu iki kere ikinin
drt ettii kadar kesindi, evet katil Gorgias'd, Polydor'u eve gtrdkten
sonra, dnte Zephirin'in odasnn nnden gemi, penceredeki ,
ak pencereyi grmll, ocukla bir sre sohbet edip odasna girmi, rzna
gemi, boup ldUrmtU. Ertesi glln bir rastlant sonucu oradan gemek
te olan rahip Phillibin cinayetin ilendii odaya girmiti. Bunlar gn gibi
akt,

yalnzca

birka

nokta

karanlkta

kalyordu;

yaz

rneinin

Gorgias'n cebinde bulunmas ve kenin yrtlmas. Evet, rahip Phillibin

katili renince bUtUn papazlarla birlik olup onu kurtarmaya alm ve
susuz bir insan zindana yollamlard. Olaylar gn getike daha bir ay
dnla kavuuyor, soann kabuklar soyulmaya balyor, yalanlar stnde
ykselen koca yap atrdyordu.
Yal Lehmann sze kart:
- ektiimiz acnn sonu geldi demektir. Bu kad gstermek yeter,
Simon'umuz kurtulur hemen.
ocuklar daha imdiden comu, odann iinde sevinten oynuyor, ba
bamz gelecek, babamz gelece diye baryorlard, iin en nazik yerin
deydiler, davaya yeniden baklmasn nasl isteyeceklerdi? Marc mrl
dand :

- Dnmeli, az daha beklemeliyiz.

Rachel gz yalarn tutamayp, hkra hkra alamaya, barmaya
236

balad:
- Ne diye bekleyecek miiz, neyi bekleyecek miiz, zavall kocamn
zindanda ikence iinde lmesini mi?
Kkler yeniden acya gmldler. Ykmn bitmediini hepsi anla
mt. B ir anlk byk kvan yerini yeniden youn bir hzne brakmt.
David de bu konuda kendi kansn syledi :
- N e yaplmas gerektiini e n iyi Delbos bilir. sterseniz bu perembe
birlikte kente gidip kendisini bir grelim Marc.

- Haklsnz, perembe gn evden aln beni.

Beaumont'da son on yl iinde avukat Delbos hayli ilerlemiti. Gele

ceini Simon davas hazrlamt. Btn meslektalarnn kabille yana

mad byle bir davann avukatln stne almas ve Simon'u ok iyi
bir biimde savunmas ilerici evrelerde sevgi yarabmt. nceleri yalnz
ca demokratik eilimli, gzel konuan bir kyl ocuuydu. Ama giderek,
lkesinin durumunu daha bir iyice deerlendirir, gerekleri daha bir savu
nur olmu ve yalanlara dayanan, toplumsal dengesizlikleri yalanlara daya
narak srdrmeye alan btn burjuva glerin ibirlii halinde karsna
dikildiini grm, sonunda lkenin kurtuluunu halkta arayan toplumcu
bir militan olup kmt. Kentin btn devrimci kesimi yava yava onun
evresinde toplanmt, hatta son seimlerde, yirmi yllk milletvekili lml
Lemarrois' alaa etmesine ramak kalmt. Btn sular srtna ykle
nen bir Yahudiyi savunduunu hep bana kakyorlard, ama direnip zaferi
kazannca daha bir glenecek, hem geree olan lmez inancna hizmet
etmi, hem de Simon'u savunmakta ne kadar hakl olduunu herkese ispat
lam olacakt.
Marc, bayan Alexandre' n verdii yaz rneini_ gsterir gstermez
Delbos sevinle haykrd:

- Sonunda elimize getiler!

Ve David'e dnp ekledi:
- te bir umudumuz daha var. Birinci kozumuz, bakann jriye sun

duu sahte mektup. Bu mektubu dosyada bulacaz... kinci kozumuz da,

Hristiyan Kardeler Okulunun ve rahip Gorgias' n parafn tayan bu yaz
rnei. Artk iimiz kolaylayor.
David sordu:
- Ne yapmalyz imdi. Benim niyetim, yengemin azyla bakanla bir
di leke verip gerek sulunun Gorgias olduunu bildirmek, davann yeni-

237

den grlmesini istemek.

Delbos kalarn att, tasal bir yz taknd:
- phesiz izleyeceimiz yol bu. Ne var ki pek ince bir mesele kar
sndayz, acele etmemek gerek. nce jri bakan mimar Jacquin'in konu
up konumayacandan, mahkeme bakan Gragnon 'un yasalara aykr
bir biimde son anda jriye bir mektup sunduunu syleyip sylemeye
ceinden emin olmalyz. Rahip Phillibin'in mahkemede syledii sz
hatrlarsanz, szde Simon'a ait bir mektup grm, bu mektuptaki paraf
da ayn yaz rneindeki parafa benziyorm4 ama mektubu nerede, kimde
grdn aklayamazm, bir gnah karma annda rendii bu gerek
Tanryla kendisi arasnda kalmalym. Sanrm rahip Phillibin bu mektu
bun varln st kapal bir biimde jriye duyurmak istemiti. te bu
szlere dayanarak sahte bir mektubun dosyada bulunmas gerektiini sa
nyorum. Ama dediim gibi, bunlar bir tahmin. Oysa elimizde gerek de
liller bulunmal. Hristiyan Kardeler Okulunun mdr ve Gorgias ' n pa
rafn tayan bu yaz rneiyle yetinemeyiz. nmzde henz karanlk
baz noktalar var, bunlar aydnlatmalyz. Cinayet annda byle bir ka
dn rahip Gorgias'n cebinde nasl bulunduunu da bilemiyoruz, stnde
mhrn bulunduu kenin yrtlp kaybolmas ok kt, asl ele geirmek
istediim ite o ke. Elimizdeki bu yaz rneiyle harekete gemeye kal
karsak yine binbir yalanla nmze dikilip ii arap sana evirecekler.
Marc akn akn bakt ona:
- Nasl bulacaz bu keyi? ok g ey. Biz bile bu keyi ocuun
dileriyle kopardn sanmtk.
Delbos yantlad:
- Hayr, hayr, olamaz byle ey. O keyi ocuk dileriyle koparsayd
yrtk parann odada olmas gerekirdi. Odada bulunmadna gre, bu
demektir ki, kadn bu kesini biri, bile bile kopard. te burda rahip
Phillibin giriyor iin iine zaten, retmenimiz Mignot kad sonradan
yrtk grnce ok ardn sylemiyor mu? H i kukusuz o keyi ra
hip Phillibin kopard ald. Zaten suluyu kurtarmak konusunda hep o a
dam, en son anda kmyor mu ortaya? Her neyse, o yrtk keyi ele ge
irmeliyiz.
David akn, haykrd:
- Yrtk keyi hala sakladn m sanyorsunuz?
- Elbette. Bu parann onda olmas gerekir. Hantal grnne bak238

mayn, hin olu hinin biridir. Gorgias' sindirip kpek gibi kendine ba
lamak iin saklyordur. Bu ii belki, u Valmarie olaynn gizli sulusu o
lan efi Crabot'ya ball yznden, belki, yalnzca, dinin esenlii iin,
belki de Valmarie'de ilenen cinayetin su orta o lduundan yapyor. Her
ne o lursa olsun, u bir gerek ki, bu adam grlt patrt yapmaktan baka
bir ey beceremeyen ta kafal Fulgence'dan ok daha tehlikeli biri.
Marc dalgn dalgn mrldand:
- Phillibin, rahip Phi llibin. .. Evet, bu adam hakknda yanlmm.
Mahkemeden sonra bile onun ciddi biri, btn yobazlna ramen drst
biri olduuna inanyor, iinde bulunduu evrenin onu saptrdn san
yordum... Evet, evet, olayn ba sorumlusu bu adam, btn hileler, dolap
lar, yalanlar onun eseri.
David yeniden sordu Delbos'ya:
- Tut ki yrtk keyi saklad, istediiniz zaman size vereceini mi sa
nyorsunuz?
- Elbette hayr, ne var ki harekete gemeden nce kesin bir kant bu
luncaya dek bekleyelim dedim. Bir davann yeniden grlmesini istemek,
yle kolay ey deil, her eyi inceden inceye dnmemiz, salam deliller
sunmamz gerekir. B irka gn, yle iki hafta kadar izin veriniz bana,
delil leri, olaylar iyice bir gzden geireyim, gerekirse hemen bakanla
ba vurur, harekete geeriz.
Ertesi gn, karsnn tutumundan, hanmlarn her eyi papazlara yeti
t irdiini, en bynden en kne, btn papaz tayfasnn olup biten
leri rendiini anlad. Simon olay yeniden alevlendi, evresi yeniden
dmanlarla donand. Yaz rneinin ele getiini, Simon'un ailesinin
gerei ortaya karacan, papaz Gorgias'n kapana gireceini gren
btn su ortaklar, Fulgence, Phillibin, Crabot, eski sularn yeni sular
lu kapamak iin korkun bir kampanya atlar. Balarna gelecek tehlike
n i n bykln biliyorlard, bu yzden daha azgnlamlar, suluyu
kurtarmak iin her eyi yapmaya hazrlanmlard. E lbette ki yalan, yeni
yalanlar douracakt. Yalnz kendilerinin kurtuluu deil, Kilisenin kurtu
luu da buna balyd. Alaklklar ortaya knca, bir tavan gibi balarnn
llslilne knce papaz tayfas tabutlardan tabut beenecekti. Cumhuriyet
okulu kazanacak, Kardeler Din Okulunun kapsna kilit vurulacakt.
K apUsenler, Hazret Saint-Antoine de Padou' laryla halk soyamayacak,
V a l narie Kolej i hap yutacak, Cizvitler zehirledikleri lkeyi terketmek zo239

runda kalacak, kilisenin gedii byyecek, zgr dnce gelecein yo

lunda gvenle yryecekti. Blltlln din tayfas, alardr karanla gmdk
leri bu yerlerden bir karn bile elden karmamak iin bUtlln silfillaryla
umutsuz bir direni iindeydiler.
nderleri, Gorgias' a bile haber vermeden hemen onu savunmaya ba
lad. Ne olursa olsun onu korumalar, susuz gstermeleri gerekiyordu. ilk
anda hayli korktu Gorgias, Maillebois sokaklarnda sk sk, uzun,
cbbesini savuraraktan kouup durduu grld. Kartal gagas gibi hr
gUlU bumu; kanl elmack kemikleri, kaln kalar ve kara gzleriyle,
vahi ve sinsi bir yrtc kuu andryordu. Ayn glln Valmarie'ye gitti,
sonra belediye bakan Philis'le grlltU, sonra trene binip Beaumont'a
yolland. Dolaan yalnzca Gorgias myd? Kylerde, kasabalarda, kentte
kara cbbeliler saa sola durmadan kouup durdular, tam bir panik iin
deydiler. Ertesi glln "Petit Beaumontais" gazetesinde bir yaz kt, dinsi
zin dostlar yeniden Ulkeyi kkrtmaya, suu saygdeer bir din adamnn
stUne atarak Simon'u kurtarmaya alyorlard. Gorgias'm adndan sz
etmiyordu gazete ama her glln yeni bir yazyla, yobazlar, David'in ileri s
recei iddiay David'den nce ortaya atp rtmeye urayorlard. Her
ey ustaca inkir ediliyordu. Georgias ZCphirin'in penceresinin nllnde
durmamt, tanklar saat on buukta Hristiyan Kardeler Okuluna dndU
UnU sylemilerdi. Yaz rneindeki paraf elbette Gorgias' n paraf ola
mazd, bilirkii bu parafn Simon'a ait olduunu mahkemede belirtmiti.
Hem Simon dinsizi belki de, Zephirin'in defterinde Gorgias'n parafn
grmll, iren suunu kin duyduu bir dinin rahibine mal etmek iin, bir
yerden salad bir yaz rneine Gorgias' n parafn atm, Hristiyan
Kardeler Okulu, kendileriye ilgili ders malzemelerinin UstUne kendi
mllhllrlln bastndan, kadn Ust kesini; sanki orda mllhr varm gibi
yrtp atmt. Her sabah tekrarlanan bu sama sapan masala, beyni yalan
larla ykanm okuyucu sonunda tamamen inanmt.
Ne var ki ilk zamanlarda Gorgias, telalandan baz yanllklar yap
m, acemi tler yznden gazeteye daha baka eyler yazdrmt. O
zamana kadar glgede kalp birdenbire gn na kan bu Gorgias, pek
ilgin bir yzd. Babas Jean Plumet kaak avclkla geiniyordu,
Valmarie'nin sahibi Quedeville kontesi onu ormanlarnn av bekisi yap
mt. Gorgias annesini hi bilmiyordu, ormanlarda babo dolanan bi
riydi, ocuu dourduktan sonra ortadan kaybolmutu. Eski bir av arka240

dann kurunuyla babas ldnde Gorgias on iki yandayd.

Valmarie'de, kontesin yardmlaryla bymeye balamt, kontesin torunu
kk Gaston'un oyun arkadayd, bakcs Philibin'le bir gezinti srasn
da suda boulan bir ocukcazn lm hakknda ok ey biliyor olma
lyd. Valmarie'nin en son mirass da bylece lnce, kontes btn ara
ziyi, gnahn kartan rahip Crabot'nun idaresine brakmt. O zamandan
beri de papazlar, Gorgias ile ilgilenmekten geri durmamlar, bir yn en
gellere ramen sonunda onu da rahip yapmlard. Baz kt yrekliler bu
yUzden iki efendisiyle Gorgias' n arasnda byk bir sr olduundan p
heleniyorlard. Gorgias tam Tanrnn buyruklarna uygun bir din adamyd.
Srekli gnahlarn kurbani gsz insan, mutlak bir efendinin, fke ve
ceza kralnn kollarna teslim eden bir sofuydu. Ona gre: Egemen olan
yalnz ve yalnz Tanryd, Kilisenin yapt sadece gnah ileyenden Tan
rnn cn almakt, insanlara ise, tanrsal yemileri tadacaklar cisimle
me gn gelinceye kadar koyun gibi ba emek dyordu. Gorgias da
gnah ilemiyor muydu? liyordu elbette, hem de sk sk, ama gsn
barn yumruklayp, toza topraa beleniyor, bylece btn gnahlarndan
arnm, rahat bir vicdanla yatp yuvarland topraktan doruluyordu. te
nasl olsa gnahnn cezasn ekmiti, bir yeni gnaha kadar Tanrya hi
bir ey borlu deildi. Ne var ki, keyfine pek dkn olduundan ok
gemeden baka bir gnah iliyordu. ocukluunu ormanlarda kouup
daha o zamanlarda kzlarla oynaarak pespaye bir biimde geirmiti. Da
ha sonra, papazlar tayfasna katlnca oburluu, ikicilii, ehvete ve id
dete dknlyle dikkati ekmiti. Rahip Phillibin ve Crabot kendisini
azarlamaya kalktklarnda, iki yzl ve biraz da alayl bir tavrla onlara
unlar sylyordu. Herkes gnah ilemedi mi? Herkesin balanmaya
ihtiyac yok mu? Kendilerinden byk yaknlk grd Crabot'yla
Philibin ' i hem elendiriyor, hem rktyordu. Dorusu bazan pek samimi
kesiliyor, kendini sekiz gn orula cezalandracak kadar, gbeinin altna
ivili kuak saracak kadar sularndan byk pimanlk duyuyordu. ite bu
yzdendir ki efendileri tam bir din adam buluyorlard onu, kei Gorgias,
zincirden boalm irenliklerini. pimanln c alc kamsyla krba
layarak balatmasn biliyordu.
"Petit Beaumontais" gazetesinin yazarlarna nceleri gerekenden faz
lasn anlatmak gibi byk bir hata ilemiti Gorgias. phesiz o zamanlar
l' fcJilcrinin gtlerini din lemeden, kendi bana bu iten syrlmaya
24 1

kalkmt. Yapt samaln farkna varamayacak kadar da zeki oldu

undan, yaz rneindeki ak parafn inkar edemeyeceini dnp pek
usta bir hikaye uydurmu, gerein bir blmn kabul edip bir blmn
deitirmiti. Polydor'u evine braktktan sonra dnte kk Zephirin' in
penceresini ak braktn grm, onunla bir iki dakika yle ayak st
sohbet etmi, hatta masasnn stnde yaz rneini grp, "bunu okuldan
almak yasaktr, neden aldn" gibilerden azarlamt bile. Bundan sonra
yalanlar balyordu. Sonra kendisi oradan ayrlm, ocuk da penceresini
kapatm, derken Simon gelip cinayeti ilemi, eytandan ald esinle o
yaz rneinden suu Hristiyan Kardeler Okuluna atmak iin yararlanm,
caninin pencereden kat ssn vererek sonradan pencereyi amt. lk
gn gazeteden kan, gvenilir bir kaynaktan alnd belli olan bu yaz
ertesi gn hemen yalanlanmt, bizzat Gorgias, yaz ilerine gidip yazlan
lar yalanlamak zahmetine katlanmak zorunda kald. ncil ' in stne yemin
ediyordu, cinayet akam dorudan doruya okula gitmiti, yaz rneinin
stndeki paraf uydurmayd, bilirkiiler mahkemede parafn gerek sahi
bini sylemiti. Kurtulmak istiyorsa efendilerinin sznden kmamalyd.
nceleri efendilerini pek takt yoktu, svp sayyor, gtlerine aldrm
yor, omuz silkiyordu, ama postun elden gideceini anlaynca kuyruunu
ksmaya balad. Ve yalann en kuyruklularn, en krallarn uydurdu.
Tanr nasl olsa ardnda deil miydi? Gnahlarn ykayacandan emin
olduu Kilisenin dirlii iin yalan sylemiyor muydu? Kendini din kur
banlar gibi hurma dallar arasnda grmeye bile balamt, evet biltn
rezilliklerinin armaan olarak tanrsal bahe en gzel yemilerini suna
cakt ona. Din kurban, rahip Fulgence' n buyruklarn uslu uslu yerine
getirmeye balad. Fulgence akl hocalnda yalnz deildi elbet, ipler
Phillibin ve Crabot'nun ellerindeydi. Hereyi biltilnilyle inkar siyaseti izli
yorlard. Kilisenin kutsal duvarlarnda alacak en kilk bir gedik onun
tamamen yk lmasyla sonulanabilirdi. Syledikleri dilnen kafalara
sama gelen eylerdi, ama yllar yl halkn beynini yle bir ykamlar,
onlar ylesine apttallatrmlard ki, imdi bu halk .pnlar ne dese inan
yordu, bu yzden de, efendilerin yalanlar snr tanmyordu.
Papaz tayfas bylece, daha Gorgias'n sululuu ortaya atlmadan
saldrya gemiti, hele de rahip Fulgence'n byk abas gzden kam
yordu. Bylece nemli anlarda, tmarhanede len ruh doktoru babasnn
byilk dehas hemen olunda da kendini gsterirdi. Olaylarn iine daha
242

balangtan cokuyla dalar, kendisini bir gn ok daha yksek yerlere

karacak olan Kilise uruna rpnrd. Simon meselesi ortaya kal beri
nerdeyse zafer diye akln oynatacakt. imdi de kasaba sokaklarnda bu
ufak-tefek, kara-kuru papaz, frtnaya tutulmu gibi eteklerini yeldire yel
dire kouup duruyordu. Okulunu cokuyla savunuyor, okulunun papaz
retmen yardmclarnn temizliine Tanry tank gsteriyordu. Bir za
manlar ortalkta dolaan o iren sylentiler, iki rahibin alaka bir ekil
de birbirlerinin su orta olduu yolundaki szler, btn bunlar iblislerin
uydunnalaryd. Geree aykr uydunnalar, yalanlar bazan akln snrla
rn alabildiine ayordu. Yalan yalan izliyor, Tanr akyla cotuka co
uyordu. Rahip Fulgence, her zaman temiz kalm bir insan deil miydi?
Utan verici eylerle her zaman mcadele etmemi miydi? Emri altndaki
rahipler onun sorumluluu altndayd, bir sularn grse kendisi yarglar
d, bu dinsiz cumhuriyeti srtls ne hakla rahiplerini sorguya ekecekti.
Gorgias suluysa Tanrya hesap verecekti, insanlara deil. Din adam in
sanlarn adaleti nne kmak iin yaratlmamt. Usta el lerin ynettii
Fulgence ikide bir ne atlp sorumluluklar kendi stnde topluyordu.
Elbette Fulgence' n ardnda Philibin, Philibin ' in ardnda Crabot vard.
Phillibin, Crabot'nun el inde bir arat, ama pek ilgin bir ara. Kiiliini
saklamasn ok iyi bilen, gl olduu kadar yumuak; babacan tavrl, u
acl yeryznn kyl ocuu Phillibin, te yandan uzun sreli tasarlar
yapan, tasarlarn sabrl, usta bir elle uygulayan, eserinin baarya ulat
n gnnekten baka hibir tutkusu olmayan; sessiz soluksuz vuruan bir
asker miydi?
Valmarie Kolej inde retim sorumlusu olarak hereyi o ynetir, her
eyi o denetler, her eyle o ilgilenirdi. Bu ablak yzl, geni omuzlu, iri
yar, kz l-sar babacan kylnn her yanda gzleri vard, hereyi gr
yordu. rencilerin iine karr, onlarla oynar, bazan bir baba gibi, bazan
da bir dost gibi davranp yreklerini okur, beyinlerine girer, sonra en ince
ayrnt lara inen notlar, raporlaryla Crabot'ya gider, iki rahip bir odaya
kapan p, krpe ocuk beyinlerini zehirlemek iin izleyecekleri eitimi
esbit ederdi. Sylendiine gre Crabot aslnda katl kalemli, yazl ey
lerden holanmayan pek tetik bir adamm, yaz l eyleri saklamaktan ok
y1p atmasn sevenni, belgeleri derleyip toplayp, sralamay pek sev
m iyormu. Ama rahip Phill ibin ' in usta ellerine, idarecil iine, alkan l
na gven i byk olduundan, anlayna ters den bu belgeli eitim bi243

imine ses karmyormu. ileke hcresinden blgenin btn soylular

na sz geirmek yetmiyor muydu ona? Kutsal, salam, drstl saye
sinde gnahlarn kard soylu hanmlar, ocuklarn okuttuu aileler o
nun deil miydi sanki? Gerekte hereyi tezgahlayan, ilericilere kampanya
aan, Kilisenin zaferi iin uraan Phi llibin olduu halde, Crabot, her ey
kendi bann altndan kyormu, dizginler kendi ellerindeymi gibi
nyor, blgeyi batan baa ele geirecei gn bekliyordu. Simon'a
kar alan kampanyann asl tezgiihlaycs, Philibin'di, bu yer alt al
masn o ynetiyordu, korkun Gorgias' dt kuyudan ekip karan
oydu. B ir zamanlarn rezil ocuu, bugnn korkun rahip Gorgias ' n,
btn hayat boyunca izlemi, bu tehlikeli, tehlikeli olduu kadar da ge
rekli yarat, onunla birlikte, Kilise ve Kilisenin gzde yldz, sevgili e
fendisi rahip Crabot da tepe taklak gitmesin diye, tam zamannda dt
kuyudan ekip karmt.
Kasaba yeniden alkalanmaya balad. Rahipler ortala dehet sa
yorlard : ite bak, alak bir Yahudinin, Simon'un iledii suu, son derece
ahlakl kutsal bir din adamnn srtna yklemek iin yine Yahudiler, din
dmanlar, Allahszlar, yurtsuzlar, harekete gemiti. renci aileleri
evresinde ar gibi alyor, ocuklar belediye okuluna giden renci
velilerine kadar, btn anne babalar ileyip, nasl zndka bir sulamayla
kar karya bulunduklarn anlatp duruyorlard . Konutuklarna baknca
insan btn sokaklarn hainlerle dolu olduunu, dinsiz, imansz ve vatan
szlarn bir sabah anszn btn evleri havaya uuracan sanrd. Beledi
ye bakan Philis, bir meclis toplantsnda, kasabann iinde bulunduu
byk tehlikeye st kapal bir biimde dokunup, yurt hainlerinin lkeyi
yok etmek iin nasl sandk sandk altn ydklarndan sz etti. Kasabal
nn bir trl kurtulamad u Marc Froment olacak retmenin, ortal
kkrtp bulank suda balk avlamaya altn eklemeyi unutmad. Gz
onun stndeydi, bu kez Le Brazer'yle konuup, ne yapp yapp artk ka
sabadan aldracakt onu. "Le Petit Beaumontais"nin yazdklar kafalar i
yice bulandrmt. Bayan Milhomme' larda bulunan bir belgeden sz edi
liyordu, ama, kimi bu belgenin, iren Simon'ca uydurulmu yeni bir bel
ge olduunu, kimi de, rahip Crabot' nun su ortakln ispatlayan bir yaz
olduunu sylyordu. Btn bunlar sylentiydi, ama yzde yz gerek o
lan general Jarousse'un yurtsever abalaryd, hemen, oktandr yaayp
yaamadklarn bile unuttuu yoksul akrabalarnn evini onurlandrd. Bir
244

sabah, hrsla, soluk solua krtasiye dkkanna ginni, yarm saat sonra,
pancar gibi kpknnz kmt. Ziyaret etkisini ertesi gn gsteriverdi,
zavall bayan Alexamdre, tifoyu bahane ederek, olu Sebastien'la birlikte
gneyin yolunu tuttu. Bayan Edouard olu V ictor'la krtasiye dkkann
softa mterilerine diller dkerek ynetmeye devam etti. Grmcesini so
ranlara, ocuun hastal yznden gneye gittiini sylyor, bir yandan
softalara ho grnrken, bir yandan da laikleri kaybetmemeye urayor
du. Eh, bakarsn mcadeleyi cumhuriyeti okul kazanrd, o zaman da i
elbette bayan Alexandre ile Sebastien'a derdi.
Btn bu grlt patrtlar arasnda Marc, sessiz soluksuz, canla bala
kendini rencilerine venniti. Bundan byle ona yalnzca tanklk kal
yordu. in sonrasn David ile avukat Delbos halledeceklerdi. Cokusu
daha da artmt, gelecein gerek, akl, iyilik ve doruluk ykl kuan
yetitinnek iin ok daha evkle almaya koyuldu. zellikle
Genevieve' le konuurken, onu kzdracak konulardan zellikle kayor, e
linden geldiince, gnlk ufak-tefek, ok nemsiz eylerle oyalanmaya
urayordu. Ne var ki kars, sofu hanmlar evinden geldiinde, yz ask,
sabrsz, fkesini boaltmaya hazrlanan bir tavr taknyordu, zira kafas,
hanmlarn evinde dmanlarnn anlatt olaylarla doluydu. Kavgalar
gittike kahredici, gittike ldrc bir hal almaya balamt, Marc btn
abalarna ramen bu kavgalardan kurtulamyor, Genevieve bir frsatn
bulup fkesini boaltyordu.
B ir akam da zavall Ferou yznden kavga patlak verdi. Marc, bir a
vuun, kendisine kar geldii gerekesiyle Ferou'yu vurup ldrdn
renmi, ok zlm, hemen Ferou' nun karsna, ba salna komu
tu. Kadncaz iki gz iki eme alyor, lm beni de ocuklarmz da
alsn artk diye haykryordu. Byk zaten lmt, kadncaz iki kzyla
alabildiine yoksul yaarken, ykmlarna yeni bir ykm eklenmi, kork
tuklar balarna gelmiti. Ne ac bir ykmd. Zavall bir retmen, kyl
nn horlad kk maayla, a-ak didindii yetmezmi gibi bir de g
revinden alnm, yurt dna kmak zorunda kalm, Belika'da bir sre
srndkten sonra yeniden yurda dnm ve ite, bir disiplin birliinde,
kzgn gkyz altnda trl ikenceler iinde askerliini bitinneye al
rken, bir avu kurunuyla, kudunnu bir kpek gibi vurulup can ver
miti. Toplumsal dengesizl iin, eitsizliin ne hallere drd bu za
vall kadn ve iki kznn nnde, Marc, insanlarn yaptn dnp in245

sanlndan utanmt.
Akam eve dndnde, zc olaylarn etkisindeydi hala. Genevieve
yandaki kk odasna ekilip yatmaya hazrlanyordu.
- Duydun mu, Cezayir' de bir avu, kendisine kar geldii iin zavall
Ferou'yu ldrm.
- Ya!
- Bugn leden sonra bayan Ferou'yu grdm, kadncaz deli gibi . . .
Gerekten kastl bir lm bu, bile bile vurdular. General Jarousse pek
kzyordu Ferou'ya, artk bu gece rahat bir uyku ekebilir, nk dediini
yaptrd. Vahi bir hayvan haline getirilen zavall Ferou'nun kann aktt
sonunda.
Genevieve birden, kendine saldrlm gibi cevaplad:
- Generale ne bundan, Ferou ettiini ekti.
Marc, Genevieve'in bu ta yrekliliine bozulmaktan, ona acmaktan
kendini alamad, ama yine de, bir kavga kmasn diye sz generale geti
rip, rahip Crabot'nun pek gzde softalarndan biri olan byle bir adamn
general yaplmasndan duyduu Uzilnty belirtmekle yetindi. Boazna
ve ukuruna pek dkn, gsteriten holanan, cumhuriyete inanmayan bu
general gerici ve kafaszn tekiydi.
Marc yeniden konumaya balad:
- Ferou' larn Moreux'de ne g koullar altnda olduunu ikimiz de
grdk. A-ak, yok-yoksul, bakmsz bir okulda, kar-koca, U ocuk,
her eye ramen hayatlarn srdrmeye urayorlard. ektiklerini bir
dililnyorum da yreim szlyor. Zavally, sanki tehlikeli bir hayvanm
gibi vurup ldrdler.
Genevieve yine bir sinir buhranna yakalanp hlra hkra alad:
- Evet, evet, ne demek istediini ok iyi anlyorum, ta yreklinin bi
riyim sence deil mi? nce aptal yerine koyuyordun beni, imdi de kt
yrekli bir insan. Budala, kt yrekli biri gzyle baktn bir kadndan
seni nasl sevmesini isteyebil irsin?
Karsnn byle bir ruh kntsne dmesine zld, onu avutmaya,
fkesini dindirmeye urat, ne var ki Genevieve gittike daha da ileden
kyor, lgnlayordu:
- Hayr, hayr, herey bitti aramzda artk. Her gn daha bir ireniyor
sun benden, en iyisi, ok daha kt durumlara dmeden hemen birbiri
mizden ayrlalm.
246

Ve hemen odasna koup kapy ardndan kilitledi. Marc kapnn

nnde, zgn, kalakalmt. O ana dek, ayr odada yatmasna ramen ka
rs kapy kitlemiyor, kap btn gece, ardna dek ak duruyor, kar-koca,
odada uzun zaman konuup sohbet ediyor, birlikte olabil iyorlard. Ama
ite, imdi tam ayrlmlard birbirlerinden, iki yabanc gibi yaayacaklar
d.
Genevieve daha sonraki gecelerde de ayn eyi yapt, odasn kilitleyip
kapamakta direndi. Derken bu ii iyice alkanlk haline getirip, kocasnr
nne giyinmeden kmaz oldu, sanki kocasnn tenini gnnesinden eki
niyordu. Yedi aylk gebeydi. Marc'la kar-koca ilintilerini kesmek iin n
ce bu durumundan yararlanmaya kalkmt. Doumu.yaklatka, en kk
bir ekilde okanmaktan bile irenir olmutu. Bir zamanlar kocasn yle
sine byk akla, tutkuyla seven kadn, artk onun elinin eline demesin
den bile rkyordu. Marc annt, ama karsnn bu durumunu gebelii
ne veriyordu, nk gebelikte kadnlar bir sre kocalarna yaklamaz, cin
sel i likiden irenirlerdi. Bu yzden sabrla, karsnn yeniden kendisine
yaklaaca gn bekliyordu. te yandan endiesi de giderek artyordu, bu
sllrekli kavgalarn, yanl anlamalarn karsn soutmasndan ekiniyordu.
Kadn erkek birbirlerini kollarna aldklar srece korkulacak bir yan
yoktur, iki beden birleince gndziln en etin kavgalar gecenin bir p
cllyle yok olur, kar koca arasndaki balar hibir zaman kopmaz; ama
bedenler b irbirinden u z3k kalrsa en kllk bir tartma ldrc bir hal a
lr, eler uzlaamaz olur. Baz evlilerin en kk bir tartmayla boandk
lar grlllr, kar kocann birbirlerinden neden ayrldna kimsenin akl
ennez. Oysa bu boanmann temelinde elerin cinsel kopmalar yatmak
tadr. Genevieve' in kollar boynuna doland srece, Marc'n karsn
kendinden aynnak iin Duparque' larn evinde alan kampanyadan kor
kusu yoktu. Genevieve' in kendisine gnlden bal olduunu, dnyada
hibir eyin gl ak altedemeyeceini biliyordu. Ama, ya artk kars
kendisini sevmiyorsa, ya artk onu arzulamyorsa? Bu, hasmlarnn, so
nunda, karsn elinden almay baardklarn gsterirdi. Karsnn kendin
den souduunu grdke, bir ykmn kanlmaz hale geldiini anlyor,
zavall yrei daraldka daralyordu.
Yeniden anne olan bu kadnn neden bu denli souk davrandn
renebildi Marc. O zamana dek, dini grevlerini rahip Quandieu'ye giderek
yerine getiriyordu. Quandieu uysal, tatl bir insand, oysa sonradan
247

Genevieve rahibini deitinni, Saint-Antoine de Padoue mucizelerinin

yaratcs, Kapsenlerin ba, hokkabaz Theodore'un eline dmt. Yu
muak bal Quandieu, inan atei daha bir alevlenen Genevieve ' i doyu
ramyordu. Ruhu sa'ya ackm kadn ancak o pek yakkl, o Tanr a
kyla dolu Theodore doyurabilirdi. Gerekte hanmlara bu deiiklii
yaptran rahip Crabot'ydu, uzun sre, sabrl, bu deiiklii hazrlamt,
Marc'a tokad indinnenin zaman gelmiti. Karsndan phesi yoktu.
Theodore' la birlikte kendisini oyuna getirebileceini, onu aldatabileceini
dnmyordu, gzleri alev alev yanan, kvrck sakallar sofu kadnlar
rperten bu yakkl esmer isa'nn Genevieve'in gnln elebilecei ak
linn kesinden gemiyordu, zira kars ok drstt, cinsel arzularna ba
emeyen bir kadnd. Ama her eyden nce bir kadnd, henz genti, bu
hrn davranlarnda, gzel bir erkein, kendisine ba eilmesini isteyen
bir Tanr adna konuan, Tanrlaan, yakkl bir erkein, egemen bir er
kein etkisi yok muydu? Theodore' un yanndan kocasna alabildiine
hrn bir durumda dnyordu. Oysa Quandieu'nn yanndan dndnde
byle hrnlatn hi gnnemiti Marc. Gebelik yznden garip bir
ruhsal bunalm iindeydi, kocasyla yatan, odasn aynn, sevgiden,
aktan, okamalardan uzak kalmt, yreindeki boluu , yatandaki
boluu, phesiz gizemli bir tutkuyla, dini bir tutkuyla doldunnaya al
acakt. Belki de kei, nnde diz ken kadna, lanetli bir adamn ocu
unu tadn syleyip kadncaz alabildiine rktyordu. Acayip bir
yaratk dourmaktan korkan bir anne gibi, doacak ocuktan zgn bir
dille sz ediyordu. Hadi ocuk kusursuz dodu, kocasnn bu lanetli evin
de bir dilsiz gibi, gnahlarla dolu olarak m byyecekti, ne yapacakt, ne
reye gtrecekti onu? Dinsiz bir insandan ocuk yapaca iin phesiz
vicdan azab duyuyordu, bundan byle hi ocuk yapmamaya, arzunun
tesinde, dinsel bir ak iinde yaamaya and imiti, kocasndan bu yzden
uzak duruyordu. Kilisenin her an e linden alp uzaklatrd sevgili kar
sn byle zgn gnnek kahrediyordu Marc ' .
Genevieve, Theodore' l a yapt uzun b i r konumadan sonra yine hr
n ve zgn bir halde eve dnd, okuldan gelen kzna:
- "Yarn saat bete Kapsenlere, gnah karmaya gideceksin. Gnah
kannadn takdirde din dersine kabul etmiyorlar." dedi.
Marc, bu kez tam kararl, araya girdi. Evet, Louise'in din dersi almas
na izin vermiti, ama gnah karmasna her zaman kar dunnutu.
248

- Louise, kapsenlere gitmeyecek. Biliyorsun sevgilim, her eye izin

verdim ama ocuumun gnah karmaya gitmesini kabul edemem.
Genevieve sordu:
- Neden gnah karmasn istemiyorsun?
- Nedenini bu ocuun yannda syleyemem. Beni tanyorsun, nedenini anlaman gerekirdi, bir takm samalklarla kzmn da aklnn kart
rlmasn istemiyorum. Bu samalklardan ailenin ektii yeter zaten.
Sonunda kzn yannda dncelerini aklamak zorunda kald. Ruhun,
bedenin arnml adna rahibin syledikleri, bu kk kzda bir takm
meraklar ve cinsel sapmalar dourabilirdi. On rahibin iinde bir tekinin
bile sapkl yeter de artard, o zaman gnah karma edepsizlie, rezilli
e dnrd, kz Louisei byle bir tehlikeye atamazd. On iki yandaki
bir ocuk hayata henz yeni uyanan bir iekti, karanlkta sylenen gizli
szler, manastrn gizemli havas ocuun namusunu bozmakla kalmayp
onda ahlak kntleri de yaratabilirdi. Gelecein kadnn, annesini kili
senin, kskan bir Tanrnn kollarna atamazd. Kadn rahibin nnde diz
kt an kiiliini yitirip kilisenin mal oluyor, papazlarn elinde kle
leiyordu. Szlerini yle balad:
- Kzmz hata ileyebilir, o zaman da hatasn ya sana, ya da bana
syler, bu daha akla yakn, daha drtlst deil mi?
Genevieve pek sama bulduu bu szlere omuz silkti:
- Seninle artk tartmak bile istemiyorum zavall dostum . . . una cevap
ver yeter, kzmz gnah karmazsa Kudas trenine nasl katlr?
- Kudas trenine mi? Buna bizzat kendisinin karar vermesi iin yirmi
yana dek beklemeyi kararlatrmam mydk? lerde iyiyi kty kendisi
ayrabilsin diye, tarih dersine, matematik dersine gider gibi din dersine
gitmesine izin verdim o kadar.
Genevieve fkesini daha fazla tutamayp patlad:
- Ya sen Louise, sen ne dnyorsun,
senin istediin nedir, syle ha.
d'?
1.
Louise, babas ve annesinin tartmaya balamas zerine zlm, d
nceli, ciddi bir hal almt. Bu kavgalarda hep tarafsz kalmaya, ne an
nesini, ne babasn, ikisini de krmamaya almt. Evde kavga konusu
olmaktan usanmt, kendisi yznden kavga etmemeleri iin yalvarr gibi,
g?:leri, bir babasna, bir annesine gidip gidip geliyordu. Annesini ok se
viyordu, gel gr ki annesi, haksz yere, onun daha ok babasna eilimli
249

olduunu sanrd. Louise babasn da taparcasna severdi, o da babas gibi

salam kafal, gerek ve adalete ak bir kzd.
Bir an sevgiyle her ikisine de bakt, sonra sakin bir sesle dndn
syledi.
- Benim dndm ne olacak anneciim, sizler ne isterseniz ben onu
yaparm . . . babamn szleri mantksz m grnyor? Neden biraz daha
beklemiyorsunuz?
Anne ileden kmt, daha fazla dinleyemezdi:
- Bu benim sorduuma cevap deil kzm . . . Artk bana kar ne sevgin,
ne saygn kald senin. Bu evi zindan edeceksiniz anlalan, bam alp
gitmek decek bana, sen babanla oturur, gnlnn diledii gibi yaarsn.
Her zamanki gibi odasna ekildi, kapy hzla arpt. Her kavgann
sonunda odasna kapanmay huy edinmiti.
Kzn da nasl elinden almaya altklarn gsteren bir olay oldu.
Bayan Rouzaire, kiliseye gide gele sonunda uzun zamandr istedii parlak
greve kavutu. Beaumont'a tayin edildi. Balarnda byk komutan kont

Hector de Sangleboeuf olmak zere gerici milletvekili ve senatrler Le

Brazer'in yolunu andrarak tayini yaptrmlard. Ama akademi mfettii
bu ii yaparken gericilere, her zamanki gibi gzel bir oyun oynamaktan da
geri kalmam, Rouzaire'den boalan yeri, Marc'n eski meslek arkada
ve ok beendii Jonville retmeni bayan Maseline'le doldurmutu.
Belki de Le Brazer bylece, Marc'n yanna, Bayan Rouzaire gibi ayak
ba olmayan, ilerici, akll bir retmen vermek istemiti, ikisi mcadele
lerini daha kolaylkla yilrtebilirlerdi. Belediye bakan Philis,
Mazeline'in kasabaya geldiini duyar duymaz, belediye meclisi adna, A
kademi mfettiine kotu, kzlarn byle inansz bir retmenin eline b
rakamayacaklarndan yaknp bu tayinin durdurulmasn istedi. Le Brazer
ne yapabilirdi ki baka, bayan Rouzaire' i kasabadan kente aldran da
kendi adamlar, kont Hector de Sangleboeuf deil miydi? O halde boalan
yerin bir baka retmenle doldurulmas gerekiyordu. Personel dairesi ba
yan Mazeline'i uygun grmt. Bulunduu kyde renci ailelerinin
imdiye kadar hi mi hi yaknmadklar biriydi, iyi bir retmendi,
ekinilecek bir yan yoktu. Gerekten de, Mazeline, gelir gelmez kasabal
lar kazand. Sevecen bir kadnd, rencilerini anne gibi seviyor, kendi
kzlarn yetitirir gibi, byk bir akla kendini kz rencilerine veriyor,
onlar gelecein eleri, akll kadnlar, anneleri yapmaya urayordu. A250

ma bayan Rouzaire gibi rencileri kiliseye gtllnnyordu, snftaki dua

fasl da son bulmutu. Jonville'den Mazeline'i pek iyi tanyan Genevieve,
onun bu davrann, dier baz softa ailelerle birlikte iddetle knyor, atp
tutuyordu. Evindeki mutlulua glge dmesin diye bayan Rouzaire'den
uzak durduuna imdi pimand, yeni retmene ise elinden her trl k
tlk gelebilecek bir kadn gzyle bakyordu. Kzn tembihleyip duru
yordu hep.
- Bak kzm, eer bayan Mazeline sana sama sapan nutuklar ekmeye
kalkarsa syle bana. Kzmn ruhunu almasna izin veremem.
Marc, bu szler karsnda araya ginnekten kendini alamad:
- Bayan Mazeline kzn ruhunu mu alacakm? Pek garip ! Bir zaman
benim kadar sen de beenirdin onu, ok akll, ok iyi yrekli biri olduu
nu sylerdin.
- Ya, yle mi dostum? h, elbette her yaptn doru bulursun sen o
nun, tam birbiriniz_iin yaratlmsnz. Hadi dunna, git bul onu, kzmz
kollarna at, zaten bu evde benim varlmla yokluum bir, diyerek hk
rklar iinde odasna kotu. Zavall Louise ardndan gidip alad, saatlerce
annesinin gnln almak iin yalvarp yakard da Genevieve odasndan
kmaya raz oldu.
Bu srada inanlmayacak bir olay kasabay yeniden allak bullak etti.
Avukat Delbos Paris'e gitmi, bakanlklarla ilintiler kunnu, bayan
A lexandre M i lhomme'dan alnan yaz rneini gstermi, bilinmez hangi
etkili kii sayesinde Valmarie'de, rahip Phillibin'in odasnn aranmasn
saalayabilmiti. Arama yldrm hzyla yaplm, bir zarfn astarndan,
yaz rneinin yrtk kesi ele gemiti. Rahip gerei saklayacak du
rumda deildi, nk yrtk para, Zephirin' in odasnda bulunan yaz r
neinin kesine tpatp uyuyordu. Sylendiine gre bu olay duyan
Crabot deliye dnm, hemen Phillibin ' i arp sorguya ekmi, rahip o
lay dorulamak zorunda kalmt. Phillibin'in komisere ilk syledii u
olmutu: Yaz rneinin Ustllnde okulun mhrn grnce, okulun adnn
byle bir olaya karmasndan korkup, dllnmeye zaman bulamadan m
hrl yeri yrtmak zorunda kaldm. Daha sonra Phillibin ' in azndan bu
konuda tek bir sz kmad, phesiz baka bir dzen hazrlyorlard. Ve
recekleri cevab bulunca konumaya baladlar. Evet, Simon suluydu, su
unu din adamlarna yklemek iin sahte bir mhr kazdrp yaz rnei
nin stne bu mhr basmt. Rahip Phillibin kiliseyi her eyin stnde
251

tutmutu. Tanrsna kar ba her zaman yukardayd, kimin sulu, kimin

susuz olduunu Tanr pek iyi bilirdi, ne diye bo yere konuacakt, ite
bunun iin susmutu. Sulu olsa, su orta olsa yrtk paray imdiye ka
dar saklar myd, rahata yok edemez miydi sanki? Saklamas, bir gn, ge
rektiinde bu paray ortaya karacan gstermez miydi? Phillibin
byle diyordu ama te yandan u bozguncular, din dmanlar inanyor
muydu? Rahibin sadece arivciliinden ve belki de Gorgias'a kar elinde
bir koz bulundurmak istediinden yrtk keyi sakladn dnenler de
vard. En kk bir karta kadar, yazl ne varsa yrtp atmaktan yana olan
Crabot'nun her eyi dosyalamak, filemek, arivlemek gibi bir aptalla
kt ierlediini sylyorlard. Olay duyunca tepesi atm barmaya
balamt: "Nasl! Ben her eyi yrtp at dediim halde demek o paray
saklam ha!" Aramann yapld gnn akam rahip Phillibin kayplara
karmt. Nerde olduu sorulduunda, Beaumont Kapsenler Blge
Bakannn kendisini emekliye ayrp kalan gnlerini bir kede sessiz
sessiz tamamlamas iin talya'daki bir manastra gnderdiini sylyor
lard.
Yaz rneinin yrtk kesinin bulunmasndan sonra, davann yeniden
grlmesi kanlmaz bir hal almt. Delbos, sava kazanm bir avukat
olarak hemen David ve Marc ' ard. Adalet Bakanlna yazlacak di
lekeyi dzenlediler. Delbos, yaz rneinin mhrl kesini Phillibin'in
sakladndan phelenmi, davann yeniden grlmesi iin bu parann
bulunmas gerektii stnde durmu, sonunda, salad arama emri saye
sinde, ite, yrtk keyi gizlendii yerden gn na karmt. Mahke
me bakan Gragnon'un jri karar odasnda yasalara aykr tutumu ispat
lanmasa bile, davann yeniden grlmesine bu yrtk para yeterdi.imdi
izlenecek en gvenilir yol, dorudan doruya gerek sulunun Gorgias ol
duunu ortaya atmakt. Y rtk kenin bulunmas, bilir kii raporunun
dzmece olduunu gsteriyordu. Hristiyan Kardeler Okulunun mdr
katilin nerede aranmas gerektiini ortaya koyuyordu, rahip Phillibin, yaz
rneinin kesini yrtmak ve mahkemede yalan sylemek yoluyla su
ortakl etmiti. David ve Marc, Delbos'nun yanndan ktklarnda artk
ne yapacaklarn biliyorlard. David ertesi gn hemen Adalet Bakanlna
bir yaz yazp, Kk Zephirin' i rzna geerek ldren sulunun rahip
Gorgias olduunu ileri srd, on yldr susuz yere zindanda yatan karde
inin bu hakszlktan kurtarlmasn, davann yeniden grlmesini istedi.
252

Kasabada gerilim birden ykseldi.Yaz rneinin yrtk kesi bulu

nunca, Kilisenin en ateli destekilerini bile bir bezginlik, bir rkeklik
kaplamt. Bu kez sava yitirecekler miydi yoksa? Phillibin'in yapt
"Le Petit Beaumontais"yi bile kzdrmt. Cizvit papaznn sama hareke
tini yeren bir yaz kt. Ne var ki, iki gn sonra kendilerini toparladlar,
ayn gazete halkoyunu yeniden yalan yamuruna tuttu, Phillibin iyi niye
tinin ve kilisenin bir kurban ama aslnda yiite davranan bir din grevlisi
eklinde sunuldu. Gazetede, banda ta, elinde hurma dallaryla resimleri
yaymland. Bir de efsane uyduruldu: Phillibin Baba, Apenins' lerde, balta
girmemi ormanlardaki bir manastrda, plak tenine at klndan sert bir a
ba giyinmi, insanlarn iledii gnahlar iin gece gndz Tanrya dua e
diyordu. Her yana, arka yzne bir dua, n yzne Phillibin ' in diz km
resmi baslm olan kk katlar datmlard. Rahip Gorgias ' n su
lanmas zerine softalar ileden ktlar, bir zamanlarn Simon dmanlar,
Kilisede alacak en kk bir gediin nelere mal olacan iyi bildikle
rinden hemen yeniden birleip yeni dolaplar, dzenler evirmeye koyuldu
lar, bu onlar iin bir lm-kalm meselesiydi, ya kazanacaklar, ya yok ola
caklard. Kasabada, kyde, kentte ayn sava yeniden balad. B ir yanda
mutlu gelecee hazrlanan, gerek ve adalet akyla yanan devrimciler, bir
yanda gericiler, fkeli bir Tanrya bel balayanlar, dnyann kurtuluunu
generaller ve papazlarda arayan karclar vard. Belediye meclisinde
meclis yeleri birbirine girdi, aileler kavgaya tututu, Marc ' n rencile
riyle Hristiyan Kardeler Okulu grencileri okul daldnda, Cumhuriyet
Alannda birbirlerini ta yamuruna tuttular. zellikle Beaumont'un i leri
gelenleri, ilk davann, ilk oyunu sahneye koyanlarn tela, tedirginliiyle
allak bullak oldular. Yargc, memuru, karanla gmdkleri byk hak
szln ortaya kmasndan korkmaya baladlar. retmen Okulu Md
r Salvan, Marc'dan gelen mjdeci mektuplar okuyup bayram ederken,
tekiler, toprak altndan nice llerin karlabileceini dnp uykusuz
geceler, kara geceler geiriyorlard. Seimler de yaklamt stelik, poli
tikaclar bir rkntdr almt. Eski belediye bakan, bir zamanlarn
nl yz, lml Lemarrois, Delbos'nun nnn gnden gne artmas
karsnda korkuyla titriyordu. lerici grnp iki yana oynayan sevimli
Marcilly aknd, hangi yanda olmak gerektiini kestiremez hale gelmi,
aya yerden kesilmiti. Balarnda vahi Hector de Sangleboeuf, btn
gerici milletvekilleri ve senatrleri, kendilerini yaprak gibi nne katacak
253

bir frtnann patlayacan sezmiler, umutsuzca direniyorlard. Ayn a

knlk idarecileri de sard, Simon meselesinin yeniden ortaya kmas Vali
Hennebise ' in keyfini kannt. niversite rektr Forbes'un kafas bo
zulmu, fkesini Le Brazer' i halayarak alyordu. stifini bozmayan tek
kii Le B razer'di, her zamanki gibi sessiz, glmseyen bir yzle, bir yn
baskya, zntye ramen almasna devam ediyordu. Lise mdr,
kzlarn kiliseye gtnnekten vaz gememiti ama bunca abasnn kar
ln alamayacandan ekinmeye balam, yreine kukular ginniti.
Olaylarn anszn deimesi ilk retim mfettii yakkl Mauraisin'i de
hayli telalandnnt, hemen bir mason locasna m girsem diye dnp
duruyordu. En ok rkenler de yarg tayfasyd. Davann yeniden grl
mesi ilk yarglarn yarglanmas deil miydi, dosyadaki rezillikler ortaya
knca ne yapacaklard? Drst bir insan olan sorgu yargc Daix, kars
nn tutkularna tutsak olduu iin byk bir pimanlk duyuyor, Adliye
deki odasnda sessiz sessiz, kara kara dnp duruyordu. Cumhuriyet
savcs, Raoul de la Bissoniere denen kaypak adama gelince, tersine, so
ukkanlln yitinniyor, sevinli, vicdan huzuru iinde grnmeye aba
lyordu. Korkularn gizlemek iin ne korkun bir ikence ektiini yakn
lar bile pek kolay anlayamyorlard. Sulularla en ok ibirlii yapan, da
vann en sorumlu kiisi bakan Gragnon birden yalanvenni gibiydi, ko
ca gvdesini, ablak yzn srkleyerek geziniyordu. Omuzlar, ar bir
yk tayonnu gibi eilmiti, yolda yanna, yresine sulu sulu bakyor
du. Bu baylarn hanmlar da kocalaryla birlikte frtnaya tutulup harl
harl almaya koyuldular, evleri tam bir entrika, yalan dolan merkezi ha
lini ald. Patronu, iisi, burjuvas, hizmetisi, en bynden en k
ne dek herkes olaylarn heyecanna kaptrd kendini.
Rahip Crabot, uzun boylu, gsterili cbbesiyle Jaffres soka kibarla
rnn pek iyi tand rahip Crabot birden ortalkta grnmez oldu. Dostla
rnn sylediine gre, rahip, odasna ekilip kendini duaya venniti.
Tanryla babaayd, rahip Phillibin kayplara karmt, ortalkta tek g
rnen, Hristiyan Kardeler Okulu mdr rahip Fulgence'd, her zamanki
gibi heyecan l, ar gayretli, yel yepelek koturup duruyordu, ama yle a
cemice eyler yapyordu ki, dinciler arasnda bir takm irkin szler do
lamaya balad, phesiz Valmarie'den gelen buyruk byleydi,
Fulgence ' yem olarak kulanacakt Crabot. En alacak adam Gorgias'd,
rkecei, sinecei yerde bsbtn yiit kesi lmi, kafa tutuyor, kendisine
254

toz kondurmuyordu. Hemen "Le Petit Beaumontais" gazetesine koup

Yahudileri lanetlemeye, en salam kafalar bile bulandrabilecek hikayeler
uydurmaya balad. Yaz rneinin cebimde ii ne d iyor, retmenlerin
ceplerinde yaz rneiyle dolamalar grlm ey midir diye soruyor ve
her eyi, yaz meinn stndeki mhr, paraf, her eyi inkardan geli
yor, yazsn benzeten Simon'un sahte mhr kazdrp Hristiyan Kardeler
Okulunu karalamaya altn haykryordu. Gorgias n n ten bir
sesle, ayn yalanlar o kadar tekrarlad ki sonunda syledikleri gerekmi
gibi kabul edi lip kt. Hemen "Le Petit Beaumontais" bu sahte mhr ve
sahte paraf masaln ilemeye balad, iren imon, Kiliseyi lekelemek
iin suu Hristiyan Kardeler Okulunun rahiplerine yklemeye kalkmt.
alar a, dinin kleletirdii, aptallatrd zavall beyinler bu masal
lara inanmakta gecikmediler. imdi de Phillibin ' le birlikte Gorgias da din
kurbanlar arasna girmiti. Her grlen yerde alklanyor, kadnlar
cbbesinin eteini pyor, ocuklarn kutsamas iin yalvaryorlard.
Btn bunlardan cesareti daha bir artan Gorgias, hayaszca yalanlar uy
durmaya, adr tiyatrosudaki bir hokkabaz gibi iren oyunlarn oynama
ya devam ediyordu. Ne var ki gerei grenler bu soytarnn ne byk bir
ykm iinde bulunduunu, kendini kurtarmak iin rpnp durduunu
anlamakta gecikmiyorlard. Sahnedeki bir oyuncudan bir kukladan baka
bir ey olmadn, iplerin grnmeyen, baka el lerce ekildiini biliyor
lard. Rahip Crabot Valmarie'deki odasna ekilmiti ama Gorgias' n oy
nad sahnede onun glgesi dolanyordu, ipler onun el indeydi, dinin za
feri uruna kuklalarn salmt ortala.
Btn gerici glerin ibirlinine, gerei gizleme abasna, grlt
patrtsna ramen, Adalek Bakanl, David ' in, bayan Simon ve ocuklar
adna verdii dilekeyi kabul edip Yargtay'a sunmak zorunda kald. Ger
ek iin yaplan bu savata ilk baar kazanlmt, din kesimi bir an yenilir
gibi oldu ama ertesi gn hemen mcadele yeniden balad, gericiler Yarg
ay'a da saldrp Yahudilere satldn haykrmaya baladlar. "Le Petit
Beaumontais" alnan parann tutarn bile yazyor, bakan, ba savcy,
yeleri, uydurma hikayelerle rezil etmeye, yerden yere vurmaya urayor
du. Davann yeniden grlp grlmemesinin Yargtayca incelendii iki
ay boyunca gericiler, tutucular, karc evreler yapmadklarn brakmad
lar, adaleti nlemek iin nice yalanlar uydurup nice dolaplar dndrdler,
n ice entrikalar dzenlediler. Uzun oturumlardan sonra, baz yarglarn,
255

duygusalln stndeki cesur, gereki, drst tutumlar sayesinde Yarg

tay davann yeniden grlmesi, yeni bir sorutunna yaplmasn gerekli
grp, sorutunnay da kendi stne ald. Karar, yldrm etkisi dourdu.
Ayn akam Marc, okulu datm, bu gzel ilkyaz gnnde, kk
bahesinde kzaran tan yerini seyrediyordu. Bayan Mazeline, bazen ders
ten sonra da bu sekin rencisiyle ilgilendiinden Louise henz okuldan
gelmemiti. Genevieve le yemeinden sonra anneannesine gitmiti, za
ten gnn hemen btn saatlerini artk o evde geiriyordu. Bu gzelim
ilkyaz havasn dolduran serin leylak kokularna ramen, Marc, mutluluk
duyamyordu; kk bahesinde bir yukar bir aa dolap, aile ocana
giren derin acy yudumluyordu. Kznn gnah kannasn kabul etme
miti, rahip gnah kannad iin din dersine de almyordu onu artk. Ne
var ki, karsnn hmndan kurtaramyordu kendini Marc, sabah akam
hep ayn konu yznden kavga ediyorlard. Genevieve, gnah kannad
ndan Louise' in lanetlendiini sanyor, onu kol1arna alp pimanlk mah
kemesi nne gtnnedii iin kendini sulu duyuyor, lgna dnyordu.
Kendi Kudas trenini, ak rtler iinde, gnlk kokular ve mum klar
arasndaki, o en tatl gnn, sa'yla nianland o gn hatrlyordu. E
vet, sa onu kendine e semiti, tek kocas da oydu, onun kutsal akyla
yayordu artk. Demek kz byle kutsal bir aktan yoksun kalacak, dinsiz
hayvanlar gibi yaayacakt? Kznn gnah kannas iin kocasndan izin
koparmaya urayor, bu yzden evi cehenneme eviriyor, en kk szler
bile amansz bir kavgaya dnyordu.
Gece, yrek skntlarn dindirir gibi usul usul iniyordu kasabaya ve
Marc, yorgun bir bala karsn, kzn, kendini dnyordu, nasl vahi
bir cesaretle direniyorlard. Eski hogrs yeniden uyanmaya balad,
kznn kutsanmasna pek gzel izin venniti. Kudas trenine katlmasna
da raz olamaz myd? Karsnn nne koyduu nedenler, uzun zamandan
beri kabul etmek zorunda kald nedenler yle havadan, sudan eyler
deildi: nsan zgrlne saygs, annelik ve vicdan haklarna saygs y
znden kabullenmiti bunlar. zellikle kz ocuklarn, evde eiticisi, yol
gstericisi, reticisi anneydi. Onun dncelerini, duygularn hie say
mak aile ocann ykmyla sonulanmaz myd? Aralarnda aile ba, kar
kocalk diye bir ba kalmamt ite, mutluluklar yklmt, ana, baba ve
ocuk arasnda korkun bir savatr balam; bir zamanlar nice tatl, nice
u l u \..' \ i i J i derin aclara gmlmt. Kk bahesinde, akamn ka256

ranlnda, bir aa, bir yukar yryor, birazck huzur iin, biraz mutlu
luk iin neler yapabileceini, nasl gerileyebileceini dnyordu.
Ne var ki, bir yandan da vicdan azab duyuyordu, bu mutsuzluun
sulusu kendi deil miydi? imdi ok daha iyi anlyordu sorumluluunu,
ok zaman kendine sorduu o soruyu yine sorup duruyordu: evliliklerinin
ilk gnlerinden beri Genevieve ' i kazanmaya, onu eitmeye, eski inanla
rnn yerine kendi inanlarn vermeye alm myd? Akn byk du
yarl iinde tamamen ke.ndini ona vermiti Genevieve, bedenini, dn
celerini, her eyini sunmutu; kocasnn bedenini olduu kadar dnce
sini de almaya hazrd. Akn o mutlu gnlerinde, cehennem korkusuyla
iki bklm olmu bu lmsz ocuu, hayat arkadan, dinin ypratc
etkisinden kurtarabilir, onu geree ve adalete saygl, zgr dnceli bir
insan yapabilirdi. lk kavgalarnda yle barmt Genevieve: "Ayn
ekilde dnmememiz seni zyorsa, unu bil ki bu senin hatandr. Beni
eitmen gerekirdi. Ne yapaym, ben byle yetitim, yazk ki sen bana yeni
bir biim veremedin." Artk i iten gemiti. Genevieve uzakt ondan,
imdi kiisel onurunu korumak iin kendi inancn savunuyor, kocasnn i
nanlarn blmeye yanamyordu. Ac ac hatrlyordu eski gnlerini
Marc, zaman bouna harcam, evliliin ilk yazn, bencilce harcam,
karsn taparcasna sevmek, gzelliini tatmakla yetinmi, Genevieve' i
bilinlendirip, aydnlatmay dnmemiti. O zamanlar,
zaten geree bu
.
gnk kadar vermemiti kendini, gl olduunu, sevildiini, evinin e
fendisi olduunu bildiinden, gelecek gnlere gvenli, baz nemli husus
larda uzlamaya kalkmt. Ve bugnk btn znts dnk hatalarn
hatrlamaktan douyordu, ak gzlerini kr etmi, gcn krmt.
Henz iek am bir leylak nnde durdu, bir yandan bu gzel leylak
kokusunu solurken bir yandan kendini dnd; direnmeliydi, savama
lyd. Bir zamanlar grevini yapmam, kendine sokulan ruhu kurtarma
m, eitmemiti, ayn hataya artk bir kez daha dmemeliydi, annesinden
sonra kzn da yitirmemeliydi, bu balanmaz bir hata olurdu. Bakala
rnn ocuklarn, alardr sregelen yalanlardan kurtarmaya urap
kendi ocuunu yalann kucana atmak yaplacak ey miydi. Byle bir
davran alaka bir rnek olurdu. Herhangi biri karsnn direnileri y
znden, evindeki bar ve mutluluk uruna ocuunun kiliseye gitmesine,
chlikeli, baya batl inanlarla kafasnn allak bullak edilmesine gz yu
mabilirdi. Ama kendisi yapabi lir miydi bunu? Laik eitim adna snftaki
257

ha duvardan indirmi, kutsal kentin kurulmas iin kadnn dini etkiler

den kurtarlmas gerektiini her yerde aka savunmutu. Byle konuan
bir insann kendi ocuunu dini eitimle yetitirmesi balanr ey miydi,
bu, gszlnn en byk tan olmaz myd, kurduu eseri ykmak,
bozguna uramak deil miydi? Btn gcn yitirmez miydi, evinde ger
ekletiremedii eyi bakalarndan nasl isteyebilirdi? nsann kendi evi
her eyin banda gelirdi; kii, aklyla, yreiyle nce evine sahip olma
lyd. Ya kzna kar durumu? Bundan daha iki yzl , daha bencil, g
sz bir rnek verebilir miydi ocuuna? Louise inanlarn, gnah kar. maya, Kudas trenine, kiliseye kar olduunu biliyordu. ocuk kendi
kendine u soruyu sormaz myd: Babam hem gerekten bilimden yana,
dini banazla kar, hem de benim dini eitimle yetimeme izin veriyor:
bu nasl iki yzl eitimdir? Demek ki Marc, yle dnecek, ama byle_
yapacak, yani dndnn tam tersini yapacakt? Hayr, hayr, olacak
ey deil bu, insann kurtuluu iin alyor, ve alacakt, karsnn
nnde yeniden ba emesi, kurduu eserin temelinden atrdayp kme
siydi, bunu yapamazd.
lk yldzlarn belirip, l l yanmaya balad solgun ilkyaz g
nn altnda hem yryor, hem dnyordu Marc. Kilisenin zaferlerinden
biriydi bu, en serbest dnceli aileler bile, halk oyunun tepkisinden
korktullar iin, ocuklarn kilisenin elinden almaya cesaret edemiyor
lard. ocuk kutsanmadan, kz Kudas trenine katlmadan nasl evlene
cekti? Evet, yazk ki daha beklemek gerekiyordu, gelenekler akl yere
vurmutu, ama bilim de bir gn gelecek btn saplantlar, domalar y
kp atacakt. Ne var ki dnen kafalar, ciddi kafalar imdiden gerekli r
nei vermeliydiler. Marc ' n bugn bana gelenler Kilise yznden, yo
bazlk yznden deil miydi? Kilise alar boyu, kadn, dnyann btn
gnahlarndan sorumlu, iblisin kz eklinde sunmu ve onun kafasn g
nah korkularyla allak bullak etmiti. Ama cizvitler eytanca bir bulula,
Tanry, an gereklerine uyarlam, siyasi ve toplumsal egemenliklerini
salama yolunda kadn ele geirmi, papazlarn buyruuna sokmutu.
Cizvitler ak yere vurmulard. Kadn amalar iin kullanyorlard. Ka
dn ten hazlarn sunan bir yaratkt, kutsallar onunla yatp kalkmamalyd
lar, ama onun erkek stndeki cinsel gcn de unutmamal, okayarak,
gnln ho tutarak, tatl szlerle avutarak, bu yaratktan, tapnan ira
desini glendirecek biimde yararlanmalydlar. Bylece, sihirlenmi ola258

rak cinsel bir ara olarak l l yanmaya, erkee kar bir tuz.ak hazr
lanmaya balyor. Btn anlamazlklar, ada toplumun btn kavgalar,
yar zgr erkekle, Kilisenin buyruuna girmi, kleletirilmi kadn ara
sndaki terslikten domuyor mu? Sorun'un zmn baka yerde arama
ya ne gerek var, kadn, kzlarmz, elerimizi uyutan, onu erkekten kopa
rp kendine mal eden Kilisenin elinden almalyz. Kadn bizimmi gibi g
rnyor, aslnda bu sahte bir grntden baka bir ey deildir, kadn Ki
lisenin e lindedir, o halde bize den, bizim olan Kiliseden ekip almak.
Bugn g var karmzda; kadn, erkek ve Kilise. Kil ise ve kadn bir
leip erkein karsna dikiliyor, oysa gerekli olan, erkek ve kadnn birle
ip Kilisenin karsna dikilmesidir. Kar-kocaya ift adn vermiyor mu
yuz? O halde iftin, tek bir varlk olmas gerekmez mi? Ne kar, ne de ko
ca, birbirlerinden ayr hibir ey yapamazlar. Ama iki beden, iki akl b ir
leip, tek bir beden, tek bir akl olunca kimseler yenemez, altedemez on
lar, hayat o zaman g kazanr, doada aradmz mutluluk o z.aman ger
ekleir. M arc birden gzlerinin nnde gerek nn prl prl yand
n grd: Kadn eitilmeli, erkeinin yanndaki gerek yerini almal, eit
artlar altnda, tam bir hayat arkada olmalyd. nk erkei yalnz ve
yalnz, zgr bir kadn kurtarabilirdi.
Marc' n hzn dinmi, yrei glenmiti, cesaretini toplamt, sava
n srdrebilirdi artk. O srada Genevieve' in geldiini duydu, gnn son
klaryla hafife aydnlanan lo snfta karlatlar. Ayaktayd, gebelii
yznden b iraz imanca grnyordu, ama yine de her zamanki gibi uzun
ve dimdik duruyordu, tavrlar, alev alev yanan gzleri yeni bir frtnann
kopacan gsteriyordu.
Kocasna sordu:
- Eee, artk memnun musun bakalm?
- Memnun mu, neden memnun olacakmm canm?
- B ilmiyor musun . . . Demek bu byk havadisi vermek zevki ilk bana
nasip oluyor ... Yiite abalarnz sonunda rnn devirdi, az nce bir
tel geldi. Yargtay davann yeniden grlmesine karar verdi.
Sevinle haykrd, farknda deildi ama sesinde, zaferi kaz.anmaktan
doan kzgn bir alay havas da vard:
- ok kr, demek bu lkede yarg da varm; Susuz ac ekmeye
cek artk!.. Ama acaba haber doru mu?
- Evet, evet, ok doru, drst insanlardan rendim, bir tel yazs
259

ekilmi onlara. Hadi bakalm, irkef diz boyu artk, sevinebilirsiniz!

Genevieve ' in bu ac szleri phesiz softa hanmlarda o olup bitenler
yzndendi. Crabot'nun tayfalarndan biri, bir papaz, ya da bir softa ha
nmlara koup byk ykm, Tanrnn iine dt tehlikeli durumu ye
titinniti.
Marc, karsnn kzgnln gnnezlikten gelip, kvanla, kucaklamak
iin kollarn uzatt:
- Teekkrler sevgilim, bu mutlu haberi verecek senden daha sevgili
bir haberci olamazd benim iin. Kucakla beni.
Genevieve kprdamad gibi, hn dolu bir hareket yapmaktan da geri
dunnad:
- Seni kuucaklayacak mym, neden o? Bylesi iren bir hareket senin
bann altndan kt iin mi, dine kar ilenmi byle bir ihanetin su
lusu sen olduun iin mi? Dnyann en dzenbaz, en adi insan, iren bir
Yahudiyi kurtannak iin lkeni, aileni, kendini batakla attn, grtlana
kadar amura gmldn.
Marc tatl bir sesle karsn yumuatmaya alt.
- Byle konuma sevgilim. Sen ki bir zamanlar ylesine akll, ylesine
iyi bir insandn, imdi nasl byle kt szler syleyebilirsin? Yazk, gaf
let demek salgn bir hastalk gibiymi, en salam kafalara bile bulaabili
yor... Biraz dn anlayacaksn sen de Simon'un susuz olduunu, susuz
bir insann zindanda yatmas korkun bir hakszlk, btn ulusca zararn
grrz bunun, hakszlklar dzelmezse bir ulusun yaama imkan da yok
olmu demektir.
Genevieve kendinden gemi, haykrmaya balamt:
- Hayr, hayr, sana inanmyorum, Simon suludur, en saygdeer, en
kutsal kiiler bile sululuunu kabul ediyorlar, Simon'a susuz demek
dinsizim demek gibi bir ey; Tanrnn hata ileyeceini kabul etmektir bu.
Hayr, hayr, Simon'un yeri zindandr, o zindandan karsa dnyann sonu
geldi demektir.
Marc yava yava sabrszlanmaya balad:
. - Bylesi ak seik bir konuda anlaamamamza ayorum. Bu bir
gerek ve adalet sorunudur. Tanryla ne ilgisi var?
- Haltetmisin sen, Tanrnn dnda ne gerek vardr, ne adalet.
:. Hah, ite imdi byk bir sz ettin, aramzdaki btn uyumazlk,
ektiimiz btn ac ite bu dnceden douyor. Tanry iki de bir aram260

za sokmasaydn mutlaka sen de benim gibi dnrdn. Bir gn gelecek

salam bir kafaya, bir yree kavuup sen de benim gibi dneceksin.
Tek bir gerek, tek bir doru vardr; insan beyninin denetimi altndaki bi
limsel gerek, bilimsel doru.
Genevieve, iyice ileden kt.
- Aka syle bakalm, dinimi, Tanrya inancm m ykmak istiyor
sun?
Marc haykrd:
- Evet, katoliklii, onun sama sapan, iki yzlU, iren retimini yk
mak, yok etmek istiyorum. ocuu da, kadn da zehirleyen, kleletiren
yobazla karym. leri bir toplum yaratmak iin, nce yolumuzun nne
d.ikilen bu yobazl, gericilii ykmamz gerek. Din, toplumsal sorundan,
siyasi sorundan nce gelen, bir an nce zilmlenmesi gereken bir sorun.
Halk ahlakszlatran, beynini rilmcek a gibi saran, insan ldren yo
bazl, dincilii, gericilii yok etmeden tek bir ileri adm atamayz. Ve
imdi beni iyi dinle, sana kararm syleyeyim. Louise asla gnah kart
mayacak, Kudas trenine katlmayacak. Eer buna izin verirsem kendimi
grevini yapmam bir insan sayacam. rencilerime verdiim derslerle,
kendi dUUncelerimle elikiye dumu olurum o zaman. Kendi ocuumu
tek nemli ey olan geree sayg dUUncesiyle yetitiremezsem, bakala
rnn ocuklarna ne demeye hakkm olur. Kzmn gnah karmasn,
Kudas trenine katlmasn kabul ettiim an bu okuldan da kp gitmem
gerekir. . . Byle bir eye de asla niyetim yok, Louise yirmi yana gelince
ne yapacana kendisi karar verir.
Genevieve deliye dnmUtil, o anda Louise girdi ieri. Mazeline okul
daldktan sonra uzun silre Louise'i brakmam, zor bir ine dantelini o
na nasl rettiini aklamak iin, gUlerek, kendisi de birlikte gelmiti.
Ufak tefek, ince bir kadnd, gilzel deildi ama kendine has bir ekicilii
vard; yilz yuvarlak, az biraz bUyilkeydi, kara gzleri insanlara sevgiy
le bakyordu, ieri girer girmez yilksek sesle anlatmaya balad.
- Ne, karanlkta m duruyorsunuz ... Akll, kk bir kzn neler be
cerdiini gstermek iin geldim.
O anda Genevieve, Mazeline'in szlerini dinlemeksizin, sert bir sesle
kzn ard.
- Geldin mi Louise. yle yakla biraz. . . Baban yine seninle ilgili,
sylemediini brakmad bana. . . Kudas trenine katlman kesinlikle is261

temiyor. . . Bana gelince, bu yl mutlaka bu trene katlman arzuluyorum.

On iki yana geldin, bu ii geciktiremeyiz, rezil oluruz sonra... Karar
vermeden nce, senin de dnceni almak istiyorum.
Louise, yandan nce olgunlam, annesinin ince hatlaryla, babas
nn saduyusunun birletii akl uslu yzyle kk bir hanm andryor
du. Sevgi dolu bir sesle karlk verdi:
- Benim dncem mi anneciim, ah, ne diyebilirim ki. Ben bu i
zmlendi sanyordum, babam madem bymemi bekliyor. . . Ben de o za
man sylerim dncelerimi.
Anne haykrd:
- Cevabn bu mu hayrsz ocuk? Bekleyeceksin ha. Babandan aldn
korkun derslerin seni her gn biraz daha benden koparp ald yetmez
mi gibi, sen hala bekleyeyim diyorsun.
Bayan Mazeline anne ve babann bu byk acs karsnda daha fazla
dayanamayp sze girmeye kalkt.
- Ah sevgili kardeim, Louise sizi taparcasna seviyor, demin syledii
szlerde ne ktlk var.
Genevieve serte dnd retmene:
- Siz kendi iinize bakn hanmefendi, btn bu olup bitenlerden henz
sizi sorumlu tutmadma gre iime karmayn; rencilerinize Tanrya
ve byklerine sayg gstermeyi retseniz ok daha iyi olur . . . Brakn da
kendi kzmla ben ilgileneyim.
Mazeline kavgann bymesinden ekinip, bir tek sz etmeden, zgn
bir ekilde kt. Genevieve kzna dnd:
- Beni dinle Louise . . . Sen de Marc, ikiniz de beni iyi dinleyiniz ... Bu
rama geldi, yemin ederim burama geldi, bu akam olup bitenler dolan
barda tard artk . . . Beni sevmiyorsunuz. nanlarm yzilnden ikence
ektiriyorsunuz bana, bu evden gitmemi istiyorsunuz.
Karanlk byk ders salonunun dibinde zavall Louise, zilntden kah
rolmu alyor, Marc kprdamadan, sessiz, karsn dinliyordu.
- Bu evden gitmeni mi istiyoruz?
- Evet! Bu evi ekilmez hale getirmek iin elinizden geleni yaptnz.
Bu rezil yerde daha fazla kalamam artk. Dinsiz, imansz bir yer buras,
yanlglarla dolu. Her sznz, her davrannzla durmadan beni yarala
yp ileden karyorsunuz. Ka kez demilerdi bana zaten, oras senin
yerin deil demilerdi, sizlerle birlikte kalp ben de lanetlenmek istemiyo262

rum, geldiim yere dnyorum.

- Anneannenin yanna deil mi?
- Evet, anneannemin yanna! Benim snam oras, orada huzur bulabilirim ancak. Hi deilse beni anlamasn, sevmesini biliyorlar orada.
Genliimi geirdiim o evi hi terketmemeliymiim aslnda ... Allahas
marladk! Ne ruhumu, ne bedenimi, beni balayan hibir ey kalmad bu
rada!
Ve vahi bir ekilde, gebelii yUzUnden biraz da sallana sallana kapya
yneldi. Louise hkra hkra alamaya devam ediyordu. Marc, son bir
abayla yolunu kesti:
- Beni seviyorsan bir dakika dinle . . . Geldiin yere dnmek istiyorsun,
bu artmyor beni, zaten onlarn da istedikleri bu deil miydi, seni ben
den koparmak iin ellerinden geleni yaptlar. Yal bir ev oras, c duygu
laryla dolu bir yer ... Git ama unu bil ki yalnz deilsin, karnnda ocu
um var, onu byle benden alp bakalarna veremezsin.
Genevieve, kapya srtn verip kocasnn nnde durdu. Boyu sanki
daha uzam, daha bir dik kafal kesilmiti. Kocasnn yUzUne tUkUrUr gibi
haykrd:
- Evet, onu senden almak, senin iren etkinden kurtarmak iin gidiyo
rum zaten. Bunu da u zavall ocuk gibi, kafasn, yreini bulandnp bir
kle haline getirmeni istemiyorum. Karnmdaki ocuk henz benim, ko
ruma bahanesiyle onu da elimden almana izin vermeyeceim . . . Hadi, ka
pnn nnden ekil, brak gideyim.
Cevap vermedi, fkeye kaplp sert bir hareket yapmamak iin olaa
nst bir g sarfediyordu Marc. Odann gittike kararmakta olan solgun
nda bir an birbirlerine baktlar.
Genevieve sert bir sesle tekrarlad:
- Kapnn nnden ekil, kararm kesin. Bir rezillik ksn istemezsin
deil mi? ini elinden alrlar sonra, eserini tamamlayamazsn. Ne eser;
gzel derslerinle dorusu iyi ekiya yetitiriyorsun . . . Hadi ekil yolumd_!!',,
sen lanetli okulunla uramana bak, brak ben de Tanrm!! cineyim, 0
Tanr ki bir gn cezan verecek elbet.
Marc, yrei yaralanm, mrldand:
- Ah zavall karcm, ne mutlu ki b.! konuan sen deilsin, bu dil se
nin dilin deil, seni bana .;.i vurucu bir silah olarak kullanmak isteyen
zavall insanla..; ciii i ! konuuyorsun ; onlarn dilini ok iyi tanrm, btn

263

umutlar, btn istekleri bu deil mi, beni iimden attrp okulumu kapat
mak, eserimi ldnnek deil mi? Hep ayn szler, Simon'un dostuyum
nk, susuzluu yaknda ortaya kacak, yok etmek istedikleri birine
yardm ettim

nk...

ok haklsn, bir rezillik kmasn istemiyorum,

kimseye bayram ettirmeye niyetim yok.

Genevieve, yeniden, direnen bir sesle tekrarlad:
- O halde brak da gideyim.
- Bildiini yap . . . Ama nce unu sylemek isterim. Salgn bir hastala
yakalanm, ac eken kk bir ocuksun sen benim iin, iyilemen uzun
srecek. Seni seviyorum, umutsuz deilim, iyi bir insansn, salam bir
yapn var, hem akll bir kadn, hem seven bir annesin, bir gn bu kara
dlerden uyanacana inanyorum ... Birlikte on drt yl geirdik. Seni
hem kadn, hem e, hem anne yapan benim. Geri hatalarm oldu, urap
eksik yanlarn onarmaya kalkmadm, seni eitemedim, ama yine de baz
eyler verdim sana, bunlarn bir gQn etkisini gsterip, seni kara dlerden
uyandracana umutluyum.
Kadn meydan okur gibi gld:
- Bu szler!
Marc kendinden emindi:
- Gerei anladn zaman bir gn dneceksin bana, sen yumuak, se
ven bir kadnsn, doruya uzun zaman gzlerini yumamazsn ... Hibir za
man sert davranmadm sana, inanlarna hep sayg gsterdim, bir lgnlk
nbeti geiriyorsun, madem baka trl iyilemene imkan yok, git lgn
lnn doya doya tadna var.
Kapnn nnden ekildi, Genevieve, on drt yln geirdii, akn en
tatl gnlerini yaad bu aile ocan nasl bir anda brakp gidecekti, du
raksar gibi oldu. Kocasnn son szleriyle yz daha bir acyla dolmu, o
dadan uup gitmiti sanki. Ama birden kararn verip, bouk bir sesle
haykrd:
- Elveda!
Louise, youn karanlklar iinde, acdan bitip tkenmiti, annesini b
rakmak istemedi, atld:
- Anneciim, anneciim, bizi byle brakp gidemezsin. Biz ki seni
seviyor, senin mutlu olman istiyoruz.
Kap birden kapand, hzl ayak seslerinin grltsne karan bouk,
uzak bir lktan baka ses yoktu:
264

- Elveda! Elveda!
Louise hkrklar iinde, yalpalaya yalpalaya babasnn kollarna atl
d, baba kz, snftaki bir srann Uzerine oturup birlikte aladlar. Ortalk
tamamen kararm, gecenin karanlk rts inmiti. Bu kara byk
salonu imdi yalnzca kesik hkrk sesleri dolduruyordu. Bo evden ge
ceye, byk bir sessizlik ve yalnzlk akyordu. Sevgili kadn, sevgili anne
gitmiti, evlerini yasa brmek iin, babann ve ocuun elinden anneyi
almlard. te gericilerin, yobazlarn uzun almalar rnn vermiti.
Onu gsz klmak, eserini ykmak iin Genevieve' i elinden almlard.
Byk ac ekiyor ve korkmadan doya doya alyordu, ssz evinin koyu
karanlklarnda kzyla birlikte byle hkra hkra aladn kimseler
grmyordu nasl olsa. Zavall baba, yreinin derinliklerinden gelen bir
baka buruk acy kzna sylemeden alyordu: Ya onu da elinden alrlar
sa bir gn?
Ayn akam Marc, kasabann yetikinlerine de ders vermek zorunda
olduundan snfn gaz lambalarn yakt, ierisi aydnland, kasabal sra
daki yerlerini ald. Eski rencilerinden bir ou, iiler, gen esnaflar bu
tarih, corafya, fizik, kimya, biyoloj i derslerini titizlikle izliyorlard.
Marc, retmen masasndaki yerini alp bir buuk saat kadar, ak, aydn
lk bir dille, dinin bulandrd bu insanlara bilimsel deerieri retmeye
alt. Dili konuuyordu ama yrei kan alyordu, evi bark yklm,
sevgili ei, kars gitmiti, artk yukardaki odalarna ktnda onu bir
daha bulamayacakt, bir zaman ona scak gelen odalar imdi souk bir
yzle karlayacakt baba kz. Kimse okuyamad yznde byk hznn,
ad bilinmeyen bir yiit gibi eserini tamamlamaya urayordu.
nc Kitap
1

Yargtay

almalarna

balamt.

David

ve

Marc,

bir

akam,

Lehmann ' larn karanlk, kk terzi evinde buluup bundan byle izleye
cekleri yolu kararlatrdlar. Gericilerin, karc evrelerin kkrtmalarna
meydan vermemek iin birbirleriyle grmeyeceklerdi. Davann yeniden
grlmesi kabul edileli beri Lehmann Jilesinin,
Simon ailesinin sevinci sonsuzdu. Yargtay drst bir soruturma yaparsa
Simon'un kurtuluu yzde yzd. Dava lkenin en byk yarglarnn e265

lindeydi, bu yksek yarglarn vicdanndan, aklndan phe eder grn

meden davann gidiini uyank bir gzle izlemek yeterdi. Ne var ki bu za
vall insanlarn sevincini glgeleyen bir haber vard. Simon'un salnn
iyi olmadn renmilerdi, gerek ortaya kmadan zindanda ryp
gitmesinden korkuyorlard. Yargtay, kesin bir karara vann adan kendisi
nin Fransa'ya getirilmemesinden yanayd, soruturma ise aylarca uzayabi
lirdi. David, imdiye dek olaanst bir gle direnen kardeinin, kendi
sini

umutsuzluun,

lmn

penesine

satmayacana

gveniyordu.

Simon 'u bilirdi, onunla ilgili genlik gnlerinin anlarn anlatp aileyi a
vutmaya alyordu. Evlerinin mutluluu konusunda Simon her zaman o
laanst bir g gstermi, ylmadan, usanmadan mcadele etmiti.
Prensip sahibiydi, salam bir bilinci, direnme gc vard. Marc ve David,
zafer kesinmi gibi davranp, bundan byle hibir phe, hi bir sabrszlk
gstermeden davay izlemeyi kararlatrarak birbirlerinden ayrldlar.
O gnden sonra Marc, daha bir gle kendini rencilerine verdi.

ektii aclar, karlat engeller abasn daha bir artt rm gibiydi, sa

bahtan akama dek, ylmadan, usanmadan, gelecein zgr kuan eit

meye, yetitirmeye urayordu. Derste, bir aabey gibi, btn bilgisini
onlarla blyor, bylece byk hznn, kanayan yreinin acsn u
nutmaya alyordu. Ama akamlar, bir zamanlar aknn doldurduu,
imdi bombo kalan evine dndnde, korkun ac yeniden yreine
rekleniyor, bu souk odalarda daha ne kadar byle yaayp yaayamaya
can soruyordu kendine. Louise okuldan dndnde acsn biraz dindi
rebiliyordu, ama akam olup, yemek masasna oturmak iin lambay yak
tklarnda odaya derin bir sessizlik kyor, baba kzn azn bak am
yordu. Kadnsz, annesiz bir evin ekilmez olduunu anlyorlard. Gnlk
olaylardan sz edip annenin yokluu dncesinden kendilerini kurtarma
ya alyorlard ama ne yapsalar, ne etseler sz hep gelip anneye dayan
yor, iskemlelerini birbirlerine yanatrp, yalnzlklarnda snmak istermi
gibi baba kz el ele tutuuyorlar, sonra Louise babasnn kucana oturup
bir kolunu boynuna doluyor ve btn bir akam alayarak geiriyorlard.
Bir lm sessizlii iindeydi ev, arne, hayat, , scakl, hereyi be
raberinde alp gtrmt sanki.
Btn bu clara rarien Marc, Genevieve' in eve dnmesi konusunda
hi bir giriimde bulunmad, karsnn stndeki kocalk haklarn kul lana
rak onu eve dnmeye zorlamad, bir rezillik kmasn istemiyordu, d-

266

mantarnn arzusu da bu deil miydi, rezil olup grevinden atlmasna u

ramyorlar myd, elbette onlarn tuzana dmeyecekti. te yandan a
kn gcne de gveniyordu, umudunu yitirmemiti. Genevieve sonunda
gerei anlayacak, yuvasna dnecekti. Kamnda kendinden bir ocuk ta
yordu, ocuk ikisinin de olduuna gre, doar domaz alp getirecekti
kocasna. Kilise yreinden kocasna kar akn skp alabilirdi, ama
annelik duygularn nasl ldrecekti, anne kocasndan uzak da kalsa o
cuundan ayrlamazd. Bir ay bylece beklmekle geti. Genevieve'in do
umu yaklamt. Marc bu dnceye, doumdan sonra karsnn eve d
necei dncesine kendini iyice altrmt, doumla ektikleri byk a
cnn sona ereceini sanyorlard. Kz Louise'i annesinden asla ayrma
m, perembe gn leden sonraki ve pazar tatil saatlerini annesinin
yannda geirmesi iin onu bayan Duparque ' n evine gnderiyordu.
Louise dnte ona annesini anlatyordu, zavall baba, kz anne sinin ya
nndan geldiinde onu kucana alp uzun uzun dinliyor, Genevieve ' le
ilgili sorular soruyor, hznn bir az olsun gidermeye alyordu.
- Anneni nasl buldun bugn bakalm yavrum? Glyor mu, memnun
grnyor mu? Seni sevip seninle oynad m?
- Hayr baba. .. Biliyorsun uzun zamandan beri glp akalamyor,
oynamyor benimle. Burdayken yine biraz neeliydi, ama bykannemler
de zgn buldum onu, hasta gibi bir hali var.
- Hasta m?
- Hayr, yle yataklk hasta demedim, tersine, yle bir yerde rahata
oturamyor bile, boyuna dolayor, elleri de atei varm gibi, alev alev
yanyor.
- Bugn ne yaptnz bakaym yavrum?
- Her pazar olduu gibi kiliseye, trene gittik. Sonra ikindi kahvalts
iin eve dndk. Evde tanmadm bir din adam vard, vahi vahi h ika
yeler anlatan bir misyoner.
Louise anlattka, Marc, ac ac, yalnzca onu dinlemekle yetiniyor,
kzn yannda annesini eletirmek istemiyordu, annenin bu konudaki sz
lerini dinlemeyeceksin, kiliseye gitmeyeceksin falan demiyordu.
- Benden sz etti mi sana yavrum?
- Hayr baba. . . Evde kimse senden sz etmiyor bana; sen de tembihlemitin ya, onlar sorarsa syle, yoksa benden sz etme demitin ya, bu
yzden ne ben konuuyorum seninle ilgili, ne onlar, sanki hi yokmusun
267

gibi.
- Sanrm bykanne sana kt davranm yor?
- Bytlkanne Duparque' n benimle hi ilgilendii yok, ytlzUme bile
bakmyor, canma minnet, baz.an beni azanlamaya kalktnda gzlerine
bakyorum da korkuyorum baya . . . Ama anneannem Berthereau, kimse
grmedii zamanlar bana kar ok nazik, eker veriyor, beni kucaklayp
barna basyor.
- Anneannen ha!
- Evet, hatta bir gn seni sevdiini de syledi bana. O evde senden sz
eden tek insan anneannem.
Marc, Louise' in imdiden hayatn aclarn duymamas iin hibir ey
sylemiyor, kzn dinlemekle yetiniyordu. Kocasnn ok sevdii, stne
titredii bayan Berthereau'nun anlayl, iyi bir insan olduunu her zaman
sezmiti zaten. Zavall kadn dul kalnca, sofu annesinin, kat yrekli ba
yan Duparque ' n dinsel kurallar altnda ezik bir hayat srdryordu. Bili
yordu Marc, o evde bayan Berthereau'nun kendisine dost bir insan oldu
unu. Ama korkun anne kznn gzn yle bir yldrmt ki kadncaz
azn ap konumaya cesaret edemiyordu.
- Anneanneni sev kzm, sylemiyor ama, tm bu olup bitenler bizler
kadar onu da UzUyor. Hele de anneni yavrum , ikimizin yerine de kucakla,
sen onu kucakladka okadka, ellerinde parmaklarnda biraz da benim
bulunduumu duyacaktr.
- Olur baba.
Akamlar, bazan ok ac, bazan da tatl uzayp gidiyordu byle. Pazar

gnleri Louise, annesiyle ilgili zc haberler getirdiinde zavall Marc,

karsnn son durumunu renmek iin perembe gnlerini iple ekiyordu,
zira Genevieve imdi sk sk sinir buhranlar geirmeye balamt. Kar
snn bunalmlar artmyordu Marc', zavall kadn bu hale getiren dinin
o sama ve ahlaksz alevleriydi . Perembe gnleri, Louise dndnde,
annesini gler yzl grdn, evdeki kediyi sorduunu renince y
rei rahatlyor, kzyla birlikte o da glmeye balyor ve yeniden, sevgili
kansnn doacak ocuuyla birlikte ona dnecei gnleri bekliyordu.
Genevieve gideli beri bayan Mazeline, Marc'n ve Louise' in en g
venilir, en yakn dostlar olmutu. Hemen her akam, okul daldktan
sonra Louise' in elinden tutup, kadnsz kalan bu evin kysna kesine bi
raz eki dzen vermeye alyordu. Marc ' n ve Mazeline'in retmen
268

evleri hemen hemen yan yanayd, aralarnda yalnzca bir avlu vard, arka
daki kk baheleri ise bir kapyla birbirine alyordu. Marc, eskiden
beri, bu iyi yrekli, alkan kza byk bir sevgi ve sayg duyard.
Genevieve gittikten sonra daha sk grmeye balamlard. Marc,
Mazeline'i Jonville'de tanmt, salam kafal, akll bir kadnd, renci
lerini her zaman, geree, akla sayg duyan, insanlar sevmesini bilen kim
seler olarak yetitirirdi. Kasabada, Maillebois'da ise bu saygs, sevgisi
daha bir artmt, Mazeline'in, gelecek kua kurtarmak iin alan,
kendi lklerini gerekletirmeye uraan bir retmen olduunu, yolunda
sabrla ilerlediini daha bir yakndan grmt, tam bir retmen, tam bir
eiticiydi. Mazeline'i tandka eski inancnda ne denli hakl olduunu i
yice anlyordu, kadn erkee yardmc olmad srece hibir ama gerek
leemezdi. Mutlu bir gelecek iin alan tek bir kiiyi bile grmek ne b
yk g veriyordu insana! Yuvasnn byk ykm iinde Mazeline tek
yakn, kvanl dost, avuntu ve umut kayna oldu.
Marc ' en ok memnun eden olaylardan biri de, kznn bayan
Rouzaire'in elinden kurtulmasyd, Mazeline'in geliiyle bi'likte Louise
de deimey.e balamt. Rouzaire'in zamannda byk znt duyuyordu
Marc. Kz okuldan alamyordu, te yandan onun ocuklar nasl dualarla,
kilise trenleriyle yetitirdiini de gryordu. Byle bir retmenle yan
yana almak ayrca gletiriyordu iini. Kendisi rencilerini yalnzca
bilimsel gereklerle yetitirmeye alrken, komu kzlar okulu, bilimsel
eitimi bir yana atp kzlar sa 'ya hazrlyordu. ki okul arasndaki bu e
liki ailelere yansyor, srekli kavgalar, anlamazlklar yaratyordu. Fransa
zaten bu yzden birbirine dman iki kampa ayrlm, hep bu toplumsal
yarann acsn ekiyordu. Erkek kardein kz kardele, kocann karsyla,
oulun ann eyle anlaamad, kelimelerin ayn anlam, ayn deeri tama
d bir evde mutluluk nasl kurulabilirdi? yi yrekli Salvan ve Le Brazer
kasabaya akl banda Mazeline'i getirmeye alrken, kzn yobaz bir
retmenin elinde grmenin strabn eken Marc ' memnun etmekle
kalmam, kendi arzularn, ilk retimi birletirme arzularn da gerek
letirmeye uramlard. Kadn ve erkek retmen eitimde yan yana y
rmeli, ayn inanlar blmeli, ayn gerekleri retmeliydiler. Zaten
Marc ' la Mazeline yan yana gelince kasabada ksa zamanda eitim aac
meyvelerini vermeye balamt. Gelecein kadnlar ve erkekleri, bug
nn kk kzlar, olanlar, tohumu birlikte atmaya koyulmulard bile.
269

lk

Bayan Mazeline'in Genevieve gittikten sonra gsterdii dosta yakn

ayrca duygulandrmt Marc'. Durmadan byk bir sevgiyle

Genevieve'den

sz ediyor,

onun

kusurlarn

balamaya

alyor,

Marc'dan, kanunlarn kendisine verdii kocalk haklarna dayanarak sakn

karsna kar sert bir koca, benci l bir efendi gibi davranmamasn istiyor
du. Marc ' n byle sabrla, inanla, saduyuyla bekleyiinde Mazeline'in
tlerinin pay bykt. Mazeline, Marc' avutmakla kalmyor, Louise'in
yreindeki anne zlemini de dindirmeye alyor, ona tam bir annelik
yapyordu. Bylece, baba, kzn, Genevieve gidli beri ac ektikleri yu
vay tatl dostluuyla, sevgisiyle dolduruyordu.
Bu gzel yaz gnlerinde, Marc ve Louise, her akam arkadaki kk
bahede bayan Mazeline'le oturup sohbet ediyorlard. Bahelerin arasn
daki ortak kapnn srglerini kaldrmlard. Bayan Mazeline kendi bah
esinden komu baheye geiyor, bir masada oturup konuuyorlard.
Marc' n bahesinde bir leyl!k kmesi vard, sanki bir orman kesinde,
bir mee aacnn altndalarm gibi, bu kmeye, akadan, orman adn
takmlard. Btn bir gn oturduktan sonra, tam akam olup tan yeri k
zarrken sohbet daha da tatllard.
Bir akam phesiz, kendisinin de byyp uzadn hesaba katm
olacak ki, Louise anszn bayan Mazeline'e sordu:
- Neden evlenmiyorsunuz retmenim?
retmen bir kahkaha att:
- Ah canm, yle bir baksana bana, bu kocaman burunla, bu ufak bo
yumla nasl koca bulaym.
Louise akn, retmenini alc gzle szmeye balad, nk hi de
irkin bulmuyordu onu, Haksz deildi kzcaz, irkin deildi retmeni.
Geri boyu biraz ksa, bumu irice, yz ablak, aln hafif dar doruydu,
elmack'kemikleri sivri ve krmzyd ama insana sevgiyle bakan son dere
ce gzel gzleri btn yilzllne tatl bir anlam kazandryordu.
Louise:

- ok gzelsiniz, erkek olsam sizinle evlenmek isterdim dedi.

Bu sz Marc' n ok houna gitmiti, ne var ki ayn szler bayan
Mazeline'e, gizli, huion dolu bir heyecan vermiti.
Bir an durakladktan sonra glerek cevaplad Loise' i:
- Demek ki erkeklerin zevki seninkine uymuyor. Yam yirmi,
yirmibe olsayd seve seve evlenirdim, ama beni isteyen kimseye rastla270

madm. Bugiln ise artk otuzalt yana geldim, evlilik iin ge bir ya.
Marc sordu:
- Neden ge olsun?

- Neden mi? Dedim ya evlilik iin ge bir ya . . . retmenlik yapan bir

kadn, yoksul bir aileden gelen dar gelirli bir ilkokul retmenini kim a

lr? Az kaz.anan, ok alan, yurdun izbe bir kesindeki bir retmenin

bu artlarn hangi koca kabul eder, hangi erkek onun peine taklp uzak
bir kyde, bir kasabada yaamaya yanar. Bir ilkokul retmeni, kendi

gibi birini, yoksulluu blen bir baka retmeni bulamazsa, o, evde

kalm demektir ... Benim durumum da ite bu, ama yine de mutluyum.
Daha da canlanarak devam etti:
- Biliyorum, evlilik ok nemli bir ihtiya, bir kadnn mutlaka evlen

mesi gerekir, e olmayan, anne olmayan bir kadn grevini yapmam, ya

amam demektir. Doann isteklerini yerine getirmeyen bir insan, sa

lam bir yapdan da yoksun demektir, mutsuz bir insan demektir. Kz

rencilerime verdiim derslerde bu nokta zerinde nemle durur, bir giln

mutlaka evlenmeleri, ocuk dourmalar gerektiini tekrarlarm hep . . . Ne

var ki u ya da bu nedenle, bir kadn unutulmu, evlenememise, kendine

mutluluk verebilecek baka bir megale bulmaldr. Ben de kendimi g
revime verdim, durumumdan pek yakndm da yok, her giln, sabah ak
am bir yn ocukla har neirim, yine de anne saylrm. Yalnz dei
lim, koca bir aileyim.
Glyordu, gelecek neslin btn sorumluluu omuzlarndaym gibi

alan bu yalnz, evde kalm kz, byk abasndan sade bir dille sz e
diyordu.

Marc hak verdi:

- Evet, hayat kolay deil bizler iin, ve ona kar direnmeyi bilmek ge

rek, ykmlar ancak byle gsleyebiliriz.

