T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI










NN DNEM KLTR HAYATI (1938-1950)

Doktora Tezi








Kadir EKER







Danman: Prof. Dr. Bayram KODAMAN








Isparta-200
I
NDEKLER
NDEKLER......................................................................................................... I
NSZ ..................................................................................................................III
ZET .................................................................................................................... IV
ABSTRACT............................................................................................................V
KISALTMALAR................................................................................................. VIII


BRNC BLM1
A-ATATRK DNEM KLTR ANLAYII ...................................................1
B-MLL KLTRDEN HMANST KLTRE..............................................9
1-nn ve Ekibi ...............................................................................................9
2-Kltrde Hmanist Anlay ve CHP.............................................................12
C-HMANST KLTR ANLAYIININ BAAT KURUMLARI...................18
1-Halkevleri ve Halk Odalar...........................................................................18
2-Ky Enstitleri.............................................................................................27
3-niversiteler ................................................................................................46
KNC BLM
HMANST ANLAYIIN DL, TARH VE EDEBYATA YANSIMASI ............57
A-HMANZM VE DL....................................................................................57
1-Dil Konusunda Yaanan Politika Deiiklii................................................57
2-Yeni Dil Politikasna Ynelik Eletiriler ......................................................63
B-HMANST TARH ANLAYII ...................................................................72
1-nn Dnemi Tarih Anlay ve Uygulamalar .............................................74
a-Ders Mfredatlar ve Kitaplar..................................................................74
b- Hmanist Anlayn Tarih Kongrelerine Yansmas .................................79
2-Yeni Tarih Anlayna Ynelik Eletiriler ....................................................85
C-HMANZM VE EDEBYAT........................................................................89
1-Klasiklerin Tercmesi ..................................................................................91
2-iir ve Roman..............................................................................................98
a-iir ...........................................................................................................98
b-Roman ...................................................................................................102
II

NC BLM
HMANST KLTR ANLAYIININ BENMSETLME VASITALARI.........106
A- BASIN-YAYIN...............................................................................................106
1-I. Neriyat Kongresi ...................................................................................107
2-Hmanist Kltr Asndan Basn-Yayn Politikalar .................................113
a-1938-1946 Aras Dnem........................................................................113
b-1945-1950 Aras Dnem........................................................................119
3- Basnda Gruplamalar ve Kapatma Kararlar.............................................123
4- Hmanist Kltr Asndan Radyo Yaynlar ............................................128
B-HMANZMN BENMSETLMESNDE GZEL SANATLAR................133
1-Sinema ve Tiyatro......................................................................................134
a-Sinema ...................................................................................................134
b-Tiyatro ...................................................................................................138
2-Resim........................................................................................................144
3-Opera ve Bale ............................................................................................149
a-Opera .....................................................................................................149
b Bale......................................................................................................151
SONU................................................................................................................154
BBLYOGRAFYA..............................................................................................157
EKLER.................................................................................................................178
A-BELGELER..................................................................................................178
B-FOTORAF ve KARKATRLER..............................................................192

III
NSZ
Osmanl toplumundaki kltr tartmalar, Tanzimatn ilanyla balam,
1876da Merutiyet dnemi ile devam etmitir. zellikle II. Merutiyet dnemi
gelimeleri, toplumda idari, sosyal ve hukuki deiimlerin balamasna nclk
ederken kltr tartmalarn hzlandrmtr. Dier yandan bu tartmalar, Trkler
arasnda milliyetilik akmnn glenmesini salamtr.
Ziya Gkalp ve smail Hakk Baltacolu gibi ilk Trk sosyologlarnn ortaya
atm olduklar millileme anlay, Cumhuriyet ideal ve fikrinin oluumunda etkili
olmutur. Milliyetilik merkezli kltr gelimeleri, Atatrk bata olmak zere,
sonraki yllarda Cumhuriyet tarihine damgasn vuracak beyinlerin kltrel alt
yaplarn ekillendirmitir. Nitekim Atatrk dnemi, Tanzimat dneminin aksine
yeni bir zihniyetle ortaya kmtr. Kkl kltrel deiim olarak
yorumlayabileceimiz bu gelime, teki kltre hayran olmayan ama kendisine
hayranlk duyulan ve milli kltr etrafnda, milli bir devlet yapsnn ekirdeini
oluturmutur.
Atatrkn 1938 ylnda vefatyla birlikte, milli kltr anlaynn yerini,
evrensellii esas alan hmanizm merkezli kltr anlay almtr. Hmanizmi ve
onun getirmi olduu deerleri topluma benimsetmek maksadyla kltrn nemli
elerinden olan dil, tarih ve edebiyat alannda Latin-Yunan kaynaklarnn esas
alnd politikalar takip edilmitir. Dier yandan ayn anlay geni kitlelere
benimsetmek maksadyla Halkevleri, Halk Odalar, niversiteler ve Ky
Enstitlerinde aydnlar yetitirilmesi yoluna gidilmi, basn-yayn ve gzel sanatlar
etkin olarak kullanlmtr.
smet nnnn, Cumhurbakanl dnemi(1938-1950) kltr hayatn
aratrma konusu olarak sememizin nedeni, bu alanda yeterince akademik
almann yaplmam olmasdr. nn dnemi kltrel faaliyetleriyle ilgili olarak,
Sayn Ali Ata Yiit tarafndan hazrlanan nn Dnemi Eitim ve Kltr
Politikas isimli yksek lisans tezi ile, Sayn Salih zkan tarafndan hazrlanan
1938-50 Aras Trkiyenin Eitim-Kltr Politikas isimli doktora almas,
dnemin kltrel hareketliliinden ok, uygulanan kltr ve eitim politikalar
zerinde durmu, muhalif grlere yer vermemitir. Amacmz resmi kltr anlay
uygulanrken, bu alandaki tepkileri de ortaya koyabilmektir.
IV
Bu amala aratrmamzn 1. blmnde, yeni kltr anlay olarak kabul
edilen, hmanizmi uygulayan kadrolarnn, CHP iinde ve devlet ynetimindeki
etkinlikleri zerinde durulmutur. Ayn blmde, kltrn baat kurumlar olarak
kabul edilen, Halkevleri, halk Odalar, niversiteler ile nn dnemine zg
kurumlar olarak karmza kan Ky Enstitlerindeki gelimeler incelenmitir. 2.
blmde dnemin kltr anlayn ynlendiren dil, tarih, edebiyat uygulamalar ve
bu uygulamalara dnemin tannm aydnlarnn tepkileri anlatlm, basnn bu
politikalar karsndaki tavr, dnemin ke yazlarndan faydalanlarak ortaya
konulmaya allmtr. Kltr meydana getiren unsurlardan olan dil, tarih ve
edebiyat konular incelenirken yine kltrn nemli unsurlarndan olan din
konusuna, bu alanda olduka fazla almann yaplm olmasndan dolay
deinilmemitir. 3. blmde, hmanist kltr topluma benimsetilmek maksadyla
kullanlan basn-yayn ve gzel sanatlar alannda yaan gelimeler zerinde
durulmu, bu kapsamda iktidarn, yazl basn ile radyonun temel ilevleri zerindeki
etkinliinden bahsedilmitir.
Aratrma esnasnda Cumhuriyet Arivinde bulunan, Cumhuriyet Halk Partisi
ve Bakanlklara ait arivler ile Resmi gazete koleksiyonundan faydalanlmtr. Yine
dnemin nemli gazetelerinden olan Akam, Cumhuriyet, Milliyet, Ulus, Tan, Tanin,
Tasvir-i Efkar, Vakit ve Vatan ile Ayn Tarihi, Belleten, r, lk, Tercme, Yap,
dergisi gibi dnemin nemli mecmualar taranmak suretiyle nn dnemi kltr
anlay ortaya konulmaya allmtr.
almann her aamasnda engin tecrbeleri ve deerli tavsiyeleri ile
almay ynlendiren hocam ve danmanm Sayn Prof.Dr. Bayram KODAMANa
kranlarm sunarm. Aratrmann bandan beri grleri ile katkda bulunan Sayn
Prof. Dr. Fahrettin TIZLAKa, aratrmann son eklini almas esnasnda deerli
gr ve eletirilerinden faydalandm Sayn Prof.Dr. Adnan MAN, Sayn Prof.
Dr. Kemal GDE ve Sayn Yrd.Do.Dr. Kadir KASALAKa, almalarm
esnasnda zveriyle yardmlarn esirgemeyen Sayn Yrd.Do.Dr. Zafer GLEN,
Sayn Yrd.Do.Dr. Sleyman SEYD, Sayn Dr. Celal ERDNMEZ ve Sayn Dr.
Hayri APRAZa teekkrlerimi sunarm.
Kadir EKER
Isparta-2006
V
ZET

11 kasm 1938de smet nnnn Cumhurbakan olmasyla birlikte
Cumhuriyet tarihinde yeni bir dnem balamtr. nn greve gelir gelmez, devlet
ynetimi ve CHPde kendi siyasi, ekonomik ve kltrel politikalarn hayata
geirecek kadrolar greve getirmitir. 1940l yllardan itibaren Atatrk dnemi
kltr anlay olan laik- milliyeti yaklamlarn yerini laik-hmanist anlay ve
uygulamalar almtr.
Hmanist anlay, Tanr merkezli sosyal ve kltrel hayatn yerine, insan
merkezli bir yaplanma ngrm ve ayn anlay, ynetim tarafndan Latin-Yunan
kltr kaynaklarna inilmesi olarak tarif edilmitir. ncelediimiz dnemde Latin-
Yunan kltryle, Trk kltr kaynatrlarak Trk hmanizmi yaratlmas
amalanmtr. Bu amala dnemin baat kurumlar olarak kabul edilen, Halkevleri
ve Odalar, niversiteler ile dneme zg kurulan Ky Enstitlerinde ayn anlay
hayata geirecek uygulamalar balatlmtr.
Hmanist anlay, kltrn nemli unsurlarndan olan dil, tarih ve edebiyata
da yansmtr. Dilde, Arapa ve Farsa kkenli kelimeler tasfiye edilmi, tasfiye
edilen kelimelerden doan boluksa, bat kkenli kelimeler veya yeni tretilen
kelimelerle doldurulmaya allmtr. Dier yandan tarihte, Orta Asya merkezli
tarih anlaynn yerini, kaz almalaryla Anadolu ve Eski a merkezli tarih
anlay almtr. Edebiyatta iir, roman ve klasikler erevesinde aydnlar arasnda
ideolojik gruplamalar yaanmtr. Devlet uygulam olduu kltr politikalarn
tabana yaymay amalarken, basn-yayn ile gzel sanatlardan yararlanma yoluna
gitmitir. Fakat II. Dnya Savann getirdii ekonomik skntlar gazete, mecmua ve
radyo yaynlarnn geni kitlelere ulamasn engellemitir.
Dier yandan, 1946da ok partili hayata geilmesiyle birlikte, baz aydnlar
hmanist anlaya muhalefetlerini dile getirmilerdir. Muhalefet partilerinin ve
aydnlarn eletirileriyle devlet, uygulad kltr anlayndan tavizler vermeye
balamtr. Bu eletirilere ve tavizlere karn, hmanizm anlay 1950lere kadar
devletin kltrel uygulamalarn ynlendirmitir.
Anahtar Kelimeler: Kltr, Hmanizm, Cumhuriyet Halk Partisi,
Halkevleri, Dil, Tarih, Edebiyat, Basn-Yayn, Gzel sanatlar.
VI


ABSTRACT
A new era began in the history of the new Turkish Republic when Ismet
Inonu rose to the post of presidency on the 11
th
of Nov. 1938. Soon after he took
over this position, he set up his own cadre in the Republican Peoples Party and
government bureaucracy, which would initiate their own political, economical and
cultural policies. From the 40ies, Secular/nationalist practices were replaced for
secular/humanistic policies.
Humanistic philosophy was founded on human-centered approach discarding
the divine-centered social and cultural view of the world. This understanding was
described as the re-discovery of Latin/Greek sources in culture. During the era in
Turkey that we have closely studied, the authorities aimed to create a neo-Turkish
Humanism built on the blended form of the Latin/Greek culture with the Turkish
one. To this end, three dominant institutions were created and they took over this
mission, namely, Peoples houses, universities and Village School Institutions. This
last one was solely founded to serve that aim.
Humanist approach also found a positive reaction three key areas of culture,
namely in the language, history and literature. Words in language with Persian or
Arabic-origin were almost completely eliminated and the gap resulted from the
elimination scheme was filled with the words newly-derived or those from European
languages. On the other hand, the former approach in historical studies based on the
Middle Asia was left in favour of Old Anatolian civilizations and ancient cultures. In
literature, as well, people witnessed various distinct ideological sects among
intellectuals gathering around classical works and fiction. The central authorities also
attempted to make all these effort popular in the public through the media and fine
arts. Nevertheless, hardships experienced pre- and post-war hindered all these
practices from reaching the masses.




VII
Notwithstanding, along with the introduction of multi-party political life in
1946, some intellectuals raised their voices opposing the current humanist practices.
Following the rising opposition, the government started to slowly give up the cultural
revolution thy strictly implemented. Yet, It can be suggested that the humanistic
approach in life went on influencing the cultural life until 1950.
Key words: Culture, Humanism, Republican Peoples Party, Peoples
Houses, Languages, History, Literature, Media, Fine Arts.

































VIII


KISALTMALAR

ABD Amerika Birleik devletleri
a.g.e. Ad geen eser
a.g.m. Ad geen makale
a.g.t. Ad geen Tez
A.. Ankara niversitesi
B.C.A. Babakanlk Cumhuriyet Arivi
C. Cilt
CHP Cumhuriyet Halk Partisi
ev. eviren
DP Demokrat Parti
DTCF Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Ens. Enstit
Haz. Hazrlayan
.T.. stanbul Teknik niversitesi
.. stanbul niversitesi
..E.F. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
M.V. Maarif Vekaleti
MEB Milli Eitim Bakanl
s. Sayfa
S. Say
SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
TBMM Trkiye Byk Millet Meclisi
TDK Trk Dil Kurumu
TTK Trk Tarih Kurumu

1
BRNC BLM
A-ATATRK DNEM KLTR ANLAYII
Latincede topra verimlendirmek iin alma anlamna gelen kltr,
yksek umumi bilgi manas ile dilimize girmitir
1
. Kltrn imdiye kadar yerli ve
yabanc sosyologlar tarafndan 350yi akn tanm yaplmtr
2
. Bu tanmlardan
hareketle kltr, bir milletin tarihi, edebiyat, inanc, rf ve adetleri, yani maddi ve
manevi deerler sisteminin birlikteliidir. Ayn zamanda kltr, hem yaplamayan
hem de taklit yolu ile baka milletlerden alnamayan duygulardr
3
. Milletlerin yaam
tarz, giyimi, gelenek ve grenekleri kltrn maddi ynn meydana getirirken,
inanlar da manevi ynn oluturmaktadr.
Her kltrn kendine has orijinallii, kendi kendine yeterlilii vardr. Baka
kltrlerden baz unsurlar alp etkileim meydana getirseler bile, varln koruma
hassasiyeti kltrn en nemli zelliklerini oluturmutur. Bu sayede ou kltr,
millilik vasfn muhafaza etmitir.
Kltrn maddi boyutu, zaman iersinde karlat kltrleri etkilemekte,
yada dier kltr unsurlarndan etkilenmektedir. Bylece kltrel deiim meydana

1
Abraham A. Molez, Kltrn Toplumsal Dinamii, eviri Nuri Bilgin, zmir 1983, s. 1.
2
C. Wisslere gre kltr, bir topluluun yaam tarz, E. Sapire gre atalardan devralnan miras, R.
Thurnwalda gre rf ve adetlerden, davran tarzlarndan, tekilat ve tesislerden kurulu ahenkli bir
btndr. Tanmlar iin bkz., Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, stanbul 1987, s. 34 -36. Erih
Rothackere gre ise, milletler gelii gzel insan ynlarndan ibaret deildir. nsan ynlarn millet
haline getiren kltrleridir. Milletlerin kltrleri sadece yazl ve szl eserlerden ibaret deildir.
Ortak olarak uyduklar rf ve adetler onlarn milli ahsiyetlerinin temelini tekil eder. Bkz., Mehmet
Kaplan, Kltr ve Dil, stanbul 2004, s. 24-25.
3
lkemizde kltr tartmalar 19. yzyln ikinci yarsnda balam ve 20. yzyln ilk eyreinde
artarak devam etmi, ilk kez sistemli tanmn yapan Ziya Gkalp olmutur. Ona gre kltr, bir
milletin din, ahlak, hukuk, akl, estetik, dil, ekonomi ve fen alanlarndaki uyumlu btndr. Onun
tanmlamalar iin bkz., Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, stanbul 2003, s. 29-35. Ayrca bkz.,
Ylmaz zakpnar, Kltr ve Medeniyet zerine Denemeler, stanbul 1998, s. 94110. Sonraki
dnemlerde Ziya Gkalpin tanmna katlmayp onu eletiren dnrler ortaya kmtr. Bunlardan
biriside Erol Gngrdr. Ona gre Gkalp, deitirilmesi gerekenleri veya istenenleri medeniyet,
istenmeyen btn deerleri kltr ad altnda toplamtr. Dini bir yerde medeniyete dhil ederken,
baka bir yerde kltr unsunu olarak kabul etmitir. Bkz., Erol Gngr, Kltr Deimesi ve
Milliyetilik, stanbul 1986, s. 12. Ylmaz zakpnar ise kltr deerler ve inanlar manzumesi
olarak kabul ederek, insan realitesinin iki ynl olduunu bundan dolay kltrlerinde ikili bir
istikamete yneldiini belirtmitir. Bkz., Ylmaz zakpnar, slam Medeniyeti ve Trk Kltr,
stanbul 1997, s. 10-94. Lahbabiye gre kltr, bir millet tarafndan kendi tarihi boyunca, tasavvur
edilmi veya tatbikat sahasna koyulmu maddi, fikri ve manevi hayat formlarnn ve deerlerinin
tm olarak tarif edilir. Bu balamda nce kltrn evrenselletirilmesi ve sonrada btn milli
kltrlerin ortak kltr miras yani medeniyet iinde daha salam bir ibirliine kavumas sayesinde
insanln kendini amas ve insanilemesi gerekleecektir. Bkz., M. Aziz Lahbabi, Milli Kltrler ve
Medeniyetler, stanbul 1980, s. 12-15.
2
gelmektedir. Bu ynyle maddi kltr unsurlar, manevi kltr unsurlarna gre daha
abuk deiimden etkilenebilmektedir
4
.
eitli nedenlerle karlaan kltrler arasnda atmalar yaanm ve bu
atmalar kltr deimelerini kanlmaz klmtr. Anthony Smith, kltr ve
kltrler aras atmay bir nevi milliyetilik biimi olarak alglamtr. Ona gre,
milliyetilik kltrel doktrin ile milli emellerin ve milli iradenin gereklemesine
dair reeteleri ieren bir ideolojidir. Milliyetiliin dou ve oluumunda toplumsal
ve kltrel balar etkili olmutur
5
. Niyazi Berkes ise, geleneksel dncenin aksine
kltrel atmann temeline ekonomiyi koymutur. Ona gre, milli kltrn
gelimesi, uyduculuktan kurtulmak ve toplumsal yapy, ada uygarl kendinde
gerekletirme kudreti olan bir sistem haline sokmakla mmkn olmaktadr
6
.
lkemizde bu durumun en nemli rneini Tanzimat dnemi oluturmaktadr.
Mesela Trk kltr Tanzimat dneminde, eitli sebeplerle Batya giden aydnlar,
eitim amacyla gnderilen renciler vastasyla, Avrupa kltr unsurlar ile temasa
gemi ve iki kltr arasnda karlama ile birlikte atma yaanmaya balamtr
7
.
Trk kltr, tarihi srete Bozkr, slam ve Bat medeniyetinin zelliklerini
tamaktayd. Zaman iinde Trk kltr, slam ve Bat medeniyetinin olduka fazla
etkisi altnda kalm, Tanzimata kadar slam, Tanzimatla beraber Avrupa kltr
unsurlar karsnda millilik zelliini kaybetme noktasna gelmitir. Byle bir kltr
atmosferi iinde yetien Tanzimat dneminin aydn ve yneticileri, milli kltrden
yoksun, ou zaman Avrupann ekilci taraflarn taklit etmi, onun felsefi ve
bilimsel temellerine inememilerdir
8
. Hatta baz aydnlar iin Avrupa kltr ideal