Batan gnein kzl klaryla doldurduu bu kilk bahede, Marc ve

bayan Mazeline, akamlar okluk Genevieve'den sz ederek geiriyor

lard. Hele de perembe gnleri len sonralarn annesinin yannda gei
ren Louise, bayan Duparque' lardan dndnde, konumalar hep
Genevieve' in evresinde dolard. Louise bir gn ok heyecanl, telal

geldi: O gn annesi, Kapsenler Kilisesindeki, Hazret Saint-Antoine de

Padoue onuruna yaplan bir trene alp gtrm, ama tren srasnda

baylmt; bumu karnndayd stelik, durumu endie vericiydi.

271

Marc, umutsuz, zgn bir sesle:

- "Sonunda ldrecekler karm" dedi.
Bayan Mazeline zgn kocay avutmak istedi:
- Hayr, hayr, korkmayn bay Froment, Genevieve salkl, salam bir

kadndr, hastalk bedeninde deil, kafasnda. Greceksiniz dostum, bir

gn akl yrekle birleip hastal yenecek . . . Ne yapsn kadncaz, ald

dini eitimin, dini retimin acsn ekiyor, manastrda yetimesinin sonu

cu btn bunlar, kadn kleletiren bu manastrlar, bu softa yataklar ka
panmadka ne kadn kurtulur, ne de mutsuzluklar son bulur, Genevieve'i

sulayamayz, btn bu olup bitenlerin gerek sulusu yobaz eitim. Ka

rnz Kilisenin el koyduu, dehet sald, alklatrd atalarnn hatala

rn dyor.
Marc zntsnden, kznn varln unutup yaknmaya balad:

- Ah ! Her ikimizin de mutluluu iin, keke hi evlenmeseydik ok

daha iyi olurdu. Ne o bana e olabildi, ne ben ona bir koca.

Mazeline sordu:
- Kiminle evlenecektiniz sanki, burjuva ailelerinde dini eitimle yeti
meyen, yalan ve yanlglarla beyni ykanmayan bir kz bulabileceinizi mi
sanyordunuz? unu iyi bilin ki dostum, sizin aradnz, gelecein iisi,
aydn kadn henz yok, onu yarabnak gerek. Evet, sada, solda, tektk a
radnz gibi birka kz grebilirsiniz, ama onlar da soyaekimin, yoz bir
eitimin etkilerini tayorlar, henz kiilikten yoksunlar.
Sonra o tatl ve kararl haliyle glmsedi.
- Biliyor musunuz, ite ben de byle kadnlar; saplantlar, dogmalardan

kurtulmu kocalar iin, geree ve adalete susam kadnlar yetitirmeye,

senin okuttuun kk delikanllarn yarnki elerini hazrlamaya ura
yorum. . . Size gelince, dnyaya erken amsnz gzlerinizi, ite btn so
run bu dostum.
ki ilkokul rebneni, gelecein bu sade iileri, kulaklarn dikip ses
siz sessiz kendilerini dinleyen on yandaki kz bir an iin unuttular.

Marc, bir tr duygusal lllkle, imdiye dek kzna byle eylerden sz

ebnemiti. Kzna verdii tlere rnek; iyi, iten ve drst bir insan ol

makla yetiniyordu, zaten Louise de taparcasna seviyordu babasn. Ne var

ki, Louise bymt, birok eyi kendiliinden deerlendiriyordu artk,
babasyla rebneninin konumalar arasna girmeye henz cesaret ede

miyordu ama, o da btn ocuklar gibi, anlamaz grnrken bu konuma272

dan kendisine gerekenleri kapyordu. Gecenin karanlnda dudaklar hafif

kprdar gibiydi, az durgun, kapalyd ama sanki kendi kendine bir eyler

syleniyor, annesinden baka, dnyada en ok sevdii bu iki insann d

ncelerini kk kafasna yerletiriyordu. Bir gn, babas ve retmeni
yine byle konuurken, derin bir dnceden uyanr gibi, btn sylenen
leri ok iyi anladn gsteren bir cmle karverdi:

- Ben ilerde babam gibi biriyle evleneceim, babam gibi bir erkekle
evlenirsem birbirimizi anlar, anlaabiliriz. Evet, ikimiz de ayn ekilde d
nrsek iler pek gzel yoluna girer.

Genevieve sorununun bu biimde bir zme balanmas bayan

Mazeline'in pek houna gitmiti. Ama Marc duygulanmt bu szlerden,

kznn kk kafasnda, kendi salam ve aydnlk aklnn, gerek tutkusu
nun yava yava uyanmaya baladn gryordu. phesiz henz bir o

cuktu Louise, yllar sonra nasl bir kadn olaca imdiden pek kestirile
mezdi, ama yine de, yanlglardan uzak, zgr bir akln ilk klar, ilk be
lirtileri vard onda. Henz ocuk olan kznda, gelecein byk yardmc
s, dalan yuvann yapcsn gryormu gibi, ylesine tatl buldu szle

rini. Yuvadan kaan anne kuu yuvaya o mu dndrecekti, kopan sevgi

balarn yeniden o mu dmleyecekti?
Louise'in, Capucins Alanndaki kk evden getirdii haberler gn
getike daha da ktlemeye balad. Doum yaklatka Genevieve da

ha bir zlyor, daha bir hrnlayor, bu hrnln, salarn okamak

isteyen kznn ellerini itmeye kadar vardryordu. Yeniden baylmaya
balamt. Baz uyuturucu ilalar kullanp da, bunlarn etkisizliini g
rp, kendi kendine iki katn imeye kalkan, yava yava kendini zehirle

yen hastalar gibiydi, gittike oalan bir dini kntnn, gizemli rpn
larn kollarna atlyordu. Yine, tatl bir yaz akam iekli kk bahede
otururlarken, Louise'nin getirdii haberler bayan Mazeline' i ok telii
landrmt, Marc'a bir neride bulundu:
- Karnzla gidip bir grsem mi dostum? Beni severdi bir zamanlar,

kendisiyle konusam belki szlerimi dinler.

- Ne diyeceksiniz ona?
- Ne mi diyeceim? Aslnda kendisinin sizi sevdiini ama bunun farkna varamadn, btn bu aclarn bir yanl anlama sonucu ortaya kt
n, tamaktan vicdan azab duyduu sevgili yavrusunu kollarna alp e
vine dndnde btn bu straplarn son bulacan, bir kadnn yerinin
273

her 7.aJl'lan kocasnn yan olduunu syleyeceim.

Mazeline'in szleri ok duygulandrd Marc', gzleri buuland.
Marc'dan nce, Louise atlp araya girdi:
- Ah, hayr, hayr retmenim, sakn annemin yanna gitmeyin.
- Neden gitmeyeyim canm?
Louise kzard, Capucins Alanndaki kk evde retmeninden kinci,
ve ktll bir dille sz edildiini nasl syleyebilirdi. Bayan Mazeline, bir
retmen olarak, saldrnn her tllrlsiln grd iin, rencisinin sy
leyemediini anlamakta glk ekmedi:
- Annen beni sevmiyor mu artk? Beni ask bir yzle karlamasndan
m korkuyorsun?
- Ah, hayr, annemin bir ey syledii yok, tekiler ...
Marc heyecann yenip kendini toparlamt:
- ocuun hakk var, iyilik etmek isterken ktlk bulursunuz sonra,
oraya gitmeniz hibir ie yaramaz. Gsterdiiniz yaknla ok teekkr
ederim, ne iyi bir yreiniz olduunu biliyorum.
Sonra uzun bir sessizlik balad. Baklarnda gkyilz, dmdz ve
masmavi uzanyor, bu sonsuz mavilikten, gnein krmzya boyad yo
un, ferahlatc mavi klar iniyordu. Kk bahedeki ieklerin kokular
yaylyordu. Gzel bir gn sona ererken, hznn durgunlatrd U insan,
evlerine dalncaya kadar bir daha konumadlar.
insan hzOn ve yalnzlklarn kk bahede blrken kasabal
durdu mu? Syleyeceini syledi. Genevieve' in evden ayrlnn daha
sekizinci gnnde kasabada iki retmenin, korkusuzca, utanmadan, her
kesin gz nnde nasl rezilce sevitikleri dillere destan oldu. ki de bir
snfndan svp buluuyorlar, hele de akamlar, btn komu pencere
lerin nnde, erkekler okulunun kk bahesinde saatlerce ba baa veri
yorlard; iin en iren yan, onlar seviirken zavall ocuk da orada bulu
nuyor, pis arzularna tanklk ediyordu. Bu olayla ilgili nice ayrntlar do
lanyordu ortalkta. Cumhuriyet Alanndan gelip geenler nasl gltk
lerini gzleriyle grm, syledikleri ak sak, hayasz arklar kulakla
ryla duymulard. Bir de efsane uydurulmutu; szde Genevieve bu iki in
sann, eitsin diye ellerine teslim edilen kz ocuklarna edepsiz eyler
reten Mazeline olacak kadnla kocasnn rezil ilikisine artk dayanama
m, evini terketmiti. Bu iki hayasz talayp, hem iren ilikilerine alet
ettikleri Louise'i, hem kendi ocuklarn Allahszlardan kurtarmalydlar.
274

Bu dedikodulardan bazlar Marc ' n kulana kadar geldi, omuzlarn

silkmekle yetindi. Kayna belliydi bu szlerin, papazlarla yapt grtlak

grtlaa mcadelenin bir sonucuydu. Genevieve gidince hilmiln, acsn

yreine gmm, papazlarn eline hibir koz vermemiti. Yobazlar, ka
rsn elinden almakla umduklarna kavuamaynca imdi bu sylentiyi

yayyorlard. Grevinden attrmalar iin karsn almalar yetmemiti, o

halde nasl rezil edeceklerdi retmeni, iren bir dedikodu uyduracaklar,

Tanrnn gnl ho olsun diye yalanlarla cumhuriyeti eitimi karalaya
caklar, lekeleyeceklerdi. Simon davasnn yeniden grlmesi ortaya kar

kmaz kutsal Crabot, Valmarie'deki hcresine kapanr olmu ama elbette

bo durmamt, papazlar kasabay alkalamaya devam ediyor, sk sk

cbbelerini yeldire yeldire Valmarie yolunda gidip gidip geliyorlard.

Kentte, kasabada, kyde, manastr kelerinde, gnah karma hcrelerin

de papazlar sofu kadnlarn kulana fsldayp duruyordu. Btn ailelere,
iisine, kylsne, yoksuluna, orta hallisine, memuruna, esnafna, sa'nn
sevimeye kapal dininin yakp tututurduu evde kalm kzlara bu sy
lentiler, ite hep manastrn karanlk kelerinden yaylyordu. Marc' tek

kzdran ey, bu szlerin Genevieve' in de kulana fsldanmas ihtima

liydi. Bunlar duyan Genevieve, bsbtn fkelenecek, evine bir daha

dnmeyecekti.
Bir ay daha geti, bylece, doum iyice yaklat . Gnleri sayp duran
Marc, hibir haber alamayna ap dururken, bir perembe sabah, ha
nmlarn hizmetisi Pelagie eve geldi, ksa ve duru bir sesle o gn leden
sonra Louise'in eve gelmemesini syledi. Marc Genevieve' in durumunu
renmek, aklayc bir bilgi almak iin ardndan kotuunda, kadn,

Genevieve'in pazartesi gn doum yaptn, hasta olduunu sylemekle

yetindi. Bayan Duparque'dan azn amama buyruu ald halde konu

tuuna can sklmt, baka bir ey sylemeden ekip gitti. Marc bir baba
olarak, sanki hi yokmu gibi hesaba kat lmamasna, karsnn doumuna
arlmamasna fena halde ierlemiti. Bir ocuu oluyordu ve kimse ge

lip sylemiyordu kendisine. Bu kadarna da dayanamazd, tepesi att, ap

kasn kapt gibi frlad ve soluu anneannenin yannda ald.

Pelagie, kapy ap Marc' grdnde hayretten soluu kesilecekti,

adamn kstahlna ap kalmt, Marc bir el hareketiyle onu ittii gibi,

tek bir kelime sylemeden salona girdi. Bayan Duparque pencerenin

nndeydi. Biraz arkada kaynanas Berthereau ise ar ar nak iliyordu.
275

Alandan gelen solgun bir kla aydnlanan bu sessiz kUk salon her

za

manki gibi nem ve kf kokuyordu. Korkun byUkanne , Marc' grnce,

birden ayaa kalkp sert bir sesle bard:

- Nas l ! Ne iiniz var hurda baym ... Ne..istiyorsunuz? Neden geldiniz?

ok hakl bir konuda fkelenip buraya komu, ama bu tr hoyrata

bir k-lama nnde birden kzgnl dinmiti, sakin bir sesle cevaplad:
- ocuumu grmeye geldim. . . Neden doum haberi verilmedi bana?

vat kadn, ayakta, sert, bir an durdu, fkeyle, yaln bir davran ya

pp kndini kllUk bir d uruma drebileceini anlamt:

- Size haber veremezdim ... Bu istein Genevieve'den gelmesini bekli-

yordum.

- stemedi mi yani?
- Hayr.

Birden anlar gibi olmutu, Kilise Genevieve' in kadnlk duygularn

ldrmekle kalmam, annelik duygularn da ortadan kaldrmak istemiti.

Genevieve' in doumdan nce evine dneceini sanyordu, demek bir su

iler gibi, bir gnah iler gibi sessiz soluksuz bir kede dourmutu o

cuu.

Sordu:

- Olan m? Nerede, ocuumu grmek, sevmek istiyorum.

- Burda deil.

- Nasl hurda deil?

- Dn kutsand, kendisine ermi Clement'n ad verildi, st annesinin

yanna gnderildi sonra.

Marc acyla haykrd:

- Bu yaptnz bir cinayet! Babasna sormadan nasl kutsayabilirsiniz

ocuu,

nasl

adam

karr

gibi

karp

bakasna

verebilirsiniz. . .

Louise'imizi ylesine byUk, annece bir sevgiyle emziren Genevieve k

Uk Clement' n emziremez miydi sanki?

Bayan Duparque, yllardan beri kin besledii adamn byle ac ek

mesinden honut, homurdanan bir sesle cevaplad:

- Katolik bir annenin hakkdr bu, elbette ocuunun kutsanmasn is

teyecektir, hele de. ocuk dinsiz bir babann ocuuysa, gelecei tehlikeye
dmse. ocuun burada, evde bakmna gelince, neye yarard sanki bu,

ne ocuun, ne bakasnn hayrna olurdu byle bir ey.

Marc ' n dnd doru kmt, ocuk bir iblisin ocuu deil

276

miydi, Genevieve sanki bir eytan dourmutu, bu yzden de hemen kut

sanp, byk ykmlardan kurtarmak iin evden uzaklatrlmt. Daha

sonra ocuk alnp Tanrya adanacak, Tanrsal fke dinsin diye papaz
yaplacak, Capucins Alanndaki sofu ev utantan kurtulacak, dinsiz baba

kucaklayp onu kirletmeyecek, zellikle anne, gzlerinin nndeki ocua

baktka iblis yavrusunu dourmak gibi bir vicdan azab duymlktan kur
tulmu olacakt.

Marc kendini tutup, sakin bir sesle:

- "Genevieve' i grmek istiyorum" dedi.

Bayan Duparque kararl bir sesle cevaplad:

- Gremezsiniz.

Marc tekrarlad:

- Genevieve' i grmek istiyorum. Nerde? Yukardaki odasnda m? Gi

der bulurum imdi onu.

Tam kapya doru yilrilrken byilkanne nne durdu:

- Gremezsiniz onu, olamaz. . . Onu ldrmeye niyetiniz yoktur inal

lah, kahrolmas iin sizi grmesi yeter. Dourtl.$rasnda az kalsn lyor

du. ki gnden beri yOzil sapsar, azn ap tek kelime syleyemiyor, en

kilk bir olayla lgna dnyor, ocuu da grmesin diye uzaklatrmak

zorunda kaldk .. Ah, ah, eserinizle ne kadar ilnseniz azdr, kirlettiiniz

.

eyler yznden bamza ta yayor.

Marc daha fazla dayanamad, azna gelenleri syleyip fkesini dkt:

- Tanr, Tanr diye ortala dehet saan canavar kadn, bUtiln soyuna

sopuna lanet tadn . . . Btiln bu ektiklerimiz sizin yOzilnilzden, yava ya

va ikenceler iinde bizleri ldrmek iin yapmadn brakmadn. So

yunun sopunun kann kuruttun, insanlklarn yok etmek iin elinden ge

leni ardna koymadn. Dul kaldktan sonra zavall kznn hayatn bir zin

dana evirip en kk bir sz hakkn bile elinden aldn, azna kilit vur
dun. Kocasndan ve ocuundan ettiin torunun yukarda lyorsa bu da

senin eserin, bu cinayetin tek sulusu

ensin ...

Ah zavall Genevieve' im,

nice yalanlar, nice samasapan telkinlerle doldurdular kafan, elimden

aldlar seni ! Sen ta yrekli kadn, karmn kafasn dininle, yobaz dn

celerinle doldurup allak bullak ettin, ne annelik braktn, ne kadnlk b

raktn Genevieve' imde. Kocas iblis deil mi, kocasn bir daha grrse

cehennemlik olur karm, ya ocuu, ocuu da bir gnah Uriln, onu em

zirirse lanetlenir annesi . . . imdi kulak ver bana! Bu samalklarnz byle

277

srp gidecek mi sanyorsunuz. Hayat her eyi rtr sonunda, her doan
gn koyu karanlklar, btn kara dnceleri silkeler atar. Yitireceksiniz
sonunda, bunu ok iyi biliyorum ve tiksinmekten ok, acyorum size y
reksiz, kafasz zavall ihtiyar.
Bayan Duparque, szn hi kesmeden, ba yukarda, pek ciddi bir
tavrla dinledikten sonra konumaya balad:
- Bitti mi? Saygsz olduunuzu bilmez deilim. Allaha inanmayan bi
rinden, bir kadnn aarm salarna sayg gstermesi elbette beklene
mez ... Ne kadar yanldnz, Genevieve' i buraya benim kapatmadm
anlamanz iin yolunuzdan ekil iyorum . . . Hadi kn yanna, cann aln o
nun, gidin de yeniden korkun bir kntye dsn, ona bir ey olursa
bunun tek sorumlusu siz olacaksnz.
Gerekten de kapnn nnden ekilip pencerenin yanndaki koltuuna
oturdu, hibir ey olmam gibi, soukkanl, rgsne devam etti.
Marc, ne yapacan b ilmeksizin, bir an kprdamadan durdu. Byle bir
anda Genevieve' i grmesi, onunla konumas, onu kazanmas mmkn
myd? Byle bir abann pek -yarar salamayacan sezdi, yarar bir ya
na, sonu tehlikeli olabilirdi. Yava yava, tek szck sylemeden, allaha
smarladk falan demeden kapya yneldi, sonra aklna baka bir ey geldi,
dnd:
- Madem kk Clement burada deil, nerede olduunu syleyin bana,
st annenin adresini verin.
Bayan Duparque, parmaklar rg ilerinde, ban kaldrp tek bir
szck bile sylemedi, hi oral olmadan rgsne devam etti.
- St annenin adresini vermek istemiyor musunuz bana?
Bykanne, bir sre"daha sustuktan sonra cevaplad:
- Size verecek adresim yok. Madem niyetiniz zavall kz ldilnnek,
yukar kp isteyin adresi.
Marc ' n tepesi yeniden att, hzla korkun bykannenin yanna yak
lap yzne haykrd:
- Hemen st annenin adresini verin bana!
Bayan Duparque, suskun, dik dik bakp duruyordu. Bayan Berthe
reau 'yu gznn nnde olup bitenler allak bullak etmiti, sonunda daya
. namayp araya girdi. Kavgann balangcnda, srarla, ban naktan kal
drmamt, annesini kzdrmaktan korkuyordu. Ama Marc, bayan
Duparque'a barrken, bu sofu, ssz evde kendi kzna nasl zorbaca dav278

randn, dul kalan kznn azna kilit vurduunu hatrlatrken, kaynanas

son derece heyecanlanp, yllardr tuttuu gzyalarn birden salvermiti.
B ir an ekingenliini yenip, nice yllar susan kadn, sonunda konumaya
balad. ocuu elinden alnan, aclarla kvrandrlan babaya, annesi ad
resi vermemekte direnince artk dayanamayp haykrmaya balad:
- St anne Valmarie yaknlarndaki Dherbecourt'da oturan Delorme
adl bir kadn.
Elli yan gemi kzna hala kk, yaramaz bir ocuk gzyle bakan
bayan Duparque bu kstahlk karsnda ileden km, birden ayaa fr
lamt:
- Konumak iin kimden izin aldn kzm? ... Zavall gemiine yeniden
dnmek mi istiyorsun yoksa? Yaptn dinsiz bir evliliin gnahlarn
demek iin yllarca duyduun pimanlklar yetmedi mi yoksa? Dikkatli ol,

gnahn demi deilsin, gryorum henilz akln bana gelmemi . . Ne

.

den benden izinsiz konuuyorsun?

Bayan Berthereau, yrei sevgi ve acmayla dolu, bir an kendini tuttu,
sonra cevaplad:
- Yreim kan alad iin, bu hakszla dayanamadm iin konu
tum. Marc'dan st annenin oturduu yeri saklama hakkmz yok ... Evet,
evet, bu yaptmz irkin bir ey!
Bykanne , korkun bir sesle haykrd:
- Sus!
- Evet, yaptmz iren bir ey, nce karsn kocasndan ayrdk,
imdi de ocuu babasndan ayrmaya kalkyoruz. Beni can gibi seven
zavall kocam, sa olsa byle bir eyi asla kabul etmezdi.
- Sus! sus diyorum sana!
Yetmi yandaki yal kadn, bykanne, yle bir haykrmt ki,
salar aarm kz bayan Berthereau birden korkuya kaplp sesini kesti
ve ban naka edi. Hem titriyor, hem alyordu, yal yanaklarndan,
yllardr iine aktt gzyalar usul usul szlyordu. Youn bir sessiz
lik kt ortaya.
imdiye dek iyi bir insan olduunu sanmad kaynanasnn sonunda
dayanamayp hakszla bakaldr alabildiine duygulandrd M arc'.
On yl akn bir zamandan beri bir annenin zulm altnda ezilen zavall
dul

kadna

byk

bir sevgi

duymaya balad.

Zavall

kadn

kz

Genevieve' i savunamam, kzn ve damadn, bykannenin kara fkesi

279

karsnda yalnz brakmt ama onun da ac ektii grtllUyordu, u an

dktUU gzyalarna bakp kaynanasn balad Marc.
Bayan Duparque istifini bozmadan konumaya balad:
- Grtyorsunuz baym, hereyi altst etmeye, rezil etmeye burada bu

lunmanz bile yetiyor; dokunduunuz eyi kryorsunuz, soluunuz oda

mzn havasn kirletti. imdiye dek hibir zaman bana kar gelmeyen k

zm, siz evimize admnz atar atmaz dik bal, sz dinlemez bir insan o
lup kt. Hadi gidin kendi kirli ilerinizle uran, dUrtlst insanlar kendi
haline brakp, zindanda ryecek kirli Yahudinizi kurtannaya uran.

Evet, bir daha tekrarlayaym size, kirli Yahudinizi zindandan kurtarama

yacaksnz. Tanr kutsal hizmetilerini kirletmenize izin venneyecek.
Marc, duyduu bilyUk tke ve heyecana ramen gUIUmsemekten ken
dini alamad:
- Hah, ite sonunda baklay aznzdan kardnz, bUtUn cilnzUn,
kzgnlnzn temelinde Simon olay yatyor deil mi? kencelerle, ac
larla mahfetmek istediiniz aslnda, Simon'un bir savunucusu, adaleti ye
rine getinneye alan insan . . . unu iyi bilin, gerek, adalet, er ge varl
n koyacak ortaya, Simon zindandan kacak bir giln, susuzluu ispat
lanacak, gerek sulular, yalanclar, karanlkta a:lanlar, alardr ortal

a dehet saanlar, insanlar

tepetaklak yuvarlanacaklar.

zehirleyenler

tapnaklaryla

birlikte

Sonra, sessiz sessiz ac eken bayan Berthereau'ya dnp tatl bir sesle
ekledi:
- Genevieve' i bekliyorum, sizi anlayabilecek duruma geldiinde ken

disini beklediimi syleyin ona. Aradan yllar da gese yine bana dnecek
biliyorum . . . ektiim acnn bir nemi yok, kii hakl kmak , mutlu ol
mak iin ac ekmek zorunda.

Bir yandan, yrei daha bir .yaral, daha bir ac dolu, ama bir yandan
da cesareti ykselmi bir durumda; hUzUnl, kUUk evden kt. Bayan
Duparque, hi bitmeyen rgUsUnU yeniden eline almt, ve yandaki kili

senin dondurduu kUUk ev yeniden o souk ve karanlk havasna brn

d.

Bir ay geti. Marc Genevieve' in yava yava, eski salna kavutu

unu rendi. Bir pazar, Pelagie Louise ' i annaya geldi ve Marc kzn

dan annesinin, aadaki kk salona yemee inebilecek kadar ayakta

dolaabildiini rendi. Ne var ki kars daha ok zayflam, hayata kar
280

daha bir ksknlemiti. Marc yeniden umutlanmaya balad. Capucins

Alanndaki kk evin ne kadar ackl bir yer olduunu anlar anlamaz e

vine dnecekti kars. phesiz uzun uzun dnmt kars, hzn eken

yrei gereklere uyanmaya balam olmalyd. Genevieve ' in dneceini

umuyor, onun dnn geciktirebilecek en kk bir olaydan bile titizlik

le kanyordu.

Ama haftalar geiyor, Marc' n umutlar yeniden krlyor

du, karsn ondan ayran eller, phesiz kapy bacay sk sk kapyordu.

Aka ve geree gvenini yitirmemiti henz, yine de yrei aclar i

inde

yeniden kvranmaya balad. Bu umutsuz gnlerinde hznn,

Valmarie yaknndaki st ve kavak aalaryla kapl kk kye gidip

olunu kucaklayarak avutmaya alyordu. Kyde, olunun beiinin ya

nnda, belki karsna da rastlamak umuduyla, tam bir saat, mutlu anlar ya

yordu. Genevieve' in sk sk ocuu grmek istedii syleniyordu, st

annesi yalnzca haftada bir gun annesinin yanna gtryordu bebei.

Marc gnlerini bekleyi iinde geirdi. Yargtay bir yldr Simon da

vasnn soruturmasyla urat halde kesin kararn hala verememiti.

Kara gler bu soruturmay ksteklemek iin ellerinden geleni yapyor

lar, Yargtayn nne trl engeller karyorlard. Bir zaman nice sevin

mi olan Lehmann '!ar soruturmann uzayp durmas zerine yeniden u

mutsuzlua kapldlar. Simon'dan gelen mektuplar ok ktyd, direnme

gc gittike krlyordu. Yargtay Simon'un kesin bir karardan nce

Fransa'ya getirilmesini gereksiz grmt, dnmeye dnecekti, ama hangi

durumda dnecekti, ektii byk aclar sonunda tamamyla yeyip bitir

meyecek miydi onu? Kardeinin gcne hayli gvenen David bile kork

maya balamt. David ve Marc' n yreini kemiren bu skc uzun bek

leyi btn kasabay etki liyor, btn toplumsal hayat bu davann acsn

ekiyordu. Rahip Phillibin' in odasnda bulunan yaz rneinin yrtk k

esi Simon dmanlarn korkutmuyordu artk. Aratrmann uzamas, so

ruturmann gizlilii yine yalanlar dourmu, retmen dmanlar yeni

den azmlard. "Petit Beaumontais" gazetesi yalanlarn, iren saldrla

rn arttrmt, Hazret Saint Antoine de Padoue onuruna yaplan bir tren

de rahip Theodore krsye kp Tanrnn lanetli Judas soyuna yldrmlar

yadraca gnn yakn olduunu sylemiti. Hristiyan Kardeler Okulu

mdr rahip Fulgence, Tanr kesilmiesine, ardnda kilise arabasn e

ken bir at gibi koturup duruyordu sokaklarda. Gorgias'a gelince, papazlar

genellikle manastra kapatp dar brakmyorlard. En gvenilir yol, rahip
281

Phillibin gibi onun da emekliye ayrlmas, ortalktan kaybolmasyd ama

imdilik buna cesaret edemiyorlard. Gel gr ki Gorgias manastrda rahat

deildi, frsat bulduka manastrdan frlayp, kendi esenliini Tanrnn e
senliine balayan ermi tavrlaryla grenleri artmay pek seviyordu.

ki defa snfnn baarsz rencilerine yumruk sallayarak kasabada reza

let kard. Hayli sofu bir insan olan belediye bakan bile bu acayip vahi
din adamndan rkyordu, dinin karn
dnerek Gorgias' n
densizliklerine karmak zorunda kald, rahibin sert tutumu, Darras'nn
birka oyla aznlkta bulunduu Belediye Meclisinde eletirildi. Ne var ki

eletiri Darras'dan gelmiyordu, bir daha belediye bakan olmamak korku

suyla adamn az torba gibi bzlmt, keiler ve papazlarn kasabada

yeniden glenmesi onu bsbtn rkek bir insan haline getirmiti.

Haberler gittike ktleiyor, Marc umudunu yitirmemeye urayor

du. Yardmcs M ignot imdi artk onu daha ok destekliyor, mcadele

sinde elinden geldiince yardmc oluyordu. nce bakldran delikanl,

ustasnn byk abasyla doru yolunu bulmutu. Mignot bir hareketiyle
.balln bir kez daha ispatlad. Kimse, bir zamanlarn Mignot'sunun
bylesine yiitleeceini aklndan geiremezdi. Simon olaynda su orta

durumuna dmekten ekinip, pek ardan almt. nceleri yalnzca

mesleinde ilerlemeyi dnen biriydi, ne iyiydi, ne kt, olaylar ve insan

lara gre iyi de olabilirdi, kt de. Ve Marc ' la karlam, bu iyi niyetli,

akll, glll retmen ona, iyiyi, doruyu, gerei retmiti, akl Urnllnll
devirmiti sonunda. Orta halli, sade insanlardan yiit yaratmak iin yiit
e

davranmak,

yiitliin

rneini

gstermek

yetiyordu.

ki

yldr,

Mignot'yu retmen yardmclndan retmenlie atamak, komu kllllk

bir kye gndermek istemiler ama o, Marc'n yannda kalmak, ona yar
dmc olmak iin bu grevi kabul etmemiti. retmeniyle birlikte savaa

cak, onunla birlikte yenecek, onunla birlikte yenilecekti. imdi artk ev

lenmeyi bile dllnmyor, bu iin zaman geti, rencilerim bana yeter,

kalabalk bir aile iindeyim, diyordu. Onu kardee barna basan ev

yetmiyor muydu zaten? Yemeklerini Marc' larda yiyordu ya ... Bu aile o

canda bulduu itenlik yetimez miydi? Genevieve ile Marc ' n arasnn

almasnn kadnn evden ayrlnn, bu Uzllc olaylarn acsn M ignot

da ekiyordu. Kadnsz evin skntlarn kendi varlyla ayrca oalt

mamak iin yemeklerini kllllk bir a evinde yemek zorunda kalm, ama
te yandan, retmenine kar sevgisi, saygs bir kat daha artmt, elin282

den geldiince, etin artlar iinde yaayan ustasnn acsn d indinneye

urayordu. Her akam yemeinden sonra Marc ' n yanna gitmiyorsa bu
nun tek nedeni baba kz ba baa brakmakt . Ustasyla daha ok ilgilenip
karde ellerle yarasn sarmasna zaman brakmak iin bayan Maze l ine'e
de uramaz olmutu. Ustas n n umutlarn yitirip somurttu unu grd
zamanlar, onu yeniden neelendirecek, yzn gldrecek bir yol bulmu
tu. lk Simon davasndaki tanklnda gsterdii kaytszlktan yaknyor,
kendini suluyor, davaya yeniden bakldnda gerei haykrarak vicda
nn rahatlatacan sylyordu. S imon ' un susuzluuna artk inanmt,
anlarn aydnlatan k onun susuzluunu dalga dalga gzlerinin nne
tayordu.
Yargtay sorutunnasnn ar i lerlemesi retmen dmanlarnn cesa
retini arttnnt, cumhuriyeti retmene alabildiine amurlar atyorlar
d, papaz tayfas, cumhuriyeti okulun bir gn dinsiz retmenin bana
yklacan, sava Hristiyan Kardeler Okulunun kazanacan haykr
yordu. Bu telan kayna belliydi, Kilise korkmaya balamt, retim
hakknn, gelecek kuaklar zehirlemek, uyutmak hakknn elinden aln
masndan korkuyordu.
Bir sabah kasaba bir dedikoduyla sallanmaya balad. retmen
M azeline' le M arc, bir yatakta koyun koyuna baslmlard, hem de bu i
ren ii Louise'in odasnn yanndaki odada yapyorlard ve de kzn kaps
ardna kadar akt. En sofu beyinlerin uydurduu en ince ayrntlar ekle
niyordu ayrca. Ne var ki bu yatak yks havada kalyordu, bir tank bu

lunamyordu. Sylentiler gittike korkunlam, laflar birbirini tutmad

ndan tehlikeli bir durum almaya balamt. M ignot. telaland ve duy
duklarn Marc'a aklamak zorunda kald, ve Marc bunu omuz silkip
sessizlikle geitiremedi. Bir gn uzun uzun dnd, kendiyle mcadele
etti, ve yrei kanaya kanaya, akam vakti kararn verdi. Tan yeri kzarr
ken, gn sonlarnda mutlu bir saat geirdii kk baheye vard.
Mazeline bahedeydi, leylaklarn altnda oturuyordu, dalgn ve zgn bir
hali vard . Marc bir sandalye a l p karsna oturdu, birka saniye sessizce
baktktan sonra konumaya balad:
- ok zgnm meslekdam, Louise gelmeden iimi dkp rahatla
yaym... Byle her gn birbirimizi gremeyiz, hatta aramzdaki i likilerin
hepten kesilmesi ok daha iyi olur ... Ayrlmalyz arkadam, veda etmek
istiyorum size.
283

Mazeline hi armad, ne diyeceini nceden biliyormu gibi bir hali

vard. Cesur ve kararl bir sesle cevaplad:
- Evet dostum, ben de bu akam bunun iin, size veda etmek iin gel
mitim, bouna beni inandrmaya uramayn, birbirimizden ayrlmamz
gerektiini biliyorum . . . Dedikoduular ben de duydum. Byle bir irenlik
karsnda kendi kelerimize eki lmekten baka yapacak ey kalmyor.
Gnn yava yava can ekitii durgun, geni gn altnda uzun bir
sessizlik balad. Gne nlarnn kzdrd imenlere serinlik kerken
ebboylardan tatl bir koku ykseliyordu.
Marc, yksek sesle dnr gibi, ksk ksk mrldanmaya balad:
- Doann, saduyunun dnda yaayan bu insanlar, gnah dncesiy
le bayalam d glerine tutsak olmular, kadn ve erkei baka trl
dnemiyorlar. Kadn bir iblistir, onunla en kk bir i liki bile ahlak
szlktr, kadna kar kardee bir sevgi duyulamaz, kadnla dostluk kuru
lamaz... irkefliklerini bilmiyor deildim, adi yalanlarn, uydurmalarn
ciddiye alp onlara bayram ettirmek istemiyordum. Ben omuz silkip ge
ebilirim, ama en azndan sizi ve zellikle Louise'i dnmek zorunda
ym ... Ve ite yine onlar kazandlar, acmza ac kattklar iin sevinten
gbek atab i lirler.
Bayan Mazeline, ok heyecanl bir sesle cevap verdi:
- Arkadalmza son vermek benim iin ok daha ac. Beni zen
yalnzca, akamlar tatl konumalardan yoksun kalmak deil, bundan
byle size yararl olamamak, sizi yalnz brakmak. B irazck gnmemi
balaynz, eserinizi gerekletirmenizde size yardmc ve destek oldu
umu grmekten byk mutluluk duydum! Oysa imdi, sizi her dndk
e yalnzlnz hatrlayp zilleceim, insann tek bir arkadatan bile
yoksun yaamas ok acdr, b i liyorum ... Ah, gerekten kafas knlacak in
sanlar var!
Marc hznn ele veren bir hareketle cevaplad:
- Onlarn istei de bu, beni yalnz brakmak, evremde sevgiyle ilgili
ne varsa koparp, kahretmek, yok etmek. Size unu syleyeyim ki gerek
ten, beni en ok zen de bu, bana en yakn insanlara ac ektirmeleri, te
si, saldrlar, kiiliime yaplanlar vz geliyor, bsbtn g kazandnyor
bana. Ama, benden olanlara ac ektirmeleri, onlarn beynini zehirleyip
kirletmeleri, sevdiim insanlara kar vahice ve utan verici bir ekilde
davranmalar, ite bunlar ok korkun, ite bunlar elimi ayam balyor,
284

kolumu kanadm kryor . . . Zavall karm elimden aldlar, imdi de sizinle

dostluumuza son verdiler, kzm da kapp kaldrmalarndan korkuyorum.
Bayan Mazeline'in gzleri yaarmt, Marc'a susmasn syledi:

- Louise geliyor, arkadam, susunuz.

Marc hemen cevaplad:

- Susaym m, yoo, ben de Louise' i bekliyordum zaten, onun da

hereyi bilmesini istiyorum.

ocuk glen bir yzle gelip aralarna oturdu, babas konumaya ba
lad:
- Hemen retmenin iin kilk bir iek demeti hazrla. ki bahe a
rasndaki bu kapnn silrgilsn ekmeden nce bizden bir an saklamasn

istiyorum.
- Kapy silrgleyecek misin, neden baba?
- ilnk retmeninin artk buraya gelmemesi gerekiyor . . . Anneni elimizden aldklar gibi imdi de arkadamz alyorlar.
Louise ciddi bir yzle, sessiz sessiz dnd, bir babasna, bir ret
menine bakt ve baka hibir ey sormad. Gzlerinde yumuak bir sevgi
vard, ama babasnn aln gibi yksek alnndaki usul krklklar bu ayr
ln nedenini anlar gibi olduunu gsteriyordu. Cevaplad:

- Gidip iek demetini hazrlayacam, retmenime iekleri sen ve

receksin ama.
Louise dolap iekleri hazrlarken, kk bahede iki retmen bir
ka dakika daha hzilnlil ve tatl anlar yaadlar. Hibir ey konumuyor
lar, yalnz dnyorlard, kadnn ve erkein kurtuluu eitime balyd,
nce kadn eitilip zgilrletirilmeliydi, erkei de sras gelince ite bu z
gr dnceli kadn yaratackt. Bu iki yaratk, kadn ve erkek, akn d

nda birbirlerinin en gerek dostuydular. Kadnsz erkek, erkeksiz kadn

dnyann en yalnz insanlaryd . Marc, Mazeline'in kardei, Mazeline

Mark ' n kz kardeiydi. Ve kokulu kililk baheye inen gece, serin, din
lendirici ellerle yznlerini okuyordu.
- te demet baba, ot saplaryla gzelce baladm.

Bayan Mazeline ayaa kalkt, Marc demetini uzatt, sonra il birden

bahe kapsna doru yrdler. Kapnn nilne geldiklerinde, sessiz, te
yandan mutluluklarn bir sre daha yaamaktan memnun, bir an durdular.
Sonunda Marc kapy ardna dek at, bayan Mazeline kendi bahesine
geince, kznn sarlp gsne dayand babaya son bir defa bakp:
285

- "Elveda dost" dedi.

- Elveda dost!

Sz bitti, kap usulca kapand. Sonra her ikisi de iki yandan srgleri

yava yava ektiler, pasl srgler hafif bir gcrtyla iki dostun ayrln

yaknd. ki yrek daha bir burkuldu. Bitmiti, kin, iyi ve gzel olari bir
eyi daha alp gtrmt.

Bir ay geti. Marc yalnzca kzyla kalmt, evresindeki yalnzlk

emberinin gittike daraldn duydu. Louise grenci arkadalarnn me

rakl baklar altnda okuluna gidip geliyor, bayan Mazeline bu sevgili,

akll rencisiyle artk ilgilenemiyor, teki renciler gibi davranyordu

ona. Okul dalnda evine ge kalmyordu ocuk artk, hemen dnp

devlerinin bana oturuyordu. ki retmen karlatklarnda selamla ye

tiniyor, devlerinin gerektirdii durumlar dnda tek bir sz bile konu

muyorlard. Maillebois'llar iki retmenin bu yeni durumlarn pek ilgin

bulup eletirmeye koyuldu. Kafas ileyenler, retmenlerin iren dedi

kodular yzUnden , bile bile byle davrandklarn sylerken, ok bilmi

ler bu zr kabule yanamyorlard: Kime yutturuyorlard sanki, grn

kurtarmak iin , zellikle byle davranyorlar, te yandan da iki ak gece

sessizce buluuyorlard, kzn uykusu hafifse oynamalarn pek gzel du

yuyordu. Marc bu yeni sylentileri Mignot'dan duyduunda yeniden kah

rolmaya balad. Zaman zaman cesaretini yitiriyordu: Hayat kendine zehir

etmek, btn mutluluklara srt dnmek neye yaryordu sanki, kt yrekli

lerin enesi duruyor muydu? Yalnzlk hibir zaman imdiki kadar ldr

c, imdiki kadar ar gelmemiti ona. Akam olduunda, souk ve ssz

odalarnda kzyla yapayalnz kalmlard, bir gn Louise ' ini de yitirmek

ten, kendisini seven, souk odasn stan bir yrekten yoksun, bsbtn
yalnz kalmaktan korkuyordu.

Kk kz gaz lambasn yakp, ders masasna oturuyordu:

- Baba, yatmadan nce tarih devimi yapacam.

- Peki yavrucugum, al.

Bo evin byk yalnzlnda, yreini youn bir sknt kaplamt.

ocuklarn devlerine bakamyor, ayaa kalkp ar admlarla odada do

lanp duruyordu. Uzun zamandan beri, lamba aynasndan yansyan k

emberinin dnda, karanla dalm gibi byle dolap durmay alkan l k

haline getirmiti. Bazan kznn ardna geip eiliyor, ve gzleri yala do
lu, birden salarn pyor, Louise merakla soruyordu:
286

- Yine neyin var babacm, zgn grnyorsun.

Ve bir damla scak ya dyordu ocuun alnna. Dnyor, babasn

kucaklayp yanna oturuyordu:

- Kendini byle yeyip bitirmen doru mu babacm, btn bir gn ni

ce yiit olan sen, akam olup birlikte kaldmzda korkar gibisin, tpk

benim bir zamanlar karanlkta korktuum gibi.

Baba glmsemeye alyordu:

- Sen benden daha byk, daha akllymsn canm ... phesiz, ken

dimi toparlayp iime koyulmalym.

Ama kzna bakarken gzleri yeniden buulanp, kendini kaybederek

ocuunun salarn pmeye balyordu. Kzcaz babasnn gzyalarn

grp zlyor, akn, dili dolak mrldanyordu:

- Ne var? Ne var? Neden byle barna bastryorsun beni?

Baba titreyen bir sesle, korkusunu sylemek zorunda kalyordu:

- Bir sen kaldn yavrucuum benimle, seni de elimden almalarndan

korkuyorum!

Kzcaz, tek kelime sylemeden, babasnn salarn okuyor, birlikte

alyorlard. Sonra Louise babasnn hmn yumuatp devlerin nne

oturuyor, almaya balyordu. Bylece bir ka dakika geiyor, Marc ' n

yreini yeniden endie kaplyor, ayaa kalkp bir yukar, bir aa, dur

madan dolayordu. Yklm yuvasnn youn karanlklarnda ve sessizli

inde kaybolan mutluluunun ardndan koar gibiydi.

Kudas treni gn yaklayordu, rezi l l i k yeniden balamt. Louise on

il yan bitirmek zereydi , kasabann sofular bu gnah karmayan, k i l i

seye gitmeyen, dinsiz kalan koca kzn geleceinden endieleniyordu.
zellikle annesinin evi terkedi inden sonra ocuun hayvanlar gibi yaad
syleniyordu. Zalim bir baban n zulm altnda ezilen kzcazdan herkes
acyan bir dille sz ediyordu; zalim baba, sabah akam dua yerine haa
tilkilrmeyi retm iti ocua. Babasnn dinsiz eitimi yetmezm i gibi,
kzlar okulunun retmeni M azeline de ibl ise eyler retiyordu ona. Bu
zava l l ruhu, ahlakszca davranlar herkese b i l inen bu iki kiinin e line
brakmak, olan l ara gz yununak, seyirci kalmak cinayet dei l miydi? Ka
saba l bir eyler yapmal, kz zorbalardan kurtarp, iren hayata dayana
mayarak kaan kutsal kadna, anneye vermeliydi.
Bu tr iren szlere, sald r lara al mt Marc, yalnzca, kznn b
yilkannes inin evinde s ktr l p h rpalanmasndan ekiniyordu. Boyuna ac
287

eken, doumdan sonra kendini doru drst toparlayamayan anne dilsiz

bir ac iinde hibir eye karmyor, meydan, fkeli Tanr adna nne
geleni azarlayp duran, sabah akam eytann cehennem atelerini tututu
ran korkun bykanneye brakyordu. Ondrt yana ginni kocaman bir
kz, sa'nn, Tanrnn varlndan habersiz, kiliselere giremeyen bir kpek
gibi yaamaya utanmyor muydu? Cehennemden, kaynar yalardan, ze
banilerin atal demirlerinden, milyonlarca yl alevlerde yanmaktan, delik
deik olmaktan korkmuyor m uydu?
Louise, bykannelerden dnnde sylenenleri babasna anlatyor,
Marc, temiz bir akln byle korkularla doldurulmas karsnda titriyor, bu
szlerin ocukta bir etki uyandrp uyandnnadn gzlerinden okumaya
alyordu.
Kzcaz bu anlatlardan hazan heyecanlanmyor deildi, ne var ki
sylenenler kafas almayacak kadar iren eylerdi. Babasna "Tanr bu
kadar ktlkler yapamaz, bunlar sama eyler" deyip yle devam edi
yordu:
- Bykannenin bugn sylediklerine bak. .insan tek bir treni bile
kannamalym, tek bir treni bile karrsam eytan ayaklarm keser,
dilim dilim edenni ... Doru olamaz bu, pek sama geliyor bana.
Kznn son szleri yreine biraz su serpiyordu, Marc, ocuun ger
eklere kendi aklyla vannas iin orda retilen dersleri hedef alp rt
meye kalkmyor, akla, geree, doruya, iyilie dayal genel bilgiler ver
mekle yetiniyordu. Saduyu ve mantk kazandnnakt tek amac, ve ama
cnn da gerekletiini gryordu. Henz ocukluunu yaayan, olaylar
karsnda gsz saylabilen bir yataki Louise'in aydn ve salam d
nceli, iyi yrekli bir kadn kiiliini imdiden kazanmas ne mutluydu,
ne sevindiriciydi ! Tek korkusu, gelecein bu gzel meyvesinin daldan ko
parlmasyd. Ama kznn imdiden byk, akll bir kadn gibi konutu
unu grd gnler yrei biraz rahatlyordu. Bazan, bu ondrt yan
daki kz, szleriyle babasn artyordu:
- Biliyor musun baba, bykanneyle pek uslu konuuyorum. Gnah
kannam, Kudas trenine hazrlanmam istediinde, imdi karar veremem,
yinni yama ginnemi bekliyorum, diyorum. Bu sz pek houma gidiyor,
nk hakl bir sz ve kendimi gl duyuyorum, insan hakl olunca gl
demektir babacm.
Annesini ok seviyordu, ama hazan tatl tatl annesini eletinnekten de
288

geri durmuyordu:
- Hatrlar msn baba, annem "din derslerinde anlamadn olursa ben
sana aklar, retirim" demiti. Ben de yle cevaplamtm: "Peki anne
b ilmediklerimi sorarm sana, renmeyi sevdiimi bilirsin, derslere git
meye baladm, ama hi mi hi, hibir ey anlamyordum, anneme soru
yordum, aklamaya alyordu, ne garip, yine anlayamyordum . . . ok
zyordu bu durum beni, annemi incitmekten korkuyor, bir eyler anlar
gibi grnmeye alyordum ama bouna, sonunda annem sinirlenip
"amma kaz kafalymsn" diye dersi yarda brakyordu. B ir gn isa'nn
cisimlemesini anlatyordu, ben sorduka annem bunalyor, kzyor, bunlar
anlaman deil inanman gereken eyler diyordu. Ben anlamadm eye i
nanmam eklinde cevaplaynca kyamet koptu, sen de babann azyla ko
nuuyorsun, ikiniz de cehennemliksiniz diye haykrd... Ah ne kadar
zlmtm babacm, aladm, aladm . . .
B u ac anlarn imdi glerek anlatyordu. Usul bir sesle ekledi:
- Annemin dncelerinin yanlln din dersine gitmeye balaynca
anladm. Akl almayacak eyler. . . Annem bunlar kafama sokmak iin
dorusu bouna urayordu, bana kalrsa, insana anlamad eyleri
retmeye kalkmak byk hakszlk.
Baba kvanla barna basyordu kzn. Bu erken olgunlam ocuk
ta, akln imdiden verimli bir topraktan fkrr gibi yeermesi gzlerini
yaartyordu. Onun yandaki, ergenlik ana girmi teki kzlar, gizeml i
dlere, sama yklere alabildiine aktlar, davranlar, szleri ocuk
ayd. Papazlarn, daha ocuk yata beyinleri ykamaya balad bir or
tamda insann byle akll bir kz olmas ne kvan verici eydi. Uzun
boylu, gl kuvvetli, salkl bir kzd, hastalk, ar, sz grmeden ye
timiti. Zaman zaman, bym de klm, yetikin bir insan gibi ko"
numasna ramen gn olur tam ocuk kesilir, ufak-tefek eylerle elenir,
ocuka eyler syler, uzun uzun bebeiyle gevezelik ederdi. te byle
ocuk gnlerinde babasnn endiesi artar, henz iei burnunda yavru
sunu sonunda kandrp elinden almalarndan korkard.
- B ebeim ne aklsz ey baba, ama ne yaparsn, henz bebeklikten
kurtulamam.
- Onu akll bir insan m yapmak istiyorsun canm?
- B i lmem ki! ok kaln kafal, ermilerin tarihini szc szcne
ezberinde tutmu, ama i b ilgisine, aritmetie gelince, hibir ey anlam289

Ve glmeye balyor, bu souk, hazin evi, av borusu gibi n n ten

ocuk sevgisiyle dolduruyordu.

Gnler getike Louise, dnceli, ciddi bir tavr taknmaya balad.

Perembe ve pazar gnleri, annesinin yanndan dndnde daha bir dal

gnlayordu. Akamlar, derslerini yapmak iin masaya oturduunda,

gzleri babasnda, dalp dalp gidiyordu. Sonunda Marc ' n kortuu bana

geldi.

Scak bir akamd, gkteki kara bulutlar bir frtna bildiriyordu. Baba,

kz, her zamanki gibi, gaz lambasnn solgun k emberinde, masalarna

oturmu alyorlar, kara ve uykulu kasabaya ardna kadar ak pencere

lerinden gece kelebekleri odaya doluyor, usul kanat vurularyla sessizlii

blmeye alyorlard. Btn bir len sonrasn Capucins Alanndaki

kk evde geiren Louise ok yorgun grnyordu. Alnnda youn bir

dnce doland belliydi. nndeki kada eilmiti ama elleri yaz

yazmyor, dalgn, dnp duruyordu. Sonunda, karar verip kalemi yere
brakt ve evin byk sessizliinde konumaya balad:

- Sana bir ey sylemek istiyorum baba, biliyorum zleceksin, ben de

zlyorum, bu yzden de ne zamandr sylemeye cesaret edemiyordum,

ama bu akam seninle konumadan yatmamaya karar verdim, bana kzma

sakn, ok akla yakn, ok zorunlu bir durumu amak zorundaym.

Marc birden ban kaldrd, yreinin szladn duydu, korktuu ba

na m gelecekti yoksa, ocuun titreyen sesine baklrsa ykm yaknd.

Sordu:

- Ne diyeceksin yavrum?

- Syleyeyim baba, dndm, tandm, ocuk kafamda hep ayn so-

ruyu evirip evirip inceledim, sanrm sen de hak vereceksin bana, benim

burdan ayrlp bykannelerde, annemin yannda kalmam daha iyi olur.

Marc neye uriidn ard, hemen kar koydu:

- Nasl, annenin yannda m? Olmaz, izin veremem buna, seni yanmda

alkoymak iin btn gcmle alacam, sen de mi brakp gideceksin,

yo, yo, izin veremem buna!

Louise, zgn, titrek bir sesle yalvard:

- Ah, babacm, azck dn, hakl olduumu anlayacaksn.

Dinleyecek halde deildi, kendisini kaybetmi, odada bir aa bir yu-

kar yryp duruyordu:

290

- Senden baka kimsem yok, sen de beni brakp gitmeye kalkyorsun !

Karm koparp aldlar, imdi d e kzm alacaklar elimden, yapayalnz b

rakacaklar beni, bir kede, yapayalnz, oluk ocuumdan yoksun, sev

giden yoksun, yapayalnz brakacaklar beni. Ah! Seziyordum, bunu yapa

caklarn biliyordum, karanlk ellerin yreimin son parasn da koparp

alacaklarn biliyordum! Yo, yo! ok oluyorlar artk, bu kadarna da katla

namam, asla katlanamam !

Birden kznn nllnde serte durup sordu:

- Sonunda senin de, senin de kafan, yreini bulandrdlar demek,

beni sevmiyorsun artk deil mi? . . . Biliyorum, her gidiinde ayn eyleri

sylediler sana, Simon'dan yana olduumu, dinsizin, alan teki olduu

mu sylediler, seni kopardlar benden. yle ya, ben alan, lanetlenmiin

tekiyim, seni elimden alp kendi saygdeer dostlarna sunacaklar, iki

yzlU, bunan teki olasn diye . . . Beni terkedip dmanlarm dinleyecek

sin, onlarn sapk saplantlarna ba eeceksin!

Zavall kz, alabildiine Uzglln, gz yalar iinde, ellerini babasna

doru kaldrp yalvarmaya balad:

- Babacm, babacm, sakin ol... Yanlyorsun, baba inanmalsn,

annem asla benim yanmda seni yermelerine izin vermedi. Uphesiz blly

kanne sevmiyor seni, ama beni grllr grmez susmak zorunda kalrd. BU

ykanne, seni terketmem, orada kalmam iin neler yapmad, neler, bunun
tersini sylesem yalan konumu olurum. Ama unu bil ki verdiim kara
rn ne onunla, ne de bakalaryla hibir ilgisi yok. Beni bilirsin babacm,

yalan sylemem, yalan sevmem. DUllnllp tanp bu karar kendim ver

dim, buradan gitmem daha iyi, daha akllca olur.

- Ne, buradan gitmen iyi mi olur? Beni ldUrmek mi istiyorsun?

- Babacm, sen ki akll, cesur bir insansn, neden birden telalan-

yorsun, az yanma otur da dinle beni.

Babasn masaya, karsna oturttu, ellerini ellerine ald, bUymll de

kUUlm akll kz, kararnn gerekesini tatl tatl babasna aklamaya

koyuldu:

- BUykannelerde herkes senin beni din yolundan dndUrdUne ina

nyor, ar basp dllllncelerini bana kabul ettiriyormusun, senin etkinden

hele bir kurtulsam, hemen ertesi glln soluu papazlarn yannda alr, gnah

karr, Kudas trenine hazrlanrmm . . . Peki bu insanlara, yanldklarn

neden ispatlamayalm? Yarn gidip bykannelerde kalacam, o zaman

291

grecekler, ne kadar yanldklarn anlayacaklar, her zaman ayn cevab

vereceim onlara: "Yinni yama gelmeden Kudas trenine katlmayaca
ma sz verdim, byle bir davrann sorumluluunu yilklenebilmem iin
kendi kendime karar verebilecek yaa gelmeliyim, yinni yama kadar
bekleyeceim."
- Onlar tanmyorsun yavrucuum, birka hafta iinde kandrrlar, al
datrlar seni. Henz kk bir kzsn sen.
Bu kez de Louise kar koydu:
- Ah, hi de kibar' deilsin baba, beni bu kadar hafif bir insan m san
yorsun! Evet, kk bir kzm, ama senin kk kznm, senin yetitirdi
in kk bir kzm !
Bu szleri yle ocuksu bir yiitlikle sylemiti ki, yilreinin yanma
sna ramen, baba, glmsemekten alamamt kendini. Zaman zaman a
labildiine dnceli, mantkl konuan bu sevimli kk kz, souk yal
nzlnda, yreini stan tek varlkt. Gzleri prl prl yanan, yilz salk
ve gurur dolu, aln dik, cana yakn kzn ok seviyor, onu gzel buluyor,
tek -szck sylemeden imdi hep Louise' ini seyrediyordu. Louise'e gelin
ce, babasnn ellerini ellerine alm, uzun uzun kararnn gerekesini ha
zrlyor, Capucins Alanndaki o souk, kk evde neden annesini yalnz
brakmamas gerektiini anlatyordu. ren dedikodular yaylyor, baba- ,
snn yannda deil de, byilkannesinin yannda olursa dinin gereklerini
yerine getiren, sofu, drst bir kz gibi yetiecei syleniyordu. Neden bu
sylentileri davranyla yalanlamayacakt, evet, henz kkt, ya on
t, ama babas grecekti, o evde nasl akllca davranp ileri yoluna ko
yacakt.
Baba yorgun bir tavrla cevaplad:
- Neye yarar yavrucuum, ileri yoluna koyacam diye beni brakp
gitmen mi gerekir, buna inandramazsn beni.
Louise babasnn yumuadn sezdi:
- Seni brakmak m, neden brakacak mm babacm, annemi iki
gnde bir gnneye gitmiyor muydum, eee, seni de gnneye gelirim, hem
de daha sk . . . Anlyorsun deil mi babacm? Annemin yannda olursam
szlerime biraz kulak vennek zorunda kalr. Onu her zaman sevdiini, o
nun iin aladn, ektiin acy anlatacam. Kimbilir? Bakarsn d
np tanr, birlikte kar geliriz.
Baba kz, sanna dola alamaya baladlar. Henz ocuk saylan
292

Louise' in bu denli akl ytlkl, iyilik, umut ytlkl szleri alabildiine duy

gulandnnt yalnz babay. Ve kk kz, henz belli belirsiz duyduu,

anlatamad duygularla vaktinden nce olgunlam gibi, btn ytlreiyle

babasnn aclarn blyordu.

Marc sonunda, kekeleyen bir sesle, gz yalar iinde mnldand:

- Peki kznt, nasl istersen yle olsun. Seni brakyorum ama bu sana

hak verdiimden deil, seni elimden almalarna btn varlmla, btn

ytlreimle karym.

Son akamlarn byle geirdiler. Darda gece scak ve mrekkep ka

dar karayd. Ardna kadar ak pencerelerden tek bir grlt bile gelmi

yordu. Sessizce uan, lambaya yapp yanan kelebekler de olmasa insan

odada tek bir canl yaratk yok sanrd. Mrekkep renkli bulutlara ramen
frtna kmad. Baba kz masalarnda sessiz, henz bir arada olmann

mutluluu iinde almaya koyulmulard.

Ama ertesi gn ne korkun bir gece geinnek zorunda kalmt Marc.

Kz gitmi, bu souk, l odalarda tamamen yalnz kalmt artk. nce

kars umutu evden, imdi de ocuu, artk onu seven kimseler kalma

mt odalarda, sevdiklerini, ytlreini para para koparp almlard. B

tnyle yalnz kalmas iin, kardee sevdii, aklna ve ytlreine her za

man sayg besledii bir dostla da ilikisine son venniler, btn dayanak
lardan yoksun brakmlard onu. Grnmeyen eller, yllar yl, alttan alta,

ileye ileye amalarna kavumular, ykmn hazrlamlard. Can eki

tii bu yalnz evde, ite, ytlreinde ytlzlerce kanayan yarayla yapayalnzd.

ilk akam kendini gerekten yklm, yenilmi duyuyordu, dmanlar o

dasnda byle sendeleye sendeleye, bir yukar bir aa dolatn gre

bilseler phesiz bayram ederlerdi, yklp lmek iin kendine bir ukur a

rayan yaral bir hayvan gibiydi.

Gerekten de etin gnler yayorlard. Yargtay sorutunnasyla ilgili

haberler ok ktyd, zaten sorutunna, davay uyutmak istercesine, ala

bi ldiine yava ytlryordu. Bo yere umutla bekleyip dunnutu, artk gn

begn korkusu artyordu, dava yeniden grlmeden, susuzluu ortaya

kmadan Simon'un lmesinden korkuyordu. Yargtayn davann yeniden

grlmesini reddedeceini, abalarnn boa gittiini, gerek ve adaletin

boazlandn sanyordu. Demek, bu toplumsal yara byle kanayp gide
cek, bu utan verici ykmn btn bir yurt durmadan sancsn ekecekti.
Bu genel ykm yetmiyormu gibi

bir de kiisel ykmlarnn acsn dyu293

yordu. Artk Louise' i yannda deildi, varlyla youn hznn dindir

meyecek, tatl szlerle artk ona cesaret, gven veremeyecekti, ne byk

aptallkt yapt, ne diye sanki gitmesine izin vermiti. Henz bir ocuktu

o, alar boyu kadnn stnde saltanat kurmakta ustalaan Kilise onu

kandracakt, birka hafta iinde Louise ' i de elde edecekler, boyundurua

sokacaklard. Kzn almlard elinden, bir daha da geri vermeyeceklerdi,

hi gremeyecekti belki de onu. Bu savunmasz kk kuzuyu kendi elle

riyle kurtlara yem etmiti. Korkun bir umutsuzluk iine dt, hem ese

rini, hem kendini, hem kendinden olanlar ykp yok etmilerdi.

Saat sekizi vurdu, bu kapkara odada oturup akam yemei yiyecekti,

ama bir trl oturamyordu masaya. O srada biri usul usul kapy ald.

akn, karsnda Mignot'yu buldu. Mignot ekine ekine konuuyordu:

- ey . . . Bay Froment, bu sabah, kk Louise' in gittiini sylemiti

niz. Aklma bir ey geldi... Bu akam, lokantaya gitmeden, kendi kendime

dedim ki. . .

Syleyecei szckleri semek iin duraksyordu. Marc haykrd:

- Nasl, hila akam yemeini yemediniz mi Mignot?

- Yemedim bay Froment... lte dndm de buydu, yemei birlikte

yiyelim istedim, birbirimize arkadalk etmi olurduk, ama sizi rahatsz e

der miyim diye ekindim, kararm veremedim, bu yzden geciktim bi

raz. . . Eer isterseniz yemei evde yiyelim, giderleri blelim. ki erkek

her zaman anlar. Yemekleri birlikte yaparz, elimizden geldiince kyy

keyi dzeltiriz ... Ne dersiniz? Ben ok memnun kalrm.

Marc yreinde hafif bir kvan duydu, glmsedi:

- Ben de memnun olurum ... ok iyi bir insansnz Mignot... Haydi otu

runuz bakalm, birlikte yemeye imdiden balayalm.

Kar karya oturdular, baretmen byk acsyla babaa, yardm

cs Mignot akamn zgn sessizliinde durgun, yemei bitirdiler. Btn

yemek boyunca, bir tabak ya da bir para ekmek almak iin kalkan
Mignot'un usul ayak seslerinden baka bir ses duyulmad.

il.
Yargtay'n soruturmas daha aylar ve aylarca srd ve Marc, bu bit

mek bilmeyen gnleri snfna kapanp, kendini tamamen rencilerine ve294

rerek, yoksul ii ve kyl ocuklarna gerei ve doruluu reterek

geirdi.
Ald iyi ya da kt haberlere gre umutlanp ya da umutsuzlua d
erken, yreini derin bir endie, kuruntu kaplamaya balad. Bir zamanlar
Fransa'nn nasl olup da susuz bir insan kurtarmak iin harekete geme

diini sorup duruyordu kendi kendine. Yargtayn soruturma karar lke

sine olan gvenini yeniden kazandrmt. Nice yllk hak uruna sava

vermi lkesi, cmert lkesi ite bir kez daha dnyaya, eski bir hakszl

dzelterek bykln ispatlyordu. Ama yazk, umutlar yeniden suya

dmt, Fransa 'y yine ayn durumda, Beaumont davasnn sonundaki o
kaytsz, umursamaz durumda gryordu ite. Eskiden ilenen hatay bir
derece ho grebilirdi, belki o zamanlar lkesi olaylar iyi bilmiyordu, iyi

deerlendiremiyordu, yalanlarla aldatlmt, oysa imdi durum ok dei

ikti, gerekler gn na kmt. Peki o halde neden hala derin bir uy

ku iindeydi, bu youn, bu utan verici hakszla bir trl anlam veremi

yordu. Fransa'y, lkesini deitirmiler miydi yoksa? Artk kurtarc lke,
dnyaya zgrlk datan lke deil miydi? Neden hili gzleri kapal,
kulaklar
sard,
neden
hakszlklara
kar
.kitle
halinde
bakaldrmyordu?
Bu sorular kendine sorduka hep balad noktaya geliyor, ilkokul

retmenine den byk grevi hatrlyordu. lkesi byle derin bir uy

kuya dalmsa bunun tek bir nedeni vard: Gerei henz bilmiyordu, halk
henz aydnlanmamt. rperdi: Bir lkenin gerekle beslenmesi, doru
yu kavramas iin daha ka nesil gerekiyordu? On be ylk retmendi,
gelecein drst insanlarn yetitirmeye alyordu, bir nesil gemiti e

linden, onlarn gelecee doru nasl ilerlediklerini izleyebiliyordu. Ve so

rup duruyordu kendi kendine: Gereki, drst insanlar hazrlamak iin
tutulmas gerekli en doru yol hangisiydi? Eski rencileriyle mmkn
olduu kadar sk grmeye alyor ve onlarn artk okul gnlerindeki
kadar kendisine bal olmadklarn sezip ayordu, evet, ninelerinden
farklydlar ama Marc ' n bekledii kadar hzl bir gelime olmamt. U
mudunu yenilere balyordu. Bunca aclara gs gererek yaplan, yorucu,

uzun almalarn sonucu byle mi olacakt. Zaman zaman umudu krl

yor, ama ardndan kendini toparlayp, yeni bir g, yeni bir inanla al
maya koyuluyordu.
Gneli bir austos akam, Valmarie yolunda, Bongard' larn iftliine
295

doru yrrken eski rencisi Femand' a rastlad. Femand, omuzu"nda bir

trpan, tarladan eve dnyordu. Babas gibi iftilik

yapan bu eski ren

cisi imdi yirmi be yandayd, duvar iisi Doloir' n on dokuz. yandaki

kz Lucile ' le evliydi. Ufak-tefek, sarn, gleryzl Lucile, Femand' n

ocukluk arkadayd, okuldan ktklarnda birlikte oynarlard. Gen ka

dn, oturmu, avluda amar ykyordu.

- Naslsn bakalm Femand, i"ler yolunda m, Uriln iyi mi bu yl?

Femand yine eski Femand'd, bn yzl, dar alnl, yava yava konu

an Femand'd:

- Am aaan bay Froment, bu kahrolasca toprak insann yzn gUldUrilr

mil, tohumu bile karamyoruz.

Babas elli yalarnda kadard ama toprak onu da hayli ypratmt, bu

yata doru drst yilrilyemiyordu. Sava bitmeyen savat, toprak her

zamanki gibi etindi, baba oul, btn yeniliklere kapal, toprakla uraa
didine, kr bir sava silrdilrilyorlard.

- Bana gnderecek, pantolonunu eke eke okula gelecek bir delikanl

yapmay dnmyor musunuz hili?

Marc ' n kvanla syledii bu szleri, Lucile birden bir kz gibi kza

rrken, Femand yle cevaplad:

- Delikanlmz yolda, ama onu okutmak kimbilir kimlere nasip olacak,

ve o, yeni yolcu, okuma yazma rendii zaman kimbilir bizler nerelerde

olacaz?

Dersleri bir trl renemeyen kaln kafal rencisinin szlerinin al

tnda yatan sinsi anlam sezmekte gecikmedi, alttan alta, kasabadaki son
olaylar hatrlatmaya alyordu. Eski rencisinde bir gelime olup ol
madn anlamak iin bu frsattan yararland.

- Ben hayatmdan memnunum, rencilerimi grevlerini yapar gr

mek, eskisi kadar yalan sylemediklerine tank olmak byk bir mutluluk
veriyor bana. . . Hele bugn daha bir sevinliyim, uzun zamandr urat

m davayla ilgili iyi haberler aldm.

Bu szler rahatsz etti Femand', yz asld, kulaklar dt:

- Ama benim duyduklarm hi de iyi deil.

- Ne duydun?

- Yarglar eski retmene kar yeni kantlar geirmi ellerine.

- Ne gibi kantlar?

- Ne bileyim, kantlar ite.

296

Femand duyduklarn aklamak zorunda kalp sama sapan eyler

anlatmaya balad. Yahudiler, Hristiyan Kardeler Okulu retmenlerin

den birinin bann kestirilmesi iin soydalar Simon'a be milyon lira

vermiler,_ Simon bu ii baaramayacnca, kendisine verilen paray bilin

meyen bir yere saklamt, parann yerini yalnz o biliyordu. Yahudiler,

be milyonun bulunmas

iin imdi onu zindandan kurtarp, yerine

Gorgias' gndermeye urayorlard.

Marc akn akn haykrd:

- Byle aptalca szlere nasl inanrsn yavrucuum?

Gen kyl, gzlerini fldr fldr dnderip eski retmenine bakyor

du. Cevaplad:

- Hay Allah! Neden olmasn?

- Akln alamayaca bir ey bu . . . Siz ki okuma yazma bilen birisiniz,

yalan gerekten ayrabilecek kadar kafanza biraz akl sokmak iin nice

urap didindim ... Maallah, maallah, size rettiklerimden hibir ey

kalmad m kafanzda?

Femand usanm gibi bir hareket yapt:

- Ah bay Froment, hereyi tutmaya kalksaydk kafamz davul olurdu...

Ben size duyduumu syledim, herkesin aznda ayn szler dolayor,

ben bakasnn yalancsym . . . Ayrca, dn deil nceki gn "Le Petit

Beaumontais" gazetesinde buna benzer eyler okudum. Gazete yazdna

gre doru olsa gerek.

Marc zldn belirten bir hareket yapt. Yllarca uram, didin

mi, cehaleti hala yenememiti. Bu ocuk yalanlara, en sama uydurmala

ra kolayca inanabiliyordu, gazetede okuduunun doru olup olmadn a

ratracak kadar dnce zgrlnden, mantktan yoksundu. Hereye

kolayca inanabilen kocasnn bu safdilliinden, kars sarn Lucile bile

ikayeti grnyordu.

Lucile ban amardan kaldrp:

- Be milyon mu, ok para, dedi.

Diploma alamamasna ramen Rouzaire' in sevgili rencileri arasn

dayd, okuldan sonra zekas uyanm grnyordu. Okuldayken kzn sofu

olduu, ncil ' in uzun bir blmn hi hata yapmadan ezberinde tuttuu

sylenir, bayan Rouzaire bu rencisiyle pek nrd. Ne var ki Lucile,

evlenir evlenmez, Kilisenin buyruundan kmamakla beraber, trenler

den ayan kesmiti, gnah kartmay falan da dnmyordu, kendini
297

iine venniti, ama yine de, btn kadnlar gibi o da Kilisenin el koyduu,

Kilisenin yaratt biriydi, iki ruhluydu.

Sz Marc ald:

- Bir kede gizli be milyon ha, demek paralar zavall Simon'u bekli

yor, ne sama ey ! . . Peki rahip Gorgias'n sululuunu aka gsteren

yeni kantlara ne diyorsunuz?

Lucile gittike almaya balad, tatl tatl glp haykrd:

- phesiz Gorgias be milyon etmez. Pek tekin b irine de benzemiyor,

aman, n'olursa olsun, dinin hatr iin adam rahat brakmak gerek...

Femand' n okuduklarn ben de okudum, ne var ki yazlanlar biraz dn

drd beni.

Kocas atld:

- Her okuduumu dnmeye kalkarsam ekeceim var. yisi bir ke

ye ekilip etliye stlye karmamak.

Marc, tam, eski rencisinin bu dncesinin de doru olmadn

syleyecekti ki bir ayak sesi duyup dnd. Kar koca Bongard' lar, kzlar
Angele'le birlikte tarladan dnyorlard. Bongard, olunun son szlerini

duymutu, retmene dnp o da kendi dncesini syledi:

- Olum doru sylyor bay Froment, unu bunu okuyup ne diye ka

famz iireceiz... Bizim zamanmzda byle gazete mazete yoktu ve

imdiki kadar bamz armazd. Deil mi kadn?

Kars hemen cevaplad:
- Elbette ya!

Ama kzlar Angele, kaln kafasna ramen, direnip en sonunda bayan

Rouzaire'den diplomay kopannasn beceren Angele bilmi bilmi g

lmsyordu. Bu kt burunlu, byk azl kzn yz henz anlamszd a

ma, zaman zaman, evresindeki koyu karanl yrtmak ister gibi bir hali

vard. Gelecek ay, grtlncesi, Lucile'in kardei, babas gibi bir duvarc

olan Auguste Doloir' la evlenecekti. Konumaya o da katld:

- Ben renmeyi severim kendi payma. Her ey bilmeye bal. Herkes

hrsz kesilmi, kazk atmaya alyor. Hesab gzden geirmemi olsay

dm dn kalaycya fazladan para verecektiniz.

Hepsi balarn sallayarak bu sz onayladlar. Birka dakikasn ge

irdii

bu iftlik avlusunda, Sirnon'un susuzluuna tanklk etmelerini

istemeye geldii gnden bu yana hibir ey deimemiti. Bongard' lar yi

ne eski Bongard' lard, bilgisiz, sessiz, kukulu, kodamanlarn, gllerin

298

kendilerini yutmalarndan korkan rkek kyller olarak kalmlard. Kafa

lar birazck geliebilmi, banazlktan birazck kurtulabilmi, baba ve an

nelerine gre biraz daha bilgili, ama te yandan, eksik kalm bir eitim

yznden baka budalalklara saplanm ocuklarndan baka hibir yeni

lik yoktu. Ne var ki, her eye ramen biraz yol alabilmilerdi, ileriye do

ru atlan en kk bir adm bile, insanla gtren yolda bir umut kayna

demekti.

Birka gn sonra Marc, bir tasarsn amak iin duvarc Doloir' lara

gitti. Bir zamanlar Doloir'n iki ocuunu, Auguste ve Charles' okutmu

tu, imdi de snfnda duvarcnn kk olu Jules vard, ok iyi bir

renciydi,. bu sene son senesiydi, diplomasn alp okuldan ayrlacakt. Bu

durum Marc' zyordu, ocuun retmen okuluna girip retmen ol

masn istiyordu, o da Salvan gibi, Fransa'nn kurtuluunun her eyden
nce iyi retmenlere bal bulunduuna inanyor, en iyi rencilerinin

retmen olmasn istiyordu.

Duvarcnn, Palisir Sokanda arapnn stndeki evine gittiinde,

evde, Doloir'n kars ve Jules'den baka kimseler yoktu, erkekler ilerin

den henz dnmek zereydiler. Doloir'n kars sinirli, ama evinin karn

ok iyi dnen bir insand, Marc ' dikkatle dinleyip cevaplad:

- Ah bay Froment, byle bir eyin mmkn olabileceini sanmyorum.

Jules'e ok ihtiyacmz var, onu hemen bir yere rak olarak vermek zo
rundayz. Biz de isteriz okumasn, ama bu i iin gerekli paray nereden
bulacaz? Ne kadar tutumlu davransak da retim paraya bal.
Sonra ocuuna dnd:

- Deil mi olum, en iyisi yine marangozluk, deyip, Marc'a bakarak

ekledi:

- Babam marangozdu da . . .

Jules, gzleri l l, kendi arzusunu aklad:

- Ah anneciim, hi de yle deil, benim btn isteim okumak.

Marc tam ocuun dncesine yardmc olaca srada, babas Doloir

iki oluyla birlikte odaya girdi. Auguste babasyla ayn antiyede duvarc

lk yapyordu, Charles ise bir ilingirin yannda iiydi, baba oul eve ge

lirken ilingire urayp onu da almlard. Baba hemen karsnn dnce

sini dorulad, bu tutucu ve geleneklerine pek bal kadn her ekliyle evin

efendisiydi. Drst, ciddi bir kadnd, ama te yandan, burnunun dorultu

sundan sapmayan, kendi dncesinden baka bir dnce kabul etmeyen,
299

"bencil bir insand. Eski askerlik anlarn yinelemeyi pek seven koca, ka
rsnn nne gelince gk diyemiyordu. O da ayn szleri tekrarlad.
- Hayr, hayr bay Froment, byle bir ey mmkn deil!
Anne, retmene sordu:

- Peki, retmen oluncaya kadar ne yiyecek?

Marc:

- Hay Allah! Bu kadar insann oturduu masadan bir kii mi a kalka

. cak ... nsan ocuunun gelecei iin bu kadarck skntya da katlanabil

meli.

Kk kardelerinin hem zgn, hem gururlu haline bakp ahileri gl

meye baladlar.

Auguste kardeine takld:

- Eee, syle bakalm yumurcak, byk adam m olacaksn? Kafa pat

latmaya deer mi, senin gibi bizim de diplomamz var. Ama, biz bu dip
loma yeter deyip ekildik, kitaplar okumayla biter mi, kafa kalmaz inan

da... Dorusu, duvar rmek daha ok houma gider benim.

Sonra glerek retmene dnd:

- Biliyorum bay Froment, ok zerdim sizi, yerimde duramazdm,

imdi hatrlyorum, yle gnler olurdu ki snfn altn stne getirirdim.

ok kr Charles benim gibi deildi, o daha anlayl davranrd.

Bu kez Charles sze kart:

- Oras yle, ama sonunda, korkak ya da budala durumuna dmemek

iin ben de sana uymak zorunda kalrdm.

Sz Auguste balad:

- Budala m dedin! Yoo, haylaz ve tembeldik o kadar ... Yaptklarmz

iin bizi balayn bay Froment. Ben sizden yanaym, Jules'n yetenei

varsa ona yardmc olmalyz. Hay Allah! dnya durmuyor, ilerliyor biz

de ilerlemeliyiz.

Bu szler ok sevindirdi Marc', imdilik bu kadaryla yetinerek, elve

ri l i bir zamanda anne ve babay iknaya karar verip Auguste' le sohbete

balad, ona, bir gn nce nianls Angele Bongard'a rastladn, bu k

k kzn, hayatta karlat glklerin stesinden gelebilecek, akll bir

kz olduunu syledi. Delikanl ok holanmt bundan, glyordu. Marc,

eski rencisinin dncelerinde bir gelime olup olmadn aratrd:

- Angele'in kardei, kz kardeiniz Lucile'le evlenen Fernand da sizler

gibi rencilerimden . . .

300

- ki karde Femand' n adn duyunca pek neelendiler.

- Femand m, tam et kafalnn tekiydi !

- Evet, u zavall Simon'un yahudilerden be milyon lira alp gizli bir

yere sakladn, bu yzden de Yahudilerin zindana rahip Gorgias' attra

rak onu kurtarmaya altklarn sanyor.
Bayan Doloir bu szleri duyunca birden dik.kat kesilip ban kaldrd,

baba Doloir' n de can sklm gibiydi. O zamana dek sze karmayan

duvarc dilerinin arasndan mrldand :

- Hala b u Simon meselesi mi . . . Karm hakl, bizi h! ilgilendirmeyen
bir i, insan byle eylere bumunu sokmamal.

Ama Auguste' pek elendirmiti bu konu. Alayc bir sesle sze ka

rt:
- u be milyonluk gm deil mi, "Le Petit Beaumontais" de yaz
yordu, okudum. Femand'n byle bir masala inanmasna amam . . .. Top
raa gml be milyon, byle samalk olur mu?
Baba dayanamayp boald:
- Neden olmasnm? Kendini pek akll sanyorsun yumurcak. Yahudi
lerin neler yapabileceklerini bilmediinden byle konuuyorsun. Asker

deyken bir onbamz vard, Yahudi bir bankacnn yannda alm. Bir
Yahudi her cumartesi Almanya'ya tonlarca altn gnderirmi, Fransa'nn
altnlarn, Fransa Yahudilere satlm, yzde yz doru bu.
Auguste babasnn szn kesti:
- Yoo, yo, baba, askerlik yklerine balama yine, biliyorsun, ben de
askerlik yaptm, orduda ne kabaka eylerin dndUnU bilirim . . . Asker

olunca sen de anlarsn Charles.

Gerekten de Auguste askerliini henz bitirmiti, oysa kardei

Charles bu grevi yapmamt, ekimde gidecekti askere.

Delikanl devam etti:

- Bu sama szlere benim kamm tok anlyor musunuz, bir aacn al

tnda be milyon lira gizliymi de ay olduu bir gece aacn altn ka

zacaklarm. Bunlar bo sz, ama Simon'un susuzluu da kabak tad

verdi, hapiste yatp yatmamas ilgilendirmez beni.

Bu son szler ok zd Marc ' . Auguste'n akllca eyler sylemesine

sevinirken, delikanlnn vard sonuca hayli at.

Sordu:
- Nasl dnebiliyorsun bunu? Ya susuzsa, susuz bir insann zin30 1

danda azab ekmesi doru mu? Byle bir hatay ne yapp yapp dzeltme
liyiz.

- Susuz mu, susuzluu kesinlemedi ki. Btn yazlanlar okudum,

kafam bsbtn kart, Simon ii arap sana dnd.

- Yazlanlar okudum diyorsun, okuduklarn hep uydurma, yalan bilgi

ler. Yaz rneinin Hristiyan Kardeler Okuluna ait olduu ortaya kt,

rahip Phillibin ' in odasnda kadn yrtk kesi bulundu, btn bunlar
kant deil mi? Bilir kii raporunun yanll ortada, yaz rneinin s

tndeki paraf phesiz Gorgias' n, kendi eliyle att paraf.

- Ya! Bunlar bilmiyorum ben, btn yazlanlar nasl okuyabilirim?

Daha nceden de sylemitim size, bir eyi bana ne kadar ok aklarlarsa

ben o kadar az anlarm. Ne var ki, zamannda, bilirkii ve yarglar bu

yaz rneinin Simon'a ait olduuna karar verdiler. Demek ki yaz rnei
Simon'un.

Marc bir an, Auguste'Un yalan ve yanlglardan kurtulduunu sanmt,

oysa ite yine delikanl gerek niteliini koyuyordu ortaya, gzleri henz
kapalyd, Simon'un sululuunda direnip duruyordu. Marc' n abalar
boa gitti.

Bayan Doloir, sade ve pek dikkatli bir kadn olarak sonunda arln

koydu:

- Bu kadar yeter! zr dilerim bay Froment, u iten bizim evimizde

sz etmeseniz ok iyi olur. Siz kendinize uygun geleni yapn, bir djyece

im yok, ama bizi de kendi halimize brakn. Bizler zavall insanlarz,

kimsenin etlisine stlsne karmasak daha iyi olur, bizi ilgilendimieyen

ilere ne diye burnumuzu sokacaz.

- Ama zindana sizin olunuzu atsalard o zaman karrdnz deil mi?

Biz neden mcadele ediyoruz, byle canavarca bir hakszln bir daha

tekrarlanmamas iin.

- Doru bay Froment, ama benim olumu kimse elimden almaz, nk

ben herkesle, hatta papazlarla bile iyi geiniyorum. Papazlar ok gl

'
biliyorsunuz. Onlar stme saldrtmam.

Duvarc Doloir, iyi bir yurtta azyla araya girdi:

- Papazlar m, umurumda bile deil ! Yurt her eyden.. nce gelir, an:.a -

yurdu dnen nerede, hkumet ngilizlere kavuk sallayp duruyor.

Kars sz azna tkad:

- Sen de sussan iyi olur. Hkumetten, papazlardan bize ne, varsn bil302

diklerini yapsnlar. Biz ekmeimize bakalm, tesi bo ey.

Arkadalarnn yannda, anlamn pek bilmeden toplumcu geindii

halde, susup omuz silkmekle yetindi. Auguste ve Charles daha eitilmi

bir kuak olmalarna ramen annelerine hak veriyorlard. Sindiremedikleri

yar eitim onlar bsbtn martm, pheci, bencil insanlar yapmt,

insann kendi mutluluunun bakalarnn mutluluuna bal olduunu, bu

deimez, salam toplumsal yasay bilmiyorlard henz. Bu kaygsz aile

de, tek bir kii renmeye susam, kk Jules, bykleriyle retmeni
nin aralarnn almasndan korkarak konuulanlar dikkatle dinliiyordu.
Marc tartmann yararszln anlad, gitmek iin kapya yneldi:

- Ben gideyim artk ham'fendi, yine grrz, umarm anlar, Jules'

retmen yaparz.

- Grrz bu konuyu bay Froment. Ama tek bir kurua bile

malolmamal bize.

Marc eve dnd, zgn zgn dnmeye balad. Yllar nce gitmiti

Bongard' lara ve Doloir'lara. ki aile de hala yerinde sayyorlard. etin

bir alma iinde smrlp duran bu insanlar, koyu karanlklarnda kalp

hibir eyle ilgilenmiyor, kurtuluu susmakta aryorlar, azlarn aarlarsa

daha da yoksullaacaklarn sanyorlard. ocuklar onlardan daa ok o
kumulard ama aldklar bilgi gerei kavramalarna yetmiyor, yarm ei

timleriyle her eyi birbirine kartryorlard. ifti Femand Bongard top

raa yapp kalm, gereklere srt dnk yayor, her duyduuna, gaze
tede

okuduuna

inanyordu.

Ya

Doloir' larn ocuklar,

Auguste ve

Charles? Kafalarn biraz iletmeye balamlard, sama sapan masallar

artk kabul etmiyorlard, ama te yandan tamamen kurtulmu deillerdi,

kaz admlaryla yryorlard. Eitim, retim yolu sarp bir yoldu, daha
ok almak, didinmek gerekiyordu, zgn zgn, imdilik bu kadaryla

da yetinmek zorunda kald Marc.

Bir baka gn memur Savin'e rastlad. Bir zamanlar ikiz oullar

Achille ve Phillippe' i okuturken bu clz zavall adamla sert bir tartma

lar olmutu. O zamanlarda Savin, pek hzl bir cumhuriyeti olarak, bir

yandan eflerinden d koparken, te yandan da, kendi garip siyaseti ge

rei Kiliseye kouluyordu, ve bu yzden papazlarn elinde oyuncak haline

gelmiti.

O gnlerden sonra, st ste yedii

iki

tokatla

bsbtn

perianlad. lk tokad, bayan Rouzaire' in gzde rencisi, Kudas treni

nin parlak ocuu kz Hortense'dan yemiti. Bu tatl, umaz kz, on alt

303

yandan itibaren kend ini, i lk yanaan bir haylazn, komular st ocu

un kollarna brakmt. Gzel kzn eflerinden birinin oluyla evlen
dirmek hayaline kap lan zavall baba, Hortense'n kamnn bydn
grnce onu st ocukla evlendirmek zorunda kalm, btn umutlar
suya dmt. kinci tokad da ekingen karsnan yemiti. K i l iseyle
ba hi de ho olmayan bu narin, sevimli kadn., hasta l k derecesindeki
kskanl yznden, gnah ka;maya, dinin gereklerini yapmaya zor
lamt. nk Savin'e gre kadn her an kocasn aldatmaya hazr bir ya
ratkt, ihanetin ise ancak din ile nne geilebil irdi. Sofu kadnlarn d
lerine giren, Kapsenlerin babas Theodore'a gnah karmas iin zorla
karsn da yollamt . in i yz pek b i l inmiyordu ama, kasabada di lden
d i le yle bir yk dolanyordu: Kocas , bir k akam , karsn aramak i
in manastra gittiinde onu, karanl k bfr kede, gnah karan papazn
kucanda lulmutu. Tanrnn iki sevgil i kulu, azlar kocaman ak, a

kurt gibi seviiyorlard. Kahrolmu, fkeden deliye dnmt, bir rezil lik
kmasndan korkup susmak, barna ta basmak zorunda kalmt. En ok
da kendi apta l l na kzyordu, kendisine bal karsn aptalca kskanl
yznden papazn ollarna tesl i m etmiti. Kasabada sylendiine gre,
karsn Theodore ' l a yakalad gnden beri evi cehenneme evirmiti, za
val l kadna yapmadn brakmyordu.
Savin o gnden sonra, papaz ve keilere di bi lemeye balam, artk
retmene yaklar olmutu.
- Ah bay Froment, size rastladm ne kadar iyi oldu . . . B ize kadar ge
lebilir misiniz acep? B izim P h i lippe ' in tembellii endie verici bir durum
ald, onun hakkndan yalnz siz gelebilirsiniz.
Marc,
"Elbette" dedi.

Fauche Sokandaki, skc, kk eve vardklarnda, bayan Sav in ' i

incik boncuklardan yapt iekleriyle ura r buldular. K rk yana ra
men hala gzel bir kadnd. Son ykmdan beri Savin, karsnn boncuktan
iek yapmasn saklamyordu artk, varsn kars urasn dursundu, yap
tnn cezasn ekiyordu. B i r zaman, banda hanm apkalaryla kolunda
gezen karsndan pek almlanan Savin'in kulaklar dmt. Bayan
Savin artk evde nlkle dolanab i lir, a ilenin geimi iin d i ledii kadar
rpnp yorulab il irdi. ,Adamcaz kendi stne bana b i le eskisi kadar
zenmez olmutu, pek nl redingotuna bakar bakmaz anlalyordu ks-

304

kan kocann hayata ksknl.

Savin girer ginnez aslan kesilip dikildi:

- - Yine btn oday kapladn m, bay Froment' nereye oturtacam

imdi ben?
Bayan Savin, tatl, rkek, biraz da kzararak iplik ve mukavvalarn

toplamaya balad.

- Ne yapabilirdim ki, alrken iplik ve kartonlar elbette bir yerlere

koymam gerekir, bu kadar erken dneceini ummuyordum.
- B i liyorum, biliyorum, beni hi beklemiyordun.
Savin'in, nl baskn ima eden bu szleri kadn bsbtn telalan

drd. Dairesine kapanp kalan, sittin sene ilerleme umudundan yoksun, bu

zavall, ufak-tefek koca, karsn yakkl, iri yar bir erkein kollarnda
grd gn unutamyordu. Kadncaz, bir an iin yakkl esmer pa
paz, hrn, marazl, clz ve kendisini zorla manastra gnderen kocasyla
karlatrm, arzularn yenememiti. Savin, karsnn kl, aydnlk

gzlerinde zrn okuduka, bir yandan fkeli, bir yandan arzulu, hrstan
deliye dnyordu. Kadncaz bzlp kendini iine verdi.
- Oturunuz bay Froment, demin de sylemitim ya, bu ocuk ok z

yor bizi. Ya yirmi ikiye geldi, nereye verdiysem diki tutturamad, ite
btn gn byle oturup annesini seyreder, iplere boncuk dizmekten baka
bir ie yaramyor.
Philippe bir kede, yokmu gibi, sessiz sessiz oturuyordu. Annesi,
babasnn szleri zerine ban kaldnn, yumuak gzlerle oluna bak

mt, delikanl, sen zlme der gibilerden, hafif bir glmsemeyle anne
sini cevaplyordu. Anayla oul, ayn zntlerle kar karya bulunduk
larndan birbirleriyle iyi anlayorlard. Philippe solgun, clz bir ocuktu,

sal iyi grnmyordu. Marc ' n bir zamanlarki tabansz, yalanc

rencisi sonunda hazin bir olan halini almt, gszd, dermanszd,

gen grnl annesinin kanatlarna snmt, annesi hem sevgili bir

abla, hem bir dert ortayd.

Marc cevaplad:

- Neden dinlemediniz beni zamannda, onu retmen yapmak istemi

tim.
Savin haykrd:
- Yoo, yoo, stme iyilik salk! retmen olacana varsn evde otur

sun daha iyi . . . retmenlik de meslek mi, yinni yl okullarda kafa patlata-

305

caksn da ayda altm ksur frank geecek eline ve ayda yz frank alaca

m diye ayrca on yl ky ky dolanacaksn yle mi? .. retmenmi,

kimse retmen olmak istemiyor artk, kyller bile, o okula girmektense

yolda ta krmaya razlar!

Marc hemen cevaplamaktan ekindi:

- Leon'un retmen olmasn istediinizi sanyordum. Onu olsun ver

meyecek misiniz retmen okuluna?

- Vallahi veremem! Zaten bir gbre tccarnn yanna yerletirdim bile

onu. Henz on alt yanda ve imdiden yirmi frank kazanmaya balad . . .

lerde teekkr eder bana.

Marc zntsn belli eden bir hareket yapt. Kk Leon'u annesinin

kucandayken grm, daha sonra snfnda okutmutu. Aabeylerinden

ok zeki, akll bir ocuktu, ne kadar istemiti onun okuyup retmen ol

masn. ocuunun renimine devam etmemesi, belli ki zavall anneyi de

zyordu, ara sra ban kaldrp kaamak gzlerle bakmasndan anlal

yordu bu hzn.

Savin, Marc'a sordu:

- Ne yapsak dersiniz bu delikanlya, bana bir akl verin. ok istirham

ederim, u koca aylak'a syleyin nce, gnlerini byle boubouna otur

makla geirmesinin ok ayp olduunu bilsin.

O srada Achille ilingirden dnd. On be yandayken ilingirin ya

nna girmi, adamn hep ayak ilerini grmt, aradan yedi yl getii

halde ekmeini h&la kazanamyordu. Kardeinden daha solgun, daha kan

szd, yine okul zamanlarndaki kadar toy, en kk bir cezadan kurtulmak

iin arkadalarn ele vermeye hazr, iki yzl, tabansz, kt bir ren

ciydi. Eski retmenlerini evlerinde grnce ard, sonra da phesiz i

nelemek iin, hemen duyduklarn yetitirmeye balad:

- Gazetede neler yazyor bilmem ama bayan M ilhomme' lardaki teki

yaz rneklerini topluyorlarm, mutlaka o iren olay yznden.

Marc gazetede kan makaleyi biliyordu. Gorgias'n yine kuyruklu bir

yalan yer alyordu orda. Genlerin dncelerini renmek iin bu frsat

tan yararland:

- Simon'un sucsuzluunu herkes kabul etmeye balad halde "Le

Petit Beaumontais" bouna yalanlar uydurarak halk aldatmaya alyor

du, szde Simon'a milyonlar gnderilmi de imdi bu milyonlar bir aacn
altnda saklym.

306

kizler bu szlere hafife omuz silktiler. nce Achille dank bir sesle
cevaplad:
- Ah, topraa gml milyonlar, evet, aptallarn inanaca bir ey.
Hayli yalan syledikleri aka grlyor. Ama bize ne bunlardan?
retmen eski rencisine hayretle sordu:

- B ize ne bunlardan ne demek?

-Yani uzun zamandr kafamz iiren bu yk bizi ilgilendirmez de-

mek istiyorum.
Marc, yava yava atelenmeye balad: .

- Beni zyorsunuz ocuklar, Simon'un susuzluunu byle mi kar

lyorsunuz?

- Hay Allah! Evet, ama bunda alacak rie var? Simon'un susuz olup
olmad pek belli deil, ama insan baz eyleri dikkatlice okuyunca kendi
kendine, Simon susuz olabilir, diyor.
- Peki o zaman, susuz bir insann zindanda yattn dnmek fke
lendimiyor mu sizi, byle bir hakszla kar haykrmak gelmiyor mu i
inizden?
- Hakszla urayan yalnz Simon mu? Niceleri var onun gibi zindan

da! Madem susuz, salsnlar adam, serbest braklmasna kar durduum

mu var. Hem kendi derdimiz yetmez mi, ne diye onun bunun skntsn da
kendimize dert edip hayat bsbtn ekilmez hale getirelim?
Sonra da Phil ippe, usul bir sesle dncesini aklamaya koyuldu:
- Bu o lay canm skyor, bu yzden ilgi lendirmiyor beni de, retmen

olsaydm o baka, ilgilenirdim elbette. Ama insan kyda kede kalnca,

en iyisi hibir eye karmamal, sessiz sessiz bir kenarda durmal.

Evlerdeki bu kaytszla, geveklie bouna kar koydu, hakszla

kar g birliiyle savamann zorunluunu anlatt. B irlikten g doard,

herkes kendi sesini duyumal, direnmeliydi, halkn sesi bu demekti, en
yoksul, en sade yurttan bile sesini duyurmas, gerei haykrmas gere
kirdi. Herkesin alnyazs birbirine balyd, bakasnn zgrln savu
nurken kii kendi zgrln kurtann, korumu olurdu, ite ne gzel

frsat gemiti ele, gerek uruna savamakla toplumun siyasi ve sosyal

geliimini salayabilirlerdi. Bir yanda; zavall susuz bir insan ldrp

yok etmek iin birlemi gericiler, yobazlar, karclar, te yanda; gerek
ve adalet uruna savaan, akll, zgr dnceli, mutlu bir Fransa'y mj
deleyen insanlar vard. Gericiler birliinin yk lmas, ilericilerin kazan307

mas iin tek bir aba yeterdi, bak o zaman nasl hakszlklar dzeni atr

atr yklrd. Simon olay bir kiinin susuz yere zindana atlmas deildi,

bu bir insanlk sorunuydu, Simon'un kurtuluu halkn kurtuluu, mutlu bir

Ulkenin yaratlmas demekti.

Solgun yzl delikanllar Marc ' n sylevi karsnda aptala dnmler,

gzlerini krptra krptra bakyorlard.

- Neler sylyorsunuz bay Froment? Basit bir sorun'un iine neler de

kartrdnz, kafamz kannakark oldu, ne yapabiliriz ki, bilmiyoruz,

bilemeyiz o kadarn.

Savin szUn kesmeden alayc bir tavrla dinlemiti retmeni. Sonun

da dayanamayp patlad:

- Bana kalrsa btn bunlar sama sapan eyler. Simon sulu mu, su

suz mu? te cevab bilinmeyen bir soru! Ben dndn aka syle

yen biriyim, eski dncemden hala dnm deilim, bence Simon sulu,

nerden mi karyorum, ite yle, gazetede okuduklarnn etkisi diyemez

siniz, zira hi okumam, kimse tek satr okutamaz bana. ok kr papaz

lara da bayldm yok, hepsinin can cehenneme, iren herifler! Ne var

ki, din dindir. Ordu gibi din de Fransa'nn eti kemiidir. Ben cumhuriyet

iyim, hatta diyebilirim ki toplumcuyum, ama her eyden nce Franszm,

lkem her eyin banda gelir. Ksacas Simon sulu, btn kantlar, halk

oyu, mahkemeye sunulan kantlar, ceza giymesi, Yahudilerin onu kurtar

mak iin gsterdii iren abalar, her ey sulu olduunu ortaya koyuyor.

Eer, mutsuz bir rastlant sonucu, Simon susuzsa, bu lkemiz iin byk
bir ykm demektir, inallah suludur.

Bylesi aptalca, kr krne szler karsnda susmaktan baka kar

yol gremedi Marc. Tam gidecei srada ieri, yedi yandaki ocuuyla
birlikte, Savin' in kz Hortense girdi. Hortense o eski gzel kz olmaktan
kmt. Kendisini ayartan st olanla evleneli beri, yoksulluk, yorucu

almalar hayli kertmiti. Ayrca bu utan verici evlilii bir trl sindi
remeyen intikamc baba, gururu yaralanan memur da, kzna hor davran

yordu. Kk Charlotte'un, dedesinin gnln almak iin diller dkmesi

gerekiyordu:

- yi gnler bykbabacm, iyi gnler bykanneciim ... Biliyor mu

sunuz, okumada birincilii kazandm, retmenim bayan Mazeline bana

madalya verdi.

ok tatl bir ocuktu, anneannesi bayan Savin, boncuklarn bir yana

308

brakp torununu kucaklayp pmeye balad. Kilk Charlotte ok iyi ta

nd teki retmene, Marc'a dnd:

- Biliyor musunuz retmenim, snfta birinci oldum, birinci olmak ne

gzel !

- Elbette canm, birinci olmak ok gzeldir, ok akll bir kzsn, bili

yorum zaten ... retmenini sev ve sznden dar kma, akll, bilgili,

evresine mutluluk saan kk bir hanm yapacak seni.

Hortense, dikenin stnde oturur gibi oturuyordu babasnn evinde.

kizler de akam yemeine kadar zamanlarn darda geirmek istedikle

rinden, birbirlerine bakp sabrszlanyorlard. Huzursuz baba, Marc'n son

szleri zerine kendi kendine konuur gibi mrldanmaya balamt:

Mutluluu, arayp bulamad mutluluu Charlotte mu verecekti. Ne kar

s, ne kz, ne de torunu imdiye dek mutlu klamamlard onu. Bakalm

bayan Mazeline ne yapacakt, bir mucize mi yaratacakt, torununu temiz,

yararl

bir

insan

olarak

yetitirebilirse,

bu

mucizeyi

kente

koup

,Hortense' n retmeni bayan Rouzaire'e yetitirecek, senin beceremedi

ini bak bayan Mazeline becerdi diyecekti. Karsn, kucanda torunuyla

genlemi gibi mutlu ve glerken grnce can skld, sert bir sesle,
nndeki iine bakmasn syledi. Kadncaz, gzleri yalarla dolu, ban
nne edi.

Marc gitmek iin dorulduunda Savin sz aylak olu Philippe'e ge

tirdi:

- Philippe hakknda bir neriniz yok mu bana? Bay Salvan, Le

Brazer'nin dostudur, kendisiyle bir konusanz, belki Philippe iin il'de

kk bir grev ayarlayabilirler.

- Doru, bir eyler yaplabilir, bay Salvan' la bir konuaym.

Sokakta, ar admlarla yrrken, eski rencilerinin evlerinde kar

lat durumu eletirmeye balad. Memur Savin' in ocuklar, Achille ve

Philippe, duvarc Doloir'n ocuklarndan, Auguste e Charles'dan daha

akllca, daha zgr dnceliydiler, ifti Fernand' n safl, aptall

yoktu bunlarda. Memur Savin'e gelince, yine eskisi gibi kr ve inatyd,

ne yeni bir ey renmi, ne de eski bildiklerini unutmutu, ayn aptalca

yanlglarnda direnip duruyordu, oysa ocuklar akl ve mantk yolunda

babalarndan tedeydiler, ama yeterince ilerleyememilerdi. Marc bununla

da yetinmek zorunda kald. Ne kadar zcyd, on be yllk bir alma

nn rn byle mi olmalyd ! lkokul retmenlerini bekleyen byk a309

bay dnnce rpermekten kendini alamad. Bu sade, acl insanlar, bu

beyinleri ykanm, aptallatrlm, kleletirilmi, kirletilmi insanlar,
bil inli, zgr yurttalar yapmak, ne sabrl, ne yorucu bir alma istiyor
du! ok kuaklarn gemesi gerekecekti. Zavall Simon hala zindandayd,
akl, gerek, adalet rnn devirememiti, eski bir hakszla ba kald
racak yeni bir kuak yaratlamamt. Uzun zamandan beri bekledii o g
ne domamt, ulusu sand gibi soylu, cmert, doruluk peinde koan
bir ulus deildi henz. Byle bo inanlar, yalan ve yanlglar iindeki bir
lkeye ne akl, ne yrei alamyordu bir trl. Sonra Charlotte, kk
Charlotte, okumada snfn birincisi olan o sevimli kz geldi gzlerinin
nne, gelecek ocuklarnd, bu tatl, kk yaratklar neden dev admlarla
a doru koan yeni bir Fransa yaratmasnlard?
Tam okula girerken, baka bir kar lama yreindeki sknty bsb
tn arttrd. Bayan Ferou, elinde bir paketle oradan geiyordu. Zavall
kadn byk kzn kaybetmiti, kzcaz, tifo ateinden ok, yoksulluk a
lp gtrmt, teki kzyla yaamaya alyordu. Yaamak bile dene- .
mezdi buna, korkun bir didinmeydi, yiyecek ekmek bulamyorlard ou
zaman.
Marc, kadncazn gzleri yerde, yoksulluunun utanc iinde ordan
gemekte olduunu grnce durdu. Bayan Ferou, o eski kadn, dudaklar
etli, kl gzel gzl, iek sal o eski ho kadn deildi, vaktinden nce
km, bedeni stne ylm, ykk bir zavallyd.
- Naslsnz ham'fendi, diki ileriniz biraz dzene girdi mi?
Kadncaz Marc' grnce heyecanland, sonra kendini toparlayp ce
vaplad:
- Sormayn bay Froment, durumumuz hep ayn, eskisi gibi kt, bou
na gzlerimizi kr edercesine urayoruz, gnde yirmi be kuru kaza
nabilsek milyon kazanm kadar sevineceiz, nerdeee!
- Bir retmen dulu olarak valilik'ten istediiniz yardm ne oldu?
- Ah bay Froment, ah, cevap bile vermediler. Dilekeyi gidip kendim
izleyeyim dedim, hani nerdeyse tutuklayacaklard beni. Uzun boylu, es
mer, sakall bir adam, siz aklnz m oynattnz, kaak, anarist, askerlik
eclisinin cezaya arptrd, kudurmu bir kpek gibi ldrlen birini ne
cesaretle buralarda aznza alyorsunuz dedi . yle korkuttu ki beni, hala
heyecanm dinmedi.
Marc'n fkeyle titreyip sustuunu grnce, gittike cesaretini topla310

yp, haykran bir sesle devam etti:

- Hey Allahm! Zavall Ferou'm benim. Kudunnu kpek mi diyecek
lerdi sana! Moreux'den iyi tanrsnz onu, kardelik, doruluk iin rp
nan, gerein ardndan koan, ylmadan, usanmadan alan bir insand,
yoksu lluk sonunda lgna evirdi zavall kocam. .. Bir daha dnmemek
zere ayrlrken unlar sylemiti bana: "Yobazlar, iren gazeteler Fran
sa'y berbat etti, zehirledi, bilgisizlik bataklna saplad, bu lke saplan
d bataktan kurtulamaz." Gryorsunuz bay Froment, ne kadar doru
sylemi.
Daha da fkelenmiti, bsbtn bararak konuuyordu:
- Evet, kocam ok haklym! .. Olup bitenleri grmyor musunuz?
Chagnot denen Moreux'deki retmene bir bakn, adam tam papaz ke
silmi, ii gc ocuklarn kafalarn yalan ve yanlglarla doldunnak: bu
dalal grtlana kadar getirdi. Ya Jonville'e sizin yerinize gelen Jauffre,
papaz Cognasse'a irin grnmek iin yapmadn brakmyor. Bu alak
larn elinde Fransa on yla kalmadan bildii okuma yazmay da unutacak,
greceksiniz.
Sosyal eitsizlikler kahretmiti kadncaz, yrei kinle doluydu, ko
nutuka fkesi artyor, konutuka ykk bedeni stnde dikilmeye al
yordu.
- Duyuyor musunuz bay Froment, bu lkeden hayr gelmez artk, iyi ve
doru hibir ey beklenemez, yobazlar kurt gibi kemiriyor barn!
B i rden hayli ileri gittiini anlayp sustu ve tedirgin, solgun ve sessiz
kznn kendini bekledii yoksulluk yuvasna doru hzla yrmeye ba
lad.
Marc, bayan Ferou'nun sesinde, kocasnn, talihsiz retmenin sesini
duyar gibi olup heyecanlanmt. Ferou mezarndan km, ate pskren
bir i lkokul retmeni olarak yobazlara fkesini haykryordu. Geri hnc
yznden hayli umutsuzdu, ama sylediklerinde haksz say lmazd:
Chagnot, Moreux' llerin durmadan beynini ykyor, Jauffre, bekledii g
revin, B eaumont'da bir okul baretmenliinin hala kendisine verilme
mi olmasna iin iin kzmakla beraber, rahip Cognasse'n buyruunda
Jonville ' i mahfetmekten geri durmuyordu. Zaten lkenin btnnde dei
en bir ey yoktu, ilkokul retimi kendinden bekleneni salayamyordu.
13eaumont'daki btn okullar, ykselmekten baka bir ey dnmeyen,
yobazlarn buyruuna girmi korkak, psrk retmenlerin elindeydi . Ba31 1

yan Rouzaire papazlarn eteinde dolamakta yine bata gidiyordu. Bir

zamanlarn cumhuriyetisi, "yurt tehlikede" yutturmacalar yznden git

tike gericilerin kucana dm bulunan emekli Doutrequin, ahlak yk

sekliiyle vlyor, yenilere rnek gsteriliyordu. 1 870' lerin sava bir

yz, Cumhuriyetin kurucularnn dostu Doutrequin gibi bir adam da, yurt
Yahudi tehlikesi altnda diye yobazlarn yannda yer alrsa gen retmen
ler Simon 'un susuzluuna, eitimde kurtuluun dini okullarn ortadan

kalkmasna bal olduuna nasl inanrlard? Akl, mantk, gerek ve iyilik

peinde koan bir Mazeline'le, ba retmenden ald rnek sonucu, ile

rici savaa katlan bir Mignot ile yrr myd mcadele, birka ilericinin

yannda, o kadar alaklar vard ki! Evet, retmen okulundan her yl yeni

retmenler kyordu, yeni yeni yzler dalyordu yurdun drt bir buca
na, ama yetmiyordu onlar, ilkretim kaz admlaryla ilerliyordu. Yine
de, btiln bunlar Salvan' n umutlarn krm deildi, inancn yitirmemiti,

lkeyi kurtaracak olan, gerek ve adalet akyla yanan ilkokul retme

niydi, iyi retmenler yetitirilmeliydi. retmen okulu mdro kendini

ite bu retmenlerin yetitirilmesine vermiti. Hep ayn szleri tekrarla

yp duruyordu: lkenin aln yazs retmene baldr, bir ulus retme

niyle deer bulur. Nasl, yalan ve yanlglardan kurtulmu, doru ve ger

ein peinde koan bir ulus iin yeni kuaklar, yeni renciler gerekliyse,

bu kuaklarn yetimesi de iyi retmenlere balyd, yeni kuaklar ret

menlik grevini de stlenmeliydi, bu yaplmazsa lke ileriye doru elbette
kaz admlaryla yryebilirdi.

Yargtay soruturmas uzadka uzuyordu. Ferou alaka ldrlm

til, ama ne soruturmann uzayp durmas, ne Ferou'nun mezardan gelen

lklar yldrmyordu Marc', abasn daha da arttrarak savan sr

drd. Kendini zellikle okul sonras eitime vermiti, ocuklar on ya
n bitirir bitirmez, yasalar gereince, diploma alsnlar almasnlar okulu

brakmak zorundaydlar. Marc, retmenin okul sonras da eski renci

lerini izlemesi gerektiine inanyordu. Her yanda yeni yeni dostluk der
nekleri kuruluyordu, hatta, bir blgedeki, bir ildeki, btiln lkedeki bu

derneklerin bir federasyon haline getirilmesi dnlyordu. Emekli der

n.ekleri, yardmlama dernekleri de vard. Ama en ok ilgilendii okuldaki

yetikinlerin eitimiydi. Hele de bayan Mazeline, gen kzlar iin akam

lar at nak-diki ve salk eitiminde pek olumlu sonular almt. Bu

eitimin baars zerine Mazeline pazar gnleri leden sonra da gen

312

kzlara ders vermeye balad, nk baz kzlar akam derslerini izleyecek

frsat bulamyorlard. Bu almalar, sk sk syledii gibi, byk bir

mutluluk veriyordu ona, bylece, rencilerini, yalnzca geree sayg du

yan insanlar olarak yetitirmekle kalmyor, onlarn, evrelerine mutluluk,

sevgi ve salk saan, bir evi ekip evirebilen eler, anneler yapmaya da
alyordu. Marc da Mazeline ' i rnek alm, haftada akam, eski
rencilerini okulda topluyor, onlara hayat iin gerekli bilgiler veriyor, eski

rencilerini elinden geldiince hayatn zorluklarna hazrlyordu. Gen

beyinlere zgrlk, mutluluk, doruluk tohumlar atyordu. Elbette btn

bu almalar ok yoruyordu Marc ' , ama kendi kendine, attm yz to

humdan teki bile tutsa btn yorgunluklarm gidermeye yeter diyordu.

zellikle snfnda gzne kestirdii baz rencileriyle daha ok ilgileni

yor, onlar retmen Okulunun snavlarna hazrlyordu. Pazar gnk

leden sonralarn ite bu zel almalara ayrmt, bu almalar hayatnn

en gzel elencesi gibiydi.

Marc bu ara bir zafer daha kazanm, kk Jules'n retmen okulu

na verilmesi konusunda bayan Doloir' kandrabilmiti. Eski rencilerin

den Sebastien ise bir yldr zaten retmen okulundayd. Yargtay Simon

davasnn yeni bir soruturmasn yapmaya karar vereliberi, eski retme

nin susuzluuna inananlarn says oalm, cumhuriyet okulu onurunu

yeniden kazanm, bayan Alexandre da yeni durumdan cesaret alp kasa

baya dnmt. Ne var ki, dkkann dinci mterilerinin gzne batma

mak iin ortalkta pek dolamyordu. kinci snftaki rencisi Sebastien '

Salvan d a pek seviyor, daha imdiden ona, kylere gnderilecek ilerici bir

nder gzyle bakyordu. Marc bir baka rencisini daha vermiti eski

dostu Salvan' a, Simon'un olu Joseph de, her eye ramen, babas gibi bir
ilkokul

retmeni

olmak

niyetindeydi.

Bylece,

iki

eski

arkada,

Sebastien ve Joseph, ayn amalar uruna yeniden retmen okulunda

bulumulard. zinli olduklar bir len sonrasnda kasabaya gelip eski

retmenleriyle tokalamak en byk mutluluklaryd.

Marc, btn bu ilelerin, abalarn ortasnda, bir gn mutlu, bir gn

. mutsuz, kendini btnyle rencilerine vererek gnlerini bekleyi iinde

geiriyordu. Bo yere kendini avutmu, Geneveve' in sonunda, yalan ve

yanlglardan kurtulup dneceini ummutu. imdi tek umudu, akl ve

sa.duyusuna ok gvendii kz Louise'di. Kzcaz sz verdii gibi, her

p!rembe, pazar gn sevinle babasn grmeye geliyordu. Marc, anne313

siyle ilgili soru sonnaya ekiniyordu, nk Louise, verecek iyi haberleri

olmad zaman annesinden sz etmek istemiyor, susuyordu. On alt ya
ndayd, ya ilerledike, her n zen byk acy daha iyi duyabili
yor, kavrayabil iyordu. Sevdii bu iki insan yan yana getinnekti tek amac,
bundan daha byk mutluluk yoktu kzcaz iin, Geneveve annesinden
sz etmeyi pek sevmiyordu, ama babasnn baklarndan ok zgn oldu
unu anlad zamanlar, pek ll bir biimde ac ektikleri konudan sz
ediyordu:
- Annem henz ok mutsuz, onunla konuurken pek dikkatli davran
mak gerekiyor, bir dost gibi alamyorum. Zaman zaman beni kucana
alp iyice barna basyor ama bakyorsun bazan da pek kat biri olup k
yor, beni sevmiyorsun sen, zaten hayatta kimse benj sevmiyor deyip duru
yor... Gryorsun deil mi baba, kafasndaki bu yersiz, bu haksz d"n
ceyi silmek iin ok iyi davranmalym ona, kendisini kimsenin sevmedi
ini sanmas ok kt.
Bu szler zerine Marc, alabildiine duygulanyor, haykryordu:
- Peki neden buraya gelmiyor o halde? Ben lesiye seviyorum onu, o
da beni sevseydi ne kadar mutlu yaardk!
Louise, usul ve sitemli bir hareketle hemen elini babasnn azna g
tryor, onu susturuyordu:
- Hayr, hayr baba, bu konudan imdilik sz etmeyelim daha iyi, ken
dimizi zmekten baka bir ie yaramyor. Beklemeliyiz . . . imdi annemin
yanndaym, bir gn nasl olsa onu yalnzca ikimizin sevdiini anlayacak.
Beni dinleyip, ardmzdan gelecek.
Baz gnler Louise, yeni bir sava kazanm gibi, l l yanan gz
lerle geliyordu babasna. Marc bunu sezinliyor, kzna soruyordu:
- Bykannenle yine kavga etmek zorunda m kaldn yoksa?
- Ya! Halimden mi anladn? Doru, bu sabah yine bir saat sylev ekti
bana, Kudas trenine katlmayan cehennemde yle yanar, bsbtn re
zillik bu gibilerden.
Kznn salamln gren baba, endielerini att, sevin dolu bir sesle
sohbete koyuldu. Balangta, kznn da teki kzlar gibi bir gn boyun
egeceini sanmt. Oysa Louise'e gveni iyice artmt. Kendisi yannda
olmamasna ramen, kz, babasndan ald eitimi srdryordu. Ve
Louise'e acmaya balyordu, zavall ocuk Capucins Alanndaki kk
evde, bu yzden kimbilir nice skntlara katlanyordu.
314

- Zaval l yavrucuum, bu srekli kavgalar kimbilir ne zyordu seni.

Louise tatl tatl glyordu:
- Ah, kavgalar m dedin baba! Yo, yo, kavga etmeyecek kadar sayg
lym byilkanneye. Durup dururken hep o balyor kzp kprmeye, ate
pskrmeye. O konuurken ben stne varmadan sessiz sessiz dinliyorum.
Konuuyor, szn bitiriyor, sil batan ayn eylere yeniden balyor, biti
riyor, balyor, derken iyice susunca, ben gayet uysal bir dille: "Ne ya
pabilirim szm tutmak zorundaym" diyorum. Anlyor musun babac
m, "bykanne, babama sz verdim, yirmi yana gelince, Kudas treni
ne katlp katlmama konusunda karar kendim vereceim," diyor, hep bu
nu tekrarlayp duruyorum, ne bir fazla, ne bir eksik, ezberledim artk. G
cm hurdan alyorum. Zavall bykaimeme acmaya baladm, ben
cmleye balar balamaz odadan kp kapy yzme vuruyor.
Louise bu srekli kavgalarn acsn duymuyor deildi aslnda. Ama
babasnn zldn grnce hemen boynuna sarlyordu:
- Sen kendini zme babacm, yrein rahat olsun. Ben senin kznm,
aklmn almad eyi kimse yaptramaz bana.
Louise bir yandan da renimini srdrme sava iindeydi, o da ken
dini eitime vermek, retmen olmak istiyordu. ok kr bu konuda an
nesiyle anlaabilmiti, Geneveve, byilkannenin gittike artan cimriliin
den kayglanmaya balamt; bayan Duparque elindeki be on kuruu da
manastrlara datp tketiyordu. Byilkanne, kz ve torunundan, Marc'
g duruma drmek, zaten az olan gelirini de elinden alp bsbtn
yoksullua srklemek iin para istemeye balamt. Belki de sevgili
dostlarnn bir dyd bu, akllar sra Marc para vermeye yanamaya
cak, onlar da kasabann retmenini her yanda rezil edeceklerdi. Ne var
ki, bayan Duparque' n bu istei Marc'n houna gitmiti, bylece aile ba
baln srdrm oluyordu. Yalnzlna imdi bir de yoksulluk katl
yordu, Mignot'yla yedikleri yemek alabildiine yavanlamt, ama Marc
znt duymuyordu bundan, Geneveve' in bu yardmdan nasl heyecan
landn renmek yetmiti ona; kars ve kz iin yalnzln yan sra bir
de yoksullua katlanyordu. Louise' in geleceini dnmesi, retmen
olmak istemesini ite bu yzden hakl grm, kznn tasarsn destekli
yordu. Louise her zamanki gibi yine okuluna gidip geliyordu. Okulun bi
rinci blmn bitirmi, diplomasn alm, imdi de yksek blmden
diploma almaya hazrlanyordu. Bayan Duparque' kzdran konulardan
315

biri de buydu, ne diye kz yksek blmden de diploma alacakt, din der

sine gitsin yeterdi, bilim denen uydurma eyleri renip de ne olacakt
sanki! Kk torunu btn bu gtleri dinliyor "Evet bykanne . . . p
hesiz bykanne" gibi batan savma cevaplarla geitiriyor; tepesi bsb
tn atan bayan Duparque da fkesini torup.u Geneveve'den almaya al
yordu. Ne var ki dolan bardak tanca torun kafa tutmaya bal yordu.
Bir gn Louise'in verdii bir haber Marc' hayli artt, kzna tekrar
tekrar sordu:
- Demek annen bykanneyle kavga etti ha?
- Evet baba, hem de ka kere. Biliyor musun, annem yle her sz ekemez hale gelmi, hemen fkelenip, tpk eskiden hurda yapt gibi, o
dasna kapanyor.
in iin sevindiini kzna belli etmeden dinliyordu. Geneveve demek
ki bykannenin etkisine kar koyabi liyordu artk.
- Anneannen, bayan Berthereau da karyor mu bu kavgalara?
- Anneannem mi, o hi sesini karmaz, hep susar, ama sanyorum annemle benden yana, ne var ki, kavga bymesin diye sesini karamyor . . .
Zavall kadncaz, ok zgn b i r hali var.
Aylar yeniden akp gitti, Marc ' n umutlar gereklemedi. Kzna da
her zaman soru soramyordu, unu bunu sorup kzn bir casus durumuna
dmesini istemiyordu. Bazen haftalarca annesinden sz etmiyordu
Louise, o zaman znts, sknts bsbtn artyordu Marc' n, yeniden
umutsuzluk rekleniyordu yreine. Ve bu skntl, bu ac gnlerini ss
leyen yalnzca, kzyla birlikte geirdii perembe ve pazar len sonrala
ryd. Bu gnlerde okluk, Joseph, Simon ve Sebastien M ilhomme da saat
e doru retmen okulundan kasabaya geliyorlar ve saat altya dek,
kendileri gibi genlik, cesaret ve ina dolu arkadalar Louise'in babasyla
geirdii saatleri blyorlard. gen, tatl sohbetleriyle, glleriyle,
bu yalnz, zgn evin yzn deitiriyorlard. Marc, Joseph'den, gelirken
Sarah ' da birlikte getirmesini istiyor, Sebastien'a, annen bayan Alexandre
burada, bizimle birlikte olsa ok daha memnun olurdum diyor, bylece,
btn ciddi, drst insanlar, gelecein btn glerini evresinde topla
mak, evresinde grmek istiyordu. Bu samimi toplantlarda, Sebastien'le
Srah, Joseph' le Louise arasndaki ocukluk gnlerinin eski sevgileri
wnilcniyor, daha bir g, daha bir canllk kazanyordu. Onlar g(ilmse
\Td.;, seyreden Marc'a yarnn mutlu gnlerini beklemekten baka bir ey
31 6

kalmyordu, gelecein mutluluu bu kk insanlarn elindeydi.

Marc da, David de Yargtayn soruturmasnn uzamas karsnda
mutsuzlua dmler, artk bu soruturmadan olumlu bir sonu beklemi
yorlard. te bu umutsuz gnlerin birinde avukat Delbos'dan bir mektup
aldlar. Delbos grmek zere ivedi onlar aryordu. Hemen kotular,
yeni bir haber kent'de bomba gibi patlamt. Bir zamanlar Simon'u su
layanlar arasnda bulunan Jri bakan, sofu mimar Jacquin, vicdanyla u
zun yllar hesaplatktan sonra konuup, jriye yaplan etkiyi aklamaya
karar vermiti. Softa denecek kadar dindar, gnah karan, Kudas trenine
katlan, dinin btn kurallarn . uygulayan bir insand Jacquin, bir zaman
lar drstlyle tannrd. Gerei daha ne kadar saklayacakt, mr bo
yunca, bu dnyada, te dnyada daha ne kadar lanetlenmesine raz olabi
lecekti, ruhunun esenlie kavumas gerekiyordu. Aslnda ok nceden
konuacakt, ne var ki bavurduu ynetmeni akna dnm, ona,
Crabot'ya sormadan hibir ey yapmamasn sylemiti. Aylarca
Yargtaya gerei aklamamas da ite bu yzdendi, Crabot bask yapm,
konuursan din elden gider demiti. Ama, yeryzne, gerek ve adaletin
akn yaymak iin inen sa'ya yrekten bal bu softa adam, bildii kor
kun srr artk daha fazla saklayamaz hale gelmiti. Ne savunma avukat
nn, ne sulunun bilmedii bir belgeyi yasa d bir biimde mahkeme
bakan Gragnon' un jriye sunduunu artk aklamak istiyordu. Gragnon
yasann uygulanmas konusunda yeleri aydnlatsn diye karar odasna
arldnda bakan, szde son anda eline gemi gibi yeni bir kant
sunmutu onlara, bu dzmece mektup, cinayet gn Zephirin'in odasnda
bulunan yaz rneindeki paraf tayordu. Rahip Phillibin' in, tiyatroda
oynar gibi gzlerini tavana doru kaldrp szn ettii ite bu mektuptu.
Phillibin, gnah karma dolaysyla byle bir mektubu grm de, kutsal
uras yznden kime yazldn aklayamazm. Jriye sunulan mek
tupta Simon'un bir dip notu ve par:f vard. Mektup Simon'un olsa bile ,
dip notu ve parafn sahtelii akt, hem yle bir uydurma ki bir ocuk bile
kolaylkla anlayabilirdi.
David ve Marc, Delbos'ya gittiinde, avukat pek neeli buldular.
- Dememi miydim size? te Gragnon'un yasalara aykr ilemi ispat
lanm durumda! Jacquin, Yargtay bakanna yazp bu uslszl bil
dirdi ... Simon 'un yazd sylenen mektup dosyasnda, bakan Gragnon
onu yok edememi. Ama dosyasndan kartp bir uzmana inceletmek zor!
31 7

Dzmece olduunu seziyordum zaten, Phillibin denen o korkun adamn

ii bu uydurma mektup ... Ah alak adam, o ar grnyle saman altn
dan ne sular yrtm, aratrmalar i lerledike adamn ne dzenci, ne
kstah o lduunu daha iyi anlyorum. Gryorsunuz, yaz rneinin ke
sini yrtmakla kalmam, son anda jriyi avlamak iin bir de mektup uy
durmu, btn olup bitenler hep bu adamn bann altndan kyor.
David hala endieliydi, sordu:
- Jacquin' in, bu kilise mimarnn, papazlarn buyruundaki bu adamn
sonuna dek sznde duracana gveniniz var m?
- Var ... Jacquin'i tanmyorsunuz. Papazlarn buyruunda olan biri
deildir, yalnz vicdannn sesini dinler, haklsnz, dinciler arasnda by
lesine ok az rastlanyor. Rahip Crabot'yla aralarnda geen konumay
anlattlar, pek i lgin. Papaz karsndakini ezmek, rktmek iin yksek
sesle Tanrnn her eyin banda geldiini, Kilisenin esenliini korumak
zorunda olduklarn sylemi, ast astk, kestii kestik, fkeli bir Tanr
adna konumu. Jacquin de onun bu szlerini, iyilik, adalet dolu, yalan,
yanlg ve su kabul etmeyen, doru ve susuz insanlar koruyan bir Tanr
adna cevaplam. nanan sade bir insanla, kmek zere olan dinin bu
dzenbaz casusu arasndaki tartmay dinlemek isterdim dorusu. Ve ba
na sylendiine gre sonunda Cizvit papaz bu drst adamn nnde
susmak zorunda kalm.
Marc szn kesti:
- Drst adama da maallah, vicdannn sesini pek ge duydu.
- Ah, phesiz, grevini hemen yapt demiyorum. Ne var ki, bakan
Gragnon'un j rideki davrannn usule aykr, yasalara aykr olduunu u
zun yllar bilmiyordu. Zaten jri yelerinin hemen hemen yars yasalar
dan anlamaz, yarglarn szyle yetinir. Mahkeme bakannn yasalara
aykr davrandn rendikten sonra Ca sustu diyeceksiniz, haklsnz, bir
rezillik kmasndan korktuu iin yllarca yine susmak zorunda kald, g
nah karan, Kudas trenine katlan bir sofunun yllarca gerei saklad
n bir dnn, kimbilir, lanetlenmek korkusu iinde ne etin gnler ya
ad? Ama mektubun dzmeceliine kesinlikle inanr inanmaz, bir an bile
durmayp, Tanrnn hizmetinde o lduuna inand Saint-Maxence kilise
sinin kmesi pahasna konumaya karar verdi.
Daha sonra Delbos, uzun abalardan sonra amacna yaklam bir in
nn heyecanyla durumu zetlemeye balad:
31 8

- Bana gre davann yeniden grlmesini saladk demektir. Bugn

artk elimizde iki koz var. Biri yaz rnei. Yaz rneinin Hristiyan Kar
deler Okulundan kt, kattaki parafn Simon'un olmad hususu. i
kincisi mahkeme bakan Gragnon'un yasaya aykr davran, jriye dz

mece bir belgeyi sunuu. Bu koullar altnda Yargtay yzde 'yz, davann

yeniden grlmesine karar vermek zorunda.

David ve Marc, neeyle Delbos'nun yanndan ktlar. Jacquin ' in

Yargtaya yazd mektupla Beaumont kenti yine dedikodudan yklmaya

balad. Yolda yrrken herkes ona bakt iin yarg Gragnon kaplar

kapatp kendini hapsetmek zorunda kald, gazetecileri cevapsz brakt.

Derin bir sessizlie gmlm gibiydi. Bu av ve kar-kz merakls, masa

larn efendisi yarg tam emeklilii yaklap eref kordelasn taknaca

srada byk bir frtnaya yakalanmt, ats kmek zereydi, azn b

ak amyordu. Gzel kars, artk, general Jarosse'un gen subaylar e

liinde iirler okuyacak ya geirdiinden kocasn biraz ge uyarabilmi,

yalln nimetlerinden yararlanmasn tlemiti. Yal koca, kiliseler

den, manastrlardan kmyordu. Jacquin'in vicdann rahatlatmasna engel
olamayan rahip Crabot btn gcn, kilisenin softalyla gurur duyduu

Gragnon'a vermiti. Kentin teki yarglar da zaten Gragnon ' la dayan

ma

halindeydi,

bakann

verdii

karar

kendi

kararlarym,

kendi

eserleriyme gibi savunuyorlard, bu karara dil uzatmak yurt hainlii gibi

bir eydi. Hakk olmayan bu sayg deer yerine ramen bay bakan, an

cak, iren bir korkuyla, sululuu anlalp zindana atlmak korkusuyla,

jandarmalarn ar ellerinin bir gn ssl, krmz kara giyimlerine do

kunmas korkusuyla titriyordu. Eski cumhuriyet savcs yakkl Raoul de

la Bissonniere'e gelince, artk Beaumont'da deildi, ayn grevle komu

bir ile, Moinay ' e gitmiti, bakanlklardaki sz geer dostlarna ramen,

hala Paris'e gidememenin znts iindeydi. Sorgu yargc Daix yine

ayn kentte danmanlk grevi yapyordu; ss dkn, hrsl karsnn ar

zular zavall kocay kemirip duruyordu. in kts, btn kentte Jacquin

gibi Daix' nin de vicdan azab ektii syleniyordu. Bir zamanlar, takip

sizlik karar vermek istedii halde, hrsl karsnn etkisinde kalp bu kara
rndan dndne ok p imand ve bu pimanln aka belirtmekten

ekinmiyordu. Kentin btn adliyecileri korkuya kaplm, allak bullak bir

durumdaydlar.

Siyasi evreye gelince, onlarn yrei de rahat deildi, ne yapacakta-

319

rn annlard. Kentin belediye bakan, milletvekili Lemarrois iyice

sallandn duyuyordu. Eski cumhuriyeti durumundan ok ey yitirmiti

zaten, bir de partilerin gcn sarsan, halkn gcn egemen klan bir

kntyle de karlarsa parsay bsbtn kaybedecekti. Akll karsnn

toplantlarn artk gericilerin enlendirdii de ayrca d ilden dile sylenir

olmutu. Bir zamanlar aydn genliin milletvekili, Fransz zgrlnn
umudu saylan Marcilly de, Lemarrois'nn evinde sk sk rastlanan konuk
lardand, yeniden seilmeme korkusu, kiisel kar endiesiyle tam bir si

yasi inme iindeydi. Bir askeri darbe yapamad iin artk kimseden yz
bulamayan general Jarousse, phesiz kara kuru, bodur karsnn yaygara
lar yznden, ortala irin grnmek iin Lemarrois'nn ve salona gelen

dier gericilerin eteklerinde dolayordu. Darbe yapamamt ama boy

nuzdan kurtulmutu, kimsenin koynuna almayaca kadar yalanan irkin

karsnn artk usland syleniyordu. Bu toplantlara zaman zaman, ses
siz karsn koluna takp vali Hennebise de geliyordu, kar kocann tek ar

zusu herkesle iyi geinebilmekti, nk hkumet byle istiyordu: Olay ya

ratmayacaksn, tokalamaktan, srtmaktan baka hibir ey yapmayacak

sn. Seimlerin sonucundan pek korkuluyordu. Simon sorununun ikide bir

ortaya atld bu blgede durum i ac deildi. Marcilly ve Lemarrois,

aka sylememekle beraber, sosyalist adaylar, hele de, Simon'un su

suzluu ortaya karsa Onu pek yaygnlaacak olan Delbos'yu altetmek i

in, bata Hector de Sangleboeuf olmak zere, gerici milletvekilleriyle el

altndan anlamaya kararlydlar. Jacquelin ' in yazd mektubu renince

telalar balamt, nk bu mektup Simon davasnn yeniden grlme

sinde hayli etkili olabilirdi. lericiler kazanyordu ite, gericiler birka gn

ezildiler, seslerini soluklarn karamaz hale geldiler. Jeffres caddesindeki

gezintilerde, yllar ncesi gibi "Le Petit Beaumontais" gazetesi her sabah,

Yargtayn te iki ounlukla davann grlmesinin gereksizliine karar

vereceini yazp mterilerini avutmaya urayordu, sa da byk bir

zntdr almt, davann yeniden grlmesi kanlmazd.

niversitedekilere gelince, sevinliydiler, ama sevinlerini aka or

taya koyamyorlard, nk, yllarca hep Simon'un susuzluunun ispatla

nacan sanmlar, ama umutlar suya dmt. te yandan niversite

rektr

Forbes'un da iyice can sklmaya balamt, u Marc Froment

olacak retmen yznden gerici gler bann etini yiyordu. Aslnda

hibir eye karmak istemiyor, her eyi akademi mfettii Le Brazer'e b320

rakyordu. Ne var ki, Marc Froment da dolan barda taryordu, icabna

bakmann zaman gelmiti. Le Brazer'yle bu hususu grt. Le Brazer-di

rencinin son kertesindeydi, ince siyasetinin sonucu, artk Marc ' n grev
den al nma annn kan\lmazlna karar verdi

ve

bu dncesini

Salvan'a at. retmen Okulu Mdr zld. yi yrekli Salvan kara

kara dnp dururken birden Marc kendisini grmeye geldi ve byk

haberi verdi, Yargtay yzde yz davann grlmesine karar verecekti, bu

karar kanlmazd. Haber byk bir sevince bodu Salvan', dostunun

kurtuluu ancak buna balyd. Marc' kucaklad, iinde bulunduu tehli
keli durumu ve onu bu durumdan ancak Yargtayn olumlu kararnn kur

tarabileceini aklad:

- Yargtay olumlu bir karar vermezse yzde yz grevden alnacaksn

yavrum, bu sefer tam girdin iin iine, btn gericiler senin ban istiyor,
ama gryorsun sonunda sava kazandn, bu bizim zaferimizdir, cumhu

riyeti, 13.ik okulun zaferidir.

- lerici eitim iin sava kazanmamz ok gerekli. lkeyi ilerici, ger

eki retmenlerle donatmak konusundaki byk abanza ramen henilz
ok az ilerleyebildik, yalan ve yanlg kol geziyor.
Salvan inan dolu bir hareketle cevaplad:

- phesiz, alarca srecek bu mcadele, baka kar yolumuz yok,

bizler yrmemize bakalm.
Marc ' en ok artan, ilkokul mfettii Mauraisin'le karlatnda,

mfettiin dalkavuka davranlar oldu, adamn yeni tutumu, Marc'n

zaferini pek belirgin biimde yanstyordu:

- Ah sevgili Froment, sizi grdme ne kadar memnunum ! Grevle

rimizin dnda birbirimizi grmek frsat ne kadar az geiyor elimize!
Simon davasnn yeniden ele alnyla Mauraisin kahrolmu, kendini

yeyip bitirmiti. Yaz rneinin bulunmas, kadn yrtk kesinin rahip

Phillibin'in odasnda ele gemesi, uydurma mektup olayndan sonra son

derece korkmaya balam, yaln bir yol tuttuunu iyice anlamt. Papaz

larn her zaman drt aya zerine deceini sanm, bu yzden de hep

Simon dmanlarnn yannda yer almt. Ama ite kaybediyordu, gl

lerle ibirlii yapmaya almt, nasl da yanlmt, kendini bu durumdan

nasl kurtaracakt imdi?

Sokakta kimseler olmad halde, Marc'n kulana eilip fsldad:

- Biliyor musunuz bay Froment, Simon'dan hibir zaman phelen32 1

memiimdir. Susuz olduuna can gnlden inanyordum. Ama elden ne

gelir, bizler memur adamlarz, azmz tunnak zorundayz. Mauraisin'in
gz uzun zamandan beri Salvan'n yerindeydi. Simon'cular kazanrsa
hemen onlarla birlik olup, onlar kiisel karlar iin kul lanacakt. Ne var
ki henz kazanacaklarndan emin deildi, bu yzden de imdilik tetik dav
ranyor, Simoncu grnecei zaman bekliyordu. Hemen elini skp, fsl
tl bir cmle daha syledikten sonra ayrld:
- Simon'un zaferi bizim zaferimiz olacak dostum.
Kasabaya girdiinde Marc, baz deiiklikler grd. Eski belediye
bakan Darras, her kar lamalarnda olduu gibi imdi de yalnzca bir
selam verip gemeyle kalkmad. Ana Cadde'deki kalabala aldrmadan ,
on dakika kadar yksek bir sesle, glp akalaarak sohbet etti. Bu ok
eski Simoncu, belediye bakanln yobaz Philis'ye kaptrdktan sonra,
bakanl yeniden ele geirmek umuduyla sesini ksm, admlarn pek
tetik atmaya balamt.. imdi kalabala aldrmadan Marc ' la sohbete ko
yulmas Simon'un temize kmasnn kesinletiini gsteriyordu ve tam o
srada, belediye bakan Philis, ba nnde, evresine kaamak gzlerle
baknarak acele acele geiyordu. Darras Marc'a anlaml bir gz atp neeli
bir sesle ekledi:
- te byle bay Froment, kimi gler, kimi alar.
Halkta gerekten byk bir deime gze arpyordu. Birka hafta, sa
vunduu baarsnn her gn biraz daha arttn grd Marc. Bu baarsn
ispatlayan ok nemli bir olay daha geti. Desirade'da, damad Hector de
Sangleboeufn yannda yazlkta bulunan baron Nathan'dan bir mektup
ald, cumhuriyet okuluna ba yapmak istiyor ve ba gtmek zere
kendisini aryordu. Baron daha nceden de, en iyi rencilere verilmek
zere yz franklk balarda bulunmutu. Mektubu alan M arc, akn ve
merakl, hemen Desirade' a gitti.
David'le birlikte, hapishanedeki Simon'a yardm ennesini rica enneye
gittikleri zamandan bu yana, Marc, Desirade'a bir daha ayan basma
mt. O gn ununnamt, Sangleboeufn kaynatas, bankaclar kral,
para babas Yahudinin, halkn horlad yoksul bir Yahudiye yardmdan
nasl katn en ince ayrntlarna kadar hatrlatyordu. Desairade, banka
lar kralnn yeni yapt bir milyon liralk giderlerden sonra daha bir gzel,
ll bir grkeml i olmutu, atonun nne yeni havuzlar yaplm, byk
l lcye yeni bir biim verilmiti. Su perilerinin heykelleri arasndan, bir
322

getn bana geldi Marc. Geidin sonunda, zel, yeil elbiseli, uzun
boylu iki uak bekliyordu, biri kendisini kk bir salona gtrilp bekle
mesini rica etti ve bylece Marc, komu bir odadan gelen grilltilleri din
leyerek bir sre yalnz kald. B ir kap, bir kap daha kapand, ortalk ses
sizlie brilnd, ve bu sessizlik iinde, baron Nathan girdi, hemen elini u
zatt:
- Sizi rahatsz ettiim iin zr dilerim bay Froment, zamannzn ne
kadar deerli olduunu biliyorum, rencilerinizden sizi ayrdm iin
balayn, son yllarda okula yaptm ba arttrmak, iki katna kar
mak istiyorum, sizi bunun iin grmek istemitim. Bilirsiniz ben geni g
rl bir insanmdr, siyaset ve dinin dnda, deerli olan ne varsa ona
hakkn vermek isterim ... Evet, evet, yok cumhuriyet eitimiymi, yok dini
eitimmi, ben bu tilrden ayrmlar yapmay sevmem, btiln abam
Fransa
'
iin, lkemiz iindir.
Marc, bu ksa boylu, saz benizli, dazlak kafal, yrtc ku burunlu,
hafif kambur adam silzp dururken o boyuna konuuyordu. Bu hrszn en
son, smrgelerle ilgili bir ticaretten yilz milyon vurduunu biliyordu. Bir
. o kadar da smrc bir baka banka, katolik bir banka kurmutu. Mil
yonlar m ilyonlara eklendike, halk smrerek kazand bu paralarn de
vam iin din adamlarnn ve subaylarn beki liinin ne kadar gerekl i ol
duunu daha iyi anlyor, ilerici admlarn atldn grdke ileden k
yordu. Kzn eski bir aileyle, Sangleboeuf lerle evlendirmesi bile hrsn
doyurmaya yetmemiti. Gn getike daha bir Yahudi dman, daha bir
kralc, daha bir askerci kesilmi, bir zamanlar Y ahudiyeri atete kzartan
larn en yakn dostu olmutu. M ilyonlara milyonlar ekleyen bu adamn
hata atalarndan kalma bir korkuyu rkek, solgun baklarnda tamasna,
en kk bir grilltyle masalarn altna saklanmaya hazr haline ayordu.
Bir yn karmakark eyler syledikten sonra iki yz frank uzatt :
- Buyurun u paray aln, baarl grdnz rencilerinize kendi
ellerinizle verin, size sonsuz bir gvenim var.
Marc akn akn paray ald, dorusu hibir ey anlamamt. Her
kesle iyi geinmek istediinden miydi, sava kazananlarla beraber mi ol
mak istiyordu, Desirade'daki bu yararsz, gereksiz bulumaya, Simon zin
dandan ksn, kmasn, cumhuriyeti eitim kazansn kazanmasn, ger
ekten hibir anlam verilemezdi. Baron Nathan szlerini bitirdikten sonra

323

Marc ordan ayrld. Para babas salonun kapsna kadar glmseyen bir
yzle kendisini i!urlad, ve birden, yreine yepyeni bir esin domu gibi
yeniden konumaya balad.

- Sevgili dost, sizden gizli saklm elbette olamaz ... Geldiiniz srada

yanmda biri vard, nemli biri, geldiinizi duyunca byk bir samimiyetle

"Ya, bay Froment m gelmi, kendisiyle konumay ben de ne kadar ister

dim !" dedi. Gerekten, iten gelen bir istekti.

Marc ' n, kimdi diye sonnasn bekleyip bir an sustu, sonra Marc ' n
sessizliini grp ii akaya dkerek szlerini tamamlad:
- Adn sylesem ok aarsnz.
Marc' n yine susmas zerine baklay azndan kard:

- Rahip Crabot! atnz deil mi? .. Evet, rahip Crabot bu sabah ye

mei birlikte yiyelim diye gelmi, tamamen bir rastlant. Biliyor musunuz,
kzm ok sever, evimi sk sk ereflendirir. Evet, geldiinizi duyunca o

da sizinle oturup konumaktan ok memnun olacan syledi. Geri ara

nzda dnce ayrlklar var, ama ne kar bundan, Crabot eine az rastla
nan, deerli bir insandr. Neden grmeyesiniz?
Marc sonunda anlamt neden arldn, ii rahat etti. Bir yandan
da Crabot'nun neler syleyebileceini merak ediyordu, istifini bozmadan
karlk verdi:
- Grmek istemediim de nereden kt. Bana syleyecekleri varsa
seve seve dinlerim kendisini.
Baron Nathan, kulland usta siyasetine kendi de hayran olmutu,

cokun bir sesle haykrd:

- ok gzel! ok gzel ! Hemen haber vereyim.

Bir kap, bir kap daha ald, kk salona bir takm grltl sesler

geldi, sonra yeniden sessizlik balad ve Marc bir hayli beklemek zorunda

kald. Pencereye yanatnda seslerini duyduu kiilerin kmakta oldu

unu grd. Hector de Sangleboeuf ve kars gzel Lia'y, elli yedi yana

ramen, bu gzelim ykntlar arasnda varlk iinde yzen sarn Markiz

Boise ' bir bakta tanyverdi. Derken Nathan ve ardndan, Desirade' l

dostlarnn kendini tpk bir e v sahibi gibi kabul ettikleri kara cbbeli, u

zun boylu Crabot belirdi. Karlama hele de yal markiz Le Boise ' n pek
houna gitmie benziyordu. Elli yana bastnda, sevgili dostu Hector'u

pek yal bir oynatan kurtannak iin ortalkta grnmemeye sz verdii

l n ldc sonunda Desirade'a tamamen yerlemiti. Hector'undan, her eye
324

bo verip kendisiyle birlikte kara bir yoksulluu yaamasn istememi, o

nu kendi elleriyle evlendirmek uysalln gstermiti. Yalnzca kendisine

ak, pek sevgili dostu Lia'y kadnln o ok ar angaryalarndan o kur

tarmt; hem herkes bala ok tatl, ok gzel olduunu sylemiyor muydu,

o halde neden varlyla kar kocay mutlu klmaya devam etmeyecekti?

Yann gekinliine ramen, rahip Crabot'nun sami mi srtmalar, sofu

kutsamalaryla kendinden geiyordu.

Marc ; davranlarna, ban sallayp duruuna bakp Sangleboeufn
memnun olmadn anlad. Dorusu siyasetin bu kadar da fazlayd, Marc

da kim oluyordu, alt yan kililk bir ilkokul retmeniydi, anaristin te

kiydi, byle bir adam eve arlmaya, oturup konumaya deer miydi?

Zrhl svari alaynda geirdii o gzel gnlerini, tek bir savaa bile ka
tlmamasna ramen, anlata anlata bitiremiyor, herkesi kltan geirdiini
sylyordu. Sevgili dostu markiz, milletvekili olmasna alm, baar
mt da, ama ardndan, papann emri zerine, cumhuriyetilerle de ho
geinmesini salamaya uram, abalar boa gitmiti. Sangleboeuf U
renkli bayrak gibi kendi rengini de berbat edecek miydi? Ah o iyi yrekli

markiz de olmasa daha ne potlar krard, ite onu brakmaya, kadncazn

yrei bu yzden raz gelemiyordu. imdi yine araya girmek, dostunu u
yarmak zorunda kald, karsyla arasna girip, sevinli ve annece tatl sz
lerle, minik admlar ata ata onlar baheye doru uzaklatrd.
Bayan Nathan hemen byk salona geti, caml kapy kapad. Marc
ayak seslerinden, bankaclar kralnn kendisini armaya geldiini anlad.

Bir bilardo salonundaydlar. Sonra byk salonun kapsn at, sonra

yeniden kayboldu, derken yeniden belirdi, oynad bu garip oyunla ken
dinden gemi bir durumda, bankalar kral olduu halde soyuna has bir eziklikle yol gsterdi:

- Buyurun giriniz, sizi bekliyorlar.

Baron Nathan ieri girmemi, zenle, saygyla kapy kapatp ortadan

kaybolmutu. Marc, akn bir durumda kendini rahip Crabot'nun kar

snda buldu. Crabot, kara cbbeleri iinde, bu geni, grkeml i duvarlar

krmz ve yaldzl kaplamalarla sslil bir salonun ortasnda, dimdik, ayak-

. ta duruyordu. B ir sre konumadlar.

Cizvit, pek soylu grnne, btn gsteriine ramen yalanm,

solmu gibiydi, bir sreden beri banda dnen belalar, endieler onu
kertmie benziyordu. Ama sesi tatlln yitirmemiti henilz:
325

- Madem mutlu bir rastlant sonucu ancak imdi karlaabildik, izin

verirseniz biraz sohbet edelim baym. Uzun zamandan beri sizinle konu

mak ister dururdum zaten. Deerli, alkan bir insan o lduunuzu bili)<o
rum, ben, samimi, drst ve ciddi olduu srece btn inanlara sayg
gsteren biriyimdir.
Hasmn aptallatrp kazanmak ister gibi, uzun tzun konutu. Marc'

vglere bodu. Ne var ki bavurduu yol, ok bilinen, ok ocuka bir

yoldu. Marc, saygsz davranm olmamak iin hi ses karmadan iin so

nunu bekliyordu. nk, Crabot gibi bir adamn byle konumas iin
nemli bir neden olmalyd. Sonunda rahip Crabot dilinin altndaki baklay
kard:

- Baz mutsuz olaylarn birbiriyle anlaabilecek iki aydn insann ara

sna girmesi ne kadar zc ! Bu anlamazlklar gerekten ok kt, bir
yn deerli insan bunun acsn ekiyor. Szgelimi bakan Gragnon ...
retmenin irkildiini gren Crabot kendini toparlad:
- rnek olarak Gragnon'u verdim, nk kendisini yakndan tanrm,
hem rahibi, hem dostuyum. Eine az rastlanr bir insan, yksek bir ruh, d
rst bir yrek. Ne korkun bir durumda olduunu biliyorsunuz. Grevini

ktye kullanmakla sulanmas kertiyor adamcaz, btn yarglk

hayat sallanyor. Geceleri uyku uyuyamaz oldu, halini bir grseniz yre
iniz paralanr.
Anlalyordu, Kilisenin eski dostu, sevgili olu Gragnon'u kurtarmaya
urayordu Crabot. Gragnon yenilirse Kilisenin anna ot tkanm de

mekti.

Marc karlk verdi:

- Skntsn anlyorum, ama yaptn dyor, kendi cezasn ekiyor.

Bir yargcn kanunlar bilmi olmas gerekir, yapt hareketle susuz bir

insan zindana attrd .

Cizvit haykrd:

- Hayr, hayr, inann bana, hibir kt niyeti yoktu. Son anda eline ge

en o mektuba bir nem vermiyordu. yelerin karar odasna girdiinde

mektup elindeymi o kadar, ne yzden, nasl olup da o mektubu gsterdi

ini kendisi bile iyice bilmiyor.

Marc usulca omuzlarn silkti.
- O halde dava yeniden grlrse yarglara sylesin bunu . . . Bu konu
mn benimle ilgisi ne anlamyorum.

326

- Ah, ah ! Byle sylemeyin bay Froment? Kendi halinde bir retmen

gibi grnmenize ramen bu hususta ne kadar gl olduunuzu biliyoruz

ve ben de zaten bu yzden size ba vurmay dndm. Simon olaynda ne

derece etkili olduunuz, ar bastnz bilinen bir gerek. Simon ailesinin

dostusunuz, onlar sizin sznz tutarlar, zavall, mutsuz bir insan kur

tannak istemez misiniz, ille de sizce Gragnon'un harcanmas m gerekir?

Crabot e llerini birletirmi, kendinden gemiesine hasmna yle bir

yalvaryordu ki Marc amaktan kendini alamad. Crabot ne diye byle

umutsuz bir giriimde bulunuyordu sanki, bu beceriksiz, bu hi de siyasi

olmayan direnii nerden geliyordu, anlalr ey deildi dorusu. Cizvit

savunduu davay yitirdiini seziyor muydu -yoksa? Davann yeniden g

rleceine dair bir eyler mi renmiti yoksa? Davranlarndan yakn bir

tehlikenin varl seziliyordu. Bir zamanlar elinden tuttuu yaratklarn

imdi yz st brakyordu. Bir zamanlar yardm ettii rahip Fulgence

kafas dumanl, dengesiz, kendini beenmiin biriydi, nereye burnunu sok

sa bir uval inciri berbat ediyordu. Ya Phillibin? Dorusu inanc btnd,
ama onun da bir yn boluklar vard, ahlak duygusundan yoksundu.

Gorgias olacak sefile gelince, onu bsbtn atmt. Kilisenin kanayan bir
yaras, ba ars, servenci, elden gitmi bir insand, sz Simon'un su
suzluuna kadar ileri gtrmyordu ama Gorgias' n da her trl suu ile

yebilecek bir yapda olduunu kabul ediyordu:

- Gryorsunuz sayn baym, eriye eri, doruya doru demesini se

verim. Ama Gragnon'a gelince, o bambaka bir insandr, yapt bir hatay

ok pahal emi olacak. Yardm edin de bu adamcaz kurtaralm, biz de

baka skntlarnzda size yardm edip karln deriz.

Crabot' nun gcn, deerini iyice saptamak iin uzun uzun konutu,

tartt Marc. Adam tandka aknl byyordu. ylesine beceriksiz,

ylesine sa duyudan, mantktan yoksundu szleri. Her yerde parma ol

duu sylenen, herkesi kukla gibi oynatan bu adam myd? Budalaca d

zenlenen bu iren rastlant, tam tersine, Crabot'nun ne kadar akldan

yoksun olduunu ortaya koyuyordu. Akl banda, mantkl bir dinleyici

karsnda kendi inancn aklamay bile beceremiyordu. Her grenin,

dinleyenin gzlerini kamatran Crabot sradan biriydi. Karsndaki bu s

radan adamn, bu sade cizvit rahibinin gerek deerini imdi ok iyi anl
yordu Marc. Karsndaki sr, koyun kafallar onu bytm, her dedi
ini yzde yz kabul etmi, her szn inci sanmt. Adam su yzne 327

karan, parlak bir yz yapan, evresini ssleyen gerici kurulu dzendi. Oy

sa ondan ok daha akll olan teki c izvitler, szgelimi, Rozan 'da yerleen bir rahip Poirier kyda kede kalmt.
Btn tersliklerine, samalklarna ramen rahip Crabot sonunda yanl bir

yolda olduunu anlayabilecek bir iricelik gstererek Marc' la daha fazla

zaman kaybetmemeye karar verdi, becerebildii kadaryla devirdii am
lar yeniden dikmeye urat ve konuma karlkl gstermelik saygl
szcklerle son buldu. Derken, konuma boyunca phesiz kapnn ardn

dan ayrlmayan baron Nathan girdi ieri, bozuk alan bir hali vard, ka
rnn nerede olduunu anlamayacak kadar budala bu kk ilkokul ret

menini bir an nce Desirade'dan sepetlemek istiyordu, geide kadar uur

lad, ve yol boyunca ardndan bakt. Marc, menner su perileri ve aylar a

rasndan geerken, uzaktan uzaa, byk aalar altnda, iki sevgili dostu,
Hector ve Lea'syla tatl tatl, uslu uslu gezinen markiz de Boise' grd.

Ayn gnn akam Trou sokandaki Lehmann' larn evine gitti,

David' le bulumalar gerekiyordu. Paris'den gelen bir telgraf beklenen

byk haberi mjdelemiti. Yargtay Beaumont kararn bozmu, davann

Rozan'daki bir mahkemece yeniden grlmesini istiyordu. Karar yelerin

oy birliiyle al nmt. Rahip Crabot'nun szleri imdi daha az aptalca g

rnyordu Mar'a: Her yanda gz, kula olan bu adam phesiz bu ha

beri daha nceden biliyordu, dava yeniden grlrken hi olmazsa

Gragnon'u kurtannaya urayordu. Lehmann' larn evinde tam bir bayram

havas esiyor, sevin gz yalar dkyorlard, ite yllarca sren ykm

bitmiti, Joseph, Sarah ve anne, bekleye bekleye yalanm, km anne,

sevgili babann, sevgili kocann, yllardr zlemini ektikleri, yokluunu

duyduklar insann dneceini dnp sevinten deliye dnyor, durma

dan, birbirlerini kucaklyorlard. ektikleri aclar unutmu gibiydiler,

nasl olsa artk evin babas yzde yz temize kacakt, kasabada olsun,
kentte olsun, kimsenin phesi yoktu buna. David ve Marc, adaletin bu iki
sabrl iisi sevinle kucaklatlar.

Ne var ki sonraki gnlerde, endieleri yeniden balad. Simon zindanda

ar hastayd , Fransa'ya getirilmesi hemen hemen imkansz gibiydi. Ro

zan'da yeni davann balamas iin de yine aylarn akp gitmesi gerekmi
t i . B i lgisiz kitlelerin yeniden yalan ve yanlg larla aldatlmas iin gerekli
tim;m

hazrlanm oluyordu bylece.

328

111.

etin ve sava dolu geen bir yldan sonra Kilise yitirdii gcn ye

niden kazanmak iin olaanst bir aba gsterdi. imdiye dek dinciler

asla bylesine g bir duruma dmemilerdi. Egemenliklerini bir, iki

yzyl daha srdrmek amacyla umutsuz bir rpn iindeydiler. Bu a

macn gereklemesi ise Fransz genliinin eitimini ellerinde tutmalar

na, ocuk ve kadn stndeki etkilerini srdrmelerine, orta halli, sade

yurttalar yalan ve yanlglarla uyutmalarna balyd. Eitim imkann

kaybettikleri, okullar kapand gn sonlar gelmi demekti. Yalanlardan

uzak, akln ve zgr insanln emrindeki yepyeni bir halk o zaman elbette

din

smrsne dur diyecekti. Kilise en tehlikeli gnleri yayordu.

Simon'un susuzluu ortaya karsa dini okullar korkun bir darbe yiye
cek, laik okul kazanacakt zaferi. Bakan Gragnon 'u kurtarmaya alan,

en az onun kadar sulu Crabot yine ortalktan kaybolmu, solgun ve titrek,

hcresine kapanmt. Roma'daki bir manastra gnderilen Phillibin, eer

hala lmediyse, gnlerini ile ekerek dolduruyordu. Rahip Fulgence ta

mamen gzden dt, renci says te bir orannda azald iin g

revinden alnmt, imdi uzak bir blgede ar derecede hasta olduu

syleniyordu. Tutuklanmaktan korkarak rahip Gorgias da kamt. sle

rinin kendisini yalnz braktklarn, az daha skrlarsa harcayabilecekle

rini sezmiti. Gorgias' n ka saclar da telalandrmaya balamt,

imdi btn gleriyle yeni bir savaa hazrlanyorlard. Simon davas

yeniden grlrken canlarn dilerine takp mcadele edeceklerdi.

Marc'a gelince,

bir yandan,

salk

nedeni

dolaysyla Simon'un

Fransa'ya gelemeyecek durumuna zlyor, te yandan da, kendini bu

yeni savaa hazrlyordu, nk bu son sava ok nemliydi, kesin sz

syleyecek, kara koyun ak koyundan ayr lacakt. Her perembe, hazan

David' le birlikte, ama genellikle yalnz olarak kente iniyor, durumla ilgili

haberler topluyordu. Delbos'yu gryor, dndklerini sylyor, o hafta

neler olup bittiini soruyor, en ince ayrntlarna kadar, her eyi renme

ye alyordu. Daha sonra Salvan'a uruyor, kent halknn neler dnd

n aratryordu. Sorun kentin btn snflarnn ba derdi haline gel

miti, her gn baka baka sylentiler kyor, dnceler deiip duru

yordu.

Bir perembe gn, retmen Okulundan ktnda, Marc, kendisine

329

hayatnn en heyecanl anlarn yaatan bir olayla karlat. Jaffres soka

ndan Saint-Maxence kilisesine doru iniyordu. Sokaa alan bir yolun
dibinde, drtten sonra kimselerin gemedii bir saatte, Genevieve bir sra
ya oturmu, yorgun ve dalgn dnyordu. Kilisenin souk glgesinde,
yal kara aalarn altnda, hayattan usanm, bkm ve terkedilmi bir
hali vard.
Bir an kprdanmadan durdu Marc. Kasabada da bazen uzaktan uzaa
karsn grrd, ama hep bykanne, bayan Duparque' la birlikte. Ama
ite imdi kar karya ve yalnzdlar, onlar ayracak kimseler yoktu. O
da Marc ' grmt, bakyordu ve baklarndan derin bir hzn okunu
yordu, yardm isteyen gzlerdi bunlar. Yaklat Marc, ayn sraya ama bi
raz uzaa oturdu, kzdrp karmaktan korkar gibi yanna yaklaamamt.
kisi de susuyordu. Aylardan Hazirand. Gkyz kocaman, durgundu,
alalmaya balayan gne, yapraklara ince oklarn aty-0rdu. Usul bir rz
gar len sonras scakln alp gtrm, serin e lleriyle alnlar oku
yordu. Tek kelime sylemeden durmadan karsna bakyordu Marc, ve onu
byle nemli bir hastalktan yeni kalkm gibi, zayf ve solgun grdke .
yrei acyla doluyordu.Bir zamanlarn yz, ak dolu iri gzlerin, kumral
kl salarn ssledii yz deimi, tasal bir anlatma brnmt. B
yk bir boluk iinde gibiydi, yreindeki byk boluu hibir ey doyu
ramyordu sanki. Gz kapaklar hznle kapanverdi, tutmaya alt iki
damla gz ya yanaklarna szld. Daha fazla dayanamad Marc, bu h
znl yrein aclarn dindirmek iin konumaya balad:
- Kk Clement' mzn sal iyi mi?
Hemen konumad Genevieve, saklamaya alt heyecann gster
mekten korkuyordu phesiz. Drt yana gelmiti Clement ve artk
Dherbecourt'da, dadsnn yannda deil, annesnn yanndayd.
Genevieve, bayan Duparque'n homurdanmalarna ramen ocuunu e
kip almt.
Titreyen bir sesle cevaplad:
- ok iyi.
- Ya Louise' imiz, memnun musun?
- Evet, her szm tutmuyor geri, tpk eskisi gibi senin sznden
kmyor, ama yine de memnunum, akll, uslu, derslerine gzel gzel a
lyor.
Yeniden sessizlik balad, Louise' in durumu her ikisine de aralarndaki
330

kavgalar hatrlatmaya yetmiti. Ne var ki, Lousi' in, Kudas trenine yirmi
yam bitirince kendim karar vereceim diye direnii o eski anlamazln
gcn gnden gne azaltmt, Louise sorumluluu kendisi stlenmiti.

Belli, kendi dncelerini kabul ettiremeyen anne sonunda direnmekten u

sanmt. Uzun zaman arzulanp tadlamayan bu mutluluktan vazgemi

gibiydi Genevieve.

B ir sre daha konumadan geti. Marc bir soru daha sormak cesaretini
gsterdi:
- Ya sen sevgili arkadam, bir zamanlar ok ac ekiyordun, imdi

naslsn?

Umutsuzca omuzlarn silkti Genevieve ve tutmaya ala iki yeni

gz ya daha szld yanaklarndan..
- Ben mi? Uzun zamandan beri nasl olduumu bile anlayacak durum

da deilim. Ne yapalm, nemi yok bunun, Tanrdan aldm gle direne

direne yaamaya alyorum ite.
M arc, karsnn hala byk bir ac iinde olduunu grnce yle byk
bir znt duydu ki haykrmaktan kendini alamad:
- Genevieve, Genevieve' im, nen var, neden ac ekiyorsun, derdin ne,

syle bana da derdine derman olmaya alaym!

Genevieve, Marc' n kendine doru yaklatn grnce hemen teye
kayd :
- Hayr, hayr, aramzda ortak olan hibir ey kalmad artk, bana hi
bir yararn dokunamaz dostum, nk ikimiz ayr dnyalarn insanlaryz...

Ah, ah ! Syleyebilseydim sana! Ama neye yarar? Nasl olsa anlayamazsn

beni!
Ama her eye ramen konutu, tpk gnah karr gibi, kesik cmleler

le yreindeki hzn, gittike byyen skntsn anlatt, anlatt. Kiliseler,

manastrlar yreindeki boluu dolduramam, hatta, bir len sonras,

bayan Duparque' n da nerisiyle, Beaumont'un sofu kadnlarnn yreini

din akyla, Tanr akyla tututuran Athanase adl nl bir misyonere bile

komutu. Bir rastlant sonucu, Beaumont'dan geen bu rahip, sa akyla

yanp tutuan doyumsuz ruhlara bar datyordu. Onun kutsad kadn
lar, onun duasn alanlar kutsal meleklerin rahat glcklerine kavuuyor

lard. Yandaki kiliseye Athanase iin gitmiti, kutsal adama yreini a

m, mutlulua zlem duyduunu ama arad mutluluu bulamadn

sylemi, tam iki saat konumular, Athanase, "mutluluk dilei insan onu-

33 1

runun, insan tutkularnn bir sonucudur, zihnini baka eylere ver, sz

gelimi yoksul ve hastalara yardm et, seni oyalayacak eyler bul" demiti.
Genevieve, rahibin yanndan ktktan sonra hemen eve dnmemi, iki
saat daha manastrda dua etmiti. Ama yazk, Saint-Maxence' n lo ke
sinde geen saatler byk acsn giderememiti, boluk yine yreindey
di. Btn ruhunu, btn bedenini kutsal bir armaan gibi Tanrsna sun
mak istemi ve ite ne yreinin, ne bedeninin susuzluu dinmemiti.
Zavall Genevieve' ini byle zgn grnce Marc ' n yreinde umutlar
yeniden yeermeye balad. Elbette, ne Quandieu, ne Theodore, bir kadn
yreindeki ak boluunu dolduramamlard. Ak tatmt, erkei sev
mesini renmiti, kendisine taparcasna bal, brakp gittii bir kocann
okaylarnn yerini ne doldurabilirdi ki! sa sevgisi, solgun bir ikonaya
duyulan soyut bir sevgi gerek akn yerini hibir zaman dolduramam,
doyumsuz yrei bsbtn ak arar olmutu. te artk, onurlu, dikbal,
kendini beenmiin biri kesilmiti. D krkln gidermek iin gittike
daha fazla dine vermiti kendini, yreindeki zlemi unutmal, ba kald
ran ruhunu esenlie kavuturmalyd, demek sa'ya, dinine tam vereme
miti kendisini, daha ok dua etmeli, en etin dini kurallar uygulamalyd.
Btn bunlar Genevieve'de yeniden insani duygularn uyandn gsteri
yordu. Yanna ald kk Clement, sevgili Louise' iyle annelik sevgisi
yenidn uyanmt. Tatl Louise, hi bel li etmeden annesinin aclarn a
vutmaya alyor, onu her gn biraz daha babasna, ona bir zamanlar nice
mutlu gnler yaatan kocaya yaklatryordu. te yandan korkun by
kanneyle kavgalar da balat. Capucins Alanndaki souk, sessiz lo ev
de ekilmeyecek hale gelmi, sknts, znts arttka artm, son bir
umut olarak o gl misyonere komutu. nk ne rahip Quandieu, ne
Theodore derdine derman olamam, ruhunu sa'yla tam dolduramam
lard . Ama ite, bu son umut da. suya dm, gl Athanase bu a ruhu
ocuka eylerle doyurmaya kalkmt.
Marc, ekingenlii bir yana brakp yeniden barmaya balad:
- Anlamyor musun Genevieve' im, senin aradn, sevgili yuvamz, sen
onun eksikliini duyuyorsun! ok muksuzsun, ac ekiyorsun, yalvarrm
n'olur evine dn!
Genevieve alimla geri ledi:
- Hayr, hayr! Asla dnmeyeceim sana. . . Mutsuz deilim, doru
dcg i l bu . Seni sevdiim iin, etin etime dedii iin, seninle gnaha gir332

diim iin ac ekiyorum, Tanr byle cezalandryor beni. Bykannem

derdimi anlattm, skntlarmdan yakndm zaman hakl olarak hz
nmn asl kaynan hatrlatyor bana. Sen cehennemliksin ve Tanr senin
cn benden alyor, cehenneminde seni deil beni yakyor.
- Zavall karcm, ne acayip konuuyorsun. Akln bandan almlar,
deliye dndrmler seni. Mutlu gnler geirdik birlikte, btn umudum o
gnlerde, eer en kk bir katkm olabilmise yreinde kurtulu tohumu
yeerir, yeniden mutlulua kavuursun. Evet, bizler birbirimizle kaynatk,
har neir olduk, ortak rnmz olan . ocuklarmz er ge getirecekler
seni bana!
- Asla ! . . Tanr bamza imekler yadrr. Alaylarnla, kltc
szlerinle evimizden kovdun beni. Beni sevmi olsan kzmz elimden
almaz, onun Kudas trenine katlmasna kar koymazdn. Dua bile et
meme izin verilmeyen byle dinsiz bir eve nasl dnmemi isteyebilirsin? . .
A h ! N e acnacak durumdaym, kimseler sevmiyor beni artk, Tanr bile
yz evird i !
Hkra hkra alamaya balad. Marc b u kanayan yarann kapanma
yacan anlad, ona daha fazla znt vermemek iin sustu. Ortalk henz
kararmamt. Akamn solgun aydnlnda, ocuklarn uzaktan uzaa
lklar gelirken, iki mutsuz insan bir sre daha sessiz bekleip durdular.
Konuma srasnda farknda olmadan birbirlerine yaklamlard.
imdi yan yana, gzleri batan gnein altn klarnda, dalp gitmi d
nyorlard.
B u byk sessizlii ilk Marc bozdu:
- Kasabada baz insanlar, bayan Mazeline ' le kardee i likilerimiz
hakknda iren dedikodular yapt, elbette kulana gelmitir, bu sylenti
lere inanmadna eminim?
- Ah, hayr, hayr, seni de tanrm, onu da. Sylenen her sze inanacak
kadar aptallatm sanma, dedi. Biraz duraksadktan sonra kekeledi:
- B i l iyorum, belki beni de Theodore'un gzel szlerine baylan koyun
kafal kadnlarn yerine koymak istemilerdir. Evet, rahip Theodore bir
rahibe fazla gelecek kadar gsterili biri ama samimi olduuna inanyo
rum. Hem kendimi korumasn bilirim, bunda phen yoktur sanrm.
zntl olmasna ramen Marc, hafife glmsemekten kendini ala
mad. Genevieve' in skntsna baklrsa; Kapsen papaz ansn denemek
istemi, ama yz bulamam, bir rahibin bu ahlaksz tutumu bunalmn
333

daha bir arttrm, gnah karan papazn deitirerek yeniden

Quandieu'ye gitmek zorunda kalmt.
- Elbette phem yok. Ben de seni tanrm, byle taraklarda bezin

yoktur. . . Rahip Theodore'un ne mal olduunu geri bilmez deilim, g

venilir birinden duydum, manastra karsn almaya gittiinde kendi kulak

laryla iitmi rahibin pek tatl szlerini, ama bu konuda beni tedirgin eden

hibir ey yok. Beni tek zen rahip Quandieu gibi uysal bir insan
terketmendi, elbette ki bu da senin suun deil, su seni kandranlarda.

Genevieve' in hafife kzarmasndan tahminlerinin doru olduunu

anlad. Rahip Crabot'nun bann altndan kmt btn bunlar. Henz

gen, sevdal bir ruhu kocasna dman etmek iin hereyden nce, yal,

uysal rahip Quandieu'nn elinden kurtarp, kadnlar etkileyen, yakkl

bir ele vermek gerekiyordu. Bayan Duparque'la konuup rahip
Quandieu'nn yetersizliini bahane ederek yal sofuyu kandrmt. Bu
cokun ruhu yal Quandieu eitemezdi, ona yn verecek salam bir kafa,
Theodore gibi yakkl, gl bir erkek canlandrabilirdi. Bu yobaz he
kimler ak ancak akn ldrebileceini ok iyi biliyorlard . sa'nn dn

da bir bakasn seven beden asla kendini tamamen sa'ya veremezdi. Eer
sevmekten vazgemez, ya da ak baka yerde aramazsa, Genevieve' in
eski gnahlarna yeniden dn kanlamazd. Ne var ki, kt bir ruhbi
limci olan Theodore, elini pek abuk tutup bu sevdal, drst ruhu incit
mi, henz ruh salndan uzak zavall yaratk, bu kez de evresindeki
gizemli dini evrenin ktn grmt.
Bu yeni buluundan mutlu, Marc, karsna hafife taklmaya balad:

- Eee, artk gnah karmaya Theodore'a gitmiyor musun?

Genevieve kocasna yle bir bakt, sonra, tane tane karlk verdi:

- Hayr, rahip Theodore bana uygun biri deil, yeniden Quandieu'ye

gidiyorum. Geri, bilykannemin de dedii gibi, pek yumuak bal ama

ok iyi bir insan, zaman zaman onun yannda zntlerimin dindiini du

yuyorum.

Bir sre dalgn durdu, derken alak sesle, azndan yeni bir sz daha

kard:

- Ah, ah! yi yrekli, tatl ihtiyar, derdime derman olsun derken, o i

ren olayla ilgili szleriyle beni bsbtn zd . . .
Genevieve szn tamamlamad, Marc, n e demek istediini sezmiti.
- Simon olayyla ilgili . . . Rahip Quandieu Simon'un susuz olduuna i334

nanyor deil mi?

Genevieve ban usulca yere edi, hala susuyordu. Sonra yava bir
sesle Marc' n sorusunu cevaplad:
- Evet, inanyor, kilisede, onu dinleyen efendimizin nnde, byk bir
inanla syledi bana.
- Ya sen Genevieve, imdi Simon'un susuzluuna sen de inanyor
musun?
- Hayr, inanmyorum, inanmam da. Hatrlarsn, onun susuzluuna i
nansaydm zaten asla seni terketmezdim, onun susuzluuna inanmak de
mek Tanrnn elilerinin sululuunu kabul etmek, sen de, onu savunmak
la Tanrya saldrdn.
Marc o olay, Genevieve' in, Yargtay kararn kendisine syledii o
gn ok iyi hatrlyordu, kocasnn sevindiini grnce ileden km,
Tanrnn dnda hibir gerek ve adaletin var olamayacan haykrm ve
sonunda, dini inanlarna kar den evini terkedip gitmiti. Marc imdi
karsnn bu inancnn sarsldn sanp onu inandrmak, yeniden kazan
mak istedi.
- Bir daha syleyeyim Genevieve' im, sen ki, ok drst, ok iyi bir
kadnsn, ocukluunu dolduran efsanelerden syrldn zamanlarda ok
akll birisin; yle kuyruklu yalanlara nasl inanabiliyorsun, belgeleri oku,
aratr, ren, bak doruyu o zaman nasl bulacaksn.
- nan bana dostum, rendim, hereyi okudum.
- Dava dosyas yaymland, dava dosyasn, Yargtay ' n soruturmasn
okudun mu?
- Ben ... Ben "Le Petit Beaumontais" gazetesinde kan btn yazlar
okudum. Biliyorsun, bykannem her sabah alr bu gazeteyi.
Marc, "Le Petit Beaumontais" nin ne biim bir gazete olduunu gste
ren sert bir hareket yapt :
- Aman n e gzel! Okudum dediin bu muydu! Szn ettiin gazete
iren yalanlarla dolu adi bir paavradan baka bir ey deil . Belgeleri
deitirip krpyorlar, zavall insanlarn kafalarn uydurma masallarla
dolduruyorlar. . . Nice ciddi insanlar gibi, seni de yalanlaryla kandrm bu
gazete.
phesiz gazetenin aptalca eyler yazdn sezmiyor deildi
Genevieve, bir yn iren szlerle doluydu, bu yzden, hemen bir cevap
vermeyip ban nne edi.
335

Marc devam etti szne:

- Beni dinle, izin ver de Yargtay soruturmasnn btnn gndereyim sana ve hepsini okuyacana sz ver.
Genevieve serte ban kaldrd:
- Hayr, hayr, hibir ey gnderme bana, istemiyorum.
- Neden?
- Hibir yarar yok da ondan. Hibir ey okumaya ihtiyacm yok benim.
Marc ' n umutlar yine krlmt, zgn, krk bir sesle sordu:
- Demek hibir ey okumak istemiyorsun?
- Hay Allah! Evet, hibir ey okumak istemiyorum anladn m? .. Bykannemin de dedii gibi, neye yarar sanki?
Ve bu konuyu konumaktan usandn gsteren hafif bir hareket yapt.
Ama Marc devam etti:
- Biliyorum, bir yandan Simon'un susuzluuna inanmak istemiyor
sun, bir yandan da Quandieu'nn szlerini unutamyorsun, kutsal bir ra
hibin nasl olup da Simon'un susuzluuna inandn dnmek dehete
bouyor seni. Yl larca sren, giderek yuvamz bile datan yanlglarn
kabul edemiyorsun bir trl.
Bu defa ayn hareketi tekrarlamad Genevieve, sylenenleri hi duy
maz gibiydi sanki. Bir an gzlerini yere dikip, sonra konumaya balad:
- Beni zp durmaktan zevk mi alyorsun? Evet yuvamz dald, ola
ca buydu zaten, senin yanna dnersem kendimi daha da sulu duyarm.
Yanldm, aradm huzuru, inanc bykannemlerde bulamadm
renmen rahatlatacak m seni. Benim derdim senin derdine derman olacak
deil ya.
Genevieve pimanlk duyar gibi konuuyordu, yreinde phe filiz
lenmeye balamt, evini braktna zgn gibiydi, bunu seziyordu Marc,
yeniden haykrd:
- zgnsen, mutsuzsan syle bana, saklama benden! Yuvana dn, o
cuklarmz al da gel, ev sizleri bekliyor! Ne byk bir mutluluk duyar
dm!
Genevieve kalkt, dik bal, kr ve sar bir sesle tekrarlad:
- Mutsuz deilim, cezam ekiyorum o kadar, bu cezay sonuna dek
ekmeye hazrm. Eer bana acyorsan otur oturduun yerde, peimi brak
ve eger bir daha yolda rastlarsan ban evir de ge, nk aramzda hi336

bir ey kalmad, kalmamas da gerekir zaten.

Ve batan gnein solgun klarnda, ssz aalkl yol boyunca yr
d, karanlk, uzun, ince bir glge gibiydi, gnn son klar kumral sala

rnn buklelerini alev alev yakyordu, Marc, hrn karsnn buyruu zre
hi kmldamad yerinden, son bir defa daha ardna bakar diye gzleri u

zun uzun giden sevgiliyi izledi. Ama dnp bakmad Genevieve, akam

rzgar glgelerde serin serin eserken, zlemini ektii kadn aalarn a

rasnda kayboldu.

Marc, zgn ve krlm, tam yerinden kalkarken karsnda tatl tatl

glmseyen Salvan' bulunca ok ard.

- Ah, gidi sevdallar, demek ssz yerlerde buluuyorsunuz byle, nasl

bastrdm sizi ! Bir sre seyrettim ikinizi de, rahatsz etmemek iin yann
za gelmedim . . . Demek bugn leden sonra bunun iin hemen yanmdan
katn!
Marc, zgn zgn ban sallayarak yal dostuyla birlikte yrmeye
balad:

Y o, yo, sandnz gibi deil, yalnzca bir rastlantyd, keke rastla

maz olsaydm, yreim parampara.

Ve karlamalarn, uzun konumalarn anlatt, eski dostuna iini

dkt. Evet, artk btn umudu suya dm, kolu kanad krlm, kars
nn bir daha kendisine dnmeyeceini anlamt. Olup bitenlere Salvan da
zgnd, araya girmi, onlarn evlenmesinde byk rol oynamt, ama
ite balangtaki mutlu yuva sonunda yklmt. Serbest dnceli bir in
san dini eitim grm bir kzla evlendirdii iin kendini suluyordu.
Glmsemeyi brakm, dikkatle Marc ' dinliyordu ve yzndeki karam

sarlk dalmaya balamt. Sonunda kendi dncesini syledi :

- Durum pek de kt grnmyor bence, ne bekliyorsunuz dostum, el
bette Genevieve'cik kendisini yeniden kabul etmeniz iin yalvarp yakara

cak, boynunuza sarlacak deildi. Kendini Tanrya vermek isteyen bir ka

dn, Tanrya kavuamadn grnce byk bir ykma urar ve bu yk

mn, gururu yznden aklayamaz. Bana gre, korkun bir knt iin

de ve bu knt er ge onu size getirecektir. .. Gerek ortaya knca,

Genevieve' in stnde de yldrm etkisini gsterecek.

Salvan ' n yal yz yeniden eski canllna, rahatlna brnd.

Tatl bir sesle szne devam etti:

- Bu son yllarda bayan Duparque' lara Genevieve konusunda bir ka

337

kez gittim, ama bundan sz etmedim size, nk giriimlerim hibir ie

yaramad . . . Evet, karnz evinizi terkedince, eski bir baba dostu olarak a
raya ginneyi bir grev bildim, hem Genevieve ' in eski yasal koruyucusu
yum. Capucins Alanndaki donuk evin srgl kaplarn bana da kapa
yamazlard elbette. Ama bir gnneliydiniz korkun bykannenin beni
nasl karladn. Genevieve ' le bir saniye olsun yalnz brakmyordu bizi,
ne zaman sizinle ilgili konumaya balasam bara ara szlerimi az
ma tkyordu. Yine de syleyeceim ne varsa hepsini syledim . . . Zavall
Genevieve'cik, ylesine acayip bir haldeydi, beni dinleyebilecek bir du
rumda deildi. Dini eitim, kadn beynini ne hallere getiriyor, salkl,
dengeli bir kz, birden Simon davasyla birlikte dengesini yitiriyor. Gr
seniz, Genevieve beni dinlemek bile istemiyor, szlerimi, insan kafasn
hayrete drecek, karmakark, acayip bir mantkla cevaplandryordu . . .
Kolumdan tutup dar atmadklar kald. Ama her eye ramen, iki saat u
zun uzun konutum, o karanlk, souk eve sanrm az da olsa mantk ta
yabildim. zellikle bayan Berthereau o evde akl banda grnen tek in
san, btn bu olup bitenlere k zld belliydi.
Marc, hala umutsuz, zgiln bir yzle dinliyordu, yal dostuna kendi
dncesini syledi:
- Gryorsunuz umut yok artk. B ilgisizliklerinde srarla direnip duran
bu insanlar yola getinnek imkansz.
- Neden imkanszm? .. Benim yaptm giriim bir ie yaramad, do
ru, yeni bir giriimde daha bulunmamn hibir yarar yok, kimseyi gr
memek, kimseyi duymamak iin nceden gzlerine perde ekmi, kulak
larn tkamlar. Ama evde, avukatlarn en iyisi, diplomatlarn en ustas,
yiitlerin yiiti, gl bir dayananz var.
Glyor, konutuka couyordu:
- Evet, evet, benim de ok sevdiim, o akll, tatl kznz Louise var. . .
On iki yandan sonra ne akll, ne salam bir ocuk oldu, biliyorsunuz,
tam bir destan kahraman, rnek bir kz, bir eine daha rastlamadm. Ayn
yataki arkadalarnn hibirinde grlmeyen bir saduyu, bir yreklilik
var kzda. "Yinni yana basmadan nce ne Kudas trenine katlrm, ne
gnah karrm" diye ne gzel diretti, kendini hi yonnadan, istifini boz
madan, korkun bykanneyi de, annesini de bezdirdi. Sznde durduu
nu herkese ispatlad, bugn, oturduu evi de kazanm durumda, by
kanne bile homurdanmaktan usand. in en tatl, en gzel yan, annesini
338

alttan alta ilemesi. Annesi ruhsal ve bedensel saln kazanabilsin, dz

gn bir hayata yeniden dnebilsin diye, evresinde fr fr dnyor, .&onsuz

bir sevgi gsteriyordu ona. Sizin ardnzdan ok az SZ ediyor annesine,

ama onu, yava yava, sizin tavrlarnza, dncel6rinize ve aknza ye

niden altrmaya urayor. O evde, anne sinin yanndaki o deil de siz

misiniz gibi. Okayan, tatl elleriyle, zlm balar yeniden dm

lemek iin tek bir saatini bile boa harcamyor. Eer karnz bir gn geri

gelirse, onu size bu ocuk, bu salkl, yuvanzn huzuru, gl ocuk ge

tirecek.

Marc, bu szlerden ok heyecanlanm, yeniden umutlar tazelenmi,

dikkatle yal dostunu dinliyordu:

- Ah! Syledikleriniz gerek olsayd! Zavall Genevieve ' im hala ok

hasta.

- Siz ii kk hekiminize brakn, o her sabah pckleriyle nasl iyi

letirecek annesini... Genevieve bu kadar ikence ekiyorsa bu onda ya

ama gcnn yeniden canlanmaya baladn, bir i atma iine gird'

ini gsterir. Her gn biraz daha dt derin bunalmdan kurtulmaya

abalyor. . . Salkl olmas gereken salam yapl bir kadndr, bu yaps

er-ge

dinin

rpnmalardan,

sihirli

alkantlardan

kurtaracaktr

Genevieve ' i . Kurtulur kurtulmaz da gelip kollarna atlacak . . . Haydi dos

tum, zme bu kadar kendini, yrekli ol! Gerek ve adalet zaferi kazannca,

Simon ailesine, oluk ocuuna kavuunca, siz de sevgili karnz kollar

nzda bulacaksnz.

Aabey, karde gibi el skp ayrldlar, Marc, yeniden g kazanp

kasabaya dnd ve ertesi gnle birlikte kendini yeni savalara hazrlad.

Dincilerin btn arlklarn koyduklar yer zellikle Maillebois'yd, dini

eitimi kurtarmak iin olaanst bir aba gsteriyorlar. Gorgias ' n orta
dan kaybolmas, kamas papazlarn eteklerini bsbtn tututurmu,

Simon sorunu bsbtn alevlenmiti. Ad gittike Simon olayna karan

bu korkun rahibin sulu olup olamayacann tartlmad tek bir ev

bile yoktu kasabada.

Gorgias ortadan kaybolurken dengesizlikten de geri kalmam, "Le

Petit Beaumontais" gazetesine bir de mektup yollamt. Bu mektupta,

stlerinin alaka kendisini dmanlarnn eline braktklarn, kendini z

grce ve diledii gibi savunmak, gvenliini salamak iin ortadan kay

bolmak zorunda kaldn aklyordu. Ama bu mektubun asl byk -

339

nemi, Zephirin'in odasndaki o nl yaz rneinin orada bulunu ekliyle

ilgiliydi. Bu yaz rneinin Hristiyan Kardeler Okulundan ktn sak
lamaya alan kaz kafal stleriydi, byle budalaca yalanlar uydurmaya
kalkmlard, asl gerei saklamann hi bir anlam yoktu. Yaz rnein
deki paraf da kendisinindi, bunu gizlemeye almak aptalca, ocuka bir
eydi. Dnyann btn bilirkiileri, yaz rneindeki parafn Simon'un pa
raf olduunu sylese bile drst insanlar aldatamazlard, gerek gerekti,
onu olduu gibi sylemek en drst yoldu, bu paraf kendisinindi. Ama
ite slerinin tehditleri karsnda bugne dek susmak zorunda kalm, ko
nuamamt. Rahip Phillibin'in evinde yaplan aratrma btiin gerei
gn na karmyor muydu, bu yalan daha fazla srdrmenin ne gerei
vard. Simon'un, Hristiyan Kardeler Okuluna suu yklemek iin sahte
bir mhr yaptrdn tekrarlayp durmak gerekten ok aptalcayd ve bu
aptallklarndan hala direnip duran papazlarn aklna ayordu. Bylece
Gorgias, gerein bir ksmn syleyerek, kendisini yalnz brakan slerine
gz da veriyordu. "Le Petit Beaumontais" de okurlarn akln allak
bullak eden mektup yle devam ediyordu: Yaz rnei Hristiyan Karde
ler Okulunda kullanlan rnekti. Kattaki paraf kendi parafyd, phesiz
V ictor M ilhomme gibi kk Zephirin de, okuldan karlmas yasak olan
bu kad sz dinlemeyip alm, odasna getirmi. Simon, Zephirin'i im
bir ekilde kirlettii gece yaz rnei de ite bu nedenle masann stnde
duruyordu.
Onbe gn sonra gazete, Gorgias' n yeni bir mektubunu yaymlad. i
talya'ya sndn sylyor ama gerek adresini imdilik saklamak zo
runda olduunu, kendisini zorla bir yere kapamadklar takdirde mutlaka
Rozan'a gelip tanklk edeceini yazyordu. Ve ekliyordu: Simon alak
Yahudinin tekiydi, iren cinayeti o ilemiti, bunu ispatlayacak kuvvetli
bir delil vard elinde ve bu delili yalnzca Rozan mahkemesinde aklaya
cakt. Simon'a saldrrken eski su orta slerine de ate etmekten geri
durmuyordu, hele de rahip Crabot'ya iddetli bir dille atyordu. Sahte
mhr yalann, o aptalca yalan uyduran sleri deil miydi! Gerei sy
lemek dururken yalanlara kamak ne sama eydi ! Evet, sleri, budala,
nptal, alak, evet, zellikle alak insanlard. Yiit bir insan, rahip
l'hil libin ' i; zavall Fulgence' harcadklar yetmezmi gibi, imdi de Tan1 1 1 1 1 11 sadk bir hizmetisi olan onu yalnz brakyorlard . geri, Fulgence
l ckin adam deildi, zavallnn, dzencinin, kendini beenmiin biriydi,
340

onu yalanlarna alet ettikten sonra yakay synnak iin, hastalandn ba

hane edip uzaklara snnlerdi, ama rahip Phillibin'e yaptklar hak my
d, Phillibin ki dost insand, kahramand, stlerinin sznden kmazd,
Phillibin' i ilerine geldii gibi kullanmlar, sonra da azna gem vurup u

zaklatnnlard. Bu yiit din adam imdi Apenin' lerdeki bir hcrede, bir
din ehidi gibi can ekiiyordu. Gorgias mektubunda, Phillibin'i, Simon

dmanlarnn datt resimli kattaki gibi, elinde hunna dal, banda

kutsal bir tala iziyordu. Ve ustaca, Phillibin' i ver gibi grnerek ken

dini gklere karyordu. inin tam uzmanyd, eine ender rastlanan, bir

yandan iten, bir yandan yalanlarla dolu bir dille, yle byk bir aba ve
ikiyzllkle kendini tanmlyordu ki aln yazs onu rahip yapmasa mut
laka byk adam olurdu. sleri onun bu marifetlerini de renip byk al

tndan glmseyedursunlar, Gorgias, kendi ifadesiyle, inanc btn, rnek

bir din adam, gkyz ve yeryz kralln dinin barnda bulan, dinin
esenlii iin savaan, din uruna hereyi yapmaya hazr bir askerdi. Tanr
vard, sleri vard, ve kendi vard. Tanrya, slerine, kendine kar sorum

luydu, bunun dnda kalanlara hesap verecek deildi. Onlar Tanrnn buy
ruuna uymak zorunda insanlard. Ama ite artk slerinin de ne mal ol

duunu anlam, Tanrsyla babaa, yapayalnz kalmt, imdi bir Tanr

vard, bir o. Gnah kard, Tanrnn yreini yuyup artt gnlerde
meleklerin katna ykseldiini ok daha iyi anlyordu, dnya yasalarnn

dndayd, eylemlerinden, davranlarndan kimseye hesap vennek zorun

da deildi. Hristiyan gereinin z de buydu zaten. Bu sade gerei g
remeyen rahip Crabot'nun , sama yeryz adaletinden, ynlarn sapk
dncelerinden ekinip yalan yola sapmas alaklktan baka neydi?