4
brahim Kafesolu, Trk Milliyetiliinin Meselesi, stanbul 1999, s. 56.
5
Anthony D. Smith, Milli Kimlik, eviri Bahadr Sina ener, stanbul 1994, s. 119-130-147 .
6
Niyazi Berkes, Milli Kltr ve Bat Kltr ile likiler, Cumhuriyet Dnemi Dnce Yazlar
Sekisi, Hazrlayan Konur Ertop, Ankara 1998, s. 245-249. Dier yandan Yaar Kemalde Niyazi
Berkesle benzer grleri paylar. Yaar Kemalin grleri iin bkz., Yaar Kemal, Kltr,
Cumhuriyet Dnemi Dnce Yazlar Sekisi, Hazrlayan Konur Ertop, Ankara 1998 s. 249251.
7
Avrupaya gnderilen renciler konusunda bkz., Adnan iman, Tanzimat Dneminde Fransaya
Gnderilen Osmanl rencileri(1839-1876), Ankara 2004. Avrupaya giden rencilerle birlikte
etkileim artarak Trk kltr ile Bat kltr arasnda atmalar yaanmaya balamtr. ki kltr
arasndaki etkileim iin bkz., Halil nalck, Osmanllarda Batdan Kltr Aktarmas zerine,
Osmanl mparatorluu, stanbul 1996, s. 426
8
Mmtaz Turhan, a.g.e., s. 172. Bu tarihten sonra Osmanl Devleti her konuda Avrupallarn gr ve
nerileri dorultusunda hareket etmeye balamtr. Bunlardan biriside reformlar konusunda olmutur.
22 ubat 1867 tarihinde Franszlarn vermi olduu neriler Osmanl Devleti tarafndan kabul
edilmitir. Bu neride bir Osmanl toplumu yaratmaktan bahsedilmitir. Bu dnce aydnlar
tarafndan derhal kabul edilerek uygulamaya geilmitir. Fransz grnn kabul edildiinin en
3
haline gelmitir. Mesela Namk Kemal, Bat kltr ve medeniyetini gnl elen
nazl uygarlk olarak nitelemi, Abdullah Cevdet ve ekibiyse, tam anlam ile Bat
kltrne teslim olunmasn, nk Bat kltr dnda ikinci bir kltrn
bulunmadn ilan etmilerdir
9
. Dier yandan geleneksel deerleri muhafaza eden
aydnlar slam kltrnn esas alnmas noktasnda srarlarn srdrmlerdir.
Bylece zamanla ayn kaynaktan beslenmeyen aydnlar, toplum zerinde egemenlik
yarna girmi,
10
bunun sonucunda yaplmak istenilen reformlar yeterince kkten
olmam ve Batnn temel dnce yaps benimsenememitir
11
. Fakat btn
olumsuzluklarna karn Glhane Hatt- Hmayunu l bir vesika olarak kalmam,
sosyal yapda derin sarsntlar ve hareketlenmeler meydana getirmitir
12
.
Tanzimatla balayan Batllama, ksmen zorunlu kltrel deiimi
meydana getirmitir. Bu dnemde kltr deimelerini zihinsel altyap sorunu olarak
ela alan aydn ve yneticilerle, manevi deerler ynyle kltr yorumlayan aydn
ve halk arasnda gr ayrlklar yaanmaya balamtr. Dier bir deyile Tanzimat,
slamn temel ilkelerinden dn vermeksizin, kurumlar ve toplumu bilimsel
ilerlemelerle ykseltme anlay ile, bu dncenin devletin ilerlemesine engel
olduunu savunan aydnlar arasnda derin gr ayrlklarnn yaand dnem
olmutur. I. Merutiyet dneminde aydnlar ve halk arasnda derin gr
ayrlklarnn yaanmasna neden olan Batllama anlay terk edilerek, slam
Birliini esas alan siyaset uygulanmaya balanm ve kltrel deiim topluma

nemli kantn da Galatasaray Sultanisinin 1868de almas oluturmutur. Bkz., Bayram Kodaman,
Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, Ankara 1999, s. 20.
9
Abdullah Cevdetten sonra da onun gibi dnenler olmutur. Attila lhan byle dnenleri
Komprador Burjuva olarak nitelendirir. Sanayilemi lkeler, az gelimi lkeleri smrmek gayesi
ile, yerli haklarndan bir ksmn byk paralarla temsilci semektedirler. Bylece yabanc sermaye
adna halkla onlar temas ederek, gelimi lkelere herhangi bir tepki olmakszn kendi karlarn
korumu olmaktadrlar. Bunlar hammaddeyi ucuza alp, mamul maddeyi pahalya satarlar. Bylece
yabanc sermaye, kendine gbekten bal ve karlarn en iyi ekilde koruyacak uaklar edinmi olur.
te lhann komprador burjuvazi olarak nitelendirildii sistem bu ekilde domutur. Geni bilgi iin
bkz., Attila lhan, Hangi Atatrk, Ankara 19998, s. 59-60. Ayrca lhan Trkiyede solculuun daha
iin banda komprador alafrangal olarak ortaya ktn, bylece aydnlarn halka yabanclatn
belirtir. Bkz., Attila lhan, Ulusal Kltr Sava, Ankara 1998, s. 74.
10
Nazmi Avc, Trkiyede Modernleme Asndan Din Kltr Siyaset (1839-1960), stanbul 2000, s.
186.
11
Uriel Heyd, Trk Ulusuluunun Temelleri, eviri Kadir Gnay, Ankara 2002, s. 69.
12
Tanzimatn meydana getirdii etkiler ve eitli gruplarn Tanzimata tepkileri iin bkz., Halil
nalck, a.g.m., s. 624-690.
4
braklmtr
13
. Fakat Tanzimatla balayan gr ayrlklar sona ermemi, bu
dnemde de artarak devam etmitir.
II. Merutiyet dnemindeyse, nemli lde Trk aydnlarn ve doal olarak
ynetimleri etkisi altna alan gr pozitivizm dncesi olmutur. Bu dnceye
gre, ada uygarlk idealinin asli esi bilim ve teknoloji olmaldr. Ayn gr
savunanlara gre din ile devlet kesin olarak bir birinden ayrlmal, hatta din, devletin
ve siyasetin kontrol altna girmelidir. Bat medeniyetine ulamak iinde mevcut
kurumlarn eksik olan taraflarnn giderilmesi yerine, bat normlarnda yeni kurumlar
oluturulmaldr. Pozitivizm dncesiyle birlikte, bir tarafta toplumun temel
deerlerini khnemi bulan materyalist anlay, dier yanda slamiyeti ideoloji
haline getiren slamc aydn tipi, grleriyle toplumu ynlendirmek istemitir.
Bylesi atma ortam iinde Ziya Gkalp, ileri srd fikirlerle
Tanzimatla balayan, Merutiyetle devam eden kltrel atmaya son vermek
istemitir
14
. Onun ileri srd grlerle millilik dncesi Trkler arasnda
yaylmaya balamtr. Trk dilinin slah konularnda ilk ilmi teekkller
oluturulmu ve planl almalar balatlmtr
15
. Dier yandan Trkln
program yaplarak iktisat, edebiyat, tarih, folklor gibi her konuda millilik esas
alnmaya balanmtr
16
. Neticede II. Merutiyetle hayat bulan ve Trkler arasnda
canlanan Trklk, Atatrkn yetimi olduu II. Merutiyet dneminin nemli
zelliini meydana getirmitir
17
.
lk kez Ziya Gkalp ile balayan kltrn milliletirilmesi fikri, Atatrk de
etkilemitir. Bu itibarla Atatrk dnemi kltr politikalarnda esas ama, Trk
kltrnn yabanc etkisinden arndrlmas olmutur. Dolaysyla kltrde bir yanda

13
Merutiyet dnemi, Trkler arasnda milli kimlik konusunda kprdanmalarn yaand dnemdir.
Mesela 1886 ylnda yaplan dzenleme ile milli varla zararl yabanc okullarn denetlenebilmeleri
salanmtr. Kodaman, bu gelimeyi eitimde millileme arzusunun douu olarak yorumlamaktadr.
Bkz., Bayram Kodaman, Eitim Sistemi, s. 34, 156.
14
Ylmaz zakpnar, slam Medeniyeti, s. 19-23. Gkalpin grleri iin bkz., Ziya Gkalp,
Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Ankara 1976, s. 79.
15
I. Dnya Savandan nce Tanin gazetesinin birinci sayfasnda yeni yaz denemeleri vardr.
Harbiye Nazr Enver Paa kendi dairelerinde kullanlan yazy deitirmeye teebbs ederek, harfleri
bititirmeden ayr ayr yazmay denemitir. Mesela, yeni ahz- asker kanununun Meclis-i Mebusan
Encmeni Askerisinde mzakerat hayli ilerlemiti cmlesini Arapa harflerle bititirmeden
yazmtr. Bkz., Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul 1980, s. 437.
16
Peyami Safa, Trk nklabna Baklar, stanbul 1999, s. 54-70.
17
Doal olarak Trklk dncesinin oluumunda ttihat Terakki Frkasnn ve Trk Ocaklarnn
nemli etkisi olmutur . Bu konuyla ilgili olarak bkz., Bayram Kodaman, Cumhuriyetin Tarihi- Fikri
Temelleri ve Atatrk, Isparta 1999, s. 79.
5
millilik ve milliyetilik, dier yanda laiklik eksenli politikalar takip edilmitir
18
.
Ayrca Atatrk, milli kltr oluturmada, kltrn ana unsurlarndan olan dil, din
ve tarih zerinde hassasiyetle durmutur. Bu unsurlarla millileerek adalamann
yolunu amtr.
Atatrke gre, yeni devletle beraber toplumun kaybolmu deerlerinin
kazanlmas etrafnda, millet uuru yaratlmaldr. Ona gre bu uur, blgeselcilii,
mezhepilii reddederek, Trk kltr ve onun asli unsurlarndan olan Trk dili ve
Trk tarihi etrafnda meydana gelmeliydi
19
. Atatrk, Trk kltrnn yabanc
tesirinden uzak ve tamamen milletin seciyesinden doacan, Temmuz 1921de
yapt konumasnda yle aklar, arktan ve garptan gelen bilcmle tesirlerden
uzak, seciye-i milliye ve tarihimizle mtenasip bir kltr kastediyorum. nk milli
dehamzn inkiaf, ancak byle bir kltr ile temin olunabilir. Bir ecnebi kltr,
imdiye kadar takip olunan yabanc kltrlerin tahrip edici neticelerini tekrar
ettirebilir
20
.
Atatrk, Trk dili ve tarihinden doan Trk kltr esas alnarak, yeniden
oluturulan topluluu, duyuta, dnte ve inanta ortak hareket edebilen bir millet
haline getirmek gerektiine inanmtr
21
. Kltrel geliim asndan dil ve tarih
nemli bir unsur olarak alglanm ve yeni dzenlemelere gidilmitir. Bu kapsamda
mesela dil konusunda 3 Kasm 1928de Arap alfabesinin yerine Latin alfabesi kabul
edilmitir. 1932-1935 yllar arasnda Orta Asya merkezli z Trke hareketi
hzlanm, 1936dan sonra btn dillerin kaynann Trke olarak kabul edildii
Gne-Dil Teorisi uygulanmaya balamtr
22
.
Atatrk, Trk kltr zerindeki yabanc tesirleri ortadan kaldrp, onu esasl
bir temele oturtmak iin almtr. Bu kapsamda Trk Tarih ve Dil Kurumlarn

18
Ziya Gkalpin millet ve kltr kavram iinde, 1909dan 1918e kadar geen srete din unsuru
giderek zayflamtr. Atatrkn laiklik reformlarna girmi olduu srete de Ziya Gkalpin din
konusunda deien grlerinin etkisi vardr. Cumhuriyetin ilk yllarndaki laik ve pozitivist
uygulamalar konusunda bkz., Franais Georgeon, Osmanl-Trk Modernlemesi (1900-1930), eviren
Ali Berktay, stanbul 2006, s. 15.
19
Bayram Kodaman, Fikri Temeller, s. 67.
20
Attila lhan, Hangi Atatrk, s. 64.
21
Bayram Kodaman, Fikri Temeller, s. 60-81. Uriel Heytde ada Trk Devletinin teorik
temellerinin Gkalp tarafndan atldn ifade ederek, Atatrkn Gkalpin fikirlerinden etkilendiini
belirtmektedir. Bkz.,Uriel Heyd, a.g.e., s. 196.
22
Dilde yaanan bu gelimeler CHP kongrelerindeki tutanaklara da yansmtr. CHPnin 1934
kongresinde tutanaklar tutulga, 1938de zabt, 1948 ylnda ise tutanak olarak isimlendirilmitir.
Bkz., Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, stanbul 1984, s. 209.
6
kurarak, ortak projeler gelitirmeleri iin hayata geirmitir
23
. Bylece Atatrk,
kurmu olduu Trk Dil ve Trk Tarih Kurumlar ile Anadolu insannn tarihi ile
olan balarn glendirmeye almtr
24
. Buna bal olarak Cumhuriyetin ilk
yllarndan itibaren yaynlanan devlet kitaplarnda milli tarih ve milli dil konusunda
millileme arzusu ilenmitir. Atatrkn emriyle Afet nan tarafndan yazlmaya
balanan Trk Tarihinin Ana Hatlar ile Trk Tarihinin Ana Hatlar Methal
Ksm isimli eserler bu tr rneklerdendir
25
. Ayrca yaplan kazlarla hem Trklerin
eski bir medeniyet unsuru olduklar ispatlanmaya allm, hem de ri rk tezi
mekteplerde okutulmaya balanmtr
26
.
Atatrk, millet anlayn, dil, kltr ve mefkure birliine bal vatandalarn
tekil ettii bir siyasi ve itimai topluluk olarak nitelendirerek Anadoluluyla,
Kafkasly ayn deerler etrafnda toplayp milli bir devlet meydana getirmeye
almtr. Ona gre, nceki dnemlerde Trk kltr ihmal edilmi, ilenmemi ve
bylece dier kltrlerin etkisi altnda kalmtr
27
. Onun kltr politikasnn znde,
lkenin dousunda-batsnda, kuzeyinde-gneyinde yaayan insanlar ortak bir kltr
potasnda eritme fikri yatmaktadr. Atatrk bu politikalar uygularken eitli
evrelerde sylemi olduu szlerle etrafndakilerin kltr anlaynn da alt yapsn
oluturmak istemitir
28
.

23
Atatrkn tarih anlay konusunda daha geni bilgi iin bkz., Zafer Glen, Atatrkn Tarih
Anlay, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XVIII, Mart 2002, s. 159-185.
24
Erol Manisal, Attila lhanla 1000 Saat, Ankara 2001, s. 81. Attila lhan, deerlendirmesinde
Atatrkn yapt konumalarda milli kltrn, millet seciyesinden doduunu vurgulamtr.
Atatrk, ne douya, ne de Batya kar teslimiyeti politikalar takip etmemitir. Atatrkn dncesi
her bakmdan tam istiklaline kavumu bir Trkiye ve Trk nsandr. Bkz., Attila lhan, Ulusal
Kltr Sava, s. 27
25
Il akan, Konuunuz Konuturunuz Tek Parti Dneminde Propagandann Etkin Silah: Sz,
stanbul 2004, s. 23
26
Afet nan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Ankara 2000, s. 20-21.
27
Bayram Kodaman, Fikri Temeller, s. 80.
28
Attila lhan, Atatrk dneminde de bazen abartl uygulamalarn olduundan bahsederek, kusurun
Atatrkte deil, vur deyince ldren kadrolarda olduunu iddia etmitir. Bkz., Attila lhan, Hangi
Bat, Ankara 1998, s. 14. lhan, dier bir eserinde konuyla alkal olarak Atatrk dnemi aydnlarnn
Komprador kltrle yetimi, Merutiyet aydn olduunu vurgulayp eletirmitir. Bkz., Attila lhan,
Ulusal Kltr Sava, s. 39. Ayrca bu konuda Atatrk de kadrolarndan olduka ikayetidir. Bir gn
Konya Milletvekili Mustafa eref Beyle konuurken, Biz yanmzda vazife gren kimselerin
mahiyetlerini tayinde ok defa hataya deriz. Belki sizde bilirsiniz, benim mahiyet erkanm arasnda,
ahlak ve karakterine itimat ettiim iki, kii vard ki, bu itimada ne kadar az layk olduklarnn
farkna ancak yllar sonra varabilmiizdir diyerek dncelerini ifade etmitir. Konumann detaylar
iin bkz., Yakup Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, s. 109-110.
7
Atatrkn temel dncesi muasr medeniyet seviyesinin yakalanmasdr. Bu
itibarla onun dncesi batllamaktan ziyade adalamaktr. Batllamak tabiri
daha ziyade Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde egemen olmutur
29
. nk
ada medeniyet bugn bat da olsa bile yarn dou da olabilir. Atatrk dneminde
adalama, Osmanl Devletinde olduu gibi baz kurumlarn teknoloji ile
tantrlmas deil, yaam tarznn topluma kazandrlmas, bylece dnsel
inklabn gerekletirilmesini hedeflemitir. Atatrkn kltr politikas ite bu
anlayla Batnn kltr politikalarnn gdmnden kurtulmay amalamtr
30
.
Atatrk, kltrel adalamay arzularken beraberinde millii esas alan bir
yaklam benimsemitir. Yani kltrel kimlii muhafaza ederek ada muasr
medeniyet seviyesine ulalmasn hedef edinmitir. Bu kapsamda ada yaamn
bir gerei olarak kadnn sosyal yaamda daha fazla yer almas iin dzenlemeler
yaplmtr. Mesela 1926da kabul edilen Medeni Kanunla kadnlara ynelik hukuki
haklar verilmitir
31
. Bu dzenlemelerle kadnn geleneksel annelik modelinin dnda,
retmen, doktor, avukat hatta pilot olarak sosyal yaamda yerlerini alabileceklerine
ynelik mesajlar verilmeye allmtr. Yine bu kapsamda, 1928 ylnda Kz
Enstitleri ve Akam Kz Sanat Okullar alarak kadnlara meslek edindirme
programlar balatlmtr.
32
Bylece II. Merutiyetle balayan kadnn sosyal
yaamda yerini almas, Cumhuriyetle beraber artarak devam etmitir.

29
Attila lhan, Batllamay kendi elimizle, kendi kltrnden kendini soyup, Hristiyan kltre
angaje etmek olarak aklar. Aslnda Trkiyede sonradan ortaya kan slam hareketlerinde
Atatrkn vefatndan sonra uygulanan Batllama politikalarnn sonucu olarak ortaya ktn
vurgulamaktadr. Bkz., Hulki Cevizolu, Btn Kaleler Zapt Edilmedi, Ankara 2004, s. 20-22. Yine
lhan, aydnlarmzn adalamay Batllama diye anladklarn, oysa Avrupa u anda ada olsa
bile, tarihin ilerde neler gsterebileceinin kestirilmediini belirtir. Bu anlamda adalkla
Batllamann kartrlmamas gerektiini zellikle vurgulamtr. Bkz., Attila lhan, Ulusal Kltr
Sava, s. 81.
30
Seil Deren, Kltrel Batllama, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Modernleme ve Batclk,
C. III, stanbul 2002, s. 382-427.
31
Bundan ncede kadnlarn sosyal hayatta yerini almasna ynelik uygulamalar yaplmtr. Bu
amala 1923te ilk defa kadnlar arasnda bacak gzellii msabakas yaplm ve bu msabakaya drt
kadn itirak etmitir. Yine 1931 ylnda kadn gzellik yarmas yaplm, yarmay retmen
Naide hanm kazanmtr. Bir yl sonrada Keriman Halis dnya kadnlar gzellik yarmasnda birinci
olmutur. Medeni kanunun 1926 ylnda kabul edilmesi kadnlara hukuki alanda verilen haklarn en
nemlisidir. Yine kadnlarn seimlere katlma hakk 1930 ve 1934 yllarnda yaplan dzenlemelerle
verilmitir. Bkz., Ahmet Oktay, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat,(192350) Ankara 1993, s.16.
32
Ankarann deiik mekanlarnda kadnlar erkeklerle beraber bulunmaya balamtr. Dier yandan
Cumhuriyet balolar Ankara Palasta dzenlenmitir. Yakup Kadri bu balolarn prltl yaamn
Ankara isimli romannda detayl olarak anlatmaktadr. Bkz., Yakup Kadri Karaosmanolu, Ankara,
stanbul 2003, s. 109-111.
8
Trk kltrnn nemli unsurlarndan birisi de hi phesiz dindir. Din
konusunda Atatrkn tavr geleneksellikten uzaktr. Dini cehaleti, toplum ve eitim
hayatndan kararak, onun yerine insan akln koymutur. Bu balamda devlet
politikalarnda dini etkiden uzak laiklik ilkesi uygulanmtr. Atatrk dnemi kltr
yaplanmas ve din alannda yaananlar deerlendiren Niyazi Berkese gre, din
sorunu ayn zamanda dil, siyaset ve tarih sorunudur. Bu noktadan bakldnda,
Saltanatn, Hilafetin ve eri Mahkemelerin kaldrlmas Atatrk dnemi din ile ilgili
kltrel faaliyetlerindeki i tutarll gstermektedir.
Tanzimat ve Merutiyet dnemleri ile Atatrk dnemi kltrel uygulamalar
arasndaki en nemli fark, ilk ikisinin slahat olmas ve Batnn empoze ettiini
halka uygulatmak istemesidir. Oysa Atatrk, Batyla mcadele ederek ve onlar
yenerek adalama yolunu hedeflemitir
33
. Atatrk bu konuyla ilgili yapt bir
konumasnda, Avrupann btn terakkisine, tealisine mukabil, Trkiye bilakis
tedenni etmi ve sukut vadisinde yuvarlanmtr. Artk slah- hal etmek iin, mutlaka
Avrupadan nasihat almak, btn ileri Avrupann maline gre tedvir etmek, btn
dersleri Avrupadan almak gibi birtakm zihniyetler kayi buldu. Halbuki hangi
istiklal vardr ki, ecnebilerin nesayihiyle, planlaryla ykselebilsin? Tarih byle bir
hadise kaydetmemitir
34
diyerek nceki dnemlerde yaplanlar eletirmitir.
Sonu olarak, Atatrk, hayatnn son on ylnda kltrel gelimelere daha
fazla nem vermitir. Bu amala Halkevleri, Dil ve Tarih Cemiyeti ile yakndan
ilgilenmitir. Yakup Kadri Karaosmanoluna gre, bunun nedeni ykl dnemleri
boyunca toplumda ve zellikle aydnlar arasnda oluan aalk duygusunun ancak
gl bir milli kimlikten sonra bertaraf edileceini dnmesidir
35
. Atatrkn
uygulam olduu kltr politikalar ile Tanzimattan beri aray iinde olan Trk
aydn millilik etrafnda yeni bir senteze ulamtr. Uygulanan kltr politikalaryla
milli devlet etrafnda milli birlik oluturulmaya allm, bylece kaybedilen milli
kimlik kazanlmtr.


33
Attila lhan, Hangi Bat, s. 70.
34
Attila lhan, Hangi Atatrk, s. 63.
35
Yakup Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl, s. 106.
9
B-MLL KLTRDEN HMANST KLTRE
1-nn ve Ekibi
Atatrk, 10 Kasm 1938 tarihinde hayata gzlerini yumarken, geride siyasi
ierikli herhangi bir belge brakmamtr
36
. TBMM Bakan Abdlhaluk Renda,
Cumhurbakan vekili sfatyla Anayasann 34. maddesi uyarnca meclisi, 11 Kasm
1938 gn yeni Cumhurbakann semek zere toplantya armtr. Parti
grubunda bir konuma yapan Genel Bakan Vekili ve Babakan Celal Bayar,
milletvekillerine oylarn serbest iradeleriyle vermelerini istemitir
37
. Yaplan
oylamaya 348 milletvekili katlm, nn oylarn tamamn alarak Cumhurbakan
seilmitir
38
.
Tek partili siyasal rejimlerde uygulanacak ekonomik, siyasi ve kltrel
politikalar, parti lideri ve partinin ilkeleri dorultusunda belirlenmitir. Bu amala
dnemin kltrel politikalarnn ve ilikilerinin halka benimsetilmesi iin, ncelikli
olarak bu ilevi yrtecek kadrolarn oluturulmas gerekmitir. Bu adan her lider
gibi smet nn de, Cumhurbakan olur olmaz kendi kltrel, ekonomik ve siyasi
politikalarna yn verecek kadrolar oluturmak iin harekete gemitir.