Bu mektubunda ayrca Gorgias, kstahln, zaman zaman kendisinin

de gnah ilediini kabul edecek kadar teye gtryor, gsn yumruk

layp, amura bulatn, Tanrnn nnde bir domuz, bir kurttan baka
bir ey olmadn haykrarak gnahlarnn cezasn demeye altn,

sonra gnl huzuruyla dinine, Kiliseye hizmet ettiini yazyordu. Beden

denen amur yn onu yeniden lekelemeye kalkarsa yine ayn eyleri

yapyor, ile ekip btn gnahlarnn hesabn Tanrsna veriyordu. D

rst, dinine alabildiine bal bir insand, bu yzden de iledii sular her
zaman aklayabilecek yreklilii, ile ekme gcn kendinde bulabili

yordu, ama ya sleri, unlar byle miydiler, o yalanc, dzenci din adamla
r, hatalar nnde titreyip iki yzlil davranyor, insanlarn gazabndan

341

korkup sularn bakalarna yklemeye alyorlard. Balangta, birinci

mektubunda yalnzca Uslerinin kendini yalnz brakmalarndan ac ac ya
knyordu. Tpk Phillibin gibi, Fulgence gibi o da uysal uysal, slerinin
buyruklarna, isteklerine uymktan baka bir ey yapmamt. il de dil
zencilerin kurbanyd. Ama on be giln sonra gnderdii mektupta sle
rinden yaknmakla kalmyor, st kapal tehditler de savuruyordu. O iyi
bir din adam olarak hatalarn demiti, tekiler de herkesin gz nnde
pimanlk getirip sularnn cezalarn ekmeliydiler. Neden ekmiyorlar
d? Elbet bir gn onlar da ekeceklerdi, Tanrnn sabrnn taaca gnler
yaknd, cn elbet bir gn alacak, aklamadklar, cezasn ekmedik
leri, pimanlk getirmedikleri sularn, ilahi adalet yzlerine haykracakt !
Bu szlerin asl nian tahtas rahip Crabot'ydu, dilden dile eitli biim
lerde dolanan garip hikayeyi kontes de Quedeville'in balad, daha
sonra stilne Valmarie Kolej i kurulan o nl arazinin hikayesini hatrlat
yordu. Olayn baz ayrntlar hala unutulmamt; taknlklar yllarca
dil lere destan kumral kontes, ya altm getii halde hala gzeldi ve son
yllarda ar derecede dindar olmutu. O zamanlar ok gen bir rahip olan
Phillibin, kontesin torunu Gaston'un zel retmeniydi. Henz dokuz ya
ndaki bu kk ocuk Quedeville' lerin tek mirassyd, babas ve annesi
bir yangnda can vermiti. Eski bir ak yaras yznden kendini Tanrya
adayp kiliseye kapand dillere destan cokulu rahip Crabot da
Phillibin ' in ardndan atoya yerlemi, giderek, kontesin srda, ret
meni, hatta bazlarnn sylediine gre, gzelliini hala yitirmeyen
Quedeville' in yavuklusu olmutu; ve derken, bir gn, bir kaza hepsini
zntye bomu, kk Gaston, retmeni Phillibin'le gezerken suda bo
uluvermiti.
Ailenin son mirassnn lm zerine kontes,
Beaumont' lu, ad bilinmeyen bir bankacyla bir anlama yapmt. Bu an
lamaya gre, bankac, atoyu ve byk baheyi din orta okulu haline ge
tirdikten sonra Cizvit eitim kurumuna terkedecekti. Kontesin Valmarie
av bekisi yapt kaak avcnn ocuu, kk olu Gaston'un oyun ar
kada, Georges Plumet adl haylaz ocuun Valmarie Cizvitlerince nasl
yetitirildii ve sonunda bir papaz, bugnk rahip Gorgias olup kt da
hatrlatlyordu. Gorgias' n mektuptaki kat szleri, tehditleri o uzak ge
mii yeniden yaatyordu. Av bekisinin oluyla gl efendileri arasnda
l' k i bir srrn, bir l bedenin varl sylenip durmuyor muydu zaten? Bu
. u szler, tehditler, gl efendilerin uzun zamandan beri Gorgias' ko342

ruduunu, ona nasl kol kanat gerdiklerini, onunla birlikte en karanlk se

rvenlere giritiklerini gstenniyor muydu? phesiz nce Kiliseyi kur
tannaya urayorlard, bu amala birlemilerdi, ama bir dier amalar
da korkun papaz temize kannak deil miydi? Sonunda onu harcamak
zorunda kalmlarsa bunu isteyerek yapmamlard, ilnk olaylar ters
ynde gelimi, artk onu savunamaz duruma gelmilerdi. Belki rahip
Gorgias' n amac da henz mmkUn olduu kadar bir eyler koparabilmek
iin onlar korkutmakt . Korkutuyordu da phesiz, her an kendisinin ve
bakalarnn hatalarn haykrarak gsn yumruklamaya hazr bu kor
kun gevezenin mektuplar, yazlar, akna eviriyordu onlar.
Gorgias' n, hazan bir ka hafta sren susular slerinin hala onu koruduk
larn, para gnderdiklerini, avutucu tatl szlerle telan dindinneye, se
sini kesmeye altklarn gsteriyordu.
Her eye ramen, Gorgias'n szleri, tehditleri softalar iyi hrpalyor,
akllarn balarndan alyordu. Kutsal tapnan srlarn ktil yrekli din
sizlerin nne sennek, onlara aradklar frsatlar vennek ne byk sayg
szlkt. Ne olursa olsun Gorgias'a bal kalanlar, onun heyecanlarnda
kutsallklar bulmaya kalkanlar ounluktayd. Tanrnn elileri elbette her
eyin ilstilndeydi. yeryz adaleti hi bir zaman gerek adaletin, ilahi ada
letin yerini tutamazd. Sonra, kutsal rahibin syledikleri neden doru
olmasnd, Zephirin, Gorgias'n retmenin parafn tayan yaz rneini
din okulundan alp odasna getinniti ve yaz rneini gren Simon iblise
emellerinin gereklemesi iin bu rnekten yararlanmay, iren suunu
kutsal din adamlarna yklemeyi dnmt, btn bunlar neden akla
yatkn olmasnd? Phillibin' in yapt ii bile ho gryorlard, Tanrya,
dinine krkrne ball yznden, son anda, yaz rneinin kesini
yrtmt. Rahip Crabot'ya gnl venni dincilere, rahip ve papazlarn he
men hepsine gelince, onlar i lk sav stnde diretiyorlard. Gorgias sama
l yordu, yaz rneindeki mhr de, paraf da sahteydi. Ve "Le Petit
Beaumontais'nin lgn okuyucular bu gr benimsemi, hemen inan
mlard. Gazete her sabah, Simon'un sahte bir mhr yaptrdn ispatla
yan kesin delillerin bulunduunu, retmenin Rozan ' da bir daha sulana
cann kesinliini tekrarlayp duruyordu. Gazete sululuk fennann imza
lamt bile, kasaballara ve kentlilere bu fennana inanmak kalyordu.
Kardeler Din Okulu yzde yz zaferi kazanacak, din ve yurt dmanlar
bir kez daha bozguna urayacaklard. Kardeler Okulunun kurtarlmaya,
343

zafere byk ihtiyac vard, yaz rneinin ve yrtk kenin ele gemesin
den sonra iki rencisini daha kaybetmiti. Dini eitimi ancak ve ancak,
yeniden zindana atlarak Simon'un ezilmesi kurtarabilirdi. Rahip
Fulgence'dan sonra okulun ynetimini ele alan papaza sabrla beklemesi,
yerli yersiz konumamas, ortalkta pek sk dolamamas sylenmi, yne
timi, ykntlar stnde bile zafer ant gibi dikilmeyi beceren Cizvitlerin
ba rahip Theodore ele almt. Theodore ince bir siyasetle, bu etin du
rumdan bile yararlanmaya abalyor, kasabann sofularyla konuup Saint
Antoine de Padoue'ya yardmlarnz bekliyoruz diyordu. Kasabann
dinibiltn sofular Kardeler Din Okulunu desteklemek amacyla, her ay
krk kuru yardmda bulunuyorlard.
Bu ara dincileri ok zen bir olay oldu. Saint-Martin Kilisesinin rahibi
Quandieu bir gn krsye kp yreini boaltt. Uzun zamandan beri,
Quandieu'nn Simon'u savunduu biliniyordu. stelik yalnz da deildi,
ardnda piskopos Bergerot kale gibi duruyordu, nasl Kapsenler ve Kar
deler Din Okuluna Crabot kol kanat geriyorsa, Quandieu de piskoposa
destekleniyordu. te bo inanlarla savaan iki rahip, tarikatlarn kars
na dikilmiti, keilerin dini kemirip durmasna, bezirganlklarna izin
vermeyecekler, eski yenilgilerinin acsn karacaklard. Rahip Quandieu
olsun, piskopos Bergerot olsun, tarikatlarn artan gc karsnda ye
nilmiler, susmak zorunda kalmlar, zavall Quandieu, yrei kan alaya
rak, Kapsen Manastrndaki tarikat bir trene katlmak kkln
bile gstermiti. O gnden sonra da gz yalarn iine aktm, kilisesine
kapanp gnlk grevlerine vermiti kendini. Doan ocuklar kutsuyor,
kadnlarn gnahn karyor, iftleri evlendiriyor, lleri gmyor, bun
larn dnda baka hibir eye karmyordu. Ne var ki bu arada din yeni
tehlikelerle,
ykmlarla karlam,
rahip
Phi llibin' in yalanlar,
Fulgence' n sulularla ibirlii ortaya kmt. Gorgias' n yazdklar, bir
den bire ortadan kayboluuyla, eski inancnda ne kadar hakl olduunu
daha iyi anlamt Quandieu. Simon' un susuzluu gn gibi ak deil
miydi ve daha ne kadar susacakt? tekiler susuyor muydu? Jonville pa
paz korkun Cognasse, komu kyn kilisesinden krsye kp kendisine
amurlar atp dururken, hala eli, kolu, dili bal bekleyecek miydi? Neler
dememiti bu Cognasse, bir rahibin Tanrsna ve yurduna ihanet ettiini,
Yahudi lere satldn barmt krsden. Bu bezirganlar, gerek ve ada
l e i i n yeryzne inen sa'ya ihanet iindeydiler, artk alaklklarn hay344

krmann zaman gelmiti. Ve bir pazar gn kilisenin krssne kp, en

iren sular ileyenlerle i birlii, su ortakl eden dini ldrmeye kal
kan bezirganlar lanetledi. Simon davasnn sonucundan rkp duran
dincileri bir telatr ald, akna dndler. in kts, piskopos
Bergerot'nun, bu kez rahip Quandieu'y yalnz brakmamaya, dini ld
ren bezirgan tarikatlarla boaz boaza mcadeleye kararl olduu sy
leniyordu.
Ve bu amansz sava iinde Rozan davas yeniden balamt. Zavall
Simon, ateli hastalklarla perian olmu, bu yzden de, bir yla yakn bir
sre iyilemesi beklenmiti. Henz tam iyilemeden getirmek zorunda
kalmlard. Hatta grevliler sa salim gemiden inebildiine bile gve
nemiyorlard. Ayrca, krek mahkumunun bir saldrya uramas ihtimali
de vard, bu yzden kente gece vakti indirilmi, kalaca yere, kimsenin
bi lmedii baka baka sokaklardan gtrlmt. imdi, Adliye Saraynn
yanndaki bir ceza evindeydi, cezaevinden Adliyeye tek bir yol vard,
yarglarn nne sk gvenlik lleri altnda gtrlyordu, lkenin aln
yazs bir yerde, bu krek mahkumunun hakknda verilecek karara ba
lyd.
Simon ' u nce kars grd, yllarca sonra kocasna yeniden kavuma
nn heyecanyla, neredeyse baylacak gibiydi kadncaz. Rachel, ocuk
lar Joseph ve Sarah' Rozan' a getirmemi, onlar kasabada, Lehmann' larn
yannda kalmt. Delice kucaklatlar! Kadn kocasnn yanndan gz
yalaryla kt, Simon'u ne kadar zayflamt, kumral salarnn altnda
yz zayf ve saz gibiydi. Simon yllar yl olup bitenler stne hibir ey
bilmiyordu, davann yeniden grleceini ite Yargtaydan gelen, ayrnt
sz bir yaz sonucu renmiti. Ve hi amamt, korkun aclara, iken
celere ramen, bir gn susuzluunun ortaya kaca inancyla yaam,
bugn beklemiti. ocuklarn gnnek, onlara lekesiz bir ad brakmak i
in yaamak istiyor ve yayordu. Her eye ramen, kara dnceler iin
deydi, haksz yere sulanmasna bir trl anlam veremiyordu, olup btenler
hak}<.nda da hata hibir ey bildii yoktu. David ve avukat Delbos, yllar
ca sren mcadelelerini, Simon'un sulanmasyla, bir yanda gemiin
rk dzenini savunan gericiler, bir yanda, gelecee doru yryen zgr
dnceliler, halkn iki dman kampa ayrldn anlattlar. Bunlar din
ledikten sonra Simon aclarn unuttu, sz konusu olan kendinin deil, in
sanln kurtuluuydu. Zaten aclarndan sz etmek de istemiyordu. Evet,
345

hrszlar, katillerle birlikte yatmt, ama onlardan ok, zulmetmekten

holanan, insanlar ikence ede ede ldrmekten sapka haz duyan gardi
yanlardan ekmiti. Yirmi kez beynine kurun skp ldrmek istemilerdi
onu ve btn bunlar, ok sade, olaan, gnlk olaylar anlatr gibi anlat
yordu. Zindana atlmasndan sonra demek daha neler neler olmutu kyde,
kentte, kasabada, btn bu olup bitenlere, ocuk gibi ap kalyordu.
Marc, davada tank olarak dinlenecei iin izin alp, mahkemenin
balamasndan birka gn nce Rozan'a gelmiti. David ve Delbos'yla
bulutu, her ikisi de btn gleriyle yeni bir mcadeleye hazr, mahke
menin balamasn bekliyorlard. Marc, genellikle ok sakin ve ok ciddi
bir insan olan David'in yzndeki tedirgin anlatm ve onu sinirli bir halde
grnce ard. Rahat, neeli yaradlna ramen Delbos da endieli g
rnyordu. Aslnda bu dava Delbos iin ok tehlikeliydi, avikatlk mes
lei, gittike artan n, sosyalist adayl bu davann sonucuna balyd,
kazanrsa kasabada Lemarrois'y altedecekti. Ne var ki, Marc'n byk
umutlarla gemiden indii Rozan'da endie verici eyler dnmeye bala
mt. Oysa her yerde, hatta Maillebois kasabasnda bile, sa duyulu kim
seler Simon 'un susuzluunun yzde yz ispatlanaca dncesindeydi
ler. Crabot'nun adamlar bile endielerini aklamaktan ekinmemilerdi,
Paris'teki bakanlklardan hep iyi haberler geliyordu. Ama ite Rozan'da,
durum tamamen deiik grnyordu, sokaklar yalan ve ihanet kokuyor
du.
Rozan, bir zamanlarki nemini yitirmi eski bir eyalet merkeziydi,
alarn karanlndan kurtulamam, kralc ve dinci inanlarn yz yllar
tesinden sryp getirmiti. Gelecein efendisi olmak iin dini eitim
kurumlarn srdrmesi gereken papazlar, dinciler ynnden ok elverili
bir aland buras. Simon kurtulursa zaferi cumhuriyeti, ilerici eitim ka
zanacak, ocuu yalan ve yanlglardan kurtarp, gerek ve adalete ak,
zgr dnceli bir insan olarak yetitirecek, bar iinde mutlu bir Fransa
doacakt. Simon yeniden sulu grlr, hkm giyerse Kardeler Din O
kulu kurtulacak, eski, karanlk bask. gcne yeniden kavuacak, ocuu
en azndan daha bir, iki yz yl bilgisizlik iinde tutacak, kleletirecek,
eski kralc, dinci egemen lik devam edecek, halk yine ezilecekti. Marc,
Rozan savann kazanlmasnn nemini bu d.erece iddetle duymamt.
Ve ite Roma, Papalk, atlan her admda varln, etkisini gsteriyordu.
Delbos ve David, Marc' a elinden geldiince dikkatli davranmas ge346

rektiini sylediler, bir pusuya drlp ldrlmemeleri iin kendileri

de polis kontrolil altnda dolaabiliyorlard . Marc, ertesi gn, yresinde
karanlk glgelerin dolap durduunu grd. yle ya, Simon'dan sonra
okula atanan laik retmen, din dman, vatan haini deil miydi, dinin
selameti onun yok edilmesini gerekl i klmyor muydu? Sar tehditler, ka
ranlk glgeler kol geziyordu, ssz bir kede beynine bir kurun girebilir,
bana bir odun inebilirdi. leriye doru yrmek isteyen insanl dur
durmak amacyla yakp ykmaktan, ldrmekten ekinmeyen kr insanla
rn topland Rozan, ite byle amansz bir mcadele alan halini almt.
Bu kent, bir salgn hastalk annda olduu gibi, pancurlar kapanm evleri
insana donuk gzlerle bakan kent, korkulu anlar yayor, damlarn stne
dehet kyordu. Yazn zaten hareketsizleen kent bsbtn boalm
gibiydi. Kzgn gne nn altnda sokaklardan geenler, endieli gz
lerle yanlarna, yrelerine baknp hzl admlarla yryorlard. Esnaf vit
rinlerinin ardndan, sanki hemen biri ldrlecekmi gibi merakla sokak
lar szyordu. Hele de jri yelerinin seimi kenti bsbtn karamsarla
bodu, herkes, jilri yelerinin adn, kurbanlk koyunlarm gibi, balarn
esefle sallayarak sylilyor, ailelerinden herhangi birinin jri ilyesi o lma
sndan dleri kopuyordu. Rozan halk kk toprak sahibi, imalat ve es
naft, dini kurallar yerine getirmemek halk arasnda bilyk bir utan say
lr, dini btn o lmayanlar a kalrd. Alt kilise, otuz manastr vard, pa
pazlar ve keilerin kaynat byle bir kentte karlarn, ocuklar ve ko
calar stnde etkisi bykt, anlar her zaman alard. Beaumonfda bile,
bir zamanlar din yapacan el altndan yapmaya alrd, ilnk kentte
her eye ramen dine kar eski burjuva ve devrimci ii mahalleleri var
d. Ama karanlklar iinde geleneklerine sk skya bal, uyuyakalm bu
kentte, Rozan'da elbette papazlar, keiler saltanat srecekti. i kadnlar
her pazar kiliseye gider, burjuva hanmlar din dernekleri iin alrd.
eytann saltanat sremeyecei, her an hal savalarna hazr bir yerdi bu
ras. Davadan sekiz gn nce Rozan tam bir sava alan olmutu, dini sa
vaa hazrlanmayan, dinsiz retmenin konuulmad tek bir ev bile
yoktu. Zavall jri yeleri sokaa kmaya korkuyorlard, evlerine kapanp
kalmlard, hele bir sokaa ksnlar, neler olmuyordu neler, kaldrmda
tanmadklar adamlar omuz vuruyor, iren ilkokul retmenini zindana
gndermedikleri takdirde balarna gelecekleri hatrlatyorlard, retmen
zindan boylamazsa ya canlarndan, ya mallarndan, ya grevlerinden ola347

caklard.
Btn bunlar yetmiyormu gibi Marc mahkemeye bakanlk edecek
Yargtay yesi Guybaraud ve Cumhuriyet savcs Pacard' la ilgili can skic
eyler duyuyordu. Guybaraud, Valmarie Cizvitlerinin eski rencilerin
dendi, mesleinde ykseliini cizvitlere borluydu, ok zengin, sofu, kam
bur bir kadnla evliydi. Cumhuriyet Savcs Pacard'a gelince; eski dena
goglardand, pheli olaylara ad karm dinci biriydi. Paris'de iyi bir
greve atanmasn bekliyordu. Marc zellikle cumhuriyet savcsnn bir
halt kartrmasndan korkuyordu, nk retmen dmanlar onun bir
zamanlar cumhuriyetiler safnda yer aldn hatrlayp, eski gemiiyle
korkutarak diledikleri karar koparabilirlerdi. Guybaraud'ya gveni tamd
dincilerin. Onun yksek vicdann gkyzne karyorlar, ama st kapal
bir biimde Pacard'dan yaknyorlar, gerek ve adalet akyla yanp tutu
an, sulu Simon'u zindana gndererek adaleti yer;ne getirecek bir yiit
olup olmadna gvenemiyorlard henz. Btn Rozan' n gz savc
Pacard ' n stndeydi ve Marc ' zen buydu, gvenilir kaynaklardan
renmiti, savcnn nn duyurmak iin yapmayaca ey yoktu. Btn bir
kent alttan alta alyor, yer altndan nice eller nice ipleri ekiyordu. Bu
kent, ilk davann grld Beaumont'a hi benzemiyordu. Sevimli mil
letvekili Marcilly'nin, az sk vali Vennebiese'un, general Jarousse'un
bayanlarn glckleri arasnda uysal uysal, usul usul ilerini yrten ni
versite grevlileri, memurlar ve yarglarn girip kt tatl salon,
Lemarrois'nn gzel karsnn salonu yoktu burada.
Piskopos
Bergerot'nun, dinin bezirganlara, batl inanlara koulduunu grp kr
ssnden keileri paylad lml ortama rastlamak sz konusu deildi.
Mcadele imdi, byk toplumsal sularn tezgahland youn karanlk
larda yrtlyordu. l kentin donuk sessizliindeki bu boaz boaza
sava, vebal bir kent'de gibi hep yer altnda yaplyor, su stne km
yordu. Marc ' kahreden de buydu, Beaumont'daki gibi Simoncularla
Simon dmanlarnn aka arpmalarn grmemek yreine byk bir
kuku salmt. Bu karanlk ortamda, bir mahkeme bakan Guybaraud'ya,
bir savc Pacard'a ne kadar gvenilebilirdi, ikisi de nnde sonunda ge
ricilere alet olacaklard, bu i iin biilmi kaftandlar zaten.
Marc ssz bir sokan sonunda byk bir oda kiralamt. Her akam,
David, Delbos ve her snftan ateli, ilerici dostlar burada toplanp aldk
lar bilgileri deerlendiriyor, konuuyor, tartyor, birbirlerine g veri348

yorlard. Umutsuzlua dmemeli, her an kendilerini, yeni mcadelelere

hazrlamalydlar. Yandaki bir sokakta, Gragnon'un kaynnn evinde de
Simon d_manlar, gericiler, hasmlar toplanyordu. Savunmann, avukat
Delbos'nun tank olarak dinlenmesini istedii Gragnon da gelip kentte,
kaynnn evinde yerini almt. Btn Simon dmanlar, papaz ve kei
tayfas dalga dalga geceleri onun kald eve akyordu. Sylendiine gre,
bir iki kez de rahip Crabot gelmi, buyruklarn verdikten sonra
Valmarie'ye dnmt. Issz mahallenin derinliklerinde baz karanlk,
pheli yzler dolayordu. Sokaklar pek gvensizdi. David ve Delbos,
gece Marc'n yanndan ktklarnda, dostlar ne olur ne olmaz diye orlar
yalnz brakmyor, kaldklar yere kadar gtryorlard. B ir akam bir el
silah atld. David ve Delbos'yu korumakla grevli polis memurlar silah
atan bulamadlar, kimseler tutuklanmad. Rahipler ve keiler tayfas, ge
riciler kara alma kampanyalarn daha bir hzlandrdlar. Bu kampanyann
i lk kurban Delbos'ydu. Oturumun balayaca gnn sabah "Le Petit
Beaumontais" gazetesi irenliklerini kusmaya balad. Delbos'un baba
syla ilgili, elli yl nce geen bir olay deitirerek yazyordu. Beaumont
piskoposunun yannda kuyumculuk yapan baba Delbos, kendisine onarl
mak zere braklan vazolar armt. Oysa aslnda vazolar alan bir
kadnd, kadn yalnz vazolar almakla kalmam, btn kuyumcu dk
kann da soymu, ne var ki, yrekli baba Delbos, bu kadnn mahbus
damlarna dmesine kyamayp onu ele vermemi, alnan vazolarn be
delini kendisi demi, bylece de savclk el koymadan olay kapanmt.
Baz insanlarn c duygularyla nasl yanp tututuklarn, ne kadar iren
eyler yapabileceklerini anlamak iin gazeteye yle bir gz atmak yeter
di. Bu eski olay, en ince ayrntlar, en adi yalanlarla sslenerek, en densiz
hayal gcyle beslenerek bugn oulun yzne haykrlyordu. phesiz,
l bir insanla uraan mezar soyguncusu irkef yazar, deitirerek yayn
lad belgeleri rahip Crabot'dan alm, ona da papazlar getirmiti. Ve bu
olayla Delbos'yu can evinden vurmaya, onu .kertmeye, azna gem tak
maya, ykp, Simon'u savunamaz hale getirmeye urayorlard.
Dava pazartesi, kzgn bir temmuz gnnde balad. Savunma, eski jri
bakan Jacquin' le yzletirmek iin getirttii Gragnon'dan baka daha bir
ok tann dinlenmesini istemiti. M ignot, bayan Rouzaire, sorgu yargc
Daix, Mauraisin, Salvan, Sebastien ve V ictor Milhomme, Polydor
Souquet, Bongard' n, Doloir' n ve Savin'in ocuklar gsterilen tanklar
349

arasndayd. Listede ayrca rahip Crabot, Phillibin, Fulgence ve Gorgias' n

adlar vard, ama bu son tann gelip gelmeyecei bilinmiyordu. Cum

huriyet Savcs Pacard ise, ilk davada dinlenen tanklarla yetiiti. Ro

zan sokaklar bu tanklar, gazeteciler ve merakllarla doluydu. Her gelen

tren kalabala yenilerini ekliyordu. Adliye saraynn evresini, sabahn
saat altsndan beri, Simon'u grriek iin toplanan fkeli, kzgn, merakl

bir halk kuatmt. Herhangi bir lin olayna meydan verilmemesi iin si
lahl kuvvetlerden yardm istenmiti. Simon'un geecei yolun iki yann

boydan boya askerler tutmutu, bu asker duvarlarnn arasndan yryen

Simon'u kimse doru drst gremiyordu. Saat sekizdi. Kzgn sca d

np oturum iin bu saat seilmiti.
Mahkeme salonu, hi de Beaumont'un o yepyeni, yksek pencerele
rinden k dolan salonuna benzemiyordu. Rozan Adliye Saray eski bir
derebeyi atosuydu, uzun, tavan bask, kk bir salon vard; yal mee
aalaryla kapl duvarlarndaki uzunlamasna kk pencerelerden gne
glkle sokulabiliyordu. Bu haliyle, cumhuriyet mahkemelerinden ok
engizisyon mahkemelerinin yer ald o kara manastrlar andryordu. S
ralarn hemen hepsini tanklar tutmu, bylece dinleyicilere ayrlabilen
kk alan daha da daralmt. Bu donuk, skc yerde sabahn saat yedi
sinden beri sk-tepi oturup duran dinleyiciler, fkel i gzlerle kprda
madan sessiz-soluksuz bekliyorlard. Tutkular sanki yer altnda, pusu
dayd, en kk bir iaret, en ufak bir grltyle yerlerinden frlayacakm
gibi gergin bir halleri vard.
Marc, salona girip, tanklar srasna, David' in yanna oturduunda ayn
gerilimi, sknty duymaya balad, duvarlar stne yklacak gibiydi.
Btn gzlerin kendisine evrildiini grd, hele de David'e byk bir
merakla bakyorlard . Ardndan Delbos girdi salona, "Le Petit
Beaumontais" gazetesinde S'tbah yaymlanan yaznn etkisini grmek iin
hain hain bakan gzlerin arasnda, solgun, ama kararl admlarla ilerliyor
du. Delbos, kinli gzler karsnda, oral deilmi gibi glmseyen bir
yzle uzun zaman ayakta beklemek zorunda kald. Derken, jri yeleri
girmeye baladlar Marc her birine dikkatle bakyor, bu ok nemli g
revin, bir hakszln onarlmas grevini yklenen insanlarn kiiliklerini
yzlerinden okumaya alyordu. Bunlar anlamsz, kk esnaf, kk
burjuva, bir eczac, bir baytar ve iki emekli subay yzleriydi. Hepsi de
ayn donuk endieyi tayorlar ama bu rkekliklerini, korkularn aa
.

350

vurmamaya abalyorlard. Jri yesi olarak adlarnn yayld gnden

beri kendilerini srekli rahatsz eden sknty imdi de mahkeme salonuna
srklyorlard. Bazlar, kilisede okunmu suyu sunan hizmetilerin, ya
lanc sofularn solgun yzn tayordu, dincilerin ifte yz bakar bak

maz okunuyordu, bazlar imand, ablak suratlarna kan yrmt, y

reklerini glendirmek iin sabah midelerini alkolle doldurmulard. nsan

bu kiilere bakar bakmaz dinin stlerindeki iddetli arln gryordu.

Adaleti papazlar ve keiler adna toplanan bu insanlar m yerine getire
cekti? Byle byk bir eserin, akl ve bilinci yozlam kimselere brakl

dn dndke rpermekten kendini alamad Marc.

Salonun ortasndan gelen bouk bir uultu duydu Marc ve o an haya

tnn en heyecanl ann yaad. Simon'un salona girdiini grememiti,
birden farkna vard, Simon, Delbos'nun ardnda, sanklar srasnda ayakta
duruyordu. Ne korkun bir manzarayd bu, yz iskelete dnm, plak
banda bir iki sa teli kalm, bu clz, bu kambur insan myd Simon? O
eski, t gibi, canl arkada nereye gitmiti, bu canl cenazeydi demek

Simo ! Karsndaki zavall yarat, kupkuru hareketleri gzleriyle gr

mese, bu clz sesi kulaklaryla duymasa asla byle bir insann varln
dnemezdi, nk belleindeki Simon, genlik ve dava arkada, prl
prl bir Simon'du. Zindan alp gtrmt onu, yok etmii. alev gibi ya
nan iki gz de olmasa insan bsbtn bir hilik nnde bulunduunu
sanr. Yaad, nasl yllarca direndii ancak gzlerinden okunabiliyordu.

Yreindeki kendine ve adalete olan sarslmaz g, beynindeki geree

sayg duyan akl imdiye dek ayakta tutmutu onu, bir gn susuzluunun

ortaya kacana inanmt. Btn balar, btn gzler Simon'a evril

miti ve Simon da, sanki orada yokmu, bu gzler onu seyretmiyormu

gibi dalgn baklaryla oturanlara bakyordu. Sonra dudaklarna sevgi

dolu bir glmseme yayld, kardeini, David' i grmt. Ve Marc

David' in titrediini duydu.

Mbairin haykran sesi salonu doldurduunda sa::; sekizi r0:''!"'": gei

yordu,

yarglar

ieri

girdi.

Salon<lak!ler

ayaa

kalkp

oturdu1ar.

Beaumont mahkemesindeki, ilk davadaki seyircilerle indikiieri tyk bir

kar latrd Marc. Beaumont' da btn oturumlar boyunca salon homurtu

larla, di gcrtlaryla, uuldamt. Oysa Rozan dinleyicileri susuyordu,

susuyorlard ama onlar da yreklerinde ayn kini, ayn fkeyi tayorlard,
ellerinden gelse para para edeceklerdi bu susuz, bu zavall insan .

351

Yalnzca Simon grndilnde hafif bir uultu duyulmu, sonra salon kara
sessizliine gmlmt. Mahkeme bakanlar da birbirlerine benzemiyor
lard. Gragnon .h ain bir insand, oturum boyunca Simon'la alay etmiti,

oysa yeni bakann kibarl alacak derecedeydi, sesinde ie ileyen bir

rahatlk vard. Yeni bakan, ufak-tefek, giller yzlil ve tatlyd ama gri

gzlerinde bak gibi kesen bir soukluk seziliyordu ve etrafna kiliselere

has gizli bir gnnk kokusu sayordu sanki. Ayn ztlk eski savcyla yeni
savc

arasnda

da

seziliyordu.

Eski

savc,

grkemli

Raul

de

la

Bissonniere ' in yerini alan Pacard, ok uzun, ince, kuruydu, bakr al

yz, bir an nce gemiinden kurtulup ykselmek, servet yapmak arzu

suyla yanp tutuuyordu. Mahkeme bakannn sanda, solunda iki yarg

daha yer alyordu, adamlarn kaytsz, ilgisiz, sorumsuz bir halleri vard.
Cumhuriyet Savcs hemen nndeki koca dosyay at ve evik bir elle
sayfalar kartrmaya balad.
Beylik szler tekrarland, yarglarn, jilri yelerinin yerlerini aldklar

belirtildi, mahkeme katibi tanklarn adlarn okudu, adlar okunanlar teker

teker salondan ktlar, Marc da onlarla birlikte kmak zorunda kald.

Sonra bakan Guybaraud, ar aksak Simon'un sorgusuna geti. Souk bir

dille sorularn sormaya balad, alabildiine keskin, soracaklarn, syle
yeceklerini nceden ezberlemi gibi konuuyordu, sorularn dndilrp
dolatrp Yargtayn bozduu ilk mahkemenin stnde durduu hususlara
getirmesi alacak eydi. Rozan mahkemesinin yeni deliller stnde hi
durduu yoktu, sanki Beaumont'daki dava yeniden grlyordu, eski ha
mam eski tast. Simon Beaumont'dan trenle dnmt, saat onbiri yirmi
geelerde kasabadayd, o srada yatmakta olan Zephirin' i kucaklamak iin
odasna girmiti, lgnca bir arzuya kaplp rzna gemi, sonra da boa

rak ldrmt ... Bakann sorduu sorular hep bu ereve iinde dolanp

duruyordu. Yaz rneinin bir kesinin rahip Phillibin'ce yrtlp saklan

d elbette geitirilemeyecekti, yaplan bir aramayla bu ke ortaya
kmt, ama gel gr ki sayn bakan Simon'u baka bir sula, rahip

Gorgias' n bile sama ve ocuka bulduu o uydurma ykyle suluyor

du: Simon sahte bir mhr yaptrp yaz rneinin stne basm,
Gorgias' n adnn ba harflerini de J<ada kendi elleriyle yazmt. Her ey
ilk mahkemedeki gibiydi, Gorgias' n bir mektupla yaz rneinin Karde
ler Din Okulundan ktn, stndeki parafn kendi paraf olduunu ga
zetede aklamasna ramen, hala ilk bilir kii raporunun, Badoche ve

352

Trabot ortaklarn raporlarnn doruluunda da diretiliyordu. imdi, dava

ya ekledikleri son kuyruklu yalann doruluuna kimsenin phesi kalma
sn diye savc ii salama balyor, Simon'un sahte mhr nasl yaptrd
aratrlyordu.
Bu uzun soruturma srasnda Simon acnacak haldeydi. Dostlarnn
pek ou, Simon'u, gizli ellerin gmmeye alt mezardan, kolunu bir
yldrm gibi uzatp dorulan, sonunda hakszl yenen bir yiit eklinde
dnmlerdi. Oysa hala stma ateiyle titreyen zavall, uysal bir sesle
susuz olduunu sylyor, sorular cevaplyordu. Sesinde, tavrnda bekle
nen imek, gk grlts yoktu ve bu hali dostlarnda d krkl yarat
t, dmanlarn cesaretini arttrd, "bak her haliyle sululuunu, iledii al
aka cinayeti nasl ortaya koyuyor" diye fsldamaya baladlar. Btn
oturum boyunca bir kez fkelendi, ilk duyduu o sahte mhr sorulunca
kzd. Szde, bilinmeyen bir ii, bir kadna sr vermi, Maillebois ret
menine sahte bir mhr yaptn sylemiti ve elde hibir delil yoktu. Bu
sav karsnda Simon 'un birden fkelenmesi zerine bakan konu stnde
daha fazla durmad, zaten o srada Delbos da ayaa frlamt, neredeyse
bir olay kacakt. Savc, istifini bozmadan, bilinmeyen iiyi bulamad
n, ancak, bu hususun geree hi de aykr grnmediini belirtmekle
yetindi. Akam, David, bu birinci oturumda olup bitenleri anlattnda
Marc, yreinin daha bir burkulduunu, skitn duydu, ite yeni ve i
ren bir hakszlk rnei, yeni bir cinayet daha tezgahlanyor, suun kat
merlisi hazrlanyordu. Simon'un, sessiz, sakin durumuna amyordu,
duygularn aa vuramayan bir insand ve susuzluuna, gerege gve
niyordu. Ama mahkemenin gidii hi de iyi deildi, bakann souk dav
ranlar, en yararsz, boluu oktan anlalm sorulara verdii nem hi
de ho olmayan bir sonucu imdiden gsterir gibiydi, bir ykm yeni bir
ykm, bir hakszl yeni bir hakszlk izleyecekti. David de korkusunu,
kaygsn gizleyemeyecek durumdayd, tutmaya alt iki iri gz ya
yanaklarndan szld. Adliye sarayndan umutsuz, zgn bir yrekle
kmt zaten, yrei atlayacak gibiydi.
Ne var ki, tanklarn dinlenmesine ayr lan daha sonraki gnler cesaret
lerini biraz arttrd, yeniden kendilerini topladlar. nce eski tanklar din
lendi, Simon'un kasabaya nasl dnd, on buuk treniyle mi, yaya m
geldii hususunda tanklklarna ba vurulan demir yolu iileri , ambar
memurlar bir bir kurulun nnden getiler. Marc, salonda daha fazla ka353

lp davay izleyebilsin diye Delbos'ya rica edip adn nlere aldrmt.

Zephirin'in cesediyle nasl karlatn anlatp, tanklara ayr lan darack

yerine dnd ve David ' in yanna oturdu. Bylece mahkemenin kalan b
lilmn izleyip, gazetede kan o yaz zetine yrei kan alad halde,

Delbos'nun, nasl ciddi, nasl kendinden emin biimde olaylara parmak

bastn grd. Delbos mahkeme bakanndan rahip Phillibin, Fulgence

ve Gorgias' n neden bulunmadklarn sordu. Bakan ksa ksa aklayp
geti; ar yaplm, ama phesiz Fransa'nn dnda bulunduklarndan,

adresleri

de

bilinmediinden

ad

geenlere

ulatrlamamt,

rahip

Fulgence'a gelince, ar derecede hastayd, doktor raporu gndermiti.

Delbos Fulgence' n dinlenebilecei konusunda diretti ve sonunda, bakan,

Fulgence' n durumunun, oraya yeminli bir hekim kanalyla gnderilecek

bir doktorla tesbit

edilmesini

kabul

edebildi.

Daha

sonra avukat,

Crabot'nun gnderdii mektuba kar koydu, cizvit papaz ilerinin oklu

undan, rahiplik grevlerinden sz ediyor, zaten olayla ilgili zel bir ey

bilmediini ekliyordu. Savcnn kar koymasna ramen Crabot'nun ge

tirilmesi hususunda mahkemenin srarla durmasn salayabildi. Btiln bu

direniler fkeli bir hava dourmu, bakan ve savunma avukat srekli bir
atmaya girmilerdi. Ve oturum, retmen yardmcs M ignot'nun, b

yk heyecan bulan tanklyla son buldu. Bayan Rouzaire yine ilk tank

lndaki hayaszl gstermi, Simon'un okula dndn, Zephirin'le

konutuunu, sesini duyduunu srarla tekrarlamt. B irinci mahkeme s

rasnda en ar basan, Simon'un sulanmasnda en byk pay olan szle

rinde bu mahkemede de direnmiti. Sz M ignot'ya geldiinde, retmen

yardmcs, samimi ve duyarl bir dille ilk tanklnda yanldn, gece o

kulda hibir ses duymadn, imdi Simon'un susuzluuna btn yre

iyle inandn syleyip hkmn en salam dayanaklarla ortaya koydu.
Bunun zerine bayan Rouzaire yeniden dinlendi, M ignot ile yzletirildi.

Rouzaire' in okulda kald odadan Zephirin'in odasndaki sesleri duyma

nn imkan yoktu, bu konuda savunma makamna verecek cevap bulamad,

Simon 'un dnd saatle ilgili sorular da eliik, birbirini tutmaz szlerle

cevaplamaya

kalkt.

Ayn

husus

bir

de

Marc'dan

soruldu,

Marc,

Mignot'nun sylediklerinin doruluunu tekrarlad. Ne var ki sra ilk

retim mfettii Mauraisin'e gelince ne Mignot, ne Marc, ne de Simon'a

kar szler sarfetmedi, ama bayan Rouzaire ' i gklere kararak uzun u

zun, ne deerli, ne stiln bir insan olduunu sayp dktil.

354

Daha sonraki iki oturum da savunma ynnden ok iyi geti. tik otu

rum kapal yaplm, halkn kafas bir hayli bulandrlmt. Ama imdi

bakan byle bir neride bulunmaya cesaret edemiyordu. Bir zamanlar

kk ocuklar olan, imdiki delikanllar, Simon'un eski rencilerinin de

ifadeleri alnd. Fernand Bongard, Auguste ve Charles Doloir, Achille ve

Phillippe Savin'in syleyecek fazla szleri yoktu, daha ok sank ynn

den elverili konutular. Bir zamanlar ilk oturumun kapal yaplmas y

znden ortaya atlm olan igren sylentilerin asl olmad bylece mey
dana kyordu. Sebastien Milhomme ve Victor Milhomme'larn tanklk
lar zellikle ilgiyi ekti. imdi yirmi iki yanda bulunan Sebastien, heye

canl bir sesle, ocukken, annesinin ve yengesinin telalar yznden nasl

syledii doru bir sz geri almak, yalana sapmak zorunda brak ldn,

bu yalan yznden uzun zaman nasl ac ektiini anlatt, eski olaylar tek

tek sralad; amcas olu Victor'un elinde yaz rneini grm, bu rnek

sonradan kaybolmutu, kendisi ar hastayken, yapt hata yznden ce

zalandrldn, bu yzden olunu yitireceini dnen annesi telalanp,

saklad yazy ortaya karmt. Victor'a gelince, krtasiye dkkanndaki

dinci mterilerini karmaktan korkan annesine ho grnmek iin hibir

ey hatrlamyordu. Defterlerinin birinde bulunduuna gre demek okul

dan byle bir yaz rneini alp eve getirmiti; ama bundan baka hibir
ey bilmiyordu, syleyecek baka bir sz yoktu. Sonra Simon'un bir di

er rencisi, bayan Duparque'n ya l hizmetisinin yeeni Polydor

Souget'nin tanklna geldi sra. Delbos kendisine, Zephirin'in ldrl

d akam, rahip Gorgias'n onu nasil evine kadar gtrdn, yolda

neler olduunu, neler konutuklarn, saatn ka olduunu uzun uzun sor
du. Polydor'un tankln Delbos'ya Marc nermiti. Aylak aylak dola

an, zevke elenceye dkn dnk bu tembel olann bir manastrda a

ltrlmasnn elbet bir nedeni bulunduunu, gerein bir ksmn bilebile

ceini sylemiti Delbos'ya.' Ne var ki, abuk sabuk szlerden baka bir

ey alamad azndan avukat. Aradan bunca yllar gemiti, nereden

hatrlasnd? leri srd zr pek olaand, savc sabrszlk iaretleri

gsteriyor, dinleyicilere gelince, savunmann bu anlamsz tann stnde

neden bu denli durduunu anlamamakla beraber, karanlk, kaak bir ger

ein havada kanat vurduunu, titretiini seziyorlard.

Daha sonraki oturum yeni bir heyecan getirdi, bilir kii heyetinden

Badoche ve Trabot ortaklar, Gorgias' n mektubuna ramen, gerekten o-

355

kunamayacak durumdaki iki harfin, F ve G deil, ille de E ve S olduunda

direniyorlar, belgeler yyorlard, deliller uyduruyorlard. saati akn
konutuklar halde mahkeme bakan hi de sklm grnmyor, savc
notlar alyor, onlarn raporlar Simon'un sulanmasna yetmiyormu gibi
baz ayrntlar stnde inceden inceye duruyordu. Salondaki bu oyun baz
akl banda insanlar bile yanltmaya balad. Neden olmasnd, hay Al
lah! yaz deil mi, yle de olurdu byle de. Ama oturumun sonunda, on
dakika bile silrmeyen bir olay birden akllar allak bullak ettti. Kara elbise
ler iinde, savunmann tank olarak dinlenmesini istedii, eski sorgu yar
gc Daix grnd. Ya henz elli altmlarda olduu halde yetmi
yandaymcasna kmt, zayflam, kamburu kmt, salar apakt,
yz szlmt. Korkun kars lmt. O tutkulu, giyimine kuamna,
ssne psne dkn irkin kadnn, zledii saltanatl, cafcafl hayata
kavuamaynca kocasn nasl ikenceyle kvrandrd anlatlp duruyor
du. Kocas, Simon 'u zindana gnderirse hemen ykseleceklerini, yaad
basit hayattan kurtulacan sanm, ama yllar her gn biraz daha korkun
kadnn umutlarn suya drmt. ekingen, rkek, grevinde kl krk
yaran ve aslnda drst bir insan olan Daix, evinde kendisine korkun an
lar yaatan karsnn irkefliklerinden artk kurtulmu, vicdann huzura
kavuturmak istiyordu. Olaylar dorudan doruya anlatmad, soruturma
atktan sonra kovuturmaya gerek olmad konusunda karara vard
halde korkun kars yznden bu kararn deitirmek zorunda kaldn
sylemedi,, yalnzca Delbos'nun sorularn cevaplad ve savunma, bugn
k kanaatn sorduunda, ak bir dille, madem Yargtay bizim mahke
memizin kararn bozmu, o halde Sirnon susuzdur dedi. Sonra, salonun
byk sessizlii iinde kp gitti. Karsn yeni yitiren yal bir insann a
r ve zgn bir sesle yapt bu itiraf btn yrekleri duygulandrmt.
O akam, her oturumdan sonra, durumu deerlendirmek zere toplan
dklar byk odada, Delbos ve David byk bir sevin iindeydiler, da
vann kazanlaca yzde yzd, Daix'nin tankl jriyi ylesine etkile
miti. Ne var ki, onlarn bu sevincine katlamyordu Marc, yreinde da
kadar bir endie vard. Eski mahkeme bakan Gragnon denen adamn Ro
zan 'a geldii gnden beri bo durmadn, el altndan durmadan alt
n duymutu. Kendileri bu evde toplanrken, yakndaki bir baka sokan
bir baka evinde, her akam, byk bir gizlilik iinde baka toplantlar da
yapldn ok iyi biliyordu. Ertesi gn neler yaplacak, hangi sorulara
356

hangi cevaplar verilecek, hangi olaylar yaratlacak, hep o evde kararlat

rlyordu. zellikle tanklar ileniyor, gnlk oturuma gre, tanklarn er
tesi gn syleyecekleri kararlatrlyordu. Bugnk oturum savclk y
nnden eziciydi, ama mutlaka bunu karlksz koymayacaklar, yarnki o
turumda san can evinden vuracaklard. Rahip Gragnon 'un kald yere
glgelerin szldn, Polydor'un, ge saatlerde, bayan Rouzaire ve
Mauraisin'e benzeyen bir kadn ve bir erkein bu evden ktn grenler
vard. in en kts, dinci jri yeleri evresinde yaplan sinsi almay
d, pek ak bilgiler verememekle beraber, ilerici dostlar dikkatli olmala
rn sylemiti. phesiz Gragnon, jri yeleriyle yz yze konumak bu
dalaln yapmyordu, araya adamlar koymu, Simon'un sululuunu
yzde yz ispatlayan, ama, ciddi nedenler yznden mahkemeye suna
mad korkun bir delil vard elinde, ok zorunlu kalrsa, savunma stne
varrsa mahkemenin nne serecekti bunu. Marc, ertesi gn balayacak
oturumdan endieliydi.
Gerekten de ertesi gnn oturumu, oturumlarn en ekimelisi, en e
tini oldu. lk mahkemenin jri bakan Jacquin de tpk Daix gibi, konuup
vicdann huzura kavuturdu. Jri yelerince, ceza maddesinin uygulan
masyla ilgili, bilgi almak iin arlan mahkeme bakan Gragnon'un,
nasl odaya, heyecanl bir halde, elinde bir mektupla girdiini, mektubu
jri yelerine gsterdiini anlatt. Gragnon'un dediine gre bu mektubu
Simon bir dostuna gndermiti, altnda bir de dipnot ve dipnotun sonunda
bir paraf vard, bu paraf Zephirin'in odasnda bulunan yaz meindekine
benziyordu. O zamana kadar Simon'un sulu olup olmad konusunda bir
karara varamayan jri yeleri bu mektup zerine Simon 'un sululuuna i
nanmlard. Jacquine'e gelince, imdi artk hibir phesi yoktu.
Simon'un susuzluuna kesinlikle inanyordu, bunu syleyip vicdann
huzura kavuturduu iin ok mutluydu. O zamanlar, mahkeme bakan
nn yeni bir kantla odaya girip jri yeleriyle konumasnn yasak oldu
unu bilmiyordu, evet, bakann bu davrannn yasalara aykr olduunu
grendii zaman da hemen konuamam, susmak zorunda kalmt, nk
gsterilen mektubu Simon'un sanyordu, oysa artk hibir phesi kal
mamt, mektup da paraf da uydurmayd. Simon susuzdu, dindar bir in
san olarak daha da susamazd. Konumasyla ilgili bir ayrnt, salondakiler
stnde ayrca etki uyandrm, sofu dinleyicileri rpertmiti. Bir akam,
vicdan azab iinde kvranarak, Saint Maxence Kilisesinin karanlk bir k357

esinde diz kmken sa'nn sesini duymu, sa, konu ve vicdann hu

zura kavutur demiti. Derken sra Gragnon'a geldi, olaylar, eski kat
bakan az ve yuvarlaklyla aklayacakt elbette. Korkudan rengi biraz
atmt, ama bu korkusunu, zevk safaya dilkiln insanlara has hayaszl

nn altnda saklamasn becerebiliyordu. Yal, kaln ensesi, gbekli be

deniyle tank kilrssilnil doldurup, aradan yllar getiini, baz ayrntlar

unutmu olabileceini syleyerek sze balad. Evet, galiba jrinin top

lant salonuna, kendisine getirilen bir mektupla girmiti galiba. ok heye

canlyd o sra, ne yaptnn farkna varmakszn, sadece, gerein ortaya

kmas amacyla mektubu gstermiti. Yapt bu hareketten hibir pi
manlk duymamt, nk gerek dipnotun, gerek dipnot altndaki parafn

Simon'a ait olduundan ylesine emindi, zaten dipnotun da, parafn da

sahtelii ispatlanmamt. Bunlar syledikten sonra, eski jri bakan

Jacquin'i, gsterdii mektubu yksek sesle dier yeler nnde okumakla
sulad. Bu sulama zerine, eski bakanla eski jri yesi arasnda bir tar
tmadr balad. Derken mimar akn duruma drd, yanldn ya da,

aradan yllar geince unutmu olabileceini hatrlatt, imdi dinleyiciler

eski jri bakann, drst adam dinsizlere, vatanszlara satld diye yuha
lyorlard. Delbos ka kez araya girip sah.tekar adamn maskesini indirme

ye uram, o pek nl mektubu nerden ele geirdiini sormutu. Ne var

ki Gragnon artk hayatndan oonut, kendinden emindi, diledii ilk etkiyi
uyandrm, jri yesi phel i duruma dmt. Delbos'nun sorularn da
kaamakl cevaplarla geitiriyordu. O ara jri yelerinden biri Gragnon'a

kimsenin bir ey anlayamad bir soru sordu: Simon yaz rneine istenen

ekli vermek iin bir baka dolap daha evirmi miydi, bu konuda ayrca
bir bilgisi var myd? Gragnon'un cevab da tam bir bilmeceydi, syleye
ceini sylemiti, doruluu yzde yilz bile olsa, baka eyler ortaya atp
mahkemeyi uratrmaya niyeti yoktu. Ksacas Gragnon yapacan

yapm, o gnk oturumun diledii gibi bitmesini salamt.

Tanklarn dinlenmesi daha birka oturum srd. Salk durumunu in

celemek zere Fulgence'a gnderilen yeminli hekim, elinde, rahibin ye

rinden kalkamayacak kadar hasta olduunu, dolaysyla, tank olarak din

lenmesinin olanakszln belirten bir raporla dnd. te yandan, rahip

Crabot da, ani bir kazayla ayann burkulduunu bahane ederek mahke
meden kama yolunu buldu. Delbos, Rozan' a kadar madem gelemiyor,
Beaumont yarglnda ifadesi alnp gnderilsin dedi. Balangta pek

358

nazik, uysal grnen bakan Guybaraud imdi gemi azya alm, bir an
nce davay sonulandrmaya alyordu. Bir bakasnn olaanst ser
venini dinler gibi tanklar aknlk iinde dinleyen Simon'un o durgun,

uysal, sessiz halinden cesaret alm, daha imdiden ona sulu ilemi yap

yor, onunla sert sert konuuyordu. Simon durumalar boyunca glmse

mek, omuzlarn silkmekle' yetinmi, ancak iki U seferinde, tanklarn pek

ar yalanlar karsnda, fkelenir gibi olmutu. Tanklarn dinlenmesi

bitince sz Cumhuriyet Savcs ald. Uzun boylu, ince yapl bir adamd,

hareketleri krkt, sssz bir dille, ak-seik, matematiksel dorularla

konuuyordu. Grevi hi de kolay deildi, Yargtayn aka bozduu bir

davay yeniden sonulandrmak zorundayd. Ne var ki, savcnn yntemi

ok sadeydi, Yargtay eski davay bozmam gibi iini gryordu, konu

malarnda, Yargtayn uzun soruturmalarna bir kez bile olsun, uzaktan
yakndan hi ilgi gstermedi. stifini bozmadan, sulamasn, ilk davann
kantlarna, iki bilir kiinin raporuna dayandrd, bu ara, ortaya atlan yeni
sav da ihmal etmedi, eskiden sahte paraf sz konusuyken, imdi buna bir
de sahte mhr eklenmiti. Sulamasnda, elinde kesin deliller vann gi
bi, bu sahtelii dorulayan cmleler kullanyordu. Evet, rahip Gorgias ga
zeteye bir mektup gndermi, parafn kendisinin olduunu, yaz rneinin

kendi okullarnda kullanldn ileri srmt, ama Gorgias zavallnn bi

riydi, belki de bir ruh hastasyd, Kilisenin ba ars olan bu adam sonun
da dinsizlerce satn alnmt. Jriye soruyordu, suluyu nerede aramak ge

rekirdi. Allahsz ve vatan hainlerinin iinde mi, yoksa, inanlarna, dinine,

geleneklerine bal, alardr yurdun esenliinden, byklnden baka

kayglar olmayan saygl insanlar arasnda m? Jri bir an nce kararn
verip lkeyi bu kangren olmu yaradan kurtarmalyd.

Daha sonra, iki oturum boyunca savunma avukat Delbos konutu.

Keskin, sinirli, ateli bir dille olay bandan alp, Yargtay soruturmas
nn belgelerine dayanarak btn sulamalar rtt. Savcln ileri sr

d deliller aslszl saptanm, oktan rm delillerdi. Simon'un

kasabaya yayan dnd, ancak on ikiye yirmi kala kasabaya vard is

patlanmt. Oysa c inayet bu saatten bir saat nce ilenmiti. Zephirin' in

odasnda bulunan yaz rneinin Simon'la hibir ilgisi yoktu. Gorgias'n
gnderdii mektup ortadayd. Yaz rnei Kardeler Din Okulunda kul
lanlyordu, altndaki parafn kendisinin paraf olduunu Gorgias haykr
yordu, Yargtayn bilirkiilerince verilen rapor eski bilirkii raporu,

359

Badoche ve Trabot ortaklarn raporunu rtmt. Savclk yeni bir sav

daha ortaya atyordu. Simon'un sahte bir mhr yaptrdn sylyordu.

Delilleri neredeydi? Elinde hibir delil olmadan bu uydunna hikayenin

doruluunu savunuyordu. Btn bunlar, susuz bir insan yeniden zinda

na gndenne abasyla dndrlen dolaplardan baka bir ey deildi.

Szde, bir kadn, hasta bir iiden, onun gizlice, Maille.b ois retmenine

sahte bir mhr yaptn renmiti. Peki nert;diydi bu kadn? Ne yapar

d? Kimse bu sorulara cevap bulamyor, bulmak istemiyor, savclk "Le

Petit Beaumontais"nin uydurduu sama yalanlara hukuk kurai gzyle

bakyordu. Cinayetin asl sulusunu kimse aramaya kalkmyordu. Rahip

Gorgias, Polydor'u evine braktktan sonra Zephirin ' in ak penceresinin

nnden gemi, yaklap ocukla sohbet etmi, sarn melek yzl se

vimli ocuu yar plak grnce iren arzulara kaplp. bir bahaneyle

pencereden odaya ginni ve o korkun cinayeti ilemiti. Bu korkun sah

nede tek bir boluk kalyordu. Gorgias bu yaz rneini nereden almt?

yle ya, retmenlerin cebinde gzel yaz rnekleriyle dolamak gibi bir

alkanlklar var mdr? "Le Petit Beaumontais" gazetesi o gece phesiz

odada duruyordu, rahip Gorgias ocuu sustunnak iin alp azna tkt.

Yaz rnei de belki odadayd, ama oraya nasl gelmiti? Polydor'un a

zndan bunu renmeye uram, ama aptal grnen iki yzl ocuktan
hibir ey koparamamt. Zaten bu hususun aydnlanp aydnlanmamas

nn da byk bir nemi yoktu. Gorgias' n sululuu aka bel inniyor

muydu. Yalanc tanklarla rahibi kurtarmaya alanlar, onun ortadan kay

boluuna, gerekleri yar yarya aklayna, onu kurtarmak iin abala

yan su ortaklarna, Phillibin ' in

talya'daki bir manastra kapa atna

neden gzlerini, kulaklarn kapyorlard? Fulgence neden eski grevinin

banda deildi, neden mahkemeye gelmiyordu? Ya rahip Crabot, tam
zamanndan melekler koarak annaanlarn sunmu, kutsal rahibin aya

burkulmutu. Eski mahkeme bakan Gragnon, sahtelii Yargtayca ispat

lanm bir mektupla jrinin karar odasna ne diye komutu? Suluyu

kurtannak iin. Eski jri bakan hurda, Gragnon'un yasa d hareketini

herkesin gz nnde aklamad m? Dier sular bir yana, kapal gzle

rin almas iin bu su bile yeterdi.

Delbos szlerini, Simon'un on be ylda, zindanda ektii fiziki ve

ruhi ikenceleri belirterek balad, onun nasl susuzluunu haykrdn

belirtti. Evet, lkenin barnda kanayan bu yaraya hemen bir derman bu-

360

lunmalyd. Ama bu derdin derman savcln arzularnda deil, Simon'un

kurtuluundayd, Simon'un kurtuluu Fransa'nn onurunun kurtuluu, ada
letin kuituluuydu, susuz bir insann yeniden sulanmas ise, ileride a
resiz arlar douracak bir utan kaynayd.
Bakaca sz isteyen olmad, duruma bitti, jllri Uyeleri hemen karar o
dasna getiler. Saat sabahn onbiriydi, kzgn bir temmuz gllnei, rtllk
perdelere ramen salonu cehennem gibi yakyordu. yelerin karar verme
leri bir saatten fazla srd. Dinleyiciler, sessiz ve skntl bekliyorlard.
Rozan dinleyicileriyle Beaumont'daki eski grltcll, azgn dinleyiciler a
rasnda da kadar fark vard. Tavandan salona durgun, kurun kadar ar
bir hava iniyordu. Kimse konumuyor, zaman zaman Simon'cularla Simon
dmanlar kaamak gzlerle birbirlerine bakyorlard. Sanki, bir halkn
btn aln yazs izilen, lmesi ya da yaamas kararlatmlacak yasl bir
odadaydlar. Derken, uzun bekleyi bitti, jri Uyeleri odalarndan ktlar,
yarglar yerlerini ald, korkun bir sessizlik ortasnda, jri bakan, kur
uni, zayf bir adam, btn mterileri dinciler olan kuyumcu ayaa kalkt.
Ak-seik, tiz bir sesle karar bildirdi. Oy okluuyla sann sululuu
na, oy birliiyle de hafifletici sebeplerin varlna karar vermilerdi.
Beaumont'da grlen ilk dava srasnda ise oy birliiyle sann sululuu
ve pek az bir ounlukla ise hafifletici nedenlerin varl kabul edilmiti.
Bakan Guybaraud, hamarat bir ekilde, sradan ilemleri tamamlayp he
men cezay bildirdi: on yl hapis cezas. Ve hemen ekip gitti, savc
Pacard da, teekkr edercesine jriyi selamladktan sonra bakann ardna
takld.
Marc, Simon'a bakt, ne garip, Simon'un durgun yznde yalnzca u
sul bir glllmseme, ama kaslm dudaklarnda hzn vard. Delbos yum
ruklarn skyordu. David, ar derecede heyecan duyduundan salona
girmemi, darda karar bekliyordu. Marc stne yldrm dm gibiy
di, banda korkun bir rzgar esiyordu, kan damarlarnda donmutu. i
nanlacak ey miydi, ayn hakszlk bir daha tekrarlanyor, sularn Ustne,
yeni bir su ekleniyordu. Akln kabul edemedii ey, bir temmuz sabahn
da canavarca gerekleip kmt.
Beaumont'da olduu gibi, ilericilik dUmanlar sevin lklar at
madlar, kanl len sofrasna sunulan scak av bu insan yiyen yamyamlara
saldryordu sanki: En akll Simon dmanlaryla dolu mahkeme salonu,
iliklere dek ileyen korkun bir sessizlige brnd. Uzun bir titreyi, bo361

uk, usul mrltlar eklinde salonda kanat vuruyordu. Heyecan ve dehet

dolu bu kara, yasl oturum tek bir trt, tek bir soluk sesi duyulmadan
dald. Marc dar ktnda David hkra hkra alyordu.
Gericiler zaferi kazanmt, Kardeler Din Okulu varln srdrecek,
cumhuriyeti, devrimci okullar, ocuklarn bedenlerinin ve ruhlarnn kir
letildii bir cehennem oca, bir eytan yuvas olarak grlecekti. Gerici
ler, dinciler, yobazlar tayfas abalarnn rnn alm, gelecekteki yzde
yz ykmlarn bir sre daha geciktirmilerdi. Gen kuaklarn yine yllar
ca beyinleri yalan ve yanlglarla doldurulacakt. nsanln ileriye doru
yryen ayaklarna bir kez daha elme taklmt, bu ayaklar, tek kurtulu,
gerek ve adalet yolu olan bilim zaferini kazanncaya kadar, zgr dn
ce rnlerini verinceye kadar topallaya topallaya yOryecekti.
Ertesi gn, akam Marc, kanayan bir yrek\e ve yorgunluktan bitmi,
kasabaya dndnde Genevieve'in U cmlecik mektubuyla karlat:
"Yargtay soruturmasn ve Rozan durumalarn okudum. Sularn en
canavarcas ilendi. Simon susuzdur."
iV.

Marc, Rozan'da geirdii korkun gnlerin etkisiyle, ok rahatsz bir

gece geirdikten sonra, sabah uyandnda Louise'i grd. Kzcaz sabah
sabah, bir frsatn bulup bayan Duparque'n kaplar her zaman kapal e
vinden svp babasn grmeye komutu. lgn gibi babasnn boynuna
atld.
- Ah, babacm, kimbilir ne kadar zgnsn ve seni ne kadar zledim!
Louise bym, yetikin bir kz olmutu artk. Simon olayn btn
ayrntlaryla renmi, hem babas, hem klavuzu olan, taparcasna sevdii
adamn btn inanlarn, btn adalet tutkusunu blyordu. Babacm,
babacm diyen lklarnda Rozan'da ilenen canavarca hakszla kar
ba kaldn vard.
Marc kzn byle boynuna atlm grnce hemen karsn, uykusuz
geen btn bir gece boyunca aklndan kmayan Genevieve'in mektubu
nu dnd.
- Eee, syle bakalm, annenin bana mektup yazdn, bundan byle
artk onun da bizim gibi dndn biliyor musun?
- Evet babacm, biliyorum . . . Syledi bana. Eh, evde annemin, eve
362

asla ginneyen o belgeleri okuduunu grnce, bykanne nasl fkelendi

anlatamam, kyameti kopard. Annem her sabah kp yeni davann tam
metnini satn alyor, odasna kapanp btn gn okuyordu. Annem benim
de okumama izin verdi, hepsini okudum. Ah babacm ! Ne korkun ey,
bir yn iren adamn, susuz, zavall bir insan ezmesi ! Susuz birini
sevdiin, savunduun iin seni daha ok seviyorum!
Babasn kucaklad, coku dolu bir yrekle pt, salarn okad.
Marc, yreindeki acya ramen, kanayan yarasna serinlik veren bir mer
hem srlm gibi glmsemeye balad. Okuyan, gerei sonunda re
nen kars, kzyd, imdi yzn gldren.
Usulca konumaya balad:
- Mektubuyla, sevgili mektubuyla hznm dindirdi, bana byk bir
umut, avuntu verdi annen! Byk ykmlardan sonra, bu, eritiim en b
yk kvantr?
Sonra skntl bir sesle Louise'e sordu:
- Demek annen benden szetti sana? Durumu anlyor mu? Pimanlk
duyuyor mu? Hep onu dndm, kurtulduu gn bana dnecei umuduy
la yaadm.
Louise'cik usulca pannan babasnn azna gtrp susturdu, g
lmseyerek cevaplad:
- Babacm, ne dememi istiyorsun, henz sana syleyecek tatl szle
rim yok. ok iyi haberler getirdim desem yalan sylemi olurum. ler
yolunda gidiyor, imdilik hepsi bu . . . Az daha sabrl ol, senin kadar akll
ve sevgi dolu kzna gven.
Daha sonra, anneannesinin, bayan Berthereau'nun salndan sz etti,
kadncaz hi de iyi durumda deildi. Yllardan beri zaten kalbinden ra
hatszd ve son olaylar bsbtn ypratmt kadncaz. Bayan Duparque
srekli fkesi, barts artsyla karanlk, kasvetli evi bsbtn ekil
mez hale getiriyor, onun her lyla zavall anneannenin yrei yerin
den frlayacakm gibi rpnp duruyor, kalp arlar daha bir artyordu.
kide bir korkulu anlar yaamamak iin bayan Berthereau artk aa in
miyor, btn bir gnn uzun iskemlesinde, sabahtan akama kadar, yl
lardr sevgisiz, zgn gzleriyle o ssz Capucins Alanna bakarak geiri
yordu.
Louise anlatmaya devam etti:
- zme tatl cann, evdeki durum hi de i ac deil, annem odasn363

dan kmyor, anneannem de yle, bana gelince, derslerim bamdan a

kn, ben de kapanp almakla geiriyorum zamanm. Bllykanne sknt
dan deliye dnecek, bir yukar kyor, bir aa iniyor, kaplar arpyoor,
kavga edecek kimseyi bulamaynca hncn hizmetisi Pelagie'den alyor.
Annem altmdan pek memnun, alt ay sonra gretmen Okulunun s
navlarna gireceim, kazanacam sanyorum.
Gllnlerden perembeydi, okullar leden sonra tatil olduundan
Sebastien Milhomrne da kasabaya gelmi, Rozan'dan dnen eski ret
menini kucaklamak istiyordu. Joseph ve Sarah da, hemen sonra geldiler.
Gsterdii bllyk abalar ve yiite davran iin annesi ve kar-koca
Lehmann' lar teekkre gndermilerdi. Trou Sokandaki yoksul
terzievinin yeniden nasl kara yaslara brllndllllnll anlattlar. David kara
haberi Rozan'dan telgrafla bildirmiti. Bayan Simon yobaz kentte Uzc
bir olayla karlamaktan korktuu iin kasabaya dnm, annesi, babas
ve ocuklaryla dava sonucunu beklemiti. Ho, istese de Rozan'da kala
mazd, ellerinde, avularnda be kurular yoktu. Zavalllar, neler olup
bittiini henz tam bilmiyorlar, David'in dnllllnll bekliyorlard, ne var ki
bu byk hakszl renmek yetmiti, umutlarn yerini gz yalar al
mt.
Marc ' n odasnda toplanan bu drt gen insann durumu son derece
duyarlyd. Okulda tantktan sonra bu dost evde birbirlerini grmeye,
sevmeye devam eden genler, imdi btlln yrekleriyle bu yeni hakszln
acsn blllyorlard. Joseph ve Sarah blltlln bir geceyi rpntlarla ge
irmiler, tek saniye olsun gzlerini yummamlard ve kzaran gzlerin
den hala iri gz yalar akyordu. Onlarn byle babalarndan sz edip
hkra hkra alamaya baladklarn gren Sebastien, yreinden kopan
byk bir dostluk ve sevgiyle arkada Sarah' kucaklam, Louise de a
laya alaya Joseph' in ellerinden tutmu, onun dertli yreini avutmaya,
acsn blmeye alyordu. Louise on yedi yandayd, Joseph yirmi.
Sebastien yirmi birine basmak zereydi, Sarah on sekizine. Marc, bu,
genlik, akl ve iyilik dolu insanlara bakarken onlarn gelecek gnlerini
dllnd. ocukluklarndan beri hep ayn eyi dnmtll . Yarnn zgllr
kua, gelecein mutlu llrllnllnll yeertecek bu insanlar neden ileride bir
leip bir ift meydana getirmesinlerdi?
Kznn koa koa eve gelii, Genevieve'den ald mektup hllmn
biraz olsun datmt ama ardndan yine acl gnler balamt. Zavall
364

lkesini byle aldatlm gnnek kahrediyordu onu. Yalnzca su deil,

katmerli su ilenmiti, Fransa' nn vicdan huzura kavumayacakt demek!
Gerein, kurtuluun eski a Fransa nerede kalmt? Uzun yllar, eski
bir hakszln onarlmas, yaln bir kararn dzeltilmesi iin yaplan bir
savan sonu byle mi bitecekti? Fransa'nn bylesine kulaklarn gerek
lere tkayacan, sarlaacan, hakszlk ve utan yatanda bylesine
uzanp kalacan, bu noktaya geleceini dnememiti hi, olanlar bir
trl almyordu akl. lkeyi bu iren uykudan uyandnnak iin daha ka
yl beklemek gerekecekti, ka kuak bu hakszlklar ineyip geecekti?
Bir an iin btn umutlarn yitirdi, Ferou'nun topraktan kp lanetler o
kuduunu duyar gibi oldu, yoksa Fransa gerekten amura batm, yok
olmu, yitik bir lke miydi? Ne diyordu Ferou: yobazlarn elinde tamamen
ryp gitmi, alak gazetelerle zehirlenmi, bir daha kmayacak biim
de grtlana kadar bilgisizlik, adilik bataklklarna saplanm bir lke! O
korkun Rozan kasabasnn sonraki gnlerinde bir uyan, vicdan drst
insanlardan bir kprdan beklemiti. Ama ite kimseler ba kaldnnyor,
kimseler ses karmyordu, yer yarlm da drst insanlar topran altna
ginniti, evrensel aptallk ve uyuukluklarn glgesinde cehalt yce sal
tanatn srdryordu.
Marc, kasabada Darras'yla karlat, dinci Phillis ' in zaferi kazanma
syla belediye bakanhn.n elinden katn grp yznn biimi de
imiti. Hele de eski rencileri Femand Bongard, Auguste ve Charles
Doloir, Achille ve Phillippe Savin dorusu tam bir sosyal adalet, medeni
cesaret rnei vennilerdi. Yazk, bunca yl okul sralarnda hibir ey ka
zandramamt onlara, emekleri boa gitmiti. Femand her eyden haber
siz omuzlarn silkiyordu. Auguste ve Charles, Simon'un susuz olup ol
mad konusunda pheye dmeye balamlard. kizlere, Achille ve
'
Phillip'e gelince, simon'un susuzluuna eskisi gibi inanyorlard; ama ne
yapacaklard sanki? Tek balarna devrim yapamazlard ya. Dehet salta
natn srOyor, herkes, bumunu bundan byle, bu gibi eylere sokmamaya
kararl, evine dnyordu. Beaumont daha da beterdi. Marc, baz gl
kiilerin son bir aba gsterip bu haksz Rozan kararna el koymalar iin
kente inmek lgnln gstenniti. Lemarrois'ya gitti, milletvekili ona
akln yitinni gzyle bakt. Ak seik bir dille, yaradlna aykr biraz
da sert bir biimde bu sorunun artk kapandn, bir daha kurcalamaya
0
kalkmann akl banda bir i olmadn syledi . Ne yani, ortal bsb365

tn kudurtacak myd? Siyasi durum da iyice ktlemi, cumhuriyet ka

pana skmt, yeniden Simon olayn kurcalayp gelecek seimlerde
dincilerin eline bir koz daha m verecekti yani. Gelecek seimler! Gelecek
seimler deyince akan sular dururdu. Beaumont mahkemesinden sonra da
ayn ey olmam myd, gelecek seimler endiesiyle da kadar bir hak
szlk sessizce geitirilmemi miydi? imdi de ayn ey yaplyordu, hem
de eskisinden beter bir biimde. Milletvekilleri, senatrler, vali
Hennebise'iyle btn yasal ve ynetim gleri azlarna gem vuruyor, iki
kez haksz yere sulanan bir insann adn bile azlarna almaya korkuyor
lard. Tpk Lemarrois gibi, eski cumhuriyetiler, eski Volterciler bsb
tn alabanda etmilerdi, sesi gittike ykselen, lkenin btn servetlerine
el koymu burjuvaziye ba kaldran pek korktuklar sosyalizme kafa tut
mak iin kendilerini Kiliseyle ibirlii etmek zorunda sanyorlard. p
hesiz Lemarrois'y rkten Delbos deildi artk. Toplumcularn says git
tike artyordu ama Delbos, Rozan'da yiyecei tokad yemiti, bir daha
belini dorultamazd, Susmas, daha ok olaya ad karan, Simon'u savu
nan yiitleri vurmak arzusundan douyordu. Bu vicdan ve karakter yk
mnn ortasnda, Simonculara yz glen tek insan, rahat pek yerinde se
vimli Marcilly'ydi. Ilml bir bakanlkta tatl bir grev bulmu, halk eitim
uzmanl yakalamt. Herkese elini uzatan cmert, gnl ve dili bol bir
insan olduu iin pek yaknda bir baka bakanlkta da ayn greve konar
d. Marc ' gler yzle karlayan tek insan o oldu. Kesinlikle sz vermi- .
yordu ama iktidara gelince bir eyler dnecekti.
Kasabann yobaz tayfas ok gemeden zaferi kutlamaya balad,
cbbeler sevinten uuyordu, rahip Crabot, su ortaklar ve yamaklar
kurtulmutu ite, ah dnya vard, rahat bir soluk alabilirlerdi artk. Eski
bakan Gragnon'un evinde byk bir akam yemei verildi. Yarglar,
memurlar, hatta retim grevlileri eve dolutular. Byk bir tehikeyi ge
itirmilerdi, mutluydular, glyor, akalayor, tokalayorlard. "Le
Petit Beaumontais" gazetesi her sabah Tanr ve yurt savalarnn zafer
lerini kutluyordu. Ama birden sesler kesildi, phesiz yukardan bir buyruk
almlard, gazete de tek kelime yazmaz oldu. karclar sava kazanm a
nn sarholuu iinde cokularn srdryorlard ama te yandan bir ah
lak knts de balamt imdiden. Bu coku ne zamana kadar devam
edecekti, yarn ne olacakt, yarnn korkusunu duyuyordu phesiz ipleri
eken eller. En iyisi akllardan bu olay silmek, sessizlie gmmekti. Jri
366

yeleri sonucu sylemilerdi, Simon'un tek bir oy ounluuyla sulan

d biliniyordu artk. Ayrca, durumadan karken btn jri yeleri
Simon 'un cezasnn balanmasn isteyen bir yazya imza koymulard.
Simon'u, halk oyunun dinsel evresinin basksyla suladklarn ok iyi
biliyor, eziklik duyuyorlard. Bir jri ki hem suluyor hem cezay bal
yordu, bu cgarip eliki elbette kamamt gzlerden. Bu ban kanl
mazlna, zorunluluuna hepsi o kadar inanmt ki, bir iki gn gemeden
hepsi de ba yazsna imzalarn koydular. ren grevinden artk kur
tulduuna memnun, "Le Petit Beaumontais" dinsiz retmene son bir kez
daha sp rahatlad. David bu af hususunda bir karara varamyordu, hu
zursuzluk iindeydi, karde i ld lecekti, ayakta zor duruyordu, maddi
manevi knt iindeydi. Cezaevine ancak, bir daha kmamak zere gi
rebilirdi. Gz yal bir kadn ve ocuklar vard geride, babamz yeniden
mutlu gnlere kavuturabiliriz diyen. Yine de David, Marc' la, Delbos'yla,
onu savunan yiit arkadalaryla grmeden af konusunda bir karara
varmad. Af Simon 'un susuzluunu ispat etme imkann kaldryor, silah
lar ellerinden alnyor, gsz kalyorlard. Yenilgiyi imdiden kabulleni
yorlard, bir hakszl artk btn dnyaya haykramayacaklard. leri
yana yana boyun emek zorunda kaldlar ve David cezann kaldrlmas
konusunda bavuruyu kabul etti.
Ardndan Simon'un durumu bir dzene kondu. David onu alp kasaba
ya gtrmeliydi. Bayan Simon daha bir sre Joseph ve Sarah' la birlikte
Lehmann' larda kalmalyd, nk ocuklar retmen okullarnn derslerini
izliyorlard. David yeniden kollar svad. Zaten kardei cezaevinden
karsa ne yapacan oktan tasarlamt: Desirade'daki kum ve akl iini
bir taarona brakp, Pyrene' lerdeki ssz bir vadide mermer retimiyle u
raacakt. Bir dostu aratrmasn yapmt, ok iyi bir iti bu. Simon ' u da
birlikte gtrecek, kendine ortak edecekti. Da havasnn, canl bir al
ma hayatnn alt aya varmadan kardeini eski salna kavuturabilecei
inancndayd. Onlar yerletikten sonra da bayan Simon ve ocuklar gele
cekti. Btn bunlar byk bir zenle gerekletirildi, kimsenin ruhu duy
madan Simon, Rozan' terketti ve kardei David' le beraber, dalarn orta
sndaki bilinmeyen bir vadide izini kaybettirdi. Kasaballar, kars ve o
cuklarn da Simon'un yanna gittiini ancak gazetedeki bir yazdan re
nebildiler. Sonra bsbtn silindi, bsbtn unutuldu kasabann eski
retmeni.
367

Simon ailesinin, vadide, byk bir sevinle kucaklap birbirlerine ka

vutuklar gn Marc, Salvan'dan bir mektup ald, ok acele yanna gel
mesini istiyordu. Hemen indi kente Marc, retmen Okulunda yal dos
tuyla el skp Simon'u, karsn, oluunu, ocuunu konutular, imdi o
ssz vadide, yllarca ac eken insanlar kimbilir ne sevinli, ne mutlu anlar
yayorlard. Salvan:
.
- Bizim iin bu da byk bir armaan, Simon'u temize karamadk a
ma hi deil ailesine, oluk ocuuna kavuturabildik.
- Evet ben de sabahtan beri ayn eyleri dnyorum. Byk, mavi bir
gk yznn altnda, mutlu, glmsediklerini grr gibiyim. Uzun yllar
zincire vuruldu zavall Simon. zgr dolamak, serin havay, otlarn, i
eklerin, aalarn kokusunu solumak kimbilir ne kvan veriyordur ona.
ocuklar, kars, bunca yllk zlemden sonra sonunda kavutular babaya,
hastalktan yeni kalkan koca bir ocuk gibi koluna girip gezdiriyorlar, ye
niden doan bir insana mutlu gzlerle bakp glmsyorlardr. Haklsnz,
byk bir armaan bizim iin.
Sustu, elindeki silah. krlm bir sava gibi, zgn bir sesle ekledi:
- Grevimiz bitti ite... phesi aff kabul etmek zorundaydk, ama
bylece btn hareket gcmz de yitirdik. Kra bir topraa ektiimiz
rnlerin yetimesini beklemekten baka yaplacak i kalmad, eh, eer
ektiimiz tohum yeerirse.
- Ah dostum, bundan hi pheniz olmasn, yeerecek, yeerecek! l
kemizden umudu kesmeyelim. Bir yanlr, iki yanlr ama sonunda akln ve
gerein yolunu bulur. Eserimize gvenelim, mutlu bir gelecee kavua
caz.
Sonra sustu, kukusunu belirten bir hareket yapt.
- Evet, aslnda ben de sizin gibi dnyorum, bu mutlu gelecek ok
yakmdr diyemem, irn gnler yayoruz, Fransa'nn en karanlk gnle
rini bu kuaklar yyor. Sizi de zaten, iinde bulunduumuz endieli du
rumu birlikte biraz konualm diye ardm.
Ve rendii eyi Marc'a da anlatt. Rozan kararndan sonra din tay
fas btn Simonculardan, olaya ad karm btn ilericilerden cn
almaya hazrlanyordu. Gerek ve adalete hizmet edenler imdi bu hizmet
lerini pahal &eyeceklerdi.
- Delbos'ya artk Adliye Saraynda kimsenin selam vermediini biliyor
musunuz? Elindeki davalarn ays yar yarya dt, Simon'u savunmas

yznden mterilerinin ounu kaybetti. Durumunu yeniden dzenlemesi

gerekecek. . . in kts, siyasi ynden de tokad yedi, nmzdeki seim
lerde yzde yz baarszla urayacak. Bu dava yznden sosyalist parti
bile ikiye blnd . . . Bana gelince, galiba beni de atacaklar . . .
Marc byk b i r znt v e aknlkla haykrd:
- Nasl, sizi de, sizi de demek!

- Evet, beni de dostum . . . B i liyorsunuz, uzun zamandan beri retmen

Okulu Mdrlnde Mauraisin 'in gz var. Yerimi almak iin ne za
mandr dolaplar evirip durdu. Gericilere yanamas, onlara irin grn
mek istemesi de bu yzden. Yargtay' n bozma kararndan sonra biraz
korkmad deil, Simon'un susuzluuna her zaman inandn syledi . A
ma Simon Rozan'da yeniden sulannca Mauraisin de yobazlarla bir olup
hrlamaya balad. Gerici basklara kar sanrm bundan byle pek dire
nemeyecek Le Brazer, beni harcamak zorunda kalacak... Ekim aynda
defterim drlmezse pek aarm.
Marc zgnd:
- Nasl ! sizi harcayabilecekler demek, ilkretime bunca hizmet ebni,
domalardan kurtulmu, zgr dnceli retmenler yetitiren, onlar
yurdun drt kesine gnderen sizin gibi bir insana bunu yapaak ha! Hep
syler durursunuz, zgr dnceli retmenler yetitirip en cra kelere
dek yollamak Fransa iin bir lm kalm meselesidir, Fransa'y alar a
sren klelikten kurtarp akln ve gerein buyruuna sokmak, en sade, en
kendi hali'1de insanlara bile geree sayg dllllncesini kazandrmak ilko
kul retmenlerinin abalarna bal. lkeyi kurtaracak olan ilkokul
retmenleridir. Hal byleyken, yapacak daha nice ileriniz varken, eserinizi
tamamlayamadan grevden alnacaksnz. Hayr, hayr, olamaz byle sa
ma ey, aka sylememesine ramen Le Brazer de bizim dorultumuzda
bir kimse, asla byle ktll bir ey yapamaz.
Salvan zgn Uzglln glmsyordu.
- Eserimiz kiiye bal deildir, yaplan eyler yarda kalmaz, benim
braktm yerden balayp eserimizi tamamlayacak biri her zaman bulu
nur. Diyelim Mauraisin geti yerime, ne yapacak yani? stese de istemese
de izilen yolu srdrmek zorunda kalacak. Gryorsunuz, insan bir kez
bir esere balamayagrsn, evrim yasalar, insanlar ap bu eseri tamam
lar.. . Hem, Le Brazer'yi tanmyormusunuz gibi konuuyorsunuz. Onun
ii hi belli olmaz, kendine has, ince bir siyaset gder. Bizimle beraberdi,
369

buna phe yok, kazansaydk yine bizimle birlik olurdu. Ama uradmz

bozgun onu da g duruma drd. Zavall Cumhuriyetcimiz, o da kendi

eserini, laik retimi kurtarmaya alyor. Gericiler kazanm durumda,

eserini ykmaya urayorlar, gl hale gelinceye kadar elbette daha ok

direnmeyip, baz kurbanlar vermek zorunda kalacak. Adamn yaps byle,

deitiremeyiz.

Salvan, Le Brazer stndeki gerici glerin etkisini, basksn uzun u

zun anlatt. niversite rektr Forbes suya sabuna dokunmayan, mcade

leden holanmayan bir insand, kesinde sessiz soluksuz tarih aratrma

laryla uramay seviyordu, bakanlkla atmaktan korkup Le Brazer'e

aka buyurmutu gereini yapmasn. Balarnda Hector de Sangleboeuf

btn gerici milletvekilleri, anarist dedikleri memur ve retmenlerin g

revlerinden atlmalar iin bask stne bask yapyorlard. Cumhuriyeti
milletvekillerine, lml Lemarrois'ya gelince, alan rahata, gericilere b

rakmlar, hi seslerini karmyorlard. Huzur uruna varsn birka kii

nin gericiler ban yesindi, yoksa halkn kafas bozulur, oylarn vermez
di. niversite profesrleri, kentin retmenleri imdi- artk Depinviller'nin

davranlarn rnek almlar, pazar gnleri, kanlarn, kzlarn kollarna

takp kiliseye gidiyorlard. Din adamlar lisede saltanatlarn srdryor

du, dinsel uygulamalar zorunlu hal almaya balyor, din derslerini izleme

yen rencilere krk not veriliyor, bu ocuklar tartaklanyor, korkutulu

yordu. Rahip Crabot artk liselerde de ar basyor, papaz Valmarie'de

uygulad gerici, zorba dzenini liselere de sokuyordu. Bir olay, dincile
rin densizliklerini nereye kadar getirdiklerini gstermeye yetiyordu: Yasa

lar izin vermedii iin cizvitler din adam olarak liselerde ders veremiyor

lar, oraya ancak papaz ad altnda girebiliyorlard, Simon olayndan sonra

ise aktan aa liselere yerlemeye balamlard.
Devam etti Salvan:

- te byle! Simon'un yeniden sulanmas ekmeklerine ya srd,

bamza iyice efendi kesildiler, kitlelerin aptall, uyuukluu sayesinde

diledikleri gibi at koturabiliyorlar. Yerimizi papaz yamaklarna brak

mamz iin phesiz hepimizi silip sprecekler. Daha imdiden, kentin

en gzde ilkokuluna bayan Rouzaire' in baretmen olarak atanaca

syleniyor. Jonville retmeni Jauffre'u da kente alacaklar. Kiliseye a

ltm alacam kadar, karln grmezsem rahip Cognasse' a dirsek

eviririm gibilerden st kapal tehdit savurmu. Dnn cumhuriyetisi

370

Doutrequin, yurt ak, vatand, bayrakt derken gericilerin, yobazlarn ku

cana dt, domalara kaplp kafatas kesildi ama armaann da ald,

iki olunu da kente aldrd. Ksacas gericilerin alarndayz, en son ve en

nemli bir kntyle kar karyayz. . . Evet, eer benim defterim dr

lrse dostum, siz de hazrlkl bulunun.

Marc, Salvan ' n kendisini neden byle hemen ardn anlam,

glmseyerek bakyordu:

- Demek fermanmz hazr?

- Evet, bu kez bir eyler olmasndan korkuyorum, onun iin, hazrlkl

bulunun diye ardm sizi . . . Geri henz bir ey yok, Le Brazer'nin a

zn kilit amyor, phesiz zaman gelmeden konumayacak. Ama sizin

yznzden ne basklar altnda, bilemezsiniz. En ok sizin banz istiyor

gericiler, Sanglebeouf budalasndan az nce sz etmitim size. pleri yal

kontesin elindeki o becerikli kukla tam kez vilayete gelip Le Brazer' le

konutu, valinin Marc'dan holanmadn, Marc ' grevden atmad

taktii-de Meclis'e gensoru vereceini syledi. Neyse ki Sangleboeuf buda

las sazn szn bilmiyor, Le Brazer'ye byle kabak gibi dikilmeseydi

belki oktan grevden alnrdnz. Ne var ki dostum, Le Brazer daha fazla

direnemeyecek durumda, kendi bile istenmeyen adam haline geldi. Usta

bir politikayla ka yl sizi kasabada tuttuunu unutmayn, her zaman, ha

smlarn memnun edecek bir baka yol arayp, sizi kurtaracak bir are
bulabiliyordu. Son derece oturmu, dengeli bir politikas vardr. imdi ise

herey bitti, sizden hi sz etmedim bile, nk ne sylesem bo. Karar

kendisine brakmaktan baka yapacak ey yok, belki bir yolunu bulur, yeni

bir dzenleme yapar. Ama hi bell i olmaz, kendisinin ypratlmasndan

holanmaz, dediim gibi, ne yapp yapp, o, kendi eserini, laik retimi

kurtarmaya abalyor.

Marc glmsemiyordu artk, yreine byk bir sknt oturmutu.

- ok ac benim iin. Her eyimi bu kk kasaba okuluna, ocuklarm

gibi sevdiim rencilerime verdim, et trnaktan ayrlmyor. Yreim, ak

lm hep o okulda. Geri kalan krk bir mr srklemek de var ardndan.

Kendimi tamamen retmenlie adadm, baka ne ie yararm ki. Gerek

ve adalet yapsna ta koyacak salam iilerin en ok gerekl i olduu bir

anda, insann eserini yarm brakp ayrlmas ne ac!

Salvan duyguland, zntsnden silkinip Marc'n ellerini tuttu:

- Haydi, haydi , cesaretinizi krmaynz. Eli kolu bal duracak deiliz

371

ya, hay Allah!

Marc bu szler zerine kendini yeniden toparlad, yal dostunun elle

rini kuvvetle skt:

- Haklsnz! Sizin gibi bir insan da vurmaya kalkarlarsa hzn ho

geldi, safa geldi. Gelecek bizimdir.

Birka gn daha geti. Yobaz tayfas kasabada kazand zaferin tadn

karyor, yal paray koparmaya alyordu. Kardeler Din Okuluna

eski gcn kazandrmak iin byk bir aba tketiyorlard. Amalar da

bu deil miydi zaten: Cumhuriyet Okulunu gzden drmek, iren, u

tan yuvas bir yer olarak tantmak, din okulunu gklere karmak. aba
larnn rnn devirmeye baladlar, Kardeler Din Okuluna on renci

daha kaydoldu. Hele de kapilsenler, densizliklerini alacak dereceye

vardrdlar. Mutlu sonu, hereyi gren, gzleyen, Tanrnn sevgili ermii

Saint-Antoine de Padou'nun armaan deil miydi? Simon olacak dinsi

zin, anaristin defterini drmesi iin nice sofu yardm kutusuna yirmi ku
ru, krk kuru tngrdatmt. Dinsiz ilkokul retmenin ezilmesi Haz

ret' in yeni bir mucizesiydi. Ermi'in gcn kabul etmeyen kalmamt

artk. Adaklar, balar gittike oalyor, kasabadan, kyden kentten

Hazret'in

kutularna

akyordu.

Rozan

davasndan

sonra

yreklenen

Theodore'a esin perileri esiz bir bulu tamlard, Kapsen kei cen
neti be franklk hisse senedinin elli kuruluk on kuponu vard, bu kupon
larn kimi dua, kimi tren sevab salyordu. Bu dnyada Saint Antoine de

Padoue'ya deyenler te dnyada karln alacaklard. Hisse senedinin

kullanl biimlerini gsteren aklamal katlar kylere, kentlere, btn

evreye datlmt. Bu hisse senetleri ayrca hediyeliydi de, yirmi hisse

senedi alana Hazret' in renkli bir heykeli armaan ediliyordu, yz hisse se

nedi alanlar ise bir yl kilise trenlerine katlm saylyordu. Hisse senet
lerinin ad Saint Antoine de Padoue hisse senediydi. nk Hazret, bu

dnyada ald her eyin te dnyada yz katn kendisi deyecekti. Ak

lama belgesi u cmlelerle bitiyordu: "Bu grlmemi garanti sayesinde

Saint - Antoine de Padoue senetleri gerek hisse senetlerinden daha ge

erli, daha gvenilir senetler olmulardr. Hibir mali tehlike altnda de

ildir. Dnyann sonu gelse, ta stnde ta kalmasa bile senet sahipleri
yine dedikleri parann karln alacaklardr."

Baar grlmemi derecedeydi, birka haftada binlerce cennet hisse

senedi satld. ok yoksullar ibirlii yapyor, her biri yirmier kuru koy-

372

duktan sonra kuponlar blililyorlard. Biltiln acl ruhlar paralarn bu

yeni baht oyununa yatryorlard, inkoyu, tombalay yapanlar zledikleri

mutlu hayata, yani ldUkten sonraki mutlu hayata kavuacaklard. Derken

birden, piskopos Bergerot'nun, baz samimi sofularn iini szlatan bu ba

ya ii yasaklayacana dair bir sylenti yayld, ne var ki bunu yapmaya

cesaret edemedi. Simon'un susuzluunu savunanlardand, kasabann eski

retmeninin Rozan'da davay yeniden kaybetmesi piskoposu da gil du

rumda brakmt. Din, tarikatlarn, cahillerin elinde can ekiiyordu, a

ma gel gr ki bay Bergerot artk gk diyemeyecek, gillil kapilsenlere kafa

tutamayacak haldeydi. Ya ilerledike mcadele gilcilnil daha da yitir
miti. Artk ona yalnzca, can verirken Tanrsnn nnde diz kilp, dini

bezirganlarn eline brakt iin af dilemek kalmt. Kapilsenlerin hisse

senetleri kasabann, Saint-Martin Kilisesinin rahibi Quandieu'y de kah

rediyordu. Simon' un yeniden sulanmas onu da can evinden vurm utu.

Cinayet gnnden beri Simon'un susuzluuna inanmt, sa'ya gnl

vermi sofularn ve rahiplerin, iyilik, gerek ve adalet Tanrsna inananla

rn byle canavarca bir hakszlk yapmalarna, yalanlarla suu bir bakas

na yklemelerine dayanamyordu. Ona gre bu hakszlk elbette cezasz

kalmayacakt, tarikat lar, rahipler, papazlar kendi elleriyle dini ykyor

lard. Hep zgr bir Fransz Kilisesinin dililn kurmutu. Ama gryordu

ite, bu d, an byk demokratik hareketine ayak uyduran bamsz

bir Kiliseye kavuamayacakt. te yandan, kapUsenler hayat ekilmez

hale getirmilerdi zavall rahip iin, ticaret yuvas manastrlar kilisenin

tm sofularn ekmiti, kalanlar da, her gn, teker teker tarikat lara ak
yor, adaklar, yardmlar hep Saint Antoine de Padoue.'nun kutularna dolu
yordu. ok azla yetinirdi, ok basit bir insan olarak, zaman zaman, eline

avucuna geen be on kurula yaamaya altrmt kendini. Onun da

yardm ettii yoksullar vard, ama kilisesine kimse bata bulunmadn

dan bu yoksullara yardm edemiyordu, yatann ynilne kadar, her eyini

onlara vermiti. Ne var ki yine de dertlerine derman olamyordu ve bu

yoksullar gn getike daha bir kvranr hale gelmilerdi. Biltn bunlar

yetmiyormu gibi, bir de kapilsenlerin cennet hisse senetleri datmas

dolan barda tarmt, daha fazla dayanamad, bir giln kilrsilye kp i

sa'nn bir rahibi olarak dinin baz bezirganlar elinde kar kayna halini

almasndan duyduu byk acy belirtti ve vazdan sonra kente inip

efendisi piskopos Bergerot'yla grt. Piskopos Bergerot mcadele g373

cn ytrmi, bitmi, tkenmiti. Efendisini bu durumda gren rahip

Quandieu emekliye ayrlp, bir mahalledeki kk eve ekildi ve orda dar

geliriyle basit hayatna gmld.

Kapsenler bu frsattan hemen yararlanmasn bildiler, usta dzenbaz

lklar, entrikalar sonunda piskopos, kasabaya, Crabot' nun mezlerinden

gerici gen bir papaz yardmcsn gndermek zorunda kald. Kapsenler

hemen yeni papazla anlap, byk bir trenle, kasabann kilisesine, kr

mz yaldzl bir Saint-Antoine de Padoue ant yerletirmeyi kararlatrd

lar. Keiler bylece tarikatlarn her yere yerletirip, evrenin tek efendi

leri olacaklar, Fransa'y daha kolay uyutup aptallatracaklar, halk tam bir

hayvan srs haline gekireceklerdi. Scak bir eyll gnnde pek gr

kemli bir tren yapld, evrenin btn din adamlar Maillebois'ya kotu

lar. Saint - Martin kilisesiyle Manastr birbirine ok yaknd, arada

Capucins Alan ve kk bir yol vard, ama tren alay Cumhuriyet Ala
nndan, Byk Caddeden geip iyi bir gvde gsterisi yapt, Saint Antoine de Padou hazretlerinin ant kasabay bir utan bir uca dolat.

Belediye bakan Philis, evresinde belediye meclisi yeleri, i renklerle

donanm, kadife bir kalkan stne oturtulmu antn ardndan yryordu.

Okul tatil olmasna ramen Kardeler Din Okulunun btn rencileri

arlm, okul formalaryla, ellerinde birer mum, ant

izliyorlard.

Meryemin kzlar, hayr dernekleri, dini kurulular, kasabann sofular

ardarda dizilmiler, rahibelere, papaz mezlerine varncaya dek btn

Beaumont'un dini kurumlar Maillebois'ya dolmulard. Trende yalnzca

piskopos Bergerot bulunmam, bir gn nce rahatszlandndan geleme

yeceini bildirerek zr dilemiti. Kasaba, bylesi ateli bir dini cokuyu

ilk kez yayordu. Halk kaldrmlarda diz km alyordu. gen kz

baylm, eczacya gtrlmt. Akam Saint - Martin kilisesindeki kut

sama treni grlmeye deerdi, bir zamanlarn ssz kilisesine imdi ine

atsan yere dmyor, anlar kasabay n n ttryordu. Kimsenin p

hesi kalmamt artk, kasaba hisse senetleriyle kurtulmu, Tanr btn

sular balamt, dinsiz - imansz ilkokul retmeni Simon'un ans si
linip atlmt.

Ayn gn Salvan bayan Berthereau'yu grmeye gelmiti, bir sreden

beri bu eski aile dostuyla ilgili endie verici haberler alyordu. Capucins
Alanndaki

kk

evden

karken

Marc' la

karlat.

Marc

Lehmann' !ardan dnyordu, sokaklardaki tren alay yznden gecikmi374

ti. Salvan ve Marc el sktktan sonra kalabalk yznden uzun sre bek
lemek zorunda kaldlar. Keilerin en sonuncusu da, krmzl sarl antn

ardndan uzaklatnda, iki eitimci birbirlerine yle bir bakp, sessizce

bir ka ac:hm attlar, derken Salvan sze balad:
- Size geliyordum.

Marc iine son verildiini, Salvan' n bunu bildirmek zere geldiini

sand .

- Demek artk sonumuz geldi, toparlanmal yavatan.

- Hayr, hayr dostum, Le Brazer henz tavrn koymad. B ilmem ne

bekliyor. . . Her neyse, grevden alnmamz yzde yz, az daha bekleyelim

bakalm.

Birden taklmay brakt, yOzil ciddi bir hal ald:

- Bayan ferthereau'nun arlatn duydum, onu grmeye gelmi

tim... Size rastlamadan nce ordaydm, ok zlyorum, gnleri sayl

kadncazn.

- Louise de dn akam ayn eyleri syledi, hemen yanna gitmeyi ne

kadar isterdim ben de. Ama bayan Duparque kararl, ne iin olursa olsun,

ben

ayam

basarsam

hemen

evi

brakp

gidecekmi.

Bayan

Berthereau 'nun benimle grmek istediini biliyorum, yazk, kadn, b

ykannenin bir rezalet karmasndan ekindii iin artamyor... Ah

dostum ah, bu sofu kadnlar deve gibi kin gdyor.

Bir sre konumadan yrdler.

- Evet, bayan Duparque tam bir gardiyan gibi, kimseleri uratmyor,

bir ara nerdeyse beni de ieri almayacak sandm. Yanmzdan hi ayrl

mad, karnz ve kaynananzla konutuklarm en ince ayrntlarna kadar

izledi. .. Sanrm evde gcn yitirmi duyuyor kendini, ummad bir eyle

karlamaktan ekiniyor.
- Nasl yani?

- Ah, bilemem, ama bana yle geldi ite. Kz bayan Berthereau lp

kurtulacak elinden, bu ara torununun da evi terketmesinden, kendini kur

tarmasndan korkuyor.

Marc durdu, gzlerini dostunun gzlerine dikti:

- Baz belirtileri mi grdnz?

- Evet, ama size bundan sz etmek istemiyordum, izlenimlerim yanl

olabilir, sizi bouna umutlandrm olmayaym . . . u tren konusunda, az

nce grdnz o yrekler acs tren konusunda. Karnz galiba o tre-

375

ne katlmayacan sylemi, kararm kesin demi. Yoksa bayan Duparque

byle bir gnde evde durur muydu hi, bu tr trenlerde sofu bir kadn o
larak en bata grnmeyi ok sever. Ama ne yapsn kadncaz, bir an

ayrlamyor evden, sizin ya da benim gibi eytann biri gelir de kzn, to

rununu kandrr, elinden alr diye d kopuyor. Nasl somurtkan, nasl f
keliydi gnneliydiniz! Gzleriyle yiyordu beni.
Marc heyecanla dinliyordu.

- Ya, demek Genevieve bu trene katlmak istememi ha! Yobazlarn

i yzn, ne denli alak insanlar olduklarn, btn bu budalalklar so

nunda anlad demek, eski akl dengesini yava yava kazanmaya balad o

halde?

- phesiz. Sanyorum zellikle bu cennet senetleri gzlerini at ...

Bylesi grlmemitir? Budalalar bu kadar uyutulur.

Yava yava istasyona doru yrdler, nk Salvan Beaumont'a d

necekti. Marc dostundan ayrldnda yrei umut doluydu.

Gerekten de, bayan Berthereau'nun lm saatnn yaklamasyla

Capucins Alanndaki kk ve souk ev daha ekilmez hale gelmi, tam

bir mezara dnmt. Genevieve annesini yitirmenin korkusuyla yeni bir

ruhi kntye dm, tam anlamyla allak bullak olmu, pimanlk

duymaya balamt. Gerek, bir yldrm gibi arpmt onu, Yargtay
bozma kararn Rozan davasnn belgelerini okuyunca, vicdan ve yrein

hakimi sand din adamlarnn nasl susuz bir insan alaka zindana
gnderdiklerini anlamt. phe ginniti iine, inanc kaybolmaya ba

lamt. Artk tartmadan, akln kantarna wnnadan, incelemeden hibir

eyi kabul edemiyordu. Gnah karacak sand bir kiinin adice davra

nlarn gnnek yreindeki btn gven duygusunu silmi, byle bir in

sann yanna gittii iin kendini sulamaya balamt. Cenneti satan ku

ponlu hisse senetleri dolan barda bsbtn tannt, papazlar, tarikat

lar, halkn din duygularn nasl smryordu. Yalnzca tarikatn bandaki

adamn, Theodore'un karakterini tanmakla kalmam, kendinden geer

cesine sevdii bir tarikatn, bir dinin de ne mal olduunu gnnt. Neydi

bu olup bitenler? Dinine inanan bir insan olmak iin btn bu bezirganlk
lara, btn bu batl inanlara evet mi demesi gerekiyordu? Uzun zaman,

sa duyusunun kar koyduu anlarda bile inanlarna bal kalmt. Ama

bunun da bir snr vard. Gieden hisse senetleri satmak iin bir reklam
mankeni gibi dolatrlp duran bu alacal bulacal Saint - Antoine de
376

Padoue antnn ardndan da koup duracak deildi ya. nand Kapsen

Theodore'un phel i sz ve davranlarndan sonra tekrar kendisine dn

d rahip Quandieu'nn, lanet edip emekliye ayrlmas gzlerini bsb

tn at. c ve zorbalk dolu bir politika izleyen bir kilisede Quandieu

gibi uysal, yumuak bir rahibin artk kalmamas neyi gsteriyordu? Kili

senin kaplarnn drst ve iyi insanlara kapal olduunu.

phesiz yapsnda yeeren tohumlar olmasa Genevieve, bu kadar a

buk zamanda uyanamazd. Bu uyann kk ok uzun yllar ncesine u

zanyordu. Babasndan ald kaltmla, gler yzl, kvanl, sa duyu

sahibi bir kzd. Marc' sade bir ky retmeniyle da banda yaamay

kabul edecek kadar delice sevmiti. On sekiz yana kadar Duparque'n

karanlk yzl, souk evinde bym, Marc ' la evlendikten sonra zgr

lne kavumu, bir an dini eitimin etkilerinden syrlp kendini btn

genlik tutkularyla kocasna vermiti. Marc' balangta yanltan da ite

buydu, karsnn cokun sevgisini grnce ona btnyle sahip olduunu

sanmt. Geri zaman zaman kuku verici belirtiler grlmyor deildi ve

Marc, mutsuzluun ba dndrc hznda karsn yeniden yaratmay ge

lecek gnlere brakmt, hem, taparcasna sevdii bu kadnn inanlarna

karmakla hakszlk edebilecei kansndayd. Sonra eski kusurlar yava

yava ortaya kmaya, yeniden yalan ve yanlglara dmeye balad.

Marc, inan zgrlne sayg dncesiyle, dini kurallar uygulamasna,

kiliseye gitmesine ses karmad. Btn ocukluk birikimleri, inanlar u

yanyordu, ruhunu zehirleyen batl inanlar temizlenememiti henz, sofu

ve zorba bykannesinin yanna gide gide, kadn ruhunu yalan ve yanlg

larla kemiren

dini

kntye

dverdi.

Olaylar,

Simon

meselesi,

Louise' in Kudas trenine katlp katlmamas konusundaki tartmalar kar

koca arasndaki balarn kopmasn abuklatrd. Kutsal ve snrsz bir

mutluluk aryordu Tanrda, ocukluunun dlerle dolu gnlerinde bu

mutluluun ancak ilahi bahelerde bulunduu sylenmemi miydi? Kula

nda ilahilerin yanks, ocukluk ve gen kzlk gnlerinin dleriyle ko

casna olan ak gittike karard. Ama o cokularn, mutluluk stne sy

lenen szlerin

birer

yalan olduunu grmt. lahi ycelie erieceksin,

en byk, en stn gerei bulacaksn diye kocasna kar kkrtmlard,

tek mutluluun insandan gelen mutluluk olduunu anlamt, ama nice ykmlardan sonra. Kocasndan ayrlnca, ne huzur kalmt yreinde, ne
sevgi. Bo yere direnip duruyor, mutluyum diye kendini aldatyordu. Ma377

nastrlarn karanlk kelerindeki uzun dualarn, kudas trenlerinin bo

eyler olduunu hala syleyemiyordu kendi kendine. Teninde, kannda i

sa'y bulduunu, sevgiyle eridiini syleyip umutlarn avutuyordu. Ba

basndan ald salam bir yaps vard, bu yap, her gn azar azar onu,

eski salna, insan akna kavuturuyor, ocukluunda sylenen tatl

szlerin birer yalandan baka ey olmadn grdke ktlklerden ruhu

arnyordu. Theodore gitmi, karanlk bir adam olduunu anlamt. Rahip

Quandieu iyi bir insand, ama ruhundaki boluu dualaryla dolduram

yordu, etkisizdi. Kocasnn ak yeniden iek gibi almt bahesinde.

Erkeinin, ocuklarnn babasnn kollarna atlmak, yorgun ban din

lendirmek zlemi filizlenmiti yreinde, ama, erkek ve kadna salk,

sevgi tayan bu lmsz, bu tek gerei kendine aklamaktan ekinip, bu

duygusunu, en ar, en etin dini savsatalarla yok etmeye urayordu.

Eski salam kafasna kavutuka uysal torun bykannesine kafa tut

maya balad ve Capucins Alanndaki sessiz ev, sk sk kan kavgalarla

sessizliinden kurtuldu. Korkun bykanne torununu yitirmek zere ol

duunu seziyordu, sanki Genevieve mahpustu, bykanne gardiyan. Ve bu

kavgalar hep Genevieve'in kaplar arpp odasna kapanmasyla sonu

lanyordu, odasnda hi deilse kendi dnceleriyle babaayd. Ve kim

seye de cevap vermek zorunda deildi. Hatta bykannesi yukar kp

kapy vursa bile. ki pazar ardardna, bayan Duparque'n tehdit ve lanet
lemelerine aldrmayp odasna kapand ve kilise trenine gitmedi. Yetmi

sekiz yandaki bykanne ekilmeyecek derecede sofu bir kadnd, btn

hayatn kle gibi Kiliseye ballkla geirmiti. Sert bir annenin yetitir
dii bir kzd, ticaretten baka bir ey bilmeyen, karsn hibir zaman ok

amam, hain bir adamla evliydi, kar-koca yirmibe yl Saint-Maxence

Kilisesinin karsndaki bir maazay iletmilerdi,. mterilerinin ou

keiler ve tarikatlard. ok az sevilen, yrei ve vcudu koca sevgisin

den yoksun otuz yandaki kadn, bir oyna aramayacak kadar da drst
olduundan kendini btnyle dine verdi. Vcudunun arzularna gem

vurdu ve ak zlemlerini kilise trenleri, gnlk kokular, cokun dualar

ve kutsal ikonalardaki sarn sa'yla avuttu. Bir sevgilisi olmad, erkek

akn tanmad, rahiplerin, soluk solua yaklaldnda bile yannda g

nah ileme korkusu bulunmayan rahiplerin varlyla yetindi. Gnah ka
rc papazlarn okayc szleri, dokunakl davranlar yreini sevinle

doldurmakla kalmyor, cehennem ve gnah korkular arasnda teninde tatl

378

rpertiler de duyuyordu. En ar dini uygulamalar ten hazlarn yattryor

ve onda, her kadnn arad, kurallara ballk, dayanak grmek, erkein
buyruu altna girmek gibi zlemleri de gideriyordu. ok iyi biliyordu i
ini Kilise, elbette ki kadn yalnzca cennet masallaryla kazanamazd, o
nu korkutup, rktp kendine mal ediyor, alardr sregelen kamlarna
alkn bir kle yapyordu. Kleliin buruk rahatlyla kadn ilahi ege
menlie kendini daha ok veriyordu. Daha beikten beri buyruk altna
girmeye alkn bayan Duparque Kilisenin kazanlm kzyd, hor gren,
gk gibi grleyen, din ordusuna gnll askerler yazan bir yaratkt, din
onun kanalyla diledii erkei vurabilirdi artk . Dul kaldnda, yobazlarla
ibirlii sonucunda edindii kililk servetiyle kasabada kkleti, birden
ba bo kalan hayatn yine din yolunda tketmeye karar verdi. Sevgiyi,
mutluluu tanmayan, bu kadnl eksik yaratk iin, intikamc bir dinden
daha uygun meslek var myd? Torunu Genevieve' i de kendisi gibi yeti
tirmeye urat. Evlendiinden beri mrn tccar bir kocayla geirmiti,
erkek elinin okaylarn tatmamt, onun can yok muydu, kendi tatma
d hazlar elbette bir cehennem atei eklinde tantacak, bu hazlar her
dii yarata yasaklayacakt.
Ama bilyilkanneyle torunun, dik bal sofuyla kurtulmaya hazr inancn
arasnda yrei yanan bir anne vard. Grnte o da sofu bir kadnd, o
cukluundan beri btn hayat dini kurallara boyun eerek gemiti. Dua
sz gn yoktu. Salvan ' n dostu olan kocas Berthereau zgilr dnceli
bir insan olmasna ramen, karsn taparcasna sevdii iin onunla kilise
ye bile giderdi. Bayan Berthereau annesi gibi deildi, ak tanmt, ko
cas delice severdi onu, o da kocasna btn ruhuyla ve bedeniyle baly
d. Kocas leli nice yllar olmutu, ama bayan Berthereau'nun yreinden
bir an olsun silinmemiti, hep onun ansyla yayor, gnlerini onun gl
gesiyle babaa geiriyordu. Kzyla birlikte, bir manastra ekilir gibi
ekildii bu donuk, lo evde uzun sessizlii de, silik yaants da bu yz
dendi, eski bir sevginin anlaryla avutuyordu hznlerini. Yeniden ev
lenmeyi bile dnmemi, hep yas elbiseleri iinde, yz saz gibi sar,
btn bir eve arln koyan bir annenin buyrulfftEla , bir baka-bayan
Duparque gibi kendini dine verip yayordu. Uzun yllardan beri pene
sinde kald dini hayatn derinliklerinden eski mutlu gnleri akp geldik
e, bazan gzlerinde kaak, hrn, ba kaldran bir k parldyor, dudak-
!arnn kysna buruk bir ac oturuyordu. Dnyann dertlerine kulan t379

kayp, her eyden elini eteini ekerek yaayan bu kadn, son zamanlarda
kz Genevieve' in , kocasyla rahipler arasnda kararsz, dt byk
knty, duyduu byk aclar grnce daha fazla dayanamam, kor

kun annesine kar gelecek kadar ileri gitmiti.

imdi bayan Berthereau, Capucins Alanndaki souk evin hayatndan

kurtulmann mutluluu iinde lme akyordu. Gn be gn, dizinde der

man, gznde fer kalmadn grdke kz Genevieve adna umutsuzlu

u artyordu, onu korkun annesinin ellerinde, kendi hayatn zehir eden

bu evde yapayalnz brakp da m gecekti? nsanln can ekitii bu

evde kz da m kle olacakt? Hibir ey yapamadan, syleyemeden, yav

rusunu kurtarp salk ve sevgiye kavuturamadan ekip gitmeye gnl

raz deildi. Acele etmeliydi, son grevini yapmalyd . Ve, kendinde ko

numa gc bulabildii bir akam cesaretini toplayp, alabildiine yava

bir dille, usul usul yreindekini dkt.

Ilk ve yamurlu bir eyll akamyd, kk sade odann eski deme

leri batan bir gnein solgun klarnda yava yava kararyordu. Bayan

Berthereau, yataa uzandnda hemen nefesi daralp boulacak gibi ol

duu iin dorulmu, uzun iskemlesinde, srtn yastklara vermi, oturu

yordu. Henz elli alt yanda, kar gibi ak salarnn altnda can ekien,

uzun, l yz, ok eskiden kalm, hayat denen hiliin boyalarn dk

t bir eyay andryordu. Genevieve yanndaki bir koltua oturmu,

Louise elinde bir st fincanyla odaya henz girmiti. Evin stilne youn
bir sessizlik kmt, kk ssz alann l havasnda yanklanan son
an seslerinden baka bir ses duyulmuyordu.

Bayan Berthereau, ksk, yava bir sesle konumaya balad:

- Beni iyi dinle kzm, sana syleyecek eylerim var, i iten gemeden

sylemeliyim bunlar.

Genevieve hasta annesinin konuup yorulmasndan ekinerek onu

susturmak istedi. Ama annesinin mutlaka konumak istediini grnce

sordu:

- Anne, yalnz bana m syleyeceklerin, Louise gitsin mi?

Bayan Berthereau bir an sustu, ban, sevgi dolu gzlerle kendine ba

kan, gzel, uzun boylu gen kza evirdi.

- Louise de dinlesin daha iyi. On yedi yanda, her eyi bilmesi gere

ken bir yata. Gel benim minik kzm, sen de yle yanma otur.
Louise

anneannesinin

yanndaki

bir

380

iskemleye

oturdu,

bayan

Berthereau torununun elini ellerine ald.

- Ne kadar akll ve ciddi bir kz olduunu biliyorum, zaman zaman

seni ilzecek szlerim olduysa bunu samimi bir kz olduunu bildiim iin

yaptm. Bak bugiln son saatlerimi yayorum, iyilik etmekten baka ama
cm yok.

Bir an daha s.ustu, gzlerini ak pencereye, solgun gkyzne evirdi,

gilniln son klarnda, direniler iinde geen uzun hayatn yeniden bul

mak ister gibiydi. Sonra baklarn, banda bekleyen kzna evirdi.

- Seni byle mutsuz brakp gitmek beni ok zyor kzm ... Mutluyum

demeye kalkma, ok zaman geceleri odandan gelen hkrklarn duydum.

Mutsuzsun, yrein para para, kendinle sava edip duruyorsun . . . Yl

lardr ac ektiin halde hi yardm edemedim sana.

Genevieve' in gzleri birden dolu dolu oldu. Byle bir anda annesinin

ona aclarn hatrlatmas mutsuz kadn altst etmiti:

- Yalvarrm anneciim, beni dililnme. Benim seni yitirmek korku

sundan baka hibir ilzilntllm yok.

- Byle konuma kzm, ister mutlu, ister mutsuz yaasn, herkes ge

cek bir giln, ama insan ilzen, geride kalanlarn, mutlu olabilecekleri halde,

bo yere, ac ekmekte d irendiklerini grmek.

Ve dua eder gibi ellerini kavuturarak yalvarmaya balad.

- Yalvarrm kzm, bir gn daha durma bu evde. Hi vakit kaybetme;

ocuklarn al ve kocann yanna dn.

Genevieve cevap verecek zaman bile bulamadan karanlk byk bir

glge odada dikildi, bayan Duparque usulca girmiti. Genevieve ve

Louise' i gremeyince evin iinde drt dnp onlar aryordu. Yoksa giz
lenip de bir ktlk mil yapyorlard, bir gnah m iliyorlard? Hele de

onlarn uzun zaman kznn yannda kalmalarndan hi holanmyordu,

kznn sylememesi gerekli baz eyler syleyebileceinden ekiniyordu.

Kedi gibi usul usul Ytkar km, kapya kulak vermi, baz szleri du

yunca, ilnil su st yakalamak iin kapy amt.

Kuru, fkeli bir sesle sordu:

- Neler sylyorsun orda kzm?

Annesinin sert sesini duyunca bayan Berthereau'nun solgun yUzil daha

da sarard. Genevieve ve Louise, olup biteceklerden endieli, rkek rkek

duruyorlard.

- Ne diyorsun orda kzm, Tanrnn sesini duyduunu bilmiyor musun?

381

Bayan Berthereau gzlerini kapayp, cesaretini toplamak ister gibi

yastklara iyice brakt kendini. Genevieve'iyle, kzyla ba baa, yalnz
konumay ne kadar istiyordu, ama ite yine yetimiti annesi ! Btn ha
yat boyunca annesiyle tartmaktan kanmt, nk yenileceini nce
den sezerdi hep. Ama artk bekleyecek zaman yoktu, urda bir ka saatlik
mr kalmt, annelik grevini yapmalyd, gzlerini yeniden at ve ko
numaya balad:
- Varsn Tanr sesimi duysun anne! Ben grevimi yerine getiriyor, k
zma, ocuklarn alp kocasnn yanna dnmesini sylyorum, mutluluu
ancak orada, yuvasnda, dnmeden terkettii evde bulabilir.
Bayan Duparque nce, daha ilk szlerini kznn azna tkamak ister
gibi sert bir hareket yapt. Ama, belki de, oday imdiden soluuyla doldu
ran lmn byklnden, son saatlerinde akl ve ak zincirlerden kur
tulan zavall bir klenin lklarndan etkilenip yerinde ivilendi. Ve son
suz bir sknt balad ardndan, ayn soydan drt kadn sessiz bekliyor
lard.
Drd de ayn aileden geliyordu, uzun boylu, uzun yzlydler, burun
lar biraz iriceydi. Yetmi sekiz yandaki, drt ke eneli, yanaklar sert
izgilerle kesilmi bayan Duparque, papazlarn peinde yeldirmekten, kili
selere gidip gelmekten zayflam, solmutu. Elli alt yandaki bayan
Berthereau ise, hastalna ramen, daha topluca, daha yumuakt, uysal
bir grnm vard, solgun yznde bir zamanlar tatt ve lmsz an
sn yllarca yaatt bir akn tatlln tayordu. Bu iki esmer, ciddi
kadndan, babasnn inceliini, kvancn, sevdal yaradln alan
Genevieve gelmiti. Bu sarn, arzulu kadn, otuz yedi yanda hala g
zeldi. Ve sonuncular, on sekiz yana henz basan Louise, annesinin es
mer rengiyle babasnn bugday tenini tayordu. Aln, babasnn aln gibi
geni, gzleri, babasnn gzleri gibi, gerek ateiyle alev alev yanyordu.
Fiziki yaplar byleydi, ruhi yaplarna gelince, evrim yasalar arln
koymutu: Bykanne dini btnd, etiyle, kemiiyle, ruhuyla ilahi dn
yann malyd. Tanrs gibi haindi, btn insanlara el koymay severdi ve
yanlglarn esiriydi. Kz bayan Berthereau dini kurallar dzenli bir bi
imde uyguluyordu, din ona da boyunduruunu takmt, ama te yandan
dnyasal mutluluu da tatmt. Yrei bu iki dnya arasnda gidip gidip
geliyordu. atmas iindeki torun, Genevieve, zavall yrek, yobazl
n son savan zerinde denedii, ald yalanc dini eitimin hiliiyle,
382

kocasnn diri, gerek ak, annesinin derin sevgisi arasnda bocalayp du

ran zavall akl kendini kurtannak ihtiyacnda, rpnyordu. Dinin, kadn

ve ocuk stndeki zorbalndan kurtulmu, gn na kavumu mutlu

yaratk Louise, genlik ve salk fkryordu.

Bayan Berthereau usul ve yava bir sesle konumaya balad:

- Dinle Genevieve'im, bu evde artk dunna. Ben lr lmez, hemen,

ama hemen git . . . Benim mutsuzluum baban yitirdiim gn balad. Ta

parcasna severdi beni. Yaadm anlar yalnzca onunla birlikte, onun

kollarnda geirdiim anlard. O t?tl gnlerin deerini bilmiyonnuum, bu

mutluluu daha derinden tatmadma pimanm. Eski gnlerimin deerini

ancak, dul, aksz, dnyadan uzak, bu eve dtm zaman anladm. Ne

aptalmm, mrm beni titreten, her saat yava yava, diri diri mezara

sokan bu sessiz karanlk evde harcadm, bir para temiz hava almak iin
pencereleri bile amadm, ne uyuuk, ne budalaymm.

Bayan Duparque, ayakta, kmldamadan dinliyordu. Bu ba kaldran

hznl sese daha fazla sayg gstenneyip araya girdi:

- Kzm, konumana karmak istemezdim, yeter ki syleyeceklerin

gzel eyler olayd, eer gnah kannak istiyorsan rahip Theodore'u a

ralm. . . Madem kendini tamamen Tanrya vennemitin, ne diye evime

geldin? Bu evde yalnz Tanryla ba baa kalacan ok iyi biliyordun.

d:

Son soluunu vennekte olan bayan Berthereau usul bir sesle cevapla

- Ben gnahlarm karttm, dinimin en son gerekleri ne ise elbette

onlar da yapacam, nk u an btnyle Tanrnn malym ve ancak

Tanrnn olabilirim . . . Kocam yitirdiime ok zldm dedim, ama bu eve

geldiime pimanm demedim. N ereye gidebilirdim zaten? Snacak ba

ka bir yerim de yoktu, mutluluu bir an bile baka yerde aramayacak ka

dar dinime verdim kendimi. Nasl yaamam gerekiyorsa yle yaadm . . .

Ama kzm ok ac ekiyor, o benim gibi deil, zgr bir insan, kendisini

taparcasna seven bir kocas var, onun da benim yaadm zc hikaye

ye yeniden balamasn, nice yllar can ekitiim bir hilik iinde yaa
masn istemiyorum. Beni dinliyorsun deil mi kzm, beni dinliyorsun?

Ve yakaran, solgun ellerini kzna doru uzatt. Genevieve gzleri dolu

dolu annesinin yannda diz kt. Demek yllarca eski bir ak yreinde

tamt annesi, iri gz yalar yanaklarndan aa dklmeye balad:

- Anneciim, anneciim, benim derdimi dert etme kendine. Ne diye

383

beni dnp, benim iin zlp duruyorsun, bak hepimiz burdayz,, seni
huzur iinde grmekten baka bir arzumuz yok, oysa sen byle zgn ...
Bayan Berthereau birden ar derecede duygulanp kznn ban a
vularna ald, gzlerinin iine baka baka konumaya balad.
- Hayr, hayr yavrucuum dinle beni... u son saatlerimde tatmak is
tediim tek bir sevin var, bu evde benim yaadm hayat senin de ya
amayacandan emin olmak istiyorum. Sz ver bana, yreimi yasta
koyma ... Duyuyor musun, tekrar sylyorum, son soluumu verinceye ka
dar hep ayn eyi syleyeceim. Bu yalan ve lm dolu evden kurtar ken
dini, yuvana, kocann yanna dn, ocuklarn geri ver ona ve btn varl
nla sev kocan. Hayat, gerek ve mutluluk orda, yuvanda... Yalvaryo
rum kzm, sz ver bana, son arzumu yerine getireceine yemin et.
Genevieve allak bullak olmu, hkra hkra alyordu, tek kelime
konuacak durumda deildi, yal anne, bu kez, iskemlesinin teki yannda
dz km, tpk annesi gibi zntden nerdeyse baylacak duruma gel
mi torunu Louise'e dnd:
- Benim tatl torunum, sen yardm et bana. Dncelerini biliyorum,
anneni evinize, babana gtnnek iin ok altn, ok aba gsterdin!
Bizlere huzurlu gnler yaatmak iin nice uratn, benim akll, kk
perim... Annenin bana sz vennesi gerekir, doru deil mi? Syle ona, bu
mutluluu esirgemesin benden.
Louise, anneannesinin ellerini tutmu pyor, kesik kesik konuuyor
du:
- Ah anneanneciim, ne kadar iyisin, ne kadar ok seviyorum seni!..
Elbette ki senin bu son arzunu unutmayacak annem. Dnecek, yreinin
sesini dinleyecek, gnln rahat olsun.
Bayan Duparque, yz mahkeme duvar gibi, kprdamadan duruyor
du. Derin kvrmlarla dolu souk yznde yalnz gzleri yayordu. Can
ekien kzn hrpalayamad iin fkesi daha bir bilenmiti. Homur
danmaya balad:
- Kesiniz seslerinizi! Tanrya bakaldran mutsuz dinsizler sizi. Ce
hennem ateleriyle yanp cezanz bulacaksnz... Susun artk, tek kelime
bile iitmek istemiyorum. Buras benim evim, hepinizin by ben deil
miyim? Sen kzm, seni byle akn akn konuturan hastalktr umarm,
sana gelince torunum, iinde eytan yayor, pimanlk karmana ramen
henz yreinden kovamadn eytan. Ve sen torunumun kz, umudumu
384

henz kesmi deilim, hatalarn dzeltmeye, lanetlenmeni nlemeye al

acam ... Susun bakaym, siz benim ocuklarmsnz, bensiz yapamazs
nz! Hepinizin by benim, ne yapmak gerektiine ben karar veririm,
szm dinlemeyecek olursanz en byk gnah iler, cehennemde son
suza kadar yanarsnz.
Dikilmi, boyu daha da uzamt, fke ve c dolu Tanrsnn adna,
vahi bir dille konuuyordu. Ama, lmn yaklatn bilen kz zorba
annesinden kurtulmutu artk, konumasn yasaklamasna ramen devam
etti:
- Yirmi be yh akn bir zamandan beri hep senin buyruklarna uydum
anne, yirmi be yldan beri susuyorum, son saatlerimi yaamasaydm belki
yine uyuuk duracak, sen ne deren onu yapacaktm ... Ama arhk susamam,
bu kadar da fazla olur, yreimdekini boaltmazsam, yerin altnda bile
rahat edemem. Yreimdekini kendimle birlikte gtrmek istemiyorum.
Uzun zamandan beri, iime gmdm lklar, ben istesem de isteme
.sem de boanacak dudaklarmdan. Ah kzm Genevieve'im sz ver bana,
, yerfin et, sz ver!
Bayan Duparque yeniden rndan kt:
- Genevieve, ben bykannen, sana konumaman emrediyorum.
Louise, annesinin, vicdan azaplar iinde, yzn yorgana kapayp
hkra hkra aladn grnce kendisi konumaya balad:

- Anneannem ok hasta bykanne, iyi davranmalyz ona. Annem de

yle, bak nas l ac ekiyor, onu allak bullak etmeye kalkmak ok vahice
bir ey. . . Herkes kendi vicdannn sesine gre hareket etmekte serbest
deil mi?
Kznn bu tatl cesareti karsnda duygulanan Genevieve, anneanne
sini cevaplamaya kalkmadan ban kaldrd ve lmek zere olan annesini
delice kucaklad:
- Anneciim, anneciim, gnln rahat etsin, benim yzmden zl
meni istemiyorum ... Evet, son arzunu unutmayacam, sz veriyorum. Sa
na kar sonsuz sevgim ne yapmam gerektirirse onu yapacam ... Evet, e
vet, iyilik ve aktan baka, hibir gerek yok.
Kznn bu szlerini duyunca, konumaktan, yreindeki acdan bitip
tkenmi annenin solgun yzne kl bir glmseme yayld, kzn ba
rna bast ve bayan Duparque tehdit eden son bir davranta daha bulundu.
GUn tamamen batmt, gkyznde i lk yldzlar belirmeye balamt,

385

imdi oda yalnzca, bu durgun koca gn solgun klaryla aydnlanyor,

ak pencereden dolan kk, ssz alann derin sessizlii yalnzca bir o

cuun usul usul gllerini tayordu. Can ekien bir insann yce solu

unun dokunduu nesnelerin bu uysal havasnda, dik kafal, kr ve sar

bykanne homurdanyordu:

- Sizler benim ocuklarm deilsiniz artk, ne kzm, ne torunlarm var

benim. Birbirinizi ite ite cehenneme doru gidiyorsunuz. Haydi, haydi, ne

Tanr sizinle, ne ben!

Sonra kapy serte kapayp odadan kt. Karanlk kk odada imdi

can ekien anne, kz ve torunuyla kalmt. Sarma dola, birden u

zun uzun aladlar, bu dklenler hem tatl, hem ac gz yalaryd.

ki gn sonra, en son dini grevini de yerine getiren bayan Berthereau

sofuca ld. Kilisede bayan Duparque kara yas elbiseleri iinde, yznde

tek izgi kprdamadan duruyordu. Yalnzca yannda Louise vard, anne

sinin lmnden, bu byk acdan sonra Genevieve yeniden yataa d

mt, mutsuz kadn kimseyi grmek, kimseyle konumak istemiyordu.

gn, yz duvara dnk yatt. Kimseye cevap vermiyordu, kzna bile.

Korkun ac ekiyor, ah ediyor, inliyor, sarsla sarsla alyordu. By

kanne yanna kp saatlerce sylev ekiyor, Tanrnn fkesini dindirmek

iin dua etmesi gerektiini sylediinde Genevieve bsbtn sinir buna
lmlar geiriyor, lk la haykryordu. Louise annesini bsbtn
i leden karmalarna dayanamad, kimse yanna girme s i n diye kapy ar
kadan kilitleyip odasnda beki gibi beklemeye balad.
Drdnc gn olan oldu.
Genevieve ' in kilitli odasnn kapsn, unu bunu getirmek bahanesiyle
yalnzca Pelagie zorlayabiliyordu. Altm yandaki, somurtkan yzl, ko
ca burunlu, kat azl bu kuru kadn ekilmez hale gelmiti. Her zaman
homurdanp duruyor, korkun hanmna bile kk sktryor, bayan
Duparque'n ona yardm etsinler diye bulduu ii kadnlar kollarndan
tutup dar atyordu. Bayan Duparque'a gelince, elinde kala kala bir bu
yal h izmetisi kalmt, egemenlii ancak onunla yrrlkteydi, onsuz
yaayamazd . Pelagie her eyiydi, evde olup bitenleri yetitiren gamma
zyd, en baya arzularn onun araclyla uyguluyordu, insanlar eya
gibi kullanmasna hi ses karmyordu, huysuz kadnn evi dolduran ba
rtlarna rahata katlanyordu.
Drdnc gnn sabah, yemekten sonra, sofray kaldrmak iin
386

Genevieve' in odasna kan Pelagie soluk solua hanmna kotu.

- Yukarda olup bitenlerden haberin var m. .. Eyalarn topluyorlar.

- Ana kz m?

- Evet. Ah, ah, hem de aktan aa, kz odaya giriyor, kyor, kucak

kucak amar tayor... Hanmefendi bir kp bakn, kap ardna kadar

dayal.

Bayan Duparque, tek kelime sylemeden, buz gibi souk bir tavrla

yukarya kt. Pelagie'nin dedii gibi, Genevieve ve Louise harl harl e

yalarn iki sanda dolduruyorlar, henilz alt yana basan kilk Clement
bir sandalyenin stnde uslu uslu oturmu, annesiyle ablasn seyrediyor

du. Bykanneyi grnce, yle bir balarn kaldrp baktlar, sonra san

dklar doldurmaya devam ettiler.

Bayan Duparque, bir sre sustuktan sonra, yznde tek bir izgi kpr

damadan, eskisinden daha souk, daha sert bir sesle sordu:

- Eee, biraz dzeldin mi bakalm Genevieve?

- Evet bykanne. Henz ateim tam dmedi, ama burda byle kapa-

np durursam decei de yok.

- Baka yere gitmeye karar vermisin bakyorum. Nereye gidiyorsun?

Genevieve yeniden ban kaldrd, gzleri hala mosmor, titriyordu:

- Anneme sz verdiim yere gidiyorum. Drt gn mcadele ettim

kendimle, daha fazla direnirsem yaayamam, lrm.

Bir sre sustular.

- Anneni zmemek iin sz verdiini sanmtm . . . Demek o adama d

nyorsun. Yazk, yeteriyle onurlu deilmisin demek!

- Ah bu onur! Evet biliyorum, bu onur yznden uzun zaman beni bu

rada tuttun . . . Evet, btn geceler boyu, ilediim hatay kabule yanama
yp gz ya dkecek kadar onuruma dkndm . . . Ama sonra, bu onurun

ne kadar sama bir ey olduunu anladm, ne acnacak durumda bulundu

umu anladm.

- Bahtsz kadn, demek ne dualar, ne pimanlklar kurtaramad seni

gnah yolundan, o iren gnah bir daha ilemeye kalkar, iindeki kt.:.
lkten kurtulamazsan sonsuza kadar cehennem ateinde yanarsn.

- Hangi ktlkten sz ediyorsun anneanne? Kocam beni seviyor, ne

yapsan bo, ben de onu seviyorum. Ktlk dediin bu mu? .. Be yl

kendimle savatm, kendimi tamamen Tanrya vermek istedim, Tanryla

doldurmak istediim yreimi bombo braktm, peki neden Tanr o bo-

387

luu, iimdeki korkun boluu dolduramad. Ne e olarak mutluluu, ne

anne olarak sevgiyi dinde bulamadm. Gkyz dknklndan, yalan
dan baka ne verdi. Kocama ite bunun iin dnyorum, yitirdiim mutlu
lua yeniden kavumak iin.
- Gnah iliyorsun kzm, mrn boyunca ac ekip cezalanacaksn. i
inde bir zehir var, bu zehir eytandan gelmiyorsa Tanrnn verdii bir ce
za demektir. nan terkediyor seni, hilikler iinde rpnp duracaksn,
boluklar iinde tamamen yitireceksin kendini.
- Doru, aylar var ki, her gn biraz daha inancm yitirdim, bu gerei
kendime bile aklayamadm. ocukluk inanlarm, gen kzlk dlerim
yava yava kayplara kart . . . Pek mi garip bu ! Gen kzlk gnlerimde
kulaklarm dolduran dini ark lar, trenler, gizemli szler, bu eve sn
dmda, yeniden uyanmt yreimde. lahi dnyaya yeniden atldm
da, arklar ve iekler ortasnda, kendimi yeniden Tanrya vermek iste
diimde bu dlerin azar azar sararp solduklarn grdm. zlemini ek
tiim eylerden kala kala d krklklar. kald . . . Evet, sizin zehir dediiniz
ey aldm dini eitimin ta kendisidir. Yalan ve yanlglar iinde by
dm, ocukluk gnlerinin yeniden uyann sonradan byk aclarla de
dim, iimdeki bu zehir tamamen yok olduu zaman iyileebilirim ancak! . . .
Eer iyi leirsem . . . hayli hrpalandm nk!
Bayan Duparque herhangi sert bir szle torunlaryla arasnn bsbtn
alacan anlam, kendini tutuyordu. Karsndakiler, Genevieve,
Louise, sandalyenin stnde, hibir ey anlamad halde pek dikkatle
dinleyerek oturan kk olan, soyunun son temsicisiydiler. Louise'e d
np son bir aba daha gsterdi.
- Sen, zavall ocuk, en acnacak durumda olan sensin, iine dtn
iren uurumu dndke titriyorum . . . Kudas trenine katlm olsaydn
btn bu ktlkler bamza gelmezdi. Senin dinsiz kararnda direnip
durduunu grnce Tanr cezalandrd bizi. Henz i iten gemi deil, o
kutsal krsye yaklap sa'nn basit bir kulu olduunda btn evimiz
mutlulua, Tanrnn kranna kavuur.
Gen kz usulca cevaplad:
- Neden yine bu konuyu ayorsun bykanne. Babama verdiim sz
syledim, cevabm yine ayn, kararm yirmi yanda vereceim. nanp i
nanmadm o zaman belli olur.
- Zavali ocuk, ikinizi de dinden imandan eden o adamn yanna dn388

dn takdirde cevabn nceden verilmi demektir, dinsiz, inansz bir

hayvan gibi yaayacaksn.
Ana kz, hi konumadan sandklarn doldurmaya devam ediyorlard,
bykanneyle bir tartmaya girmeye hi de niyetleri yoktu, byle bir tar
tma gereksizdi zaten. Bayan Duparque byk bir evkle son bir arzuda
bulundu:
- Demek byle! Madem her ikiniz de gitmeye kararlysanz hi olmaz
sa bu kk olan, Clement' brakn bana, Tanr akyla yetitirip kutsal
bir rahip yapaym onu, ben de yalnz kalmami o lurum, Tanrnn gazabn
dan kurtulmanz iin kk Clement'la birlikte dua ederiz.
G1.:nevieve birden doruldu:
- Clement ' sana m brakaym! Oysa ben en ok C lement iin buradan
gitmek istiyorum. ocuu nasl yetitireceimi bilmiyorum, adam gibi ye
titirmesi iin babasna gtreceim onu . . . Hayr, hayr, burda brakamam.
Louise ok sevimli, ok saygl bir dille bykannesine:
- Neden yalnz kalacakmsn bykanne? Seni terketmek istemiyoruz
biz, her gn sk sk grmeye geliriz, eer izin verirsen. Hepimiz seni seve
cek, seni mutlu etmeye alacaz.
Bayan Duparque kendini daha fazla tutamad, fkesi grtlana dek
dolmutu, birden patlayp hncn kusmaya balad:
- Yeter! Susun, sesinizi duymak istemiyorum artk! Haklsnz hemen
eyalarnz toplayp defolun, nz de defoh,n, kovuyorum sizi . . . Gidin
cehennemlik adamnza, Tanrnn ve Tanr elilerinin yzne tkrp i
ren anaristi kurtarmak isteyen ekiyanza koun, iki defa sulanan bir
dinsizi savunan canavarn kollarna atln.
Genevieve' in de sabr tamt, haykrd.
- Simon susuzdur, onu sulayanlar yalanc ve dzenbazlardr.
- B i l iyorum, bu evden bu yzden ayrlyorsunuz zaten, o dinsiz adamn
susuzluuna inandna gre artk Tanrya inanamazsn. Bu budalaca a
dalet dini inkar demektir... Aramzda herey bitti, ocuklarn alp abuk
defol bu evden. Varlnzla evimi kirletmeyin, bamza ta yamasn. Bu
evin karlat ykmlar hep sizin yznzden. Sizi kovuyorum, sizi bir
daha gelmemek zere kovuyorum, admnz atmayn, eii aar amaz bir
daha kapm vurmayn, nk bu kap almaz. Benim ocuum falan yok,
dnyada yapayalnzm, yalnz yaayp yalnz leceim.
Seksen yandaki bu kadn hala iinde vahi bir g tayordu, yine
389

gl, yine otoriterdi. fkeli Tanrs gibi lanetliyor, cezalandryordu. Sert

admlarla

merdivenlerden

inip,

soyundan

terkedinceye kadar odasndan kmad.

gelen

son

ocuklar evini

Ayn gn, duru bir eyll gneiyle aydnlanan snfnda Marc Salvan ' la

beraberdi. Okullarn almasna on be gn kalmt. Her an grevden a

lnmasn bekledii halde bir ey yokmu gibi defterlerini ve notlarn

gzden geiriyordu. Yal dostu Salvan' n glmsemeye alan ciddi ha

lini grnce durumu anlad:

- Defterimiz bu kez drld deil mi?

- Hay Allah ! Evet, drld dostum. Le Brazer'nii kalemi yaman iledi

bu kez. . . Jauffre, Jonville'den Beaumont'a, kente gnderildi, iyi bir yk

seli dorusu. Papazlarn dostu Chagnot, Moreux'den Dherbecourt' a gn

derildi, Chagnot gibi bir hayvan iin dorusu rezil bir karar. . . Bana gelin
ce, yerimi Maurisin'e brakmak zere emekli edildim.
- Ben de grevden atldm.

- Hayr, hayr, hma uradnz o kadar, Jauffre'un yerine yeniden

Jonville'e gnderiliyorsunuz. Su ortanz Mignot da arpld, o da

Moreux ' de, Chagnat'dan alan yeri dolduracak.
Marc sevinle haykrd:

- Jonville'e dneceim demek, oh, dorusu pek keyiflendim.

Bu haberi bir an nce Marc'a ulatrmak iin gelmi olan Salvan dur

gun tavrn atm, imdi tatl tatl glyordu.

- te Le Brazer'nin siyaseti byledir! Bir sredir bunun iin susuyor

mu demek. Mauraisin'i, retmen Okuluna alarak Jauffre ve Chagnat'y

ykselterek sizi ve Mignot'yu kurtard. Ayrca bayan Mazeline yine eskisi

gibi kasabadaki grevinde kalacak, sizin yerinizi de, en iyi rencilerim

den, zgr dnceli, salam kafal Joulie alacak. Bylece Maillebois,

Jonville ve Moreux, gelecein en yiit iileriyle el ele kurtulua koa

cak. . . Ne yaparsnz dosnm, bir daha syleyeyim, Le Brazer byle bir a

dam, deitiremeyiz, olduu gibi kabul etmeliyiz.

Marc tekrarlad :

- Dorusu pek keyiflendim. Ben, asl, grevden atlmaktan, bir daha

retmenlik yapamamaktan korkuyordum. Bu sabah, gelecek okul dne

mini dndke yreim burkuldu durdu. Ne yapacaktm? Nereye gide

cektim? phesiz, burdaki rencilerimi brakmak zecek beni, ama, hi

olmazsa gittiim yerde seveceim baka renciler bulacam, avnaca390

m. Jonville Okulu burdaki okul kadar gzel deilmi, ne nemi var bu

nun, yeter ki grevimi srdrebileyim, gelecein zgr kuaklarn yetiti

rebilmek iin alabileyim ! . . Ah, yeni bir umutla Jonville'e dnmek, ne

ho!

Gnlk gnelik koca salonda, en sevdii grevine yeniden kavuma

nn heyecan iinde sevinle yryordu. Hayata yeniden domu gibi, i

ei bumunda bir delikanlnn sevinciyle, Salvan' n boynuna atld, yal

dostunu kucaklad. M ignot da grevden atlacana emin, bir ka gnden

beri kendine i aryordu. Komu bir fabrikaya gitmi, ordan da hayr ce

vab almt, ieri girdiinde, Moreux'ye gnderileceini duyunca Marc

gibi o da at.

- Le Moreux, Le Moreux, tam bir vahi yata, ne yapalm, uygarla

trmaya alrz biz de. Bay Marc ' la uzak deiliz birbirimizden, aramz
drt kilometre ya var ya yok, beni en ok memnun eden de ite bu.

Marc durgunlamt birden, iinde yeniden bir acnn uyand mah

zun gzlerinden anlalyordu. tekiler de susmutu, Marc ' n zntsn

seziyorlard. Umut ve umutsuzluk, sevin ve hzn bir aradayd. Nice y

kmlarla sren bu sava daha ne kadar devam edecekti, yitik mutluluklara

kavumak iin daha ne kadar gz ya dklecekti! Salvan, alan gren

byk pencere boluunun nnde, ayakta, bu sevdii insanlarn derdine

derman olamamann sknts iinde, dalgn, darya bakarken birden

Marc'a sordu:

- Vay, vay, birini mi bekliyordunuz?

- Niin sordunuz bunu?

- Evet, evet, bak kapnn nnde kk bir el arabas var, iinde san-

dklarla.

Kap ald, dndler, Genevieve, kk Clement' elinden tutmu,

yannda Louise ieriye girdi. Herkes yle akn, yle heyecanlyd ki,

kimse azn ap tek kelime syleyemiyordu. Marc titriyordu. tik konuan

Genevieve oldu:

- Canm Marc' m, olunu getirdim sana. Evet, ite onu geri veriyorum,

senin ocuun, bizim ocuumuz o. Adam gibi yetitirelim ocuumuzu.

ocuk kk kollarn babasna uzatmt, Marc heyecandan neredeyse

baylacak gibiydi, yavrusunu barna bast. Genevieve kesik kesik devam

etti:

- ocuklarmla birlikte ben de sana geliyorum canm Marc ' m. Bir gn

391

ocuunu sana getireceimi, onunla birlikte sana dneceimi sylediinde

ok haklnisn ... nce, gerei renmek gzlerimi at, sonra da sen

den edindiklerim. B ir zamanlar satn tohumlar yeerdi, gururu silkele

yip attm ve ite karndaym, nk seni her zaman sevdiimi anladm . . .

Bo yere b i r baka mutluluk aramm, tek mutluluk, tek canl gerek se

nin akn. ocuklarmz ve bizlerin dnda herey ykm ve frtna . . . Ku

cakla beni canm Marc' m, senin kadar seninim.

Yava yava kocasna yaklat, tam kocasnn boynuna atlaca srada

Louise' in neeli sesi duyuldu:

- Ya ben, beni unutuyor musun baba? Burada ben de varm, farknda

msn ... Beni de unutmayn.

- Ah, Marc, kzmz Louise'imiz, nice sabrla, nice akllca urat bu

mutluluk an iin, bizi kavuturmak iin.

Bir kolu kocasnn belinde, bir koluyla da kzn sard. Kk Clement

babasnn kucandayd zaten, anne, baba ve iki yavru sanna dola oldu
lar. te ayn ten ve sevgi bayla drd de birlemilerdi, tek bir yrek,

tek bir soluktular. Yeni eitim ocuklarn bekleyen bu plak, bo snfta

kucaklaan drt insann mutluluu ne yceydi . Salvan ve Mignot'nun

gzleri dolu dolu oldu.

Sonunda Marc da konumaya balad, yrei dudaklarnn ucundayd.

- Ah sevgili karcm, bana dndne gre demek iyiletin. Bili

yordum bunu. Ne kadar yordular seni, gittike daha da artan o dini safsata
lar, gnah karmalar, karanlk manastr keleri . . O salam yapn yk
.

mak iin verdikleri zehiri gnden gne arttryorlard. Ama biliyordum,

salam yapn er-ge kurtaracakt seni. Kadn olduunu, anne olduunu

yeniden duyduun gn salna kavuacaktn . . . Evet, haklsn, o yalan ve

yanlglar dolu, toplumumuzun alardr acsn ektii dinden yrein

deki insan ak kurtard seni .

Ama Genevieve, tedirgin, skntl titremeye balad:

- Ah, hayr, hayr sevgili Marc' m, byle konuma! Gerekten iyileip

iyilemediim belli mi? phesiz tamamen iyilemem imkansz. . . Kendini

ancak Louise' imiz kurtarabilecek. Bana gelince, yanlglardan btnyle

yakam syramam, hep yeniden, gizemli kara dlere kaplmak korkusuy

la yaayacam . . . Sana geldim, senin kollarna snmak iin, baladn e

seri tamamlaman iin. Koru beni, asla birbirimizden ayrlmamamz iin ne

gerekiyorsa onu yap.

392

Daha da sokuldular birbirlerine, tek bir insan oldular. Marc iin bun

dan daha byk bir eser olur muydu, kadn dinin elinden kurtannak, ona

gerek yerini, kocasnn yanndaki hayat arkada yerini kazandnnaktan

daha byk bir eser var myd. Kadnn kurtuluu demek erkein kurtuluu
demekti, kadnn klelii erkein de klelii demekti.

Bir sredir ortalkta grnmeyen Louise birden kapy ap bayan

Mazeline' le ieri girdi. Mazeline de heyecanl, glmsyordu, koa koa

gelmiti, soluk soluayd.

- retmenimin de sevincimizi paylamas gerekir anneciim, beni ne

kadar sevdiini, burda bizlere ne kadar yardm ettiini bir bilsen!

Genevieve ilerledi ve retmen Mazeline' i sevgiyle kucaklad.

- Biliyorum . . . ok teekkr ederim, uzun sren aclarmz srasnda,

bizlere yaptn iyilikler iin ok teekkr ederim kardeim.

yi yrekli bayan Mazeline, gzlerinde yalar, glmsyordu.

- Teekkr edecek ne yaptm dostum, asl ben size teekkr ederim,

bugnk u mutluluumu bana yaattnz iin.

imdi Salvan ve Mignot da glyorlard. Salvan sylev eker gibi, bir

gn nce imzalanan atamalarla ilgili retmen Mazeline'e bilgi venneye

balad. Genevieve haykrd.

- Demek yeniden Jonville'e dnyoruz, sahi mi? Ah, Jonville, birbi

rimizi sevdiimiz o ssz, sevimli ky, ne iyi, yeniden oraya gideceiz,

mutlu hayatmz yeniden balayacak. Bu kasaba hep tedirgin ediyordu

beni. Jonville mutluluk kayna, umut kayna.

Marc gelecee kar sonsuz bir gven duymaya balad, yrei cokuy

la cesaretle doldu.

-Ak yuvamza dnd, bundan byle glyz, ok glyz. Varsn

yalan ve hakszlk geici kralln srdrsn, gerek zafer yine bizimdir,

son sava biz kazanacaz.

DRDNC KTAP
1.

Ekim aynda Marc, Jonville-'deki eski grevine byk bir mutlulukla

balad. indeki frtnann yerini imdi tatl bir sessizlik alm, Rozan ka393

rarnn yorgun umutsuzluu yerini, yeni bir cesarete, yeni bir umuda

terketmiti.

nsann lkleri tamamen gereklemiyordu hibir zaman. Kolay ve

grkemli bir zaferi dnmt; yanldna hayflanyordu. nsanlk treni,

bir tiyatro oyunundaki zaman kesitleri gibi hzla akp gitmiyordu. Adaleti

milyonlarca azn haykracan, susuz bir insann, lkeyi btnyle bir

kardeler lkesine dntren byk bir ulusal trenle zindanlardan kurtu

lacan sanmak d kurmak gibi bir eydi. En kk, en yasal her ilerle

me alarca sren savalar sonunda kazanlyordu. nsanln ileriye doru

att her adm, kan ve gz yalaryla dolu nice mezarlar inemek zorun
dayd, nice yiitler, kuaklarn mutluluu iin canlarn vermilerdi. Geri

ci, smrc glere kar yaplan bu bitmeyen savata, karde bir insan

l n btn umutlarnn, btn dlerinin hemen gereklemesini bekle

mek dle avunmak demekti.

Zaten, bu sarp, dikenli gelime yolunda atlacak yeni adm iyi sapta

mak zorunda olduunu anlamt. Akan yllar, kavgalar, saldrlar, aclar a

rasnda insan, ne kadar i lerlediini kestiremez. Yenildiini sanr, oysa u

zun yllar alm, amacna ok yaknlamtr. Rozan'da Simon'un yeniden

sulanmas korkun bir bozgun gibi grnmt, ama te yandan, onu sa

vunanlarn kazand ahlaki zafer de kmsenecek gibi deildi. zgr

dnceli, iyi yrekli insanlar bir araya getirmiti bu dava, bir utan bir

uca salam bir dayanma rnei verilmi, gerek ve adaletin, ge de olsa,

karlarla kapl da olsa, bir gn yeerecek tohumlar atlmt. Gerici gler,

bir sre iin daha, gemiin rk atsn, bozuk dzenini, yalan ve cina
yetlerle, gbela kurtarmlard. Ama bu rk yap, her yandan yedii

darbelerle atrdyor, yukardan aa doru yarlyordu. Gelecekteki dar

belerle, gelecek kuaklarn darbeleriyle tamamen kp ylacakt.

Simon olayndan alnacak ok dersler vard, imek gibi ardarda akan

gerekler halk aydnlatacakt elbette. Byle ilgin bir rnee ender rast
lanabilirdi: Btn egemen evreler, zavall susuz bir insan ezmek iin

birlemilerdi. Simon'un susuzluunun ortaya kmas ilerine gelmezdi,

nk, din adamlar, askerler, yarglar ve yneticiler arasndaki smr

c ibirlii tehlikeye girerdi, insanl yalanlarla, olaanst irkefleriyle

uyutamaz, halk grtlana dek amura saplayamazlard. Simon olayyla

halk iki kampa ayrlmt. Bir yanda rm, er ge yklmak zorunda,

gdk ve zorba bir topluluk, bir yanda gelecein, tutsaklktan kurtulmu,

394

zgr dnceli, gerek, adalet ve bara susam gen kua vard.

Simon'un susuzluunun ispatlanmas; gerici gemiin tepelenmesi, mutlu

bir gelecein en sade insanlarn gzlerine k k domasyd. Her dev

rimci baltann bir izi kalr, her atlm ulusu kurtulua gtrr. Simon olay

da bir ka ayda, halkn kurtuluu, adaletin gereklemesi ynnden, yz

yllk ateli politikadan daha etkili bir sonu dourabilirdi. Olaylar her
zaman hep istenilen dorultuda geliecek deildi, savalarn yrei,

baladklar eserin yarm kaldn grp kanayacakt.

Ama hayat bitmemiti, devam ediyoru, hata savamak, her zaman sa

vamak gerekiyordu. Bir adm atlmt, teki admlar kararlatrlmalyd

imdi. Gnbegn, aclar, karanlklar iinde, mcadeleci insana den g

rev yeniden kan ve gz yalar dkmek, zafer armaann dnmeden,

kar kar kaz.and alan iinde savan srdrmekti. Marc da, Simon' un

yasal olarak susuzluunun btnyle saptanmasndan, btn bir halkn

onuruna kavumasndan umudunu kesmi, son sz zamana brakmt.

Tutkularn gemi azya ald bir anda Simon meselesini ortaya atmak hi
bir yarar salamayacak, kara alma kampanyas yeniden balayacak, o

unluun kaytszlndan yararlananlar, dinsiz-imanszn, bozguncunun

kafasn ezelim naralarn atacaklard. Yargtaydan yeni bir bozma karar

alabilmek, lkenin tarihinden bu iren sayfay koparp atabilmek iin, o

layda parma olan kiilerin lmesini, partilerin deimesini, uygun siya

sal ortamn gelmesini beklemek gerekecekti. David ve Simon da ayn d

ncede grnyorlar, Pirenelerdeki ssz vadide mermer retimiyle ura

arak uygun ortam kolluyorlard. Henz artlar ellerini kollarn balyor

du, harekete gemek, hibir yarar salayamad gibi, tehlikeli sonular da

dourabilirdi. Ve bu bekleyi iinde Marc, kendini yine grevine verdi,

kitlelerin gerek kurtulu yolunun retim ve eitimden getii inancn

dayd, adalete giden yolu, ancak, bilimin k tuttuu bir gerek hazrla

yabilirdi. Nitekim baz ilerlemeler vard ve bu ilerlemeyi eitime borluy

du. B ilgi kafalara srekli k tuttuu takdirde, imdi yetitirdii ocukla

rn ocuklar, biraz daha adalete, geree sayg duyacaklar, ama onlarn da

ocuklar, daha sonraki kuaklar, yalan ve yanlglardan tamamen kurtu

lacak, hakszlklar onaracak, susuz insan onuruna kavuturacakt. Fran
sa' nn grtlana kadar gmld bataklktan kurtulup, zledii, zgr,

kurtarc, adil bir lke haline gelebilmesi iin nice kuaklarn gerekli oldu

una iyice inanm, bu yzden de cokusunun yerini sabr ve sessizlik al395

mt.
G erek, gerek ! imdi gerei her zamankinden daha byk bir tut
kuyla seviyordu. B ir zamanlar soluduu hava gibiydi gerek, onsuz yaa
yamyordu, ondan uzak kald anlarda korkun bir sknt d uyuyor, iinde
byk bir hzn uyanyordu. V e imdi, gerein yen i ldiini, tpk bir l
gibi cansz, yalann kuytularna gmldn grp onu daha ok sevme
ye, ona daha byk bir tutkuyla balanmaya balad . Onsuz yaayamazd,
yerin ;lma gmseler bile yeri yerinden oynatrd gerek iin. Yryordu,
durmadan, dinlenmeden, ayd n amacna doru ilerliyordu gerek, kimseler
durduramazd . Sulularn sevincini, rahatln, onlarn gerei yok ettik
lerini sanp bayram edilerini grdke byk altndan glyordu. Zaman
gelince adalet yldrm gibi arpacak, kl edecekti onlar. Gerein, aln
defue dallaryla ssl, ba dik, yannda yrdn gryordu, ite
Marc ' a gnl rahat l kazandran da buydu, kendini sevg i l i grevine ve
rip uslu uslu adalet imein i n akaca gn bekliyordu.
S i mon davasnn korkun grnts geree olan inancn bir kat daha

arttrm, gvenini per inlemiti. Bir zamanlar burj uvaziyi yalnzca sulu
yordu . zgr bir snf, lkeyi yamalamak, mutluluu srdrmek iin ge
rici lerin safna geti, zgr dnceliler en azgn dinci kesi ldi, diyordu.

Zaman ne kadar hakl olduunu gstermiti, burjuvazi iren eserini koy

mutu ortaya, alak, yalanc, zorba bir snf olduunu ispatlamt. Halkn
yava yava uyan ndan d kopanlar m ilyonlarna kimse dokunmas diye
her trl suu iliyor, susuz insanlar zindanlara attryordu. Her zaman
kinden daha ok inan yordu imdi, burj uvazi rm, kokumu bir s
n ft, u l us kend ini kurtarmak istiyorsa her eyden nce b u kokumu bur
j uvazinin beynine inmeliydi, inecekti de. Tek kurtulu halkt, bu yeni g,
bu yeni kaynakt, insan, emekti. Durmadan yenilenen gen kuaklarn artk
seslerini ykseltmeye balad klarn seziyordu. Onlar, gerek, adalet ve
mutluluk tayorlard.
Grevinin yce l iini bir kez daha anlyordu, kurtulu yalnz ky
retmeninin, ilkokul retmeninin e l lerindeyd i, yarnn eseri ky retmen
lerinin bu e l leri zerinde ykselecekti. Dinin yalan ve yanlglarn onlar
yok edecek, b i lime dayal gerei onlar duyuracak, mutlu luu onlar ta
yacakt. Ge lecein Fransa's yoksul kulbelerin derinliinden, kylerden
fkracakt, kylerde almak, gerici lii, yalan ve yanlg lar kylerde
yok etmek gerekiyordu.

396

Marc hemen grevine verdi kendini, Jauffre denen karc retmen i n

yapt ktlkleri b i r a n nce kazmal , ky, papaz Cognasse ' n etkisin
den kurtarmalyd . Ama ilk gnler, baran iki sevgi linin, evli l iklerinin
mutili zamanlarn hatrlamakla geti, birbirlerini delice sevdikleri ilk ev
lerine, eski sade yuvalarna, Jonville'e dnmlerdi . On alt uzun y l
gemiti aradan, ama daha d n brakmlar gibiydi h e r ey, okul yine, ar
kasndaki kk retmen evi ve bahesiyle, eski kk okuldu. Yalnzca
bir badana yapmakla yetindiler, Genevieve ' i n byk temizlii sayesinde
imdi her yan hemen hemen iyice aklanp paklanmt. Her kesi anlarla
doluydu; Genevieve durmadan Marc ' a sesleniyordu:
- Ah, Marc, snfa astn yararl bcekler tablosuna bak, hala yerin
de . . . Ya beRim astm apka l klar. . .
Marc, Genevieve'in yanna kouyor, b i r zamanlar kendi elleriyle yap
tklar eyleri sevgiyle seyrediyorlard .
- Gel, g e l bak ! . . Aacn stne akyla kazdn tarihe bak. Hatrlyor
musun, Louise ' in doum gn ... Tavandaki yar da hatrlyorsun deil
mi, yattmzda o yara bakp nasl glerdik, yldzlar bizi gzetliyor,
glmsyor, derd i k .
Kk bahede dolayor, sevinle haykryorlard.
Hey, ya l incir aacmz braktmz gibi . . . Yazk, ileklerden eser
kalmam, kuzu kulaklaryla dolmu buras, yeniden dikmemiz gereke
cek . . . Pompay deitirmiler, zarar yok, bu da iimizi grebil ir. .. Bak,
bak, ormann altndaki sraya! Gel yine yle bir oturup eski gnlerdeki
gibi kucaklaalm, eski pcklerimizi yenileriyle kutlayalm.
Oturup sarma dola, gzlerinde sevin yalar, mutlu gnlerini tatt lar.
B u dost evre glerine g katyor, her ey zaferi mjdel iyordu.
Jonville'e gelilerinden ksa bir sre sonra Louise'den ayrlmak zorun
da kald lar. Louise, Fontenay retmen okulunun snavn kazanmt, ba
basn taparcasna seven kz, tpk babas gibi basit bir ky retmen i ol
mak i i n Fontenay'ye komutu. Louise'den ayrlmak kolay deildi elbet
te, baba ve anne zgn, kk Clement'laryla yalnz kalmlard. Kzla
rndan kalan boluu doldurmak i i n kii daha b i r sk sokulmulard
birbirlerine. N as l olsa Clement' lar yanlar ndaycl, imdiden adam gibi
konuup akl l c a sorular sormaya balamt, anne, baba, ocuklarndaki
uyan ilgiyle izliyorlard. Marc, karsyla konuup onu kz okuluna
retmen yapmaya raz etti, sonra gidip Salvan' a durumu anlatt, Salvan da
397

Le Brazer'ye rica etti. Le Brazer hemen atamay imzalad. Genevieve' in

renimi retmenlik yapmasna elveriyordu zaten, nitekim, Jonville'e ilk

gelilerinde de kars, Mazeline'in ynetimindeki kzlar okulunda ret

menlik yapmt. Jauffre ve kars ykselmi, kyden kende kapa atm

lar, kzlar okulu retmensiz kalmt. Her iki okulu da kar koca

Froment'lara brakmak Le Brazer'nin arayp da bulamad eydi, kar, kz

ocuklar, koca erkek ocuklar

okutacak, ynetimde istenen birlik ger

ekleecekti. Marc'a gelince, bu onun da iine geliyordu, kyn retimi

tek bir elde birleecek, ayn eserin olumasnda, ileriye doru atlan adm
larda ibirlii salanacakt. Hem bylesi daha iyi deil miydi? Geri

Genevieve ynnden endie edecek bir yan kalmamt, ama olsun, yeni

grevi karsnn olgunlamasn, akl esenliine kavumasn abuklatra

cak, retmen Genevieve kendini daha bir eitime verecek, yarnn, akll,

duyarl elerini, annelerini yetitirecekti. Btn inanlar, btn sevgileriy

le kendilerini ayn greve, yarnn mutlu kuaklarna vermek kar koca a

rasndaki ba daha da glendirmez miydi? Atama belgesini aldklarnda

ikisi de deliler gibi sevindiler, tek bir yrek, tek bir kafa kesilmilerdi

sanki.

Ah, bir zamanlar nice sevdii Jonville'i ne acnacak durumda bulmu

tu Marc. retmen olarak korkun Cognasse' la ilk mcadelelerini, sava

nasl kazandn dnd. Belediye bakan Martineau geri okuma yaz

ma bilmeyen biriydi ama, kadnlar aldatan, hibir i grmeden tembel

tembel yaayan din adamlarndan irenmiti hep, Marc, belediye baka

nn da kazanm, ikisi birlikte, ky dini etkilerden ayklamlard:

retmen kilise trenlerinde ilahi okumuyor, kilisenin anlarn almyor,

rencilerini dini toplantlara gtrmyordu. Belediye bakan, belediye

meclisi tutuculuktan syrlm, okula nem ve ncelik verir hale gelmi

lerdi. Ksa zamanda Marc, renciler ve renci baba ve annelerini yeti

tirmi, ayn zamanda yazmanln yapt belediye stne arln koy

mu, ky, gelecee doru mutlu admlarla yrmeye balamt. Ama

ordan ayrlp kasabada retmenlie balaynca, belediye bakan da dinci

retmene kar direnememi, ky, Kil isenin kucana dm, salam bir
dayanaktan yoksun Martineau teslim bayran ekmiti. Btn kyller
gibi belediye bakan da ileri gitmesini sevmiyordu, gl kimse ondan

yanayd. Jauffre'un ykselmekten baka amac yoktu, kar dincilerle bir

lik olmasndayd, bu yzden de kil isede ilahiler okuyor, tren anlarn

398

alyor, Kudas trenine katlyor, papaz Cognasse'a irin grnmek iin

yapmadn brakmyordu. Bylece rahip Cognasse yava yava kyn

tek efendisi olmu, belediye bakan ve belediye meclisini buyruu altna

almt. En ok memnun olan da pazar trenlerine bayramlk giysileriyle

katlp boy gstermeyi pek seven, bakann gzel karsyd. Jonville'in u

hali bay Salvan' n da tekrarlayp durduu gerei pek gzel gstermiyor

muydu: retmen iyiyse okul da iyi, okul iyiyse ky de iyidir. te bir ka

yl iinde bir zamanlarn mutlu Jonville' i rmcek yuvas halini almt,

Jonville hzla gerilemi, toplumsal hayata inme inmiti ve bunlar, belediye

bakan ve meclis yelerini din adamna yem eden ky retmeni

Jauffre'un marifetiydi.

Kyn on alt yl ite byle gemiti. Sonu tam ykmd. Kafa ve ah

lakn ykld yerde ekonomik bir gelime de olamaz. Din bir yeri boyun

duruu altna almsa oras artk lm demektir. Bilgisizlik, yalan ve

yanlg, saflk, sonunda insan gsz brakr. Kii Tanrnn elinde oyun
caksa gelimek iin didinmek neye yarar? Tanr her eyin hakkndan gelir,

soluunu her eye fler. Dnyann bo olduunu, hi olduunu kafaya

yerletiren bir din insan budala, kaytsz hale getirir, kii kendisini tama
men Tanrnn kollarna brakp dnya nimetlerinden, dnya olaylarndan

elini eteini eker, topran doru drst ilemez, tembellik ve ktlk

balar. Jauffre ky ocuklarn grtlana kadar evliya hikayeleri ve dini

kurallar, dualarla doldurmutu. Aileler her yeni bilgiye, bilime pheyle

bakyordu. Bilmiyorlar, bilmek de istemiyorlard. Tarlalar verimsizdi, baz

rnler yetitirilmez olmutu, kyl tarlalarna zen gstermiyordu. Bi

linmeyen, horlanan bir hayatn Tanrsnn boyunduruunda, gnein kz

gn scaklnda, ky gittike yoksullayor, lleiyordu. Din adam

Cognasse'n, bakan Martineau'yu kandrp ky Kanl Yrek tarikatna

adad gnden sonra ykm daha da artmt. Ne grkemli bir trendi !

Ky retmeni, ortasna kanl bir yrek ilenmi Fransz bayran tayor,

drt yandan koup gelen kara cbbeliler, bayramlk elbiselerini kuanan

gzel kyl kadnlar arasnda kouturup duruyorlard. Kasabann, kentin

kahramanlar en gsterili giyimlerle boy gstermekten geri kalmamlar

d. O gnden bugne kyller hal ermi Kan l Yrek' in hnerini bekli

yorlard. Kanl Yrek kutsal soluunu fleyip tarlalar, baheleri doludan

korusa, gkten bol bol yamur indirseydi de yle tatl bir hasat yapsalar

d ! Jonville halk biraz daha budalalant, uykulu bir bekleyi iindeydi399

Ier, yava yava can veriyorlard, kendiliklerinden hibir ey yapamaya

cak, kollarn bile kaldramayacak hale gelmilerdi.

Marc ilk gnlerini, Genevieve' i de yanna alp ky dolamakla ge

irdi. Jonville tam acnacak bir durumdayd, tarlalar ota kesmi, bakmsz,

yollar alabildiine bozuktu. Bir sabah, drt kilometre kadar yryp kom

u. kye, Moreux'ye uzand. Mignot hala yerleme hazrlklar iindeydi,

okul hazin, ky yoksuldu. Marc gibi Mignot da kyn dt yoksulluk

tan yaknyordu:

- Cognasse olacak korkun papaz buray ne hale getirmi, anlatamam

dostum ! Jonville yine ayakta durabiliyor biraz. Ama buras, tam yklm.

Ky kk, iki yz nfuslu, halk bir rahip tutamayacak kadar cimri, bu

yzden de Cognasse ortal dehete bomu, krp geirmi. Chagnat ola

cak retmen, papaz bozuntusu da, Congasse' la ibirlii yapm, belediye

bakan iko Saleur'n azna gem vurmular. Zaten Saleur de hayatn

dan memnun, yeniden seilmekten baka dnd yok, belediye ilerini

Chagnat'nn srtna ykp yan gelmi yatyor. Aslnda papazlardan hi
holanmad halde papaz dualarn da karmyor.

yle ya, czdan dolu,

kz ticaretinden vuracan vurmu, ense kulak yerinde, geride ne kal

yor, kiliseye gidip boy gstermek, alm satmak . . . Ah, ah, Ferou'nun st
rabn bu ky grnce daha iyi anladm.

Marc rperdi, bana bir kurun sklp ldrlen zavall Ferou'nun a

nsyla yrei para parayd.

- Evet, kye girdiimde, Ferou'yu karma dikilir gibi grdm. Zavall,

kk maayla srnyordu burada. Kars, kzlar, a plak, yoksulluk

iinde kvranyordu. Bir yn bilgisiz insan, rahatlar yerinde, dar gelirli

retmene bakp byk altndan glyor, Ferou'yu horluyorlard. Ne kadar

zor. Kyde tek kafas ileyen, tek okumu, tek aydn insan olup yoksulluk
iinde kvranmak! Btn bunlar kahrediyordu Ferou'yu. Oysa Chagnat,

Ferou gibi mi? Adamn cebi para gryor, yan gelirleri var, elbette bele
diye bakann avularna alacak. Kyl nesine gerek Chagnat'nn, kendi
karna, rahatna bakyor.

- Yalnz Chagnat m, kyllerin hepsi yle, toprak ne verirse onunla

yetiniyor, yan gelip yatyorlar, kendilerinden bakasn dndkleri yok.

retimi de akllca yapsalar bari, ne gezer. Rahip Cognasse' la takmalar

da zaten kar kavgas yznden. Papazn kylden ald paray hak ede
cek kadar almadndan, kiliseye dzenli gelmediinden ikayetiler.
400

Chagnat U katl sayesinde papazla kylilniln arasn biraz bulabil

mi. Ya, Kanl Yrek Tarikatnn yedii haltlar? Akln almayaca kadar

garip... Sonu yrekler acs, okul ben geldiimde tam bir ahr gibiydi,

kyn biltiln hayvanlarn Chagnat okuldan geiriyormu sanki. Bir kadn

tuttum da, ikimiz ancak temizleyebildik.

Genevieve dalgnd, gzleri anlar iinde yitip gitmi gibiydi.

- Ah zavall Ferou! Yazk, ne ona, ne oluk ocuuna bir iyiliim do

kunmad. Bunu anlamak imdi ne kadar Uzilyor beni. Bunca acy, bunca

ykm nasl onarmal bilmem! Henz sayca ok azz, yle anlar oluyor ki
kendimi umutsuzlua kaptryorum.

Sonra birden dalgnlndan uyanp, gillilmseyen bir yzle kocasna

sarld.

Evet, yle canm Marc'm, sakn azarlama beni. Senin gibi korkusuz

bir insan olmam iin daha ok beklemem gerekiyor, kendimi yetitirmem

gerekiyor. . . alacaz ve sonunda biz kazanacaz, buna phem yok.

M ignot gen evlileri konua konua uurlayaym derken, farkna var

madan Jonville'e dek gelmiti. Yolun kysnda koca bir yap ykseliyor

du. Buras, Kanl Yilrek Tarikatnn kuruluu srasnda kylye sz verilen

atlyeydi, Beaumont'daki Bon Pasteur kyde bir ubesini amt. Byle

bir iyerinin salayaca yarar gklere karlmt. Kyn btn kzlar bu

iyerinde alp yetieceklerdi, bundan byle tek bir aylak, tek bir tembel

kz kalmayacakt. Bon Pasteur'n atlyesi sayesinde, ilerde ky bir sanayi

merkezi halini alacakt. Bon Pasteur zellikle, Paris'in byk maazala

rnn satt etekler, kadn don ve gmlekleri, kadn i amarlar yap
yordu. On kadar rahibenin ynettii bu kurulu iki yz ii kz altr

yordu. Bu zavalllar sabahtan akama kadar, yoksul dlerine giren zengin

hanmlarn elbiselerini hazrlamak iin gz nuru dkyorlard. Gz nuru

dken yalnz iki kii miydi, Bon Pasteur'n, Fransa'nn her yerinde ube
leri vard, atlyelerinde elli bine yakn ii alyor, bu dk cretli,

doru drst beslenemeyen, alabildiine horlanan kzlar kurulua milyon

larca lira kazandryorlard. Jonville'de de ok gemeden d krkl

balamt, verilen gzel szlerin hepsi havada kalmt. Bon Pasteur'n

atlyesi, kyn en son direncini de yalayp yutan bir kuyuyu andryordu.

ifti lerin kzlarn, oturduu yerde, hanm hanmck alacaksn diye

kandrp ie almlar, ama ok gemeden gerek ortaya km, pimanlk

lar balamt. Kn odunsuz, yazn uykusuz, davul gibi bir kafa, bo bir

401

mideyle, saatlerce kprdamadan almak hepsini canndan bezdirmiti.

Bu atelye tpk bir zindan gibiydi, yardm severlik ad altnda kadn kor
kun bir ekilde smrlyor, salyordu. Btn ama kadn en ok ya
rar, en ok para salayacak ekilde kullanmakt.
Rezilliklerin ard arkas kesilmiyordu bu atelyede, kzn biri, souk ve
alk yznden lm derecesine gelmiti, bir dier kz yar deli haldeydi,
bir dieri, yllarca en ar ilerde altrlmasna dayanamayp sonunda
kar durduu iin be kuru verilmeden iten atlmt.
Marc yolun stnde durup, tpk bir cezaevini seyreder gibi sessiz ses
siz bu koca atlyeye bakt. Mutlu, verimli bir almann sz verildii bu
koca yapda nice gen kz tkeniyordu. Sylendi:
.
- te Kilisenin bir marifeti daha, ada isterlere uymasn nasl da bi
liyor, bizi bizim silahlarmzla vuruyor. reten de o, satan da, elbiseden
tut da ikiye kadar, el atmad, satmad hibir ey yok. El emeini he
men hemen bedavadan salayp, mcadele gcnden yoksul kk retici
lerin canna okuyor. Milyonlar kara sandklara doluyor, bizi yalayp yut
may, yok etmeyi amalayan sava besliyor, Kilisenin elindeki milyonlara
yeni milyonlar ekliyor, bu byk paralar sayesinde gericilik halk daha bir
kolay karanla bouyor.
Genevieve ve Mignot sessiz sessiz dinliyorlard Marc ' . Akamn b
yk durgunluunda tedirgin bir sessizlik saltanat sryor, batan gne, bu
souk kara yzl Bon Pasteur atelyesini kzl renge boyuyordu.
Marc devam etti:
- te imdi ben de kara kara sylenmeye, umutsuzlua dmeye ba
ladm. Doru, hala gl bu dinciler. Ama biz de glyz, onlarn kitab
varsa bizim de kitabmz var. Kk ilkretim kitabmz, sonunda, ger
ei retip sava kazanacak, alar boyu saltanat sren yalan ve yanlg
larn kkn kazyacak. Gcmzn kayna hurda, anlyorsun deil mi
Mignot. Yapmadklarn brakmasnlar bakalm, kye ykmlarn taya
dursunlar, halk geriye gtre dursunlar, yaptklar yanlarna kalmayacak.
Hele biz ie yeniden bir koyulalm, bilgiyi stn klalm, bak nasl yitirdi
imizi yeniden kazanacaz, yeniden ilerlemeye balayacaz. Bar ve
mutluluk kenti erge kurulacak. Btn teki zindanlar gibi bu zindanla
rnn, Bon Pasteur denen atlyelerin de tavan balarna yklacak. Kanl
Yrek tarikatlar da eski Phallus'un, yer yznden kalkan dinlerin yann
boylayacak. Anlyorsunuz deil mi Mignot. Yetitirdiimiz her renci a402

dalet yapsna bir ta daha koyacak. bana, i bana dostlarJm, sava

yzde yz bizler kazanacaz, karlatmz glkler, aclar ne kadar
yaman o lursa olsun, zafer bizimdir.
Akamn sessizliinde sylenen bu inan l kyn stnde kanat
vurup doland, lo akam saatleinde sylenen bu szler, mutlu bir yeni g
n, kl bir gn mjdeliyordu. M ignot, yrei gvenle dolu Moreux'ye
dnd, Marc ve Genevieve Jonville'deki eserlerine bir an nce balamak
iin evlerinin yolunu tuttular.
Marc ' bekleyen yeni grev, byk bir aba ve sabr isteyen bir g
revdi. Akl yeniden egemen klp, belediye bakan ve belediye meclisini
Cognasse' n elinden skp almak gerekiyordu. Kye Marc'n geldiini
duyunca Cognasse ' n kl kprdamamt. Ne kzm, ne korkmutu, k
mseyen bir tavrla, omuzlarn silkmekle yetinmiti. Her yerde, yenik,
onursuz, ad lekeli adamn, alt aydan fazla Jonville'de kalamayacan
sylyordu. Zaten neden Jonville'e gndermilerdi, grtlana kmek i
in, tokad hemen deil de yava yava atacaklard . Ama aslnda Cognasse
tedirgin grnyordu, hasmn tanyordu, geree delice ak olan bu ses
siz retmenin ne kadar gl bir insan olduunu biliyordu, tehlikenin
farkndayd, elinden geldiince dikkatli ve soukkanl olmaya alyordu.
Hayli usta bir politika izlemeye balad . Hasmn Tanrsna havale etmiti.
Hatta, yalandka daha bir korkunlaan hizmetisi Palymre bir gn, yeni
retmenin, Maillebois'da, rencilerinin nnde tkrmek iin, kiliseden
kutsal ekmekleri aldn sylemi, bunu duyan Cognasse herkesin ya
nnda Palmyre ' i halamt. Marc ' n buyruunda bir eytan olduu, o a
rdnda duvardan kt da syleniyormu ama bu hikayeler henz is
patlanmam. Ne var ki kapal kaplarn ardnda papazla hizmeti iyi an
layorlard, ikisi de olaanst hain ve cimriydiler, biri dua okuyor,
teki fkeleniyordu. Kyde saltanatn srdrmek, okulu ve retmeni yere
sermek iin rahip Cognasse gizli ve amansz bir savaa giriti:
Marc' a gelince, kil se yokmu gibi davranyordu. Belediye bakan ve
belediye meclisini kazanmann tek yolu vard, akl ve bilgiyi stn klmak,
halk dini dogmalarn boyunduruundan kurtarmak. Onun istedii, okulu
bir kardelik yuvas yapmakt, yarnn mutlu toplumu okuldan domal ,
okul yaama gc ve sevinciyle dolup tamalyd. Snfna kapanp kendini
retim ve eitim grevine verdi, insanlar, yrekleri ve beyinleri yeniden
yaratt gn gerek ve iyilik sava kazanacakt. nancn ve gcn hep
403

ayn kaynaktan alyordu. Belediyedeki yazmanlk grevine baladnda

bakan Martineau'ya gizlice baz tler vennekle yetindi. Martineau da

Marc yeniden kye dnnce ok sevinmiti. Chagnat ky terkedince ilahi

. korosu kalmam, Cognasse ister istemez arkl treni kaldnn, bu da

bakann gzel karsn ok kzdnnt, hncn kocasndan ald. Kilisenin

bozuk saatyla ilgili eski tartma yeniden patlak verdi ve belediye meclisi,

kye yeni bir saat almak iin yz franklk bir denek karar ald gn

herkes, Jonville'de bir eylerin deimeye baladn anlad. Madem kili

senin hurda saati gerek saati gstenniyordu, o halde kye yeni bir saat
gerekliydi . . . Kyl bu konuda birbirleriyle akalayordu bile: Zaman ki
lise deil belediye saptayacakt artk. Marc sessiz soluksuz almasn

srdryor, abuk kazanlm bir zzafer hayaline kaplmyordu, yitirdii

alan yeniden kazanmasnn yllara bal olduunu biliyordu. Her doan

gn bir eyler getirecek, her sabah mutlu gelecein tohumlarn yeer

tecek, her batan gn bencillikleri, uyuukluklar kendiyle birlikte alp g

trecek, bir zamanlar inanmayan bu kyller sonunda geree kaplarn

aacak, aradklar salk, umut ve bar kaynana kavuacaklard.

Marc ve Genevieve, mutluluk ve aln teri dolu yllar geirdiler. Hele

de Marc, imdiye kadar kendini hi bu kadar gl ve yrekli duymamt.

Kars dnm, iki yrek, iki kafa birlemi tek bir beden olmu, eseri ve

yaam birbirlerini btnlemi, gc tazelenmiti. Bir zamanlar nice e

likilerin acsn duymutu, bakalarna gerei reteceim derken evde

karsn, sevgili karsn, ocuklarnn annesini kendi inanlarna dnd

remiyordu. Bakalarn yalan ve yanlglardan kurtannak iin rpnrken,
evinde yalan ve yanlglara boyun eiyordu.

Oysa artk sz konusu de

ildi bunlar, yuvasnda btnlemiti, kars inanlarn blyordu. Her

biri, kendi kanlarnda zgr iki insann, kar kocann ayn inanta birle

mesi ne gzel, ne mutlu bir olayd! Genevieve' in zaman zaman gszlk

ler gsterdiine tank olduunda, ona yardm ediyor ama pek de fazla ka

rmyordu, gemiinden doan bunalmlarn kendisinin zmlemesini

istiyordu. Her akam, okullar da lp da renciler evlerine dndkleri

zaman, iki retmen, darack retmen evlerine kapanyor, kendilerine e

manet edilen ky ocuklarnn renim gcn tartyor, sonular kar

yor, geen gne dayanarak ertesi gn kararlatryorlard, ama yine de,

kar kocann eitim programlar birbirinden ayr nitelikler, zellikler ta

yordu. Genevieve, kadn olarak daha bir duygusald, kitaplara bal kal-

404

mak istemiyordu, amac, akl ve akn gcyle, klelikten kurtulmu sa

mimi ve mutlu kzlar yetitirmekti, yanl kitaplar onlar, yalnzla, ken

dini beenmilie srkleyebilirdi. Marc'a gelince, onun lkleri daha

telere gidiyordu; kz ve erkek rencileri ayn toplumsal birlik iinde, ayn

bilgilerle donatmak isterdi. Genevieve olsun, Marc olsun, kz ve erkek

rencilerin bir arada eitim grdkleri bir okulda retmenlik yapamadk

larna ne kadar zlyorlard. ki yz bilmem ka nfuslu Moreux Kyn

deki M ignot'nun durumuna gpta ediyorlard . Bir dzine kz, bir dzine

erkek renci ya var ya yoktu, bu yzden de Moreux tekli egitimi uygulu

yordu. Oysa, sekiz yz nfuslu Jonville'de otuz kz ve o kadar da erkek

renci vard. Tek bir okulda birleebilseler, !\fare baretmen, kars

Genevieve retmen, kz ve erkek rencileri ayn at altnda, ayn sra

larda yan yana toplayabilseler ne gzel olurdu. te, okul daldktan sonra
bir araya gelen kar koca gnn eletirileriyle bunu gerekletirmeye al

yorlard. Kzlar erkekler, kar koca retmenlerin elinde, sanki bir ai

leymi gibi birbirlerini btnlemeliydiler. En dorusu da buydu Marc'a

gre, kz renciler, erkek renciler, hayatn raklk dnemini okulda

geireceklerdi. Jonville'de sanki Marc baretmen, Genevieve, onun

buyruundaki bir retmen olmalyd, bak o zaman ne tatl sonular sa

larlard. Oysa bir duvar, yalnzca bir duvard iki snf ayran, bu duvar

ykabilselerdi, iki ayr snf tek bir snf yapabilselerdi, erkek retmen

erkeke gcn, kadn retmen kadnca sevgisini koyup kk bir dnya

yaratabilselerdi! Ayn kafay, ayn yrei tayan, gelecein elerine daha

bir verebilselerdi kendilerini !

Marc, kasabada on be yl srdrd eseri bandan ald. Burda

renci says Maillebois'dakinden daha azd. Ama az sayda renciyle tam

bir aile iindeymi gibi alabiliyor, ocuklarla kendi ocuklarym gibi

daha yakndan ilgilenebiliyordu. renci saysnn ne nemi vard, yirmi

ocuk da yeterdi, adam gibi yetien yirmi ocuk kyn kurtarabilirdi.

nemli olan Fransa'nn btn kylerindeki retmenlerin de kendisi gibi

dnp, kendisi gibi davranmalaryd. Her ky yirmi adam yetitirse ada

let kurtulur, lke kurtulur, dnya kurtulurdu. Le Brazer'nin yeni atad il

kretim mfettii M. Mauroy da ilerici bir arkadat, gizli gizli baz t

ler veriyordu Marc'a. Bu ky kk bir yer, gze batmaz, burda dikkati

ekmezsin, dilediin gibi inandn yolda yr, diyordu. Byle bir ilk

retim mfettiiyle almak ne mutluluktu !

405

Marc, okulda ne kadar dini ikona, resim, tablo varsa indirdi, doa st,
sava, yakp ykc gleri en, kitapm, resimmi hepsini p sepetine
att. Yamay, kaba gc, sava, mucizeleri ocuun kafasna sokmak,
vaheti yurtseverlik eklinde tantmak cinayetten beterdi. Byle bir ei
timden ilerici bir toplum deil, hakszlk, hrszlk, yoksulluk, barbarlk
dolu, -l>eyni ykanmlar etesi doabilirdi. Jonville retmeninin arzusu,
renilerine alma, bar ve adaleti retmekti, dnyay yneten akln,
insanlar arasnda kardelii gerekletiren adaletin yolunu gstermekti.
Savap alarn eski zorbal, yerini, btn halklarn mutluluk iin da
yanmalarna brakmt. Snfn, gemiin ktlklerini en simgeler
den aykladktan sonra zellikle yurttalk hukukuna nem verdi. renci
lerini, lkesini tanyan, onu seven, ona hizmet edebilen yurttalar olarak
yetitirmek istiyordu. lkesini seven bir yurtta onun a d kalmasna
katlanamazd. Fransa dnyay artk silahla deil, zgrlk, gerek ve ada
let ykl akl gcyle kazanabilirdi. Btn uluslar tutsaklktan kurtarp,
kendisinin de iinde yer alaca zgr ve karde bir halklar birlii kurma
lyd.
Bu ana dnce emberinde, ders programlarn uyguluyordu, hayli
yklyd bu programlar, ama asla tamamn gerekletirmek gibi bir a
bas yoktu. Uzun retmenlik yaam ona ok eyler retmiti. Bilmenin
hibir anlam yoktu, nemli olan bildiini zmleyip hayata, olaylara u
yarlayabilmekti. Kitaptaki bilgileri, yazl eyleri temel alrken, te yan
dan, szl aklamalarla, bu bilgilerden mmkn olduu kadar canl r
nekler karyor, yaanan hayatla balar kuruyordu. Yapt bunca mca
deleler, geirdii bunca aclar, tutulduu korkun frtna, bu kk, sade
ocuklara onu daha bir yaklatrm gibiydi, gerei arayp duran krpe
ocuk zekasna, yeni uyanan bir akla dn, mutluluunu daha bir arttr
m gibiydi. Doutan reticilik yeteneine bir de bunlar eklenince
Jonville okulunda mucizeler yaratyordu. retmen deil de aabeyleriy
di, retmen deil de koca bir ocuktu, neeyle aralarna girip oyunlarn
blyor, snfta, harflere varncaya kadar btn bildiklerini unutup
hereyi onlarla birlikte reniyor, alt yandaki yaramazlarla, harfleri tek
tek heceliyordu. Dilbilgisinde olsun, aritmetikte olsun, tarihte, corafyada
olsun, yepyeni bulular yapyorlarm gibi, rencileriyle aratryor, ger
ekleri rencilerine bulduruyordu. Her ders birbirinden canl geiyordu,
renciler, oyunlarn en elendiricisini bulmuasna dersleriyle ilgileni406

yor, tatl arkadalar olan retmenlerini de taparcasna seviyorlard. o

cuklar kazanmak istiyorsanz, ocuklarn sizinle anlamalarn, sizi anla
malarn istiyorsanz onlar sevmeniz yeter. Marc yalnz retmekle de
kalmyor, rettiklerini onlara yaatmaya da alyor, topran nasl i
lendiini, tarlalarda, el sanatlarnn yararlarn marangozlarda, ilingirler
de, duvarclarn yannda retiyordu. Beden eitimi derslerini de oyunlar
biiminde yaptryordu. Hakkn yerine getirilmesi de balca abalarn
dand, yarglk grevini de stlenmiti, rencilerinden karlatklar
btn glkleri kendisine amalarn istiyordu. ki kii arasnda bir an
lamazlk varsa, bu anlamazln her iki yanca da kabul edilebilecek bir
biimde zlmesi iin alabildiine zen gsteriyordu. Gen beyinlerin
oluturulmasnda, olgunlatnlmasnda gerek ve adaletin byk pay ol
duuna inanc sonsuzdu. nsanlar arasnda sevgiyi ancak gerek ve adalet
gerekletirebilirdi. Kendisine yalan sylenmeyen, kendisine her zaman
drst davranlan bir ocuk, ald olumlu rneklerle, akll, mantkl,
salam kafal dost bir insan eklinde yetiir. Ders programlarnn retimi
zorunlu kld kitaplar, ince eleyip sk dokumas ite bu yzdendi. En iyi
niyetlerle yazlm en iyi kitaplarn bile alar a sregelen yalan ve
hakszlklar, farknda olmadan, renciye doru ve hakl gstermeye a
ltn biliyordu. Kitaplarda karanlk cmleler, . kk ky ocuklarnn
anlamayaca karmakark kelimeler, tehlikeli efsaneler, doru gsterilen
yanlglar, yalanc bir din adna, yalanc, yaln, dzmece bir yurtseverlik
adna retilmeye allan iren eyler vard. Yanl, sahte deer yarg
larn ayklyor, karmak szckleri, sade, yaln, aydnlk kelimelerle a
klyordu Marc. Din adamlarnn Kardeler Din Okulu iin yazd kitap
larla, niversitenin, cumhuriyet rencileri, laik renciler iin yazd
kitaplar arasnda okluk byk bir ayrm bulunmuyor, bu kitaplar dini o
kul kitaplarnn yalan ve yanlglarn olduu gibi tekrarlyordu. Marc, a
mac btn yalan ve yanlglarn, yoksulluklarn kayna dini eitimi yk
mak olduuna gre, elbette karanlkta kalan hususlar aklayacak, aydn
latacakt.
Marc ve Genevieve, drt yl sessiz soluksuz, alabildiine altlar
Jonville'de, dikkati ekmeyen bu kk kyde gericileri rktmeden
mmkn olduu kadar, halk, rencileri aydnlatmaya altlar. ocuklar
gidiyor, ocuklar geliyordu. Dnyay yenilemek iin elli yl yeter diyor
lard. Her ocuk byyecek, dnyaya biraz daha fazla gerek, biraz daha
407

fazla adalet getirecekti. phesiz, drt yln abas henz pek ak seik

sonular dourmamt, ilerleme pek az derecede kendini gsterebiliyor

du. Yine de kar kocay sevindiren tatl belirtiler vard, mutlu gelecek ye

eriyordu.

Emekliye ayrlan Salvan, Jonville'de, yakn hsmlarndan birinden mi

ras kalan kk bir eve yerlemiti. Dar geliriyle bahesine ektii iekler
le oyalanarak bu evde yayordu. Fillbahar ve gl demetlerinin altnda,

byk bir ta masa vard, pazar gnleri, dostlar, eski rencileri geliyor,

birlikte sohbet ediyor, gelecekle ilgili tatl dler kuruyorlard. retmen

lerin yal babas olmutu, uzun yllar boyu hazrlad bu genlerin kuak

lar yenileme abalarn memnun, glmseyerek izliyordu. Her pazar

Marc, yal dostunu grmeye gidiyor, orda Maillebois'ya kendinden sonra

atanan Joluie'ye de rastlaynca sevinci daha bir artyordu. Joluic eski oku
luyla, sevgili okuluyla ilgili bilgiler veriyordu. Maillebois'nn yeni ret

meni ince, sarn, tatl, alan bir insand. Babas kk bir memurdu,
'
Joluin babasnn ypratc daire almasn grnce, daha zgr, daha ya
pc bulduu retmenlii kendi arzusuyla semiti.

Salvan' n en iyi rencilerindendi, ilk retime, btn -:ama dogma

lardan arnm, tamamen deneysel yntemlere dayanan yeni bir ruh getir

meye urayordu. Kendini ;orla deil kiiliiyle kabul ettirmiti kasaba

da, inandndan dnmeyen ve inand eyi gerekletirebilen ince bir

zekas vard. Rahiplerin onu baarszla uratmak iin kurduu btn tu

zaklardan ustaca kurtulmutu. Yeni evliydi, kars da kendisi gibi tatl, u

fak tefek sarn bir hanmd, bir retmen kzyd, bu tatl hanm okulu bir

kvan ve huzur yuvas haline getirmiti.

Yine bir pazar, Marc, Salvan' n yanna geldiinde Joluin ' i de yal

dostuyla birlikte, fi lbahar ve gl demetlerinin altndaki ta masada oturup

sohbet ederken buldu. kisi de bu karlamaya ok sevindiler.
Salvan haykrd:

- Gel, gel dostum. Bak Joluin ne anlatyordu. Kardeler Din Okulunun

renci says durmadan azalyormu. Hani yenilmitik, oysa hasad topla

yan biziz, attmz tohumlar gnbegn yeerip, olgunlayor, ektiimizi

bimeye baladk.

Joluin dorulad:

- Evet, yle, kasabada durum ok iyi, hata o kokumu papazlar lkesi

olarak biliniyor ama iler yolunda . . . Rahip Fulgence' n yerine okul mdr408

lllne atanan papaz Joachim ok kurnaz, iinin ehli biri. Fulgence ne ka

dar bargan, argan, sertse, bu da o kadar yumuak, tetik. Ne var ki, ne

yaparsa yapsn, ailelerin Kardeler Din Okuluna kar kukusunu, gllven

sizliini yenemiyor. Doru dUrUst bir eyler retilmeyen, sz gtllren,

a d geleneklerle ynetilen bu okula kar renci baba ve annelerinde

alttan alta bir direni balad. Simon'u yeniden sulamakla ellerine hibir

ey gemedi, kendi sularn rtbas edemediler. Gorgias' n iren glgesi

kirlettii snflarda dolar gibi, bir zamanlar kudurmuasna Gorgias '

savunanlar bile, artk onun sululuunu kabul etmeye baladlar. imdi te

ker teker o okulun ocuklar bana geliyor.

Marc, glll kokulu serin havay soluyor, glyor, gen retmen arka

dana teekkr ediyordu:

- Bu szlerinizle beni nasl mutlu ettiinizi bir bilseniz sevgili dost.

Maillebois'dan ayrlrken yreimin bir parasn da orda brakm gibiy

dim. On be ylm vererek hazrladm bir eseri, ilerde ne duruma gele

ceini bilemeden birden bire yarm brakmak byk bir zntll vermiti

bana. imdi siz uzaklarda braktm bir ocuun, gl ve gzel, boy a

tan kendi ocuumun baarlarn mjdeler gibisiniz... Ama siz, bu ocu

un boy atmasndaki byk paynz saklyorsunuz. Braktm eser usta

e llerinizle geliti, salamlat. Eski okulumun hangi gvenilir ellerde ol

duunu biliyorum, bu yzden de, uzun zamandan beri gnlll rahatl iin
deyim. Maillebois'nn soluduu pis hava biraz daha temizlendi, gerek a

rln biraz daha koyabildiyse bunu sizin elinizden kan, akla ve hakka
saygyla yetien rencilere borluyuz . . . Sizin iin ne dndm sorun

da, bir de retmeniniz Salvan kendi azyla sylesin.

Joluin bir el hareketiyle vglere hemen son verdi:

- Yo, yo, ben denizde bir damla olduumu ok iyi biliyorum, eer bir

deerim varsa bu beni yetitiren retmenimden geliyor, aslnda vgye

deer olan benden ok, retmenimiz . . . Zaten Maillebois'da tek de dei

lim, bayan Mazeline'in byk yardmlarn gryorum, diyebilirim ki, ka

sabada en byk dayanam da o. Umutsuzlua dtllmde beni hep o a

vuttu, cesaretim krldnda o cesaret verdi. Bu tatl ve akll kzda ok

salam bir ruh var, baarlarmzn byk bir ksmn ona borluyuz, zira

) <:titirdii rencilerle, onun okulundan kan eler ve annelerle aileleri

kazandk . . . Byk g kadnlardadr, geerein, adaletin, akn kayna

kadndr.

409

Bu srada M ignot kageldi. Drt kilometrel ik yolu gle oynaya alm

t. nk Salvan' n evindeki bu pazar toplants onun da iple ektii top
lantyd . Haftann yorgunluunu ta masadaki sohbetlerle gideriyordu.
Baheye girdiinde Jolu i n ' in son szlerini, Mazeline ' in adnn getii n i
duymutu, hemen konumaya balad :
- A h , bayan Maze l ine, onunla evlenmek istediimi b i lir misiniz? im
diye kadar kimseye tek kelime sylemi deilim bu konuda, ama imdi
syleyebi l irim . . . Evet, gzel dei l, ama ben onu sevdim. Ne iyi, ne ak l l
b i r insand, esiz b i r insan dorusu. Bir gn kendisiyle evlenmek istedi
imde nas l ciddileti grmeliydiniz, heyecanlanmt, ama bir yandan da
o kardee glcklerin i yznden eksik etmemeye al yordu. Durumu
n u aklamakla balad sze, evlilik iin yann ge olduunu; otuz beine
girdiini syledi, bu kz renci ler benim kzlarm gibidir, artk onlardan
bakasn, kendimi dnemem, ded i . Ama btn bunlara ramen, kendi
siyle evlenmek iin yaptm neri yreinin derinliklerinde bir eyler u
yandrd, zgn gemii, yiten bir annelik duygusu kopup geldi... te
byle, kabul etmedi, ama hep iki iyi dost olarak kaldk, iki bekar dost.
Moreux'de

bu

yzden

glk

ekmiyor

deilim,

evli

olsaydm,

Moreux'deki kz renci lerimle daha yakndan ilgilenecek bir kadn yar

dmma koard .
D a h a sonra, M ignot da kylyle ilgil i gzel haberleri verdi . Kendisin
den nceki retmen Chagnat ' n n brakt yalan ve yanlglar yn, ce
halet at atrdamaya balamt. Belediye bakan Saleur'n, Beaumont
lisesini bitiren, okul papaznn grtlana kadar d i n le doldurduu olu
HonorC'yle ba dertteyd i . Liseyi bitirince Paris'teki kk bir katolik
bankasna mdr o larak atanm, sonra da yemedik halt, ilemedik su b
rakmamt. Ticareti terkedip burjuva hayatna ekilen eski sr tccar
nn, zaten holanmad, kara cbbeliler etesi dedii papazlara kar, o
lunun ykmndan sonra fkesi daha bir bilenmiti. retmenle papaz ara
sndaki tartmalarda her zaman retmeni savunuyordu. Belediye Meclisi
yelerini de elde etmiti. Cognasse sesini ykseltmeye kalkacak olsa, ba
kan, ileri gidersen kilisene tek bir kyl brakmam, Tanrnla babaa ka
lrsn diye haykryordu. Yoksulu bile bulunmayan bu kk ve sessiz ky
uyanmaya balamt. Bunda, birka y ldan beri retmen maalarnn
ykselti lmesinin byk pay vard . retmen eskisine gre daha onurlu
yaayabi l iyordu. retmenin durumu, yaama koullar bir dzene sokul41 0

mutu, greve yeni getirilen bir retmenin eline ayda daha ok para gei
yordu, hayat artlarnn dzeltilmesi olumlu sonularn hemen gstermi
ti: Bir zamanlar Ferou a ve plak, oluu ocuuyla yokluk yoksulluk i
inde kvranrken papaz Cognasse' n kesesi kabardka kabaryor, halk
ensesi kaln din adamlarnn yaygaralarn dinleyerek yoksul retmeni
hor gryordu. Ama ite, Mignot, ald maala bugn insanca yayordu,
kyde hakettii birinci yeri almt. Kiliseyle okul arasndaki sava so
nunda btnyle okul kazanacakt, olaylar byle geliiyordu.
Mignot szne devam etti:
- Ah, evet, henz ok bilgisiz kyl, derin bir uyuukluk amuruna
batmlar. Topraklar var, yiyecek sknts ekmiyorlar, bu yzden de
yeniliklerden, bilmedikleri eylerden korkuyorlar, braksam Cognasse yine
koyun krpar gibi iyice krpacak onlar. Ama btn bunlara ramen dei
en bir eyler var, seziliyor, grlyor, ilerlemelerinde, mutluluklarnda
okulun yerini anlyorlar. . . Sz gelimi bu sabah Cognasse kilisede kadn
ve bacak kadar bir ocuktan baka kimseyi bulamad. Trenden sonra
kapy kracakm gibi arpp "bir daha buraya gelmem diye" haykrd. B u
dinsiz kyller iin u l u Tanry v e kendini ne diye bo yere yoracakm?
Marc glmeye balad:
- Biliyorum, kyle yine aras bozuk, burda hala tutunabiliyor ama, usta
bir siyaset izleyerek, zellikle kadnlar kazanp mcadelesini srdrmeye
abalyor. Efendilerinden dersini iyi alm, kadnlar papazla birlik olduu
srece din adam yenilmi saylamaz. Bana anlatlanlara baklrsa,
Cognasse'n bir aya Valmarie'de, sk sk akl danmak iin Crabot'ya
gidiyor. Crabot kesine ekilmi, karda yilryilp izini belli etmiyor, ya
maklarna gerekli tleri veriyor, kadnlara ho grnn, yeter diyor.
Bylesi hayvan bir adamn kadnlarn kalbini kazanmas da dorusu a
lacak ey. Hele bir fkeye yeniden kaplsn, bu onun tam sonu olacak.
Zaten Jonville'de de iler yolunda. Her yl biraz daha ilerliyoruz, ky sa
lkl ve mutlu bir gelecee adm adm yaklayor. Son rezilliklerden sonra
kyller Bon Pasteur'e kzlarn gndermiyorlar artk. Belediye bakan
Martineau bata o lmak zere, btn Belediye Meclisi yeleri, Cognasse
ve Jauffre' un oyununa gelip ky Kanl Yrek tarikat oca haline getir
diklerine bin p imanlar. Bu kt any silip atacak bir frsat kolluyorum,
sonunda bulacam da.
Bir an sustular, tatl bir hava vard. Pek memnun, konulanlar dinleyip
41 1

duran Salvan, yumuak, rahat haliyle sze kart:

- Btn bunlar son derece cesaret verici eyler, ite Maillebois,
Jonville ve Moreux, uruna mcadele ettiimiz mutlu gnlere doru yr
yor. B izi yendiklerini, kavga dna attklarn sanyorlard, ama uyn
balad, tohum toprakta boy att, biz sessiz soluksuz iimize, satmz
tohumun fkrp filizlenmesine bakalm. Hasad devirmemize hibir en
gel olamaz -imdi artk. nk bizler gerekten yanayz, hibir eyin ykp
yok edemeyecei, gelimesini durduramayaca eydir gerekler. . . p
hesiz, kentte henz iler pek yolunda deil Doutrequin'in, cumhuriyetin en
eski savasnn oullar gericilerin yannda yer alp ykseldike yk
seldiler, bayan Rouzaire hala rencilerini ermi hikayeleriye, dini kural
larla zehirleyip duruyor. Ne var ki, kentin yz yava yava, azar azar
deiiyor. Mauraisin, retmen Okulunu gericilere yem etmeye kalkm,
baaramam. rencilerim glerek anlattlar, ne yapmak istese karsna
sizin glgeniz, eseriniz kt, inme inmie dnd, dediler. retmenin
kurtuluu iin atlan byk admlara Mauraisin'in takt elmeler boa
gitmi, hem yaknda bu adamdan tamamen kurtulacamz sanyorum . . .
Gryorsunuz deil mi, belirtiler hep umut verici. Maillebois'nn,
Jonville' in, Moreux'nn ardnda baka kasabalar, baka kyler var,
retmen hemen hepsinde softalara tokat indirmeye, dinci okullar ykp ile
rici okullara gerekli yerini kazandrmaya balad. Dherbecourt'da,
Joulleroy'da, Rouville'de, Bordes'da, akl, gerek ve adalet sava kaza
nyor. Fransa'ya kurtarclk gcn yeniden tayan, kimsenin kar ko
yamayaca bir silkinitir bu.
Marc, heyecanla haykrd:
- Ve bu sizin eserinizdir! Adn sylediiniz her kyde sizin yetitir
diiniz retmenler, sizin eski rencileriniz var. u an yanmzda bulu
nan Joluin, sizden ald bilgi, sizden ald inanla kasabay deitirmek
zere. teki retmenler de yle; sizin yreinizin, sizin aklnzn ocuk
lar, gerek ve adaletin yeni kitabn ezberlemek iin en uzak kylere gn
derdiin iz savalar. Halk uyanyor, onuruna, hak sever, zgr ve salkl
bir demokrasiye kavuuyorsa, btn bu grkemleri sizin rencilerinizin
rencilerine borluyuz. Sralar yeni kuaklar devralyor, kkleri yar
nn drst insanlar olarak yetitiriyor. Usta bir iisiniz, gelime ancak
akl ve bilgi yoluyla gerekleebilir.
Joulin ve Mignot da cokuyla katldlar Marc' n bu szlerine:
41 2

- Evet, evet, siz bizim babamzdnz, bizler sizin ocuklarnzz, halkn

aln yazs retmenine, retmenin deeri ise retmen Okuluna bal.
Salvan, o kendi halinde sadeliiyle, bu vglere hak kazanmadn

sylyordu:

- ocuklar, benim gibileri her yanda bol bol var, ellerine imkan veril

sin yeter. Le Brazer'nin pek ok yardmlarn grdm, hareket serbestimi

pek kstlamad, bana elinden geldiince dayanak oldu. Ben ne yaptysam

Mauraisin de ayn eyleri yapmak zorunda, nk geliim bunu gerekli

klyor, bir ey yeter ki balamaya grsn bir kez, kimse onu durduramaz

artk. Mauraisin'den sonraki mdr benden de fazla zgr dnceli.

retmen Okuluna bugn, eskisine gre ok daha fazla renci geliyor. Bir

zamanlarki endielerimin byk bir blm, eline pek az para geen

retmenlerin kt hayat artlaryla kar karya bulunmalarndan douyor

du, dar gelirli retmen bulunduu kyde, kasabada, kentde horlanyor,

kmseniyor, bu yzden de yeni yetien kuaklar okulumuzdan kayor

du. Ama ite retmen aylklar ykselip eitime toplum iindeki hakk

olan yerin verilmesiyle retmen Okuluna lkemizin her yanndan

renciler gelmeye balad. Eer sylediiniz gibi, bu orbada benim de bir

kak tuzum bulunabilmise, benim iin bundan daha byk armaan

yoktur. Ben artk, sizin abalarnz alklayan bir seyirciden baka bir ey
deilim. Bu bahenin sessizliine kapanp unutulmaktan mutluyum, sizler
le grmek yetiyor bana.

Gll ardan altndaki ta masada oturan bu insanlarn hepsinin y

rei heyecan ve sevgi doluydu. Yeil baheden, btn kyden rzgar son

suz bir sessizlik tayordu.