36
Atatrkn Genel Sekreteri Rza Soyak, Fevzi akman Cumhurbakanl iin yasal bir yolun
bunmas konusunda Atatrkn vasiyetinin olduunu sylyorsa da, baka tank olmadndan
Soyak dorulamak mmkn deildir. Bkz., Niyazi Ahmet Banolu, Trk Kahramanlar smet nn,
stanbul 1943, s. 7. smet nn bu iddiasn, Soyakn Tevfik Rt Aras ve kr Kaya ile birlikte
hareket ederek kendisini tasfiye amacyla yapldn ifade etmektedir. Bkz., Sleyman Yeilyurt,
Atatrk nn Kavgas, Ankara 2001, s. 151-152. Cumhurbakanlna ismi geenlerden Fethi
Okyarn fazla popler olmamas, Fevzi akmakn lnceye kadar ordunun banda kalacan
aklamas ve Abdlhaluk Renda ile Celal Bayarn bu konuda hevesli olmamalar nnye
Cumhurbakanl yolunu amtr. nn hatralarnda Fethi Okyarn davran ve aday olmamas ile
alkal olarak; Fethi Okyar fitneye iltifat etmedi diye aklamaktadr. Fevzi akmak milletvekili
olmadndan hukuken aday olmas sz konusu deildi. Abdlhalik Rendaya gelince, Tevfik Rt
Aras ve kr Kaya kendisini stanbula arm ve Cumhurbakan olmas iin teklifte
bulunmulardr. Renda bu teklifi kesin bir dille reddetmitir. Celal Bayar bu giriimlerin uzanda
Atatrkn vefatyla bir iktidar boluunun kmamas iin uramtr. Bkz., Faruk Glolu, smet
nn, Hayat ve ahsiyeti, stanbul 1940, s. 14-15. Buna ramen Sina Akin, nnnn
Cumhurbakanln engellemek iin F. akmak, A. Renda ve C. Bayarn yaknlatn belirtir. Bkz.,
Sina Akin, Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, Ankara 2001, s. 213. Necdet Ekinci, II. Dnya
Savandan Sonra Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, stanbul 1997, s. 120.
37
Sleyman Yeilyurt, a.g.e , s. 147.
38
Atatrkten Sonra lk Cumhurbakan- lk Hkmet smet nn- Celal Bayar, Belgelerle Trk
Tarih Dergisi, S. 44-46, Ankara 1988, s. 105. Meclis Genel Kurulundan nce CHP grubunda
nnnn katlmad Cumhurbakanl oylamasnda, 323 oydan 322 nnye verilmi, yalnzca
Hikmet Bayur, Celal Bayara oy vermitir. Glolu, a.g.e., s. 16. Bu konuyla ilgili olarak ayrca u
kaynaklara baklabilir, Nusret Baycan, smet nn, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Ankara
1989, S. 16, s. 633. Necdet Ekinci, D Etkenler, s. 124. Sleyman Yeilyurt, a.g.e.,s. 147, Sreyya.
Aydemir, II. Adam, stanbul 1967, s. 31-32.
10
smet nn Cumhurbakan seildikten sonra hkmeti kurma grevini
tekrar Celal Bayara vermi, dier taraftan kendi ekibini oluturmak iin de Atatrk
dnemi politikaclarndan bazlarn tasfiye etmeye balamtr
39
. Tasfiyelere 1936da
Nyon Konferans srasnda gr ayrl yaad dnemin Dileri Bakan Tevfik
Rt Aras ve 1937de Babakanlktan ayrldktan sonra kendisini ABDne
bykeli olarak gndererek Trk siyasi yaamndan silmek isteyen ileri Bakan
kr Kayann yeni kabinede yer almalarn engelleyerek balamtr
40
.
Ardndan eitli nedenlerden dolay Atatrkle anlaamadklar iin siyasetin
dnda kalm olan muhalifleri yanna almtr. Bu amala 31 Aralk 1938 tarihinde
yaplan ara seimlerde Kazm Karabekir, Fethi Okyar, Rauf Orbay, H. Cahit Yaln
gibi Atatrk dnemi muhaliflerinin, milletvekili olarak meclise girmelerini
salamtr
41
.

39
Bayar o srada kendisine verilen hkmeti kurma grevini neden kabul ettii konusunda, Dnya da
gelien olaanst olaylar ve ierde ekimeden doabilecek otorite boluunun yeni devlete nelere
ml olabileceini dnerek hem ierde, hem darda birlik mesajlar verilmesinin zaruretinden
bahsetmitir. Bkz., Sleyman Yeilyurt, a.g.e., s.153.
40
Tasfiyelerle ilgili olarak; nn, Celal Bayara hkmeti kurma grevini verdiinde, Tevfik Rt
Aras ve kr Kaya gerekten yorgun dtler. Uygun grrseniz bu arkadalar kabineye girmeyip
dinlensinler diyerek mdahale etmi, bylece bu iki ismin kabine d kalmalarn salamtr. Bkz.,
Sleyman Yeilyurt, a.g.e., s. 152. Nyon Konferansnn detaylar iin bkz., Mehmet Barlas,
Trkiyede Darbeler ve Kavgalar Dnemi, stanbul 2000, s. 30. Ayrca bu konferansla ilgili olarak
nnnn tutumu hakknda bkz., Abdi peki, nn Atatrk Anlatyor, stanbul 1968, s. 13.
41
29 Haziran 1938 tarihinde kan afla yz ellilikler listesinde olanlar affedilerek yurda dnmeleri
salanmtr. Fakat bu ahslarn Trk siyasal yaamna kazandrlmas karlnda kendilerinden
Atatrkn manevi ahsiyeti ile uramamak koulunun konduu vurgulanr. nnnn bu ahslara,
eer Cumhuriyeti ve nklaplar korumak ve devam ettirmek fikrindeysek, Atatrk korumak
vazifedir demitir. Bkz., erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, adalk Yolunda Yeni Trkiye,
(Kasm 1938- 14 Mays 1950) C. IV, Ankara 1999, s. 23. nn Cumhurbakanlnn ilk yllarnda,
Atatrk ile eitli konularda ters dm olan ksknleri kazanma politikas erevesinde, 4 Mart da
Dolmabahe Saraynda dzenlenen 1700 kiilik bir ay davetinde , Eski Sadrazamlardan Salih Paa,
emekli General Ali hsan Sabis, emekli General Cafer Tayyar Eilmez, Halil Bey ve eski Babakan
Rauf Orbay ile grm ve yemek yemitir. Bu arada ei Halide Edip Advar ile birlikte uzun yllar
yurt dnda gnll srgn hayat yaayan stanbul eski milletvekili Dr. Adnan Advar
Dolmabahede ay partisinin dzenlendii gn, Paristen stanbula dnmtr. Halide Edip Advar
ise stanbul niversitesinde profesr olarak greve balamtr. Yazd Sinekli Bakkal isimli
romanyla CHP tarafndan dllendirilmitir. Bkz., Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, (1938-
1945), C. II, stanbul 1996, s. 45. erafettin Turana gre, Soyakn Meclise alnma nedeni
ankayadan uzaklatrlmak iindir. Bkz., erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 25. nn bu olaylarla
ilgili olarak hatralarnda u aklamay yapar; Atatrkn vefatndan sonra ilk i olarak, dahilde
emniyet tesisinin lazm olduunu grdm. Eski muhaliflerin teskini, mmknse kazanlmas kymetli
bir eydi. htilaf ve nifak esasen ahsiyattan domutu. Bkz., smet nn, Hatralar, C. II,
Hazrlayan Selahattin Selek, stanbul 1985, s. 327. erafettin Turan da eski ksknleri tekrar kazanma
olayn, nn anlalan balarda herhangi bir sava tehlikesine karlk kurtulu savanda mcadele
verdii, fakat daha sonra Atatrk n eitli zamanlarda tasfiye ettii ahslar kazanma yoluna
gidecektir. Trkiyeye dnenler arasnda zmir suikastndan beri yurt dnda bulunan Dr. Rza Nur da
vardr diyerek izah etmektedir. Bkz., erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 23
11
Siyasi hayatta tasfiyeler yaanrken, smet nn, Atatrk dnemi
politikalarna, ticaret ve milli para alt st olmutu. Atatrk zamannda geen bu
usuln, artk dzelmesi lazmd. Zaman getike hi dzelmeyecek bir hale
gelebilirdi
42
diyerek eletiriler getirmeye balamtr.
Dnemin nemli bir gelimesi de CHPnin 26 Aralk 1938 tarihinde toplanan
Olaanst Kurultaynda yaanmtr
43
. Genel Sekreterlike Kurultaya sunulan tzk
deiiklii ile, millet arasnda politik kanaatleri birbirine uygun olanlarn kendi
halinde dank olduklar ve bu dankln ancak milli bir ef tarafndan
giderilecei ynndeki ifadeler, nnnn Milli ef olmasnn yolunu amtr
44
.
Kabul edilen dier bir tzk deiiklii ile de her drt ylda yaplmas planlanan parti
genel bakanl seimleri kaldrlarak, genel bakanlk devaml hale getirilmitir
45
.
Tzk deiikliinin yaplmas nny Deimez Genel Bakan yapmtr.
Kurultay sonunda Recep Peker bata olmak zere Necip Ali Kk, Ali Rza Erten
gibi 1935 Kurultaynda seilen alt ye daha tasfiyeye uram, bylece nn, hem
iktidarn salamlatrm, hem de CHPyi tam anlamyla ele geirmitir
46
. Cemal
Kutay da nnnn Kurultaydan Milli ef olarak kmasn, dnemin olaanst

42
Sleyman Yeilyurt, a.g.e., s. 173. Atatrk bandan beri devleti ekonomik politikalarn
baarsndan kuku duymutur. Cumhuriyetin kuruluundan itibaren ciddi bir ekonomik ilerlemenin
salanamam olmas Atatrk dndrmektedir. Bu bakmdan Atatrk ve nn arasndaki gr
ayrlklarnn temeli ekonomiktir. Bkz., Cemil Koak, Trkiye Tarihi IV. ada Trkiye 1908-1980,
Yayn Ynetmeni Sina Akin, stanbul 1992, s. 116.
43
1927 tznde Mustafa Kemal deimez genel bakan kabul edildiinden Atatrk ten sonras iin
nasl bir seimin yaplaca belirtilmemiti. Celal Bayar toplantnn 1. maddesi olarak bu konuyu
gndeme almtr. Fakat Umumi dare Heyetinin yenilenmesini gerektirecek bir durum bulunmad
halde bu konunun gndeme alnmas, nnnn parti zerindeki otoritesini pekitirmeyi amalamas
ile aklanabilir. Bu konuda bkz., Tuncay Dursun, Tek Parti Dnemindeki CHP Kurultaylar, Ankara
2002, s. 93. Ayrca Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi, C. I, stanbul 1996, s. 172.
44
Milli efliin gerekesi olarak her kurultayda yaanmas muhtemel kark ve gruplamay
engelleme olarak aklanmtr. Bkz., Tuncay Dursun, a.g.e, s. 95. Ayrca Milli ef olma konusunda
kongrede yaplan btn konumalarda bu olaydan vg ile bahsedilmitir. Bkz. Cemil Koak, Milli
ef Dnemi, C. I, s. 9-97. Ali Fuat Erden, smet nn, stanbul 1952, s. 241. lter Turan, Cumhuriyet
Tarihimiz, stanbul 1969, s. 109. Nadir Nadi ise, Milli ef olaynn faizmin modas olduunu
belirtmektedir. Bkz., Nadir Nadi, Perde Aralndan, stanbul 1964, s. 15-16.
45
Atilla lhana gre, Atatrke de zaman zaman ef denilmitir. Ancak Onun dneminde eflik,
kurumsal bir nitelik kazanmamtr. Bu kapsamda Atatrk dneminde, CHP tznde Deimez
Genel Bakanlk gibi bir kurum oluturulmamtr. Yani hem Deimez Genel Bakanlk hem de
Milli eflik kavramlarn kurumsallatrp CHP tzne koyduran nn olmutur. Konuyla ilgili
olarak bkz., Attila lhan, Nazmn ki Talihsizlii, Hangi Edebiyat, Anlar ve Aclar, Ankara 1993, s.
64. Ayrca bkz., etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti, s. 159.
46
evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, stanbul 1967, s. 52.
12
artlarndan deil, kendi politikaclarna dayanarak kendi dnemini ama giriimi
olarak deerlendirir
47
.
Olaanst kurultaydan g alarak kan nn, Celal Bayarn Babakanl
brakmasn istemitir. Bayarn Babakanlktan ayrlmasyla, Atatrk dneminin
nemli bir ismi daha iktidardan uzaklatrmtr
48
. Nihayet siyasi alanda Atatrk
kadrolarnn tasfiye edilmesi ve nn devrinin almas 1942 ylnda parlamento
seimlerinin yaplmas ile tamamlanmtr
49
. Bylece Atatrk dnemi gerekten
kapanm, nn dnemi kendine ait uygulamalaryla birlikte almtr.
Dier yandan, nnnn siyasi hayatta yrtt tasfiye hareketleri ordu
mensuplarn da iine alarak devam etmitir. Bu kapsamda,1944de Genel Kurmay
Bakan Fevzi akmak ve Birinci ordu Mfettii Orgeneral Fahrettin Altay emekli
edilmi, akmaktan boalan yere Orgeneral Kazm Orbay getirilmitir. akmak,
Genel Kurmay Bakanlndan ayrlr ayrlmaz, karlan 4580 sayl kanunla,
Genelkurmay Bakanl Babakana balanmtr. Bu yasayla Genel Kurmay
Bakannn gerektiinde Babakan tarafndan deitirilmesi kabul edilerek,
Ordudaki tasfiyeler de tamamlanmtr
50
.
Atatrk dnemi siyasetilerinden bir ounun deitirilmesi ve bazlarnn
tasfiyeye uramas, devletin takip etmi olduu ekonomik, kltrel ve siyasi
politikalarda da radikal deiimlerin ilk iaretlerini oluturmutur. Bu kapsamda
Atatrk dnemi kltr politikalarndan olan milliyetilik terk edilerek, Latin-Yunan
kkenli hmanizm anlay uygulanmaya balanmtr. Bu politikalarn
uygulanabilmesi iin, Atatrk dnemi brokratlarndan bir ksmnn deitirilmesi,
nn tarafndan bir zorunluluk olarak kabul edilmitir.
2-Kltrde Hmanist Anlay ve CHP
Hmanizm, 15. yzylda talyada tarih, iir ve ahlak felsefesi gibi bilim
dallarn belirten Studia humanitatis terimiyle, ilk a edebiyat zerinde

47
Cemal Kutay, Atatrkn Son Gnleri, stanbul 2006, s. 261.
48
erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 28. Celal Bayar 12 Kasm 1974 tarihli Milliyette yaynlanan
demecinde nn ile aralarndaki ayrlk konusunda; Ben nnye sayg gsterdim.
efimdiAtatrk giderek dar devletilikten beriye doru geldi. smet Paa olduu yerde kald.
Mesele budur diyerek esas gr ayrlnn ekonomi olduunu vurgulamaktadr. Bkz., Milliyet
gazetesi, 11 Kasm 1974.
49
Cemal Kutay, a.g.e., s. 261.
50
mit zda, Atatrk ve nn Dnemlerinde Ordu ve Siyaset likileri, Gazi niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Ankara 1990, s. 110.
13
uzmanlam, aratrmaclarla renciler iin kullanlan humanisti adndan
kaynaklanmaktadr
51
. Hmanizm, insana ve insani deerlere byk arlk veren
Rnesansn temel kltrel akmdr. Hmanizm anlay, devlet ynetiminin
merkezine Tanr yerine insan koymu ve ilk kez 19. yzylda Alman aratrmaclar
tarafndan kullanlmaya balanmtr.
Trk aydnlar, Trk kltrnden tmyle farkl olan, Bat kltrnn
kaynaklarn 20. yzyln balarnda merak etmeye balamlardr. zellikle Yahya
Kemal ve Yakup Kadri Karaosmanolu, Fransz edebiyatn incelerken hmanist
anlayla karlamlardr. Daha sonra Yakup Kadrinin temsil ettii New
Yunanilik akm edebiyatta kendini btn arl ile hissettirmitir. Yakup Kadri ve
arkadalarnca savunulan bu akm, Eski Yunan ve Latin kltr ile Trk kltrnn
kaynatrlarak Trk hmanizmi yaratmay amalamtr
52
.
Trkiyede, 1938den sonra resmi politika olarak kabul gren hmanizm,
1940l yllarda kltr de, eski Yunan ve Roma Medeniyetine inmek olarak tarif
edilmitir. Ayn yl Hamit Ongunsu, hmanizmi insan zekasnn gemite meydana
getirdii mahsulleri, dorudan Latin-Yunan kaynaklarna mracaat ederek tetkik
etmek olarak tarif etmitir
53
. nn dneminde kabul grp devlet tarafndan
benimsenen hmanizm anlaynda, Milli Eitim Bakanl (MEB) nemli bir etkiye
sahiptir. Dnemin Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel ve ekibi tarafndan
sahiplenilmi ve hmanizm, Trk hmanizmi olarak deitirilmitir
54
. Bu kltr
yaymak asndan ayn yl birka lisede Latince ve Yunanca retecek klasik
ubelerin almasna karar verilmitir. Daha sonra Milli Eitim Bakanl bnyesinde
oluturulan Tercme Brosu ile zellikle Bat Klasiklerinin Trkeye evrilmesi

51
Ana Britannica, C. XI, stanbul 1993, s. 310-311. Hmanizm akm sadece insana nem veren,
bireyi ycelten bir anlay olarak kabul grm, Tanr merkezli dnceleri reddetmitir. Bkz., Ahmet
Altan, Kresellemenin Yeni deolojisi: Pan-Hmanizm, Sabah gazetesi, 29 Austos 2005.
52
Suat Sinanolu, aslnda Trk hmanizmi fikrinin Atatrkn salnda var olduunu, bu amala
Nurullah Ata ve Nshet Haim Sinanolu gibi aydnlarn Klasik eitimi savunarak bu fikrin
temellerini attklarn vurgulamaktadr. Fakat o dnemde kk oluum olarak kalm ve devlet
tarafndan desteklenmemitir. Bkz., Suat Sinanaolu, Trk Hmanizmi, Ankara 1980, s. 92.
53
Salih zkan, 1938-50 Aras Trkiyenin Eitim Kltr Politikas, Erciyes niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Kayseri 1996, s. 56.
54
Hasan Ali Ycelin ekibi u isimlerden olumaktadr; Talim Terbiye Kurulu yelii yapan
Sabahattin Eyubolu, lkretim Genel Mdr smail Hakk Tongu, Sabahattin Ali, Falih Rfk
Atay, Nurullah Ata, Orhan Veli, Melih Cevdet, Oktay Rfat. Bkz., Hfz Topuz, Tavcan Sava
Yllarnda Kltr Devrimi, stanbul 2005. Ayrca bu isimlere Halikarnas Balksyla Azra Erhat da
eklemek mmkndr. Bkz., Bar Karacasu, Mavi Kemalizm Trk Hmanizmi ve Anadoluculuk,
Modern Trkiyede Siyasi Dnce Kemalizm, stanbul 2001, s. 335.
14
hzlanm, ksa sre sonra Halkevleri, Ky Enstitleri ve niversiteler vastasyla
hmanizm fikri, eitim camias tarafndan kltrn ana kayna olarak kabul
edilmeye balanmtr
55
. Cumhuriyetin ilanyla birlikte balayan, milli kltr
etrafnda yeni bir millet yaratma dncesi, bu uygulamalarla hmanist kltr
nda evrensel vatanda yaratma anlayna dnmtr.
1938-50 yllarna damgasn vuran hmanizm, toplumun iinden gelen bir
hareket olarak kmam, dnemin baz aydnlar tarafndan ortaya atlmtr. Bundan
dolay zamann aydnlar arasnda farkl alglamadan kaynaklanan tartmalara da
neden olmutur. Mesela Yakup Kadri, 1940l yllarn Trkiyesinde eski Latince-
Yunancay retecek olan klasik ubelerin almasna karar veren milletvekillerini
byk bir inklp hadisesi meydana getirdiklerinden dolay takdir ederken, Ziyaeddin
Fahri Fndkolu, bu giriimin ve hmanizmin zamann sol anlay sahiplerince
temsil edildiini ileri srmtr
56
.
ok partili hayata geile birlikte Milli kltrden uzaklama ve Bat kltr
unsurlarnn topluma benimsetilmesi olarak yorumlanan Trk hmanizmi fikri
eletirilmeye balanmtr. Nihayet bu eletirilerin sonucunda Hasan Ali Ycel
bakanlk grevinden alnm ve hmanizm merkezli kltr faaliyetleri zayflamtr.
nn dneminde uygulanan kltr politikalar, siyaset-kltr ilikilerinin ok i ie
olduu bir anlay iinde cereyan etmitir. Siyaset ve siyasiler, kltr kurumlarna
mdahaleler yaparak uygulanan kltr politikalarn ynlendirmilerdir.
CHPye gelince, ilk kez Osmanl toplumunda Jn Trklerle kt kabul edilen
pozitivist gr, Cumhuriyet dnemi aydnlarndan pek ounu etkisi altna almtr.
Bu anlaya gre din ile devlet kesin olarak bir birinden ayrlmal, hatta din, devletin

55
Yakup Kadri ve arkadalarnca savunulan New Yunanilik akm eski Yunan ve Latin Kltr ile
Trk Kltrn kaynatrlmak suretiyle yeni bir Trk hmanizmi yaratmay amalamtr. I. Maarif
Kongresinde konuan Cevat Dursunolu, hmanizmi kltrn ana kayna olarak yorumlayarak,
Trk milletinin gelecekte byk bir medeniyet misyonu olacana kainiyim...Bir taraftan bu kltrn
ana kaynana gitmek, dier yandan kendi ana kaynamzla bu mstakbel inkiafa kendi rengimizi
vermek. Bu kltrn ana kaynann kadim hmanizm olduunu hepimiz biliyoruzBununda vastas
Latince ve Greke tedrisatdr demitir. Bkz., Nevzat Kke, Cumhuriyet Dnemi Tarih Anlaylar,
Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Isparta
2003, s. 232. Ayrca bkz., Suat Sinanolu, a.g.e., s. 93.
56
Yakup Kadri Karaosmanolu, hmanizmi, insan kafasnn kendi etrafnda rd zincirden
kurtuluu olarak deerlendirmitir. Bu konudaki makalenin tam metni iin bkz., Yakup Kadri
Karaosmanolu, Hmanizmaya Doru lk Adm, Cumhuriyet gazetesi, 15 Ekim 1940. Ayrca
Ziyaeddin Fahri Fndkolunnun yazs iin bkz., Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Hmanizmann ki
Manas, Millet Dergisi, S. 14, Haziran 1943.
15
ve siyasetin kontrol altna girmelidir. Bu adan CHPde de, Jn Trklerle balayan
ve ttihat ve Terakki ile devam eden pozitivist dncenin etkilerini grmek
mmkndr. Bu dncenin bir gerei olan laiklik, siyasal iktidarn eylem ve
hareketlerine de meruluk kazandrmtr. Bu bakmdan Cumhuriyetin ilk yllarnda
CHPnin yapm olduu kltrel inklaplarn ana noktasn laiklik ve millilik
oluturmutur. Bu anlayla dinsel elerle tanmlanmayan bir devlet ve millet
kavram ortaya konulmak istenmi, bylece din ve devleti birbirinden ayrarak, milli
devleti kurmak bir zorunluluk olarak kabul edilmitir. Ayn zamanda Cumhuriyetle
birlikte, bireyin topluma katlma srecinde, dier bir ifade ile toplumsallama
srecinde elde ettii ahlaki deerleri dinden deil, devletin mdahalesi ile
uluslararas normlardan almas hedeflenmitir. Bu adan toplumun nne konulan
hedefler ve ahlaki deerler bilim felsefesi olarak aklanm, Kemalizmin adalk
anlay, Hayatta en hakiki mrit ilimdir
57
prensibi ile ifade edilmitir.
Niyazi Berkes, CHP ve Cumhuriyetle beraber yaanan bu olaylar devletin
dinden kopmas, halkn da devletten kopmas gibi, toplumda gerilme ve atma
yaratabilecek gelime olarak yorumlar. Ona gre pozitivizmi savunanlarn iktidara
gelmesi devlet ile din arasnda boanma srecinin balamasna neden olmutur.
Bylesi bir ortamda devlet, varln millilik lks ile koruma srecine girmi, bu
sre yaanrken zaman iinde tutumlar ile CHP iinde jakobence hareket etmek
isteyen Cumhuriyeti aydn tipi ortaya kmtr. Bu anlay sahipleri her eyi en iyi
kendilerinin bildiini ifade ederek halk peinen cahil kabul etmilerdir. Hatta bu
dnce sahipleri pozitivist dncenin, gerekirse halka zorla kabul ettirilmesi
gerektiini ifade etmilerdir. Fakat bu tr yaklamlar, ynetimin merkezine halk
koymak isteyen ve Hakimiyet kaytsz artsz milletindir diyen Atatrkn
uygulamalaryla elimitir. Bylesi aydnlar, gl ve karizmatik lider olan Atatrk
karsnda geri adm atmak zorunda kalmlardr
58
.
Cumhuriyetin ilk eyrei olarak yorumlanan 1923-1950 aras dnemde devlet
ve CHP, brokrasinin ynetiminde olmutur. Bu durumun en nemli gstergesi ayn

57
Nazmi Avc, a.g.e., s. 221
58
Bu tip aydnlara en gzel rnek evket Sreyya Aydemirdir. Aydemir, inklaplarn cebir ierdiini
belirterek, benimseyenlerin kabul etmeyenlere kar gerekirse iddet uygulayabileceklerini
sylemitir. Bu dnceleri iin bkz., evket Sreyya Aydemir, nklap ve Kadro, stanbul 1986, s.
239
16
dnemde yaplan seimlerde meclise giren milletvekillerinin yaklak %60nn
brokratlardan meydana gelmesidir
59
. Buna karn CHPnin kurucusu Atatrk, parti
tznn halka dayal olmas gerektiini belirterek her vatanda parti mensubu
olarak grmtr. Partinin amac da 1923 tarihinde yaynlanan Parti
Nizamnamesiyle, milli hakimiyetin halk iin ve halk tarafndan gerekletirilmesi
60

olarak aklanmtr. 1927 ve 1931 yllarnda yaplan parti kongrelerinde de 1923
nizamnamesini destekler mahiyette ifadeler yer alm, CHPnin kurulu gayesi olarak
halklk ve milliyetilik vasflar vurgulanmtr. Parti programnda yer alan
halklk, vatandalar arasnda snf, mezhep ve rk ayrm yapmamay ngren ve
kanunlar nnde herkesin eit olduu bir toplum yaps olarak aklanmtr.
Milliyetilik ise, kltr birlii olarak ele alnp yorumlanm, ve bu prensip
evresinde milli devlet anlay pekitirilmek istenmitir.
Atatrkn vefatyla birlikte milliyetilik ynndeki politikalardan
vazgeilerek, hmanist kltr politikalar takip edilmeye balanmtr. Hasan Ali
Ycelin Milli Eitim Bakan olduu dnemde, partiye dolays ile ynetime hakim
olan gr de hmanizm olmutur. Bu gr sahipleri Avrupann gelimilik
srecini Latin-Yunan kklerine balayarak, dinin sosyal yaam alanndan
karlmasn nermilerdir. Bunlara gre, Avrupay yakalamak iin onlar gibi
tecrbe yaayarak zaman kaybetmeye gerek yoktur. Yaplacak ey, Latin-Yunan
kaynaklar tercme edilerek, bunlarn yaam prensipleri olarak kabul edilmesidir.
1938-46 yllar arasnda youn olarak kabul edilen ve uygulanan bu grn
taraftarlar arasnda dnemin Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel, Sabahattin
Eyubolu, Nurullah Ata, smail Hakk Tongu gibi Milli Eitim Bakanlnda grev
alan aydnlar vardr. zellikle Nurullah Atan fikirleri bu politikalar
ynlendirmitir. Ona gre tam anlamyla Batllama, Latince-Yunancann
retilmesi ile mmkndr. Bu dilleri sadece aydnlarn renmesini yeterli
bulmayan yazar, halkn da bu dilleri renmesinin zaruretini ifade etmitir. Bu
amala, Atatrk zamanndaki uygulanan politikalar, inklaplar halka benimsetme
amac gderken, 1938-46 arasnda yaplan tercmelerle bu politikalarda deiimler
yaanm ve Latin-Yunan dnce rnleri topluma benimsetilmeye allmtr.