Baba ve annesinin Jonville'e yerlemesinden sonra, Louise, her yl

tatilini doduu bu kyde geiriyordu. Salam bir kafa, aydnlk bir aklla

yetitii Fontenay gretmen Okulu kapandnda annesi, babas ve kar

dei Clement ' n yannda btn bir retim ylnn yorgunluunu gideri

yordu. Clement on yandayd, o da, babasnn teki rencileri arasnda

yerini alm, dersleri izliyordu. Marc, ilk retimde,snf farkn gzetme

yen bir yntem izliyor, ocuklarn hemen hepsine ayn eyleri, onlar haya
ta hazrlayacak genel kavram ve bilgileri retiyordu, ocuk bu temele

dayanarak durumuna uygun den yksek retimi daha sonra yapard.

Marc, olu istedii takdirde onu da retmen Okuluna vermek amacn

dayd, nk daha uzun zaman, lkenin gerek kurtuluu iin almalar

413

ky okullarnda srdrlecekti. Louis de kar peinde komadan basit bir

ilkokul retmeni olmay semiti; nitekim Fontenay Okulunu bitirince

Maillebois'ya, Mazeline'in, ok sevdii eski retmenin yanna gnderil

di.

retmen yardmclna baladnda Louise on dokuz yandayd.

Salvan bir gn dostu Le Brazer'nin yanna gitmi, kimseler duymadan bu

atamay gerekletirmiti. Zaman hayli deimiti, Simon ve Froment' n
adnn bile edilmesinin frtnalar yaratt o gnler oktan gemiti.

Louise'e tepki gsterilmemesi Le Brazer'yi cesaretlendirdi, alt ay sonra

Simon'un olu Joseph' i de ayn kasabaya, Joulin'e retmen yardmcs

olarak gnderdi. Simon retmen Okulunu iki yl nce en iyi notlarla bi

tirmi, iki yldan beri de Dherbecourt'da retmen yardmcl yapyordu.

Kasabaya atanmas ilerleme dei ldi, ama Simon'un susu-:luunu gster

me asndan nemli bir admd. nceleri bir iki ses ykselmedi deil, pa
pazlar homurdand, ortal kartrmaya altlar. Ama rencileriyle i

lintilerinde ok tatl, samimi, uysal ve alkan retmen yardmcsn ka

saba sevmeye balad. Halkoyunda gelime vard, olaylar bunu gsteri

yordu. Milhomme krtasiye dkkan da gelimelere paralel kendine yeni

bir dzen verdi. Dkkann tek efendisi, sz sahibi bayan Edouard' n tutu
mu belliydi, mterilerin ounluu nerdeyse krtasiye dkkan da arday
d, cumhuriyeti mterilerinin ounlukta olduunu grnce kendi orta

lktan kaybolup kasann bana grmcesini geirmiti. Hristiyan Din O

kulunun iflah olmaz bir derde tutulduunu bu olay pek gzel ortaya koyu

yordu. Ayrca, bayan Edouard' n, olu Victor'la da ba beladayd. Kar

deler Okulunu bitirdikten sonra Victor general olacam diye orduya

girmi ama daha avu olur olmaz ad iren bir olaya karmt. Oysa

bayan Alexandre, Simon ve Marc' n eski rencisi, Joseph' in, Beaumont

retmen Okulundan arkada, yldan beri Rouville'de retmen yar

dmcl yapan olu Sebastien ' la ne kadar vnse hakkyd. Eski okul ar
kadalar, ocukluk arkadalar, Sebastien, Joseph, Louise, birlikte yeti
miler, birlikte hayata atlmlar, atalarnn kavgasn verdii etin eseri

tamamlamak iin; gz yalaryla olgunlam bir akl, geni bir mantkla,

byk bir tatllkla alyorlard.

Bir yl daha geti, Louise yirmi yana girdi. Her pazar Jonville'e geli

yor, gn babas ve annesiyle geiriyordu.

Sebastien' la da karlayordu

kyde,

ok zaman Joseph ve

sevgili retmenleri Marc ve

41 4

Salvan' gnneye geliyorlard onlar da. Joseph kye gelirken kz kardei

Sarah' da alyordu yanna, bylece, ak havada, gl ardakl bahede ge

en saatlerin sevincini birlikte blyorlard. yldan beri srekli kasa

badayd Sarah, byilkbabas ve byilkannesini yalnz brakmak isteme

miti, diki atlyesini ynetmek houna gidiyor, canla bala alyordu.

Bu byk abalar sayesinde yal kar kocann yoksul evine biraz mutlu

luk tayabilmiti. Mteriler korkmadan gelebiliyorlard artk, Paris ma

azalarna da hazr elbiseler dikmeye devam ediyorlard, birka da ii

tutmular, bir tr kooperatif eklinde alyorlard. Lehmann' n kars l

mt, zavall yal adam da olunun aklandn gremeden lmek kor

kusu kemiriyordu. Her yl Pyrenee' lere olunu gnneye gidiyor, birka

gnn onlarla birlikte geiriyor, gelini Rachel ' i, olu David' i barna
basyor, n de sessiz soluksuz ileriye urar gnnekten mutlu, kasa

baya Trou Sokandaki yoksul evine dnyordu. Mutlu dnyordu ama

yal baba, yreindeki buruk acy da atamyordu, canavarca Rozan ka

rar dzeltilmeden ne Simon'un ne David'in ne de Rachel ' in gnllerinin

rahat olmadn seziyordu. Sarah bykbabasnn Pyrenee' lerde, oulla
rnn yannda kalmas iin bouna yalvarp yakaryordu, yal baba benim

de atlyede bulunmamda yarar var diye kasabadan ayrlmamakta direni

yordu. Byilkbabasnn gerekten de yardm oluyordu, hi deilse bu sa

yede zaman zaman Sarah da kaamak yapp yorgunluunu gidennek fr
satn buluyor, Jonville'e dek Joseph' le birlikte gelebiliyordu.

Jonville'deki bu yeni bulumalar, Marc'n ngrd evlilii yaklat

ryordu. Birlikte oynayan eski ocuklar, zaman, rastlantlar dunnadan

birbirlerine yaklatrm, oyun birlikleri, okul birlikleri, ak birliklerine

dnmt. nce Sarah' la Sebastien 'n evlenecei haberi yayld, haber

kimseyi artmad. Bayan Alexandre, hele bayan Edouard bu evlilie raz

olduklarna gre amz deiiyor deyip getiler. Ardndan iki dn bir

arada yapmak, Louise' le Joseph ' i evlendirmek iin Sebastien' la Sarah' n

dnlerinin birka ay geciktiini duydular. Ne, Joseph' le Louise mi ev

lenecekti? imdi de suluyla, sulunun ba savunucusunun kz, babasnn

tutukland okulda retmenlik yardmcl yapan olanla, kasabadan

srlen retmenin kz evleniyordu. Durum hayli ciddiydi, Louise' in b

ykannesi bayan Duparque byle bir birlemeyi nasl karlayacakt? ki

nianlnn temiz sevgisi, yan yana iki okulda retmen olmalar, her pazar
Jonville okulunda sevinle gle oynaya karlamalar, zc eski mca-

415

deleleri hatrlatmalar kasaballarn yreine dokunmu, iki sevgili sonun

da kasabaya biraz olsun huzur kazandrabilmilerdi. Ama halk en ok, U

yldan beri, Capucins Alanndaki kk evine kapanp sokaa adm atma

yan bykannenin, Louise'e kapsn ap amayacan merak ediyordu.

Dnler, Bayan Duparque'n kararn renmek iin bir daha geriye b

rakld. Louise yirmisine bast halde Kudas trenine katlmamt, nika

hn kilisede deil belediyede yaplmas kararlatrld. Louise bUykanne

sine mektuplar yazp kapy amas iin bou bouna yalvarp yakard, ba

yan Duparque cevap bile vermiyordu bu mektuplara. oluk ocuuyla ko

casna dnd o gnden beri bayan Duparque' n kaps bir daha asla a

lmamt Genevieve'e. te be yldr bykanne o vahi szn inatla

tutuyordu. Benim ailem yok deyip evine kapanm, Tanrsyla babaa ya

payalnz yayordu. Genevieve seksenini gemi bir kadnn srd bu

yalnz hayata zlm, birka kez kendilerini kabul etmesi iin giriimde

bulunmutu. Ama her giriimde bykannenin vahi direniine arpmt.

Mutluluunu bykannesinin blmemesinden son derece zgn, Louise

son bir kez daha ansn denemek istedi:

Bir akam, gn aarrken, batan gnein krmz klar snmeye yz

tutarken kk evin kapsn ald. ard Louise, ngran ipini eki

yordu, ses kmyordu, ierden ipin ngrakla balants kesilmiti galiba.

Bu kez, nce yava yava, sonra serte kapya vurmaya balad. Hafif bir

grlt oldu, dar bir gz deliinin tahtas oynam gibiydi.

Louise seslendi:

- Siz misiniz Pelagie, syleyiniz, cevap veriniz bana? . .

Kulan kapnn gz deliine iyice yaslayp dikkat kesildi.

Pelagie'nin sesi duyuldu:

- Defolun, defolun, hanmm hemen defolmanz istiyor.

- yle mi Pelagie? Gitmeyeceim ite, gidin, byilkanneme syleyin,

kendisi gelip de benimle konumad takdirde buradan bir yere admm

atmam.

On dakika bekledi, on be dakika bekledi. Kapya ara ara vurdu. Bir

den, kapnn gz deliinin kapa at diye hrsla ald, yerin altndan ge

liyormu gibi korkun, yaban bir ses homurdanmaya balad:

- Ne diye geldin? . . Yaptklarndan utanmyor musun, iren haberi al

dk! .. Konuacak ne kald? Bu durumunla evlenebi lecek misin? Kudas t

renine katldn m? Hayr, katlmadn deil mi? Benimle alay ettin, hani

416

yirmi yanda Kudas trenine katlacaktn, ite yirmi yandasn ve phe

siz Kudas trenine katlmamaya kararlsn ... Hadi defol, bykannen yok
senin!
Louise altst olmu, yznden azrailin soluu geiyormu gibi, titreye
rek haykrd.
- Bykanne, bykanne, seni raz etmeden evlenmeyeceim, bir ay
sonra yine gelirim.
Gz delii arparcasna kapand, karanlk, dilsiz kk ev kararan ak
amda kaybolmu gibiydi.
Be yldan beri bayan Duparque, her gn biraz daha dnyayla ilintisini
kesmi, sonunda kimseyi evine ayak bastrmaz olmutu. Kz
Berthereau'nun lmnn ve torunu Genevieve' in oluk ocuuyla evini
terkediinin ertesi gnlerinde, soyuna sopuna artk yok gzyle bakp sofu
dostlaryla , tand din adamlar ve papazlarla yetiniyordu. Kat yrein
deki boluu tamamen sofu dostlarnn varlyla dolduruyordu. Rahip
Quandieu'den boalan yere getirilen Saint-Martin kilisesinin yeni rahibi
Coquard sert bir insand, inanc koyu karanlklarda yzyordu, bayan
Duparque onun insan sevgisinden uzak, alevli cehennemi, kzl demir dir
genleri, kaynar yalar tekrarlayp duran rktc dilini pek seviyordu.
Kapsenlerin manastrndaki dini trenlere giderken rahip tayfas bayan
Duparque'n kapsn tklatmay unutmuyor, korkun bykanne sabah ak
am bu trenlerden eksik olmuyordu. Derken, yava yava daha az sokaa
kar oldu. Ve sonunda, usul usul, karanlk ve sessizlik kefenine brnm
gibi evine kapand, sokaktan ayan kesti. Kk evin, sabah alp ak
am kapanan pancurlar da bir daha almad. Capucins Alanndaki souk
ev lye dnd, yz karard, ne bir ses . ne bir soluk vard, lo odalarna
tek bir k szmyordu. Geceleri kara cbbeliler de gizlice ieri szlmese
insan bu evi terkedilmi sanrd. Evin byk konuu vard; rahip
Coquard, Theodore ve zaman zaman yal kadn onurlandran Crabot.
byklerin bu yal kadna ball nereden geliyordu acaba? Kk ser
vetinin yarsn Valmarie Kolej ine ve Kapsen Manastrna brakmasndan
m? Elinde kalan son iki bin frank da koparmak iin mi? Belki, ama
ok daha neml i bir baka neden vard: En gl kiiler bile, bu zorba
kadnn nnde, bir lgnla kaplp kendilerini rezil etmesinden korktuk
lar iin eiliyorlard. Sylenildiine gre zel bir hakk daha vard: Ra
hipler ayana gidip kilise trenindeki duay evinde tekrarlamak zorun41 7

dayd. Kudas treni de evinde dilzanleniyordu. Bellki de bu yzden soka

a kmyordu. Sofuluunun gU!yle, kendisi Tanrnn ayana gidecei
ne, elileri araclyla Tanry ayana getiriyordu. Tanr, bayan
Duparque'a zahmet olmasn diye evine kendi gidiyordu. Deil mi ya? bu
sokaklar, bu insanlar, bu iinde yaad a dinsiz imanszd, irenti, ki
lise can ekiiyordu, her ey ikence veriyordu ona. yisi, canlan cehen
neme deyip pencereleri ivilemek, btn delikleri tkayp hcresine g
mlmekti, tek bir ses gelmemeliydi dardan, tek bir k szmamalyd.
Tam bir mistik lgnla dmt. Btn saatlerini dualarla geiri
yordu. Dinsiz cehennemlik ailesiyle btn balarn kopannt, ama kendi
soyundan gelen bu insanlarn dinsizlii ona da amur sratmyor muydu?
Esenlii tehlikede deil miydi. Kz Berthereau , dunnu durmu da tam
Tanrya kawaca gnlerde lflm yatanda Tanrsna kar gelmi, gU
naha gmlmQtQ. imdi te dOnyada ne yapyordu bahtsz kadn, belki
Araf bile ksmet olmam, cehennemi boylamt. Ya toruhu Gerievive,
iindeki eytan kovmak iin o kadar uram, rpnm, sonunda teslim
olmu, yanlglarnn kollarna dUmQ, kusmuklarna bulanmt. Torunu
mm kz Louise'e gelince, o tam bir zndk, tam bir Tannszd, sa'nn kut
sal bedenine varncaya dek her eye srt eviriyordu. Bu son ikisi beden-.
leriyle de, ruhlaryla da iblisin malyd artk, onlar iin yaplacak ey
yoktu, varsn fkeli, ceza. verici Tann cehenneminde atr atr yakp c
n alsmd, ama kz Bertbereau'ya te dDnyada yazk oluyordu dorusu,
onun ihunun huzura ennesi iin dua etmeli, mumlar yaktnnalyd.
N'olursa olsun, tedirginlii bitmiyordu, ne yapit da Tanr soyunu vur
mutu byle? Yllarca kendini Tanrya sunmutu, bunlar hak myd yani?
Btn hayatn dine vermiti, sa'nn bahesindeki tatl yemileri devir
mesi gerekirken soyunun. zgr dnceli sulu kadnlarn, kuak son
ras kiliseden tamamen kopanlarn canavarca gUnahlarmn cezasn eki
yordu. Bu zavalllar insani dayanma diye lgnca bir inanca kaptrm
lard kendilerini ve cehennemlik olmulard. Bir kadnd, soyundar gelen
ler de kadnd, trlerinde, diiliklerinde gonah tadklar yetmezmi gibi,
pimanlk getirmesi gerekenler diiliklerine dnmlerdi. O halde bir ka
dn olarak soyundan gelenlerin de cezasn ekmeli, -karanla kaplanp,
bedeninde anneceymi, uymu, buymu, kadns en son hcreleri de l
drmeliydi, yalnz Tanrs iin yaamalyd.
Ve yle etin, yle kat bir biimde yaamaya blad ki evine gidip
41 8

gelen tek tk rahibin, din adamnn da d koptu. Bu eytanlarla dolu a

n karsnda dinin ba ediini, Tanrn n evlerinin atrdamakta o lduu
nu seziyordu; eytann zaferini grmektense karanla kapanmas, gzle
rini iren aa yummas daha doruydu. eytann zaferini grmek bu
zafere katlmak deil miydi? Dnyadan elini eteini ekip bir din kurban
gibi diri diri mezara gmlrse belki Tmr aya!ar yeniden cesaret
bulurdu. Onlar, Tanrnn elileri de onun yaptn yapmal, onun kadar
ateli, bu dinsizler alayna kar Tanrsal ruhu delicesine savunmal, gk
grltleriyle halkn kazanm as iin sululara lm saan melee yardm
etmeliydiler. Ne Crabot, ne Theodore, ne de dili hep cehennemi syleyen
rahip Coquard'a gvenip inanabiliyordu. Onlar da yzyln iren dn
celerine ses karmyor, Tanrya gnn zevklerine uygun bir biim verip,
dini kendi elleriyle ykyorlard. kard pimanlklar a ruhunu doyur
maz olmutu, yalnzlk daha bir coturmutu dini lgnlklarn, onlara g
revlerinin ne olmas gerektiini bir bir sayyor, ak ve sert bir sava a
malar iin sylevler ekiyordu. Bu garip ileke kadndan, nce rahip
Crabot usand, nasl kadnd, seksen U yanda hala bu kadar kat olabilir
miydi insan, peygamberce szleri endie veriyordu, tereciye tere mi sata
cakt yani, stelik katolik uyumazlyla Kapsen tarikatna ters dyor
du. Ne istiyordu kapsenler? Yakp ykan, atelere atan korkun Tanry
yumuatmak, insanlatrmak, insana yaklatrmak. Bu kadn ise durmadan
cehennem alevleri kusuyordu. Evden ayan kesti Crabot, Yalmarie'ye U
be kuru brakacak diye ruhu frtnalardan alkalanan byle bir kadnla
kendini tehlikeye atacak deildi. B irka ay sonra da rahip Coquard g
rnmez oldu. Rahibin ekindii bir husus yoktu, ne var ki bu kadnla
karlkl konumak imkanszlamaya balamt, yal kadn konumuyor,
kavga ediyordu hep. Coquard da bayan Duparque kadar mrba ve haindi,
rahiplik gcne dil uzatlmasndan holanmyordu. Oysa bu kadnn kar
snda gnah

karan bir insan gibi, hep onun saldrlarna hedef olup

boyun emek zorunda kalyotdu. Tanr adna sylemedik sz brakmyor

du ihtiyar, mcadele etmiyorsun, elin kolun bal duruyorsun gibilerden
inciler dktryordu. Eee, bu kadar da yeterdi. En sabrllar Theodore
olmal ki bayan Duparque'n evine bir yl kadar girdi, kt, gn batarken
kara bir cbbenin Capucins Alanndaki, dilsiz, kaplar ardndan kilitli eve
szldnil grenler oldu.
phesiz rahip Theodore bayan Duparque' n kk servetinden ho41 9

nuttu, nk ermi Saint Antoine de Padou etin gnler yayordu, cennet

senetlerinin sat durmutu. Yardm kutular dolup dolup boalmyordu.
Nerdeydi o mutlu gnler? Bir kemik bulmular, ermiin kemiidir deyip
zavall piskopos Bergerot'ya da onaylatmlard. B ilgisiz ynlar, hasta
lar, tembeller, yoksullar, ermiten medet umup, ilahi saltanata ermek iin
yirmier kurularn oluk oluk Saint-Antoine de Padoue' nun kasalarna
aktyorlard. imdi okul araclyla halk biraz aydnlanabilmi, gerek ve
akl biraz daha ar basabilmiti, mteriler gittike azalyordu.
Kapsenler Manastrnn yapt bu ticaretin ne kadar baya, utan verici
bir ey olduu ortaya kmt. Ne var ki, Theodore'un da kafas bo de
ildi, alyordu, cenneti parselleyip sata karnca, bu sat, yer yzn
de srnp duran mutlulua a ruhlar allak bullak etmi, hi deilse me
zardan tede mutlu yaamak iin manastra komular, bylece, yoksul la.:.
rn dillerinden dilerinden arttrdklar paralar manastra akmt. Derken
cennet sat da durmutu. Rahip Theodore ei grlmemi bir baka bu
lula ortaya kmt imdi. sa'nn gkyzndeki baheleri satlyordu. Bu
bahelerde gller, sekin leylaklar, su kaynaklar, serin glgeli aalar
vard. Ermi Saint-Antoine de Padoue'dan isteyenler ona gre para de
meliydi, baheler pahalyd. Duruma gre, geniliine, darlna, melekler
ve Tanrya yaknlk uzaklna gre her fattan bahe vard. ki yal kadn
imdiden ellerindeki avularndaki btn paralarn kapsenlere verip
yerlerini ayrtmlard, birinin bahesi eski Fransz baheleri eklindeydi,
teki yal kadn ise daha romantik bir bahe satn almt, labirentler ve
alayanlar vard. Bayan Duparque' n da yerini ayrtt syleniyordu, gk
rengi bir tepenin yamacnda, ehit koruluklar ve zakkum aalar arasnda
bir baheydi, iinde, gnein avkd bir de maara bulunuyordu.
Bylece, bayan Duparque' n tek bir konuu kalmt. Rahip Theodore.
Rahibin ate pskrp ortal cehennem alevlerine boyamamas, sessiz,
soluksuz, eli kolu bal, iren aa seyirci kalmas seksen lk kadn
ileden karyor, barp aryordu. Ama Theodore btn bunlara kat
lanyor, yine gelmeye devam ediyordu. Hatta evin anahtarn bile almt.
Artk her istedii zaman eve girip kabilecek, hem de ngra ald
halde kapnn nnde uzun boylu beklemek zorunda kalmayacakt. Kula
sarlaan Pelagie, ngrak sesini kolay kolay duyamyordu. ki kadn,
dnyadan elini eteini eken iki yal, evin anahtarn Theodore'a verdik
leri gnden sonra ngran da ipini kestiler: Evlerine girip kan zaten
420

tek bir insan vard, ona da anahtar vennilerdi, o halde, d dnyayla olan
bu son baa, ngraa da ne gerek vard? Cevap vennek istemedikleri ac
ngrak sesini duyup da ne diye sinirleneceklerdi bo yere. Pelagie de;
kendini tamamen dine verip, hanm gibi vahi ve manyak kesilmiti. nce
bakkalda, frnda oyalanma iine bir son verdi, ne alacaksa hemen alyor,
kimseyle tek kelime konumadan, evlerin nnden bir glge gibi geip,
karanlk hcresine dnyordu. Daha sonralar ancak haftada iki kez al
verie kar oldu. nk, hanmyla birlikte, llerdeki ilekeler gibi
yalnzca biraz bayat ekmek ve biraz sebze yiyerek yaamaya karar venni
lerdi. Pelagie sonra bsbtn sokaktan ayan kesti. Cumartesi akamlar,
bakkal ve manavlar kapnn nndeki bo sepeti alp istenen eyleri iine
koyarak yine kapnn nne brakyorlar, gelecek cumartesi gnne kadar
uramyorlar, cumartesi gn ise, iinde eski bir gazeteye sarlm parayla
bo sepeti almaya geliyorlard. ki yal kadnn dnyayla tek alverii bu
kadar kalm.t. Ne var ki yal Pelagie' nin, Beaumont'daki bir manastra
hizmeti duran yeeni Polydor'la ba beladayd, Polydor para koparmak
iin kadna korkun sahneler yaatyordu. Kapy amasa bana gelecei
biliyordu, olan btn mahalleyi ayaa kaldrp, kapy tekmelerle krp
yine ieri girecek yaradltayd. At zaman da korkudan titremeye ba
lyordu, istedii paray hele bir vennesin, yiyecei dayan haddi hesab
yoktu. Y llarca kuruu kuruuna katp on bin frank kadar bir para birik
tinniti, bu parayla teki dnyadaki yerini satn alacakt, ne var ki nereye
yatrm yapacana bir trl karar verememiti, meleklerin ilahiler okudu
u trenleri mi, yoksa hanmnn bahesinin yanndan bir bahe mi satn
alsayd? Parasn ot minderinin iinde zenle saklyordu. Ama bir akam
Pelagie'nin ocana kar yad: Polydor grtlan skmad ama odasnn
altn stne getirdi, ve sonunda ot minderi paralayp on bin frank ald
gibi svt. Yatann nne yuvarlanm, iki bklm Pelagie, san ba
n yoluyordu. Saint-Antoine de Padoue'dan cenneti satn almak iin
saklad paray kendi soyundan bir ekiyaya kaptrmt. Ermiin giCieri
ona kapalyd artk, eyvah, lanetlenmiti, cennet gitmiti elden. znt
snden iki gn sonra ld. Rahip Theodore hizmetiyi ortalkta greme
yince phelenip odasna km, yal kadnn atdaki odasnda buz gibi
cesediyle karlamt. Theodore, grevlerini yerine getirip, dini btn
Pelagie'yi dini btn bir biimde gmd. Bu ssz, karanlk evde bayan
Duparque imdi yapayalnz nasl yaayacakt, bundan byle ona bakacak
42 1

kimseler kalmamt. Theodore kara kara ite bunlar dililnilyordu.

Birka haftadan beri seksen illilk bilyilkanne yataktan kamyordu,

dizinde derman kalmamt, ayaklar tutmuyordu. Ama yatan iinde otu

rup dualarna devam ediyordu. Derin izgilerle dolu uzun yilz, ince az

ve topuz burnuyla hala dimdik ve kocamand. te yapayalnz kalmt,

kzn, torunlarn kovduu, kendisine katlanabilen tek insann, kaz kafal

. hizmetisinin de brakp gittii bu bo evde, kesik soluklaryla hala zorba

.
ca saltanat silrilyordu. Pelagie' nin gmlmesiyle ilgili, eve geldiinde
Theodose, bir biimine getirip yapayalnz yaamasnn hayli gil olduu

nu, bu konuda ne dilndn sorduysa da cevap alamad. Israrla durdu

Ustilnde rahip, bakma ihtiyac olduunu syledi, sana bakacak bir sofu

kadn gndereyim, hizmetini yapsn, yatandan inecek halin yok dedi.

te o zaman ihtiyarn beyni att, ininde can ekien vahi bir hayvan gibi

homurdand, acaip kelimeler kt grtlandan: Herkes alakt, mihrab

banda paralanmasn diye herkes kiliseyi brakp kayordu. Bu kez

Theodore da ileden kt, ben imdi gidiyorum, yarn urarm deyip evi

terketti.

Bir gece ve bir gn bylece geti. Kapsenlerin stad yirmi drt saat
sonra afak skerken yeniden urad. Bayan Duparque, mandallar vurul
mu pancurlann, pencerelerin, kapal kaplarn ardnda, ne bir gn
nn, ne usul bir kprtnn ulaamad kara odasnn dibinde bir gece ve
bir gndtzt yalnzlk, tam bir yapayalnzlk iinde geirdi. Nice yllar a
rad da bu deil miydi? Soyundan gelenlerle btn balantlar kopar
mak, dnyadan, gnahn egemen olduu bu iren toplumdan elini eteini
ekmek istemiyor muydu? Kadnd, gnahn tohumlarn soyunda tayor
du, ama kendini btnyle Tanrsna vermiti, hem yle bir vermiti ki ar
tk papazlar bile yetersiz buluyordu, din iin savamayan, ciddiyetten u

zak, kendi rahatlarn dnen, iren aa ayak uyduran insanlar olmakla

suluyordu onlar. Evinden, rahiplerin, papazlarn da ayan kesmi, dik
bal, fkeli, aman vermez Tanrsyla, c alc, cezalandrc Tanrsyla
yapayalnz kalmt. Ik yoktu, hayat yoktu, her yan rtk bu karanlk ve
souk mezarda, yatann zerinde dimdik oturmu, gzleri koyu karanlk
larda, kskan Tanrsn bekleyen seksenlik bir canl cenazeden baka
hibir ey yoktu. Tanrs vne vne olumlu ruhlara rnek gsterebilirdi
onu, sofuca lm ite bu kadar olurdu. Rahip Theodore akama doru
geldiinde kapnn almadn grnce pek at, anahtar yuvada dnil

422

yor ama, kap, arkadan srglenmi gibi, almyordu. Kim srgilleyebi

lirdi hem? htiyar yatandan kamayacak durum dayd, yOrOyemiyordu.
Bo yere abalad durdu, almyordu, korkmaya balad, kapy zorlama
ya da ekindi, doru belediyeye koup olay anlatt. Bayan Mazeline'le
birlikte retmenlik yapan Louise'e haber verdiler. Rastlantya bakn k
Pelagie'nin lm, kye gelen son haberler yUzUnden Marc ve Genevieve
de, bykannenin durumundan endie ettikleri iin kasabaya inmilerdi.
Btn aile Kapsen Alanna kotular. Kap almad iin bir ilingir
getirttiler, ilingir, "yaplacak bir ey yok, ardndan srglenmi" dedi. Bu
kez bir duvarc bulundu, duvarc kazmayla kapnn topuk demelerini
skt. Her kazma vuruuyla sar ev, duvarlarla evrili bir maara gibi in
liyordu. Kap skldnde, Marc, Genevieve ve Louise, artk onlar is
temeyen bu aile ocana rpererek girdiler. Ev alabildiine kf ve nem
kokuyordu, glkle bir mum _bulup yaktlar. Yukarda, yatanda bayan
Duparque, srt yastklara dayal, buruuk ince uzun ellerinde byk bir
hala, lmt. Tanrsyla babaa kald son anlarnda kimsenin, bir din
adamnn bile kendisini rahatsz etmemesi iin, phesiz, olaanst bir
aba gsterip yatandan km, aa inip kapy ardndan sllrgtllemiti.
Rahip Theodore titreyerek diz st kt ve dua okumaya balad.
Theodore kendinden gemi gibiydi, bayan Duparque'la; yalnzca, yal
korkun bir kadnn, uzlamaz inanc iinde vahi bir bOyQklQn k
n deil, bo inanlar, yalan ve yanlglarla dolu, aman vennez bir dinin de
ktn pek iyi anlyordu. Marc, dehet iinde kalm, barna snan
Genevieve ve Louise' i kollarna ald, bu lOmden doan sonsuz bir haya
tn byk bir soluk gibi yQzOnO yaladn duydu.
Rahip Coquard cenaze treni iin gerekli her eyi yerine getirdi, lO
gmOldO. ekmeceler bombo kt, ne bir vasiyet, ne deerli tek bir nes
ne vard. Rahip Theodore ard denemezdi, OnkO ldOQnde evde yoktu,
girememiti. Salnda ona buna m datmt? Torunlarnn, ailesinin e
line gemesin diye salnda kendisi mi yok etmiti? Bu husus hibir za
man aydnlanamad, evde tek bir kuru bulunamamt. Geride kala kala
kk ev kalyordu, onu da Genevieve satp, bOyokannemin arzularna
bylesi uygun der diye parasn yoksullara datt.
Akam, cenaze treninden dndQnde kocasnn boynuna atlp sars
la sarsla iini dktn.
- Bir bilsen... BOyokannemin dik bal inanc iinde ylesine ciddi,
423

ylesl'ne byk, ama yapayalnz yaadn dUndUke ne kadar UzUIU

yordum. Evet, ve zaman zaman, onu terketmekle iyi mi ettim kt mil,
yerim bUytkannemin yan myd, deil miydi diye sorup durmuumdur
kendime... Eee, ne yaparsn? Galiba asla iyileemeyeceim ben, yreimin
derinliklerinde her zaman eski inancmdan bireyler kalacak... Hey Tan
rm! Ne korkun bir lm bu, asl olan hayattr, kadnn kurtuluudur, yeri
erkeinin yandr demekte ne kadar haklsn.
ki ay sonra, Louise Joseph'le, Sarah da Sebastien'la evlendi, iki dll
lln bir arada yapld, nikahlar kilisede deil, belediyede kyld.

il.

Yllar yine akmaya balad, Marc altm yana geldii halde bllyUk
mllcadelenin bandaym gibi canla bala alyor, bllyUk eserini olu
turmaya urayordu. Bir gn, Delbos'yla grllmek iin kente indiinde
avukat hemen Marc'a ilgin bir rastlanty haykrd:
- Sormayn, kime rastlasam iyi? ... Geen akam ge vakit eve dnll
yordum, Jaffres yolunda, nmde kt kt yUrllyen, sizin yanzda bir
adam dikkatimi ekti... Ve tam Gambetta sokann banda, ekerci dUk
kannn klar altnda adamn yUzUnU seebildim, Gorgias'mzn ta ken
disi.
- Nasl, Gorgias m?
- Evet! Rahip Gorgias, ama srtnda papaz elbisesi yoktu artk, eski,
kirli bir elbise, yal bir kurt gibi duvarlara srne srne yUrllyordu ...
Kente gizlice dnm olmal, ssz bir kede, su ortaklarn korkutup pa
ra szdrarak yayor mutlaka.
Marc ok amt, doruluuna inanamyordu bir trl.
- Yo, yo, benzettiniz sanrm. Gorgias avcya kaptrmayacak kadar
dkndr postuna, ne diye Beaumont'a gelsin, onu grr grmez Rozan
kararnn dzeltilmesini isteyeceimizi bilmiyor mu?
- Yanlyorsunuz dostum. Bizim ahbab korkutacak hibir ey kalmad
artk, bir kimse hakk nda bir suu ilemekten dolay on yl kovuturma
yaplmazsa dava zaman amyla der, kllk Zephirin'in katili artk elini
kolunu sallaya sallaya rahata dolaabilir... Yanlm, benzetmi de olabi424

lirim aynca. Hem bu adamn dnllll ne kazandm ki bize? En az benim

kadar tanyorsun sen onu, doru dUrUst, iimize yarayacak tek bir sz ko
paramayz azndan.
- Doru, sylemedik yalan brakmad, azn asa yine yalanlar bir
biri ardna dimeye balayacak ... Aradmz geree onun araclyla u
laamayz.
Marc, bir iki ayda bir, lkenin barnda, kangren olmu bir yara gibi
kanayan meseleyi, Simon meselesini konumak iin Delbos'ya uruyordu.
Kim ne derse desin, ktUIUk, hakszlk alttan alta iliyor, gizli bir zehir
gibi lkenin havasn kirletiyordu. David, ylda iki kez ii Simon'a brakp
Pyrenee'lerden Beaumont'a geliyor, Marc ' , Delbos'yu bulup son durumu
gzden geiriyordu. Evet, kardeinin cezas balanmt ama David bir
an olsun hakszln peini brakmamt, istedii af deildi, Simon 'un
susuzluunun ispatlanmasyd. O gllnlln yaklatna ll de inanmlard:
O canavarca kararn dUzeltilmesini isteyecekler, dosya yzde yz susu
zun zaferiyle kapanacakt; ne var ki birinci kararn bozulmasnda olduu
gibi imdi de grlmedik, kuyruklu yalanlarla kar karyaydlar. zlene
cek tutum konusunda bir sure kararszlk geirdikten sonra sonunda ya
plmas gerekeni kararlatrdlar. Eski bakan Gragnon ilk davay yalann
stilne oturtmu, jri yelerini etki altnda brakmt, ayn kii su stne
su ilemi, ayn hileyi Rozan'da da tekrarlamt. te yaplmas gereken
buydu, Gragnon 'un yeni dzenini ortaya karmakt. Eski bakan jri ye
lerini etkilemekte iinin ustasyd, Beaumont'da yaptn Rozan'da tekrar
lamt, ama deiik biimde. Beaumont'da bir mektup ortaya atlmt,
mektubun altnda uydurma bir dipnot ve Simon'un paraf vard. Rozan'da
baka bir oyun oynad. Bir ii Simon'un istei zere gizlice Kardeler
Din Okulunun bir kaesini yapm, pimanlk getiren ii, hastanede can
verirken, lmeden nce sofu bir kadna yreini dkm, bu suunu ak
layan bir de yaz brakmt. phesiz Gragnon, Rozan'da bu yazyla do
lam, yazy, ya kendi eliyle, ya da bakalar araclyla dar grl,
dinci yelere gstermiti. Szde, yazy mahkemede aklamak istemiyor
du, nk, onu veren sofu kadncaz byle kirli bir ie adnn karma
mas iin yalvarp yakarmt. Ne var ki, vatan hainleri, anaristler fazla i
leri giderse yazy yarglar kuruluna sunabilir, Fransa'nn dmanlarnn
bana imekler yadrabilirdi. te Simon, Rozan 'da da byle sulan
mt: Orta derecede zekal, drst saylabilen bu jri yeleri de, tpk
425

Beaumont'daki ilk yeler gibi aldatlmlar, kendilerine gizlice ulatrlan

szleri, uydunna bir yazy gerek sanmlard. Jri yelerinin, o zamanlar

kendilerine garip gelen baz sorularnn kaynan imdi pek iyi anlayabi
liyordu David ve Marc. yeler, el altndan dolaan korkun bir yaznn,

delilin varlna iaret etmek istiyorlar ama bunu aka syleyemiyorlar

d, sofu bir kadnn adn bir rezillie kartnnamak iin susmalar gereki

yordu. Simon'u ite byle sulamlard. Delbos, Rozan kararn bu gerek

eye dayanarak bozmak istiyordu. Gragnon 'un bu ikinci yasad davran

n, yelere etkisini ispatlayabilirse Rozan karar bozulmu demekti. Ne

var ki bunu ispatlamaktan daha zor hibir ey yoktu, de, yllardan be

ri,

kesin kant bulmak

iin urayorlard. Tek bir umutlar vard.

Beauchamp adndaki eski yelerden bir doktorun, tpk Beaumont jri

bakan mimar Jacquin gibi vicdan azab duyduunu renmilerdi. Dok

tor Beauchamp oynanan oyunu, gsterilen mektubun dilzmeceliini ge de

olsa anlamt, yapt hakszl unutamyordu.

Adam

kendisi sofu deil

di, ama alabildiine sofu bir kars vard, karsn fkelendinnekten eki

niyor, gerei aklayamyordu. Beklemek gerekiyordu. Yllar getike

ortam daha bir dzeliyor, gerei sawn.anlar iin daha bir elverili biim
alyordu. Toplumsal evrim, ilerici retim sayesinde byk sonularn
douruyordu, ynlar n yarglardan, dini dogmalardan kurtuluyordu. l
ke batan baa yenileniyor, binlerce ky okulundan yeni bir halk kyor,
sade ky rebnenleri, gerek ve adalet yOklU bir gelecek iin ulusu yeni
batan yaratyorlard. Herey okuldan gelecekti, tek gelime, ilerleme
kayna ilkokullard. Her yeni refonnun, dayanma ve barn kaynanda
okul vard. Bir zamanlar imkansz grlenler, yalan ve yanlglardan kur
tulmu, istemesini ve ne istediini bilen bir halkla imdi yava yava ger
ekleiyordu.
Delbos, mays seimlerinde, uzun yllar belediye bakanl yapan tu
tucu Lemarrois'y ite byle altetti. Gambetta'nn eski dostu Lemarrois
belediye bakanl sandalyesine ivilenmi gibiydi, Fransz yurtta n
sanki ondan bakas temsil edemiyordu. Ama a deimeye balamt,
olaylar hzla geliiyordu, burjuvazi, uzun sreden beri ynetiyordu lkeyi,
smryordu ve bu smilrsllnil srdUnnek, emekiye, emeinin hakkn
vennemek iin gericilerle ibirlii yapm devrimci gemiinden uzak
lamt. Sahip olduu haklara sk skya yapmt, ne egemenliinden,
ne smrsnden vazgemeye niyeti yoktu. Oysa te yandan ynlar u-

426

yanyordu. Uyarian ynlar nasl uyutmalyd? Gerici glerle birleip

halk yeniden klelie iterek uyutmalyd. Dnk bu cumhuriyeti burju

vazinin tipik bir rneiydi Demarrois, snfn savunduunu sanarak, ister

istemez gericiliin kollarna dmt, yzyl sren dnler ve sevinler

sonunda hemen, ryen, kokuan bir burjuvazinin ihanetine ortak olmu

tu. Halkn ykselii zorunlu sonutu, ynlar kendi glerinin farkna

vardklar; ilerinde uyuyan byk aba, atlm ve arzu uyand zaman

kurtulular kanlmazd. Eitim, onlar koyu karanlklardan, daldklar

uykudan ekip karacak, top lumu ilerici raylara oturtacak, ulusu genle

tirecekti. Burjuvazi lmek zereydi, yarnn byk Fransasnn, zgrl

n, kurtuluun, adaletin z halkt. Simon'un avukat Delbos'nun seimi

kazanmas ite bu gerei mjdeliyordu. Uzun zamandan beri mcadele

eden, nice saldrlara urayan ilerici avukat, nceleri bir ka sosyalist oy

alrken gnbe gn ynlar kazanm , sonunda, ezici bir ounlukla, be
lediye bakanln tutucu Lemarro is'nn elinden almt.

Toplumdaki bu deimeyi ispatlayan bir d ier olay da Marcilly'nin

yapt dnt. nceleri radikal bir bakanlkta bir danmanlk yakala

mt. Simon'un sulanmasndan sonra daha tutucu bir bakanla girmiti,
ve imdi ayn adam ateli toplumcu kesilmi, Delbos'nun sava arabasna
koularak kendine yeniden parlak bir yer salamt. Zaten, blgede ile
ricilerin kazand zafer henz tam deildi, uzlamaz gerici kont Hector
de Sangleboeuf saclarn oylaryla yeniden seilmiti. Sacym demi,
yllarca sac kalm, dncelerini aka sylemi, bylece gericiliinin
armaann grmt. Bu ite kaybeden bencillikve korkaklk yzQnden
akna dnen, kaypak politika izleyen, tavana ka, tazya tut diyen eski
cumhuriyeti Lemarrois'yd. Toplum yerinde saymyor, ilerliyor, ynlar,
toplumdaki haklar olan yeri almak, tutucular, dincileri, gericileri sprp
abnak istiyordu, Sangleboeuf sacym deyip sac kalanlarn samimi oy
laryla armaann alrken, kendi semenlerine kr bakp gericilerin kn
da dolanan Lemarrois bencilliinin, korkaklnn, kaypaklnn cezasn
ekiyordu.
Ksaca, Delbos'nun seilmesi; utanmadan aka ilkokul rebneni
Simon'u savunmaya kalkan bu yurtsuzlarn, bu hainlerin ilk zaferiydi. Ca
navarca Rozan kararndan sonra, retmenden yana olduklar aka bili
nenler gerek ve adaleti savunmann acsn ekmiler, ilerinden atlm
ya da sunlmlerdi. Delbos'nun kapsn tek bir mteri almaz olmu,
427

Salvan emekli edilmi, Marc kk bir kye srlmt. retmeni savu

nan dierleri de dllrllst insan olmann armaann grm, tutucular, ge
riciler, ibirlikiler bu kiilerin anasna, babasna, oluuna, ocuuna kk
sktrmlerdi. Hakszla urayan bu insanlar, yllardan beri toplumdaki
bu ac sapmay hznle izleyerek lkenin raylarna oturaca, gerek ve a
daletin stlln olaca gn bekliyorlar ve bu srekli bekleyi iinde eser
lerini btnlemeye, toplumu gelitirmeye devam ediyorlard. O glln gel
miti galiba. Delbos'nun, ne Simon'u savunan, ne de Simon'a kar olan,
suya sabuna dokunmayan Lemarrois'y ezerek seimi kazanmas kurtulu
gnn mjdeliyordu. Delbos olaya en ok ad karanlardan biriydi.
Lemarrois yeniden seilememek korkusuyla azna kilit vuran uzlamac
nn tekiydi ve ite sava Delbos kazanmt. Demek ki ynlarn dnce
leri deimiti, Simon'un avukatnn seilmesi en byllk aamann gerek
letiini gstermiyor muydu? Bu ara Salvan' ok sevindiren bir olay ol
du, Beaumont gretmen Okulunun mdrl, yeteneksizlii aka orta
ya kan Mauraisin'in elinden alnp Salvan ' n eski rencilerinden birine
verildi. Bu ok sevindirdi bilge Salvan'. Sevinci, bir hasmnn yere vu
rulmas yllznden deildi, eserin gvenilir ellere getiini grmek mutlu
luuna ermiti. Le Brazer, bir gn Marc' da vilayete arp ona
Beaumont'da bir yneticilik vermek istedi, bylece eski bir hakszl o
narm olacakt. Hayli dikkatli, usta bir diplomat olan Le Brazer'nin yap
t bu neri, ilericilerin nice byk admlar attnn en gzel rneiydi,
Marc, ok sevindi ama bu neriyi kabul etmedi, Jonville'den ayrlmak is
temiyordu henz, kydeki eserini tamamlayamamt. Toplumdaki geli
imi gsteren daha nice olaylar oldu. Vali Hennebise alnm, yerine geni
grl, ok alkan bir vali getirilmiti. Greve balar balamaz ilk ii,
liseyi rmcek yuvas haline getiren mdr Depinviller' yerinden almak
oldu. Eski tarih aratrmalarna dalm bulunan niversite rektr Forbes
da ban kitaplardan kaldrp, liseleri din dersleri veren papazlardan, snf
lar dini tablo, resim ve ikonalardan temizledi, hem ilkretimi, hem orta
retimi ve liseleri dini etkilerden ayklad. Hemen emekli edilen gerici
general Jarousse da Beaumont'da daha fazla yaayamaz hale geldi. Kentte
karsnn kk bir evi vard, bu eve ekilip emeklilik gnlerini geirebi
lirdi, ne var ki bu yeni zihniyetten holanmyordu, hele de yerine gelen,
hatta sosyalist olduu sylenen cumhuriyeti generalin yzn grmek
istemiyordu. Eski sorgu yargc Daix, Rozan'da, ge de olsa .hatasn o428

narmaya alm olmasna ramen, yalgnlar, kabuslarla dolu uykusuz ge

celer geirmi, acnacak ekilde lmt. Susuz bir ilkokul retmenini
zindana attrd iin gericilerden armaann alp Paris'de parlak bir g
reve atanan cumhuriyet savcs Raoul de la B issionniere bir yn hileli
ilere karm, yaptklar sonradan ayana dolamt. Eski mahkeme
bakan Gragnon'a gelince, sokakta kimse ona selam vermiyordu artk,
ba nnde, geenler yzilne tkrecekmi gibi, evresine kaamak gz
ler atarak svrcasna yryordu, zayflam, beti benzi atmt, tedirgin
lii her halinden belli oluyordu.
Marc sk sk kasabaya, kz Louise' i grmeye geliyordu. Louise, ko
cas Joseph' le birlikte, Mignot'nun uzun yllar oturduu kk retmen
evine yerlemiti, dalga dalga yaylan, k ve salk tayan ilerici eiti
min mutlu sonular Maillebois'da da grlyordu. Kasaba, yobazlarn,
Philis adl, hizmetisiyle dp kalkan, kendileri gibi bir yobaz belediye
bakan seerek ynettii eski kasaba deildi. Bir zamanlar, iki bin nfus
lu kasabann sekiz yz iisi, kendi aralarnda pek blndkleri iin bele
diye meclisine ancak birka ilerici gnderebiliyor, pek aznlkta kalan bu
yeler de kararlarda etkili olamyorlard. Yeni seimlerde ise cumhuriyeti
ve sosyalistler ezici bir ounlukla belediye meclisine girmiler, uzun yl
lar Phil is'den cn almak iin bugn bekleyen Darras yobaz hasmn
bakanlk sandalyasndan kovup yerine kendisi oturmutu. Simon'un Ro
zan' da yeniden sulanmasndan sonra bsbtn glenen yobazlarn elin
den ald bakanl, imdi eskisinden ok daha gl bir biimde ele
geirmiti. Artk uzlamadan, dn vermek zorunda kalmadan samimi ko
nuabilir, samimi davranabi lirdi, sevinci sonsuzdu bu yzden.
Marc, Darras'ya rastladnda onu gzleri l l buldu. Babacan bir
tavrla konumaya balad:
- Evet, biliyorum, bir zamanlar dilimi yutmutum deil mi? Belediyeye
geldiniz, Simon'a yardm etmeliyiz, bir eyler yapmalyz dediniz, ama
ben hibir ey yapamadm. Ne gelirdi ki elimden, belediye bakanlnda
ancak iki oy ounluuyla tutunabiliyordum, dikenin stnde gibiydim,
nitekim endielerimde hakl olduum meydana kt, rahata devirdiler
ben i . . . Ah bugilrik ounluk o zaman olsayd, grrlerdi gnlerin i ! imdi
evin efendisi bizleriz, sz veriyorum, iler pek gzel dzene girecek.
Marc, glmseyerek, Philis ' in ne yaptn sordu:
- Philis mi? Hi de mutlu deil, biliyorsunuz, karsn yeni kaybetti,
429

kendini btnyle sa'ya verip erkek yz gnnemeye kararl sofu kz

Octavie'yle babaa kald. Olu Raymond denizci, uzaklarda. Hem kar
sn kaybetti, hem bakanl, evinin duvarlar yzne glmyordu san
rm, belki de hznn yeni hizmetisiyle avutuyordur, geende grdm,
gerekten etli butlu, tombul bir kz.
Kahkahay bast. Eski duvarc ustas Darras iyi bir servet kurduktan
sonra ticareti brakmt, mutluydu, karsyla pek gzel anlayorlard, tek
bir zntleri vard, ocuklar olmuyordu.
Marc ald sz:
- Joulin de pek memnun, artk kimse bizi rahatsz edemez diyor... Bil
seniz ne glklerle karlat, ne skntlar ekti, yeni bir Maillebois ye
titirdi okuldan, sizi seen Maillebois biraz da onun rndr.
- Ah, ah biliyorum, ama bu eserin ilk iisi sizsiniz, ilk kazmay siz
vurdunuz temele, hizmetlerinizi unutamam . . . Keyfinize bakn, Joulin' in,
bayan Mazeline' in kimse klna dokunamaz artk, elimden geldiince
ardm edeceim onlara, eserlerini tamamlasnlar, sizin deyiminizle, bir
an nce, akll ve zgr bir kasaba yaratsnlar. Hem bayan Mazeline,
Joulin yalnz da deiller artk okulda, kznz Louise var, zavall Simon'un
olu Joseph var, braktnz eseri onlar daha da ykseltir. Kesinde ka
rnca gibi sessiz soluksuz alan yiit bir ailesiniz, ok ey borluyuz
sizlere.
Sohbet uzad, gerilere gitti, Marc' n Maillebois okuluna, en g art
larla geldii o eski gnlerden sz ettiler. Otuz yl gemiti aradan. Nice
olaylar olmu, okul sralarndan yeni bir anlay, yeni bir kafayla nice
renciler gemiti. Marc eski rencilerini, ilk rencilerini hatrlad. Kaln
kafal ifti ocuu Femand Bongard, aslnda akll bir kz olan ama ba
yan Rouzaire'in sa'yla evlendirmeye alt Lucile Doloir'la evlenmiti,
imdi Claire adnda, on . bir yanda cin gibi bir kzlar vard, bayan
Mazeline'in elinde ada eitimle yetiiyordu. Duvarc ustasnn haylaz
olu, ok yaramaz, az alkan Auguste Doloir'la, dik kafal, tutkulu kars
Angele Doloir'dan olma on be yandaki Adrean okulun gzde renci
lerindendi, Joulin e e bir hal oluyordu. Bir zamanlar, Auguste Doloir
kadar kt bir renci olan, patronunun kz Marthe Dupois'yla evlendik
ten sonra kendine biraz eki dzen verebilen Charles Doloir'n da on
yanda Marcel adl olu gayet gzel notlarla okulu henz bitirmiti. Du
varcnn kk olu Jules ise, Marc'n sayesinde retmen Okuluna gir430

miti, Salvan'n en iyi rencilerindendi, okulu bitirdikten sonra kendisi

gibi bir yeni retmenle, Fortenay retmen okulundan kan Juliette
Hochard'la evlenmiti. imdi her ikisi de Bordes kynde retmendi.
Kar koca salkl, akll insanlard, hele de yana gre pek bilgi, imdi
den alfabeyi sken, drt yandaki eytan yavrusu Edmont mutlulutlarn
bsbtn arttryordu. Kk memur Savin'in ikizlerine gelince, bir za
manlarn sinsi ve yalanc Achille'i bir dava vekilinin yanna girmi, kafas,
babasnn kafas gibi evraklardan kaz.ana dnm, derken, kendisi gibi bir
msdahdemin kzkardei, ince, sarn, anlamsz Virginie Deschamp'la
evlenmi; bu evlilikten pek tatl bir kz, Leontine dnyaya gelmiti. Kz
Mazeline'in gzde rencilerindendi, on bir yanda diplomay kvrmt.
Uzun zaman bir ie yerlemeyen Phillippe, srekli mcadeleden sonra
stn bir yere kawmutu, rnek bir iftliin yneticisiydi, hala evlen
memiti. kardein en aklls olan kllkleri Uon'la ortakt, zaten, ta
rmla uramak fikrini de o atmt ortaya. Leon, Rosalie Bonin adl bir
kylll kzyla evlenmiti, ilk ocuklar Pierre alt yandayd, bu yl okula
gidecekti. Ya Savin'in teki ocuu, kz, bayan Rouzaire'in incisi, pek
sofu Hortense? Savin onu stlerinden birinin oluyla evlendirip dairesinde
rahat soluk almay dllllnllrken, kz, komu slltll rana ukuru mll,
daha on alt yanda anne olmu, bir kz dourmutu. Hortense'in kz
Charlotte, iyi dereceyle okulu bitirdikten sonra bir odun tllccaryla ev-
lenmi, bir kz <la o dourmutu. llphesiz, lllkenin kurtuluu ite, eitim
. araclyla gerekleecek bu sabrl geliime balyd.
Marc zellikle, kz Louise, kocas Joseph ve Sebastien-Sarah iftiyle
ilgileniyordu. O glln, Darras'nn yanndan ayrldktan sonra, kzn kucak
lamak iin okula gitti. Altmn gekin bayan Mazeline, mrllnlln krk y
ln ilkretime verdikten sonra o da emekliye ayrlp Jonville'e, Salvan'a
komu kllk bir ky evine yerlemiti. Daha da almak, himet etmek
istiyordu, ama gzleri pek grmllyordu, hemen hemen kr gibiydi. Ne var
ki, okulundan ayrldna llzglln deildi, rencileri imdi gllvendii eller
de, kendisinin yerine asl retmen olarak atanan, eski yardmcs
Louise'in ellerindeydi. Joulin'in de Beaumont'daki bir okula mlldllr ata
np, yardmcs Joseph'in onun yerini alacandan sz ediliyordu. Simon
ve Marc' n adlarnn hala n n ttllll kasabann iki okulunu da, Marc' n
ve Simon'un ocuklar, kar koca eline alyordu imdi. Louise ve Joseph,
babalarnn eserini tamamlayacakt. Otuz iki yandaki Louise, Joseph'e
431

bir olan ocuk dourmutu. Franois imdi on iki yandayd ve alacak

derecede dedesine benziyordu, hh demi burnundan dmt. Geni a

lnl, gzleri l l yanan koca ocuk da retmen Okuluna hazrlanyor,

o da annesi, babas, dedesi gibi retmen olmak istiyordu.

Louise de bir yetikinler kursu amt, haftada bir kez, okulu bitiren

eski rencilerine gelitirici bilgiler veriyordu. Bir perembe gn Marc

kzn grmeye gitti, yetitirme kusundan karken karlatlar. Joseph ve

torunu okulda yoktu, tabiat bilgisi derslerini uygulamal yapmak iin

rencilerle birlikte Verpille boyunca almlard. Ama kznn byk dostu
Sarah ordayd, kocas Sebastien' n imdi asl retmen olarak alt
Rouville'den gelmiti.

Sebastien ve Sarah' n da dokuz yanda, ok sevimli, anneannesi

Rachel gibi ok gzel bir kzlar vard. Sarah haftada kez, yal
Lehmann'n Trou soka\ndaki hazr giyim atlyesini kontrole, bilykba
basna yardm etmeye geliyordu. Bulunduklar yer zaten uzak saylmazd,
kasabaya trenle on dakika tutuyordu. Lehmann hayli yalanmt, sekseni

gemiti. Bu yzden Sarah bu ie bir son vermek istiyordu, kendisi de tek

bana yrtemezdi.

Marc kzyla kucaklap Sarah'n ellerini avularna ald.

- Naslsnz bakaym, sevgili Sebastien' m, siz, Therese, iyi misiniz?

Sarah neeli bir sesle cevaplad:

- Hepimiz ok iyiyiz. Hele de dedemiz. Yana bakmayn, demir gibi

maallah. Babamdan da iyi haberler var, nbet tutmuyormu artk, iyi

lemi.

Marc usul usul ban sallad:

- Evet, evet, bu habere sevindim, az m ekti, yreindeki sz dinmedi

henz. Ne yapp yapp hakszln kkten kaznmas, susuzluunun ke

sinlikle onaylanmas, Simon'un aklanmas gerekli, bu da o kadar g ki!

Ama iler yolunda, iyi bir ynde gidiyoruz, sava kesinlikle kazanaca
mz gnler ok yakn . . . unu bir kez daha tekrarlayn Sebastien'a, yetiti

recei her ocuun, gerek ve adalet yapsna bir ta daha koyacan u

nutmasn.

Sonra kzna dnp onunla konumaya, kzna bayan Mazeline'den sz

etmeye balad. Mazeline kyde kular ve iekleriyle babaa sessiz bir

biimde yayordu. Louise'den, torunlar Franois'y pazar gn yanlarna

gndermesi iin sz ald, btn bir gnn torunuyla doya doya geirmek
432

anneannesini pek sevindirecekti.

Ve ekledi:
- Joseph' i alp sen de gel, hep birlikte Salvan'a urarz, ne kadar
memnun kalr, hem ikinizin de eski retmeni, biraz da babanz saylr.
Ona gitmeden nce bayan Mazeline'i de alrz... Siz de yle Sarah, neden
Therese'i de yannza alp Sebastien'la birlikte gelmiyorsunuz? Bir araya
toplanrz, ne gzel olur . . . Tamam deil mi, hepiniz geleceksiniz! Pazar
gn bekliyorum.
Kzyla ve Sarahla kucaklat, alt trenine yetimek iin hzl admlarla
uzaklat. Ama yolda hi ummad bir rastlant oldu. stasyona giderken,
tam Grand Rue sokann bandan dnerken, aa kmelerinin ardnda,
birbirleriyle pek ateli bir biimde konuan iki kii grd. Biri krk yala
rnda kadard, solgun, kt yz, sar kalaryla hi de yabanc gelmiyordu.
Bu ifkef ve aptallk akan yz nerede grmt acaba? Birden hatrlad:
Pelagie'nin yeeni Polydor'un ta kendisiydi. Yirmi yldr hatta daha da
fazla, Polydor'u grmemiti. Ne var ki Beaumont'daki bir manastra hiz
meti olarak girdiini, sonra hurdan koulduunu, imdi satlk kadnlarn
bulunduu mahallelerde serseri bir hayat srdn biliyordu. Polydor,
phesiz Marc ' tanm olacak, arkadan hemen kolundan tutup uzak
latrmaya alt, Marc, tekine de dikkatle baknca aknlktan rperdi
ini duydu. Kirli klkl, vahi ve irkef tavrl, alc ku yzl adam, evet,
Gorgias'd! Hemen Delbos'nun szlerini hatrlad, avukat Gorgias' grr
gibi olduunu sylemiti. Adamn Gorgias olup olmadn kesinlikle
saptamak iin admlarn sklatrd, tekiler dar bir sokaa attlar kendi
lerini. Marc, sokaa yle bir baktnda kimseleri gremedi, tekiler, so
kak kys boyunca uzanan pheli evlerden birine girip toz olmulard.
Tereddt etti bir an, grd adam gerekten Gorgias olabilir miydi?
Yanlabilirim diye dnd.
Jonville'de Marc sava kazanmt artk. Her yan olduu gibi, ky de
yava yava gelimiti, bilgisizliin yerini imdi gerekler alyordu. Ky
rahip Cognasse'n penelerine brakarak mahveden retmen Jauffre'un
ykntlarn dzeltmek birka yl almt. Marc' n okulundan salam kafa
l, salkl, akll insanlar yetitike kyn btn anlay da deiiyor, ya
va yava, yalan ve yanlglardan arnm, akl yolunu izleyen yeni bir halk
douyordu. Gel ien yaln zca akl, mantk, samimiyet ve kardelik deildi,
lkede ekonomik gelime de vard, nk bir lkenin mutluluu o lkenin
433

kltr ve aklna, yurttalarn akl dzeyine baldr. Temiz, bakml evlerin

anbarlan yeniden doluyor, tarlalar, yeni yntemler sayesinde gllr bir Urlln
le tayordu. BUyUk yaz gllneinde kylln, tarlalarn, gzleri okayan tatl
bir grllnllmll vard. alardr zlenen bara doru yllrly
l en mutlu bir k
e halini almt Jonville.
Ardndan blltlln belediye meclis Uyeleriyle bakan Martineau Marc'n
yannda yer almt. Bir dizi olaylar, bu gUzel gelime sayesinde Jonville
arzulanan dUzeye hzla ykseliyordu. Rahip Cognasse' a gelince, bir sUre
Valmarie'deki efendisinin lltlerini dinleyip sabrla beklemiti; kadnlar,
bata gelen kylln kadnlaryd; rahip onlar ho tutmalyd, kadnlar onun
la birlik olduu sUrece erkeklerin eli kolu balyd. Sylenenleri yapmt
Cognasse, ama te yandan sabr da tamt, kadnlar da elinden kard
n grUnce fkeden kudurmu, vahi bir hayvan kesilmiti. Dehet sa
an, ldUren bir Tanrnn elisiydi, kllmesindeki tawklar birbirine kat
yordu. Bir glln, korkun hizmetisi Palmyre' in eteini ekti diye kllllk
Moulin'e yle bir vurdu ki ocuun kulandan kan geldi. Bir baka glln,
kilisenin kUrsUsUnde sylev ekerken gllldll diye Catherine adl kzcazn
yUzlln trmalad. Bir pazar glln de, yanndan geerken hemen kendisine
eki dUzen vermedi diye belediye bakannn kansna tekme att. Bu kez
gerekten de ok oluyordu, bakan Martineau hemen karakola bavurup
dava at ve amansz bir mcadele o gllnden sonra balad.
Marc'n asl istedii ky Bon Pasteur denen atlyeden kurtarmakt.
ki yz kadn iinin alk ve yorgunluktan lecek hale geldii, alabildii
ne smllrlllerek altnld bu utan yuvasn datmak, bu kanayan ya
ray kesip atmak gerekiyordu. Ve yeni yasalar Jonville retmeninin yar
dmna kotu, Bon Pasteur'Un ynetici rahibeleri pl prtlarn toplayp
kyden ayrldlar. Marc, ak artrmayla.satlacak olan byk atlye yap
larnn belediyece alnmas iin meclisten bir karar kartt. Amac, kyn
ortak mal olan bu yaplar ilerde, yava yava, olanaklara gre, oyun ve
dans salonu, kitaplk ve mUze haline getirmekti. Bylece kilisenin tam
karsnda halkn toplanabilecei, sohbet edebilecei bir yap ykseltecek,
kilise artk kylll iin toplant yeri olmaktan kacak, boalacakt. Ky
kadnlarnn pazar trenlerine hem yeni elbiselerini gstermek, hem de
birbirlerini grmek iin gittiklerini biliyordu. Bundan byle daha da e
lendirici, dinlendirici bir yerde neden toplanmasnlard? nce dinlenme
salonu gUzel bir trenle halka ald, kylll sevin iindeydi.

434

imdi ok nemli bir ey daha yaparak ky Kanl Yrek tarikatndan

kurtarmak, bu rtmcek yuvasn da datmak, belediyenin tarikata verdii
yapy kamulatrmak gerekiyordu. Bakan Martineau olsun, meclis ye
leri olsun, sa duyuya kavual beri byk pimanlk ve zilntU duyuyor
lard. Martineau kendini temize karmaya urayordu, btn bunlar
Jauffre denen eski retmenin yzndendi, trl tehditlerle, stil kapal
acaip szlerle bakan ve yeleri korkutmutu, Kilise glyd, lkenin
insanlar, kaynaklar kilisenin buyruundayd. Jonville bugnn ve yarnn
tek efendisi ermi Kanl Yrek' in buyruuna girerse ok oy kazanrd, ya
girmezse, girmezse bana gelecek vard. Ama ite Martineau, Jauffre'un
sylediklerinden hibirinin gereklemediini grtyordu, savata ilericiler
yenmi gericiler yenilmiti, lke banazln boyunduruundan kurtulunca
halkn ekonomik ve toplwnsal mutluluu artyordu. Eski bir kyl olarak
iini biliyordu Martineau, az konuurdu ama salam dnrd, elbette ki
sava kazananlarn yannda yer almal, ermi Kanl Yrekten yakay kur
tarp bir baka dine, akl ve gerek dinine girmeliydi. teki trenin, ky
tarikat oca yapan trenin ktil etkisini silmek iin bir baka tren dzen
lemeli, bata Martineau, tilm belediye meclis yeleri akl ve gerein buy
ruuna girmeliydi. Marc, ite bu trenle ky halkevinin oyun salonunu a
acakt, bakan ve yelerle konutu.
Byk hazrlklar balad. Marc ve Genevieve' in erkek ve kz renci
leri bu salonda kardee kk bir tiyatro oyununu sahneye koyacaklar,
dansedecek, trkler syleyeceklerdi. Kyn genlerinden bir de orkestra
kurdular. Bir zamanlar Meryemin Kzlar adyla ak giysiler giyip dinsel
trenlerde ilah i ler okuyan kzlar artk tarlalardaki rtlnlerinin ve hayatn
kvanlarnn trklerini akyacaklard. Gerek hayat da buydu, sa esen,
sevgi dolu yrekle yaanan, emekle sslenen, gcn ve gerein evrensel
kayna olarak kutlanacak hayat buydu. ocuklar, kadnlar, erkekler, kili
senin lo kelerinde deil, hayat dolu, sevgi dolu yerlerde, bahelerde
toplanacaklard. Kadnlarn, elerin, arnelerin glp oynayacak, elene
cek, kendilerine ait bir salonlar olacakt artk. Al treni iin salon i
eklerle, aa dallaryla sslendi ve sabahla birl ikte btn kyller bay
raml k elbiselerini giyip halkevine giden yollar doldurdular. Mignot da,
bu pazar gn, baba ve annelerinden izin alp, trene katlmalar iin b
tn rencileriyle kye geldi. Ayn papaz iki kyn kilisesini birden y
netmiyor muydu? O halde Jonville halkevini iki ky birlikte kullanabilirdi.
435

Mignot henz gelmiti, Marc' la kilis.enin nnde karlatlar, o srada

korkun Palmyre, anahtar fkeyle dndrerek kilisenin kapsn kilitli
yordu. Sabahleyin Cognasse hemen hemen tmyle bo bir salonda sylev
ekmi, fkesinden deliye dnerek hizmetisine kaplar kilitlemesini bu
yurmutu. Tanrnn evine kilit vurulmutu, madem kyl hayvanca arzular
peindeydi, artk o kaplardan giremezlerdi ieri. Sonra Cognasse da gz
den kaybolmutu, phesiz, bahesi halkevine giden yol zerindeki evine
dalmti. Yanlmyordu Cognasse, bu zndklar Kanl Yrek hazretlerinin
yzne tkryor, Jonville bu yeni tarikattan, sa'nn en yeni ve en son
cisimlemesinden uzaklayordu.
Mignot Marc'a dnd:
- ki pazardr Cognasse, Moreux'ye gelmiyor. ki ulsuz kadn, ba
caksz iin drt kilometre yolu tepemem demi. Zaten kendisine dilini
kard diye kk Louard' dvd gnden beri kyl fena halde kzyor
ona, kimse uramyor kiliseye. Borusunu ttremeyince deliye dnmeye
balad, kylnn adama bir gze l .dayak ekmesinden korkuyorum, inanr
msnz, imdi ben onu savunmak zorunda kaldm.
Mignot bir yandan glyor, bir yandan Marc' n sorduu sorulara ay
rntl cevaplar veriyordu:
- Evet, evet, belediye bakanmz Saleur tepeden bakyor Cognasse'a,
Burjuvalar gibi yaayan eski sr tccar hayatndan pek memnun, papaz
yznden keyfinin kamasndan holanmyor, Cognasse' mahkemeye ve
receim, piskoposa yazacam diyee bar bar baryor. Biliyorsunuz
Moreux'y Cognasse'n drd kt durumdan kurtarmak iin nce
leri hayli sknt ektim, ama artk derdim kalmad, ne sylesem yapyor
lar, btn ky benimle birlik, pek yaknda okulun karsnda kimse kalma
yacak, kilise kapand kapanacak, sonu gelmi demektir.
Marc:
- Biz henz kesip atamadk, Cognasse devletten maa aldna gre
sonuna dek diretecek burada. Dnmmdr hep, din adamlarndan ya
kay ilk syracak olan, ekonomik durumlar elverili kk kylerdir. Din
adamnn varl yokluu halkn rahat yaad kylerde sosyal hayat pek
etkilemiyor, yoksul insan yok, herkes dnyasndan honut, cennet cehen
nem ne umurunda. lk zamanlarda rahibi seviyorlard, azar azar da olsa
kiliseye gidiyor, dini kurallar uyguluyorlard, kilisede birbirleriyle bulu
uyor, konuuyorlard, ama hele bir halkn kendi arasndaki medeni balar

436

glensin, veresiye ilahi saltanatn yerini hele bir gerek sevinler, etiyle,

kemiiyle yaanlan hayat alsn, din adamnn yokluunun farknda bile

olmazlar.

Tren balamak zereydi, Marc ve M ignot, halkevine, kendilerini

bekleyen rencilerine doru yneldiler.

Yannda Salvan ve bayan

Mazeline'le, Genevieve de ordayd. ki emekli, biraz da kendi eserleri, u

zun eitimlerinin rn olan bu cumhuriyeti trene katlmaya gelmiler

di. Basit ama ylesine kardee ve kvanl bir tren kutladlar. Martineau

bata olmak zere kyn ileri gelenleri, halk adna, Halkevinin mlkiye

tini teslim aldlar. Sonra okul ocuklar kahkahalarla oyunlar oynayp

arklar sylediler ve temiz, susuz, salkl ocuk elleriyle emek ve bar
ykl, mutlu gelecein kaplarn atlar. Yarnn bar kentine giden yolu

tkayan en son engelleri de ykacak olan genlikti! Bu gnn ocuunun

yapamadn yarnn ocuu yapacakt. Ve ocuklar umut lklar att

lar, sonra delikanllar, gen kzlar gsteriler yapt. Sra olgunlara, meyve

veren aalara, kar kocalara, anne babalara, dalga dalga akan, ar kovan

gibi uuldayan mutlu yzlere geldi. Ve varolu drste yaandmda, ki

inin akam gneini hznl alnnda duyduu a grnd, yallar g

rnd. Bir hayat drste bitirmek gerekiyordu, insanlk btn uurunu

hayattan alyor, eski ilahi idealin yerine, kardelik, bar ve mutluluk ad

na; akl, gerek ve adaletle yorulmu dnyasal hayat yerleiyordu.

Jonville bundan byle insanlarn kardee birletikleri bir sevgi yuvas

halini alacakt, tehditler, cezalar kyn kaplarndan ieri giremeyecekleri
gn, her yatan btn insanlar sevince boacakt. Yrekler, akllar bu

landrlmayacak, yalanc bir cennet parsellenip satlmayacakt. Bu kk

kyde insanlar hayat hayat gibi, hayat, hayatn gzelliklerini yudum yu

dum tadarak yaayacaklar, dini dogmalar, bu gerek sevgi, bu iyilik
nnde yklp yerle bir olacakt.

Halk oyunlar akama kadar srd. Kyn gzelleri bylesi tatl bir t

reni ilk kez gryorlard. Belediye bakannn kars gzel Martineau'nun,

yalnzca yeni elbiselerini gstermek iin kiliseye giden, bu yzden de

Cognasse' savunup duran gzel Martineau' nun az kulaklarndayd.
stnde gzel bir giysi vard, imdi doya doya kendini sergileyebiliyordu,

hem artk, o canm elbiseyi, kilisede olduu gibi, nemli deme talarna

srtp kirletme tehlikesi de yoktu. Kendine abucak eki dzen vermedi

diye kimse kna tekme de atamazd. Ne gzel, birbirlerini rahata g-

437

rebilecekleri, birbirleriyle sohbet edebilecekleri, birbirlerine biraz alm

satabilecekleri bir salonlar vard.

Bu byk gn oloanst bir olay! tamamland. Marc ve Genevieve,

Mignot'yla birlikte rencilerini gtryorlard.

Bayan

Mazeline ve

Salvan da yanlarndayd. Hepsi de sevinli, glp akalaarak yryor

lard. Az tede bayan Martineau ve ky kadnlar vard. Hem yryorlar

hem bayan Martineau papazdan yedii tekmeyle ilgili kocasnn at da
vann gidiinden szediyordu. Yarg, on be kadar tan dinledikten son

ra Cognasse' yirmi be frank para cezasna arptrmt, pinti papaz ite

bu cezadan sonra bsbtn deliye dnm, saldracak yer aryordu. Tam

papaz evinin nnden getikleri srada, Martineau, yksek sesle, papazm

aznn payn aldn sylerken, kk duvarn ardndan Cognasse' n

ba mantar gibi bitti, svgler yadryordu:

- Sen.i irkef seni, seni rfnt, yalanc, Tanrya sven ylan dilini grt

lana sokacam.

Bu anda nasl birden bire yerden biter gibi bitmiti Cognasse? Trenin

dalmasn m kolluyordu? Olup bitenleri grmek iin duvara merdiven

mi dayamt? Bayan Martineau'nun, evresinde kyl kadnlarla, siyah

elbiseler iinde dinsiz bir trenden gle oynaya dnn grnce bsb
tn tepesi atmt:

- Gidi alnlarnn haya damar atlam, melekleri alatan karlar, gidi

irkefler, ortala zehir saan ylanlar! Hele durun, neler yapacam size
grrsnz, eytana teslim edeceim hepinizi, defterinizi dreceim.

Kafalarn karartt zavall kadnlarn da artk kendisiyle birlikte ol

madklarn grmek ileden karyordu onu, duvarn stnden, kara kuru

ellerinin btn gcyle ta frlatmaya balad:

- Al sana, yatan kocasnn btn uaklaryla blen Mathurine ! . . Al

sana, babasnn mirasn kz kardeinden alan Durande! . . . Al sana

Desine, ocuunun ruhu iin okuduum dualarn parasn vermeyen ka
r! . . Bu talar da senin Martineau, al, al al ite, beni cezaya arptrrsn ha,

Tanrnn elisini, yani Tanry cezaya arptrrsn ha! Hele dur, gstere
ceim gnn sana, yirmi be frankn acsn ta ta kartacam.

Rezillik ayyuka vard, iki kadn talardan yaraland, o srada orada

bulunan kr bekisi hemen zabt tuttu. lklar, yuhalar duyunca

Cognasse kendine gelir gibi oldu. Yeni dnyaya tehditler savuran, fkeli,

cezalandrc Tanrs gibi son vahi bir hareket daha yaptktan sonra, kutu438

'

suna giren bir eytan gibi yok oldu. te yeni bir dava daha alyor,
Cognasse soruturmalar altnda can ekiiyordu.
Perembe gn kasabaya inen Marc, uzun sreden beri iinde bulun
duu pheden kurtuldu. Kilk Capucins Alanndan geerken ilgisini,
Kardeler Okulunun nnde dikilip, duvarlarna bakp duran ince, uzun
bir adam ekti. Bir ay nce, istasyon yolunda, bir aa kmesinin ardnda,
Polydor'un yannda grd adam tand. Gn nda yle bir baknca
phesi kalmad artk: Evet, rahip Gorgias'n

ta

kendisiydi, stnde kir

pas iinde kara bir giysi vard, adam iyice km, yUzU bir deri bir kemik
kalm; kamburlamt, ama burnu, kzl elmack kemikleri arasndaki o
vahi alc ku burnu hi deimemiti. Yanlmamt Delbos, rahip
Gorgias dnmil, aylardan beri ba bo, duvarlara silrte silrte dolanp du
ruyordu.
Gorgias, uykulu, hemen her :zaman ssz alanda dalgn dikilirken, bir
den stndeki bak sezip yavaa dndil, az tede kendisini seyreden
kiiyi tand. Ama imdi, Beaumont'da olduu gibi Urkmedi, uzaklamaya
kalkmad. Eski alkanlyd smtmak, Ust dudagnn sol yan hafife yu

kar kalkt, sivri kurt dileri, vahet dolu kurt dileri ortaya kt. Sonra,
pek rahat bir sesle, Kardeler Okulunun ykk duvarlarn gstererek ko
numaya balad:
- Bak hele bay Froment! Bu yknty grmek keyiflendiriyor mu sizi?
Beni ileden karyor, bu alak l\,eriflerin hepsini yakp kili etmek iin bu
ray atee vermek geliyor iimden.
Bu haydut adamn kendisiyle konumaya kalkmasna pek amt
Marc, hi cevap vermeden, rerek dinliyordu. Gorgias, kurt dilerini
gstererek konumaya devam etti:
'- imi size dkmeme ayorsunuz deil mi?... En yaman dmanm
dnz benim. Ama sizinle asla hibir alp veremeyeceim yok, siz kendi
dnceleriniz, kendi Ukleriniz iin savayorsunuz. Nefret ettiklerim, en
son soluuma dek yakalarn brakmayacaklarm benim slerim, rahip ar
kadalarm, nce beni koruyan, kurtaran, sonra da utan ve alk iinde bir
kyda gebereyim diye sokaa frlatp atanlardr... Ve imdi yoksulum, is
tenmeyen adamm, lanetliyim, ama unu bilin ki bu adamlar benimle Tan
rya ihanet ettiler, Tanry sattdar, din yenilgiye uradysa, bu okul k
mek zereyse onlarn yilzilnden ... Benim zamanmda byle miydi buralar,
bu okul byle yknt myd? Zafer hep bizimdi, din okulumuzun yannda
439

sizin cumhuriyeti okulunuz hi kalyordu. Ama bak bugn cumhuriyeti

okul nde, sava yalnz o kazanacak.

O srada iki yal kadn geiyordu oradan, komu manastrdan bir

kapsen papaz kt, Gorgias evresine kaamak gzlerle bakp, ksk bir
sesle ekledi:
- Beni dinleyiniz bay Froment, uzun zamandan beri sizinle konumak
istiyordum, hem ok istiyordum. Syleyecek ok szm var. zin verirse
niz bir akam, hava karardktan sonra Jonville'e sizinle konumaya gele
ceim.
Marc azn ap tek kelime sylemeden, Gorgias ekti gitti. Hayli
amt Marc, karsndan baka kimseye bu rastlantdan sz etmedi.
Genevieve'yle oturup durumu uzun uzun konutular ve Gorgias'a kapy
amamaya karar verdiler, nk bu bir tuzak olabilirdi. Gorgias denen pa
paz bozuntusu hep yalan sylemiti, hep yalanlarna devam edecekti; o
nunla konumusun neye yarayacakt, Simon'un aklanmas hususunda
hibir olumlu ey beklenemezdi bu adamdan. Ne var ki, aylar getii hal
de Gorgias bir daha ortaya kmad. nceleri, eve girmemesi iin akam
lar kula kirite bekledi. Bir gn, iki gn, gn, be gn ... grnrde
kimseler yoktu, sabrszlanmaya balad. Ne gibi aklamalarda buluna
cakt bu adam, sorup duruyordu kendi kendine, merak ediyordu. Dinle
mekle ne kayb olacakt sanki, ama yararl bir ey renemeyecekmi,
varsn renmesin, Gorgias denen yarat hi olmazsa daha yakndan ta
nrd. Ve papaz beklemeye balad.
Derken, bir k akam, bardaktan boanrcasna bir yamur yaarken,
rahip Gorgias, srtnda eski bir palto, su ve amura bulanm boy gsterdi.
ulunu kartt. Marc kendisini dershaneye ald, soba henz snmediin
den oda scakt. Byk glgelerle dolu geni odada yalnzca kk bir gaz
lambas vard. Genevieve, kocasna kar herhangi bir komplo dzenlen
mesinden korktuu iin, kapnn te yannda dikilmi, kula kirite ieriyi
kolluyordu.
Rahip Gorgias, hemen, sanki bugn leden sonra karlamlar da
, szleri yarm kalm gibi, aylar nce Capucins Alannda tamamlanmayan
sze kald yerden balad:
- Gryorsunuz bay Froment, din nasl can ekiiyor. Elbette can e
kiir, bir elinde kl, bir elinde ate, onu canla bala savunan din adamlar
kalmad. Bu zavall dangalaklar, bu gz yal budalalar m sevecek, tan-

440

yacak gerek Tanry. O Tanr ki en kk bir bakaldr yznden kulla

rn cezalandrr, o Tanr ki imekler, yldrmlar ykldr, ruhlarn ve
bedenlerin tek efendisidir... imdi Tanr adna yalnz aptallar ve tabansz
lar, dlel.der konuuyor, byle bir dnyadan ne beklenebilir?
slerini, kendi deyimiyle, din kardelerini teker teker ele ald ve si
lindir gibi stlerinden geti. Seksen yedi yanda hayata gzlerini yuman
piskopos Bergerot, tabansz, tutarsz, zavallnn tekiydi. Fransa'nn kendi
ne has, akll, zgr bir kilisesi olsun diye sada solda ok sylenmiti a
ma Roma'dan kopacak yrek, yetenek ne gezerdi onda, zaten zgr kilise
dedii de aslnda yeni bir protestan tarikatndan baka bir ey deildi. Di
nin urad btn ykmlar, bu inanc zayf mrekkep yalam piskoposlar
yznden deil miydi? Tanrnn cehennem atelerini gk grlts gibi
haykracaklar yerde baz safsatalarla ynlarn yreini yumuatmlard.
Hele de rahip Quandieu, bu seksenini gemi ihtiyar i i yese doyma
yacakt. Saint-Martin Kilisesinin eski papaznn yaptklar bir din adamna
yakr myd? Simon meselesinde Tanr dmanlaryla aka ibirlii
yapmt. Emekliye ayrlp, ssz bir mahalledeki kk bir eve ekilince
de enesini tutmamt. Neymi, din batl inanlarla insanlar aldatanlarn
elinde can ekiiyormu. Keiler Tapnak taciriymi, din onlar yznden
yok olmak, yklmak zereymi. Ykc olan aslnda O'ydu. Din kardele
rini amansz hasmlarn eline brakmt. Ya, daha sonra, Saint-Martin Ki
lisesi rahipliine atanan Coquard'a, fasulye srna ne demeli. Kalbna
kyafetine bakarsan pek ciddi, ama yzndeki maskeyi bir indir, adamn
tam bir kaz olduu hemen ortaya ksn.
Marc szn hi kesmeden dinlemiti, rahip Quandieu'ye saldrmasa
yine de dinleyecekti, ama Quandieu iin kulland kelimelere dayanama
d:
- Siz onu hi mi hi tanmamsnz, kuyruk acnz var, bu yzden gz
kapal bir dman gibi, kr krne saldryorsunuz. Papazlarn, keilerin
halk yalan ve yanlglarla aldatt bu lkede gerek ve adaleti haykran
tek insand o. nand bir dinin gerek ve adalete aka kar durmasn
dan byk znt duydu. Din adamlarnn yeryznde haksever, iyilikse
ver bir Tanrnn elisi olmalar gerektiini syledi. Oysa Kilise yalan ve
yanlglar yayyor, susuz insanlar suluyordu. Ama bu ne zamana kadar
srecekti? Gerek gn na knca, Simon'un susuzluu k k ay
dnlannca Kilise elbette yaptklarnn cezasn ekecekti. Gerei, adaleti

44 1

glgeleyen din adamlar knty kendi elleriyle hazrlyorlard. .. Evet,

rahip Quandieu btn bunlar aklamak yrekliliini gsterdi. Kiliseden
uyuukluk, tabanszlk yznden katn sylemek yalandr, yanltr.
Hizmet ettii yeri gzil yal, bar yanarak brakt, imdi de ssz bir ma
hallede, zgn, yoksul bir hayat srdrerek yayor.
Gorgias sert bir el haraketi yapt, bu konuda tartmak bile istemiyor
du. Gzleri alev alev uzaklara dikili, sylenenleri dinlemek istemeyen bir
hali vard, amac bir an nce fkesini, cn dkmekti:
- Peki! peki! Ben byle dnyorum, siz de dilediiniz gibi dne
bilirsiniz... Ama, aptal, budala m ararsnz, yleleri var ki aptallklar su
gtrmez. Deil mi? Anasnn ipini satm, sofu kadnlarn boy aynas,
cennet hrsz rahip Theodore'a ne buyurulur?
Kapsenlerin stad hakknda azna geleni syledi. Kuh Saint
Antoine de Padoue tarikat deildi; tersine, btn umudunu olaanst bir
gce balamt, yirmi kuruluk, krk kuruluk ermie, dinsiz kentleri ya
kp ykmas iin btn dnyay balamak isterdi. Onun tepesini attran
Theodore olacak bilinsiz herif, kendi kesesini doldurmaktan baka ey
dnmeyen adamd, yalnz kendini dnyor, Tannnn g1llilk eken di
er hizmetilerinin yardmna komuyordu .. Bir z.amanlar, ermiin sadaka
kutular yz bin franklarla dolduu halde, yandaki Kardeler Okulu
retmenlerine, komu rahip kardelerine yUz kuruuk bile koklatmamt.
Balarn kayna kurumaya balayal beri, bu Theodore olacak din a
dam daha da eli sk kesilmi, hayatnn en kara gnlerini yaayan, ondan,
Gorgias'dan on franklk bir yardm esirgemiti, oysa bir on frank byle
gnlerde bin frank kadar makbule geer, hayatn kurtarabilirmi. Hepsi de
yalnz brakmlard onu, evet, evet, hepsi de! Bu para hrsls, cellat ya
ma, cennet dolandrcs Theodore'dan tut da onun kadar hayvan, sulu
larn en by, ylann ba Crabot'ya kadar. O ana dek, hepsini saym
dkm, eskiden kalma bir korku artyla, Crabot' nun adn etmemiti a
ma ite dudaklarn yakar gibi bu baklay da karmt azndan. Ah
Crabot! Ah Crabot! Ne kadar da sevmiti, gvenmiti bir z.amanlar ona,
Tanrsym gibi bel balam, nnde diz km, bir dediini iki etme
miti. Onun uruna her eyi yapmaya hazrd bir zamanlar, su ilemeye
bile. Ah nice bel balamt o Crabot'ya. ok gl, ok akll, ok ciddi,
sa'nn en sevgili kulu sanmt onu, bu dnyada kazanamayaca sava
yok sanmt. N ice gvenmiti ona; varsn evresi ktlerle kuatlsnd,
442

Crabot yanndayd ya vz gelirdi herkes, her iinde baarya ulaabilirdi.

Ah, ah, esenlii uruna hayatn alt st ettii adam, grkemli Crabot da
sonunda onu yersiz yurtsuz, ekmeksiz, asz brakmt. Daha da beteri,
kendisinden kurtulmaya alt bir su orta gibi grp srtna bir tekme
vurarak batakla atmaya kalkyordu. Zaten hep canavarca bir bencillik
gstermemi miydi, daha nce de zavall Phillibin'i yalnz brakmam
myd? Zavall Phillibin, bir canl cenaze gibi yaad talya'da, bir ma
nastrda, kpek gibi, kyda kede srnerek lmt. Oysa Phillibin yiit
bir insand, slerinin, ilstadlarnn kurbanyd, onlarn yapt ktlklerin
cezasn tek bana demiti. Ya Fulgence, evet, kaz kafal, budala bir in
sand, ama kaldrp bir keye atlacak ne su ilemiti. imdi kimbilir
nerde, nasl can veriyordu. Bayaln, iyilik bilmezliin bu kadar da
pesti. Bunca ktlklerin kayna, kt olduu kadar da aptal rahip
Crabot deil miydi? Bugnk servetini, zenginliini borlu olduu eski
dostlarn alaka yalnz brakmt. Ama iin ucu sonunda ona da dokun
maz myd, ettiini bulmaz myd? Yalnz brakt, srndrd bu kim
selerden biri, bir gn canna tak deyip konumaya balarsa, korkun ger
ekleri yzne kar haykrmaya balarsa, o zaman saltanatl Crabot'nun
hali ne olurdu?
Haykrp duruyordu Gorgias:
- Evet, akll, diplomat grnne bakmayn, tam bir budaladr o a
dam. Budalann, hayvann teki olmasa bana byle davranmaz. Ama grr
sonunda, bir gn konuacam ...
Szn tamamlamad. Marc byk bir dikkatle dinliyordu, Gorgias'
konuturmaya alt:
- Neymi? Konuup da ne diyeceksiniz yani?
- Hibir ey, onunla benim aramdaki eyler, bir gnah karma annda
yalnzca Tanrnn nnde syleyebilirim onlar.
Ve saldrsna devam etti:
- Evet, bir de Joachim olacak rahibe, Fulgence' n yerine Kardeler O
kuluna gelen rahibe bakn: Crabot'nun hempalarndan, iki yzlnn teki,
kurnaz ve kaypak olduundan seip getirmiler okulun bana, kk ha
arlarn kulaklarn ekmiyor diye kendini byk adam sanyor. Maallah
pek gzel ynetiyor okulu, kala kala U-be renci kald, kaplarn hepten
kapanaca gnler yakndr. nsan denen tohumun yeermesini istiyorsan
tekme tokat girieceksin. Tanrnn arzusu da bu zaten . . . Bakn, bana gre,
443

l;>uralarda doru dilrilst tek bir papaz var, o da szn kyiln papaz,
Cognasse. O da tekiler gibi Crabot'ya danmak iin Valmarie'ye gidip
durdu. Ne ilt verdi Crabot? Nabza gre erbet ver, dikkatli ol, sakn l
sz bir davranta bulunma... Neyse ki abuk uyand Cognasse, din
dilmanlarnn ilstilne ta yadrd, tam bir din adam da bunu yapar zaten,
sonunda Tanr da ayn eyi yapacak, dilnyanm bana ta yadracak.
Gorgias vahi bir hayvan kesilmi, kilk gaz lambasnn lgiln yla
aydnlanan durgun salonda ta atar gibi ellerini sallayp duruyordu. Bir ara
sessizlik oldu, odada, pencere camlarn den yamurun sesinden baka
t kmyordu.
Sessizlii Marc bozdu, ve biraz alayl bir sesle:
- Bana yle geliyor ki, efendileriniz gibi Tanr da yalnz brakt sizi,
dedi.
Gorgias stndeki yrtk prtk ullarna, sprilntil yaantsn yanstan,
kuru, zayf ellerine bir gz atp cevaplad:
- Doru, kendi hatalarm olduu kadar tekilerin hatalarn da bana

detiyor Tanr. Tanrnn nilnde boynum kldan incedir, o benim esenliim

iin alyor. Ama beni bu hallere getirenleri unutmu deilim, hibir za
man balamayacam onlar. Ah, ekiyalar, haydutlar ah!

Kasabay

terketmeye zorladlar beni, o gilnden beri nasl yaadm ben bilirim, s

rilndm, hakkm olan bir para ekmei ellerinden zorla koparp almak iin
buralara yeniden dnmek zorunda kaldm!
Daha fazlasn sylemek istemiyordu, ama ister sylesin, ister syle
mesin, yoksulluk, rezillik, yilzilnden, gzilnden akyordu. phesiz, tari
kat, ke bucak dolandrm, kyda kede kalm ocaklara gndermiti
onu. Ama ad dillere destan olmu birini kim ne kadar barndrabilirdi ki!
Sonunda papazlktan da atp hepten savmlard balarndan. Cbbesinden
soyunup yollara dmiltil. Kimbilir nerelere, hangi uzak illkelere gitmiti,
rastlantlara bal, ne garip, ne ba bo bir hayat srmiltil. Yiyecek ek
mek bulmak iin nice servenler gemiti bandan; bilinmez ki! Bilin
mesine bilinmezdi ama stil ba, zayf yz, kuri elleri hereyi haykr
yordu. Ac ve kinle yanan alev alev gzlerinin tesinde okunuyordu ek
tikleri. Elbette nu en ok besleyenler de yine eski su ortaklaryd, tek,
enesini tutsun, ortalkta grilnmesin diye uzun sre, beslemilerdi papaz.
Mektup mektup stilne yazm, tehdit ilstilne tehdit savurmu, her kopar
d yaygarann ardndan ufak tefek de olsa bir eyler szdrp rezil yaa-

444

mn birka ay daha silrdilrmilt. Ama gilnilri birinde mektuplar cevapsz

kalmaya balamt. Tehditler de .bir ie yaramamt. Eski efendileri dur
madan para isteyen adamdan usanmlard artk. Hem aradan nice yllar
gemiti, bu saldrgan herif tehlikeli olmaktan kmt. Ne sylerse sy
lesin, onlara bir zarar dokunamazd. Ayrca ne diye ain aacakt
Gorgias, iyi kt birka kuru koparmyor muydu, konuacak olursa bu
birka kurutan da yoksun kalrd. Gorgias'a gelince, efendilerinin ettiini
yanlarna koymayacakt. ledii sula ilgili yasay ok iyi biliyordu, ko
vuturma zaman amna uramt. Uzun sreden beri, kentte, ky mahal
lelerde, Simon'u sulayan, Rozan kararna ramen korkular bir trl da
lmayan

Simon dmanlarndan kopard be-on kurula yayordu.

Gorgias onlarn vicdan azaplarnn ak rneiydi. Karlarna dikilince

hepsi rperiyordu. Evlerini su yolu yapmt, kaplarn durmadan andra
andra galiba onlar yine usandrmaya balam, bu yzden de yoksullu
u katmerlemiti. Su ortaklarnn keselerinden para szdramaz hale
gelmiti yeniden.
Gorgias' n bir sre ortalkta grnmeyiinin, kye uzun zaman gel
meyiinin nedenini imdi ok iyi anlyordu Marc. Efendilerinden para
szdrd zaman enesini tutuyor, ekip gidiyor, cepleri boalnca dn
yor, hrlamaya balyordu. Bir k gnnde akam vakti yamur amur
demeden yola dne baklrsa cepleri yine boalmt. Jonville'e de
salt, eski efendilerine gz da vermek iin gelmiti.
Marc, birden merakla sordu:
- Kasabada m kalyorsunuz?
- Yo, hayr hayr, urda burda.
- Sizi daha nce kasabada grdm sanyorum, Capucins Alannda . . . Yannzda eski rencilerinizden biri, Polydor vard.
Gorgias'n arpk yznde ince bir glck gezindi:
- Polydor mu, ha, evet, ok severdim o ocuu. Sofu, az konuan bir
ocuktu. O da benim gibi, kt adamlarn hmna urad. Bir yn su
yklediler srtna, yaradln, yapsn anlamaya almadan haksz yere
iinden attlar. Dnte Polydor'a rastladma ok memnun oldum, kara
gnlerimizi blmeye, Efendimiz sa'ya snp birbirimizi avutmaya a
l tk . . . Ama Polydor gen, beni anlamaktan uzak, bir aydr ortalkta yok,
acaba nerelerde diye aranp duruyorum. Ah, hangi dala el atsam krlyor,
canmdan bezdim. biitn bu n l ara bir an nce son vermeli!

445

Bouk bir ah ekti Gorgias, canavarca tutkularn kemirdii bu yal a

damn, bu eski ocuk kurdunun krk sesinde, Polydor'dan sz ederken ne
garip bir sevgi vard, Marc ilrperdiini duydu. Her halinden kendi cehen
nemine doru hzla ilerledii belliydi, gecikmeye niyeti yoktu. Marc'a
yaklap devam etti:
- Beni iyi dinleyiniz bay Froment, burama geldi artk, hereyi syleye
ceim size ... Evet, bir rahip gibi dinleyin beni, iimi dkeceim, bu kez
gerei olduu gibi, btn plaklyla anlatacam size. Gerekleri sy
leyeceim, iimi dkeceim tek insansnz. Evet benim hasmmsnz ama
bunu hibir kar gzetmeden, drstlnz iin yapyorsunuz. Dinleyi
niz, yalnz, ben herkese aka syleyinceye kadar kimseye anlatmaynz.
Marc birden szn kesti:
- Yo, yo, byle bir sz veremem. Srlarnz dinlemek zorunda deilim,
buraya kendiniz geldiniz, dilediinizi syler, diledifoizi kendinize sak
larsnz. Eer gerekten anlatacaklarnz doru eylerse vicdanmn gs
terdii dorultuda gerekeni yapmak zorundaym.
Gorgias bir an duraksad :
- Peki, dilediinizi yapn, vicdannza gveniyorum.
Hemen konumaya balamad, snfa sessizlik kt. Darda yamur
oluk oluk camlara akyor, rzgar ssz sokaklarda kurt gibi uluyor, kk
gaz lambasnn kmltsz alevi, uykulu ders salonunun ortasnda hafife
ttyordu. Marc' n yava yava can sklmaya balad, bu adamn varl
iren olaylarn ansn yeniden uyandryordu, t:dirgin gzlerle kapya
doru bakt, Genevieve' in oturma odalarnn kapnn nnde beklediini
biliyordu. eriyi dinliyor muydu acaba? Eski bir irkef bataklndan yine
amurlar sramaya balamt, Genevieve kimbilir nasl zlyordu!
Szlerine grkemli bir hava kazandrmak iin kullanaca kelimeleri a
rayan Gorgias, uzun bir sre sustuktan sonra, kolunu hznl bir tavrla
yukarya, tavana, Tanrya doru kaldrd ve bir zaman byle kald, derken,
usul ve yaban bir sesle balad:
- Evet, Tanrnn nndeyim artk, doruyu sylyorum, cinayet akam
Zephirin'in odasna girdim.
Gorgias ' n huyunu biliyordu, yalanlar ardardna dizmekte pek ustayd
adam, imdi syleyecekleri de gvenilecek eyler deildi elbette, yine de
Marc rpermekten kendini alamad, elinde olmayarak, kp gitmek ister
gibi ayaa kalkt ama Gorgias yumuak bir hareketle yerine oturttu onu.