59
Nazmi Avc, a.g.e, s. 222
60
Nazmi Avc, a.g.e., s. 223
17
Bahsedilen 1938-1950 aras dnemde CHPnin nderlik ettii Batclk
politikalar, dier bir deyile hmanizm, halk tarafndan gelenekselliin alternatifi
olarak yorumlanmtr. Bu dnceyi hakl karacak uygulamalarda ayn dnemde
balamtr. Mesela Batya ait klasikler byk bir tutkuyla tercme edilmi ve kltr
kurumlarnda okunmalar salanmtr. Bylece eitim ve kltr hayatnn, siyasal
hayat tarafndan ynlendirilmesi de amalanmtr. Halkevleri, Halk Odalar ve Ky
Enstits gibi uygulamalarla da, ynetimde egemenliin kaytsz artsz millete ait
olduu gr yerine, partiye ait devlet anlayyla halk, partinin istekleri
dorultusunda yetitirilmeye allmtr
61
.
Sonu olarak, 1938 yl sonrasnda devlet otoritesi, devlet ve parti bakannda
toplanmtr. O dnemde stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Dekan olan Ali Fuat
Bagil, bu dnemi bir kuvvet oligarisi
62
olarak yorumlayarak byle ynetimlerde
parti ve hkmetin hibir muhalif syleme aldrmakszn kendi dorularn hayata
geirdiini belirtmektedir. Halkevleri, Halk Odalar ve Ky Enstitleri gibi temelinde
kltr yatan kurumlar halk ynlendirmek amacyla faaliyet gstermi, fakat halkn
istek ve arzular bu tr messeselerin takip etmi olduu uygulamalarda etkili
olmamtr
63
. Bunun doal bir neticesi olarak, 1938-46 aras dnemde devleti ve
CHPni ynetenler, dier bir ifade ile parti devleti kuranlar, muhalif dncelere
aldrmakszn, kendi dnceleri nda kltrel politikalar uygulamlardr. Geri
zamanla ayn dnya grne sahip partililer arasnda yetki meselesinden dolay
tartmalar yaanmsa da, bylesi durumlarda siyasi gc elinde bulunduranlar
dierlerini tasfiye ederek yollarna devam etmilerdir
64
.

61
Bu anlayn mimar Recep Pekerdir. Dncelerini 1935 Kurultaynda Trkiye Cumhuriyeti bir
parti devletidir szleri ile ifade etmi, bu anlayn ortaya koyduu prensipler Atatrkn vefatyla
uygulamaya geirilmitir. Bkz., Nazmi Avc, a.g.e., s. 228
62
Nazmi Avc, a.g.e., s. 230. Ayrca bu konuda bkz., Maurice Duverger, Siyasi Partiler, eviri Ergun
zbudun, stanbul 1974, s. 338. Ayrca u eserede baklabilir; Esat z, Trkiyede Tek Parti
Ynetiminin Geliimi ve Siyasal Katlma ( 1923-1945), Ankara 1992.
63
Il akan, a.g.e., s. 73. nn dnemi CHPsine ynelik eletiriler getirilirken zellikle bu
dnemde kurulan ve faaliyet gsteren messeselerin Sovyetlerdeki Kolhozlar andrd belirtilerek,
ynetimin kltrel ve iktisadi uygulamalar totaliter yaklamlarla yapt belirtilecektir. Bkz., Rza
avdar, Devletl Komnistler, smet nn ve Komnizm, stanbul 1950, s. 3.
64
Bu tasfiye srecine en gzel rnek Yakup Kadri ile Recep Peker arasnda yaanmtr. Yakup Kadri
ve arkadalar halka ve milletvekillerine partinin ilkelerini benimsetmek amacn gttklerini ifade
ettikleri Kadro dergisini karmaya balamlardr. Bu giriimi, karmakta olduu lk
mecmuasna alternatif olarak gren Recep Peker, halka ve aydnlara partinin ilkelerini benimsetmenin
kendi grevleri olduunu ifade ederek, Yakup Kadri Karaosmanolunu Tirana bykeli olarak
gnderterek, derginin kapanmasn salamtr. Bylece Yakup Kadri Karaosmanolu Ankaradan
18
CHP, Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte kltrel politikalara yn vermitir.
Atatrk dneminde milliyeti ve halk kltr anlay takip edilirken, 1938 den
sonra, hmanist kltr anlay uygulanmtr. Kltrde hmanist yaklamlarn
gerekleebilmesi iin de dnemin ynetimi, siyaset, ordu ve brokraside kendi
kadrolarn oluturmutur. Dier yandan mevcut kurumlara ilaveten dneme zg
oluturulan kurumlarla hmanist kltr benimseyecek kitleler oluturulmak
istenmi, takip edilen politikalar basn ve radyo aracl ile halka benimsetilmeye
allmtr.
C-HMANST KLTR ANLAYIININ BAAT KURUMLARI
1-Halkevleri ve Halk Odalar
Cumhuriyetin ilk yllar, yeni milli devletin yaratlmasna ynelik
almalarn hayata geirildii gelimelere sahne olmutur. CHPde 1927 ve 1931
yllarndaki Kurultaylarnda parti nizamnamesini hazrlarken, inklaplarn halka
benimsetilecei byk devrimin milli benlie sindirilmesin gereklilii zerinde
durmutur
65
. Atatrk, inklaplarn halka benimsetilmesi ve milli devlet yaratmak iin
ayrca bir halk mesaisine ihtiya duyulduunu vurgulamtr
66
. Bu amala, yurdun
deiik yerlerinde eitli isimlerle anlan dernek ve vakflar Halkevleri adyla
birletirilerek, almalarn tek elden yrtlmesi amalanmtr. Nitekim, 19 ubat
1932de Ankara bata olmak zere bir gn ara ile Samsun, Eskiehir, Denizli, Van,
Aydn, anakkale, Bursa ve stanbulda Halkevleri almtr. Daha sonra dier
illerde alan Halkevleriyle bu say ksa srede 500 bulmutur
67
.

uzaklatrlmtr. Bu olayda esasen aralarnda hibir gr ayrl olmayan iki partilinin yetki
atmas rol oynamtr. Bkz., Hakk Uyar, Trkiyede Tek Parti Dneminde ktidar Muhalefet (1923-
1950), 9 Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri Aratrma Merkezi, Doktora Tezi, s. 46.
65
erafettin Turan , smet nn, Yaam Dnemi ve Kiilii, Ankara 2003, s. 235.
66
Murat Katolu, Cumhuriyet Trkiyesinde Eitim ve Kltr, ada Trkiye ( 1908-1980),
Yayn Koordinatr, Sina Akin, s. 411. Atatrkn konumas ile ilgili olarak bkz., Hakk Uyar,
Mahmut Esat Bozkurt(1892-1943), Ankara 2000, s. 62. Halkevlerinin amac hakknda Recep
Pekerde, Biz Halkevlerini samimi ve btn Trk vatandalarn eit onur mevkiinde gren dnce
ile kurulmu atlar altnda toplamaya ve zenli bir kltr almas iinde milli birlii ykseltmeye
azmetmi bunuyoruz diyerek deerlendirmitir. Halkevlerinin amac ile ilgili olarak Halkevleri
fikrinin ideologlarndan olan Reit Galipte, dilimiz, edebiyatmz, tarihimiz yabanc unsurlarn etkisi
ve istilasndan fazla korumas lazm gerekirken, en srekli saldrlara uram ve derin yaralar alm
milli kltr kurumlardr. Sizlere Halkevlerinin ulusal ideal dinecei genel amac belirmeye altm.
Mustafa Kemalin ruhlarmza verdii kutsal heyecan ve atei yeni yetien kuaklarn ve
ocuklarmzn ruhlarnda da tututurmak grevimizdi diyerek aklar. Bkz., Cevdet Perin, Atatrk
Kltr Devrimi, stanbul 1987, s. 92.
67
Cevdet Perin, a.g.e., s. 89.
19
Halkevleri, Atatrk dneminde siyasi bir kurum olarak dnlmemi, milli
kltr anlaynn halka aktarlmak istendii kurumlar olarak tasarlanmtr. Ayn
zamanda Halkevleriyle, milli kltr unsurlarnn ortaya karlmas ve okul an
gemi bireylere Cumhuriyetin fazilet ve faydalarnn anlatlmas amalanmtr. Bir
bakma TDK ve TTK ile beraber devletin nc kltr ayan tekil etmi ve bu
ynyle halk niversiteleri olarak deerlendirilmitir
68
. Bu kltr kurumlarna tm
halkn katlmas ve yararlanmas bir vatan borcu olarak alglanmtr
69
. Halkevleri,
Atatrk devrinde siyasallamadan CHPye ye olsun yada olmasn btn
vatandalarn yararlanabilecekleri, etkinlikleri izleyebilecekleri, hatta bu etkinliklere
katlabilecekleri kurumlar olarak hayata geirilmitir. Halkevleri bu yn ile milli
kltr ve kimlik yaratmak amacyla btn siyasi unsurlarn etkisinden uzak olarak
kurulmutur.
Kuruluundan ksa sre sonra halkta ilgi uyandrm, buralarda verilen
konferanslar, gsterilen sinemalar, sahnelenen tiyatrolarla bir cazibe merkezi haline
gelmilerdir. Ayn zamanda Halkevleri kurulduklar yerlerde, dergi, kitap ve gazete
basm ileri ile de uraarak kltrel hayata canllk kazandrmlardr. Bu kapsamda
mesela Ankara Halkevi Atatrkn ismini verdii lk mecmuasn karmaya
balam
70
, ayn mecmuann yayn ilkeleri esas alnarak dier illerde de farkl
isimlerde dergiler karlmtr.

68
Bu durum eitli illerde yazlan kitap ve dergilerde de belirtilmitir. Mesela bunlardan biri olan
Isparta Valiliinin bastrm olduu Isparta 1923-1938, isimli kitapta Halkevleri ile ilgili olarak;
Halkevlerinin milli plan tatbik ve tahakkuk ettirmek maksadyla kurulduu, ayn zamanda halka bir
disiplin ve ruh verecei belirtilmektedir. Bkz., Isparta Valilii, Isparta 19231938, Ankara 1938, s.
141.
69
Halkevlerine btn halkn katlmas u cmlelerle ifade edilmitir, memleketin snrlar iinde
hamuru bu memleketin toprandan yorularak, bu memleketin nimetini yiyen, bu memleketin
havasn teneffs eden her ferdin ilk vatan borcu olarak grecei i, Halkevi ats iinde alanlarn
grdkleri yola katlmasdr. kinci vazife bu ocaktan yollanacak olanlara onun umdelerine gre
rehberlik etmekten ibarettir. te bu emel ve kltrdeki Halkevleri ats altnda toplayacak Trk
vatannn her ferdinin karde olan mtecanis Trk Ulusunun ayn dil, ayn inan, ayn dilek, ayn
lk, ayn samimiyet ve ayn ak birlii iinde yaatacaktr. Bkz., Isparta Valilii, Isparta 1923
1938, Ankara 1938, s. 141. Ayrca bkz., Avni avdar, Biyografi, Ankara 1939, s. 17-30.
70
Atatrk lk mecmuasndan bahsederken, lkden z lkmz yaym yolunda kutlu verimler
beklerim diye bahsetmektedir. lk mecmuasnn k amac da derginin 1. saysnda, lk
karanlk devirleri arkada brakarak erefli ve aydnlk bir istikbale giden yeni neslin heyecann
beslemek, cemiyetin kanndaki inklap unsurlarn stmak, ileri admlar sklatrmak iin ifadeleri ile
anlatlmtr. Bkz., Nuray Bayraktar, Halkevlerinin lke Kltrne, nsann Geliimi ve Dnm
Asndan Katklar ve neriler, Ankara 1999, s. 143-152. eitli illerdeki Halkevlerinin kardklar
dergiler ve isimleri iin bkz., Nurhan Karada, Halkevleri Tiyatro almalar( 1932-1951), Ankara
1988, s. 203. Ayrca Babakanlk Cumhuriyet Arivi(B.C.A..), 490.01.880-457.1.
20
Dier yandan Halkevlerinin kuruluu safhasnda lke genelinde okur-yazar
orannn dk olmas, devlet ideolojisi olan milliyetiliin halka benimsetilmesini
gletirmitir. Bu durumu amak iin, CHP bnyesinde ve Halkevlerine bal olarak
gzel konuanlardan oluan Halk Hatipleri Tekilatnn kurulmas salanmtr.
Halkevleri tarafndan, halk hatibi olarak grevlendirilenlerin seimi hususunda
olduka hassas davranlmtr. Hatipler ehir ve kk kasaba hatipleri olarak ikiye
ayrlmtr. ehirlerde grevlendirilen hatiplerin nutuku ve konferans kiilerden,
kk kasaba ve kylerdeyse halk dilini duru ve akc bir ekilde konuanlardan
seilmeleri kararlatrlmtr
71
. Halk hatipleri ve Halkevlerinin titiz almalar
sonucu 1937 yl itibari ile bu messeselerden yararlananlarn says 6 milyonu
amtr
72
.
smet nnnn Cumhurbakan olmas ile Halkevlerinde yaanan kltrel
gelimeleri iki aamada deerlendirmek mmkndr. 1938-46 arasn kapsayan
birinci aama da, Milli efin btn kurumlara hakim olduu, ikinci aama 1946-50
aras ok partili hayata geilmesiyle birlikte uygulanan kltr politikalarnn tartlp
eletirilmeye baland dnemdir.
Atatrkn vefat ile birlikte dier kurumlarda olduu gibi Halkevlerinde de
deiimler yaanmaya balam, hmanist kltr anlay bu kurumlar
ynlendirmeye balamtr. Bu dncenin kk yerleim yerlerine kadar
ulatrlmas iin de kylerde ve kk yerleim yerlerinde tekilatlanamayan
Halkevlerinin 1940lardan sonra, ky ve kasabalarda Halk Odalar adyla
tekilatlanmas salanmtr
73
. Halk Odalarnn kurulu gerekesi olarak da, 1940
ylnda yaplan nfus saymna gre halkn %80i kylerde yaamasna ramen,
krsal kesimde Halkevi benzeri tekilatlanmann yaplamam olmas gsterilmitir.

71
CHP, Halk Hatipleri Tekilatnn kurulduunu 22 Eyll 1931 tarih ve 2426 sayl genelge ile
tekilatna duyurarak, tekilatlarndan en ksa zamanda halk hatibi olarak seilenlerin isim listesini
istemitir. Tekilatn kuruluu ve talimatyla ilgili olarak bkz., CHP Halk Hatipleri Tekilat Talimat,
Ankara 1932. Il akan, CHPnin Halk Hatipleri Tekilatnn, hedeflenenler asndan incelendiinde
Sovyet kitle eitim almalarnda izlenilen yola ok benzer yntemler izlediini vurgulamaktadr.
Bkz., Il akan, a.g.e., s. 75.
72
Nafi Kansu, Halkevlerimiz, lk mecmuas, S. 69, Ankara 1938, s. 214.
73
1940 nfus saymna gre nfusun 14 milyonu kk kasaba ve kylerde yaamaktadr. Bu amala
nfusun byk blmne hmanist politikalarn gtrlmesi amalanmtr. Bkz., Kemal nal, Halk
Odalarm, lk mecmuas, C. XIV, S. 19, Eyll 1939, s. 13. Ayrca Halk Odalarnn kuruluuyla
ilgili olarak bkz., Nee G. Yeilkaya, Halkevleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, s.
113.
21
Bu eksiklii gidermek amacyla, 29 Mays 1939da toplanan CHPnin Beinci Byk
Kurultaynda, kylerde Halk Odalarnn almas kararlatrlmtr
74
.
nnnn Cumhurbakan olmasyla Halkevi ve Halk Odalarnn ileyiinde
baz deiiklikler yaanmaya balamtr. lk deiiklik, bu merkezlere aslacak Trk
byklerinin resimleri konusunda yaanmtr. Atatrkn salnda kendisinin
resmi Halkevi bakannn oturaca yerin tam karsna aslmaktadr. nnnn
Cumhurbakan ve Milli ef olarak resimlerinin aslp aslmayaca eitli
Halkevleri tarafndan merkeze sorulmu, bunun zerine CHP, Atatrk ve nn
resimlerinin nasl aslacaklar ynnde talimatnameyi hazrlanarak Halkevlerine
gndermitir. Bu talimatname ile nnnn resimlerinin de Halkevleri ve Halk
Odalarna aslmas kararlatrlmtr
75
.
1938den itibaren Halkevlerinin verim ve dinamizminde de deiimler
yaanmaya balamtr. Tarih ve dil meselelerinde hmanist anlaya verilen arlk
ve Halkevlerinde Batl motiflerin ar bast sanat eserlerinin zendirilip
sergilenmesi ynnde eitim faaliyetleri artmtr. Bu durum merkezden kye
ynelik, tepeden inme yaklamlar getirmitir. Tarada, hmanist dnce
sahiplerinin getirdii neriler zerine verilen konferanslar ve Bat klasiklerinden
uyarlanan temsillerin verilmesi, bu kltre yabanc olan halkn, Halkevleri ve
odalarna olan ilgisinin azalmasna neden olmutur
76
. Bu kapsamda CHP Genel
Sekreterlii vastas ile Halkevlerinde sahnelenmesine msaade edilen piyes ve
temsillerde, halk peinen cahil kabul edilerek bol nasihatler verilmi, bu durum halk
honut etmemitir. Verilen baz temsillerin konularnn halkn manevi inanlarn
rencide eder ierikte olmas da bu honutsuzluun ana nedenlerinden birini
oluturmutur. Mesela bu piyeslerden ankr Halkevinde verilmi olannda, temsili

74
Esat z, a.g.e., s. 113 Ayrca Cemil Kocak, Trkiyede Milli ef Dnemi(19381945) , C.II, s. 104.
75
Bu talimatnamede, 1-Atatrk ve nnnn resimlerinin karlkl aslmas 2-Buna imkan olmad
takdirde onur mevkiinde oturan zatn sa ba stne Milli efin, onur mevkiinde oturan ahsn sol
ba stne Ebedi efimizin resimleri aslmal 3-Sayn efimizin resimlerinin bunun haricinde
aslmamas eklindedir. Bkz., B.C.A.., 490.01-230.909.1.
76
Fatma Er, Milli ef Dneminde adalama Anlay ve Uygulamalar, Hacettepe niversitesi,
Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2000, s. 17.
Erol Turgut da yazsnda, 1940l yllarda Halkevlerinde ve odalarnda bir geveme meydana
geldiini, bu yllarda Halkevlerinde yaplan almalar, istatistik bilgileriyle detayl bir ekilde
merkeze iletilirken, bu tarihten sonra daha ok zet bilgi olarak iletilmeye balandn belirtmektedir.
Bu konu ile ilgili bkz., Erol Turgut, Halkevleri ve Halk Eitimi (19381950), Gazi niversitesi,
Eitim Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi., Ankara 1998, s. 64 .
22
seyredenlerce din ve din adamlar kk drlm, halk da tepkisini Diyanet leri
Bakanlna bildirmitir. Diyanet leri Bakanl, halkn sahnelenen temsille ilgili
ikayetlerini ieren dilekeyi, 23 ubat 1942 tarihinde Babakanla sunmutur.
Dilekede temsilin ierii ile bu tr temsillerin tekrarlanmamas iin Babakanln
yardm talep edilmitir
77
.
Halkevlerinin kuruluundan itibaren ilgilendii faaliyet alanlarndan birisi de
Trk mzii ve onun gelitirilmesi olmutur. Bu bakmdan Atatrk zamannda halk
ezgilerinin derlenmesi almalar Halkevleri tarafndan yaplmtr. Halbuki nn
dneminde Halkevlerine gnderilen Halkevleri reneinin 41. maddesinde,
buralarda icra edilecek mzik almalar, Halkevleri mzik alma ve
msamerelerinde beynelmilel modern mzikle halk trklerimiz esas tutulacak ve
beynelmilel mzik teknik ve vastalar kullanlacaktr. Mzikte gayemiz modern
beynelmilel mzii ve teganni tarzn esas tutmak ve bunu tatbik ve temin etmektir
denilerek belirlenmitir. Beyannameden de anlalaca gibi Halkevlerinde mzik
almalar tam anlamyla Batl tarzda ve klasik mzik balamnda yaplandrlmaya
allm, bu tarz mzikten bir anlam karamayan halk, hem Halkevinden hem de
bu uygulamalarn msebbibi olarak grd CHPden uzaklamaya balamtr
78
.
Halkevlerinin ktphane ksmlarna parti Genel Merkezinin ilgi ve istekleri
dorultusunda kitaplar alnmtr. Bu konuda halkn arzular dikkate alnmamtr.
Yani halkn okuyaca kitaplar konusunda da inisiyatif tamamen CHP Genel
Merkezinde olmutur
79
. Dier yandan Halkevi resmi yayn organ lk mecmuasna
ynelik eletirilere basnda ska rastlanmaya balanmtr. Mesela 1941 ylnda
r mecmuasndan mer Trk, lk mecmuasnn son yllarda yapt yaynlarla,
dier mecmualarla kyaslandnda, asla bir davann yayn organ olamayaca,
sistemli ve planl bir neriyat yaplamad noktasnda eletiriler getirmitir
80
.

77
Diyanet leri Bakanlnn yazlar, 23 ubat 1942 tarih ve 523 saysyla Babakanla
sunulmutur. Yaz hakknda detayl bilgi iin Bkz., B.C.A., 030.10-26.151.17.
78
B.C.A., 490.01-4.20.1.
79
Tavsiye edilen kitaplarn listeleri iin bkz., B.C.A., 490.01-8.66.413.1.
80
mer Trk, Konumalar ve lk, r mecmuas, C. XI, S.105, Austos 1941, s. 60. Bu iddialar
Fuat Kprlnn derginin direktrln stlenmesinden sonra artarak devam etmitir. ddia
sahiplerine gre, dergi inklap heyecann kaybederek Yakup Kadri Karaosmanolunun deyimiyle
adeta bir niversite dergisi haline dnmtr. Bkz., M. Blent Varlk, lk: Halkevleri
mecmuas, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, s. 271.
23
Dier yandan Trkiye, II. Dnya Savann balad gnlerde nemli bir
politik deiiklikle Atatrk dneminde sz konusu olmayan siyasi taahhtlere
girmitir. lk olarak 1939da ngiltere ve Fransa ile ittifak antlamas yaplmtr. Her
ne kadar bu dnemde Almanya ile de dostluk ve ibirlii antlamas imzalanmsa da
sper g durumundaki ngilterenin i ve d politik gelimelerle Trk siyaseti
zerinde arl giderek artmtr. Milli ef dneminde Halkevlerine gnderilen
genelgelerde ngiltere ile kurulan ittifakn hakllnn halka benimsetilmesi
istenmitir
81
. Milli kltrn gelitirilip yaygnlatrlmas amacyla, Atatrk
tarafndan kurulan Halkevleri, Trkiyenin ngiltere lehine ykmllkler altna
girmesiyle birlikte, 1940l yllardan itibaren youn bir ngiliz kltr ile karlam
ve bu kltrn topluma aktarld messeseler haline gelmitir.
kili anlamalar erevesinde Trkiye-ngiltere arasnda siyasi ve kltrel
ibirlii hzlanm, ngiltere, lkemizde kltrel arln hissettirmeye balamtr.
Halkevleri de bir kltr kurumu olmas dolays ile ngiliz kltr hareketliliinden
etkilenmitir. ngiliz, siyaset ve kltr adamlar zellikle Ankara Halkevine gelerek,
konser, konferans ve ngilizce kurslar tertip etmilerdir
82
. Konumaclar, beraberinde
getirmi olduklar slayt ve filmlerle Bat hayatna ait yaantlar Halkevlerinde
izleyicilerle buluturmulardr
83
. Mesela bunlardan bazlar yledir; 10 Ocak
1945te ngiliz Konuma Dili Prof. E. V. Gatenby, 4 Nisan 1945 tarihinde
Hkmet Merkezi Halk ve Londra dare Tekilat Bay S. C. Plume, 2 Mays 1945
tarihinde ngiliz Edebiyat Prof. B. E. C. Davies, 16 Mays 1945te ngiliz
Tekilat Esasiyesinin Tekml Bay J. Bell, 30 Mays 1945 tarihinde ngiliz
Hukuku Prof. C. Parry, sabit sinema gsterisi ngiliz Aile Oca14 ubat 1945te

81
Il akan, a.g.e, s.172.
82
Ankara Halkevinde verilen ngilizce kurslar hakknda geni bilgi iin bkz., B.C.A., 490,01735.8.1.
Yine B.C.A., 490.01-735.8.1. 24 Temmuz 1944 ylnda The British Council ngiliz Kltr Heyeti
Ankara Halkevi Bakanlna gnderdii yazlarnda Ankara Halkevi ocuklar iin ngilizce dersi
veren retmenlerini detayl olarak tantmtr. Bu retmenler Miss E. Casey, Mr G. M. Seaton ve
Mr. D. E .J. Preysedir. Fotoraflar ve retmenler hakkndaki detayl bilgiler iin bkz. B.C.A.,
490.01-735.8.1
83
17 Temmuz 1944 tarihli Ankara Halkevinde verilecek konferanslar dizisini oluturan Halkevi
brornde konferans konular ve konferanslar vereceklerin listeleri yledir. John Bell. M. A, L. L.
B. tarafndan, Modern Ziraatn Bir Ka Cephesi, B.C.A.. 490.01-735.8.1 ,s.118, John Bell, Modern
Sanayide Blm, s. 135, S. C. PLume, Bakent Halk ve Londra dare Tekilat, bkz., B.C.A.,
490.01.735.8.1.
24
Bayan A. J. Tucker tarafndan verilmitir
84
. lk etapta bilgilendirme konferans gibi
gelse de youn bir ekilde ngiliz kltrnn Trk toplumuna enjekte edilmekte
olduu anlalmaktadr. Bu amala da Halkevleri kltr kurumu olarak bulunmaz
kurulular olmutur
85
. Dolaysyla Halkevleri ve Halk Odalarnda hmanist kltrn
ve bu kapsamda ngiliz kltrnn etkili olmas halkn bu kurumlardan
uzaklamasna neden olmutur.
Halkevleri ve Halk Odalarna halkn ilgisinin azalmasnn dier bir nedeni de,
zellikle 1939dan sonra bu kurulularn hzla siyasallamasdr. 20 Nisan 1940
tarihinde Halkevleri dare ve Tekilat Talimnamesi deitirilerek, Parti-Halkevi
ilikisi gl bir ekilde tanmlanmtr. Tekilat Talimatnamesinde, Halkevleri,
Cumhuriyet Halk Frkasnn kltr asndan amalad gayeleri temin iin alm
birer kltr yurdu mahiyetinde olup, mstakil birer ahsiyeti hukukiye tekil
etmezler denilerek bu hususa aklk getirilmitir. Ayrca, CHP prensiplerine kar
gelenlerin cezalandrlaca ngrlerek, Partiyle Halkevi disiplin ilkeleri
kaynatrlmtr. Bu gelimelerle Halkevlerinin, CHPnin siyasi ve kltrel rgt
olduu netletirilmi ve Partinin ideolojisi halka bu kurumlarda anlatlmaya
allmtr
86
.
Bu uygulamalar beraberinde eletirileri ve tartmalar getirmitir. zellikle
baz aydnlar, 1939dan sonra buralarda verilen ve tek tip vatanda yetitirme
amacna ynelik uygulamalar eletirmilerdir. Eletiri sahipleri Halkevi ve Halk
Odas rgtlenmesini Almanya ve talyadaki rgtlenme modellerine benzeterek,
faizm benzeri bir rgtlenme modeli olarak grmlerdir. Onlara gre Halkevleri ve
odalaryla kitleler disiplin altna alnmaya allmtr
87
.
Faizm benzetmesi ok ar olmakla birlikte, kitleleri disiplin altna almak
ve bir partinin ilkelerini benimsetmek noktasndaki eletiriler hakl grnmektedir.
Zaten Halkevlerinin kurulu amalar arasnda, CHPnin parti programnn halka
benimsetilmesi dncesi yatmaktadr. Parti bu amacna ulamak iin Halkevleri

84
B.C.A., 490.01. 735.8.1.
85
20 Nisan 1943 tarihinde CHP Genel Sekreterlii Ankara Halkevi Bakanlna yazd yazda halen
Londra niversitesi Lisan ve Edebiyat Profesrlerinden olan Bay fer Evansn Mays ay iinde
ngilizce retim Usullerindeki Modern Cereyanlar isimli bir konferans verecei belirtilmektedir.
Bkz., B.C.A., 490.01 735.81.
86
Il akan, a.g.e., s.84.
87
Anl een, Halkevleri, Ankara 1990, s.396-406.
25
araclyla ehirlerden kylere doru bir alm gerekletirmeyi hedeflemitir.
Bylece halka gidilerek inklplar anlatlacak ve ky kalknmas salanacakt.
Zamanla Halkevleri krsal kesime giderek halkn dertlerini dinlemeye balam, bu
alanda gnll Halkevleri ksa zamanda baar kazanmtr. Mesela Ankara
Halkevinden ilk ky gezisi tertiplendiinde, doktor, dii, halkevi tabibi, yani eitli
meslek gruplarna ait pek ok insan, otobs ve otomobillere doluarak yola kmtr.
Ky meydanna bayrak dikilip, baz hastalar tedavi edildikten sonra akam zeri
yeniden dnlmtr.
Balangta kye yaplan bu ziyaretler kyller tarafndan ilgiyle karlanm,
fakat zamanla gezilerin byk ksm i turizm olmaktan teye gitmemi, bu
aktivitelerin arkas gelmemitir. Ziyaretlerin pek ou sadece Genel Merkezin
emirlerinin yerine getirilmesi dorultusunda olmutur. Ky tanyan aydnlar, onun
gerilii karsnda somut adm ve projeler yerine, tavsiye, telkin yada temsillerden
te gayret sarf etmemilerdir.
Ayn dnemde Halkevi ynetmeliklerinde deiiklikler yaanm, oynanmas
yasak olan brie msaade edilmi ve mahallin gelenekleri gz nne alnarak bira
tr alkoll ikilerin iilmesine msaade edilmitir
88
. Btn bu uygulamalar
muhafazakar bir yaplanmaya sahip olan tara halknn Halkevlerinden soumasna
neden olmutur. Bylece kurulularndan amalanan neticeler alnamam ve halk da
bu messeselerden uzaklamtr.
194650 aras dnemde ok partili hayata geilmi, yeni partilerin
kurulmasyla beraber Halkevlerinin fonksiyonlar ve statleri de tartlmaya
balanmtr. Muhalefet, CHPden Halkevlerinin statlerinin belirlenmesini
istemitir. Bu istekler ilerleyen yllardaki uygulamalarla reddedilerek, Halkevleri,
CHPnin yan kuruluu olarak varln srdrmtr. Dolaysyla dier partililerin bu
kurumlardan yararlanmalar mmkn olmamtr
89
. Halkevlerinin, CHPye bal
olmasna ramen hla finansmannn kamu kaynaklar tarafndan karlanyor olmas
ile CHPnin fikir ve grlerinin aktarld kurumlar olarak varln srdrmesi
eletirilerin kaynan tekil etmitir. Konu CHP iinde de tartlm, baz partililer
gelen eletirilerin deerlendirilmesini, yani Halkevlerinin bamsz bir statye

88
Halkevlerine Bildirimler, lk mecmuas, Ocak 1947, s. 47.
89
Esat z, a.g.e., s. 113.
26
kavuturulmasn teklif etmilerdir. Cumhurbakan nn gelen eletiriler zerine bu
konuyu deerlendirecek bir komisyonun kurulmasna karar vermitir. Komisyon,
Halkevleri zerinde yapt almay bir raporla CHPye sunmutur. Yeniden
tekilatlanmas ngrlen Halkevleri raporunda;
1- Halkevleri yine CHPye bal olmal.
2-Halkevlerinin kamu yararna alr kurumlardan olmas yasa ile
salanmal.
3-Halkevlerinin kapatlmas durumunda tanr tanmaz mallar CHPye
devredilmelidir
90
.
Maddelerden de anlalaca zere rapor, hibir yenilik getirmemi ve mevcut
statnn devamn nermitir. Kapatlmalar halinde de tanr tanmaz mallaryla
birlikte CHPye devredilmesi istenmitir. Bylece partiler st yapya
kavuturulamayan Halkevlerinin siyasallaml da tasdik edilmitir.
1947den itibaren CHP, Halkevlerinde kltr faaliyetleri yerine, parti
tznn ngrd dnceleri hakim klmaya balamtr. Bu kapsamda dier
partililerin Halkevleri ve Halk Odalarndan yararlanmalarna msaade edilmemitir.
DPlilerin Halkevleri ve Halk Odalarndan yararlanma isteklerine, CHP Genel
Sekreteri Tevfik Fikret Slay, 20 Aralk 1947 tarihinde, yrrlkteki ynetmeliklere
gre baka partililerin Halkevlerinden yararlanma imkanlarnn bulunmadn
91

ifade ederek cevap vermitir.
Kltrel deiimi halka anlatmak maksadyla kurulan Halkevleri, ok partili
hayata geilmesiyle birlikte, yneticiler tarafndan partiler st bir kltr kurumu
olarak alglanamam, CHPnin bir kolu olarak almasna devam etmitir. Byle bir
uygulama Halkevlerinin kurulu amalarndan olan halkn tamamnn bu
messeselerden yararlanmas ilkesini engellemitir. Dier yandan mali adan
devlet tarafndan desteklenmesine karn, sadece CHPli yelere hizmet vermeye
balamas muhalefet tarafndan sert biimde eletirilmitir. Kapatlmas tartmalar

90
erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 90. Halkevlerinin statleri zerinde yaplacak deiiklik konusu
1948de yeniden gndeme gelmi, fakat CHP iinde fazla taraftar bulamamtr. Dolaysyla
Halkevleri kapanncaya kadar mevcut statleri devam etmitir. Bkz., Anl een, a.g.e., s. 236.
91
erafettin Turan, smet nn, s. 241. Halkevleri 1946 ylndan itibaren siyasallamaya balam,
kudretinin zayfladn hisseden Halk Partisi, Halkevleri ve Halk Odalarn, siyasi bakmdan
kendisini destekleyen tekilat haline sokmaya almtr. Bylece bu kurulular esas gayelerinden
uzaklatrlmtr. Bkz., lter Turan, Cumhuriyet Tarihimiz, stanbul 1969, s. 103.
27
esnasnda dnemin Demokrat Partili Maliye Bakan Halil Ayhan, Halkevlerine
aktarlan kamu kaynaklarnn 1935-50 aras dnemde hazineden 26.000.000 TL ve
rtl denekten 9.500.000 TL olmak zere toplam 35.500.000 TL olarak
gerekletiini ifade etmitir
92
.
Halkevleri, Atatrk tarafndan aldklarnda partili partisiz btn
vatandalarn yararlanabilecekleri kltrel kurumlar olarak dnlm, bu haliyle
de halk niversiteleri olarak kabul edilmitir. Milli devlet fikrinin topluma
benimsetilmesinde de nemli grevler stlenmitir. nn dneminde uygulanan
kltrel politikalarla Halkevleri, halk niversitesi olmas yerine partili yetitiren
messeseler haline getirilmitir. 1950de yaplan seimlerle iktidara gelen DP
tarafndan da, amacndan uzaklat gerekesi ile de kapatlmtr. Bu dnemde
Halkevleri, Ky Enstitleri ve niversitelerle beraber, devletin toplumu grme
biimine ve onu slah etme fikrine, sivil toplumun katlmas amacn tayan
kurumlar olmutur
93
. Dier bir ifade ile, Osmanl dneminde camilerin etrafnda
younlaan sosyal yaamn, Halkevleri ve Halk Odalar etrafnda cereyan etmesi
amalanmtr
94
.
2-Ky Enstitleri
Cumhuriyet Trkiyesinin Osmanldan devrald eitim sistemi, geni
kitleleri kapsamayan ve genellikle merkezlerde mevcut okullar tarafndan yrtlen
yapy ngrmekteydi. Bu durum doal olarak okur-yazar oranlarnn zellikle krsal
kesimde istenilen dzeyde olmamas sonucunu dourmutu.
Cumhuriyetle beraber yeni kltr politikalarnn halka benimsetilmesi ve
toplumsal kalknmann salanmas iin okur-yazar orannn artrlmas bir zorunluluk
olarak grldnden, eitim-retim sadece merkezlerle snrl tutulmad. Yeni
eitim sistemiyle birlikte Arap alfabesi kaldrlp, yerine Latin alfabesi kabul edildi.
Okur-yazar orannn hzla artrlabilmesi iin ilkretimin gelitirilmesi amaland.
Atatrk, 1936 yl TBMM al konumasnda, ilk tahsilin yaplmas iin sade ve
pratik tedbirler almak zorundayz. lk tahsilde hedefimiz, bunun umumi olmasn bir

92
erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 91.
93
Mesut Yeen, Kemalizm ve Hegemonya, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, stanbul
2001, s. 61.
94
Nee Yeilkaya, Halkevleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, stanbul 2001, s. 214.
28
an nce tahakkuk ettirmektir. Bu neticeye varmak ancak faslasz tedbir almakla ve
onu metodik tatbikle mmkn olabilir. Bu mevzuda srar etmeyi lzumlu
gryorum
95
diyerek bu alana vurgu yapmtr. lkretim seferberliine de ilk
olarak, askerlik grevi srasnda okuma-yazma renen genlerin kendi kylerinde
eitmen olarak grevlendirilmesiyle baland. 1936da eitmenlerin daha iyi
yetimeleri iin Eskiehir yaknlarnda Mahmudiye iftliinde eitilmeleri
kararlatrlm,
96
11 Haziran 1937de de sekiz maddelik 3298 Sayl Ky
retmenleri Yasas
97
karlarak ky retmenlerinin statleri belirlenmitir.
Atatrkn vefat ve nnnn Cumhurbakan olmasyla birlikte Celal
Bayarn kurmu olduu ikinci hkmette Hasan Ali Ycel Maarif Vekili olarak
grev almtr. Onun ve ekibinin en byk hedeflerinden biri, hmanizm
dncesinin topluma benimsetilmesiydi. Onlara gre, bu amacn gerekletirilmesi
iin kyn kalknmas salanmalyd. Hmanist dnce sahipleri, bir lkede yaygn
ilkretim oluturmadan kkl ve zl bir hmanizm hareketin domasnn mmkn
olmadn savunuyorlard
98
. te bu amala lkretim Genel Mdr smail Hakk
Tonguun almalaryla, geni apl ilkretim seferberlii olarak kamuoyuna
sunulan Ky Enstitlerinin kurulu sreci balad. almalar sonucunda Ky
Enstitleri Yasas, 17 Nisan 1940 tarihinde TBMMde grlm, yaplan
oylamada Enstit Kanunu 278 milletvekili tarafndan kabul edilmitir
99
. Oylamaya
148 milletvekili katlmayarak sessiz muhalefet yapmtr. Yani Ky Enstitleri daha
kurulular srasnda bir muhalefetle karlamtr. Milletvekillerinin ret oyu yerine

95
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Ankara 1961, s. 405. 1935 yl nfus saymna gre lkedeki okur
yazar oran erkeklerde % 23,3, kadnlarda % 8.2dir. Kentler de okullama oran % 82 civarnda iken
krsal kesimde bu oran % 26dr. 40 bin yerleim yerinden 31 binin de okul yoktur. 1936 yl
verilerine gre ilkokul says(kylerde) 5080, retmen says 6091, renci says 370.370dir. Bkz.,
TBMM Z. C. Devre 6, S. 98, 17 Nisan 1940.
96
Mehmet Cimi, Tongu Baba, Ankara 2001, s. 73.
97
Yasann iki temel maddesi yledir, 1- Kylere eitim ve retim ilerini grmek, tarm ilerinin
fenni bir ekilde yaplmas iin kyllere rehberlik etmek iin ky retmenleri atanr 2-Ky
retmenleri, Milli Eitim Bakanl ve Tarm Bakanl tarafndan tarm ileri yaptrlmaya el verili
okul yada iftliklerde alan kurslarda yetitirilir. Bkz., M. Cimi, a.g.e., s. 80. Atatrk dneminin
temel politikalarndan birisi ky seferberliidir. Hasan Ali Ycel bir iirinde durumu yle aklar;
Uygarlk iyi bir kyden balar, gvde olmazsa ie yaramaz balar. Bylece Ky Enstitleri fikrinin
bu uygulamalarla balad iddia edilmitir. Bkz., Mevlt Kaplan, Aydnlanma Devrimi ve Ky
Enstitleri, Ankara 2002, s. 19-30-33.
98
Mustafa Ergn, Hasan Ali Ycelin Eitim ve Kltr Politikas, Afyon Kocatepe niversitesi,,
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S. 1, Afyon 1998, s. 26.
99
Mehmet Cimi, a.g.e.,s. 91.
29
oturuma katlmamalarn, nnnn CHP iindeki otoritesine balamak lazmdr.
nn, 9 Mays 1941 tarihinde yapt konumada, Ky Enstitlerini Cumhuriyetin
eserleri iinde en kymetlisi ve en sevgilisi saym, enstitlerde yetiecek
rencilerin baarlarn hayat boyunca yakndan takip edeceini belirterek
sahiplenmitir
100
.
Kanunun kabulnden sonra, renciler okullara kabul edilmeye balanm,
baz muhafazakar blgelerde Ky Enstitlerine bir erkek renci alnabilmesi iin
kz rencinin getirilmesi n koulu konmutur
101
. Ayrca nceki dnemlerde
eitimde kz ve erkek rencilerin ayrlmasnn kt neticeler verdii ifade edilerek,
karma eitim sistemi kabul edilmitir
102
.
Bu okullarda eitim ve retim faaliyeti ziraat bilgileri, kltr dersleri ve
kye yarayacak mesleki bilgiler olarak safhaya ayrlmaktayd
103
. Eitim, sabah
ortalk aydnlanrken rencilerin uyanmasyla balar, temizlik, sabah jimnastii ve
eitli oyunlar oynanp kahvalt yapldktan sonra btn renci ve retmenlerin
meydanda toplanmas ve haftalk program gerei kmelere ayrlmasyla devam
ederdi. Enstit de renim sresi be yl olarak kabul edilmi, bu srede 114 hafta
kltr, fen, retmenlik bilgisi derslerine, 58 haftas ziraat derslerine, 58 haftas
teknik derslere, 30 haftas srekli tatillere ayrlmtr. Enstit rencileri, ilerini
kendileri yapar, baaramadklar noktalarda arkadalarndan yardm alrlard. Bu
ynyle enstitlerde uygulayarak renme ilkesi benimsenmitir
104
.
Enstitlerde kltr dersleri olarak tarih, dil bilgisi, yazma ve deneme, i
eitimi, bilim tarihi, ocuk ruh bilimi ve yabanc dil gibi dersler verilmi,
105
yabanc