446

- Saat onu yirmi geeydi, cinayetten nceydi, dardan, penceresinin

payandasna kolumu dayadm. Btn bunlar vicdaqm rahatlatmak iin
anlauyorum size ... Manastrdan ktmzda, ocuun bana birey gel
mesin diye kk Polydor'u Jonville yolundaki evine dek gtrdm. Ma
nastrdan saat onda kmtk, on dakika gidi, on dakika geli, yirmi da
kika srer... Dnte okulun nnden geerken, kk Zephirin'in odas
nn pencerelerinin ardna kadar ak olduunu, odada k yandn g
rnce ok atm. Yaklatm. ocukcaz soyunmu, geceliini giyinmi,
arkadalarnn Kudas treni dolaysyla armaan ettii ermi resimlerine
bakarak eleniyordu. Penceresini kapamad iin azarladm onu, nk
pencere yere ok yaknd, oradan geen biri, hemen ayan att gibi i
eri girebilirdi. Ben azarladka o tatl tatl glyor, havann ok scak ol
duunu sylyordu. Gerekten de frtnal gece alev gibi yakyordu ... He
men yatacana sz ver bakaym bana, dedim, o srada masann stndeki,
snfta kullandmz, benim parafm tayan yaz rnei ilgimi ekti. Onu
getirmesinin yasak olduunu hatrlattm. Kpkrmz kesildi, hemen bit
mesi gereken bir ev devi yznden yaz rneini odasria getirdiini
syledi. Yarna kadar alkoymas iin yalvard, yarn hemen size teslim e
derim dedi ... Penceresini kapad, ben de ordan ayrldm. te gerek bu,
btn plaklyla anlattm size, doruluuna Tanr nnde yemin ediyo
rum.
Marc kendini toparlamt. Yznde tek bir izgi bile oynamakszn
Gorgias'a bakyordu.
- Pencereyi kapadndan emin misiniz?
- Eminim, hatta pencerenin ardndaki srgy ektiini bile duydum.
-

Demek

ki

hala

Simon'un

sululuunda

diretiyorsunuz,

nk

Simon'dan baka kimse giremez kapdan. Bu durumda Simon ieri girdi,

cinayeti iledi, sonra da suun sokaktaki herhangi bir serseri tarafndan
ilendii grnmn uyandrmak iin pencereleri ardna kadar dayad,
yle mi?
- Evet, bana gre sulu Simon'dur. Bir baka ihtimal daha var, scak
tan bunalan Zephirin, ben ayrldktan sonra pencereleri yeniden am o
labilir;
Gorgias' n, olay tamamen baka bir yne aktarmak iin ileri srd
bu varsaymn stnde durmad bile, omuz silkip geti. Adamn niyeti
belliydi, suu ille de bir bakasna yklemeye alyordu. Yalan ve ger447

ein orba gibi karmakark sunulduu szlerin biraz daha altn kurca
lamak istedi.
- Peki o halde neden bunlar Yargtay' n nnde sylemediniz? Byk
bir hakszl nlemi olurdunuz bylece.
- Neden mi sylemedim? Bo yere harcanp giderdim de onun iin!
Susuzluuma kimseyi inandramazdm. Simon'un sululuuna inanyor
dum, hala da inanyorum ... Yaz rneini masann stnde grdm bir
kez daha tekrarlayaym.
- Anlald, peki, madem yaz rnei sizin okulunuzun, madem stnde
parafnz okulunuzun mhr var, neden bu hususu zamannda aklama
dnz?
- Evet, haklsnz, ama btn bunlar Crabot ve adamlarnn budalalk
lar yznden, koyun kafal herifler kendi uydurduklar szleri sylememi
istediler, bask yaptlar. Yalanlarn gizlemek iin Rozan'da birincisinden
daha aptalca bir baka yalan uydurdular, yok sahte mhrm de, uymu,
buymu. . . Zephirin' in odasnda bulunan yaz rneinin bizim okuldan
kma olduu daha ilk bakta belli, insann yzne haykryor. Ama ne
yapabilirdim ki! Onlarn dileklerine boyun emek zorunda kaldm, yoksa
yapayalhz, ortalkta brakverirlerdi beni... Rozan mahke!Jlsinden nce,
yaz rneinin bizim okuldan ktn, benim parafm ve okulun mhr
n tadn gazeteye yazdm diye bana kar nasl fkelendiklerini hatr
larsnz. Phillibin'in yapt bir hatay gizlemeden dinin .adn byle bir o

laya bulatrmamak istiyor, bu hususta kendilerini yeteriyle gl sanyor

lard. Yalan sylemediim iin, yalanlarn akladm iin bana ate
pskryorlar.
Gorgias' n yava yava tepesinin attn grnce, Marc, .onu daha
fazla syletmek iin, yksek sesle dnr gibi araya girdi:
- ocuun masasnda yaz rneinin bulunmas pek alacak ey do
rusu.
- alacak ey mi, neden? ocuklar sk sk alar bu rnekleri. Kk
Victor da bir tane almam myd . . . Siz de zaten o zaman sulamaya ba
lamadnz m beni . . . Hata da sulu olduumu sanyorsunuz, cebimde o
cuk gibi yaz rneiyle dolaabileceimi sanyorsunuz. Akla manta uyar
m u, syleyiniz?
Son sz pek ateli bil' dille, pek ustalkla sylemi, dudann sol k
esi her zamanki gibi yukar kvrlarak sivri kazma dilerini ortaya koy-

448

mutu. ki yzl Gorgias nerdeyse Marc'n kkl inancn bile sarsacakt.

Aslna baklrsa, karanlk kalan bu nokta he r zaman kafasn kurcaiamt.

Gorgias' n sulu olduundan emind ama yaz rnei Zephirin ' in odasna

nerden gelmiti? Papaz bozuntusunun sylediine gre, tren gn rnek

Zephirin' in cebindeydi. Ama ite bu sav geree uygun grnmyordu.

Peki, o halde nerden gelmiti odaya o kat? "Petit Beaumontais" gazete

sinin arasna nasl karmt? Bu dm zebilse, teki dmler de

orap sk gibi ardardna zlecekti. Gorgias' n son sorusu bunaltt

Marc'. Ama birden arad cevab buldu:

- Yaz rneiyle mi dolayorum diyorsun, rnek madem masann s

tndeydi o halde mesele yok, cebinizde bulunup bulunmamasnn da bir

nemi kalmyor.

Gorgias konumann sonundan memnun kalmamt. lerin daha da

sarpa sarmamas iin, tpk bir tiyatro oyuncusu gibi, ayaa frlad. Kapka

ra, yumuk yumuk, salonun bir ucundan bir ucuna gidip geliyordu:

- Masann stndeydi, evet, masann stnde grdm. Aka syl

yorsam bunu, korkup ekindiim bir ey olmadn anlamanz gerekir.

Diyelim ki suluyum, o halde, yaz rneinin Kardeler Okuluna ait oldu

uru, stnde parafm bulunduunu ne diye syleyeydim size. Hem suu

ben ileseydim yaz rneini orada brakr mydm? . . . rnek masann s

tnde, gzel. Masann stnden kad alyorum, sonra cebimden gazeteyi

karyorum, ikisini birletirip buruturuyor, tampon haline getiriyorum.

Aman ne gzel, ne gzel ! Bunun akl alacak yan var m? Hayr, hayr, ga
zete cebimdeyse, yaz rneinin de cebimde olmas gerekirdi. Doru sy
leyin, bunun dnda baka bir ey dnebilir misiniz? ... Yeminle syl

yorum size. Tanrnn nnde, yeminle sylyorum, yaz rneini masanln

zerinde grdm .

.,z gz vahi, bozguna uram gibi arpk, Marc ' a yaklam, bir

tr, kstah bir drt kokan tavrla, eytanca hazlarla yeniden yaad sah

neyi gizlemeye alan yalanlarla, haykrr gibi sylemiti bunlar.

Marc kafasndaki btn pheleri abucak att, Gorgias' n sululuu

her halinden, her sznden belliydi. Bu konumaya artk bir son verme
liydi, bu adamn azndan ie yarar tek kelime koparlamazd.

- Bakn, size inanmam sylyorsunuz, ne diye inanacakmm? B ir

masal anlattnz bana. Olay evirip evirip, bir nc biime soktunuz. . .

nceleri yaz rneinin belediye okuluna, cumhuriyet okuluna ait olduu449

nu, aslnda stnde parafnz bulunmad halde Simon'un sizin paranz

uydurarak, kendisi sulu olduu halde suu sizin stnze attn syl
yordunuz. Sonra, yaz rneinin yrtk kesi Phillibin'in odasnda ele
geince, bilirkiilerin sama sapan raporunun ardna snamayacanz
anlayp gerein bir blmn kabul etmek zorunda kaldnz, yaz rnei
benim

snfmdan kmadr, paraf benim parafmdr,

mhr okulun

mhilrildr dediniz. Bugn de, bilmem hangi amala, yeni bir aklamada
daha bulunuyor, kk Zephirin'i odasnda nasl grdnz, masasnn
stnde yaz rneinin bulunduunu, penceresini ak brakmamak iin
ocuu azarladnz, pencereleri kapattn falan anlatyorsunuz... yle
dnnz bir yol, hangisine inanacam, ilerde olay daha baka biimle
re getirmeyeceimiz nereden belli. Hayr, hayr, gerei ne zaman tam
plaklyla anlatmaya karar verirseniz o zaman inanabilirim size.
Gorgias, frtna gibi salonun bir ucundan bir ucuna seyirtmeyi brakp,
kara kuru, dklen bir aa gibi orta yerde dikili kalakald. Gzleri kan
ana gibi, kt kt glmsemeye abalyordu. Alayc bir tavr taknd:
- Nasl isterseniz yle dnnz bay Froment. Buraya, sizi ok ilgi
lendiren bir olay hakknda bildiim ayrntlar dosta anlatmaya geldim.
nk dostunuz Simon'u temize karma abalarnzda belki bir yarar
dokunabilir. Bu ayrntlar dilediiniz gibi kullanabilir, dilediiniz yerde
syleyebilirsiniz, bence hibir sakncas yok. Teekkr etinenizi de ayrca
istemiyorum. nk artk kimseden bir ey beklemiyorum.
Ve yrtk prtk paltosuna sarlp, kaplar kendi elleriyle aarak, ardna
dnp bakmakszn yel gibi gelip yel gibi gitti. Darda yamur btn h
zyla yayor, rzgar uultularyla ky yolunu dolduruyordu. Gorgias yo
un karanlklarda bir glge gibi kayboldu.
Genevieve, odann kapsn ak brakm, kula tetikte, Gorgias'n
btn konumalarn dinlemiti. Duyduklar szlere hem ok am, hem
de ok kzmt, sinirliydi. Kollarn sarktp, bir sre, kendisi gibi kpr
damadan duran kocasna baktktan sonra sze balad:
- Bu adam deli, Marc ! Ne kadar sabrlymsn, ben olsam bu kadar u
zun zaman dayanamazdm. Hata yalan sylyor.
Kocasnn glmsed iini grnce ekled i :
- Y o , yo, hi de glnecek gibi dei l . Yapt iren eyleri hatrladk
a hasta o luyorum. Hem anlam yorum, ne diye geldi buraya bu adam?
Neden yen i den a klamalarda bulunuyor? Neden bakasna deil de sana
450

sylyor bunlar, korkuyorum.

- Hi endielenme canm, neden geldiini bildiimi sanyorum . . . Artk ra

hip Crabot ve yamaklarndan, her ay dedikleri kk bir parann dnda

bir kuru bile koparamyor. A it nasl krk ambar yararsa o da, eski e
fendilerini z.aman z.aman korkutup biraz daha fazla para koparmaya ura
yor. Crabot ve yamaklarnn onu buralardan uz.aklatrlnak iin ok a
ltklarn rendim. Daha nce, iki kez gelmi, her ikisinde de ceplerini
doldurup gndermiler; cebi yine boaldndan yeniden ortaya kt. Eski
efendileri bu ie polisi kartrmaktan ekiniyorlar, yoksa polis imdiye
dek oktan kurtarrd onlar Gorgias'dan. Umduu paray alamaynca, e
fendilerini, bana hereyi anlatmakla tehdit ediyor. te bu yzden geldi bu
raya. ine biraz gerek

katt

yalanlaryla beni aldata- cak, ben bu

duyduklarm anlatacak, yayacam, derken efendilerinin kulana gide

cek, onlar da korkuya kaplp Gorgias' n cebini parayla dolduracak. Ko

casnn bu ok mantkl aklamas Genevieve ' in endiesini giderd.

- Akas, bu adam hibir zaman gerei olduu gibi sylemeyecek.

- Kim bilir? Paraya ok ihtiyac var, ama o, bo cebinden ok kinle
dolu yreinin etkisi altnda. te bu konuda ciddi, eski su ortaklarndan
cn almak iin postu deldirmeye hazr. Aynca, iledii sulara ramen
bu adam gerekten kendi inand bir Tanrya, c alan, cezalandran bir
Tanrya bal, yrtc, karanlk bir inan tayor. Esenliini salayacana,
dmanlarn cehennem alevleriyle tututurabileceine inand an, hi
ekinmeden kendini de atee atabilir.
- Peki canm, sana anlattklarndan yararlanmay dnyor musun?
- Hayr, ama yine de Delbos'yla bir konuacam. Delbos ok kesin
deliller olmadan harekete gemek istemiyor... Ah, zavall Simon,, korka
rm onun temize ktn grmek nasip olmayacak bana, ok yalandm.
Ama, Delbos'nun yllardan beri urat ey sonunda birden gerek
leti ve Marc, hayatnda en ok arzulad eyin gerekletiini grd.
Gorgias'dan hayr gelmeyeceini bilen Delbos btn umudunu Rozan j ri
yelerinden doktor Beauchamp' a balamt. Gragnon, ikinci kez yasa d
bir hareketle doktoru kandrmt. Delbos'nun rendiine gre, sonradan
Simon'un susuzluunu anlayan Beauchamp verdii karardan tr vic

dan aab duyuyordu. te Delbos dikkatle hep bu doktoru izlemi, onunla

i lg i l i b i r yn aratrma yapm. adam hep gz altnda tutmutu. Doktor

Beaucham p ' n ok sofu bir kars vard, kocasna bu konuda azn r; na45 1

mas_'4i; yalvarp yakaryordu. Bu yzden de konuamyordu doktor, bir

rezalet jlanasndan , z.aten hastalkl kansnn zntden bsbtn yataa

dO" linesinden korkuyordu.

Delbos, bir gilh, kadnn ldn duyun

ca kollar svad, baar artk yzde yzd. Yine de altr ay kadar uramak

zoruride kald, Beauchamp' la kendisi grt. Karsnda tedirgin, karar

sz, sklm pklm bir adam buldu, ama hereye ramen doktorun elinden
her eyi alklayan yazl bir kat almay baard. Bu katta, Beauchamp,

delil yetersizlii yznden, Simon'u temize karmaya hazr olduu bir

anda, Gragnon'un, bir doktorun evinde kendisine bir mektup gsterdiini,

ite bu mektup yznden Simon 'u sulu sanp kar oy kullandn akl
yordu. Szde, o mektubu, hastanede lmek zere olan bir ii, sofu bir
kadna brakmt, lrken, iledii bir gnah beraberinde gtrmek is

temiyordu. Ve bu ii, retmen Simon 'un istei zere, gizlice, ona Kar
deler Din Okulunun sahte bir mhrn yapmt.

Delbos, bu belgeyi alnca bir sre daha bekledi, hemen harekete gemedi.
Gragnon'un, dier orta halli, saf jri yelerini de ayn sahte mhr hika
yesiyle aldattn

ispatlayan

teki

belgeleri

de

toplad.

Ne

garip,

Gragnon, Beaumont',!ia oynad oyunu aynen Rozan'da da tekrarlam,

cebinden kartt uydurma bir mektubu yelere gstererek saf kafalar
avlam, oyun, Beaumont'da da, Rozan'da da amacna ulamt. Ve bun
lar yapan adam elini kolunu sallayarak dolaabilmiti, artk cezasn ek
mesi de sz konsu deildi, nk lmt, evet, bir deri, bir kemik, yz,

trmklanm gibi derin oyuklarla dolu, sularyla birlikte ekip gitmiti.

Gragnon yaasayd, belki de doktor Beauchamp hala azn ap gerei
syleyemeyecekti. Marc ve David, birbirlerine su ortakl yapan kimse
ler lmeden Simon'un aklanamayacan biliyorlard zaten. Eski sorgu
yargc Daix de lm,

Beaumont cumhuriyet savcs Raoul de la

Bissionniere, yeniden umduu yksek yerlere ulatktan sonra emekliye

ayrlmt. Rozan mahkeme bakan Guybaraud'ya inme inmi, bir ya

nnda papaz, bir yannda yatan blen hizmetisi, can ekiiyordu.

Eski amataclardan Pacard, ad bir kumar olayna kart iin yarglk

tan ayrlp Roma'da, dini kurululardan birinde, hukuk danmanl ad

altnda pek garip bir grev bulmusa da, daha sonra yeniden Fransa'ya
dnm ve cumhuriyet savclna atanmt. Beaumont' da, gerek idari,

gerek si asi, hkuki yerleri, din kurulularn, hatta niversiteyi bambaka

yzler

tutmu,

memurlar

btnyle

deimilerdi.

452

Lemarrois'larn,

Bergerot' larn,
Forbes' lann,
Marcilly' lerin,
Hennebise'lerin,
Mauraisin'lerin yerini bakalar almt. Gorgias'n su ortaklarndan rahip
Phillibin lmt, Fulgence kaypt, belki o da lmt, geride kala kala
byk ef Crabot kalmt. Onun da bilinmeyen bir hcreye kapanp ile
doldurduu syleniyordu.
Bu yeni evrede, yeni bir siyasi ortamda tutkular da deimiti.
Delbos, elindeki dosyay diledii gibi tamamlaynca, byk bir"gle ha
rekete geti. Mecliste hatr saylr bir durumu vard uten, dosyay Adalet
Bakanlna sunup, en ksa umanda Roun mahkemesi kararn bozulma
sn istedi. Ertesi gn, bir gensoruyla olay meclise getirildi, ama bakanlk
bu sorunun yalnzca hukuki bir sorun olduunu, siyasetle bir ilikisi bu
lunmadn savundu. Oylamada bakanln ileri srd gereke hakl
bulundu, uten Simon olay partiler ynnden artk ilgin olmaktan k
mt. Yargtay kangrenleen bu yarann bir an nce kesilip atlmas iin
davaya olaanst bir hzla bakp, eski sann yeniden mahkeme edilme
sine gerek bile grmeden Roun kararn bozdu, Simoo'un susuzluuna
karar verdi. Nice urnandr zlenen gerek cmleyle gn na k
mt. cmle hereyi silip atyor, nice yllarn abas rnn topluyor,
adalet en sonunda gerekleiyordu.
Yalan ve sularla ykl yllarn ardndan gerek gn gibi pnl
prl yanm, Simon pek sade bir biimde temize kmt.

.
Simon 'un temize knn ertesi gnnde kasaba da dald uykudan
uyanp olaanst, cokulu anlar yaad. Geri bunda alacak bir yan
yoktu. Simon'un susuzluuna inananlarn says artmt, ama bu inancn
yargtayca onaylanmas, yasal ve kesin bir biim almas daha bir arpc,
daha bir etkil i olmutu. Herkes ayn eyleri dnyor, birbirleriyle ayn
eyleri konuuyordu.
- ok kr! Zavall ne kadar da strap ekti, ama hakszlk sonunda
onarld. phesiz ektii aclar parayla, pulla, unla bunla giderilecek
gibi deil. Ama bizler elimizden geleni yapalm, hatamz onarmaya al
alm. B ir eyler yapmalyz, gerek ve adaletin gelecek yllarda saltana
tn srdrebilmesi iin, hatalarmz onaracak, drstlmz 'l.spatlaya
cak bir eyler yapmalyz.
453

Bu dnce geliti, yava yava btn evrede yaygn bir hal almaya
balad. Ayrca, yal Lehmann' n dunlnu kasaba halkn bu konuda daha
bir duyarl hale getirdi. Yargtay, Rozan kararn incelerken, eski terzi,
seksen ikilik yal Lehmann, Trou Sokandaki, yllarn hznyle dolu
yoksul evinde can ekiiyordu. Kz Rachel, son annda babasann yannda
bulunmak iin Pyrenee' lerden koup gelmiti. Zavall adam, her sabah o
laanst bir abayla yaamaya alyor, damadmn ve torunlarmn te
mize ktn grmeden nce lmeyeceim diyordu. Gerekten de,

Simon'un akland haberinin geldii gnn akam, yz sevinle l l

hayata gzlerini yumdu. Cenaze treninden sonra Rachel hemen ssz va

diye dnd. Simon ve David oturup uzun uzun ne yapacaklarn tasarlad
lar ve daha drt be sene kadar Pyrenee'lerde kalmay kararlatrdlar. Bu

drt be y l iinde para biriktirecekler, sonra zlenen adaleti yllarca bek

ledikleri bu ssz kedeki mermer ilebnelerini satarak oradan aynlacak
lard.
Belediye Trou Sokandaki Lehmann' larn kk evini kamulatrp
yktrd, bu yoksul yolun yerine geni, byk bir cadde ve ii ailelerinin

ocuklarnn oynayaca bir alan yaptrd. Kocas Beaumont'daki okullar

dan birine mdr olarak atanan Sarah diki atlyesini Savin' lerin hsm,
ocukluunda kendisi ve kardei Joseph' i talarla kovalayan bir kadna
satt. Bylece, Lehmann' larn, bir zamanlar, zindandan her mektUp alta
kanl gz yalar dkt yerlerden hibir iz kalmad. imdi, mavi gky
znn, gn nn altnda iekler boy atyordu hurda. Salna kavuan
toprak, sanki kasabann vicdan azaplarn yeertiyordu ve iekler, toprak
la birlikte, eski bir hakszln onarlmasnn grkemli bir biimde kutla
nn istiyordu.
Kasaba uzun aylar boyunca yeniden uykuya yatt. Drt yl kadar aba
lar, kiisel giriimlerden teye varmad, genel bir anlama salanamad.
Kuaklar yerlerini yeni kuaklara brakm, Simon 'un cellatlarnn torun
lar gm, yerlerini onlarn ocuklar almt. Btn kasaba, yeni bir
halk gelip yerlemi gibi yava yava deimiti. Uzun yllardan beri at
lan tohumlarn tam rn vermeleri, yurttalarn yalan ve yanlglardan ta
mamen kurtulabilmeleri iin, phesiz, bu toplumsal eylemin, yeni bir
toplum yolundaki geliimin btnyle gereklemesini beklemek gereki
yordu.
Ve hayat akp gidiyordu, grevlerini tamamlayan iiler yerlerini yeni454

lere, yarnn iilerine brakyorlard. Marc ve Genevieve' in yalar yetmi

e gelip dayanm, kar-koca, rencilerini, oullar Clemant' la gelinlerine
brakp emekliye ayrlmlard. Otuz drt yandaki Clement, Hortence
Savin' in kz Charlotte'la evliydi, Charlotte da retmendi. Babas gibi
Clement da tutkusuz, sade yaamasn seven bir insand, Jonville'den ay
rlmak istemiyordu. Bylece, balanan eser, ayn gerek tutkusu ve ayn
yiite davran iinde, babadan oula srp gidiyordu. Mignot da emek
liye ayrlm, Moreux'deki okulu, Salvan' n eski rencilerinden birinin
oluna brakp Jonville'e, Marc ve Genevieve' in kk evlerinin yann
daki bir eve ekilmiti. lkretimin ilk iileri, Salvan, bayan Mazeline,
Marc, Genevieve, Mignot bylece yine bir araya gelmilerdi, hepsi de
memnundu,

yzleri

glyordu.

Joulin'den

sonra

Sebastien

da

Beaumont'daki bir ilk okula mdr olmutu. imdi Maillebois'nn erkek

ler okulunu Simon ve Marc' n oullar, kzlar okulunu Louise ynetiyor
du. Kar koca genlik an kapatmlard artk, Josehp krkdrt, Louise
krkiki yandayd, Franois adl yirmi iki yanda, ve kendisiyle ayn
yata, halas Sarah' n kz Therese'le evli kocaman bir oullan vard.
Marc, torunu Franois'nn bir yandaki tatl kz Rose'u pek seviyordu.
Gerek Joseph' in gerekse Louise'in kasabadan ayrlmJya niyetleri yoktu,
Sebastien ve Sarah'a daha pek ok ykseleceksiniz diye sk sk taklyor
lard. nk Sbastien'. n retmen okuluna mdr olmas sz konusuydu.
Salvan ' n eserini imdi sevgili rencisi izleyecekti. Franois ve Therese
de atadan kalma meslei semilerdi. Ekim ayndan beri, her ikisi de
Dherbecourt'da retmen yardmcsyd. Baz pazarlar btn ailenin
Jonville'de, bykbaba ve bykannelerinin yannda, bir at altnda top
lanmalar grlecek eydi dorusu. Akl ve gerek rnlerini ne gzel
topluyordu!

Sebastien

Maillebois'dan,

ve

Franois

Sarah
ve

Beaumont'dan,

Therese,

Joseph

kucaklarnda

ve

kk

Louise
Rose ' la

Dherbecourt'dan kouyor, Clement ve Charlotte'u, yedi yalarndaki kz

lar Lucienne'le kendilerini bekler buluyorlard. Bu toplantlara sk sk,
btn ktlklerin kayna olan bilgisizliin bozguna uramasn bir iki
kadehle kutlamak iin, dosttan Salvan, Mignot ve bayan Mazeline de ka
tlnca drt kuan keyfine diyecek kalmyordu.
nsanln nice zlenen, nice akla beklenen kurtuluu ite keskin ge
liimlerle gerekleiyordu. Son Meclis, Din'le devlet ilerini tamamen
birbirlerinden ayrarak gericilie tokad tam yaptrd. Halk aptallatr455

snlar, kafalarn rmcekletirsinler, koyun gibi krpsnlar diye din adam

larna Devlet btesinden verilen milyonlar imdi artk daha iyi yerlere
harcanacak, ilkokul retmenlerinin aylklar iki katna kacakt. ret
menin durumu birden deiti, artk, kyllerin bol gelirli din adamyla
karlatrp hor grd yoksul insan, meteliksiz uak deildi. Ve din a
dam bundan byle Devlet memuru saylmayacak, Devlet btesini kurt
gibi kemirmeyecek, karasakall yobazlar yer yz insanlarn cehennem
korkusuyla korkutamayacakt. Kilise bir ka sofu kadnn avucuna baka
cakt. Tpk tiyatrolar gibi, ticari kurulular halini alyordu din yuvalar,
pazar trenlerini izlemek isteyenler izledii trenin parasn da deyecek
ti. Halkn srtndan sakall besleme usul kalkmt. phesiz, pek ou
kaplarn kapamak zorunda kalacakt, iflas yaknd. Bu ara, Cognasse'n
durumu grlmeye deerdi. Hakknda bir yn dava almt, ocuklarn
kulaklarn eke eke ayrmak, kadnlarn ayaklarna tekme, kilisenin
nnden ha karmadan geenlere ta atmak sularndan deyecei para
cezalarnn hesabn tutamaz hale gelmiti. Btn bunlara ramen, Devlet
grevlisi sayldndan kyn yakasn brakmyordu. Ama birden bire,
Din ve Devlet birbirinden ayrlnca yetkileri de sfra indi. Din artk yal
nzca bir inan, bir kanaat meselesiydi. Tanrnn elisi, kimseyi Tanrnn
nnde diz kmeye zorlayamyordu. Kyller Cognasse'a selam bile
vermez oldular.

Kilise bir ka ayda hemen hemen boald,

ierde

Cognasse ve korkun hizmetisi Palmyre babaa kaldlar. Palmyre p

gibi kollaryla bo yere anlar alp durdu, be alt kadndan baka kimse
gelmiyordu. Derken, o be alt da e, ten de bire dt. ok kr ki
bu kadn da ayan kesmiyordu. Cognasse btn becerisini ona gsteri
yor, Jonville' in, Moreux'ye dnmesinden korkuyordu. ay kadar her
pazar Moreux'ye gidip dualarn okumu, ama hayrsz kyde trene gel
mesi iin tek bir ocuu bile kandramam, beraberinde hep papaz
mezini gtrm, sonunda pes deyip kaplarn tamamen kapamt. Kilise
imdi yklmaya yz tutmu, ryordu. Bir ilev toplumda yok olursa, o
ilev iin gerekli insan ve yap da yok olur. Azgn Cognasse' n sert tutu
muna dayanamayp, son kadn da ayan kesince, Jonville kilisesi meteli
e kurun atar hale gelmi, kaplarn kapamt. Brtlenlerin, yabani a
alarn kuatt yap yklaca gn bekliyordu.
Din ve Devletin birbirinden ayrlmas, Maillebois'da, bir zamanlarn
pek gzde Kardeler Okuluna sn tokad indirmiti. Simon sorunuyla bir456

tikte cumhuriyeti okul karsnda stnlk kazanmt, ama, gerek, yava

yava ortaya ktka dini okul da gzden dmeye balamt. Ne var ki,
dinciler, direnileri yznden, drt be renciyle de olsa, UJ!1 Utsuzca da
olsa varln srdryordu. Kaplarn tamamen kapanmas iin yeni yasa
lar gerekiyordu. Kilise, ulusal eitim nnde ite artk sancan indirmi,
din adamlarnn zehirledii bir milyon altyz bin ocuk bir yasayla kur
tarlmt. lkokulu, ortaokulu, lisesi, niversitesiyle retim ve eitim
devletin, laik devletin tekeli altna alnyordu. Daha nceden, cizvitlerin
byk lde kap dar edilmesiyle zaten gcn hayli yitirmi oulunan
Valmarie Koleji artk btnyle tarihe karyordu. Eitimin yalnzca il
kretim derecesinde deil, hemen her devrede cretsiz olmas gr
gittike stnlk kazanyordu. Paral eitim Fransa'y ikiye blmyor
muydu? Okumak burjuvalarn olduu kadar yoksullarn, iilerin de hak
kyd. Asl demokrasi herkese okuma imkannn verilmesidir. Bir ulus
byle glenir, bunun tersini yapmak ulusu tehlikeye c.. .mak deil de ne
dir? Yakn bir gelecekte, Fransa'nn btn ocuklar, yeteneklerine, be
enilerine gre, ilkokuldan niversiteye dek, eitimin btn derecelerinde
ilerleme imkan bulacakt. Bir an nce yaplmas gereken reform budur.
lkesinin esenlii, kurtuluu bu reforma baldr. Ynlarn, amz b

yk toplum hareketinin istei de bu deil midir? Burjuvazi devrimci g

cn

yitirdi,

yprand,

kokutu,

can

ekiiyor.

Ynlarn,

halkn

ykseiine kar koyamaz artk, gittike glenen ada toplumculuk ise

eitim reformu istiyor. Bundan byle halk eitmek, bu birikmi gten
yararlanmak gerek. Gelecein mutluluk ve bar ykl kentini, ynlarn
ocuklar, akl, gerek ve adalet ykl halk ocuklar kuracak. Dincilerin
inan zgrl ad altnda halk ocuklarn kleletirdii bu szde zgr
okullara tokad, yine halk ocuklar, yaamalar iin su ve hamur kadar ge
rekli cretsiz eitim kanalyla vuracaklar. Kardeler Okulundan ve byk
yaplar, koskoca bahesi satla kacak olan Valmarie Kolej inden sonra,
sra teki dini kurululara da gelecek, en son tarikatlar da, eitim yuvala
r, atlyeleri, her trden fabrikalar, atolar, konaklar, parklaryla birer
birer ortadan kalkacak, insanlarn aptallklar stnden vergi gibi aldklar,
ve insanlar kasap bann altndaki koyuna dndrmek iin kullandk
lar bu milyonlar bir daha bulamayacaklar.
Kasabada KarGeler Okulu kapanm, snflar, rtk pencereleri al
maz olmu, her taraf rmcek alar kaplamt. Ama okulun yanndaki

457

Kapsenler Manastr mterilerini her gn biraz daha yitirmesine ramen,

halktan bir eyler kopararak varln silrdrmeye abalyordu. Yaldzl,
boyal Hazret Saint Antoine ant dimdik duruyordu ama kutular toz iin
deydi. Hazretin mucizeler yaratt, sadaka kutularnn parayla dolup ta
t o altn alardan kalma rahip Theodore, yann hayli ilerlemesine
ramen hayal gcn Mla yitirmemiti. Kafas yine harl harl alyor,
Tanr adna, akla gelmedik yalanlar uyduruyordu, ama bounayd. Zavall
larn tilrn abalar boa gidiyor, Manastra, kutuya birka on kuruuk b
rakan iki U sofu kadndan baka kimse uramyordu. Hatta, Hazretin g
cn yitirdii yolunda bir sylenti de yaylmaya balamt, kayp eyalar
bile bulduramyordu. Yal bir kadn, hergn bir iskemlenin stne kp
Kutsal Saint Antoine de Padoue' )1l tokatlayacak kadar ii ileri gtrd.
Kadncazn topu topu iki keisi vard, biri hastayd, keisini iyiletirsin
diye Hazret'in sadaka kutusuna para atm, keinin iyilemesi bir yana,

teki kei de lmt. Kamuoyu sonunda biraz olsun uyanabilmiti, artk

saduyuyla dnyor, bo inanlarla alay ediyorlard. Yal kadnn
Hazreti tokatlamasna kimse aldrmamt, hatta glmlerdi bile. Saint
Martin Kilisesinin rahibi Coquard da, Jonville'deki Cognasse gibi hezime
te uramt, trenlere kimse gelmiyordu, Kilisenin lo karanlnda kr
sye kp, kendi sylediini kendisi dinliyordu. Cognasse gibi ona buna
ta atmaya, tekme sallamaya kalkmyor, asla zorbaca davranmyordu. O
da mert bir insand, ama te yandan karamsar ve ie dnkt, umutsuz bir

direnile, dini yer yznden yer altna tam gibiydi. an ahlakszl

na tank olmaktansa yer altna tanmak yedi. Coquard zellikle Kanl
Yrek tarikatna gnl vermiti, komu ky ve bucaklarn artk istemedik
leri ne kadar Kanl Yrek sanca varsa kiliseye doldurmutu. Kilisenin
drt yann, st yaldz ve ipekle ilenmi kocaman kanayan yreklerle
dolu, mavi, ak, krmz byk sancaklar kaplyordu. Masas da gmten,
porselenden, kumatan, deriden, mukavvadan, her boy ve her renk yrek
lerle doluydu. Sanki hepsi de scak bedenlerden sklm, henz rpn-.
yorlard. Kan alayan kas tellerini gstermek iin ortalarndan bakla
kesilmi ekildeydiler. Bu haliyle masas, kuzularn can ekiip ld bir
kasap tezgahn andryordu. sa'nn ikinci cisimlemesini gsteren bu y
rekler, ynlarn kln kprdatmyordu artk. Ykmlara urayan bir hal
kn, dev ikonalarn, putlarn nnde diz kerek deil, emek ve akl g

cyle kalknabileceini anlamlard. Dinlerin yalandka putlara dkn458

l artar, bylece kendiliinden UrUyp kfleirler. Bugn hristiyan dini

can veriyorsa bu kendi hatasnn bir sonucudur. Rahip Quandieu'nn de
yimiyle, Kilise, lmsz adalet, lmsz gerek yerine hakszl, yalan
ve yanlgy seerek kendi mezarn kazd. Yalanclar ve hileciler yannda
yer alrken, bir gn bu yalanclar ve dzencilerle birlikte kp gideceini
nasl dnememiti Kilise? Doru insan, susuz insan, bir gn, gnn
yla birlikte, yalan ve yanlglar stnde elbette yacakt. Din artk,
susuz insan, iyilik ve sevgi dolu insan rnekleyen sa'nn dini olmaktan

kmt. sa'.dan kala kala bu barbar feti, bu vahi sembol, bu kanl y

rekler kalmt. yilik ve sevgi yerine, hasta ruhlar, hasta kafalar kkrt
ma yolunu semilerdi. Y ltar ve aclarla ykl rahip Quandieu, yapayal
nz, ayn szleri tekrarlaya tekrarlaya son soluunu verdi. sa'y bir daha
armha gerdiler, Hristiyanln lm demektir bu, Hristiyanlk, Din ger
ekten de lyordu ... len yalnz din miydi? Hayr, dinle birlikte, dinin
bo yere tutunmaya, dayanmaya alt derebeyi ve burjuva snflar da
atr atr kyor, kendileriyle birlikte dinin kntsn srklyorlar
d. Emek rgtlenmeye, ulusal gelirden payn istemeye balayacak. Btn
eski gler, mtegallibeler, paazadeler, hatta burjuvalar birbirlerine d
mler, birbirlerini yemeye urayorlard. Desirade'da geen olaylar bu
gerei gn gibi gsteriyordu. Czdan pek ikin soylu baylar milyarlarn
su gibi parmaklarnn aralarndan akp gittiini grdler. Okul ynlar
aydnlatnca, seim dzeni, bedenlerindeki asalak gerici ve ar sac
mantarlar ayklad ve Hector de Sangleboeuf Meclisteki yerini kaybetti.
Desirade' n asl ykm Markiz de Boise'n lmyle balad. Kocann
eski oyna, kadnn sevgili dostuydu. Akll, geimli, uysal, rnek bir ka
dnd. Kar koca, yllarca sren huzurlarn ona borluydular. Markiz lr
lmez, zaten budalann teki olan, budala olduu kadar da alml
Sangleboeuf pusulay ard. Kumarda hatr saylr derecede para kay
betti, kendini rezilcesine karya kza verdi, ve sonunda i olacana vard.
Eski atl subayn eve, kafas gz yarlm getirdiler. Bilinmez kimbilir
kimler, ukuru gevek gerici hovarday pestili kncaya kadar dvm
lerdi; gn sonra da gk demeden gp gitti, soylu Sangleboeuf, pek
nl gemiini lekelememek iin, kendisini kimlerin bu hale getirdiini
syleyememiti . bile. Kars, bir zamanlarn gzel Lia's, Desirade'n ra
hatna dkn sofu Marie'si grkemli atosunda yalnz yaamaya balad.

Yzlerce milyonun sahibi Yahudi bankac baron Nathan'a inme inmi,

459

Champs Elyse'deki saltanatl evine ivilenip kalm, tpk bir ocua

dnmt. Anszn ldnde, kzna milyonlarndan pek az ey brak
mt. nk Yahudinin m ilyonlarn aristokratlar, hatta yksek sosyetenin
hanmlar kemirmiti. Baron Nathan hayatnn son yllarn bu soylular, bu
aristokratlar sayesinde aristokrata geirmemi miydi? Onlar sayesinde
kendini tam bir soylu duymam myd? Pis Yahudi liinden onu aristokrat
lar kurtarmam myd? Eh, btn bu armaanlar da az parayla satn al
namazd elbette. Sangleboeufn sofu hanm, hibir eye, paraya kar
bile tutkusu olmayan bir insand. Babasnn nn yceltmek, ona cenne
tin kaplarn amak iin elinden geleni ardna koymad. Ardndan nice
dualar, nice ilahiler okuttu. "Babam hristiyanlk iin ok alt, Tanrnn
sa yannda oturmak hakkdr artk," diyordu. Sofu Marie'nin ocuu
yoktu. Desirade'da yapayalnz, ssl bir put gibi oturmaktan baka ey
yapt yoktu, evresine kar zaten kaytsz olan bu kadn, d dnyayla
imdi tamamen ilgisini kesmi, odasndaki gibi, duvar ve parmaklklarla
evrili Desirade'da o gzelim atoda uzun iskemleden kalkamaz olmutu.
Her yan, yasak bir cennet gibi, park, imdi bir mezar kadar sessiz ve
lyd. Kulaktan kulaa yaylanlara baklrsa, ya bir hayli gekin rahip
Crabot, Valmarie Kolej i kapannca postu Desirade'a sermiti. Orda, iin
de demir bir karyola, tahta bir masa ve hasr bir iskemleden baka bir ey
bulunmayan bir odaya, eski bir hizmeti odasna ekilmi, ileke bir ha
:1at srdryordu. Ama btn Desirade'n tek efendisi olmutu. Aslnda,
konaa yalnzca din adamlar, rahipler girip kabiliyorlard. Mermer ha
vuzlar boyunca uzanan yeilliklerde kara cbbelerin etekleri uuuyordu.
Ya doksan gekin, sofu kadnlarn efendisi, genliinin o byk oyunu
nu

yeniden oynamaya balamt.

B ir zamanlar,

sevgili

kontes

de

Quedeville'in armaan ettii Valmarie Kolej ini kaybetmise, "din karde

im kutsal Meryem" adn takt gzel Lia yine duruyordu. Kadnn btn
ba ve armaanlarn rahip Crabot yrtyordu, sofu Marie'nin servetini
dini kurululara, zellikle, cumhuriyetin ban yemeye, i sava krk
lemeye alan gerici partilere datmaya balad. Ve bir akam, kontes, u
zun iskemlesinde, o nl geveklii iinde, tpk uyuyormu gibi l bu
lunduunda serveti oktan tkenmi, paralar kara rahiplere akm, geride
kala kala bir Desirade kalmt. Vasiyeti okunduunda buray da, dini bir
kurum haline getirmesi artyla rahip Crabot'ya brakt grld.
Ama btn bunlar, kmek zere olan bir yapnn son sallanlarydlar
460

ve btn bir kasaba, sofu kadnlarn bir zamanlar ekiya, yankesici gen
kz avcs sandklar sosyalistlerin eline geiyordu. Eskiden dinlerin ege
men olduu kk Maillebois'da bundan byle akl ve zgr dnce
saltanat srecek, belediye meclisinde tek bir gerici ye bile bulunmaya
cakt. Darras'nn cumhuriyeti bir ounlua sahip olmamaktan yaknd
gnler uzakta kalmt. Papazlarn bakan Philis yoktu artk, mezarnda
unutulmu, sonsuz uykusunu uyuyordu. Gericilerin, satlm ve vatansz
larn bakan dedii Darras bile cumhuriyeti, ilerici bir an brakmamt
ardnda. Kararsz, korkak bir insan olarak gp gitmiti. Yeni belediye
bakan, memur Savin' in nc olu Leon Savin ok alkan, saduyu
sahibi bir insand. Rosabie Boris adl sade bir kyl kzyla evlendikten
sonra cesurca almaya koyulmu, on be ylda, lkenin btn tarmn
etkileyen ve tarmsal geliri bir kat daha arttran rnek bir iftlik yaratmt.
Krk yan henz gemiti, kararlarnda direnen, salam delillere da
yanan bir insand, szn dinletmesini ok iyi biliyordu. Bir zamanlar or
taya atlp sonra unutulup giden eski bir dnce, onun belediye bakanl
srasnda yeniden canllk kazand. Simon'a ektii aclar unutturabilecek
bir eser adamalydlar.
Bu konuyu ok kimseler amt zaten Marc'a, Kasabaya her geliinde
mutlaka bu byk tasardan sz eden bir ok insanla karlayordu, ama
zellikle onu, duvarc Auguste Doloir'la Angele Bongard'n ocuklar o
lan Adrian Doloir'nin szleri ok memnun etmiti. Joulin'in yetitirdii bu
zeki ocuk, sonra da ok gzel bir eitim yapp mimar olmu ve henz
yinni sekizindeyken, pek gen bir .yata belediye meclisine seilmiti. De
likanlnn gz pek, ama te yandan, uygulanmas mmkn tasarlar ol
duundan sz ediliyordu.
Kasabann eski retmeniyle karlatnda byk bir cokuyla sze
koyuldu:
- Ah bay Froment, sizi grdme bilseniz ne sevindim! Bu gnlerde,
bir hususu sizinle grmek iin, Jonville'e gelmek istiyordum ben de.
Glmsyor ve yeni kuan bir baba, bir nder, bir byk usta gibi
taparcasna sevdii gerek ve adaletin tek iisinin nnde saygyla duru
yordu. ok gen olduundan, Marc onu ancak ok kkken, ksa bir sre
okutabilrniti, ama kardeleri, amcalar, herkes onun sralarndan yeti
miti.
Marc, her zamanki gibi, sevgi dolu bir sesle sordu:
461

- Bir arzunuz mu vard yavrucuum?

- Evet, Simon 'un yaknda kasabamza dnecei doru mu? Sylendiine gre, Simon ve kardei David Pyrenee'leri terkedip buraya gelecek
ler, buraya yerleeceklermi. . . Siz doru olup olmadn bilirsiniz.
Marc cevaplad:
- phesiz gelecek, niyetleri bu, ama sanrm dnmeleri en az bir yl
srer. letmeyi birine devretmele'ri gerek, buraya nasl yerleeceklerini de
henz kararlatrmam durumdalar.
Adrien haykrd.

- Demek nmzde ancak bir ylmz var, elimi abuk tutmalym o

halde. Benim tasarm da zaten bir ylda ancak gerekleebilir. . . Ama nce
dndklerimi sizinle iyice konumalym, ne zaman rahatsz edebilirim
sizi?

Marc btn gn kasabada, kz Louise' in evinde olacan, bugn g

rebileceklerini syledi; leden sonra hemen delikanly grmeye gitti.

Adrien Doloir, kasabann giriinde, Desirade yolu stnde kk, se
vimli bir evde oturuyordu. Delikanlnn bizzat plann izdii ve yaptrd
bu ev, byk babalar Bongard' larn eski iftliindeki tarlalardan birinin
ortasndayd. Kar koca Bongard' lar leli ok uzun yllar olmu, iftlik,
Claire' in babas Femand'a kalmt.
iftliin eski yaplar nnden geip bu kk evin kapsn alarken
nice anlar canlanmt gznde. Krk yl nce, Simon tutuklandnda
gelmemi miydi buraya? Dostu Simon'un salam karakterde olduuna
tanklk etmesini istemiti kyl kar kocadan. ri yar, tknaz baba
Bongard' yeniden grr gibi oluyordu. Nasl da gvensiz gzlerle bak
mt kadn, olaya adnn karmamas iin nasl inatla direnmi, azn
amamt. Kar koca ne byk, ne iddetli bir bilgisizlik iindeydiler.

Hibir ey bilmek, hibir ey renmek istemeyen, adalete kar kaytsz

zavall yaratklarn azndan tek kelime alamamt.

Adrien, dallar meyve ykl yal bir elma aacnn altnda, bir masa
nn yannda bekliyordu. Eski retmenini grnce sevgiyle haykrd:
- Evimi ereflendirdiiniz iin ne kadar mutluyum bilemezsiniz sevgili
retmenim. Kk kzm Georgette de pcklerin izi bekliyor.
Yirmi drt yandaki karsr Claire de yanndayd, gler yzl, sarn,
gzleri akl ve iyilik ykl bir kad nd. Kendi gibi sarn ve tatl , be ya
ndaki kz G eorgette ' i hemen retmenin yanna gtrd :
462

- Hadi gzel yavrucuum, retmenimiz psn seni, bak byynce bu

mutlu an hatrlarsn, bay Froment beni pmt deyip mr boyunca k
van duyarsn.

- Ah, ah, anneciim, ka kez duymutum sizden. Bir gne beni gr

meye gelmi gibi olurdu.
Kzn bu tatl szlerine gldkleri srada, Claire ' in babas ve annesi,

Femand Bongard'la kars Lucile Doloir grnd. Kasabann eski ret

meninin geldiini duymu, ho geldine komulard. Femand kaln kafal

bir renciydi, okul sralarndan pek az ey renerek gemiti, ama yine

de Marc, elli yalarndaki bu eski rencisini grmekten byk mutluluk

duydu. ifti Femand kafaca geri kalm bir insann byk hantalln

tayordu.
yi.

- Merhaba Femand, bu yl ytlziln glyordur umarm, rn bir hayli i

- Evet bay Froment, iyi saylr. Ama aslna bakarsan, toprak insann

ytlzn kolay kolay gldrmez, bir elle verir, teki elle alr. Hem biliyor
musunuz, talih hi glmez ytlzilme.
Kocasndan daha uyank olan Lucile araya girdi.
- En tembel rencinizdi snfta, onun iin byle konuuyor, daha da

garibi, ocukken bir ingene kadn ona ta atm da bu yzden talih hi

glmyormu yzne. Talih, talih de neymi. Hadi iblis grseydi neyse ne,
iblise ben de inanrm. Biliyorsunuz, bayan Rouzaire' in en iyi rencisiy
dim ben, o bir gn, Kudas trenine hazrlandm gnlerde iblis gsterdi
bana.

Claire,

annesinin bu

iblis

hikayesine

glmeye

balad.

Kk

Georgette bile tatl tatl kahkaha atyordu.

- Glersin deil mi, ah kzm, hibir eye inandn yok. Bayan
Mazeline' in gl kadn teraneleri yznden genlik dininden oldu. ster
inan, ister inanma, bayan Rouzaire duvarn stnde yryen glgeyi gs
terip iblis ite budur dedi, gerekten de iblisti o.

Adrien' in cann skmt bu szler, asl konuya gemek iin kaynana

snn szn kesti. imdi herkes oturuyordu. Claire, Georgette' i kucana

al m t babas ve annesi hemen yanndayd l ar, Femand piposunu i i yor
anne Lucile orap ryordu.
,

- Evet retme n i m , biz kasaba genlii olarak Simon'a yap l an hak

szln en iyi bir b iimde onarlmas n istiyoruz, bu yaplmazsa kasaba463

mz, stndeki kara lekeden kurtulamayacak. Simon'un sulanmasnda ka

sabann pay byk. Evet, hukuki yoldan, ok ge de olsa bay Simon ak

land, ama bu yetmez, B iz, bu kasabann ocuklar, torunlari, Simon'un

cellatlar olan babalarmzn, dedelerimizin yaptklar hatalar onarmal
yz . . . Dn akam babamlardaydm, bykbabam ve amcalarm, daylarm
da oradayd. Yzlerine kar haykrdm, bylesi alaka, bylesi sama,

sama olduu kadar da canavarca bir hakszla nasl gz yumdunuz, siz

de biraz akl olsayd bu hakszlklar karsnda susmazdnz dedim. Ve her
zamanki gibi, bir takm sama sapan szleri tekrarlayp durdular. Neymi?

B i lmiyorlarm, nereden bileceklermi falan

Bir an sessizlik oldu ve btn gzler sulular kuandan yal

Femand'a dnd. Femand sululuk duyuyormu gibi, rahatsz bir tavrla,

azndan piposunu ekip dalgn dalgn dnmeye balad:

- Elbette bilmiyorduk, nasl bilebilirdik hem? Annem, babam adlarn

glkle yazan insanlard, kimsenin etlisine stlsne karmazlar, bala

rna bir hal gelir diye dleri kopard. Evet, ben okul sralarnda bireyler
rendim, hi de kt bir insan deilim, ama yine de korkardm, ne olur

ne olmaz diye kimsenin iine karmazdm. Her konuda bilgisiz duyardm

kendimi . . . Ah, evet, okudunuz, rendiniz, bu yzden her ey kolay gr

nyor sizlere, elbette akl ve yreklilik bilgiye bal, uzaktan davulun sesi

ho gelir kulaa. O zamanlar bizim yerimizde sizler olsaydnz ne yapa

caktnz, dorusu pek grnek isterdim, her kafadan bir ses kyordu, ka
famz allak bullak olmu, gzmze perde ekilmiti, iin gerek yzn

kimse gremiyordu.

Kars Lucile dorulad:

- Doru, ok doru, hi de hayvan deildim, ama yine de, olup biten

lerden pek bir ey anlamyordum, hatta dnmekten bile korkuyordum,

anem hep ayn szlerle bytmt bizi, hep ayn eyleri sylemiti:

"Daha fazla yoksullamak istemiyorsanz burnunuzu zenginlerin ilerine

sokmayn" demiti.

Marc, konuulanlar, sessiz, dnceli dinliyordu. Btn bir gemi tek

tek gznn nnden geiyordu. Kar, koca Bongard' larn nasl korkuya
kaplp tek kelime konumamalar, oullar Fernand'n, Rozan davasndan

sonra bile, ekinecek bir durum olmad halde omuzlarn silkip kaytsz
l, gerei renmemek iin direnii canlanyordu. Yeni kuan gzle
rini sonunda geree amas, ekinmeden gerei syleyebilmesi iin nice

464

yllarn gemesi, ynlarn nice eitilmesi gerekmi. Femand' m ileri sr

d zrler aslnda hakl zilrlermi gibi, onu hakl bulurcasna ban
eiyordu. Femand' n bilgisizliini, dolaysyla sululuunu balamaya
hazrd

sanki.

Konumad,

yarnn

umudu,

yarnn

iei

kk

Georgette'e glmsemekle yetindi. Georgette, tatl bir hikaye anlatla

cakm gibi gzel gzlerini kocaman kocaman am, dikkatle dinliyordu.
Adrien araya girip tasarsn aklad:
.
- Tasarm ok basit retmenim ... Biliyorsunuz, kasabann eski mahal
lesini enlendirmek hususunda ok ey yapld. Plaisir ve Fauche Soka
nn yerine byk, geni bir aal yol yapld. Bakmsz yoksul Trou So
kann getii alan yeniden ele alnp aalandrld. imdi kasabamzn
kk ocuklarn n glp oynad gzel, irin bir ke oldu .. , Evet, ite
bu alann karsndaki bo arsalardan biri de bir zamanlar Lehmann'larn
eski kk evinin bulunduu arsa. Zavall Lehmann' !ar, stne atalarm
zn arl ken o kk, yoksul evde yllar yl yas iinde yaadlar. te
benim niyetim, belediye meclisine, olay yerinde bir ev yaplmas nerisini
getirmek. Ah, evet, elbette bir saray deil, yle kutu gibi, aydnlk, se
vimli bir ev. Ve kasabamz adna evi Simon ailesine armaan etmek isti
yorum. mrnn kalan gnlerini hemerilerinin sevgisinin sembol olan
bu evde huzur iinde geirsin... Verdiimiz bu armaan geri bir saray
deil, ama armaanlarn en incesi, en kardeesi olacak.
Marc' n gzleri yaard, zavall arkada, yllarca zindanlarda srnen
susuz bir insan iin ne gzel bir armaand bu.
retmeninin duygulanmas Adrien'i de ok heyecanlandrmt. Sor
du:
- Bu fikrimi onaylyor musunuz?
fv1arc ayaa kalkt, gen belediye bakann kucaklad:
- Evet ocuum, evet. Hayatmn en mutlu ann yaatyorsunuz u an
bana.
- ok teekkrler retmenim, tasarnn hepsi bu deil... Bir dakika,
evin plann getireyim, kendi elimle izdim, yapnn zellikle banda ben
bulunacam. Ak eksiltmeyle yaptracaz yapy, ok dk bir fiyatla
bu ii yapacak mteahhitler bulacam, buna eminim.
Hemen gidip plan getirdi ve bahedeki yal elma aacnn altndaki
masaya yayd, ve herkes plan grmek iin iskemlelerini ne ekti. Ger
ekten de ok sade, ama ok sevimli bir evdi, iki katlyd, n yz beyaz465

d, tahta pannaklklarla evrili bir bahe iindeydi. Kapnn stnde mer

mer bir levha vard.
Marc sordu:
- Bir eyler de yazlacak demek?
- phesiz, ev de zaten bu yaz iin yaplacak ... te belediye meclisine
nereceim yaz: "Maillebois kasabasnda, gerek ve adaletin bir sembol
olan retmen Simon'a, ektii aclar unutmas iin annaandr."
-

Femand ve Lucile, kzlar Claire'e bakp, bu yazya kar koymak is

tediler. Damatlar da ok oluyordu artk; kzlar mutlaka, kocasnn ii bu

derece teye gtrmesini engellemeliydi.

Ama Claire oral deildi,

Adrien'in omuzuna sevgiyle yaslanm, gillmsyordu. Babas ve annesi

ne dolayl bir yoldan cevabn verdi:
- Bu yazda benim de paym var bay Froment, bunu bilmenizi istiyo
rum.
- Marc sevinle haykrd:

- Aman ne gzel, bunu nme gelene syleyeceim, hi pheniz olmasn. Ama hereyden nce yaznn belediye meclisinde oylanmas gerek,
hatta evin yaplmas konusunda bir karar kartmal.
- Evet retmenim, ite byle, benim iin nemli olan sizin kararnz
d, tasarm bu yzden nce size atm. imdi ricam, bu tasarnn gerek
lemesi konusunda bana yardmc olmanz. Karlaacam glk denek
konusunda deil, softa eskilerinin nme dikilmesinden ekiniyorum.
Geri bugn mecliste, Simon'un susuzluuna inanan bizler ounlukta
yz, ama yine de iimizde kmuoyunun etkisi altnda kalacak rkek kimse
ler var. Belediye bakanmz Leon Savin bu tasarm biliyor, bana, bu ta
sary ancak sal ounluu kazandmz gn oylamaya sunmalyz dedi.
Sonra, aklna bir ey gelmi gibi hemen ekledi:

- Bilseniz retmenim, ne kadar sevindirdiniz beni buraya kadar gel

mekle. Bir zahmet daha buyursanz da belediye bakanna kadar birlikte
gitsek, ne kadar iyi olur. Sizin rencilerinizdendir o da, birlikte gitmemiz
ok yararl olur, amacmz daha kolay gerekleir.
- Hay, hay, nereye isterseniz oraya gidelim, memnuniyetle gelirim.
Kar koca, Femand ve Lucile artk seslerini soluklarn karmadan,
biri pipo ierek, teki orabn rerek, sessiz duruyorlard.

Hele de

Femand, zaten kaln kafalnn tekiydi, yeni kuan ilerinden bir ey an

lamyordu. Claire'e gelince, plan kk Georgette'den kurtannaya ura466

yordu, katlar kilililn pek houna gitmiti, toparlayp almaya al

yordu. Babas ona bu evin, akll ocuklar iin yaplacak bir sevgi yuvas

olduunu sylemiti.
Marc, el skp kucaklatktan sonra, Adrien' le birlikte uzaklatnda,
ardndan hiila, sevinli gller duyuluyordu. - Leon Savin' in oturduu
Amettes iftlii kasabann teki yakasndayd. Yeni mahalleden, yeni
yaplan alandan geerken, mimarn, tasarlad evi kuraca yerde bir an
durdular.
- Bakn, her bakmdan elverili bir yer buras . . .
iman bir adamn glmseyen bir tavrla kendilerine doru yakla
makta olduunu grnce sustu.

-Vay, vay! Amcam Charles'a da rastladk ite, ne gilzel! Hakszln

kurban olan Simon iin yapacamz evden sana da sz etmitim, evin i

lingir ilerini de, ucuz bir fiyatla sen Usleniyorsun deil mi?
- Evet yavrucuum, bu seni memnun edecekse hay, hay. . . Sizi de bay
Froment, elbette sizi de memnun edecekse, hatrnz iin ben de elimden
geleni yapacam, bir zamanlar size yardmc olamadm iin hala vicdan

azab duyuyorum.

Charles, patronunun kz Marthe Dupuis ile evlendikten sonra kayn

babasnn iletmesini kendisi ynetmeye balamt ... Adrien' le yat,
Marcel adnda, boylu poslu bir olu vard. Marangoz Dumont'un kzyla
evliydi ve o da kaynbabasnn iletmesini slenmiti.
Charles yeenine dnp szne devam etti:
- Baban grmeye gidiyordum, Marcel ' le buluacaz orda. Madem
senin de ondan isteklerin olacak, o halde birlikte gidelim ... Siz de gelmez
miydiniz bay Froment, eski rencilerinizle konuur, sohbet edersiniz.
Charles, hayatndan pek memnun, glyor, akalayordu. Marc da
glerek haykrd:
- Doru, ok doru, benim iin bundan daha byk zevk olamaz. . . O
turur yapnn maliyetini de hesaplarz orada.
Adrien cevaplad:
- Maliyetini mi, ah henz o noktaya gelmedik. Hem babam bizim ka
dar candan arzulamyor bunu . . . Ziyan yok, gidip bir grelim.
Auguste Doloir, eski belediye bakan Darras'nn dostluu sayesinde
kk bir duvarclk iletmesi kurabilmiti. Babasnn lmnden sonra
arnesini yanna almt. Plaisir Sokandaki evler yklp sokak aal yol
467

halirie sokulunca, bu yoldaki bir evin giri katna yerlemiti. nnde

ma.Izemeli koyduu geni bir avlu vard. Ev ok temiz, gnlk gnelikti. .
Marc ieri girdiinde aileyi aydnlk bir salonda oturur buldu. Bayan
Doloir' grnce nlar yeniden canlanverdi gzlerinde. Altm dokuz
yandaki bayan Doloir yine eskisi gibi evin tek efendisi, yine eskisi gibi
tutucuydu. Ne kocasnn, ne de ocuklarnn siyasi olaylarla ilgilenmeleri
ne izin vermiyordu. Marc, uzun boylu, babacan, kumral, boyuna askerlik
anlarndan sz eden, kafas sama sapan hikayelerle dolu, orduyu yurt
dOmatlannm doldurduunu, dinsizlerin Fransa'y yabanclara san
tekrarlayp duran dar kafal duvarc iisi Doloir' dnd. Adamcaz,
mutlaka ikili bir annda, iskeleden dm, eve sedyeyle lsn getir
milerdi. Ama bayan Doloir, hibir z.aman kocasnn ikili olduu iin is
keleden dOtilln sylemeye yanamyor, toz kondurmuyordu. nk o
da, oJuk ocuunun, ailesinin srrn elegne amayan kadnlardand.
Marc' gOr:Or grmez konumaya balad:
- Ah bay Froment, yllar nasl da geti, iyice yalandk artk. . . Sizinle
ille grtOmtzde Augute sekizinde, Charles dokuzunda ya var ya
'

yoktu.

- ok iyi hatrlyorum ham'fendi. Simon iin gelmitim. Tanklk iin

ba vurulduu takdirde brakn. da ocuklarnz gerei sylesin demitim .
.Aradan bunca yl gemi olmasna ramen bayan Doloir, bu konuyu
duj(nca yine birden, meydan okurcasna ciddileti:
- Bu i bizi hi mi hi ilgilendirmiyordu, bu olaya burnumuzu sokma
makta haklydm, zira herkese nice ktl dokundu bu iin.
Charles kardei Auguste' ard, Marcel'le birlikte avludayd.
Auguste, babas gibi boylu poslu, gl kuvvetliydi, Marc'n elini serte
skt.
- Ah bay Froment... Charles ve ben sk sk, okul gnlerimizi hatrlar,
sizden sz ederiz. ok kt bir renciydim, yaptklarma ne kadar pi
man olmuumdur sonralar. Ama yine de yznz pek kara karmadm,
deil mi? Bak, hem tam sizin istediiniz gibi bir ocuk yetitirebildim,
olum Adrien yzm aartr
- saninm.
Ve glerek ekledi:
- Adrien'in arzusunu biliyorum, Simon iin bir ev yaptrmak istiyor. . .
Eski bir krek mahkumu iin ev yaptrmaya kalkmak biraz fazla, ama ney468

se.

Her ne kadar sesinde akac bir anlatm varsa da bu szler yine de

Marc ' n cann skmt:

- Simon'u hala sulu mu sanyorsunuz yoksa? Bir an onun susuzluu
na inanmtnz, ama o canavarca Rozan kararndan sonra yeniden phe
'
ye dtn.z deil mi?

- Hay Allah! Ne diyeyim bay Froment, iki jri ben birini sulu bu
lursa insann kafas elbette bulanr ... Hayr, hayr, bugQp artk onun sulu
olduunu syleyecek deilim; hem sulu olmu, olmanu, ne nemi var
bunun, ounluk susuzluuna inanyor, bu olay kafcmz iirmiyor ya
yeter. O halde bir armaan da verebiliriz. Doru deil mi kardeim?
Charles onaylad:

- Doru. Bu ocuklara bakarsan olayn asl sulular bizlermiiz, nk

byle bir adaletsizlie gz yummuuz. Bu szler uzun zaman dndrd,
incitti beni, ne yaplacaksa yaplsn da sorun kapansn.
ki amca ocuu, Adrien ve Marcel, kazanmann sevinci iinde glmsyorlard. Marcel elini babasnn omzuna vurarak haykrd.

- O halde bu i hallolmu demektir baba. Sen evin ilingir ilerini

yklenirsin, amcam Auguste de duvar ilerini yklenir, ben de marangoz

luunu stme alrm, bu olaydaki -senin deyiminle- sululuk payn da
bylece onarlm olur. Biz de artk konudan sz etmeyiz.
Adrien de sevinle glyordu. Ayakta, sessiz ve ciddi ciddi konuulan- ,
!ar dinleyen bayan Doloir, o inat tavryla yine araya girdi:
- Bu ite ne Auguste'n ne de Charles ' n bir suu var, retmen
Simon'un sulu ya da susuz olduu konusunda kimse kesin bir ey syle
yemez, bizim gibi kendi yayla kavrulan insanlar byle eylere burnunu
sokmamal. Size acyorum ocuklar, siz, Adrien ve Marce'l, dnyay teme
l inden sarsacak kadar gl sanyorsunuz kendinizi. Szm ona her eyi
biliyorsunuz,. ama aslnda dnyadan haberiniz yok. Rahmetli bybabanz,
ok uyankt. Paris'te, istihkamlarn bulunduu tarafta, yer altndaki bir
salonda dinsizlerin her cumartesi nasl toplandklarn sk sk sylerdi.
Kk dardaki bu yurt dmanlar orda toplanp Fransa'y dmanlara,
Almanya'ya nasl satacaklarn kararlatrrlarm. Yzba, erefi stne
yeminler ederek sylemi bykbabaya bunu.

Marc, krk yl geriye dnm, akn akn bakyordu kadpn yzne.

Duvar iisi Doloir'n, yllk askerlii srasnda kafasna doldurduu bu
469

olaanilstil hikayelerden birini daha duyuyordu imdi. Auguste ve Charles

hi de am grilnmeden ciddi dinliyorlard . ilnkil btn ocukluklar

bu sama hikayelerle gemiti. Bykannelerine olan btn sevgilerine

ramen, kadn szn bitirince glmsemekten kendilerini alamadlar.
Adrien usul, yumuak bir sesle bykannesine cevap verdi :

- B ir mahzende toplanan u dinsizler, Yahudi sendikaclar m ? A h b

ykanneciim, yobazlarn sesi kslal beri ortalkta Yahudi de kalmad. ..

Yolsuzluk bitince Fransa esenlie kavuur, sava mava kalmaz, merak

etme.
O

srada

annesi

girdi

ieri,

Adrien

annesini

kucaklad .

Bayan

Rouzaire'in eski rencilerinden olan Angele Bongard, her eye ramen

akl banda bir kadnd, kocasnn baarsnda bilyk katks vard. Kar

dei Femand' grilmcesi Lucile ve kzlar Claire ' i sordu, havadis ald.

Sonra btiln aile, Marcel'in karsnn yeni dourduu, on be gilnlk o

luyla, Celestin' le ilgilenmeye balad.
Bayan Doloir:

- te ikinci kez torunumun ocuklarn grilyorum. nce Georgette,

ardndan Celestin, ne gzel, yal aa boyuna filiz veriyor. . . Kk o

lum Vales' in bile on iki yanda olu var, ok ilkilr on iki yandaki bu

torunum sayesinde kendimi yalanm duymaktan kurtuluyorum.

nat bilykanne sevim l i grilnmeye, Marc ' n gnln almaya alt:

- Gryorsunuz bay Froment, ayn fikirde deiliz, anlaamyoruz, ama

bir konuda size gerekten teekkr etmeliyim; Vales ' in retmen olmas

iin ok altnz, bugnk durumunu sizin bir zamanlar ki srarlarnza

borlu. Ben retmen olmasn istemiyordum, zira eskiden retmenler

hep cebi delik dolayordu, siz uratnz, retmen olmasn siz istediniz,
ve ite, gen yata parlak bir yere ulat.

Bayan Doloir oluyla vnyordu. Beaumont'da ilkokul mdllr olan

Sebastien Milhomme, retmen Okuluna mdr olunca, ondan boalan

grevi Vales almt. Kars Valiette Hacharel da bugn yarn baka bir o
kulun, Rozaire'den boalan okulun ynetmenliine getirilecekti . Vales' n

byk olu Edouard l isede okuyordu, iyi bir renciydi.

Adrien, babaannesinin, eski retmeni Marc'a syledii bu son tatl

szlerden memnun, onu kucaklayp akalamaya balad:

- Bak ite bay Fromenfla pek gzel anlayorsun babanne ... Hem bili

yor musun, Simon geldii gn istasyona gidip ona bir demet iek suna470

caksn, biz bu i iin en uygun seni grdk.

Babanne birden ciddileti:
- stme iyilik salk, yo, yo, ben byle bir ey yapamam, dertsiz ba
m derde sokmaya hi de niyetim yok.
Herkes kahkahalarla glerken, Adrien izin isteyip Marc ' la birlikte,
belediye bakan Leon Savin' Ie grmek iin ordan ayrld.

Leon

Savin' in iftlii, kasabann k kesiminde, yeni mahallenin ucunda elli

hektarlk bir aland. Annesinin lmnden sonra Leon, yetmibir yan
daki babasn ve iki kardeini, Achille ve Phillippe'i yanna almt.
Philippe lm, Achille'e ise bir gn anszn inme inmiti. Kardeinin
byle be parasz elden ayaktan kesilmesi Leon'u hayli zm, evinin bir
odasn ona verip bakmn stlenmiti. Marc, olu Clement' Hortense
Savin ' in kz Charlotte' la evlendirerek aileye girmiti. Aslnda bu evlilik
.Marc ' ' n arzusu dnda gereklemi, ama, olunun duygularna sayg
gsterip araya girmemiti. Charlotte'un annesi Hortense' n kasabada hi
de iyi bir n yoktu. Daha on alt yandayken bir st olann koynuna
girip onunla evlenmi, sonra da kayplara karmt. Mezar kimbilir ne
redeydi. Kadnn bu hareketleri yznden kzn sorumlu tutmayacak ka
dar geni grl bir insan olan Marc, olunun sevgisine kar durmamt.
Kar durmamt ama yreinde bir krklk da duymuyor deildi. Adrien
iftlie birlikte gitmelerini istediinde kendini biraz zorlamas gerekmiti.
Leon iftlikte deildi, ama dnme saatleriydi, bu yzden ilk karla
tklar, koltuuna ivilenip kalan Achille ve babas Savin oldu. Baba oul
salonda, pencerenin yanndaydlar. Evin giri blmnde, iftliin byk
yaplarna yakn kk bir odayd buras. Savin, Marc ' grr grmez
haykrd:
- A h bay Froment, bize dargn olduunuzu sanyordum, ne iyi ettiniz
de geldiniz!
Savin yine eskisi gibi, zayf, kara kuruydu. Can ekien bir insan gibi,
soluk soluayd. Gzel, krpe karsnn hayatn kavga grltlerle cehen
neme evirip sonunda kendi elleriyle topraa vererek rahatlatmt. Dinin
kadnlar iin frenleyici olduuna inanm, zavall kadn zorla manastra
yollam, rahip Theodore' la tatl bir sohbet annda yakalaynca kskanlk
tan kudurup o gnden sonra evi kadna zindan etmiti. Papazlardan bsb
tn nefret eder olmu ama korkusu tla bir kat artmt.
- Dargn m, neden dargn olacakmz bay Savin?

47 1

- Ah, birbiriyle hi badamayan dncelerimiz yznden ... Olunuz

torunumla evlendi, ama bu demek deildir ki fikirlerimiz de birleti ...
Rahiplerin, papazlarn haklarndan geldiniz, gzel, ne var ki din ortadan
kalknca toplumuQ ahlak bozulmaz m? Papazlardan holandm san
mayn bay Froment, ben ki, eski bir cumhuriyetiyim, bir sosyalist mi, e
vet, evet, bir sosyalistim, ama kadnlara, ocuklara onlar ktlk yapmak
tan alkoyacak bir gzdann gerekliliine inanyorum, her zaman sy
lemiimdir, biliyorsunuz.
Marc ok eski gnleri dnp glmekten kehdini alamad:
- Sizin dncenizi biliyorum, din toplumun polisidir. Peki ama, ya in
sanlar dine inanmaz, papazlar korkulacak insanlar olmaktan karlarsa din
nasl gcn yrtebilir, topluma nasl polislik eder?
- Papazlar korkulacak insan olmaktan karlarsa m? Hay Allah ! . . Ba
kn, kendimden rnek vereyim. Ben her zaman papazlarn kurban olmu
umdur, hata da onlarn kurbanym. Onlarla birlik olsaydm btn haya
tm karanlk brolarda geirmek zorunda m kalrdm? Onlarla birlik ol
sam bu durumlara der miydim sanyorsunuz. Zavall karm her eyden
yoksun ld, ben olumun eline bakar oldum. Ya u grdnz olum,
zavall Achille, o da yobazlarn kurban. Kendi altm yere deil de,
dini bir okula soksaydm, otuz yl benimle birlikte klelik edeceine ya
vali, ya da birinci snf yarg olurdu. Oysa bak sonunda bana gelenlere,
ne eli tutuyor, ne aya, yemeini bile kendi kendine yiyemeyecek duruma
dt . . . Doru deil mi Achille, papazlarn hepsi de bayann bayas in
sanlar, ama yine de saldrtp stne sratmayacaksn, adamlar dman
etmeyeceksin kendine.
nmeli Achille, usul ve hasta bir sesle cevaplad:
- phesiz papazlarn borusu tyor, ama halk yava yava onlardan
soumaya balad, gerektiinde onlardan da hesap sorulabiliyor.
Bunlar sylerken Adrien'e bakyor, Adrien sessiz sessiz dinliyordu.
Hayat Achille'in yzne glmemiti, karsn yitirmi, Beaumont'daki k
k bir hrdavatyla evlenen kzyla aras alm, stelik inme inmiti.
Szlerini daha belirsiz kelimelerle aklad:
- Hatrlarsnz bay Froment, Rozan Mahkemesi Simon'u suladnda
kendi kanm sylemitim size. Simon'un susuzluuna inanyorum de
mitim . Ama ne gelir ki elimden, tek bama dnyay yerimden oynata
mazdm ya, susmaktan baka are yoktu . . . imdi ise bir yn gen,

472

Simon 'un urad hakszl bize yklemeye alyor, bizi alaklkla

sulamaya kalkyor. Zavall adam iin bir ant ykselterek eski kuan
aznn payn verecekler. Gerekten pek yrekli bir i bu yaptklar!
Adrien, bu szleri duyunca, Leon Savin'in bu tasardan oluna sz et
tiir.i anlad. Sevgi dolu bir sesle cevaplad:
- Kimseyi suladmz yok, artlar deiti, bizim iin her zaman akl
banda, iyiyi ktden ayran bir insan olduunuzu biliyorum ama, aile
nizde dilnyaya kr bakan, hala da kr b3kmakta olanlar yok mu, var. Bu
gn herkesin tek arzusu birlemek, adalet ve gerek potasnda kaynamak.
Savin akn akn dinliyordu, Marc' la Adrien'in neden olunu gr
meye geldiklerini imdi anlamt. Balangta hatr sormaya geldiklerini
sanmt.
- Ha, demek, u sama i iin geldiniz, hakszl onarmak iin. Ben
hi de ayn dncede deilim sizinle. Elbette, olum Leon beni ilgilen
dirmez, o ne dnrse dnsn, Yahudiler mi? Ah baylar, Yahudiler,
hangi ta kaldrsanz altndan karlar.
Bu kez de Adrien arm, garip garip bakyordu. Yahudiler mi, neden
hala Yahudilerden sz ediyordu bu adam? Yahudi dmanl oktan
kalkmt, her suluyu Yahudiler arasnda aramak gibi bir dilnce gen

kuaa garip geliyordu. Babannesinin de dedii gibi toplum dogmalardan

kurtulunca Yahudi dmanl diye bir ey de kalmaz ortalkta. Bu tr

dmanlklar dinin bann altndan kmt, din insanlar bu tr dilnce
lerle uyutarak kendine ekmeye almt. Can ekien dinlerle birllikte

Yahudi dmanl da ortadan kalkmt.

Marc, eski ile yeniyi karlatrp, kafas anlarla dolu, konuulanlar
izliyordu. Krk yl boyunca duyduu her sz, karlat her davran bir
bir geiyordu aklndan. Bu srada Leon Savin on alt yandaki olu
Robert' le ieri girdi. Kk delikanl byk adam gibi i gryor, iftliin
ynetiminde babasna yardmc oluyordu. Neden geldiklerini renince
pek sevindi, zellikle, sevdii, sayd retmeninin bu konu iin iftlii
ne dek zahmet etmesi ayrca duygulandrmt Leon'u:
- Sizin arzularnz bizim iin emirdir retmenim. Gen kuak her za. man sevgi ve sayglarla anar adnz. . . Adrien de konumutur sizinle, ben
tasarya kar deil im, btn gcmle destekleyeceim Adrien ' i . Duygu
larn tamamyla blyorum. Kasabamz bir zamanlar yapt bir hatay
on armadka huzura kavuamaz. Ne var ki, mecliste salt ounluu ka-

473

zanmalyz, ben elimden geleni yapyorum, bu konuda bana yardmc ol

manz ayrca gcm oaltmaktadr.
Babasnn, alayl halini grnce ona dnd glerek:
- Hadi, hadi, u kaln kafall b rak artk, geen gn, Simon'un su
suzluuna inandn kendi aznla syledin.
- Susuz, susuz diyelim, ama ben de susuzum, benim iin kimsenin
ev yaptrd yok, deil mi?
Leon serte bir sesle cevaplad:
- Evsiz misin yani, benim evim var ya.
Savin' i aslnda en ok zen de olunun kendisine gsterdii byk
konukseverlikti. Leon 'un kendi kiisel abalaryla baar l bir insan oluu,
ykselii; kendi yeteneksizliini papazlarla ibirlii yapmayna balayan
emekli memur Sav in' i yalanlamt. Oluna sz geiremeyeceini anlayn
ca kzp haykrd:
- Ne yaparsanz yapin, isterseniz saray kurun, ben Simon'unuz iin u
radan uraya admm bile atmam.
Zavall Achille zgn bir sesle kendi karar n aklad :
- Yazk k i ben d e bir adm atamayacak durumdaym, ama eer u san

dalyeye ivilenip kalmasaydm, hemen seninle gelir, bu tasarnn gerek

lemesi iin biltn yreimle alrdm Leon. Evet, b izim kuak da gre
vini tam yapamad, ama bizler hi olmazsa hatalarmz b i l iyor, kabul edi
yoruz.
Achille'in szleri Marc ve Adrien' i n cesaretlerini arttrmt, allahas
marladk deyip dalgn dalgn kznn evine g iderken grd, duyduu
eyleri yeniden yayor, an larn yardmyla nice uzun yllarn nice mca
delelerle getiini bir daha anlyordu. B tn, bir hayat, btn abas ve
kazanlan zafer erit gibi akyordu gzlerinin nnden. Krk yl nceki bir
Bongard' lar, Savin'ler vard . Doloir'lar Savin' lerden, kyl Bongard' l ar
ii Doloir'lardan daha bilgisizdi. B i lgisizlikleri derece derece deiiyor
du, ama deimeyen bir ey vard: bencillik, aptall k ve korkaklk. Sonra
bir baka kuak gelmiti. Aldklar eitim sayesinde, babalarndan, anne
lerinden daha cesurdular, ama doruyu, gerei henz tek balarna bu
lamyorlard . Salkl dnceden yoksundular. Onlarn torunlar ise yalan
ve yanlglardan arnm olarak okuldan kmlard. zgrlk yolunda
artk byk admlar atabi lirlerdi. Onlarn ocuklar daha ok eyler
vadediyordu. B ir zamanlar, Fransa hakszlklara kar bakaldrmyorsa
474

. bunun nedenini halkn iinde bulunduu koyu cahil likte aramak gerekir
derken haklyd. Din insanlar uyutunnu., zehirlemiti, gazeteler yalan
makinasyd. Yalan ve yanlglarn, dogmalarn kkiln eitim kazm,

cenneti ve cehennemiyle, Kilisenin bo inanlarn silpilrp atmt. te e

seri tamamlanyordu, ilkretim ynlar kurtarmaya balamt. Halk ar

tk ' bir hayvan silrs deildi, samalklara inanmyordu, insanlar sonunda

gerek ve adalete sayg gsterir olmulard.

Marc ' n ii rahatt, imdi insanlar daha bir balar olmutu, yrei

daha bir iyilik ve hogryle doluydu. Nice aclar ekmiti bir zamanlar.

nsanlar ktlk ve hakszlklar karsnda susar grdke ileden kard

eskiden. Artk ok ey deimiti. Femand Bongard' n, Achille Savin'in

szlerini unutamyordu. Evet, hakszlklar karsnda susmulard ama bu

nu bilgisizlikleri yilzilnden yaptklarn aka sylyorlard imdi, ken

dimizde mcadele edecek gilc bulamadk diyorlard. Herkesi balyor

du Marc, en inatlara bile kin duymuyordu. Simon'un dnilnn tm ka

saballar iin barma gn olmasn istiyordu. Kasaba, bundan byle kar- .

dee btn insanlarn ortak mutluluu iin alsn istiyordu.

Marc kznn evine dndnde kars Genevieve' i kendisini bekler

buldu. Akam yemeinde sofra hayli kalabalk olacakt. Olu Clement'la

kars Charlotte ve k1z Lucienne' le Sebastien ve Sarah da gelmiti. Biltn

aile ordayd, yemek masasnn yanna bir masa daha eklemek gerekecekti.

Marc, Genevieve, Clement, Charlotte, yedi yalarnda kzlar Lucienne,

Joseph,

Louise,

Sebastien

M ilhomme,

Sarah,

Franois,

Therese

M ilhomme, iki yalarnda kzlan Rose sofrada yerlerini aldlar. Hepsi de

salkl ve itahlyd.

Marc hem orba iiyor hem leden sonraki olaylar, Adrien' in tasa

rsn anlatyordu. Tasarnn yzde yz gerekleeceini syleyince bir

alk koptu. Yalnz Joseph, belediye bakanna pek gvenmediini syle
yince Charlotte sze kart:
- Yanilyorsunuz, Leon amcam biltyle bizimle beraber. Ailede bana

iyi davranan tek insan odur.

Annesi Hortense bir ayla kasabadan kap gidince, Charlotte bil

ykbabas Savin' lerde kalmt. ilnkil feci derecede alkolik olan babas

bir eve kapatlm, insan iine karlmyordu. Savin, on allt yanda bir

silt rana ukur zp daha sonra da ayla kaan kz Hortense' n,

Rouzaire' in iki yilzlil, aldatc retisiyle yetitiini unutmu, Charlotte' u

475

boyuna Tanrtanmazlkla, saygszlkla suluyor, Mazeline'n yetitirdii

renciden ne hayr gelir diye barp aryordu. Zavall kz hayli ek

miti bykbabasndan, ok zaman sofradan a kalkmt. Charlotte tatl

bir kzd, salam ve gl bir kafas vard, alabildiine drstt, yalan ve

yanlglardan arnmt, akl ve sevgi yklyd. Clement kz sevmi, n

ne kan trl engellere ramen onunla evlenmiti. Mutluydular.
Belediye bakan Leon Savin' i Mi.rc da savundu:

- Charlotte hakl, Leon bizden. Hem iin en gzel yan Simon'a arma

an edilmek istenen bu evin duvar ilerini Auguste, ilingir ilerini

Charles yapacak. Femand Bongard ve Achille Savin de bizim gibi d

nyor... Hey gidi Sebastien, bu okul arkadalarnn bir gn Simon'a bir ev

armaan etmek iin alacaklar aklndan geer miydi?

Marc tatl tatl akalayor, Sebastien glyordu. Oysa son gnlerde bir

yn ac olay birden yaamt. Courte Sokandaki krtasiye dkkann

bayan Alexandre tek bana iletmeye balamt. Olu Victor'un kaypla

ra karmas bayan Edouard' zaten fazlasyla zm, kadncaz gnden

gne kmt. Yeni kuaklarn zevklerine akl pek yatmadndan, asln

da dkkandan ayan hemen hemen kesmi gibiydi. Bayan Alexandre, tek

bana kalmasna ramen ii datmamt. Evet, olu Sebastien' n hali

vakti yerindeydi, ama yine de oluna yk olmak istemi)'Ordu. Bayan

Alexandre, btn glklere ramen krtasiyecilii silrdilrilp dururken

kayplara karan Victor bir akam anszn kageldi. Alabildiine hoyrat

davranp kadncaza dkkan sattrd. Bylece nice kuaklarn, nice
rencilerin defterlerini kalemlerini, kitaplarn ald bu ok eski krtasiye
dkkan da kayplara karmt.

Hissesine den parayla iki dirhem bir

ekirdek giyinip kuanan Victor bir sre alm satt. Marc, bir gece, satlk

kadnlarn bol bulunduu mahalleye doru giderken rastlad iki kafadara.

Yanlarnda glge gibi

dolanan kara giysili nc

hovarday tanmakta

glk ekmedi, Gorgias' n ta kendisiydi. O geceden sekiz gn kadar son

ra da, bir genel evin nnden polis bir ceset toplad. Victor'du bu, beyni
paralanmt.

Sebastien retmeni cevaplad:

. - Evet, aklmn kesinden gemezdi, birka zavalldan baka herkes

gerei anlam durumda. O zavalllara gelince, onlarn beyni iyice y

kanm, hayret edilecek ey dorusu.
Konuyu kapattlar. Marr:, Sebastien'a annesinin halini hatrn sordu.
476

Dkkan satlnca bayai A lexandre da, retmen okulunda mildilrlilk ya

pan oluyla kalmaya balamt. Ya hayli gemiti ama sal yerin
deydi. Sebastien retmen okulunda durmadan dinlenmeden alyor,
retmeni Salvan' n eserini tamamlamaya urayordu. Yetenekli ilkokul
retmenlerinin yetitirilmesi lkenin kurtuluu iin en nemli sorundu.
Konu yeniden Simon'a armaan edilecek eve dnd. Sebastien co
kuyla konuuyordu:
- Simon'a kar yaplan hakszln bu ekilde onarlmas ne kadar iyi,
sade bir ilkokul retmeni iin bundan daha byk bir armaan olur mu?
Biltiln rencilerimin bu treie katlmasn ok istiyorum.
- ok iyi olur, eski retmenleri de arrz. Salvan, bayan Mazeline,
Mignot, trende hep hazr bulunur. Zavall Ferou' nun ansn da yad ede
riz. Artk hi de aznlkta deiliz, en azndan bir tabur varz deil mi?
GUIUtUler. Gerekten de sofra retmenle doluydu. Clement ve
Charlotte eskisi gibi yine Jonville okulunu ynetiyordu. Joseph ve Louise
kasaba okulundan emekli olmaya kararlydlar. Bayan Alexandre ' la birlik
te Salvan ' n eskiden oturduu retmen evine yerleen Sebastien ve
Sarah, retmen okulunda mudur olan Sebastien' n emekliliine kadar ya
amlarn
Therese'e

orda

doldurmak

gelince,

bir

istiyorlard.

zamanlar

Gen

babalarnn

evlilere,

Franois

retmenlik

ve

yapt

Dherbecourt'a atanmlard. Joseph ve Louise'nn ocuklar Franois, ba

ba ve arnelerinin ortak niteliklerini tamakla birlikte, bilyUkbabas
Marc'a da ok benziyordu. Aln dikti, duru ve aydnlk gzleri alev alev
yanyordu. Therese'e gelince, annesi Sarah gibi ok gzeldi, annesinin
gilzelliiyle, babas Sebastien' n akll incelii onda birlemiti. En son
doan, btn ailenin taparcasna sevdii Rose, gelecein umudu, ieiy
di.
Akam yemei neeyle geti. Yllar yl zindanlarda ilrilyen bir baba
nn ocuklar Joseph ve Sarah'a ne mutlu! Gzel bir tren hazrlanacakt.
Kasaba hatalarn bu trende onaracak, ge de olsa dzenlenen bu trene
Simon'un yalnzca ocuklar deil, torunu bile katlacakt. Rose'un varl
yla, davann en yiit savunucularndan Marc' la Simon, kavgalarnn il
rilnilnil birlikte toplayacaklard . Uruna savalan, sonunda kazanlan ger
ek meyvelerini imdi drt kuak birden tadyordu. Tren alayn, gerek
iin nice uraan, didinen, gerein yiit iileri ssleyeceklerdi.
Herkes sevinliydi, bol bol glnilyordu. Ama Rose'un derdi trende

477

deil tabaklardaydi, bykannesi Genevieve, minik ellerini tabaklarn,

bardaklarn iine daldrmaya alan torunuyla ba edemeyince kn
anneannesi kendi kz Louise' i ve torunu Therese' i yardma ard.
- Aman bana yardm edin, burama geldi, bu obur kzn doyaca yok.
O srada Genevieve' in teki torunu, yedi yandaki sevimli Lucienne
hemen yardma kotu, bebeklere baylrd zaten, imdiden tam bir kk
anneydi . Kadehlerini Simon'un salna kaldrdlar. Sevinli aile tatl
tatl konumaya dalnca zamann akp gittiinin farkna varamamt; saat
onu alyordu. Treni karmamalydlar, nk kimi Beaumont'a dne
cekti kimi Jonville'e.
Mutlu olaylar umulmadk bir hzla birbirlerini izledi. Belediye Mecli
sinin oyuna sunulan tasar, tam bakann, Leon Savin'in istedii gibi salt
ounlukla onayland. Kapnn stndeki levhaya yazlmak istenen o g
zel yazya tek bir kii kar kmad. Tasary sawnanlarn, krslere kp
yle uzun uzun konumalarna gerek kalmamt, zaten ortaya atlan d
nce hi de yeni deildi. Gerek btn beyinlerde yeermiti: Gemiin
iyiletirilip kasabann onunna kavumasn istiyordu btn dnen kafa
lar. Ve yurttalar arasnda salam bir dayanhta olmad srece mutlulu
un gerekleemeyeceine herkes inanyordu, nk, bir halk srekli bir
mutlulua ancak drst olduu zaman kavuabilir. Evin yapm konusunda
kasaba halknn katks zaten pek byk bir mebla deildi. Topu topu o
tuz bin frank tutuyordu. htiya listeleri hafta iinde dzenlendi, arsay
belediye verecekti. Giderlere katlma paylar mmkn olduu kadar kk
tutulmutu, iki frank, frank, en ok be frank. i kyl gibi yoksullar
dan daha da az para alnacakt. Mart aynn sonundan itibaren hemen a
lmalar balad, son duvar ve aa kaplamalar yerine yerletirildi, boya
lar kurudu. Simon'un dn tarihi olarak saptad eyll ayna kadar
herey tamamland. Oullar ve yeenleri Adrien' in plan zere, duvarc
ustas Auguste, ilingir Charles, marangoz Marcel ' in de yardmlaryla,
Bongard' lara akraba btn Doloir' lar, belediye bakan Leon Savin ' in de
netimi altnda yapy bitirdiler.
Eyll aynda, bahe iinde, parmaklklarla evrili irin bir ev kasabaya
glmsemeye balad. Sevgiyle beklenen ev sahibi, artk gelip yerleebi
lirdi. Her ey donand. Yalnzca, kapnn stndeki mermer levhann st,
henz tamamlanmam gibi rtlyd. Yaz yazlmt ama rt Simon
geldii zaman, tren gnnde kaldrlacakt. Adrien, hereyi nceden d478

zenlemek iin Pyrenee' lere, Simon ve David' in yanna gitmi, orada kasa
baya nce bayan Simon 'un gelmesi kararlatrlmt. Sonra, tren . gn
Simon kardei David'le birlikte gelecek, istasyonda resmen karlanp,
hemerilerinin, kars ve ocuklarnn onu bekledii eve yerleecekti.
Eylln yirmisinde, gnlk gnelik bir pazar gnyd, hava ak ve
duruydu. Kasabann sokaklar bayraklarla donatlm, alayn geecei
yerler mevsimin son iekleriyle sslenmiti. Tren saat te gelecekti, sa
bahtan itibaren halk sokaklara dklm, glyor, eleniyor, arklar
sylyordu. Komu kylerden gelen merakllarla, mutlu sevinli kalabalk
gittike byyordu. leden sonra sokaklar iyice doldu, yeni yaplan b
yk alann nnden gemek hayli glemiti, zira ine atlsa yere dme
yecekti. Bu alan ii aileleri kuatmt. Pencerelerden balar sarkyordu,
beklenen konuu alklamak iin sabrszlanan ynlar ar kovann and
ryordu.
Marc

ve

Genevieve,

sabahleyin

erkenden

oullari

Clement',

Charlotte'u ve kk Lucienne' i alp Jonville'den kasabaya inmilerdi.

Kasabada, bayan Simon ve ocuklar Joseph, torunlar Franois, Therese
ve torunlarnn ocuklar kk Rose' la Simon'un evinin bahesinde bek
leyeceklerdi. Bekleme annda elbette ki Louise kocas Joseph'in Sebastien
da kars Sarah' n yannda olacakt. Bylece yllar yl zindanlarda sr
nen susuz bir Simon'dan ve onun yiit savunucusu Marc'dan gelen ku
aklar bir araya toplanmt. Susuzun ilk savunucular, yiit alarn
teki savalar da, Salvan' n, bayan Mazeline' n, bu hakszln onarl
mas iin sonradan aba gsteren, bu mutlu gn hazrlayan Bongard,
Doloir ve Savin'in de yerleri ayrlmt bahede. Bir sylentiye gre, drt
yldr iileri bakan olan, gerek Beaumont, gerek Rozan davalarnn yiit
sosyalisti Delbos da Simon ve David' le birlikte geliyordu. Program gere
ince, tren istasyonunda yalnzca belediye bakan, belediye meclisinin bir
temsilciler kuruluyla iki kardei karlayacak ve onlar alp yaprak ve i
eklerle sslenmi eve getirecek, asl tren evin nnde yaplacakt. Marc
eski dostunu bir an nce grmek istemesine ramen, bu yzden bahede
beklemek zorunda kalyordu.
Saat ikiyi ald, daha bir saat sabrla beklemeleri gerekiyordu. Ve ka
labalk gittike byyordu. Marc, ynlarn aralarnda neler konutukla
rn dinlemek iin baheden kp halkn iine kart. Simon olayn anla
tyorlard birbirlerine, yeni kuaklarn bir anlam veremedii susuz bir in479

sana kar yaplan canavarca, iren hakszlk hakknda bildiklerini anlat

yorlard. Eskiler, garip tavrlar, karmakark szlerle kendilerini savun
maya alyor, genler akn akn dinleyip, eskileri ayplyorlard. Ger
ein giln na kt byle bir gnde oullar, torunlar, babalarnn, b
yilkbabalarnn hakszla nasl gz yumduklarna hayret ediyorlard. D
pedz aptallk, gerei nasl olur da anlayamazlard. Genlerin bu sorular
karsnda yallar da bugn gerekten aknlk duyuyorlard. yle ya,
nasl anlayamamlard, ne byk bir yalnlk iinde kalmlard. Sktk
lar zaman tek bir cevaba snyorlard: siz de bizim yerimizde olsaydnz
ayn eyi yapardnz. Yalanlara kolayca inanyorduk, insan bilgisiz olunca
her yazlan doru sanyor. Bir yal aka iini dkp pimanlk getiri
yor, bir dier yal, "Simon tutuklandnda onu yuhalamtm, o kadar
zgnm ki, bugn o susuz insan alklayarak yaptm hatay balat
mak iin iki saattir bekliyorum" diyordu. Torunu gen bir delikanl, gz
lerinden ya gelecek kadar heyecanl, sevin gz yalar iinde boynuna
srayp dedesini kucaklyordu. Marc, dinlediklerinden pek memnun, ku
la anlatlanlarda, kk admlarla halkn arasnda gezinmeye devam edi
yordu.
Birden durdu. Polydor'u grmt, alabildiine sarho, yilzil alkolden
allak bullakt, srtnda eski psk bir elbise vard. Yannda Gorgias' da
grnce bsbtn at. Gorgias, her zamanki gibi pis ve lime lime kara
elbiseliydi, iinde i amar bile yoktu, sessiz ve vahi duruyordu, sarho
deildi. ne iplie dnm bedeninin zerinde dorulmu, alev alev ya
nan gzlerini halkn zerinde gezdiriyordu. Polydor fitil gibi sarho, ev
resindeki herkes gibi o da Simon olayndan sz edip Gorgias' la dalga ge
iyordu.
- Unutmamsndr babalk, deil ni? .. Sylesene, yaz rneini . . . u
)az rnein i . . . Okuldan yilrilttilm sonra da beni eve gtrdn gece,
aptalca sana verdiim yaz rneiri unutmamsndr... Amma da berbat
etti ii deil mi?
Birden bir k yand Marc ' n gzlerinin nnde. imdi artk gerei
btnyle renmiti, kafasn kurcalayan tek karanlk aydnlanm olu
yordu bylece. Demek ki o gece Gorgias cebindeki yaz rneini, daha
nce Polydor'dan almt. rnek ayn cebindeki "Petit Beaumontais" ga
zetesiyle birlikteydi, zavall Zephirin ' in lklaryla panie, korkuya ka
plm, ocuun azn tkayacak mendil gibi bir eyler arayp, sonunda e-

480

line geen gazeteyi tomar yaparak kurbannn azna tkmt.

Polydor dalga geip duruyordu:

- B i liyorum babalk, seve.rdik birbirimizi, srrmz ele vennedik ... Ya

konusaydm, ya bir gevezelik etmeye kalksaydm! Ama o Pelagie tey

zem yok mu, o Pelagie teyzem !

evresindeki insanlarn farkna b i le vannadan, konuup duruyordu

Polydor. Gorgias yarm dnp, szlerini nemsemiyonnuasna, kaa

mak gzlerle bakt eski rencisine. Ama Marc'n, konuulanlar duydu

unun farkna varnca, usul ve sert bir sesle sarho rencisini susturmaya
alt:

- Kes sesini arap tulumu, le kargas ! Sen kendi gnahlarnla ura,

benimle deil. Kendi alaklklarna, namussuzluklarna bakmadan bana

amur atmaya ne kalkyorsun? eneni kapa mundar adam, konumak ge

rekirse ben konumasn bi lirim, evet, Tanrnn gnahlarm balamas

iin suumu herkesin nnde haykracam.

akn ve sessiz, onlar dinlemekte olan Marc'a dnd:

- Duydunuz deil mi bay Froment, syleyeceklerimi sizin de duyma

nz ok istiyorum, nice yllardan beri suumu herkesin nnde hayknnak

iin yanp tutuuyordum. Tanrnn nnde gnahm syledim, imdi de

iosanlara syleyeceim. Bu kalabalk beni i leden karyor, hibir eyden

haberleri yok, dillerine yalnz benim adm dolamlar, tek sulu sanki

benim, konuacam, o zaman tekilerin de benim kadar sulu olduunu

anlayacaklar.

Ya yetmii gemi olmasna ramen, gen adam gibi, bir srayta

Simon'a sunulacak evin duvarna kt, bir eliyle parmaklklara tutunup

ynn karsndaki kalabala dnd. B ir saatten beri kalabalk arasnda

dolam, herkesin adndan sz ettiini duymutu. Bu yzden sularn tek

tek sayp dkmek gibi lgnca bir arzuya kaplmt. Evet, Gorgias, ite
btn bunlar yapabildim diyebilmek, bu yrekl i l ii gstennek istiyordu.

Onu esas kzdran, fkelendiren, sulu diye yalnzca kendi adnn geme
siydi,

tekiler,

su

ortaklar

unutulmulard

sanki.

B ir

gn

nce,

Desirade' a, rahip Crabot'nun kapsna dayanm, yzne yinni frank fr

latlp bundan byle tek kuru alamazsn deyip dar atlmt. Halkn

Crabot'dan hi sz etmeyii imdi ileden karyordu Gorgias ' . Kendisi

suunu, gnahlarn hayknnaya hazrd, peki Crabot neden susuyordu,

neden

gelip

halka

sularn

hayknnyordu.

48 1

Yapacan

biliyordu.

Crabot'nun ne mal olduunu herkese syleyecekti, bundan byle belki bir

yirmi frank daha alamayacakt, ama paradan ok daha neml i olan cn

alacak, kendi, bir sredir dnd gibi, halkn nnde gnahlarn ak
layp cenneti kaz.anrken, dman cehennem alevlerinde yanacakt.
Bylece hi umulmadk bir olay, bir sahne balad halkn arasnda.

Gorgias topluluun btn d ikkatini stne ekmek ister gibi kolunu hava
da sallayp duruyor ve kesin bir sesle haykryordu:
- Beni dinleyin, beni dinleyin, gerei olduu gibi anlatacam size.

Ama sesi duyulmuyordu, balangta kimseler dinlemedi onu, dokuz

on defa, gittike artan bir gle haykrmak zorunda kald. Derken yava
yava ilgiyi zerine ekmeye balad. Eskiler kendisini tanyp da adn

evresindekilere dehetle fsldadklarnda, alann stne korkun bir

sessiklik kt.

- Beni dinleyin, beni dinleyin, her eyi syleyeceim size.

Bu gneli gnde, bir eliyle parmaklklara tutunmu, teki elini, havay

klla keser gibi kaldrp indiriyordu. Srtnda, kuru tenine yapm lime

lime eski elbisesi, kara yz, yrtc ku gagasna benzeyen kocaman bur

nuyla ok korkuntu, gzleri gemiin acsyla yanan, alar ncesinden

hortlayp gelen bir ily andryordu.

- Burada toplanm, kendi aranzda gerek ve adaletten sz ederken

aslnda hibir ey bilmiyorsunuz. . . Hep bana ykleniyor, hep benim sulu

olduumu sylyorsunuz. Ben suluysam onlar da benim kadar sulu,

benim suumu rtbas ettiler, bu da yetmiyormu gibi baka sular da i

lediler ardndan. Greceksiniz. Tanrnn huzurundaym gibi, btn su

larm syleyeceim size. Ama neden yalnzca benim konuan, neden

teki, efendim, efim olacak adam, pek gl rahip Crabot ortalkta yok.

Neden karnza kp hereyi aka syleyemiyor? Desirade'da kapanp

kalacana gelsin, gelmezse zorla getirilsin hepinizin nne, burda benim

le birl ikte 0 da sularn sylesin! .. Yoksa ben konumasn, sylemesini

ok iyi bilirim, benimle birlikte iledii sular hepinizin nnde haykra

cam. Gnahlarm, sularm var, ama Tanr benimle beraber. nk ben,
Tanrnn gnah ileyen kullarnn en alak gnlls, en yoksulu, en za
vallsym, burada hem kendi suumu, hem Crabot'nun sularn akyor
sam, bunu, Tanrnn buyruu zerine yapyorum.