100
smail Hakk Tongu bu kurumlar, Tohumlar 12. yzyln ikinci yarnsndan itibaren Avrupada
insan ktleleri arasna serpilen modern manal, parasz ve mecburi ilkretim kavram sayesinde
insanlk tarihinde ilk defa fakir zengin ve rtbe fark gzetmeksizin, kimin ocuu olursa olsun her
ocua el uzatmaya balamtr. Okulu sratle dier btn otoritelerin menfi tesirlerinden kurtararak
bir devlet kurumu haline sokmak, Avrupa medeniyetini benimsemek isteyen her milletin lks
olmutur. Bir ey yazlm yada sylenmi olunca yaplm olmaz. Kylerimiz yapc insanlara
muhta diyerek savunmutur. Bkz., smail Hakk Tongu, Ky Eitimi ve retimi Amalar,
Ky Enstitleri, C. II, s.3.
101
Mevlt Kaplan, a.g.e., s. 136.
102
Fay Krby, Trkiyede Ky Enstitleri, Ankara 1962, s. 226. Ayrca bkz., Necip Fazl Ksakrek,
Trkiyede Komnizma ve Ky Enstitleri, stanbul 1962, s. 34.
103
smail Hsrev Tkin, smet nn ahsiyeti ve lks, Ankara 1946, s. 69.
104
Ky Enstitleri Dergisi, C. II, s. 34-77. Ayrca bkz., M. Asm Karamerliolu, Ky Enstitleri,
Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, stanbul 2001, s. 287.
105
Mevlt Kaplan, a.g.e., s. 83.
30
dil dersleri kye kltr gtrme arac olarak grlmtr
106
. retmenler kurulu
kararyla retmen, ebe, hemire, salk memuru olamayacak renciler demircilik,
yapclk gibi ilerde almak zere sosyal hayata atlmlardr. Enstitler, bu
ynyle sadece retmen yetitiren kurumlar olarak alglanmam, meslek lisesi
olarak da ilev grmlerdir.
Dneme zg kurulan Ky Enstitleri, bu dnemin zerinde en fazla
tartlan kurumlarndan biri olmutur. Enstitler al ve faaliyetleri esnasnda
eletirilerle karlam, kapanmasndan sonra da lehinde ve aleyhinde pek ok eser
yazlmtr. Kapatlmasn eletirenler bu messeselerin hmanizm ve kalknma adna
bir ans olduunu, fakat ok partili hayata geilmesiyle birlikte nnnn, enstitleri
muhalefetinde etkisiyle sahiplenmediini belirtmilerdir. Hatta Hasan Ali Ycel ve
smail Hakk Tongu, smet nny bu kurulular yzst brakmakla sulayarak,
enstitlerin kapatlmalarn nn ile Demokrat Parti'nin Atatrk olmayan
kanadnn birlikte gerekletirdiklerini ifade etmilerdir
107
.
Enstitlerin kuruluu aamasnda bu kurumlara ilk eletiri, stanbul
Milletvekili Kazm Karabekirden gelmitir. Kazm Karabekir, Ky Enstitleri
konusunda, ar derecede eleman yetitirelim dncesi ile kaliteden dn
verilebileceini, kyllere getirilen ykmllklerde, onlarn hayat artlarnn
mutlaka gz nnde bulundurulmas gerektiini ifade etmitir. Yasa ile okullara
sadece kylerden renci alnmasnn ilerde kyl-ehirli ekseninde atma
yaatabileceini vurgulamtr. Ayrca verilecek eitimde ruh ve beden terbiyesinin
kazandrlmasna dikkat edilmesi gerektiini belirtmitir
108
. Paann bu
konumalarna Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel, kurulan Ky Enstitlerinin bir

106
Sleyman Adyaman imzas ile Ky Enstitleri dergisinde kan yazda,biz yabanc dili ne bir
kazan arac olarak nede bir ss olarak deil, kye kltr gtrme arac olarak reniyoruz diyerek
deerlendirilmitir. Bu cmlelerden anlald kadaryla kye gtrlmeye allan kltr de
hmanizm olmutur. Bkz., Sleyman Adyaman, Yksek Ky Enstitlerinde Yabanc Dil, Ky
Enstitleri Dergisi, Ocak 1945, s. 88-90.
107
Mevlt Kaplan, a.g.e, s. 86-87. Dier bir iddiaya gre, II. Dnya Savandan sonra nn,
Enstitleri kendi siyasi manevralar iin kullanmtr. Niyazi Berkes de anlarnda, nnnn
1946dan sonra Enstitleri anti-komnist manevralar iin kullandn yazmaktadr. Bkz., M. Asm
Karamerliolu, a.g.m., s. 293. Enstitlerin kapatlmas konusunda nny sulayan sol yazarlar
daha ileri giderek sa ile nny zdeletirmektedirler. Konuyla ilgili geni bilgi iin bkz., Mehmet
Cimi, a.g.e.,s. 239.
108
Nuri Kstkl, Kzm Karabekir ve Eitim, Konya 2001, s. 100. Ayrca meclisteki konumas iin
bkz, TBMM Zabt Ceridesi, C. 10, 17 Nisan 1940, s. 73. Ky Enstitleri Kanunu Mecliste
grlrken muhalefetle karlam, fakat nnnn devreye girmesiyle bu muhalefet krlarak
kanun tasars yasalamtr. Bkz, Cemil Koak, Milli ef Dnemi, C. II, s. 121.
31
kopya olmadn, toplumsal gerekler gz nne alnarak aldklarn ifade ederek
cevaplamtr
109
.
19 Haziran 1942 tarihinde kabul edilen, 4274 Sayl Ky Okullar ve
Enstitleri yasasyla, enstit binalarnn, renciler ve kyller tarafndan yaplmas
kararlatrlmtr. Fakat Mmtaz Turhan, buralara alnan rencilerin 13-14 yanda
olmasndan dolay binalar yapmalarnn mmkn olmadn, milyonlar harcanarak
CHPli mteahhitlere yaptrldn iddia etmitir
110
. Ayrca kanunun 25. maddesi ile
kylnn eitmen ve retmene yardm etmesi kararlatrlmtr Yardm etmeyen
kyller iin eitli cezalar ngrlmtr
111
. Dnemin ekonomik artlar gz nne
alndnda uygulama, zaten zor artlar altnda yaamakta olan kyllere ekonomik
klfet getirmi, bylece yaam standartlar iyice dmtr. Burada esas sorun,
kylnn ykmllk altna sokulmas deil, okulun nemi anlatlmadan,
yaptrmlarn balam olmasdr. Ekonomik koullar iyi olmayan kylnn,
dnemin artlar gereince toprak mahsulleri vergisi ile vergilendirilmesi ve okul
yapm konusunda mali ykmllkler altna sokulmas, kyde yaamn daha da
arlamasna neden olmutur. Dier yandan ehirlerde nispeten rahat yaam sren
aydnlar ve serbest meslek sahipleri ellerini tan altna koymamlardr. Bu
gelimeler, Kemalizmi savunan aydnlar tarafndan devrimlere verilmi en byk
zarar olarak deerlendirilmitir
112
.
Ky Enstitl rencilerin ortaya koyduu piyeslerde dnemin resmi kltr
anlayna uygun niteliktedir. ounlukla klasiklerden oluan temsiller
sahnelenmitir. Bu oyunlarn ayn kltr atmosferi iinde yetien genler tarafndan
alglanmas kolay anlalmakla birlikte, hedef kitle olan halk, bu oyunlardan bir ey
anlamad iin temsillere yabanc kalmtr
113
. zellikle Ky Enstitlerinin kurulu
yl dnmleri olan 17 Nisan tarihlerinde ortaya konulan piyesler hep tercme

109
Mehmet Cimi, a.g.e., s. 92.
110
Mmtaz Turhan, Ky Enstitleri Masal, Trk Yurdu, Ankara 1969, S.8, s. 23.
111
Bu kanunla, ie gelmeyen veya iten kaanlar veya alt gn ii aksatan kyllerin, her gn
ihtiyar meclisi karar ile iki misli altrlmas kararlatrlmtr. Bu mecburiyeti yerine
getirmeyenler, 25 liraya kadar para cezasna arptrlmlardr. Ayrca ky okullarn ina etmek
kylnn grevleri arasnda saylm, her erkek ve kadnn (18-50 ya aras) ylda azami 20 gn inaat
iinde almas kararlatrlmtr. Bkz., Fay Krby, a.g.e, s. 286- 287.
112
Fay Krby, a.g.e, s. 308.
113
Fay Krby, a.g.e.,s. 268.
32
tarznda olmutur
114
. Enstitlerde dier bir faaliyet, Ocak 1945 den itibaren her
ayda kan Ky Enstits Dergisidir. Dergi toplam be say olarak
yaynlanabilmitir. Derginin nemli bir ksmnda ngilizce-Trke tercmelere yer
verilmitir. Bu durum izlenmekte olan hmanist politikalarn 1941den sonra gelien
Trk-ngiliz ilikilerinin kltrel boyutunun Halkevlerinden sonra Ky Enstitlerine
yansmas olarak deerlendirilebilir.
Enstitlerin kurulu amac ve buralarda verilen eitimler, baz aydnlar
tarafndan II. Dnya Savana Trkiyenin girmesi olaslna karn elde takviye
kuvvet bulundurulmak istenmesi olarak yorumlanmtr
115
. Bu gr Kemal Tahir
tarafndan da desteklenmitir. Ona gre, enstit fikri Alman Nasyonal Sosyalist i
Partisinin Genlik kollarndan esinlenerek kurulmutur. Trkiyenin herhangi bir
savaa girmesi durumunda buradaki genler savaa srklenecektir
116
. Enstit yasas
ile retmenlere verilen yetkilerde, eletirilerin dier bir boyutunu oluturmaktadr.
Kemal Tahire gre, bu uygulama, hkmeti sevmeyen kylnn, srtn hkmete
dayam retmenlerce ezilmesini salam, kyl bask altna alnmaya
allmtr
117
.
Enstitlere getirilen eletirilerin belki en nemlisi, kurumlarn yap olarak
geni anlamda sosyalizasyon iermesi ve kolhozlar andran grnts ile sosyalist
eitim sistemini artrmasdr. Bu duruma bal olarak gelen eletirilerin nemli
bir ksm bu kurulularn komnist yuvalar olduu ynndeki iddialardr
118
. Reha
Ouz Trkkan, lkede 1943ten sonra mantar gibi komnistlerin trediini ve
bunlarn genlik arasnda hzla yayldn ifade ederek, bu gelimelerden Ky
Enstitlerinde verilmi olan eitimi sorumlu tutmutur
119
. Reha Ouz Trkkann bu
grleri Necip Fazl Ksa Krek tarafndan da desteklenmitir. Ksakrek,

114
Bunlardan ikisi yledir; Kral Oidiplus ile Moliere, 17 Nisan Treni, Ky Enstitleri, C. II, s.
243.
115
Bu yorumu Fikret Kanat yaparak, 18-20 yalar arasndaki genler hcum takmlar tekilatna
dahil olur. Burada tam manas ile askeri talimler yaplr. Almanyada S.A iareti tayan atlgan, evik
temiz ahlakl ateli genler bu tekilattan kar diyerek rnekler vermektedir. Bkz., Fikret Kanat,
Millet deali ve Top Yekn Milli Terbiye, Ankara 1942, s. 91.
116
Kemal Tahir, Bozkrdaki ekirdek, stanbul 1995, s. 243.
117
Kemal Tahir, a.g.e., 155. Kemal Tahir bu eletiriyi getirirken, retmenlerin hem tarm, hem
retim, hem de kydeki aalarla uramak zorunda brakldndan bahseder. retmenlere ar iler
yklenmesine karn denen creti de ok komik bulmaktadr. Bkz., Kemal Tahir, a.g.e., s. 247.
118
Mevlt Kaplan, a.g.e., s. 8487.
119
Reha Ouz Trkkan, Tabutluktan Gurbete, stanbul 1975, s. 36.
33
enstitleri, Anadolu ocuunu ruh kknden ayrmak iin kurulmu yaman bir
komnizm-hmanizm tezgah olarak nitelendirmitir
120
. Ona gre, nn inklaplk
ve ilericilik ad altnda, Hasan Ali Ycel ve smail Hakk Tongu tarafndan
aldatlmtr. Bylece, Tongu lkretim Genel Mdr olmasndan sonra etrafna
Ankara Dil Tarih Corafya Fakltesinden Pertev Nail Boratav, Behice Boran gibi
solculuklaryla bilinen kiileri toplam, Ankara yaknlarnda kurulan Hasanolan
Ky Enstitsnde, Ky Enstitleri'nin retmen kadrosu komnizm ideolojisiyle
beslenerek yetitirilmitir.
1940l yllardan sonra Trkiye de genlik arasnda rklk
121
, milliyetilik,
sosyalizm ve komnizm gibi fikir akmlar glenerek gelimeye balam, milliyeti
ve sosyalist genler arasnda zaman zaman gvenlik glerinin mdahalesini
gerektirecek derecede olaylar yaanmtr. Eitim kurumlarnda meydana gelen
olaylarn bymesi zerine, sorun 5 Temmuz 1943te TBMM gndemine
tanmtr
122
. Fakat olaylar durulmam, tahriklerle artma eilimi gstermitir.
Mesela Haziran 1943te stanbul niversitesinde En Byk Tehlike isimli bror
datlm, brorde milliyetilik ve Turanclk lke iin tehlike olarak
gsterilmitir
123
.

120
Necip Fazl Ksakrek, a.g.e, s.10. Ayn eserin 29. sayfasnda Ky Enstitleri yle deerlendirilir,
Ky Enstitleri Anadolu ocuunun ruh topografyasn silerek, dmdz ederek, zerinden silindir
gibi geerek, boalan yere, Allahszlk, milliyetsizlik, maddecilik ve komnizm atsnn kurulmas
iin giriilen hesapl ve seviyeli bir arsa teebbsdr. Bkz., Necip Fazl Ksakrek, a.g.e., s. 29.
121
Irklk, bir ucu antropoloji ile ilgili aratrmalara, dier ucu da siyasete dayanan bir gr olarak,
19. yzyl da ortaya atlmtr. Belli bir rka mensup olanlarn, hem ruh zenginlii hem de fikri ve
medeni gelime gc bakmndan dier insanlara stn olduunu ispat etmeye alan rklk, kaynak
olarak Aryanizm e baldr. Aryanizm, rklarn stnln savunan sadece Aryan rkndan
gelenlerin yksek bir medeniyet seviyesine kabileceklerini ifade eden grtr. Fakat Turanclk ise,
daha ziyade Dnyadaki Trklerin mutlu ve bamsz olmasn ama edinmi olan grtr. Bkz.,
Galip Erdem, Sulamalar, Irklk, C.II, Ankara 1976, s. 33-37. Dier yandan Ziya Gkalp
Trkln Esaslar eserinin Millet Nedir? Blmnde kesinlikle ri rk olmadn, asrlarca
meydana gelen kaynamalar neticesinde bunu aramann sakncal olduunu ifade eder. Bkz., Ziya
Gkalp, Trkln Esaslar, stanbul 2003, s. 38.
122
Cemil Koak, olayn bir i mesele olmasna karn ileri Bakan yerine Dileri Bakannn olay
hakknda meclise bilgi vermesini d politik gelime olarak deerlendirmektedir. Bkz., Cemil Koak,
Milli ef Dnem, C.I s. 216.
123
Bror yaynlayan stanbul Belediyesi memurlarndan Faris Erkmendir. Bkz.,Uur Mumcu,
40larn Cad Kazan, Ankara 1997., s. 30, Cemil Koak, brorle milliyetilerin tahrik edildiklerini
ve rejim dman olmakla sulandklarn belirtir. lkcler hem konferans olayna hem de brore
iddetle tepki vermilerdir. hsan Unaner, Kopuz dergisinde, Halbuki rklk bir milletin z maldr.
Hibir zaman milletin rkl tekinden kma veya kopma deildir. Kald ki bizim
milliyetiliimizin Alman rkl ile hibir mnasebeti de yoktur. Her rktan stn Trk rk derken,
bu inanla bir gn medeniyet dnyasnn en ileri milleti olacamz elbette dnyor ve onlara
refah ve saadet diliyoruz diyerek Orta Asya hakkndaki gr ve Turanclk hakkndaki fikirlerini
34
Eitim kurumlarnda yaanan bu gelimeler ve enstitlere ynelik eletirilerin
artmas zerine dnemin Babakan kr Saraolu TBMMde bir konuma
yaparak, her zaman Trk olduklarn ve Trk olarak kalacaklarn, bunun kan
meselesi olduu kadar vicdan ve kltr meselesi olduunu ifade etmitir
124
. Eitim
kurumlarnda meydana gelen olaylar ve Babakann aklamalar, o yllarda Orhun
mecmuas sahibi olan Nihal Atszn, Babakana, Milli Eitim Bakanlndaki
sosyalizm yanls kadrolama ile ilgili ikayetini dile getirdii iki mektup yazmasna
neden olmu
125
, zellikle ikinci mektupta kadrolama hareketinden Devlet
Konservatuar retmeni ve TDK yesi Sabahattin Alinin ismi verilerek, Hasan Ali
Ycel ile ekibi sorumlu tutulmutur
126
. Sabahattin Ali de, Hasan Ali Ycelin ve

aktarmaktadr. Bkz., Cemil Koak, Milli ef Dnemi, s. 212-213. Ayrca Necdet Ekinci, Faris
Erkmen hakknda, Onun koyu bir Marksist olduunu ve Turanc kesimi alabildiince ktlediini
yazmaktadr. Konunun ayrntlar iin bkz., Necdet Ekinci, D Etkenler, s. 235. Bu bror Galatada
bir Ermeni matbaasnda baslm, basldktan ksa bir sre sonrada Tan gazetesi metni stunlarna
tamtr. Bkz., Kemal Fedai okuner, Mays Mar, 3 Mays 1944 50. Yl Trklk
Armaan, zmir 1994, s. 2-3.
124
Geni bilgi iin bkz., Biz Trkz, Trkyz r mecmuas, C. XII, Temmuz 1942, s.1. kr
Saraolunun mecliste, Trkyz eklindeki beyanatlar savan en hzl dneminde ve Almanlarn
Avrupada mutlak hakimiyet tesis ettikleri 1942 ylna rastlar. Bu yllarda ve ilerleyen tarihler de
Saraolu, Yalmana gre Nazi Almanyasn desteklemektedir. Irk ve totaliter hisler besleyen ve
kalbi Nazilerin tarafnda olan kr Saraolu, koyu bir demokrasi taraftar ve Nazi dman olduum
iin beni ezmei, gazeteci olarak yok etmeyi tasarlamt diyerek eletirir. Fakat, Amerikallarn
Avrupaya karma yapmas ile Yalman makamnda kabul eden Saraolu ona, Bunlarn hepsi,
Hitlerin ustaca bir manevrasdr. Bat kuvvetlerini i hatlarda hazrlad bir kapana ekiyor. Orada
son yumruu tepelerine indirecek, Dnyaya tekrar hkim olacaktr dediini yazmaktadr. Bkz.,
Ahmet Emin Yalman, Tarihte Grdklerim ve geirdiklerim (1922-1944), C. III, stanbul 1970, s.
357.
125
Nihal Atsz mektubunda, Bizim anayasamza gre komnizm yasaktr ve devletimiz milliyeti bir
devlettirBtn dnyada yurt dmanlarna msamaha gsteren hatta onlara mevki ve salahiyet
veren tek devlet Trkiyedir.
Sayn Bavekil!
Btn milliyeti Trkler sizinle beraberdir. Sizden tarihimizin bu etin annda vatan dman
komnizmin ezilmesini istiyorlar. Mevcut kanunlar kafi gelmiyorsa yani kanunlar
yapnzKomnistlere mevki vermek usuln derhal kaldrnz diyerek komnizm
tekilatlanmasndan ikayet etmitir. kinci mektubun tam metni iin bkz., Nihal Atsz, Orhun dergisi,
S. 16, 1 Nisan 1944, s. 1. Nihal Atsz bu srada stanbulda Boazii Lisesinde Edebiyat retmenidir.
Her iki mektubunu da kr Saraolunun konumasndan cesaret alarak yapmtr. Bu konudaki
bilgi iin bkz., Alparslan Trke, 1944 Milliyetilik Olaylar, stanbul 1992, s. 30. Birinci mektubun
tam metni iin bkz, Orhun Dergisi, S.15, 1 Mart 1944, s. 1-2. Ayrca bkz., Faruk Aydn,
Cumhuriyetin lk Yllarnda Trklk 1923-1945, Cumhuriyet, C.I, Ankara 1998, s. 787- 789.
126
Hasan Ali Ycelin ekibi, lkretim Genel Mdr olan smail Hakk Tongu, Devlet
Konservatuar retmeni ve TDK yesi Sabahattin Ali, DTCF, Folklor doenti Pertev Naili Boratav, .
niversitesi Pedooji Enstits Mdr Sadrettin Celal Antel, TDK yesi ve eski Milletvekili Ahmet
Cevat Emredir.
35
Ulus gazetesi yazar olan Falih Rfknn telkinleri ile Atsz mahkemeye
vermitir
127
.
Nihal Atsz-Sabahattin Ali davasna 26 Nisanda balanm,
128
bu arada
milliyeti genler devletin takip etmi olduu politikalar ve Marksist kadrolamay
gereke gstererek sk sk gsteri yapm bu gsteriler ok sert biimde
bastrlmtr
129
.
Gelien bu olaylarn ardndan mahkeme Nihal Atsz-Sabahattin Ali
durumasna 9 Mays 1944te devam etmitir. Karlkl savunmalardan sonra
mahkeme heyeti, Atsz nce alt ay hapis ve 100 lira ar para cezasna, sonra
suun 1/3 indirilerek 4 ay 66 lira 60 kuru demesine karar vermitir. Sann
mahkemeye katlmas ve iyi halinden dolay ceza kanunun 89. maddesi gereince
cezalarn teciline karar verilmitir
130
. Bu arada Atsz, Milli Eitim Bakanl
tarafndan Boazii Lisesindeki grevinden alnm, Orhun dergisi de 6 Mays
1944 tarih ve 3/686 sayl karar ile kapatlmtr.
Atsz-Sabahattin Ali davasnn hukuken bitmesine karn Nihal Atsz mahkeme
sonunda stanbula gitmek zere iken tutuklanmtr. Alparslan Trke bu
tutuklamayla ilgili olarak, Nihal Atszn tutuklanma kararnn olmadn polis
tarafndan tutuklanmasnn da siyasi olduunu, tutuklandktan gn sonra
mahkemeye karlmas gerektii halde ancak drt ay sonra karldn ve suunun
ne olduuna dair vermi olduu dilekesine cevap verilmediini belirtir
131
.
Tutuklamalar ve Turanclk olaylar davasnn grlmesinden on alt gn
sonra, 19 Mays 1944te Cumhurbakan nn ok sert bir konuma yapmtr.
Turanclar uursuz ve vicdansz fesatlar olarak deerlendirdii konumasnda,
gizli terkiplere bavuran bu oluuma kar, her trl tedbirin alnaca
vurgulanmtr. Turanc olmakla sulananlar, devletin anayasasn ayaklar altna

127
lhan Darendeliolu, Trkiyede Milliyetilik Hareketleri, stanbul 1968, s. 116.
128
brahim Erbaba, nn dnemi renci Olaylar(19381950), nn niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisan Tezi, Malatya 1999, s. 25.
129
Ulus gazetesi, 7 Mays 1944.
130
lhan Darendeliolu, a.g.e., s. 120.
131
Alparslan Trke, a.g.e., s. 44.
36
alp TBMMyi hie saymakla sulayarak, bu fikirlerin Trk milletine sadece bela ve
musibet getireceini belirtmitir
132
.
Milli efin, Turanc olarak nitelendirdii milliyetileri hedef almas ve bu
hususta devletin tm imknlarnn seferber edileceini aklamas, milliyetilik
konusunda devletin resmi politikasn anlatmas asndan nemlidir. Olaylarn
madurlarndan Nejdet Sancar, nnnn konumasnn byk blmnn eitime
ait olmasndan dolay bu nutkun Hasan Ali Ycel tarafndan hazrlanmasnn
kuvvetle muhtemel olduunu vurgulamaktadr
133
. Hasan Ali Ycel de, nnnn
konumasndan sonra eitim tekilatna bir genelge yaynlam, retmenlerin
grevleri zerinde durarak, Turanclk konusunu ele alm ve bu konuyu Atatrk
ilke ve inklplaryla da balantl olarak yle aklamtr, Turanclk hareketi bu
alt prensipten bir ksmn ihmal ederek bilhassa milliyetilii alm olmakla, milli
birlik ve beraberlie tecavz eden bir fikri aa vurmutur. Ayrca genelgeyle
nnnn nutkunun her derecedeki okulda okutulmas kararlatrlmtr
134
.
Dier yandan CHPde Genel Sekreter M. evket Esendal, bu olaylarla ilgili
olarak parti tekilatna 7 Haziran 1944 tarih ve 3/2526 sayl genelgeyi
yaynlamtr. Genelgede olaylarn milli birlik ve beraberlie ynelik tehdit olarak,
d gler tarafndan organize edildii belirtilerek, Turanclk datc ve kmaz bir
yol olarak deerlendirilmi, en vahiminin de millete ihanet olduu vurgulanarak,
tekilatn bu gibi kavramlara kar nlem almalar emredilmi ve Turanclk
konusunda Trkiyedeki btn CHP tekilat uyarlmtr.

132
Metin Toker, a.g.e., s. 407. Konumayla ilgili tam metin iin bkz., Cumhuriyet gazetesi, 20 Mays
1944. Ayrca bkz., Maarif Vekaleti, Irklk- Turanclk, Ankara 1944 , s. 3-9.
133
Yazar bu konuda eitli ihtimalleri gndeme getirir. Mesela konumann drt yerinde geen
feyizli kelimesinin sklkla nn tarafndan kullanldn, dolaysyla, konuma metninin bu
kelimeyi ok kullanan nn tarafndan hazrland gibi, Hasan Ali Ycelle ortaklaa hazrlanm
olabilecei zerinde de durur. Bkz., Necdet Sancar, smet nn le Hesaplama, Ankara 1973, s. 47.
134
Milli ef ve Cumhurbakan smet nnnn 19 Mays 1944 Genlik ve Spor Bayram gn
syledikleri nutuk ile Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycelin tekilatna yapt genelgenin tam
metni iin bkz., Maarif Vekillii Irklk Turanclk, Ankara 1944, s. 21-22. Bundan ncede Hasan Ali
Ycel 4 Mays 1944 tarihinde Milli eitim Bakanl tekilatna bir genelge yaynlamtr. Bu
genelgenin her kademedeki okulda profesr ve retmenler kurulunda okunmasn ve rencilere
anlatlmasn istemitir. Genelgede dikkat eken hususlar olarak, vatan Trk milletinin eski ve
yksek tarihi ile ve topraklarn derinlikleri ile mevcudiyetini muhafaza eden eserleriyle yaad
bugn ki siyasi snrlarmz iindeki kutsi bir yurttur. Vatan hibir kayt ve artla ayrlk kabul etmez
bir btndr genelgenin sonunda her kimin mesuliyeti mucip bir hali grlrse, icap eden kanuni
muameleye tevessl edilmek zere, vekillii derhal haberdar etmelerini ehemmiyetle rica ederim
denilerek sulananlar hakknda gerekli ilemin yaplmas istenmitir. Bkz., Irklk-Turanclk, s. 229-
231.
37
nnnn konumas ve CHPnin tavrnn ardndan, stanbul da 23 Trk
milliyetisi gizli cemiyet kurmak ve dzen dmanl yapmak suundan
tutuklanmtr
135
. Bu tutuklamalar, Turanclk gayretleri ile rejime aykr hareket
etmek ve Trk genliini istismar ederek dzen dmanl yapmak eklinde
halka duyurulmu
136
, hemen akabinde yurt apnda tutuklamalar balamtr
137
.
Tutuklamalar devam ederken 18 Mays 1944te radyodan yaplan hkmet
tebliinde, tutuklu bulunanlarn evlerinde yaplan aramalarda baz belgelerin ele
geirildii ve bunlardan elde edilen kanaate gre gizli cemiyet kurduklar, gizli
parola ve ifrelerin bulunduu ifade edilmitir. Bu grubun zellikle eitim
kurumlarnda tekilatlandklar ve masum genleri aldatarak kendi emellerine
ulamak istediklerinden dolay kanuni takibat yapld bildirilmitir
138
.
Yarglamalar sonucunda dava, mahkeme esas numaras 1947/3, Karar No,
1947/ 14 ve 31 Mart 1947 tarihli karar ile btn sanklar hakknda beraat karar
verilmitir. Askeri Yargtayn bu karar onaylamasndan sonra karar
kesinlemitir
139
. Gelimeler gstermitir ki, Atsz-Sabahattin Ali davas sadece

135
Tutuklananlarn isim listesi ve meslekleri yledir; Zeki Veledi Togan- stanbul nv. Trk Tarihi
Profesr, Ferit Cansever-Yedek Tabib Yzba, Nihal Atsz-Boazii Lisesi Edebiyat retmeni,
H.Namk Orkun-Gazi Terbiye Tarih retmeni, Nejdet Sancar-Balkesir Lisesi Edebiyat retmeni,
Dr. Fethi Tevetolu-Tabip stemen, Alparslan Trke-Piyade stemen, Reha Ouz Trkkan-st.
nv. Doktora rencisi, Cihad Savafer-Yksek Mhendis, Muzaffer Eri-Yksek Mhendis, Zeki
zgr-Yedek Astemen, Hikmet Tanyu-Dhiliye Vekleti Evrak Kalemi, Said Bilgi-Ankara Adliyesi
Hkim Aday, Cemal Ouz cal-renci, Cebbar enel-Hakim Aday, Hamza Sadi zbek-Maliye
Tahsil efi, Nurullah Barman-Yedek Astemen, Fehiman Altan-Talebe, Fazl Hisarkl-Yedek
Astemen, Saim Bayrak-Memur, Yusuf Kadgil-Lise rencisi. Bkz., lhan Darendeliolu, a.g.e.,
127-129, ayrca Uur Mumcu, dava ile ilgili olarak 49 kiinin sorgulandn ve bunlarda 33 kiinin
tutuklandn belirtir. Serbest kalanlar; Bedriye Atsz, Mehmet Klahlolu, Ahmet Ali Bayrak,
Ahmet Ellez, Ziya zkaynak, Tahsin Argun, sfendiyar Barunz, Osman Yksel, ve Orhan
Trkandr. Bkz., Uur Mumcu, a.g.e., s.58.
136
Tam metin iin bkz., Maarif Vekaleti, Irklk Turanclk, s. 3-9.
137
14 Mays 1944te Balkesir Edebiyat retmeni Necdet Sancar nezarete alnm, Zeki Veledi
Togan, Hamza Sadi zbek, Nurullah Barman, ve Orhan aik Gkyayn evleri aranmtr. Yurdun
her yerinde milliyeti av balamtr. ebinkarahisar Orman Blge efi olan Fazl Hisarkl da yedek
subayln yapt Bigada tutuklanmtr. Bkz., Maarif Vekaleti, Irklk Turanclk, s. 121.
138
Tam metin iin bkz., Necdet Sancar a.g.e., s. 99100.
139
Fakat dava bitmemi, davann devam mahiyetinde olan 1947 ylnda Kenan ner- Hasan Ali
Ycel davas balamtr. 1944 olaylar ile ilgili davalar devam ederken dnemin Genel Kurmay
Bakan Fevzi akmak, komnist faaliyetlere desteinden dolay, Milli Eitim Bakann uyarmtr.
Kenan ner bu ifade zerine Hasan Ali Ycele, Milli Eitim Bakanl srasnda yapt icraatlar
ieren bir mektup yazm, mektupta u sulamalarda bulunmutur;
a-Bakanln komnistlerin sna haline geldii b-Sabahattin Ali-Atsz davasnda Ycelin
Sabahattin Aliyi dava amaya srkledii c-Polisin susuz gstericiler zerine gitmesine yol at
d-23 gencin ikence grmesine neden olduunu bildirerek aka Hasan Ali Yceli komnistlikle
sulamtr. Bu mektup zerine Hasan Ali Ycel-Kenan nere dava amtr. Bkz., Trke, a.g.e., s.
38
basit bir hakaret davas deildir. Saraolunun konumas ile cesaretlenen
milliyeti kesimin, lkeyi komnizme gtrmek isteyenlere kar bir tepkisi olarak
ortaya km, fakat d politik gelimelerin de etkisi ile kendileri tutuklanm,
yaklak yl sren davalarda pek ok zorluk ve glkle karlalm, sonunda
beraat etmilerdir
140
.
Mahkeme srasnda tutuklu sanklar, kendilerine tutuklu kaldklar sre
iinde yaplan ikencelerden bahsetmiler ve ikayeti olmulardr. Davann savcs
Kazm Al, bu sulamalara, biz bunlar huzurunuza vatan hainleri, caniler ve
katiller olarak getirdik. Bunlar Pera Palas otelinde yatracak deildik. Elbette onlara
her nevi zulm yaplm ve yaplacaktr
141
cevab ile yaplanlar dorulamtr.
Oysa balangta hkmet ve devlet Panturanist eilimleri reddetmekle
beraber tamamen de ilgisiz kalmamtr
142
. Hatta CHP ynetimi savan kaderinin
deitii tarih olan 1943 ylna kadar Alman yanls neriyata gz yummak suretiyle
desteklemitir
143
. Fakat savan seyrinin deimesi Sovyetleri destekleyen basn
yayn organlarnn gittike bu politikalarn aka yazmaya balamasna neden
olmutur. Hatta Ky Enstitleri ve niversiteler araclyla kadrolatklar ifade
edilen komnistlere gz yumulmaya balanm, bu kapsamda sol yayn olarak
bilinen Yurt, Dnya ve Admlar mecmuasna Milli Eitim Bakanl abone olmu,
63 tane Rus klasii tercme ettirilmitir
144
. Trkiye Gizli Komnist Partisi efi Dr.

79 Sol evreler bu davay 1944 olaylarnn, lkcler tarafndan intikam olarak nitelendirmilerdir.
Mahkeme sonucunda, nce Ycel sulu bulunmutur. Olayla ilgili dinlenen air Gkyay,
(konservatuar mdr ve 1944 olaylarnda tutuklanmtr) Hasan Ali Ycelin, Sabahattin Aliyi
koruduunu, bununla da kalmayarak o sralarda cezaevinde bulunan ve solculuu ile tannan Nazm
Hikmete parasal yardm yaptn sylemitir. Davay Kenan ner kazanm, fakat Ycel temyize
bavurmu, Yargtay 4. dairesinin karar ile 26 Mays 1948de dava yeniden grlmek zere
bozulmutur. 22 Aralk 1949 tarihinde bu kez davay Kenan ner kaybetmitir. Bkz., Uur Mumcu,
a.g.e., s. 51. Ayrca, Mustafa kar, Hasan Ali Ycel ve Trk Kltr Reformu, Ankara 1997, s.
128,129.
140
Mustafa kar, a.g.e., s. 126.
141
Semih Yaln; 1944 yl Trklk Turanclk Davas ve Alparslan Trke, lk Oca Dergisi,
Babu zel Says, s. 26, ayrca ikenceler konusunda Tutuklananlarn ifadelerine gre, tabutluk
denilen dar hcrelerde zincire vurularak ikence grmler ve kendilerine nceden hazrlanan
ifadeler zorla imzalattrlmtr bu sulamalar iin bkz., Reha Ouz Trkkan, Tabutluktan Gurbete,
stanbul 1975, s. 66.
142
Bu arada basndan Cumhuriyet, Tasvir-i Efkar ve Vakit gazeteleri, Alman yanls politikalar takip
etmilerdir. Buna ramen davalarla beraber ayn gazeteler Turanclarn aleyhine yaynlar yapmaya
balamlardr. Yazar, bu ani deiiklii nnnm basn zerindeki basksna balamaktadr. Bkz.,
Semih Yaln, a.g.m., s. 21.
143
Kemal Karpat, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, Ankara 1995, s. 21.
144
Semih Yaln , a.g.m., s. 21.
39
efik Hsnnn Moskovaya gnderdii gizli mesajda gelimeler vlerek, bu
dnem Marksizmin en verimli devresi olarak deerlendirilmitir
145
. Atsza gre de
Trkiyede Rus romanlar tercme edilerek, ucuz fiyatla satlm, bylece
komnizm propagandas yaplmtr. Ayrca Milli Eitim Bakanl ile Ankara
Radyosu da bu propagandaya alet edilmitir
146
.
Dier yandan olayda sulananlar kendilerine ynelik sulamalar her zaman
reddetmilerdir. Alparslan Trke, o sralarda Trkiyede yaplan byk gsterilerin
hkmetin program ile yapldn, Milli efin tam kontrolnn olduu bir
atmosferde, onlarn izni dnda asla gsteri yaplamayacan vurgulamaktadr
147
.
Ona gre, gsteriler, milliyetileri tasfiye etmek, eletirileri dindirmek ve Sovyetlere
irin grnmek gayesiyle devlet tarafndan organize edilmitir
148
.
1944te meydana gelen bu olaylarla milliyetilik su saylm ve bu davay
ideal haline getirenler tutuklanp eitli ikencelere maruz braklmlardr. Hasan

145
Mustafa Mftolu, Milliyetiliimizin Meseleleri ve Kurtulu Yolumuz, stanbul 1970, s. 16.
146
Milli Eitim Bakanl Tebliler Dergisinin 17 ubat 1947 tarih ve 421 saysnda 21 Ocak 1947,
Neriyat Mdrl S.1803te Doan Karde yaynlar arasndan kan Nar Tanesi isimli kitap
ilkokullara tavsiye edilmitir. Bu dergide (Doan Karde) inanlar kk drc ifadeler vardr.
Atsz, bu satrlardan verdii rneklerin birinde, hey insanolu insanolu! Sen Allahn bol, nsann kt
yerinde geldin beni kurtardn. Seni srtmda yedi yl, yedi derya dolatrsam hakkn deyemem.
Veren Allah ne muradn varsa versin. Ama ne olur ne olmaz. Allahn iine pek gvenilmez. Bazen
kuyruu ile oynar, bazen kullar ile denilerek halkn dini inanlaryla dalga geildiini ve
Marksizmin yceltildiini, bylece krpe beyinlerin ykandn vurgulayarak bu derginin niin
Tolstoydan 17 hikaye tercme ettiini sorgulamtr. Bkz., Tebliler Dergisi, C. IX, S. 421, 21 Kasm
1947.
147
Trke olaylarla ilgili olarak, Milli ef ve Milli Eitim Bakannn msaade etmedii bir gsterinin
yaplamayacan belirtir. Dolaysyla gsteriler devlet tarafndan Turanc olarak nitelendirilenleri
devlet kurumlarndan tasfiye etmek amacyla yaplmtr. Gerektende tutuklananlarn ou o yllarda
devletin eitli birimlerinde memur olarak almaktadrlar. Bkz., Alparslan Trke, 1944 Yl
Milliyetilik Olay, s. 29.
148
Trkiye, Sovyetlerin isteklerini yumuatabilmek iin iki jest yapmtr. Bunlar birincisi, Von
Papeni ldrmeye teebbs suundan yarglanp hapse atlan Pavlov ve Kornilov adl iki Rus, bir af
kanunu ile serbest braklm, dieri de yaklak 150200 kii arasnda bulunan Azerbaycanl Trk,
Trkiyeye iltica ettikleri an yakalanp snrda Ruslara teslim edilmilerdir. Snrda teslim edilen
Trklerin kuruna dizildikleri ve bylece katledildikleri anlatlmaktadr. Bkz., Necdet Sancar, a.g.e., s.
227. Ayrca Yalman bu konuda, irkin ayrllarn en by Rus halkndan bize iltica eden bir takm
zavalllarn mttefiklerin haksz ve manasz basks altnda Sovyetlere teslim edilmesidir. Trkiyenin
en zayf devirlerinde bile byle bir ey yapmaa rza gsterilmemi, 1848 ihtilalcilerinin Rusya ve
Avusturya-Macaristana teslimi reddedilmitir. Bu drst ve kahramanca hareket o zamanlarda
lehimizde byk bir sevgi uyandrm ve Krm harbini douran gzel ve asil havay yaratmtr
diyerek eletirmitir. Bkz., Ahmet Emin Yalman, a.g.e., s. 306. O sralarda Dileri Bakanlnda
katip olarak alan Feridun Cemal Erkin bu iki jesti, her ikisi de Ruslarn gznde Trkiyenin
zaafn gstermekten baka bir mana tamyordu. Trkiyenin artk her hangi bir tavize kolaylkla rza
gsterecek kadar zayf duruma dt yanl intiban uyandrmt diyerek giriimleri olumsuz
bulmutur. Bkz., Feridun Cemal Erkin, Trk Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara 1968, s.
253.
40
Ali Ycel de Davam adl kitapta Turanclkla ilgili olarak ar eletirilerde
bulunmu, Turanclarn Almanlar tarafndan desteklendiini, Atszn da Hitleri
taklit etmekte olduunu vurgulamtr
149
. Oysa yeni devletin kurulmas ve
Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra Atatrk, milliyetilii devletin temel
politikas olarak belirlemi ve alt temel ilkeden biri olarak kabul etmitir. Kald ki o
yllarda okutulan ders kitaplarndan Mahmut Esat Bozkurtun nklap Tarihi
Dersleri ve Atatrk htilali isimli kitabnda Turancla ait pek ok ifade vardr.
Kitabn 446-447 sayfalarnda, Trk htilali z Trklerin elinde kalmaldr. Hem de
kaytsz artsz. Devlet ilerinin bana devletin kurucusu olan kavimden bakalar
geince o devlet inkraz(yklma) bulur. Yani millet istiklalini kaybeder. Yeni Trk
Cumhuriyetinin devlet ilerinin banda mutlaka Trkler bulunacaktr. Trkten
bakasna inanmayacaz denilmektedir. Yine ayn kitabn 191. sayfasnda
Turancla ait ifadeler ak ve net ki hi bir yoruma mahal brakmamaktadr, Trk
birliinin bir gn hakikat olacana imanm vardr. Ben grmesem bile gzlerimi
dnyaya onun ryalar iinde kapayacam denilerek Turanclk yaplm, fakat ne
takibata uram nede tutuklanmtr
150
. Kald ki II. Dnya Savann balad
yllarda Trkiyenin de iinde bulunaca muhtemel bir savata milliyeti
duygularn gcnden yararlanmak iin milliyetilik hareketlerine ho grl
davranlm, baz Turanc bilinen profesrlere CHP binalarnda konferanslar
verdirilmitir
151
. Trklk, daha sonra kr Saraolunun kurmu olduu
hkmetin programna bile girmi,
152
fakat sava sonuna doru milliyetilik su
saylmtr. Tutuklananlar, 3 yl boyunca maddi ve manevi ikenceye maruz
braklm, Turanc olarak nitelendirilenler, devletin rejimini deitirme ve bu
amala gizli rgt kurarak genlerin beyinlerini ykamakla sulanmlardr.

149
Hasan Ali Ycel, Davam, Ankara 1947, s. 219221.
150
Bkz., Alparslan Trke, Milliyetilik Olay, s. 29-30. Bu konuda Ziya Gkalpten etkilenmi olan
Atatrk, ulus-devlet yaratma dncesini milliyetiliin temelinde grmtr. Ziya Gkalp bu
konuyla ilgili yazm olduu bir iirinde,
Moskofun lkesi viran olacak,
Trkiye byyp Turan olacak diyerek lkenin bymesini ve btn Trklerin rahatn arzulamtr.
Bkz., Nihal Atsz, Makaleler III, stanbul 1992, s. 41.
151
Faruk Aydn, a.g.m., s. 790.
152
Bozkurt Dergisi, Haziran 1941.
41
Turanclarn kurduklar iddia edilen gizli rgtn varl da hibir zaman
dorulanamamtr
153
.
Nihal Atsza gre, uygulanan kltr politikalar milleti lksz brakm,
bundan dolay pek ok gen komnizmin tesirine girmi ve bu fikri lk olarak
benimsemitir
154
. Sonuta o yllarda sylenen ve su saylan bu ifadeler 1990l
yllarda SSCBnin dalmasyla birlikte devlet adamlarmz tarafndan
Adriyatikten in Settine ifadeleriyle aklanm, ve byk Trk Birliinin
gerekte hayalcilik olmad bir ideal ve bir lk olduu kantlanmtr.
Dier yandan yaanan bu gelimelerden sonra, milliyeti kesimin Ky
Enstitleri ve eitim kurumlar ile Hasan Ali Ycel ve ekibi iin iddia ettikleri
kadrolama iddialar basnda geni yank uyandrm, basn bu olaylar sa ve sol
olarak iki grupta deerlendirmitir. Sol evrelerden bu olaylara en sert tepki
gsterenler, o sralarda Tan gazetesinin sahibi ve yazar olan Zekeriya ve Sabiha
Sertel ifti olmutur. zellikle Zekeriya Sertel, 8 Mays tarihli yazsnda II. Dnya
Savan ensesinde hisseden Trkiyeyi anlattktan sonra Turancl beinci kol
olarak nitelendirmi, milliyetileri demokratik gelimeleri sekteye uratmakla
sulamtr
155
. Ayn yazar, 20 Mays da ki nnnn konumasn yorumlarken,
Milli Eitim Bakanlndaki kadrolama hareketini memleketin selameti asndan
lzumlu bulmutur
156
.
Olaylara sert tepki verenlerden biri de nnye yaknl ile bilinen ve Ulus
gazetesinin ba yazarln yapan Falih Rfk Ataydr
157
. Falih Rfk bu tarihlerde