Zehirli bir dille konumaya devam etti, btn slerini bata Crabot ol

mak zere, dinine ihanet eden, btn dlek, tabansz, yoz, keyfine dkn

482

efendilerini sulad. Onlarn alaklklar, dnya zevklerine dknlkleri

yznden Kilise can ekiiyordu. sa'nn saltanat atele ve klla yilrilr

dU, oysa bu adamlar bu gerek din anlayn yozlatnnlard. Yeryzn
deki her ey, toprak, insanlar Tanrnn malyd. Tanr bunlar, kendi gc

nn yeryzndeki sembol olan Kilisenin buyruuna sunmutu. Her ey

Kilisenin malyd, Kiliseden daha gl hibir varlk bulunamazd. Btn
zenginlikler Kilisenindi, o kimi isterse zengin yapard, kimse onun iznini
almadan zengin olamazd, kiinin yaayp yaamamasna o karar verirdi.

Gerek sofularn balanmas gereken gerek din ite bu dindi. Sade bir
papaz olarak her zaman dinin buyruklarn yerine getirmiti, bu gerei

kendisine byk hakszlklar dokunan efendileri bile kabul etmek zorunda

kalmlard. Oysa efendileri, Crabot' lar, Phillibis'ler, Fulgence' lar zgr

dnceli dzenbazlarla,

Yahudilerle

protestanlarla

ibirlii yaparak

Tanry aldatmlard. Dnya zevkleri1: ) ava yava kendilerini kaptrp

dini dogmalardan ayrlmlar, dinsizlerle savaacak, onlar grtlaklayacak

yerde Tanrnn gazabn yumuatmaya almlard. Oysa yaplacak en

gzel ey Par is' in ortasnda koca bir ate yakp btn dinsizleri diri diri

atee atmakt, bylece Tanrnn fkesi belki biraz dinmi olurdu.

Sonra, daha rtkan bir sesle haykrd:

- Sulu suunu syleyip gnah kard an artk susuz demektir . . . E

fendisinin gzde kullar arasna ginnitir. . . Gnah ilemeyen kim var ki?
nsan zayf bir yaratktr, eytan her zaman aldatabilir onu. Yeter ki kii,

gnah karp pimanlk getirsin. Salam bir yrekle pimanlk getirirse

her eyden arnm olur. Meryem' in gl yapraklaryla dolu cennete girer...

Ben rahip Teheodose ' a suumu syledim, gnah karttm. Tanr her eyi
rendi, araclarndan biri arac lyla, gnahm balad. Kimseye bir
ey borlu deilim. O gnden beri de her yalan syledike efendilerir:.,

eflerim beni yalan sylemeye mecbur ettike ile hcreme kapanp yine
pimanlk getirdim, gnah karttm, zayf insan gcnn kirlettii bede

nimi btn gnahlardan arttm, ykadm ! . .. Yazk! Sk sk gnah iledim,

Tanr phesiz beni denemek iin, iblisin stme saldnnasna, cehennem

ateleriyle beni yakmasna izin verdi. Gnah iledim ama, kuru barm
yumruklaya yumruklaya rttm, kilisenin talarnda dizlerimi kanattm.

Btn yaptklarmn cezasn ektim, hibir ey borlu olmadm bir kez

daha tekrarlyorum. Yeniden bir amura batmadan, u an urackta lsem

melekler kanatlarnda cennete tar beni . . . Evet, hele de insanlara hibir

483

ey borlu deilim; ilediim su Tanryla benim aramdadr. Ben Tanrnn

yrekten nanan bir kulu, klesiyim. O beni balad. Bugn konuuyor

sam bunu, cennete daha bi:r zaferle dolu gitmek, Tanrnn sevgisini daha
bir kazanmak, tam bir din kurban olarak yanna varmak iin konuuyo

rum. Siz dinsizler, ne anlayacaksnz bu szlerimden, hepiniz cehennem

liksiniz!

Gorgias halkn nnde, vahi bir okuyla, gzleri alev alev, haykrp

duruyordu.

Dudann sol yan her zamanki gibi yukar kalkyor, dilinin

altndan sivri dileri grlyordu. Polydor bir an am, gzleri falta

gibi, bir sre Gorgias'a baktktan sonra parmakln dibine szm, horla

maya bile balamt. Halk syleyecei sz merak ettiinden o ana kadar

sessizce dinlemiti ama ite sabrlar tkeniyordu artk. Kendini Tanrnn

yeryzndeki temsilcisi, dnyann efendisi sanan bir papaz bozuntusunun

yksekten atan szlerini mi dinleyeceklerdi hep? Ne demek istiyordu bu

adam? On kelimeyle gerei aklamak varken ne diye bir araba sz edi

yordu. Bir homurtudur balad, nerdeyse kolundan tuttuklar gibi yal pa

paz bozuntusunu yere vuracaklard; Marc hayli heyecanl olmasna ra

men bir el hareketiyle topluluu sabrl olmaya ard. Gorgias'a gelince,

kendinden gemi gibiydi, halkn fkesine aldrd bile yoktu, tiz bir
sesle hep ayn eyleri tekrarlayp duruyordu: Papazlar iinde tek ciddi in-

. . san oydu, tekiler, eflerinin hepsi alak insanlard, alaklklarnn ceza

sn deyeceklerdi, zira Tanr byle istiyordu, burada, hem kendisinin,

hem de onlarn sularn herkesin nnde syleyecekti, Kilise ancak bu

sayede gerek esenliine yeniden kavuup genleebi l irdi.

Derken sesi alamakl bir hal ald, iki yumruuyla gsn yumrukla

maya balad:

- Tanrm, Tanrm, gnah iledim, bala beni, kutsal akn yeniden

kazanabilmek iin iblisin penelerinden kurtar beni ! . . Dinleyin, dinleyin

beni, her eyi syleyeceim, Tanrm byle istiyor.

Ve kendini lanetlemeye giriti. O obur, ikicinin tekiydi. ocukluun

dan beri kadna, cinsel arzularna dknd. ocukluunda zeki olmasna

ramen almyordu, gezip tozmay, tarlalarda, otlarn iinde kk kyl
kzlaryla oynamay seviyordu. Babas Jean Plumet eski kaak avclar
dand. Quedeville kontesi, topraklarnda kaak avlanan babasn yakala
m, ama onu cezalandracak yerde, orman korucusu yapmt. Annesi ba

bo gezgin bir kadnd. Jean P lumet bir kuytuda kadnla sevimi, kendisi
484

byle dnyaya gelmiti. Ama kadn, sonradan, ocuunu brakp ortalktan

kaybolmutu. Babasn ise eski bir arkada iki kurunla gsnden vur
mu. ocukluu, kontesin torunu, ele avuca smayan bir yaramaz olan

Gaston' la gemiti. Gaston da onun gibiydi, ders almaktan, okumaktan

ok, kk kyl kzlarn eteklerinde dolanmay, aalara trmanp kula

rn yuvasn bozmay, rlplak suya girip, rman dibindeki yengeleri

rktmeyi seviyordu. Rahip Phil l ibin ve Crabot'yu ite o zamanlar tan

mt, Phillibin ocuun dads ve retmeni, Crabot ise Quedeville kon

tesinin gnah karan papazyd, kontes Crabot'yu taparcasna seviyordu.

Gorgias bunlar syleyip hemen Gaston'un lmne geti, arazinin tek

mirass, kontesin torunu kk Gaston' u bir gezi srasnda iki papaz r

maa itmiler, ocuk boulmutu. Bu olay o zaman Gorgias gzleriyle

grm ama srr yllarca saklamt. ocuun lmnden birka ay sonra

Crabot Valmarie'nin tek efendisi, gerek sahibi olmutu, nk kontes bu

ok geni araziyi Crabot'ya balamt.

Gorgias gittike azgnlaan bir fkeyle barn yumruklamaya balad,

hem gsn dvyor, hem de h kra hkra alyor, haykryordu:

- Gnah iledim, ey Tanrm, gnah iledim, kt rnek oldum . . . Ama

sen, balaycsn ey Tanrm, madem burada, herkesin nnde gnahla

rm syledim, benim olduu kadar onlarn da gnahlarn balayacak

sn.

Topluluktan fkli bir uultu ykseldi, yumruklar havaya kalkt, bu a

dam gebertmeli diye haykran sesler duyuldu. Gorgias' n aldrd yoktu,

anlatmaya devam ediyordu. Gaston' u ldrdklerini grd iin, rahip

Phil libin ve Crabot onu yalnz brakmamlar, kan bayla birbirlerine

balamlar, kendilerini olduu kadar da onu dnmeye, gzetmeye ba

lamlard. Marc ' n pheleri ite doru kmt. Phillibin, Crabot ve

Gorgias arasndaki balln kk ok eskilere dayanyordu. Rahipler

Valmarie olayndan sonra, kk Gorgias ' bir kiliseye verip papaz yeti

tirmiler; bylece Tanrnn korkun yavrusu, efendilerini pek memnun e

den dini btn bir adam olup kmt. Hkrmaya devam ederek iren
suunu anlatmaya balad :

- Tanrm! Kk melek ordayd . . . Evet, doruyu sylyorum, teki

renciyi evine gtrm alandan geiyordum. Ortalk kapkaranlkt, bir

den kk melei grdm, penceresi akt. Odasnda k vard . . . Tanrm

sen o zaman beni gryordun, kt bir niyetim olmadan, penceresini

485

byle ak brakmamasn sylemek, ocuu azarlamak iin yaklatm

biliyorsun. Biliyorsun ne yaptm Tanrm. Bir sre dosta konutum,

masann stndeki ermi resimlerine bakmak istedim . . . Tanrm, Tanrm,

iblisin beni kandrmasna neden izin verdin. Beni neden iblisin eline b

raktm, kutsal ermilerin resimlerini daha yakndan grmek bahanesiyle i

eri girmemi neden engellemedin? blis kanma girmi, atele tututurmu

tu, yreim arpmaya, iimde cehennem alevi yanmaya balamt. .. Tan

rm, Tanrm iine akl ermiyor, ne korkun eyler hazrladn benim iin.

imdi topluluktan t kmyor, tam bir lm sessizlii hkm sr

yordu. Gorgias ren olay anlattka herkesin gsne korkun bir s

knt, bir arlk kyordu. Tek bir soluk duyulmuyordu, durgun, kprt
sz balar stnde fke kanat kanat dolayordu. Marc'n yz kire gibi

apak kesilmiti, nice yalanlardan sonra gerek ite btn plaklyla or

taya kyordu. Marc, gzlerini dikip suluya bakarken, cinayet saatlerini

yaar gibiydi, herey tahmin ettii ekilde olmutu.

Gorgias hkrklar arasnda haykrp duruyordu:

- Tanrm! Tanrm! Sarn ba, melek salar gibi kvr kvr salaryla

ne gzel yaratmtn ocuu. Kk geceliinin altnda ilahi resimlerdeki

meleklere benziyordu . . . Onu ldrmek mi? Byle zalimce bir eyi dn

m mydm, byle bir ey aklmn kesinden geti mi? Syle Tanrm,

sen ki her eyi biliyorsun, sen ki o ocuu ne kadar sevdiimi, sandan

bir tel bile koparmaya bir zamanlar kyamadm biliyorsun . . . Evet, g

nah alevleri kaplamt bedenimi, arzudan yanp tutuuyordum. ocuu

okamak istedim, incitmeden, tatl tatl, rkek szlerle ... Masann yanna

oturmu, ermi resimlerine bakyordum. Onu da yanma ektim, birlikte

bakmamz iin kucama oturttum. nce ses karmad, ok uysald. ey

tan birden drtt beni, gzlerim karard, ocuk korktu halimden, barma

ya balad, baryor, baryordu . . . Tanrim, Tanrm kulamdan bir trl

kmayan, beni deliye dndren o lklar!

Gorgias gerekten de lgn gibiydi, gzleri yuvalarndan frlam, du

daklarn srp duruyordu. Y arnru yumru iskelet haline gelmi bedeni

durmadan sarslyordu. Sesini daha bir ykseltip kudurmu bir kpek gibi
ulumaya balad:

- Hayr, hayr, gerek, plak gerek bu deil, her eyi, her eyi syle

mek istiyorum. Tanrm kutsal bahene ancak o zaman girebilirim.

Kuru ve iren kelimelerle, olay canlandran hareketlerle hereyi

486

sylemeye, anlatmaya balad. Kudurmu bir hayvan gibi nasl yanp tu

tutuunu, kk Zephirin'i yere yatrp stne ullandn, geceliini
yrtp bartnamas iin bana geirerek ocuu nasl kirlettiini, btn
sahneyi, en kk ayrntlarna varncaya dek anlatt. ren arzusunu do
yurduktan sonra panie kaplmt, ocuk durmadan baryor, Zephirin'in
sesi kulaklarnda n n tyor, jandarma atlarnn nal seslerini duyar gibi
oluyordu. Elini cebine atm, katlarla dolu cebinde, ocuun azn tka
yabilecei bir eyler aramt. Korkun lklar bir daha duymamak iin,
eline gelen gazeteyi tomar yapp azna tkm, sonra kll ellerini, on
parman demir bir mengene gibi Zephirin'in grtlana geirip bomu,
kara parmaklarnn izi kalmt.
Gorgias uluyordu:
- Ben domuzun, hayvann biriyim, her yan amur ve kanla dclu vahi
bir canavarm . . . Evet, sonra da, neye uradm arp, pencereyi aptalca
ak brakarak kendimi dar attm.
Ey Tanrm, ite insanlarn nnde hereyi olduu gibi syledim, pi
manlk getirdim, iyiliini, cennetini benden esirgeme.
Halkn sabr tamaya balamt artk. Parmakla tutunup hala sallanp
duran, iren bir olay hi ekinmeden halkn yzne kar aka anlatan
bu canavar parmakla yatrp ezmek istiyorlard. lklar ykseliyordu
her yandan: Geber rz dman, ocuk katili, geber namussuz herif, cann
cehenneme.

.
Marc durumun gittike tehlikeli bir hal aldn grd, halk hemen a

daleti yerine getirmek iin Gorgias' paralamak istiyordu. Topluluk bir

stne atlrsa, adam para para edecek, bu gzel gn, Gorgias'n kopuk,
kanl bedeniyle lekelenecekti. Koup parmaklktan, indirmeye, kurtarmaya
alt, ama Gorgias hala konumak istiyor, inmemekte direniyordu. Ya
nndaki genlerin yardmyla eski papaz duvardan alp kaps zaten kapal
bulunan baheye brakt, bylece Gorgias, yllarca ikence ektirdii su
suz Simon'un evine snarak hayatn kurtarm oluyordu. Gel gr ki
Gorgias, baheye braklr braklmaz hemen koup, i yandan demir par
maklklara aslp haykrmaya balamt:
- Tanrm, Tanrm, biliyorsun, hayvandan daha beter eflerimin bana

neler yaptklarn biliyorsun. Terkettiler beni, onlarn yznden, bir dilim

ekmek iin yapmadm iler kalmad, su stne su ilettiler. O pinti

eflerimin nasl bir dilim ekmekten bile beni yoksun braktklarn biliyor-

487

sun, onlar ki btn hayatm boyunca hep sulara ittiler beni, su ortakl

yaptlar, akl venneye kalktlar... Sularmn cezasn yeterince ektim

ben, gnahlarmn karln dedim. Tanrm, sen her eyi grrsn, her

yerde hazrsn, hereyi b i lirsin, eflerimin yznden bama gelenler, on

larla birlikte, onlar istedii iin gnah stne gnah iledim. phesiz

Kutsal Evini rezilliklerden kurtannak gerekiyordu, ben o Kutsal Ev iin

canm, kanm seve seve veririm, ama onlar kendi postlarn kurtannaktan

baka bir ey dnmyorlar, beni kudurtan, fkeden deliye dndren de

bu ite . . . Hereyi syledim, eflerimin sularn halkn nnde haykrdm,

cezasz kalan gnahlarm bir bir saydm, sana geldim Tanrm, ya ba

larsn onlar, ya da adn unutan bu domuz yavrusu halkn nnde yld

rmlarnla arparsn.

Her cmlesinin sonunda yuhlar ykseliyor, talar bann stnde uu

yordu. Halk biraz daha yklense pannaklklar krp ieri girecekti. Marc
ve yardmc lar dalp Gorgias' tuttuklar gibi bahenin teki ucuna, evin

arkasndaki blmne gtrdler, orda, kk ssz bir sokaa alan bir

k kaps vard.

Aslnda, ileden km topluluu durdunnaya imkan yoktu. Uzaktan

alk sesleri ve sevin lklar duyunca Gorgias' aramaktan vaz getiler,

nk Simon, kardei David ve ileri Bakan Delbos'yla birlikte trenden

inmi, bir atl arabayla usul usul eve doru geliyordu. Arabann bir yanna
Simon ve David kar yanna da Delbos'yla belediye bakan Leon Savin

oturmulard. Atl araba, hncahn kalabalk iinden usul usul geerken

halk onlar cokuyla alklyordu. Az nce tank olduklar iren sahne

toplumun Simon'a evgisini, saygsn daha da oaltmt. Alklar din

mek bilmiyordu. Kadnlar alyor, kahraman grsnler diye ocuklarn

havaya kaldryorlard. Erkekler atlarn koumunu zdler, arabay eve

kadar kasabann gl delikanllar ekti. Her yandan, sokaklardan, pence
relerden demet demet iekler yayor, mendiller bayrak gibi dalgalan

yordu. ok gzel bir kz, arabann eiine frlayp bir genlik ant gibi o
rada durdu. Havada pckler uuuyor, yamur gibi yaan iek demet

leriyle birlikte sevgi ve zafer dolu szler arabaya kadar kanat kanat geli

yordu. Kasaba grlmemi bir svgi, dinn1:k bilmeyen bir coku gsteri

yordu. Hata yznden zindanlarda ryp ama sonradan halkn barna

bast insana ne mutlu! Aydnlk bir toplum yaratmak iin rpnrken g

revinden alnp hapislere atlan, bir gn, gerek uruna yapt savan

488

armaanlarn gren retmene ne mutlu!

Marc ayakta, mutluluu yudum yudum tadyor, bir yandan, Simon'un

gerein zafer ant gibi geliine bakarken, bir yandan da ayn insann, k
k Zephirin ' in cenaze gnnde, bir cezaevi arabasyla gtrln d

nyordu. Zavall susuz Simon'un parampara etmek istiyor, haykr

yordu o gn: "Geber, geber katil herif, geber Yahudi !' Simon, yz kire
gibi "Ben susuzum, ben susuzum" diye haykrarak gtrlrken toplu
luk lgn gibi arabann arkasndan komutu. Oysa ite bugn, Simon'u
yuhalayanlarn torunlar, onu bir kahraman gibi alklyordu. Halk dei
mi, yenilenmiti. Susuz bir insan o zaman lar kr krne sulayanlarn
ocuklar, ocuklarnn ocuklar gerek akyla bymler, imdi alk

laryla babalarnn, dedelerinin sularn balatyorlard ite.

Araba kapnn nnde durduunda topluluun coku ve heyecan daha

da artt. nk Simon, kendisinden din kardei David' in yardmyla ara

badan iniyordu. Maillebois'nn eski retmeni hayli zayflam, ty kadar

kalm, yzne yal n sevimlilii kmt. Salar dklmemi ama

kar gibi bembeyaz olmutu. Yardmndan dolay David'e usulca glm

sedi ve nice yllar birbirinden ayrlmayan, birbirlerine gittie bal iki kar

dei halk yeniden lgnca alklamaya balad. Simon, kardeinin ne ya

pp yapp susuzluunu ortaya karacandan, elinden geleni ardna koy

mayacandan emin olmutu hep, en umutsuz annda bile, bu konuda asla

kukuya dmemi, David ise btn bir hayatn kardeinin yolunda, onun

onurunu kurtarmak iin tketmiti. Simon ve David'den sonra arabadan,

bakan

Savin' le

birlikte,

Delbos,

halkn

deyimiyle

byk

Delbos,

Beaumont ve Rozan davalarnn yiit savunucusu, en tehl ikeli gnlerde

bi le, tehditlere, yumruklara aldrmadan gerei savunan devrimci Delbos

inerken alklar ayn hz ve tempoda sryordu. Marc, Simon ve David ' i

kar lamak zere yrrken Delbos d a yetiti ve bylece gerek savann

drt nl yz, bir an evin eiinde bir araya geldiler. En etin ikencelere
katlanan susuz insanla, onun yiit savunucusunu byle yan yana, kol

kola grmek kasaba halkn sevinten lgna dndrmt, eller kollar

sallanyor, vg lklar atlyordu.
Simon ve Marc byk bir cokuyla birbirlerine sarldlar. kisi de h

krarak al yorlard . Syledikleri szler hemen hemen aynyd :

- Saol, saol arkadam. David ' le birlikte bir kardeim d e sen oldun,

hem benim onurumu, hem ocuklarmn onurunu kurtardn.

489

- Ben yalnzca David'e yardm ettim arkadam, sava biz deil ger

ek kazand, gerein gc kazand . . . te bak ocuklarn, onlar da akll

ve gl insanlar olarak yetitiler.

Btn aile oradayd, bahenin yeillikleri iinde, drt kuak, nice acl

yllardan sonra, sava kazanan kutlu babay, kutlu atay bekliyordu.

Simon'un kars Rachel' le byk dost Marc'n kars Genevieve yan ya

naydlar, onl;mn yanlarnda Simon ve Marc ailelerini birletiren Joseph ve

Louise yer alyordu. Daha sonra oullar Franois, gelinleri Therese ve to

runlar kk Rose' la Sarah ve Sebastien ifti, onlarn da ardndan

Lucienne' leriyle Clement ve Charlotte ifti geliyordu. Hepsinin gzleri

sevin yalaryla doluydu, btn aile alap ptler.

O srada tatl bir ark ykseldi. ki okulun ocuklar, erkek ve kz

renciler, Sebastien ve Louise' i n rencileriydi arky syleyenler. Hibir

ey eski dnyann, gemiin nice aclarndan sonra, mutlu bir an yaayan,

gleryzl bir gelecei mjdeleyen bu tatl, sevimli ocuk seslerinden da

ha heyecan verici olamazd. arkdan sonra bir yaramaz, arkadalarnn

yanndan ayrlp elinde bir iek demetiyle Simon'un yanna geldi, demeti,
btn arkadalar adna sundu.

- Teekkrler benim kk dostum. Ne eker eysin byle! Adn ne

senin bakaym?

- Adm Edmond Doloir, retmen Vales Doloir'n oluyum, bakn,

babam urda, bay Salvan' n yannda.

,
Sonra bir yaramaz kz daha geldi, onun da elinde bir demet iek var

d, kz renciler adna geliyordu.

- Aman ne cici kzmsn sen byle! Teekkrler yavrucuum. Senin

'

adn ne?

- Adm Georgette Doloir, Adrien Doloir ve Claire Bongard'n kzym,

ite bakn babam ve annem ordalar, bykbabam, bykannem, amcala

rm ve teyzelerimle beraber.
B ir demet daha sunuldu, bu demeti Lucienne Froment sunuyordu ama

kendi adna deil de, kucanda tuttuu Kk Rose Simon, Simon'un to

rununun kz, yani en son Simon adna sunuyordu.

- Ben Lucienne Froment' im, Clement Froment ve Hortense Savin'in

kz. . . Kucamdaki de Rose Simon, Simon ve Froment ailesinin en k.

.
Simon, sevimli, tatl yarat titreyen ellerine ald.

490

- Ah benim sevgili km. Canmn can, ne kadar gzelsin, tam bir

bar ant gibisin. Toplumun btn mutluluu sende gerekleiyor... Ha

yat ne bitmez tkenmez bir kaynaktr ve bu kaynaktan nice sevimli ve

gl yeni canllar su iiyor. Her yeni kuakla gerek, adalet ve bar biraz

daha gleniyor. Hayat ne gzel yryor!

imdi herkes Simon'un evresinde halkalanm kendilerini tantp el

lerini skyor, onu kucakl yordu: Savin' ler kasabann suunun onarlmas
iin

belediye erevesinde byk aba gsteren ve istasyona gidip

Simon'u karlayan Leon Savin, olu Robert' le Doloir' lar. Evin btn du

varclk ilerini slenen Auguste, plann yapan Adrien, ilingir Charles,

marangoz Marcel, Bongard' lar, Femand ve kars Lucile, kzlar Claire.

Zamanla btn bu insanlar birbirlerinden kz alp, birbirlerine kz vermi,

tek bir aile halini almlard. Simon tanma, hatrlama ynnden byk

glk ekiyordu. Ne var ki eski rencileri yllar gese de yine yabanc

gelmiyordu ona. Yalanm yzlerinde ocukluk gnlerinin yaln, saf

izgilerini okuyabiliyordu. Kucaklayorlar, kucaklayorlard. Gittike

oalan bir heyecanla ykl bu kucaklamalar hi bitmeyecekmi gibiydi.

Birden, hayli yal, ama yz her zamanki gibi glmseyen babacan

Salvan ' kar.snda buldu.

- Ah retmenim, siz miydiniz, ok ey borluyum size. retmen O
kulundan, gerek ve adalete sayg duyan, gerek ve adalet iin mcadele

eden renciler yetitirmeseydiniz bu sava kazanamazdk.

Bayan Mazeline' le de sarldlar, sra M ignot'ya gelip kucaklatklarn

da Mignot alamaya balad:

- Beni baladnz m bay Simon?

- Sizi balamak m, neler sylyorsunuz dostum, siz insanlarn en

soylusu, en iyisisiniz benim iin. Byle bir araya gelmemiz ne gzel!

ylesine sade, sade olduu kadar da byk olan bu tren bitmek ze

reydi. Trou Sokann eski ykntsnda ykselen bu irin aydnlk ev, i

eklerle ve yaprak demetleriyle ssl, gn na kvanla glyordu.

Kapsnn stndeki levhann rts birden kalkt. "Maillebois kasabasn

dan, gerek ve adaletin sembol olan retmen Simon'a, ektii aclar u

nutmas iin, bir armaandr." Altndaki imza daha bir anlaml, daha bir

arpcyd : "Cellatlarnn torunlar" ve geni alandan, yandaki yoldan,

pencerelerden

ve atlardan,

en

son ve en byk alk tufan

bir

gkgrlts gibi koptu. Halkn btn yrei arpyordu bu alk tufann-

49 1

da, bundan byle kimse gerek ve adaleti hor gnneyecek, gerek ve ada

lete kar duramayacakt.

Ertesi gn "Le Petit Beaumontais" gazetesi treni cokun bir dille

verdi . "Le Petit Beaumontais" artk bir zamanlarn o adi gazetesi deildi,

okurlarnn erdem ve akl dzeyini ykselten yeni solukla birlikte gazete

de deimi, yllardr toplumu zehirleyenler sprlp atlmt. Gazete,
halkn beynini ykayan, siyasi ve mali ekiyalarn elinden kurtulduu za
man en iyi eitim aracdr. Yenilenen, genleen "Le Petit Beaumontais"

byk hizmetler gryor, her gn biraz daha fazla halka k tutuyor, ger
ek ve akl datyor, yol gsteriyordu.

Birka gn sonra, her eyll aynda grlen frtnalrn birine, ama bu

kez en yamanma tank oldu kasaba. Yklar. yaplardan biri de Kapsenler
Manastryd. Kimse uramad iin kiliseler kaplarn kapad halde bu

manastrn hala mterileri vard. Hatr saylr tutarda yal sofu kadnlar

enni Saint-Antoine Padoue ve onun yard mcs rahip Theodore'u yalnz

brakmyordu. Jonville papaz Cognasse, geirdii korkun bir sinir

kntsnden sonra damar atlamasndan l bulunmu, uzun zamandan

beri bo kalan kilise, sonunda tamamen kapanmt. Kasabada rahip

Coquard, Saint-Martin ' in kap larn bile amyordu Kendisine yardm e

decek bir papaz mezi bile bulamadndan krsde kendi konuup kendi

dinliyordu. Geride kala kala bir Kapsenler Manastr kalmt, ok dar

olmasna ramen dini btn birka sofuya yetiyordu. Yaldzl, boyal,

yapma ieklerle mumlar arasnda ykselen byk Saint-Antoine de

Padoue antyla bu mucizeler oca hiila ayakta ve akt.

Korkun frtnann koptuu o gn Saint Antoine de Padoue'nun enni

lii kutlanan nemli gnlerdendi. Rahip Theodore yz kadar sofuyu ma

nastra toplayabilmi, Desirade' dini bir kurum haline getirmeye uraan,

Desirade'dan dar kmayan Crabot, varlyla bu treni onudandnnak

iin gelip, Theodore ' un yannda yerini almt. Bylece evrenin iki nl

yz bir aradayd. B iri krsye km sylev veriyordu, teki, Hazretin

ant eteindeki kadife bir koltua kurulmutu. Bir vuruta bu yeni toplu

mu kahretmesi, mucizesini gstennesi iin Saint Antoine de Padoue'nun

yresinde birlemilerd i . te o srada frtna kopmu, kasabann stn

mrekkep renginde kara bulutlar kaplamt. Gk dev bir topu bataryas-

- nn top sesleri gibi grlyor, imekler cehennem alevleri gibi akyordu.

Rahip Theodore anlarn alnmasn buyurdu hemen, ve gkgrltlerine

492

kafa tutan an sesleri dalga dalga ykselmeye balad. Bu an sesleri sanki

Tanrya, buras senin evin, bir yanllk yapma sakn, der gibiydi, ne var ki

gkgiilts Tanrnn da kulaklarn sar etmiti, duymad . Yldrmlar

dan biri de manastrn anna arpt, halattan mihraba kayp korkun bir

gkgii ltsyle mihrapta patlad. Rahip Theodore o anda ra gibi tutu

tu. Kutsal elbiseler, kutsal kupalar, hatta kutsal kasenin sakland dolap
kle dnd. Saint Antoine de Padoue'nun ant krlp, yldrmn iskelete

evirdii, bir kl ynndan baka bir ey olmayan Crabot'nun stne

devrildi. Tanrnn iki elisi yetmiyormu gibi yldrm be sofu kadnn
daha canna kyd, tekiler atrdayp duran tavann altnda ezilmemek i
in bara bara kendilerini sokaa attlar ve manastr tamamen kp,
Kapsen tarikatndan hibir ey kalmamacasna bir ykntya dnd.

Btn kasaba at bu ie, nasl olmutu da Tanr bu kadar yanlabil

miti? Ne zaman bir kiliseye, bir manastra yldrm dse, rahibi ve diz

km sofular ldiirse halk hep bu soruyu sorard . Tanr kendi dinine

son vermek mi istiyordu yoksa? Daha aklllar ise yle dnyordu; bu

Tanrnn deil de doa gcnn eseri mi yoksa? Kimbilir, belki kii doa

ya da sz geirmeye balamtr?

Gorgias bir daha ortala kt, kasaba sokaklarnda "Bu kez Tanr

yanlmad. Benim szm dinledi. Dinin kl ve atele yeerdiini gs

termek iin, budala, alak efendilerime iyi bir ders vermek iin imekle
rini, yldrmlarn balarna yadrd" diye bara bara kotUunu grd
ler. Bir ay sonra, bir zamanlar V ictor Milhomme'un cesedini bulduklar
kirli evin nnden Gorgias' n lsn kaldrdlar, kafas yarlm, beyni

akmt, bedeninde, kk Zephirin' in bedenindeki gibi iren izler ve ya

ralar vard.

!V.

Y llar ard arkas kesilmeden akp gidiyordu, Marc 80 yan gemiti.

Doa, hayat ok seven, hayata nice hizmet eden bu insan ve karsn,

gerekletirmek istedikleri byk eseri grsnler, onun sevgisini tatsnlar
diye, ayakta tutup armaanlandryordu sanki . .

Kuaklar kuaklar izliyor, gittike daha eitilmi, daha bir zgr ola

rak ocuklar, ocuklarn ardndan dalga dalga ykseliyordu. B ir zaman iki

493

Fransa vard. Ayr lkenin insanlarym gibi ayr eitimler uygulanyor,

bu yzden de, ayn lkenin ocuklar, insanlar birbirlerini yiyor, birbirle

riyle didiiyorlard. Ky ocuklar yalnzca ilk renimden yararlanabili

yordu, btn bildikleri biraz okuma, yazma, biraz hesapt. K saca, grebi
lecekleri kadar bir eitim veriliyordu onlara. Ama te yandan burjuvazi,

parann ve iktidarn sahibi mutlu aznlk, orta retim ve yksek retimin

btn imkanlarndan bol bol yararlanyordu. B ilginin ve iktidarn btn

rnleri onlara sunulmutu. Korkun bir toplumsal eitsizlik saltanat sr

yordu. Yoksullar, dar gelirliler bilgisizliin karanlk odalarna kapatlm

lard. renmek, dnyay tanmak, bilgin olmak, gl efendi olmak, y

netmek yasaklanmt onlara. Bazan tek bir kii bu karanlk odadan kurtu
lup trmana trmana mutlu aznlklarn bulunduu yere varabi liyordu.

Burjuvazi hemen bu ender rnei genelletirerek, eitlik var, herkese frsat

eitlii veriyoruz, yetenekleri olan ykselebiliyor diye yaygaray basyor

du. Ve bylece ynlar, lkenin ocuklar eitimden yoksun braklyor

du. Burjuvazi halk ocuklarnn gerei ve sosyal adaleti renmesinden

korkuyordu, halk ocuklar eitilirse burj uvazi lkenin zenginliklerini di

ledii gibi alp lrpamayacak ve ynlar, burjuvazinin canavarca hazr
lklarn sprp atarak, emein alnteriyle, dayanma ve bar iinde

kendisini kurtaracakt.

Ama imdi Fransa tek bir Fransa haline getiril iyordu, bundan byle

yoksul zengin ayrm yaplmayacak, bilenler bilmeyenleri ezip smreme

yeceklerdi. Eitim alannda eitsizlikten daha tehlikeli bir ey yoktur. Bu

eitsizlik kardei kardee drr, i savalara yol aar, bazan bu savalar

yle lgn bir hal alr ki, kaldrmlar kzl kanlara bular. Fransa'da, her
kese eitimde frsat eitlii verilmeye balanmt. lkenin btn ocuk
lar, laik, cretsiz ve zorunlu i lkretimden geiyordu. lkretimin temeli

eskisi gibi okuma yazma kuralna deil, yaparak renme yntemine da

yanyordu. Soyut retimin yerini sevdirerek retim almt, nk ger
ee ancak renmek akyla, renmek tutkusuyla sahip olunabilir.
rencilerin izleyecei i eitim rastlantya braklmamt, ilkokulu bitiren
renci, arzusuna, yeteneklerine uygun eitim seiyordu. Yasalar insanlar
arasndaki ayrcalklar kaldrmt. Her doan ocuun, lkenin arad

kltr gcne, yeteneine sahip olduu kabul ediliyordu. Toplumun her

bireyine eitlik tanmakla yetinilmemi, lke kaynaklarnn, zenginlikleri

nin bilgece kullanlma biimine de byk nem veriliyordu. Gl bir l-

494

ke yaratmak iin btn imkanlardan yararlanmak gerekiyordu, hibir kay

nak boa tkenmemeliydi. Kylerin ve sanayi kentlerinin sonsuz kaynak
lar iinde, nice insan gcnn uyuyup kald ortaya kmt. Akl, ky
de, kentte uyanp iekleniyordu. Dnce ve eylem aleminde yetenekli
yepyeni bir kuak, eski ynetici snfn, smre smre kuruttuu aaca
zsuyu ve canllk alyordu. Bu verimli topraktan her gn yeni bir gl
fkryor, insanln yeniden douu gibi, yeni bir a douyordu. Burju
vazinin, kurulu dzenin, bozuk dzenin yklmasndan korktuu iin kitle
leri yoksun brakt eitimde frsat eitlii gerekten de bozuk dzeni
ykmaya balamt. Ama onu yerine daha iyi, ulusun btn glerinin yer
ald stn bir dzen kuruluyordu. Btn baml dnya halklarn kurta
racak yeni bir Fransa douyordu.
Birbirine dman, birbiriyle srekli sava halinde, birbiriyle bir daha
hi karlaamayacak, hi anlaamayacak gibi iki ayr gezegende yetimi
. iki snfn, iki soyun yer ald bir Fransa bylece tarihe karyordu.
retmenler arasndaki ayrlklar da ortadan kalkmt. Artk birbirine d
man iki retmen yoktu. Neydi o eski durum? Bir yanda, ayanda henz
tarlasnn amuru, ksa bir eitim grm, horlanan zavall ilkokul ret
meni, te yanda, el stnde tutulan lise ve yksek okul retmenleri vard.
te bu ayrm kalkmt. lkretimin nemi anlalm, ocuk zihninin u
yandrlmasnn iyi eitim ve okul ii olduu anlalmt. ocua hayat
boyunca izleyecei yol daha ilkokul sralarnda kazandrlmalyd. lerdeki

gelime bu usule balyd. retmenler iin yeni fonlar ayrlmt, ei

timciler ekonomik skntlardan kurtarlmt. retmen okullar rahatlkla
renci buluyor, retmen yurdun en ssz kelerine severek gidiyordu.
Meslek onuruna kavumutu eitim. Ulus, her aamada, ilk eitimin oldu
u kadar yksek retimin de parasz olmasnn nemini anlamt. Bu

konuda yaplan giderler ne kadar byk olursa olsun, ulus iin gerekliydi.
Eitime harcanan para, politikaclarn, karclarn halk aldatmak iin sa
vurduklar milyonlara benzemezdi. Mutluluk ve bunun kurucular bu mil
yonlarla yetiecekti. Eitim alannda yaplan gider hibir giderle karla
trlmazd, tketilen her kuru, daha akll, daha gl, yarnn efendisi bir
halk yetitiriyordu. Bozuk dzen kendi barnda yozlam, snf dna
atlm insanlar yaratyordu. Eitimde herkese frsat eitlii tannmas, ge
nelletirilmesi, snf dna atlm, yozlam insan da ortadan kaldra
cakt. Nitekim yeni bir toplumu mjdeleyen kadrolar yaratldka bu gr-

495

n ne kadar doru olduu gn gibi ortaya kverdi. Burj uva ve Kilise

eitimin genelletirilmesinden, aslnda kendi karlar iin korkuyordu.

Eitim tekellerinden karsa toplumu smremezlerdi. Nitekim her kyl

ve ii ocuu, yoksulluuna ramen okuyup akl ve bilgiye kavuunca,

toplumda gerekli yerini ve ulusal gelirden hakk olan payn almaya kal
knca balangta burjuvazi iin ba belas, tehlik.e kayna oldu. Ama bu
tehlike sonradan ortadam kalkt, nk okuyan insanla birlikte snflar,

dolaysyla snf d kalanlar da yok olmutu. Devlet bir yurtta mmkn

olduu kadar kltrl yetitirme grevini stlenince ortalkta ba kaldran

da kalmamt. Eitim devrimci grevini yerine getirmi, bundan byle u

lusun tek gveni, hatta tek dzeni halini almt. nsanlar arasnda daha

geni apta ve daha yakn kardee ilikiler kurmu, tek bir emek gcnn

boa tketilmemesi iin insanlar birbirlerinin mutluluu yolunda alma

ya arm t.

Zaten devrimci eitim, dinin, eitim alanndan tamamen ekildii za

man gereklemiti. phesiz, Din ve Devlet ilerinin birbirinden ayrl

mas, din kurulularna devlet btesinden yaplan yardmlarn kaldrl

masnn lke kurtuluundaki pay yabana atlmazd. Din kurulularndan

kesilen paralar okullarn ara-gere ynnden daha iyi donatlmasn sa

lamt. Papaz bir devlet memuru deildi artk, dini kurallar yasal olmak

tan kmt. K i liseye gidenler, tiyatroya gider gibi para veriyorlard.

Marc, her gn, akln, gerein yeni bir zaferine tank oluyordu. N ice

savaan, nice ac eken kuandan tek o ayakta kalmt. nce iyi yrekli

babacan Salvan g etmi, Mazeline ve M ignot onu izlemilerdi. ki kar

de, Simon ve David lmde de birbirlerini yalnz brakmamlar, bir iki

gn arayla gmler, bayan Simon kocasndana

da acele davranmt.

Canavarca hakszln btn oyuncular, iyiler de, ktler de, yiitler de",
sulular da, imdi serin topran barnda uyuyorlard. Hatta ocuklarn,

torunlarn ocuu babalarndan da nce gitmilerdi, nk lm, durma

dan dinlenmeden kendi eserini tamamlyor, yeni doacak in;anlarla tarla

snn verim gcn artt rmak iin trpanla biiyordu. Marc, Genevieve' le

birlikte Jonv i l le' i terkedip, Simon ve David'in lmnden sonra ocuklar

Joseph ve Sarah'a geen armaan evin birinci katna yerlemiti. Saral

hala retmen Okulunun mdr bulunan kocas Sebastien ' la birlikte yi

ne Beaumont' da oturuyordu. Joseph artk hemen hemen yryemez hale

geldiinden emekliye ayrlmak zorunda kalm, kocasnn bu durumu y496

znden Louise de okuldan ayrlm, kar koca Simon'un evinin ikinci kat

na yerlemiti. imdi, Marc, Genevieve, kzlar Louise ve damatlar

Joseph, btn bir aile, yalln son yllarn ayn evde tamamlyorlard.

Eitimden tamamen ekilmi deillerdi. Bo kalan yeri torunlarn ocuk

lar dolduruyordu. Franois ve Therese kasabann erkek ve kz okullarnda

retmendiler. Bylece Maillebois okulu, bykbaba ve bykanneden

sonra, onlarn ocuklarn, torunlarn tanm oluyordu.

ki yldan beri, aile, yan yana mutlulukla yaarken, birden ac bir olay

evin huzurunu bozdu. Otuz drt yandaki Franois, karsna ok bal

Franois, erkein akln bandan alan o lgn arzuya kaplp gzel bir k

za tutuldu. Colette Roudille adnda yirmisekiz yandaki bu kz henz len

ok sofu bir kadnn kzyd. Kzn, annesinin gnah kartan papaz

Theodore' dan olduu syleniyordu. Gerekten kz Kapsen papazna ok

benziyordu. Theodore gibi kan krmz dudaklar ve alev alev gzleri

vard. Kadn, kz kardeinden on iki ya byk olu Fausti n ' in kemik gibi

nne att be kurula yayor, kamn zor doyuruyordu. Eski gl

dincilerden arta kalan kk bir din grubu, lkenin eski efendileri

Fauistin ' le ilgilenmiler, Desirade'da ona bir i ayarlamlard. Birka ay

dan beri arazinin bekiliini yapyordu. Desirade, Crabot'nun lmnden

sonra komu belediyelerce satn alnm$t. Burasn eski cizvit kolej i

0
Valmarie rneine benzer b i r halkevl haline getirmek istiyorlard, ama ii
kzlar daha imdiden Desirade ' n

yzn deitirmiler,

kuytularnda ha

marata alyorlard. Annesinin de lmyle Colette Roudille, kasabada

yalnz yaamaya balamt. Evi de okulun hemen tam karsndayd. Oda

da, bahede dolarken kendini saknmayacak kadar da cmertti. phesiz

gzel gzlerindeki alev, kzl dudaklarndaki glcklerin de bu ite pay

oldu, derken Franois deliye dnd.

Therese bir seferinde ikisini seviirken yakalad, bu olaya yalnz kz

makla kalmd, byk bir zntye de kapld, zira kocasnn bu tutumu

on iki yandaki kzlar Rose tin de bir ykm deil miydi? Bir an durumu
kocasnn babas ve annesine, Sebastien ve Sarah'a aklamay, birlikte bir
karara varmay dnd. Kocasna ayrlmaktan sz etti, artk kendisini
sevmeyen, ona yalan syleyen bu kocay bana buyruk klmak istiyordu.

Ama, salam kafal, duygulara kaplmayan akl banda bir kadnd, koca
snn dzelebileceini umup balad. te yandan, ocuklarnn bu tutu

muna ok zlen Marc ve Genevieve de uzun uzun Franois'ya tler

497

verdiler. ok zgn grnyordu Franois. Hakszlk ettiini biliyor,

kendisine sylenen en iddetli szlere bile t karmyor, ban nne e

iyordu. Btn hatalarn bilmesine ramen akn gibiydi. Franois tutku

larna yeniden tutsak olmaktan korkuyordu. nsan mutluluu ne ince bir
iplikti, kara kara dnmeye balad Marc. Demek insanlar eitmek, ger

ein altnda adalete yneltmek de yetmiyordu. Tutkular da hesaba

katmak gerekiyordu. Her eye ramen tutkular, zavall deliler gibi kiileri

birbirlerine drebiliyordu. Btn hayat boyunca ocuklar, babalarnn

ac ektii karanlklardan kurtarmak, onlara biraz olsun, gerek ve adalet

tutmak iin almt. Bakalarna sunduu mutluluklarn ocuklarn

daha da mutlu klacan sanmt. Ama ite, yalan ve yanlglardan arn

m, hayli akl banda grnen torununun evine baka bir ac, akn lm

sz szs girmiti. Bi lmek, bilgili, gl insan yetitirmek iin rpnmak

yetmiyordu, yrein de bir dili vard, yrei de eitmek, glendirmek ge

rekiyordu. Ktlkten arnmak iin iyilik yapmak sorunu zmleyemi

yordu. Kendi kanndan birinin, mutlulua giden yolda tkezlediini, d

tn grmek alabildiine zyordu Marc ' .

Yaz -gelip okullar kapannca Franois birden ortalktan kayboldu. De

mek okullarn kapanmasn beklemi, okul kapanr kapanmaz Colette' le

kamt. nk kzn evinin pencereleri rtOkt. Aile bu rezillii sakla-

. mak zorunda kald. Franois'nn biraz rahatsz olduu iin hava deiimi
ne gittiini sylediler. Btn kasaba bu uydurma h ikayeye inanm grn

d . ok sevdikleri retmenleri Therese'i incitmekten korkuyorlard.

Kadin bu olaanst durum karsnda byk soukkanllk gsterdi; gz

yalarn saklamasn bildi, grevini aksatmad, fkesini kimseye belli et-

. medi.

Btn

abasna

ramen,

babalarnn

evde

bulunmayn

kz

Rose'dan daha fazla gizleyemedi, ona durumu anlatmak zorunda kald, a

ma kznn krlan yreini onarmak iin onu eskisinden de ok, hem

kendisi, hem de babasnn yerine sevdi, avuttu, oyalad. "Hatal olsa bile
babana saygn yitirme" dedi.

Bir ay geti bylece, Marc, zgn, her gn urayp gelininin derdine

ortak oldu, ama bir akam baka ac bir olay daha patlak verdi . Rose le
den sonra bir kz arkadann evine gitmiti. Marc geldiinde Therese
yalnzd. Kz evde olmad iin de gzyalarn brakm bol bol ala
mt'. Marc, onu avutmaya, gelinine umut vermeye alt. Hava karar
mt, gkyz frtnay haber veriyordu, Rose henz dnmediinden

498

Marc

daha

fazla

beklemeyip

kt,

hzl

admlarla

eve

yolland,

Genevieve' i hayli yalnz brakmt. Okulun arkasndaki Zephirin' in eski

odasnn penceresinin ald karanlk kililk alandan geerken garip bir

patrt, ayak sesleri, lklar duydu. Hem yilrilyor, hem syleniyordu:

- Bu da ne ola? Bu da ne ola?
Ne olduunu bilmiyordu ama souk bir rperti duydu; iinde garip bir

korku belinniti. Derken, karanlkta dikilen birini seebildi, eski belediye

bakannn yeeni yoksul Marsoui l ler'ydi bu. Bir grup sofu giderini kendi

aralarnda deyerek bir papai tutmu, Saint Martin kilisesini yaatyor

lard. Marsouiller ite bu kilisede hizmetiydi.

Marc adamn byle yalnz, el kol hareketleri yapp kendi kendine ko-

nutuunu grnce sordu:

--

- Ne var, ne oluyor?

Marsouiller de Marc' tanmt. Kekeleyerek cevaplad:

- B i lmiyorum bay Froment, Kapsenler Alanndan geliyordum. Geer

ken bir ocuk l duydum, boazlanyonnu gibi, hrltyla geliyordu

ses, hemen kotum, yerde yatan bir ocuk ve tabanlar yalayp kaan bir

adam grdm ... Bunun zerine ben de bannaya baladm.

Marc da farkna vard, karanlk, kk bir beden yerde kprdamadan

duruyordu. phelendi, yoksa Marsoui l ler ocuun rzna m gemek is

temiti? O srada Marsouiller'nin elinde beyaz bir ey, bir mendil grd.
- E l inizdeki bu mendil nedir?

- ocuun yannda buldum. phesiz adam bununla ocuun azn t-

kamak istedi, sonra da kaarken korkudan unuttu mendili.

Marc konuulanlar dinlemiyordu artk, hemen yerdeki ocua eildi,

yrei korkun bir szyla burkuldu.

- Ne, Rose bu ! Tanrm Rose bu!

Yerde yatan, on yl nce, Lucienne' in kucanda, Simon'a iek sunan

Rose'du, kumral sal, gldke yznde tatl tatl gamzeleri ukurlaan

gzel Rose'du bu yerdeki. ocuk gece eve dnerken bu ssz alandan ge

iyordu demek. O srada ekiyann teki hemen nne dikildi ve yavruca
hrpalayp altna ald. stnde, annesinin, yalnz arkadan gnneye gi
derken giymesine izin verdii gll bayramlk elbisesi vard, ve yerde hala
kprdamadan yatyordu.

Marc, zntden deliye dnm, torununa seslendi:

- Rose! Rose ! Neden cevap vermiyorsun bana minik yavrum? Bir ke-

499

limecik, tek bir kelimecik syle.

ocuun rkp barmasndan korkarak usulca bedenine dokundu,

incitmekten ekinip hala yerden kaldramyordu. Kendi kendine konuma

ya balad:

- Baylm, nefes alyor, ama sanrm bir yannda bir krk var... Ah!

Ykmlar yine balad, yine ac ekeceiz, rahat yz yok anlalan bize.

Btn o korkun gemi yeniden canlanp nne dikiliyormu gibi bir

szdr

oturdu

yreine.

urada,

pencerenin

altnda,

Gorgias ' n

Zephirin' in rzna geip boduu u odann hemen yannda torununun k

zn, sevgili Rose'u, on iki yandaki yavruca da rzna geilmi, yara

lanm bir durumda buluyordu. Demek bu yavruca da boacaklard. O

korkun gemii yeniden uyarmaya kalkan kimdi acaba? Nice yeni olayla

ra, skntlara yol aacakt bu? Korkun an yaarken btn bir hayat, b
tn savalar, aclar gzlerinin nnden geti.

Marsou i l ler, elinde mendil, kprdamadan duruyordu. Sklm bir halle

mendili cebine koydu. Tavrndan , . davranndan bildiklerinin hepsini

sylemedii okunuyordu, yznde keke u alandan gemeseydim der gibi

skntl bir anlatm vard. Konumaya balad:

- Byle brakmayalm bay Froment, bir an nce kaldrp gtrelim, siz

tayamazsnz, izin verirs:niz ben alaym da evine gidelim, zaten ev u

rackta.

- "Peki" dedi Marc.

Kilise h izmetisi gl kollaryla ocuu incitmeden usulca ald, eve

gtrdler. Zavall kadn, sevgil i kzn byle kire gibi, giysisi yrtlm,

salar yolunmu, tannamayacak halde grnce deliye dnd. ocuk kor

kun derecede hrpalanmt, elleri yrtlmt, sa kolu krlm gibi salla

nyordu.

- Rose'um, kk Rose'um, yavrumu ldrdler.

Marc bo yere urat, ocuun soluk aldn, stnde bir damla kan

b i le bulunmadn anlatmaya urat . Marsouiller kz karyolaya koymak

iin kaldrdnda Rose gzlerini at, korkuyla evresine baknd, sonra,

korkuyla titreyerek, kekeleye kekeleye konumaya balad:

- Anneciim, anneciim al beni, sakla beni, korkuyorum!

Kznn konutuunu grnce Therese yatan stne dp yavrusunu

barna bast, heyecandan dili tutulmutu. Syleyecek tek sz bulamyor

du. Marc, hemen ordaki retmen yardmcs kza bir doktor getirmesini

500

rica ettikten sonra, olup bitenleri renmek iin Rose'a dnd.

- Ne oldu yavrucuum, anlatabilir misin?
Rose tanmyormu gibi bir an bykbabasna bakt, akn gzleriyle
odann drt kesini kolaan etti.
- Korkuyorum, korkuyorum bykbaba!
Marc, Rose'un korkusunu giderdikten sonra usul usul sormaya balad:
- Arkadandan eve dnerken kimse sana seni gtrelim demedi mi
yavrucuum?
- Dediler, ama ben istemedim, ev urdan ura, bir solukta alrm de
dim. Hem ok oynadk, daha fazla alkoymalarndan ekindim.
- Demek koa koa geliyordun canm, o srada biri nne kp stne
atld deil mi?
ocuk titremeye balad, korkmutu, cevap vermek istemiyordu. Marc
ayn soruyu tekrarlamak zorunda kald:
- Biri stne mi atld?
- Evet, evet, biri.
Marc, ocuun telann dinmesi iin bir an bekledi, alnndan pp
salarn okad.
- Bize sylemelisin, anlyorsun deil mi yavrucuum ... Elbette, adam
stne atlnca sen de bardn, rpnmaya baladn, adam azn kapa
maya alt, sonra seni yere yatrd.

- Ah bykbabacm, yle hzl oldu ki! Kollarmdan tuttu, kollarm

sryordu. phesiz srtlayp gtrmek iin korkutmaya alyordu beni.

yle ac ektim ki lyordum sandm, dtm, gerisini bilmiyorum.
Marc' n

yrei

rahatlad,

ocuun

rzna

geememiti,

nk

Marsouuiller lklar duyup kotuunu sylemiti. Son bir soru daha

sordu:
- Adam tanr msn?
nne korkun bir hayalet dikilmi gibi Rose yeniden titremeye, gz
lerini evirmeye balad. Sonra yzn elleriyle kapayp yle durdu, tek
bil kelime bile sylemedi. ocuk Marsouiller'yi grnce haykrmadna
gre saldrgan o deildi, ilk phesinin yersiz olduunu kesinlikle anlad
Marc. Ama Marsouiller eer gerei sylediyse, alandan geerken ocu
un lklarn duyup kotuysa suluyu da bilmesi gerekirdi, demek bil
diklerinin hepsini anlatmamt. Marc onu da sorguya ekmeye balad:
- Siz adamn katn grdnz. Tanyabilirsiniz belki.
501

- Sanmyorum bay Froment. nmden geti, ama hava zaten karanlkt. Hem ben allak bullak olmutum.

Yine de, kilise hizmetisi azndan bir eyler karmaya balad:

- Ama sanrm, geerken bir ey syledi bana, neydi, ha, "Salak!" dedi.

Marc ok at bu sze:

- Nas l ! "Salak" m? Neden salak desin size?

Marsouiller birden syleiine piman oldu, geveleyip szn geri

almaya alt:

- Ama pek emin deilim, homurdand o kadar.

Marc mendili isteyince can sklm gibi, cebinden karp verdi. B

tn mendiller gibi bir mendildi, ucuna krmzyla bir byk harf ilenmiti,

harfe dayanarak birini sulamak ok gt, nk hazr satlan mendiller

dendi, maazalarda bunlardan dzinelerce vard.
Therese yeniden usulca kucaklad kzn:

- imdi doktor gelecek yavrucuum, o gelmeden yerinden kmlda

. ak istemiyorum seni . . . Geecek tatlm, cann ok acyor mu ocuum?

- Hayr anne . . . Kolum acyor, omzuma ar geliyor kolum.

imdi de Therese konumaya balad. ocua sorular sormaya balad.

Ne diye saldrmlard kzna, ne istemiti o adam, neden atlmt ocuun

zerine? Ama her soruda Rose yeniden rperiyor, gzlerini yumuyor,

hibir ey grmemek, hibir ey duymamak istermi gibi ban yastn

altna gmyordu. Hele de annesi adam tanyp tanyamadn, ya da,

grse tanyp tanyamayacan sorduunda bsbtn titriyordu. Birden,

kendinden geip hkrklarla alamaya ve yksek sesle konumaya ba

lad:

- Anneciim, anneciim, ok zlyorum ! Tandn onu, babamd,

lkliyordu, stme atld.

Therese aknlktan neye uradn arm, birden doruldu:

- Nasl? Baban m ? Neler sylyorsun sen, delirdin m i !

Marc rperdi birden, Marsouiller d e rperdi. Torununa yaklat hzla:

- Baban m? Olamaz . . . Kendine gel yavrucuum, ha al grmsn sen.
- Hayr, hayr, babamd. Okulun arkasnda beni bekliyordu, sakalndan

ve apkasndan tandm onu . . . Beni almak istedi, gtrmesine kar koy

dum, o zaman kollarm srdktan sonra yere arpt.

Elde doru drst bir delil olmad halde kz anlatt hikayede dire

i yordu. Adam tek sz sylememiti. Rose ise boyuna apkasndan ve sa-

502

kalndan sz ediyordu, bir ey hatrlamyordu zaten, yzn bile gnne

miti. Ama babamd deyip duruyordu, belki de, annesinin uzun zamandr
babas yznden ac ekmesi onu etki lemi, hayal gnnt.
Marc haykrrcasna tekrarlad:

- Olamaz, delice bir ey bu! Franois kannaya kalksayd bylece l

drrcesine hrpalar myd kendi kzn!
Therese de her haliyle byle bir eye inanmayacan gsteriyordu.

- Franois byle bir hareketi yapacak insan deildir. Gerekten beni

ok zd, ama onu iyi tanrm, byle bir ey yapamaz. Gereki_rse sonuna
. kadar savunurum onu . . . Sen yanlyorsun zavall yavrum.

Therese masan; stj.indeki mendili alp incelemeye balad. Yz ka

rarverdi birden: Mendili tanyordu, F harfini tayan bu mendilden on iki

tane bizzat satn almt, Grand Rue sokandaki Tandois baclarn maa
zasndan. Hemen komodine kotu, ekmeceden birini ekti, ayn mendil

den on tanesi orda duruyordu, ilerinden iki tanesini kaarken alm ola
b i lirdi Franois ... Ama hemen kendini toparlad, kafasndaki kara dn
ceyi kovdu.

- Geri mendil onun mend i l i gibi . . . Ne nemi var bunun, o deil, asla

onun sulu olduuna inanamam.

Bu sahne Marsouil ler'yi aptala dndnne benziyordu, bu insanlar

bylesine g bir durumda nasl brakp gidebileceini bilmeyen bir hali

vard. ocuun anlatt hikayeden sonra gzleri falta gibi ak, yle du
ruyordu. Bayan Therese'nin mendili tanmas Marsouiller'yi bsbtn
aptallatnnt. . . Doktor yannda retmen yardmcsyla girdiinde bu

frsattan yararlanp gzden kayboldu. Marc yandaki yemek odasna geip

muayenenin sonunu bekledi. Gerekten Rose'un kolu krlmt ama krk

endie verecek biimde deildi. Ve bir iki yumruk izi, bir iki ezikten ba

ka hibir iddet belirtisi yoktu. Ne var ki asl korkulacak olan ocuun

geinnekte olduu ruhi sarsntyd, bylesine iddetli bir ruhi sarsnt, bu

yataki bir ocuk iin tehlike l i olabilirdi. Doktor bir saat kadar kald, ge
reini yapt, ocuun derin bir uykuya daldn grnce izin isteyip ay

rld.

M arc, endielenmemesi iin kars Genevieve ve kz Louise'e haber

gndenniti. Onlar da hemen koup geldiler ve korkun hikayeyi dinle

yince dehete kap ldlar: Bu olay Marc'da olduu gibi, kars ve kznda
da, yllar nceki o iren olayn ansn uyandnnt. Man:;, kars ve kz,
503

kulaklar kapda, kilil uyandnnamak iin ksk sesle konuuyorlarken

Therese de ieri girdi. Marc, sinirli, uzun zaman konutu. Franois neden
byle kzna saldrsnd? Evet, bir lgnla kaplm, Colette'le kamt,
ama her zaman, ocuklarn seven bir babayd. Karsna kar da hep ok
iyi davranmt, hangi nedenle byle bir saldrda bulunabilirdi? Nerde ol
duunu kimseler bitmiyordu, kat gnden beri kimse gnnemiti. Di
yelim birden kzn arzulad, onu kannaya, karsna kar byle bir vah
eti ilemeye, karsn bilsbtiln yalnz brakmaya kalkt, peki, bir baba o
larak, ocuu yalnzca kucaklayp gtilnnek varken ne diye elini kolunu
srsn, yere arpsn, sonra da baygn halde brakp kasnd! Hayr,
Rose'un srarla babamd diye direnmesine, ocuun yanndaki mendile
ramen Franois sulu olamazd, byle bir ey en azndan ahlaka aykry
d, mantk delillerden glyd. Ama bu yeni sorun hayli zecee benzi
yordu Marc'. Yeniden gerei aramaya koyulacaklar, yeniden kasaba
alkalanacakt. ok gemeden, ertesi sabah halk tutkuyla yapacakt ola
ya ve olayn oyuncusu ve tan Marsouiller sustuu surece ilmik ilstilne
ilmik binecekti. Biltiln olaylar Franois'y sular nitelikteydi grilnilte.
Acaba, halkoyu, bir zamanlar, bilyilkbabas Simon'u sulad gibi, imdi
de Simon'un torunu Franois'y sularsa, bir zamanlar yaplan canavarca
hakszln tekrarn nasl nleyeceklerdi?
Marc sz yle balad:
- ok ilkilr zaman deiti. Karmzda, eitilmi, yanlglardan ar
tlm yeni bir halk var. Gerein ortaya karlmasnda herkes bize yar
dmc olmazsa ite buna ok aarm.
Bir an kimse konumad. Therese, henz hafif hafif titremesine ra

men, inanl ve gl bir sesle cevaplad:

- Haklsnz bykbaba, hereyden nce Franois'nn susuzluunu is

patlamalyz. Kim ne derse desin, hangi delilleri ne srerlerse srsnler
ben onun susuzluuna inanyorum. Bana ok ac ektirdi, biliyorum, ama

hereyi unutmaya hazrm. Bana gvenin, btn gcmle yardm edeceim

size.

Genevieve ve Louise de bir ba iaretiyle Therese' i doruladlar,

Louise mrldand:

- Ah mutsuz ocuk! Yedi yandayken boynuma atlr "Anneciim,

seni ok seviyorum." diye barrd. ok duygulu, sevgi dolu ocuktur, bu

yzden kusuruna bakmamal yz.

504

- Seven insanlar her zaman yola getinnek mmkndr, byk hatalar

yapsalar bile ak bu hatalar onarmalarna yardm eder.

Ertesi gn, Marc ' n dnd gibi btn kasaba bu olay konuuyor

du. Yaralanan kk kz babasln suluyordu, oradan geen biri baygn

ocuun yannda bir mendil bulmutu. Annesi mendili tanm, babasnn

mend i l i olduunu sylemiti. Marsouiller her sorana oturup uzun uzun hi

kayeyi anlatyor, her eyi gnn gibi biraz da sslyordu. Bu Marsouiller

aslnda kt bir insan deildi. Biraz palavrac, biraz da dlekti o kadar.

Bu hikayeyle kasabada adnn gemesinden, nl adam olmaktan pek

memnundu, ama olaylarn tersine dnp stne yklmasndan da korkmu

yor deildi hani. Eski belediye bakanlarndan sofu Phillis ' in yeeniydi,

kilisede hizmetiydi. Ordan ald be on kurula zor geiniyordu. Kilise

ye artk pek az insan uradndan papazlarda bile geim darl bala

mt. Marsoui l ler'nin sa'yla Musa'yla pek al verii olmad, zgr d
ncesine ramen baka i bulamadndan sofu grnd syleniyordu.

Ne var ki K i lisenin urad bozgunu bir trl unutamayan kflenmi yo

bazlar, son kalntlar, aylni dedikleri Marsouuiller'nin hemen evresini

alp bu olaydan yararlanma yoluna gittiler. Bu rezillii phesiz Tanr

yollamt. te lerini alacaklard. H i beklemedikleri bir frsat gemiti

ellerine, Tanrnn bir bayd bu, ne yapp yapp kollar svamalydlar.

Kara eteklerin yeniden kasaba sokaklarnda yel-yepelek koutuu grl

d, kocakarlar akl almadk h ikayeler uydunnaya balad. Ad bilinmeyen

bir kadn, suun ilendii akam Franois'ya rastladn sylemiti, ya

n nda iki maskeli adam daha vard, phesiz gizli bir rgte mensuptular.

Bazlarna gre, bu rgttekiler trenlerinde gen kz kan aktrlard, bu

kez Franois'dan kendi kznn kann istemilerdi. Kza gsterilen iddet,

insan yapsna kar saldr bu iin o rgtteki lerce dzenlendiini ispat

lamyor muydu zaten? Daha nice hikayeler dolanyordu, ne var ki bu kez

ellerinde gazeteleri yoktu, uydurduklarn kulaktan kulaa yaymak zorun

da kalyorlard. Kk bi r topluluk iindeki szler ayn akam kasabay,

derken Jonville'i, derken Moreux'y dolap kylere kadar yayld. Yala

nn tohumlar her yana serpilmiti, tohumun zehirli rnn beklemekten

baka are yoktu.

Ama, Marc ' n da dedii gibi, zaman deimiti. Hemen her yerde, bu

sama uydurmalar dinleyenler omuz silkip geiyordu. Bu hikayeler, in

sanlarn, kk ocuklar gibi bilgisiz, her sze inanmaya hazr olduu eski
505

zamanlarda geer akeydi. Gnn insanlar ok ey biliyordu artk, akl

szgecinden

Franois'nn

geirmeden

bu

gizli

her

rgtten

syleneni

olmadn

kabullenmiyordu.
herkes

biliyordu,

nce,

sonra

Franois'y gren tek bir tank bile yoktu. stelik Colette' e abay yakp o

nunla birlikte katna gre, kasabada deil, uzakta bir yerlerde olmas

gerekirdi. Zaten, insan akln kullannca Franois'nn byle bir ey yapa

mayacan afllard. Evet, bir baba, ak yznden evini terkedebi lirdi, a
ma hibir zaman byle vahice kendi ocuuna saldnnazd. Her yandan

tanklar akyordu, renci velileri, retmenin ok tatl, ok iyi bir insan

olduunu sylemeye geliyorlard. Komular, yolunu ard, hata ettii

zamanlarda bile onun karsna byk sevgi gsteren bir insan olduunu

anlatyorlard. Halkoyu olaylar, sylenenleri yarglayacak, inceleyecek

yetenekteydi ama Rose'un kendisine saldran adamn babas olduunu

sylemesi, ocuun yannda bulunan o mendil, Marsouiller'nin nne ge

lene anlattklar da etkisiz kalamazd elbette. lk bakta deliller zc bir

biimde Franois'y suluyordu, ama hadi Franois sulu deildi, o halde

gerek. sulu kimdi, nasl bulunacakt?

Savclk ilk soruturmasn yaparken, halkn gerekten ok deitii

grld. Herkes kendine den grevi yapyor, bildikleri, grdkleri, duy

duklar ne varsa ekinmeden sylyor, Franois hakkndaki duygularn

seve seve aklyorlard. Kasabal yeniden bir hakszlk yaplmasndan

korktuunu her haliyle belli ediyordu. Bongard' lardan biri, kendiliinden

gelip, saldr akam alanda babo dolanan birini grdn, bu kiinin

Franois olmadn anlatt. Bir Doloir, okulun arkasnda, iki kaldrm ta

arasnda bulduu bir akma getirdi. B_u akma saldrgann kaarken

dnn

olabileceini,

Franois'nn . ise

sigara

imediini

syledi.

Savin' lerden biri, iki yal kadn arasnda geen bir konumay tekrarlad,

dili uzun Marsoui ller, samimi olduu bu iki yal kadna ok eyler an

latmt, bu duruma gre suluyu Marsouiller'nin tandklar iinde ara

mak gerekecekti . Hele de Grand Rue sokandaki manifaturac Tandois

baclar ok akll bir tanklk yaptlar, gerein ortaya kmas hususunda
canla bala altlar. Tandois baclar Mazeline ' in eski rencileriydi, za

ten sorutunnada, gerek ve adalet iin uraanlarn henz hepsinin, b

yk

retmenlerin, Marc' n, Joseph'in rencileri olduu grld.

Tandois baclar faturalarna, sat defterlerine ba vurup, saldrgann o
cuun azna tkamaya alt mendile benzer mendillerden kimlere sat506

tklarm aratrd lar. Evet, Franois'ya satmlard, ama iki gn sonra bir
bakas

daha almt

bu

mendil lerden,

Franois'nn

birlikte

kat

Colette' in abisi Faustin Roudille. Geree gtren ilk k szmt byle

ce.

Faustin on be gnden beri isiz gsz dolaan biriydi. Maillebois,

evre belediyelerle anlatktan sonra Desirade arazisini satn almt. Bu a

razide halkn dinlenebilecei, elenebilecei, bir halkevi kurulacak, ko

nan bahesi, orman, evrenin btn iilerine ak bir park haline getiri
lecekti. Aalarn glgeledii kk dereciklerin akt, mermer havuzlar

la donanm bu tatl alan, rahip Crabot'nun dledii bir papaz yuvas

deil, gen annelerin bebekleriyle oyalanmaya, yallarn dinlenmeye ge

lecekleri bir huzur, bar, sevgi yuvas olacakt. Arazinin satn alnmas,

Desirade' n eski korucusu, papaz kalntlarnn yaratt Faustin isiz

kalm, kasaba sokaklarnda hrs l hrsl, elleri cebinde dolayordu. Kz

kardei Colette' in Franois 'yla kamas zell ikle del iye dndrmt onu.
Kz kardeinin kan kendisi iin bir onur sorunu yapyordu. Ne var ki,

Faustin'in sada solda onurdan sz ettiini duymak kasabaly hayli a

rt.r t. nk iki kardein pek iyi anlatklarn, Faustin' in Colette'den

sk sk bor aldn, paral zamanlarnda kz kardeini pek gzel smr

dn herkes bilirdi. Acaba Faustin'i, kendisinin parasz kald bir za

manda kardeinin srra kadem basmas m ileden karmt. Yoksa kz

kardeiyle anlat, nerede olduunu ok iyi bildii, gizlice ona yardm

ettii halde kasabaly kandrmak iin mi kzm grnyordu? Bu nokta

lar karanlkt,

ne var ki,

Tandois baclarn

defter kaytlar dikkati

Faustin'in zerine ekti. Halkoyu Faustin' in davranlarn, szlerini bir

bir eerlendirmeye balad, gerein bulunmas yolunda bir hafta yetti de

art bi le, soruturma kl bir yolda geliiyordu.

Bongard ' n tanklk srasnda sylediklerini imdi pek ok kimse onay

lamaya balad. Evet, Grand Rue sokanda biri okulun bulunduu yne

kaamak gzlerle bakp hakp dolanyordu ve bu dolaan da Faustin' in ta

kendisiydi. Doloir' n bulduu akman da onun olmas gerekirdi . nk
biroklar o akma Faustin' i n elinde grdklerini sylyordu. Savin'in
szleri de doru kt. Marsoui ller 've Faustin ok eski ve samimi iki arka
datlar. Bylece aratrmann yn belirlenmi oluyordu, soruturmay

hrsla izleyen Marc Desirade' n eski bekisinin sulu olduunu anlamakta

gecikmedi. Marsouiller'nin davranlarn tek tek gzden geirip yeni bir

507

deerlendinne yapyordu. Baygn Rose'un bandaki Marsouiller'nin pek

kaygl, tedirgin, skntl bir hali vard, elindeki mendili hemen vennek
istememi, cebine sokmutu. Evde Rose babasn sulaynca Marsouiller
daha bir aknlam, aptallamt. Marc zellikle, kilise hizmetisir.in
azndan kard sz stnde duruyordu: "Salak!" Gerek, bir imek
gibi aklnda aydnland, bu sz olsa olsa iki dost arasnda, bir terslik sra
snda kullanlabilirdi. Marc hemen Marsouiller'nin evine gitti.
- . Btn deliller, Faustin'in sululuunu gsteriyor ocuum, akla
madn takdirde sen de su orta saylacaksn, korkmuyor musun bun
dan?
Kilise ra, ba nnde, sessiz soluksuz dinledi.
- Haydi, o gn onu tandnz syleyiniz.
- Nasl tanyabilirdim bay Froment? Faustin sakalszdr, kasket giyer,
oysa rastladm adamn hem sakal vard, hem de kasket deil yuvarlak
bir apka giyiyordu.
- Yzne takma bir sakal, bana da yuvarlak bir apka uydurabilir.
Hem sizinle konutuunu bana sylemitiniz. Sesinden tanmsnzdr,
"Salak" diye bard nk size.
Marsouiller hemen elini kaldrp adamn tek bir szck bile syleme
diine yeminler etmeye balad. Ama Marc' n gzlel'.ine dikilen gzleri
gcn kryordu, aslnda gerekten de ciddi bir insand, bocalamaya
balad, samalamakta diretmedi.
Marc yeniden ald sz:
- yi arkada olduunuzu, sk sk grtnz, her hangi bir konu
stnde titizlikle durduunuz zaman, onun omuzlarn silkip size salak
dediini, bu sz sk sk tekrarladn rendim.
Marsouiiler onaylad:
- Evet, bana salak derdi, sonunda hep azn bozar.
Skmt, bir yandan da gerei syleyip vicdann rahatlatmak isti
yordu, ayrca su orta durumuna dmekten korkuyordu. Sonunda bak
lay azndan kard:
- Evet, bay Froment, tandm onu . . . Bu ekilde, bylesine kabaca bana
salak diyen odur. Yanldm sanmyorum, nk bu sz ok duydum o
nun azndan . . . Zaten saldr akam olaydan sonra Grand Rue Sokanda
apkayla, ama sakalsz onu grenler olmu, demek ki kaarken sakaln
karp cebine koydu.
508

Marc byk bir sevin duydu. Marsouiller gerei sylemiti, ayn

szleri savc nnde de tekrarlayacana gveniyordu, hararetle elini skt:
- Doru syleyeceinizi biliyordum zaten, drst bir insansnz siz.
- Drst bir insan m? phesiz . . . Elbette bay Froment, Joulin' in eski
rencilerindenim ben, bir retmenin tleri kolay kolay unutulmuyor,
yalan sylesek ne fayda, btn varlmz sonra da bu yalana kar koyu
yor. Hem akl denen bir ey var, samalklar kabul edemiyor insan, bu o
lay olabildiine tedirgin etti beni, ne yapabilirdim, yaamak iin kilisede
h izmetilik etmek zorundaym, bu yzden de amcam Phillis ' in eski dost
larna kar duramyordum.
zgnd, bir ara sustu, gzlerinden iri iri ya damlalar szld.
- imdi artk halim harap, kap dar edecekler, a karnna kaldrm
larda srnmekten baka yapacak eyim yok.
Marc ona bir i bulacana sz verip hemen yanndan ayrld, zira
Marsouiller'yle yapt grmenin sonucunu, Franois'nn kurtulduunu
bir an nce Therese'e bildinnek istiyordu. Kadncaz onbe gnden beri
kznn ba ucundan ayrlmamt, kocasnn susuzluuna inanyor, ama,
btn gazetelerin saldry yazmalarna ramen kocasndan tek bir haber
alamayna ok zlyordu. Rose'un durumu dzelmi, kolu iyilemi, a
yaa kalkmt. imdi artk Therese' in Franois'dan baka dncesi
yoktu, azn bak amyordu. Issz kalan yuvasnda hzn bir kat daha
artmt.

Marc,

Marsouiller'yle olan konumasn sevinle anlatrken

Therese birden sarsld, kocasnn, Franois'nn ieri girdiini gnnt.

Kar-koca arasndaki en sade szlerin getii bu sahne gerekten alabil
diine duyarlyd:
- Sulu olduuma inanmadn deil mi Therese?
- nanmadm Franois, yemin ederim.
- Daha bu sabaha kadar hibir ey bilmiyordum, bir odaya kapanm,
acnacak bir durumda yapayalnzdm. Bir rastlant sonucu, eski bir gazete
gzme iliti . . . Hemen kotum. Rose nasl?
- yi, orda, odasnda.
Franois, Therese' le kucaklamaya cesaret edememiti. Therese, btn
heyecanna ramen, gayet ciddi, dimdik duruyordu nnde. Marc kalkt,
torununun ellerini ellerine ald, gzyalaryla dolu km solgun yzn
den Franois'nn ne byk bir ac iinde olduunu anlad.
- Haydi, hereyi anlat imdi, zavall yavrum.

509

Franois, ok drst bir biimde, birka cmle ve titrek bir sesle yap
t lgnl anlatt. Kasabadan, kendisini deliye dndren Colette' le an
szn kalarn, Beaumont'un arka sokaklarnda bir odaya kapanp giz
lenilerini, tutkularla, tartmalarla, gz yalaryla, hatta tekme tokat kav
galarla geen frtnal on be gnlerini, sonra Colette' in, bir dier kavga
sonucu ekip gidiini ve bir daha dnmeyiini, her eyi anlatt. Btn bu
olaylar hafta nce gemi, Franois, Colette belki dner diye beklemi,
derken odasna, mezara girer gibi gmlp kalm. Kasabaya, karsnn
yanna dnecek yz de olmadndan, sknt ve vicdan azaplar iinde
korkun gnler geinni, ama her eye ramen, bu delilikleri yaparken
bile karsna sevgisi bir an olsun yreinden kmam.
O konuurken Therese ban evirmiti, Franois sorunca dncele
rini syledi:
- Btn bunlar bilmek zorunda deilim . . . Hakknda ileri srlen sular cevaplamak iin geldiini anl yorum.
Marc araya girdi:
- Yo, yo, bugn artk sulama diye bir ey kalmad.
Franois:
- Olup bitenleri, Rose'un bana geleni duysaydm hemen koardm, inan bana.
Therese:
- ocuk orada, odamda, grebilirsin . . .
O srada Marc' n byk bir heyecanla izledii pek ilgin bir sahne
geti. Rose kolu sarl, bir koltukta oturmu kitap okuyordu. Kapnn g
rltsn duyunca korku ve sevinle kark bir lk att:
- Ah, babam gelmi!
Ayaa kalkt, sonra birden aknlat:
- Ama geen akamki sen deil miydin baba? .. O adam daha ksa
boyluydu, hem de sakal senin gibi deildi.
akn akn babasn szyordu, evini brakp gideli beri, annesini
alatan babay hep baka trl dnmt, oysa babasnn yz dn
dnden ne kadar da ayryd. Bu gler yzl baba, stne atlan teki
baba olamazd, ve artk kz evde alamasn diye gelmiti. Yapt hatann
ne kadar korkun olduunu anlayp titremeye balad:
- Ben seni suladm ya baba, bana saldran adamn sen olduuna diret
tim durdum! .. Hayr, hayr, sen dei lsin, yalancym ben, seni almaya ge-

510

lirlerse yalancnn biri olduumu bara ara syleyeceim jandannalara.

Gz yalar iinde koltuuna yld, babas kzn kucana oturtup
salarn okamaya, bundan byle onlar zecek bir ey yapmayacana,
kara gnlerin son bulduuna yeminler etti. Franois kekeleye kekeleye
konuuyordu, evine byk ac ektirdiini imdi daha iyi anlyordu. O
lgnlklar yapmasa, kz kendisini hi saldrgan, kt yrekli, zalim bir
baba olarak canlandrr myd zihninde?
Therese zgn grnmemeye abalayarak konuulanlar yalnzca din
lemi, sze karp tek kelime sylememiti. Franois, tedirgin, zgn,
ykt bu aile ocana karsnn kendisini yeniden kabul edip etmeyece
ini renmek ister gibi bakyordu Therese'nin yzne. Marc, Therese' in
durumundan, tavrndan kocasn henz balamaya hazr olmadn an
lad, bu sorunun zmn daha elverili bir zamana brakmak iin toru
nunu kendi evine gtrmeye karar verdi.
Polis, ayn akam, iddet ve zorla karma sularndan tutuklamak iin
Faustin ' in evine gitti ama bulamad, kaplar kapalyd. Adam umutu.
Btn aramalar boa gitti, sonunda herkes Faustin' in Amerika'ya kat
na karar verdi.
Colette'de ortalkta yoktu, ne Beaumont' da, ne kasabada kimseler kza
rastlamadna gre, birlikte kamlard. Olayn baz ynleri bylece ka
ranlkta kald. Acaba bu saldry iki karde birlikte mi planlamlard?
Colette

Franois'y kasabadan bunun

iin

mi uzaklatnnt, yoksa

Faustin bu katan yararlanarak hereyi kendi mi dzenlemiti? En

nemlisi, ardnda, ona yol gsteren, akl reten Simon olayn yeniden
balatarak laik okula esasl bir darbe indirmek iin btn bunlar tasarla
yan, hazrlayan, karc, gerici, yobaz efendi leri mi vard. eitli varsa
ymlar dnlebilir, ama una kimsenin phesi yoktu: Bu olay tek ba
na Faustin ' in marifeti deildi. in iinde baka pannaklar da vard ve
Simon soyundan gelen, kasabann son retmenine bir tuzak kunnulard.
Dndrlen dolabn devrilmesi ne byk bir sevin, ne hyk bir g
nl rahatl venniti Marc'a. Eski irenliklerin yeniden balamas, laik
okulu lekeleme giriimi balangta endielendinniti onu. Ama ite, ok
gemeden, hzla, salam kafa, salam bir halkoyu gcn ortaya koymu,
gerek, prl prl, kalkp dikilmiti. Franois'nn iinde bulunduu durum
S i mon ' un bir zamanlar bulunduu durumdan da etindi, bizzat kz baba-

51 1

sn suluyordu. Ayn olay Simon zamannda gese ve kz szn sonra

dan geri alsa bile kimse Franois'nn susuzluuna inanmaz, ocuk, aile
n!n basks yznden sz geri ald derlerdi. Ve su orta, uzlam adam
durumuna dmemek iin, ne bir Bongard, ne bir Doloir, ne bir Savin a
zn amaz, grdn, duyduunu sylemezdi. Szgelimi bu Marsouiller
gerei aklayp vicdan huzuruna kavumay dnmezdi, nk byle
bir gerei duymad gibi, btn yobaz kesimi yalanlarn desteklemek,
yrtp yceltmek iin aha kalkard.
Kazand btn baarlara, yenilgilere ramen Marc ' n yreini bur
kan bir sz vard: Franois ve Therese arasndaki ayrlk. Kadn ve erke
in mutluluu bu iki yaratk birbirleriyle ok iyi anlatklar zaman ger
ekleebilir. Yazk ki kii tutkularn ldrmek, zavall insanl arzunun
boyunduruundan kurtarmak, tutkular yznden kanayan yaray sarmak
imkanszd. Tutku, arzu ve ak yznden her zaman yrekler krlacak,
beden sanclanacak, kskanlklar srp gidecekti. Bu huzursuzluk belki
bir gn, kadnn erkekle eit olanaklara sahip olduu gn son bulabilirdi.

O zaman kadn, iki tr arasndaki bu mcadelenin szsn belki azaltabilir,

yuvaya biraz daha fazla bar tayabilirdi. Rose'un bana gelen olay,
kadnlarn, gerein ortaya karlmasnda en byk pay olduunu gs
termiti. Kadn dinin, batl inancn, cehennem korkusunun boyunduruun
dan kurtulmutu. Din adamlarnn elinde alet deildi, kle deildi. Koyu n
gibi alnn yere koymuyordu, kendini ilk gnah ileyen iren bir yaratk
olarak dnp, her eyi rterek, kokuturarak, bozarak almaya
kalkmyordu. Bundan byle papazlarn elinde deillerdi, K ilisenin araba
sna koulup, dinin zaferi uruna erkeklerine zulmetmiyorlard.
Marc, Franois ve Therese arasndaki sorunun zm iir btn ai
leyi okulun byk dersliinde toplamay dnd. Bir eyll sonu, lk g
ne klarnn retmen masasn, renci sralarn, yaz tahtalarn, du
varlara asl resimleri aydnlatt len sonrasnda toplandlar. Sebastien
ve Sarah, Beaumont' dan, Clement ve Charlotte, kzlar Lucienne' le birlik
te Jonville'den geldiler. Joseph bir gn nce dnm, yolculuu srasnda
olup bitenleri renince ok zlmt. Marc ve Genevieve zaten Rose'la
birlikte az nce gelmi bekl iyorlard. Tam oniki kiiydiler. B ir sre kimse
konumad.
Sze Marc balad :
- Sevgili Therese, burada duygularn etkilemek iin deil, ailece soh-

512

bet etmek iin toplandk . . . phesiz sen de ok zlyorsun, ac ekiyor

sun. Ama btnyle iki ayr dnyadan gelmi bir kar ve kocann, arala

rnda, bir daha hi birleemeyeceklermiesine byk bir uurum bulun

duunu anladklar an ektikleri acy hi bir zaman tatmadn. Kadn, z

gr dnceli kocasna ikence etmek iin, bir zamanlar dinin elinde k
leydi, Kilisenin aletiydi. Nice gz yalar dkld; nice ocaklar ykld.
Yeniden sessizlik balad, sz Genevieve ald:

- Evet, iyi yrekli Marc ' m, bir zamanlar ok horladm seni, ok ac

ektirdim. O kt yllar hatrlamakta haklsn. Sylediklerinden alnmyo

rum, incinmiyorum. nk beni zehirlemek isteyenlere kar koyacak g

c kendimde buldum ve kurtuldum. Ama nice kadnlar banazlk zinda

nnn karanlklarnda kald. Nice evler acya gmld! Ben bile asla ta
mamen iyileemedim. Aldm uzun dini eitimin etkisi yznden hala o

eski banazlk kntsne dmekten korkarm. lkokuldan beri, bozuk,

lgn dncelerle yetitirildim. Ama senin sayende, senin salam kafan

ve srekli almalarn sayesinde kurtulup ayaa kalkabildim ... Teekkr
ederim sevgili Marc'm.

Gzlerinden mutlu gz yalar szlyordu, gittike artan bir heyecan

la szlerini srdrd:

- Ah, zavall anneannem, zavall anne m! . . . Evet, yaknyorum onlar

dan. Kadnlklarndan srgn edilmiler gibi, boynunu baa uzatan kur
ban gibi, ykc yobazla hizmet ettiklerini grdm. Hele de zavall anne

annem, korkuntu, ama baka ne yapabilirdi, hibir gerek sevgiyi tat

mamt. Srekli bir hilik iinde yayordu. Byle bir hayat yaayan insan

elbette bakalarn da ayn hayat yaamaya zorlar. Ya zavall annem, dn

ya mutluluunu, gerek mutluluu, bir erkek tarafndan sevilmek mutlulu

unu tattktan sonra, uzun yllar, yalan ve yanlglarla dolu, lmle dolu
bir dinin boyunduruu altnda yaamak zorunda kald.

ki kadn glgesi, bayan Duparque ve bayan Betrhereau' nun, bir baka

yzyln, imdi kaybolmu, tedirgin, a_cnacak durumda iki sofu kadn yz

geiyordu gzlerinin nnden. B iri, btn gcyle kendini bir zamanlarn

fkeli, cezalandran, alan Kilisesinin buyruuna vermiti. Kilise gibi

sertti. teki, erkek akn, annelik sevgisini tatm, yumuakt. Dinin, onu

prangaya vuran zincirlerini kramadna piman, zgn lmt. Bayan

Duparque' n torunu, bayan Berthereau'nun kz Genevieve, bir sre ayn

yolu izleyecek gibiydi. Ama, ldrc, etin mcadele onda patlak ver'., 1 3

mi, annesinin yapamadn baarm, boyunduruktan kurtulup hayata ve

salna dnmt. Genevieve gzlerini, tatl tatl kendisine glmseyen,
kendisini kucaklamak iin eilen kz Louise' e cevirdi.
Louise ald sz:
- imizde en ok vlmeye deer sensin anne, en ok sen mcadele
ettin, en ok sen ac ektin. Nice gz yalaryla kazanlm zaferi, kadnn
zaferini sana borluyuz. O gnleri ok iyi hatrlyorum. Ailenin, senden
sonra gelen kadn olarak, gemiin yanlglarndan kurtulma konusunda
benim byk bir skntm, byk bir abam olmad. Evet, ben daha frt
naszdm, akln yoluna biraz daha yatkndm, yalan ve yanlglardan etki
lenmiyordum. Ama btn bunlar yasa brnm zavall evimizde hepi
mizin kanayan kalplerine borluyum, hznn bir ra olarak yetitim.
Genevieve, bir yandan glp, bir yandan o da kz.m kucaklarken aka
dan kt:
- Sus bakaym dalkavuk! B izleri ek'tiimiz acdan, beni vurulduum
zincirden kurtaran asl sendin. Yan kkt ama akln benden byk-t.
Btn engelleri amamza sen yardmc oldun. Evimizin huzurunu sana
borluyuz, ilk kurtulmu, i lk akll kadn, dnyamza mutluluk tayan ilk
kadn sendin.
Sz, Therese'e dnerek Marc ald:
- Sevgil i ocuum, o zamanlar sen dnyada yoktun, btn bu aclarn
ne olduunu bilmiyorsun. Ailemizde sen, Louise'den sonraki kadnsn,
yok kutsanmakm, yok gnah karmakm, yok Kudas trenine katl
makm, bu trden hi bir sorunun olmad. zgr yaamak imdi ok do
al geliyor sana. Senin bulunduun bu noktaya gelmek iin, anneler, b
ykanneler, korkun bunalmlar geirdi. kenceler ekti. . . Btn toplum
sal sorunlarda olduu gibi. bu konuda da tek zm yolu egitimden gei
yordu. Kadna, erkeinin yan ndaki, hakk olan yeri kazandrmak iin onu
eitmek gerekti. Yaplmas gereken ilk ey, insan m utlu l uu nun ilk art
buydu. nk erkei ancak zgr kadn, yalan ve yanlg lardan arnm
kadn kurtarabilir. Kadn kle o l duka din adamnn su orta. gericinin
elinde bir alet, evin iinde bir casus ve srekli bir h rlama kayna olduk
a erkek kendini zi nci re vurulmu b u l ur. Mutlu gelecek btn gcn e
lerin anlamasndan al r. Evim ize yeniden bir ykm girince b i zlerin ne
kadar zleceini anla sevg i l i yavru m . Frano is'yla aran zda bir uurum
yok, inan fark yok. Ayn dny an n , ayn eitimin insanlarsnz. Y asal ar
,

514

gelenekler erkei efendi, kadn kle olmak'lan kard . Elerin mutluluu

artk akla, manta, hayatn kendisine dayanyor. O hayat ki, dolu dizgin,

sa ve esen yaamaktan baka bir ey istemiyor sizlerden. O hayat ki, in

sanlar onun tadna ancak kar koca yaayarak varabilir. yilik sizlere k

tutmaz, yolunuzu aydnlatmazsa, olaan insan zaaflar yznden bar,

mutluluu yitirirsiniz!

Therese, hi ses kannadan, byk bir saygyla dinlemiti sylenen

leri.

- Sylediklerinizin hepsini biliyorum bykbaba, bunlar unuttuumu

sanyorsanz bana hakszlk etmi olursunuz . . . Ama neden Franois birka

gnden beri sizde kalyor? Onun yeri buras, hurda kalmalyd. Biliyorsu
nuz iki retmen evi var, erkek retmen iin ayr, kadn retmen iin

ayr. Gelsin retmen evine yerlesin, ben de tekinde kalrm. Bylece o

kullar balaynca grevinin banda olur . . . Sizin de sylediiniz gibi, iki

miz de zgurilz ve ben zgr kalmak istiyorum.

Babas ve annesi, Sebastien ve Sarah, incitmeden araya girip kzlarnn

gnln etmek istediler; Genevieve, Louise, Charlone, btn kadnlar

Therese'e glmsyor, baklaryla yuvay datmamasn yalvaryorlard.

Ama o, bu konuda hibir ey duymak istemiyordu, kzgn olmayan, ama

kararl bir hareketle birlemeye yanamayacan belirtti.

- Franois korkun derecede yaralad beni, onu artk sevemeyeceimi

anladm. u an, onu sevebileceimi sylemeye kalksam sizleri aldatm

olurum ... Yalan sylememi, sevmediim bir insanla ortak bir yaant sr
drmeye kalkmam sizler de isteyemezsiniz benden.

O ana kadar hi sesini kann adan dinleyen Franois'n: yz soldu,

iini sonsuz bir ac doldurdu, ve bir lk koptu dudaklarndan:

- Ama ben her zaman seviyorum seni Therese, eskisinden ok daha

fazla seviyorum. zldn, ac ektiini

i liyorum,

den daha ok zlyor, daha ok ac eki yorum.

ama inan, ben sen

Therese Franois'ya dnd, ok daha yumuak, uysal bir sesle cevap

lad:

- Doru sylediine inanyorum . . . Yaptn lgnla ramen sevebi

lirsin, mmkndr, nk yazk ki akl, lmsz lgnlklanmza hibir

zaman set vuramyor. ok ac ekiyorsun, ikimiz de korkun ac ekiyo

ruz demek . . . Ama ac ekmek sorunu halletmez. . . Artk seni sevmiyorsam,

artk seni istemiyorsam, birlikte de kalamam. Bu ikimize de yakmaz, ya515

ramz iyileecek .rerde daha da azar. Gryorsun, en iyisi, iki komu, iki

iyi dost gibi, iki zgr insan gibi yaayp kendi yollarmz izelim, eser
lerimizi tamamlayalm.

Kk Rose atld, alyordu:

- Ya ben n'olacam anne ?

- Sen mi yavrucuum, dn olduu gibi yarn da ikimizi de seveceksin ... Endielenme, bunlar ocuklarn sonradan anlayaca eylerdir.

Marc usul bir el hareketiyle Rose'u yanna ard, kucana oturttu,

birlemeleri hususunda yeniden konumaya hazrlanyordu. Therese he

men atld:

- Hayr bykbaba, yalvarrm srar enneyiniz. u an konuan aklnz

deil, bizlere olan sevginiz. Arzunuzu krmamaya kalkarsam buna sonra

dan siz de zlllr, pimanlk duyarsnz. Braknz ben de sizin gibi bilge

ve gl bir insan kalaym ... Biliyorum, bizi ac e!cmekten kurtarmak is

tiyorsunuz. Ah, bykbaba, acnn sonu olmadn hepimiz biliyoruz.

Hayatn bir ilesi bu, acy hepimiz kendi zllmllzde tayoruz. Btn sa

duyumuza, btn salam kafalarmza ramen zavall yreklerimiz kan

alamaya devam edecek, umutsuz, acl vakitlerinde yrek sanclarn sOr
drecek. Belki de mutluluun zorunh artdr bu, gol dikensiz olur mu?

Gn kk rpertiyle sararm gibi, herkes, hUznO aklayan bu

szlerle, acy srtlarnda duydu.

Therese devam etti:

- Ama ne nemi var btn bunlarn! Hibir endieniz olmasn byk

baba, alnmz dik yaayacaz yine de. Ac insan ruhunu karartamaz, yeter

ki gzlerimizin n kararmasn, yeter ki ac bizleri kt insanlar haline

getirmesin. Ac ektiimizi kimseler bilmeyecek, hatta bakalarndan daha

iyi, daha tatl grllnm eye alacak, dnyayla birlikte var olan strab a

zalnnaya alacaz... Hem bu konuda, sizlerin pimanlk duyaca hibir

yan yok, elinizden gelen her eyi yaptnz, mutlulua gtren akl yolunu
rettiniz. tesi, bizlerin abalarna bal. Duygusal hayatmz, zel ha
yatmz, gz yalar iinde de olsa, dzenlemek bize kalyor. Franois ve

beni kendi halimize braknz, kendi acmz kendimiz ekelim. OnkO bu

onunla benim, ikimiz arasndaki bir olay. O da ben de, sizlerin byk a
balar sayesinde kurtulduk, daha gereki, daha adil bir dnyann bilincine
vardk, bu bize yeter. Burda, ne gzel, btn aile toplandk, bir araya gel

dik, bu gzel frsattan daha baka trl yararlanalm. Franois' yla benim
516

kiisel sorunumuzla UzOleceimiz yerde, brakn da size kar byk sev

gimizi, kranmz haykralm, byk eserinizi kutlayalm, byk eseri
nizi alklayalm.
Btn aile, pencerenin yksek boluundan, altn rtlerle dolan g
nein eski gl parlaklna yeniden kavumu gibi sevinle el rptlar.
Evet, evet, her ey bykbabann byk abasnn OrnOydO. Bu snfta
nice savam, kafasn ve yreini bu snfa, rencilere adamt. Burada
bulunan herkes, ocuklar, torunlar, torunlarn ocuklar, hepsi onun
rencileriydi. Ve hepsi de, mutlu gelecei douran, gl, ulu narn ev
resini aldlar. Koak Rose, filizlenmi drdilnco kuak, kucandayd,
kollarn bOykbabasnn boynuna dolam apur upur pyordu. Ardnda
Codenne vard, o da krpe kollaryla sarmt Marc'. Kz Louise, olu
Clement, Joseph ve Charlotte' la birlikte yanndaydlar. Sebastien ve Sarah
glmsyorlard. Therese ve Franois, bu gOrbUz, din dedeye gsterdik
leri karlkl sevgiyle birbirlerine yaklamlar, onun ayaklarnn dibine
oturmulard. Marc, bu byk sevgi gsterisi karsnda ne yapacan a
rp, tatl tatl glerek onlarla akalamak istedi:
- Yavrularm, yavrularm, kendinize gelin, Tanr yapmaya kalkmayn
beni, kiliselerin kapandn biliyorsunuz... Ben mrm tamamlam ha
marat bir iiden baka bir ey deilim. Hem Genevieve' im yanmda olmadiJ! hibir ey yapamam.
,
Kolundan tutup karsn yanna ekti, hepsi Genevieve' i kucakladlar.
Baka ocuklarn, mutlu kente doru yryerek nice yeni kuaklarn otu
raca bu basit sralarn arasnda, bu snfta mutluluun tek efendisi, anla
an bir ift, Marc ile Genevieve glmseyen ilci ant gibiydiler.
Nice yllar sllren bir mcadelenin, yQrekli bir savan en byk arma
anyd bu. Marc tamamlad eseri gryor, anlyordu. Roma sava yi
tirmi, Fransa lm tehlilcesinden, biltUn bir ulus kmekten-kurtulmutu.
lkenin altn QstUnegetiren, tarlal8!n le dndllren, halkn zehirleyen,
dnyay karartmaya alan yobazlk sllrglln edilmiti. la bir din, kalle
riyle Fransa 'y kaplayamayacakt artk. imdi kendi kendisinin efendisiy
di. Kurtulu ve adalet yolunda bana buyruk yQrQyebilirdi. lkretim,
basit yurttalar, dinin, yobazl. gericiliin alardr sUrUkledii kle
lilcten, bilgisizlilcten kurtarmt. ki bin yl nce sakat bir kafa "Ne mutlu
yoksul dilncelere" demi, ve iki bin yln yanlglar bu yoksul dilnce
den domutu. Bilgisizliin vgs Ustllne kurulan efsaneler imdi halka
51 7

toplun$al birer cinayet gibi geliyordu. Yoksulluk, kirlilik, hakszlk, kat

inanlar, banazlk, yalan, zorbalk, kadnn smrlmesi, kadnn hor
lanmas, erkein aptallamas, yozlamas, btn bu fiziki ve ahlaki kt
lkler, dinin ortaya koyup srdrd, siyasi iktidarlar ve gericilerin drt
elle sarlp benimsedii bilgisizliin rndr. Yalanc dogmalar, n
yarglar ancak bilimle ortadan kalkabilir. Byk zenginliklerin, topran
ve dncenin imbat gc bilimdir. Hayr! Mutluluk iei asla bilgisiz
liin tarlalarnda aamaz, o iek ancak bilgi tarlalarnda yeerir. Fiziki ve
ahlaki btn yoksulluun orak tarlasn verimli topraklara bilgi dnt
recek, bu tarlann rn y ldan yla daha da oalacak.
lkokul retmeni Marc nice yl lar alm, mcadele etmi ve nice
yllar yaayp, eserinin gerekletiini grerek bu mcadelenin armaann
almt. Adalet ancak gerekle, mutluluk ancak adaletle mmkndr. Ba
badan oula, toruna, torunun ocuuna, kuaklardan kuaklara miras kalan
bir m cadeleden sonra, ilk, orta vt: yksek retimin cretsiz olduu gn,
yepyeni bir ulus domu olacakt.

51 8