153
Uriel Heyd bu bilginin dnemin basn yayn organlarndan alndn, hakikatte gizli bir rgtn
varlnn dorulanamadn belirtir. Bkz., Uriel Heyd, a.g.e, s. 131. Ayrca bu tutuklamalarla
Turanclk dncesi yok edilememi ve daha romantik bir hal alarak devam etmitir. Bu amala
marlar yazlm ve bu lk yaatlmaya allmtr. Yazlan Marlardan birisinde ilk ve son kta
yledir; Gzlerimden kanl yalar iner Trklk deyu deyu, boz bulank dertli bam, diner Trklk
deyu deyu, yasl Turan gzel Turan, yaralarn yok mu saran, kalbim krk barm viran, yanar Trklk
deyu deyu. marn tamam iin Bkz., K. Fedai Cokuner, a.g.e, s.1.
154
Nihal Atsz bu satrlarn Falih Rfk Atayn Rumeliyi Unutalm isimli makalesine cevap olarak
yazmtr. Bkz., Nihal Atsz, Makaleler III, s. 94. Atsz ve Necdet Sancar 3 Mays 1944 olaylarn
Trk Milliyetiliine kar yaplan kahpe hal seferleri olarak nitelendirmilerdir. Bu deerlendirme
iin bkz., Nihal Atsz, 3 Mays 1944, Necdet Sancar, Trklk Gn, 3 Mays 1944 50. Yl
Trklk Armaan, zmir 1994, s. 2-3.
155
Zekeriya Sertel, Beinci Kol, Tan gazetesi, 8 Mays 1944.
156
Zekeriya Serel, Cumhur Reisimizin Genlie Hitabesi Hakknda, Tan gazetesi, 21 Mays 1944.
157
Falih Rfk Atay, Ulustaki kesinde bu olaylarla ilgili ok sert eletiriler yaparak, Trkiyeyi
iinden tahrip etmek iin gkten bir bela smarlansa rklktan beteri inmez. Bu Trkiyeyi dnda,
can dmanlar ile evirtmek iin ikinci bir bela smarlansa slam ittihatl ham hayalinin yerine
42
pe pee yaynlad ke yazlarnda Turancl ok sert olarak eletirmi, bu fikrin
sahiplerini, genlii zehirlemeye almakla sulamtr. Ona gre bu yaklam tarz
Turana giderken Trkiyeden olmaktr. Atsz-Sabahattin Ali davasnda ise
Sabahattin Aliyi Masum bir vatandan hakarete uramasndan dolay adalete
gidii
158
olarak nitelendirmitir.
Yukardaki yazlardan da anlalaca gibi yazarlarn byk ksm ynetime
yakn olma gerekesiyle milliyetilie cephe alm ve olaylardan sonra
tutuklananlar henz mahkeme kararlar olmadan cezalandrmtr. Turanclk
konusu devrin d gelimelerine paralel olarak bir felaket olarak yorumlanmtr. Bu
durum hkmetin mdahalesine balanm,
159
i ve d politikada kullanabilmek
maksadyla basnda pek ok yaz yaynlanmtr
160
.
Bu arada basn da olaya lml yaklaanlarda olmutur. Bunlarn en
nemlilerinden olan Peyami Safa, Turanclk olaylarna d politika asndan
yaklam, itidal tavsiye ederek, taknln bitmek zere olan savata Trkiyeye
yaataca, zor durumu hatrlatmtr
161
.
Turanclk olaylar ve sonrasnda yaanan gelimeler gstermektedir ki
uygulanan politikalara yneltilen eletirilerin zerine iddetle gidilerek bastrlmtr.
Bylece enstitler, hmanizm propagandasnn yapld kurumlar haline

Turanclk topyasn getirmekten alas bulunamaz diyerek deerlendirmitir. Bkz., Falih Rfk Atay,
Irklk ve Turanclk Ulus gazetesi, 9 Mays 1944.
158
Bu yaz ve eletiriler iin Ulus gazetesinin u nshalarna baklabilir, Falih Rfk Atay,
Cumhuriyetimizin Nutku, Ulus gazetesi, 21 Mays 1944. Atay, Irklk Turanclk, Ulus gazetesi,
9 Mays 1944., Atay, Biz Tek Bir Cepheyiz, Ulus gazetesi, 13 Mays 1944., Atay, Pazar
Konumalar, Ulus gazetesi, 14 Mays 1944 ., Nurullah Ata, Neye nanalm, Ulus gazetesi, 15
Mays 1944., Ata, Halk Grnnde Bir Kayg, Ulus gazetesi, 18 Mays 1944., Ata, 25.inci
Yldnm, Ulus gazetesi, 19 Mays 1944. Ayrca o yllarda resmi dergi olan lk mecmuasnda da
Turancl knayan yazlar kmtr. 1 Mays 1944de, Atszn mektubu eletirilerek komnizm
iddiasnn, basna deil, devletin kurumlarna ikayet edilmesi gerektii vurgulanmtr. Sabahattin
Aliyi masum bir davac, Atsz da azl bir daval kabul etmitir. Yaz lk mzasyla kmtr.
Yani mellifi belli deildir. Bkz, Trk Genlii ve Tahrikiler, lk mecmuas, 1 Mays 1944.
159
Bu arada hkmet rkln Cumhuriyetin ana ilkelerine aykr olduunu ilan etmi ve basnda
adeta sz birlii etmiesine Turanc olarak sulananlara saldrmaya balamtr. Bkz., Kemal Karpat,
a.g.e., s. 221.
160
Basnda bu konu ile alkal olarak pek ok makale yazlmtr. Bu makalelerden bir ka yledir;
Tahsin Banguolu, Trk Genliinin Tek Cephesi, lk, 16 Mays 1944, Tahsin Banguolu,
Bizim lkelerimizde Taviz Yoktur, lk, 1 Haziran 1944, Reat emsi Sirer, Vatan ve Millet
Snrlar, lk, 16 Haziran 1944, Cemil Birsel, On Dokuz Mays Kutlarken, Ulus gazetesi 19
Mays 1944, Refik Halit Karay, Atatrk Gcendirmediimizin Bayram, Tan gazetesi, 19 Mays
1944, Nadir Nadi, Geirdiimiz mtihanla aranlar, Cumhuriyet gazetesi, 10 Mays 1944.
161
Peyami Safa,masum ve meru bir spor olan gre bile frtnal bir denizde ve bir kayn iinde
yaplmaz diyerek durumu aklamaktadr. Bkz., Peyami Safa, smet nnnn Nutku, Tasvir-i
Efkr, 20 Mays 1944.
43
gelmitir
162
. Dier yandan enstitlerden mezun olarak kylere gnderilen
retmenlere verilen yetkilerle, az laf yapan kyller susturularak, ehirliyi
ehirde, kyly de kyde Milli efin buyruklar gereince ynetilmek istenmitir.
Ayn zamanda kylere retmen olarak atanan genlerden, gittikleri blgelerde
CHPnin ve hkmetin gren gz, duyan kula olmalar istenmitir
163
.
Ky Enstitlerinin kurulu gerekelerinden biride kylnn maddi adan
kalknmasnn salanarak devletin kalknmasnn salanmasdr. Attila lhana gre,
gerekte kalknma dnyann hibir yerinde kyden balamam, sanayi kollar
ehirlerde domu, ama ky yaamn derinden etkileyerek kye modern hayat olarak
dnmtr. Ona gre, nfusu kyde tutmann gelimeyi salamadn, bu durumun
ancak insanlarn kyl ve ifti olarak kalmalarn saladn vurgulamaktadr.
Dier yandan Ky Enstitleriyle Trkiye sanayisini kuramam, tarm toplumu
yaplmak istenmitir. lhana gre, gelimek ve sanayilemek ancak ehirleme ile
mmkndr
164
. stelik bunlar yaplrken kyl pohpohlanm ama en lks okullar da
ehirlerde in edilmitir
165
. 1950lerde Ky Enstitleri zerine doktora tezi
hazrlayan Fay Krby de, yabanclarn, Trkiyeye tavsiye ettikleri eitim

162
Necip Fazl bu olayn ortaya k noktasnda bir hadiseyi anlatr. Salk Bakanl Hasanolan
Ky Enstitsne, ABD tahsil grm Prof. Kadri Olcar isminde komnizm dman bir zat tayin
etmitir. Bu zat yolda giderken gen bir retmene rastlam, kz bir mnasebetle Ben ancak Stalin
iin lebilirim demesinden sonra olaylarn aa ktn vurgular. Bkz., Necip Fazl Ksakrek,
a.g.e, s. 32. Ksakrek, 1949 ylnda Haruniye Ky Enstitsnde yaananlar aktarr. Enstitde bir
aratrma heyeti bulunurken, direkten gizlice Trk bayra indirilmi ve yerine komnist Rus bayra
ekilmitir. Bu olaylardan sonra Meclis Bakan olan Kazm Karabekir, Hasanolan Ky Enstitsn
grmeye gitmi, edindii izlenimleri nnye aktarmtr. nn, Hasan Ali Ycel ve smail Hakk
Tonguu makamna arm ve Tonguu Beni aldattnz diyerek kovmutur. Ycelin yerine
Milli Eitiyim Bakan olan Reat emsettin Sirer, Ky Enstitleri kadrosundan 576 kiiyi yerlerinden
oynatmtr. Yine yazarn iddiasna gre Trk Siyasi Zabtas Ky Enstitlerinde, komnistlerin
hcre tekilatnn bulunduunu ortaya karmtr. Tahkikat devam ederken Milli Eitim
Bakanlnda yangn km ve btn evraklar yanmtr. Tam bu esnada Isparta da grevli Romanyal
bir retmen bu yangnn Bizimkiler tarafndan karld ifadesi ile olayn sabotaj olduunu
aklamtr. Bkz., Necip Fazl Ksakrek , a.g.e., s. 34-38.
163
Kemal Tahir, Milli Eitim Bakannn, Ky Enstitleri vastasyla nce Halkevleri ve Odalarn,
sonrada CHPyi ele geirecei iddiasndadr. Ayrca bu kurumlarn al amacnn insan deitirmek
deil, maddi eser vermek ve doa ile boumay retmek olduu yorumu yaplmtr. Kemal Tahir,
a.g.e., s. 11-23- 28.
164
Bu konudaki en nemli eletiriler Attila lhandan gelmitir. Bkz., Erol Manisal, a. g. e., s. 119.
165
Kemal Tahir, a.g.e., s. 154. Gnmzde Ky Enstits fikrini savunanlar Kemal Tahir ile Attila
lhann bu kurumlar eletirmi olmalarn, onlarn duygusal davranlaryla aklamaktadrlar. Kemal
Tahirin ttihat olduunu, Kemalizminde ttihatlar tasfiye etmesinden dolay Enstitlere cephe
alm olduunu savunmaktadrlar. Attila lhana gelince, kendisinin 1940l yllarda takibata
uradn, bundan dolay o yllar 1940 karanl olarak deerlendirdiini belirtmektedirler. Bu
deerlendirmeler iin bkz., Soru ve Yantlarla Ky Enstitleri Ne di, Ne Deildi? retmen
Dnyas, Nisan 2006, s. 13-17.
44
programlarnn bilimsellikten uzak, lke artlarna tamamen yabanc, kendi
lkelerinin durumlar gz nne alnarak yaplan programlar olarak
nitelendirmektedir. Krby, bunu anlamak iin Cumhuriyet devrinin ilkokul
programna bakmann yeterli olacan savunur. Bu programlar liberal, insaniyeti,
demokratik ve milli deerler ihtiva etmekle beraber, ilham kaynaklar ve ayrntlar
bakmndan yabanc kaynakldr. Kald ki Trkiye adalamak iin sanayileme
arzusunu ortaya koymuken bu ekilde tarm toplumu olarak kalmasnn n grlm
olmas ona gre bir talihsizliktir
166
.
Atatrkn kltr politikas milliyetilik esasna gre oluturulmutur. Halkn
byk ounluu Atatrk dneminin kltr politikalarn eletirmemi hatta
desteklemitir. Bunun en nemli nedeni kendilerini meselenin iinde ve muhatab
olarak bulmalarndandr. Oysa nn dnemi kltr politikalarnn amac, milliliin
terki, evrenselliin kabul olduundan, Atatrkn politikalar ile elimitir. Ky
Enstitleri, retmen yetitirmek yerine aydn yetitirmeyi ve hmanist politikalar
tabana yaymay amalamtr. Hmanizmin temelinde insan sevgisi olmasna
karlk, tanrnn yerine insan merkeze koymas geleneksel anlay iinde geni
kitlelerce dinsizlik olarak yorumlanmtr. Bylesi durumda halk, bu politikalar
yrtmekte kararl politikaclarn ve aydnlarn fikirlerine ilgisiz kalmtr
167
.
194650 aras dnem Ky Enstitlerinin duraklama ve kapan dnemidir.
emsettin Sirerin Milli Eitim Bakan olmasndan sonra, 19 ubat 1947 tarih ve
5012 sayl yasa ile kadnlarn ilkretim seferberliinin dnda tutulmas kabul
edilmi, 24 Mays 1948te de 19 Haziran 1942 tarihli yasada deiiklik yaplarak,
bundan byle ky okullarnn devlet tarafndan yaptrlmas kararlatrlmtr
168
.
Reat emsettin Sirer, lkretim Genel Mdr smail Hakk Tonguu, en byk
suunuz, ky ocuklarna tuvaleti retmeden nce okumay retmenizdir diyerek
eletirmi
169
ve ardndan 21 Eyll 1946 tarihinde grevden almtr. Bakan Sirer,

166
Fay Krby, a.g.e., s. 40.
167
Aydn, kye ve kylye tepeden inmeci bir bak asyla yaklamtr. Kemal Tahirin eserinde
aydnn kylye bak as u cmlelerle anlatlr, kyllklerini bsbtn stlerinden
atamazlar...Cinsel meselenin nemine gelince, soyun tkenmesi korkusuna balyorum ben bunu yar
yarya. Kemal Tahire gre, bu okullarda retmenlik yapanlar Gazi Terbiye de yetimi bir eli
yada bir eli balda olan insanlardr. Dolays ile ok kaliteli olduklar sylenemez. Bkz., Kemal Tahir,
a.g.e, s. 97.
168
Resmi gazete, S. 6703, 10 Eyll 1947, s. 12885.
169
Mevlt Kaplan, a.g.e., s.157.
45
Tongu ve ekibini grevden alrken hibir zorluk yada muhalefetle karlamamtr.
Semih Kanadoluna gre, bu durumun en nemli nedeni, enstitlerin zaten CHP
tarafndan yozlatrlmas ve hedeflerinden uzaklatrlm olmasdr
170
. Gerekten de
1949 ylnda toplanan drdnc Milli Eitim urasnda, Milli Eitim Bakan Tahsin
Banguolu, enstitlerde retilen konularn hayati olmad ve mfredat
programlarnda lzumsuz bilgilerin olduunu aklayarak eletirmitir
171
.
Eletirilerin CHPnin ynetici kesiminden gelmesi ile kurumlara ynelik
tefti hareketleri hzlanm, yaplan ani basknlarda bu okullarda milli ahlaka zararl
fikirlerin vki olduu, raporlar halinde bakanla sunulmutur
172
. Ardndan ska
eletirilen karma eitime son verilerek, bu okullarn ikisi kz retmen okulu olarak
ayrlmtr
173
.
Ky Enstitleri sol kesim iin Kemalizm ideolojisinin uyguland temel
kurumlar olarak, sa ve muhafazakar kesimler iinse komnizm-hmanizm
anlaynn genler vastasyla topluma benimsetilme vastalar olarak
deerlendirilmitir. Nitekim, genellikle enstitlerden mezun olan pek ok aydn,
yazar ve sanatnn sol yelpaze iinde yer alm olmas bu iddialar
kuvvetlendirmektedir. Dier yandan enstitler, Kemal Tahir gibi sosyalist eilimli
aydnlar tarafndan, tek parti rejiminin ideolojisini yaymak amacyla oluturulmu
faizan kurumlar olarak alglanarak eletirilmilerdir
174
.
Her yl 17 Nisan da kimi ke yazarlar Ky Enstitlerinin kapatlmasn
Trkiyeye yaplm bir hakszlk olduunu vurgulayacaklardr
175
. uras muhakkak
ki, burada yetien retmenler, enstitlerde alm olduklar hmanist dnceler
nda, ahlaki, manevi ve ideolojik deerleri ile Trk hmanizmine uygun
zellikleri olan, yeni bir toplum yaratmay amalamlardr. Fakat kurumlarn ksa
srede siyasallamas eletirilerin artmasna neden olmu, enstitlerin dnce

170
Semih Kalkanolu, smet nn Din ve Laiklik, stanbul 1991, s. 137
171
Necdet Ekinci, Sanayileme, s. 227.
172
Nuri Kstkl, a.g.e., s. 152, ayrca Ali Uygur, Ky Enstitlerinin Yz, Trk Yurdu, C.III,
1963, s. 6.
173
Enstitlerin kapatlmas ve karma eitime geilmesi ile ilgili geni bilgi iin bkz, erafettin Turan,
Devrim Tarihi, C.IV, s. 49-50.
174
M. Asm Karamerliolu, a.g.m., s. 286.
175
Yazar makalesinde, Ky Enstitleri albmndeki fotoraflar, okuyann ve okutann ayn
Cumhuriyet imannda bulutuunun grsel belgesidir demektedir. Bkz., Doan Hzlan, Ky
Enstitlerinde Yetienler ve Gereki Edebiyat, Hrriyet gazetesi, 20 Nisan 2000.
46
mimarlarndan Hasan Ali Ycel ve smail Hakk Tonguun grevden alnmasndan
sonra da tamamen sahipsiz kalmtr. Bylece CHPnin de sahiplenmedii kurumlar
DP iktidar dneminde 27 Ocak 1954 tarihinde 6234 sayl kanunla kapatlmtr
176
.
3-niversiteler
Trkiyede niversitelerin kurulmas ve geliimi, Cumhuriyet ncesi ve
sonras olarak iki aamada deerlendirilmektedir. Cumhuriyet dneminin
niversitelerini inceleyen bilim adamlar da bu dnemi, 1923 -1946 ve 1946 dan
sonras diye ikiye ayrmaktadr
177
.
Verimli niversite konusunda grleriyle ilk kez Ziya Gkalp, Cumhuriyet
dnemi niversitesine k tutmutur. Onun niversite anlaynda, zerklik ilkesi
kabul edilmi, devaml aratrma yapan ve hedefi milli kltr unsurlarn yaymak ve
yaatmak olan bir niversite vardr
178
. Atatrk de niversiteyi bilim ve kltr
kurumlar olarak kabul ederek, lkenin kltr blgesine ayrlmasn, stanbul
niversitesine ilaveten, merkezde Ankara niversitesi ve douda Van
niversitesinin kurulmasn istemitir
179
.
1933 ylna kadar Darlfnun olarak faaliyet gsteren yksek retim, ayn
yl yaplan niversite reformuyla stanbul niversitesi olarak isimlendirilmitir.
niversite de grevli akademisyenlerin unvanlar da Batl lkelerde olduu gibi
emin yerine rektr, faklte reisi yerine dekan, mderris yerine profesr ve
doent olarak deitirilmitir. lk rektr atamas 11 Ekim 1934te Milli Eitim
Bakannn nerisi, Bakanlar Kurulunun karar ve Cumhurbakannn onayyla
gerekletirilmitir
180
.

176
Nuri Kstkl, a.g.e., s. 103.
177
Hseyin Korkut, Trk niversiteleri ve niversite Aratrmalar, Ankara 1984, s. 10.
178
Ziya Gkalpin gr ve dnceleri yledir, 1- Katk zerklik ilkesini benimsemi ve
kartlarna kar bile daima kalemle karlk vermitir 2-Katk niversite eitimini bir sistem iine
dahil etmitir 3- Aratrma grevinin kanlmaz olduunu vurgulamtr 4-Edebiyat ubesini milli
kltr kavramnn bel kemii kabul etmitir 4-niversitede bilimsel yaynlar balatmtr.
Konferanslar dzenlemitir 5-ok sayda gencin yurt dna gitmesini salamtr. Bkz., Murat
Katolu, ada Trkiye, C. IV, Editr Sina Akin, stanbul 1997, s. 400.
179
Atatrk 1 Kasm 1937de yapt konumada, Memleketi imdilik byk kltr blgesi olarak
dnmekBat blgesi iin, TBMMde stanbul niversitesinde balam olan dzenleme
programn daha kkl uygulamak. Merkez blgesi iin Ankara niversitesini az zamanda kurmak ve
Dou blgesi iin Van sahillerinde en gzel yerindeModern bir kltr ehri yaratmak yolunda
imdiden eyleme geilmelidir. Bkz., erafettin Turan, smet nn, s. 218.
180
Tartmalar iki noktada toplanmaktadr birincisi niversite, Trk devriminin yerlemesine yardmc
olmamakta, bilakis engellemekte, ikincisi ise bilimsel alma yaplmamaktadr. Bu iki gereke ile
47
Gerekte bir niversite reformunun yaplmasnn nedeni, mevcut
niversitenin Trk devriminin yerlemesine engel olmas olarak deerlendirilmi ve
bu kapsamda niversitede grevli hocalardan 96s tasfiye edilmi, 155 retim
yesinden sadece 59u yeni niversitede grev alabilmitir
181
. Yeniden yaplandrlan
niversitenin en byk hedefi bilimsel gelimelere hz vermesinin yannda, Trk
devriminin zleyilerine uygun genler yetitirmek olarak aklanmtr. 1944 ylna
kadar stanbul niversitesi dnda yeni niversite kurulmam, fakat ayn
niversiteye bal olarak Ankarada, Dil Tarih Corafya Fakltesi, Fen Fakltesi ve
Tp Fakltesi ile Adalet Bakanlna bal Hukuk Fakltesi almtr.
Darlfnunun stanbul niversitesi adn almasndan sonra niversitelerle
ilgili en nemli giriim, bu kurumlara idari ve mali zerkliinin kazandrlmas
almalar olmutur. zellikle nnnn Cumhurbakan olmas ve Hasan Ali
Ycelin Milli Eitim Bakan olduu dnemde zerklik giriimleri, niversite
ynetimleri ve siyasetiler tarafndan ele alnmtr. Bu alandaki ilk giriim, stanbul
niversitesi Rektr Cemil Birselin 1939da Milli Eitim Bakanlna gnderdii
mektupla, niversitenin maddi eksikliklerinin giderilmesinin yan sra, idari ve mali
zerkliinde salanmasn istemesidir. Bu isteklere Milli Eitim Bakan Hasan Ali
Ycel, niversitelerin zerk olmasn istediklerini belirterek cevap vermi,
182
fakat
araya II. Dnya Savann girmesi, bu alanda yaplacak almalar engellemitir.
1946 ylna kadar da niversite Milli Eitim Bakanlna bal bir kurum olarak
varln srdrmtr
183
. Nihayet gelen eletiriler ve dnyada esen demokrasi

1933de, 2252 Sayl kanun ile stanbul Darlfnunu kapatlmtr. Darlfnun kadrosunda bulunan
155 kiinin 59u yeni kadroya alnm, 96 kii kadro d braklmtr. Bkz. Hseyin Korkut, a.g.e., s.
14. Ayrca bkz., Necdet ktem, Atatrk dneminde Darlfnun Reformu, zmir 1973, s. 63.
181
Horst Widmann 1933 ylndaki tasfiyeler konusunda, ksmen hakl olmakla beraber politik
grler sonucu olmutur diyerek eletirir. Gl eitimci kiilii ile karmza kan smail Hakk
Baltacoluda tasfiyeye urayanlar arasnda yer almtr. Bkz., Horst Widmann, Atatrk ve niversite
Reformu, stanbul 2000, s. 85.
182
erafettin Turan, Devrim Tarihi IV, s. 56.
183
Basnda niversitenin zerkliini savunmaktadr. Bu alanda yaz yazanlarn banda Peyami Safa
gelmektedir. Yazar stanbul niversitesinin zerklii konusunda, niversiteli profesrlerin
milletvekillerinin grlerine yer verdikten sonra yazsnn son ksmndaki Tehis ve are
blmnde yle yazar, Merutiyetten beri muhtariyeti birka defa mdafaa edilen stanbul
niversitesi, bugn btn salahiyetini Maarif Vekaletinden alan bir idare adamnn elinde,
istiklalinden tamimiyle mahrum edilmi brokratik bir devlet dairesi halindedir. Fransa tam bu ekilde
niversite krizlerinden birini geirirken Berthelot barmt; laboratuarlar ve ktphaneleri kapatnz,
orijinal aratrmalara frsat vermeyiniz, grrsnz ki skolastie dneriz. Biz Darlfnunu
skolstikten kurtulmak iin niversite kurduk diyerek niversite zerkliinin geciktirilmesinden
48
rzgarlar sayesinde 1946 ylnda niversite Kanunu karlarak hem niversite
zerk yapya kavumu hem de Ankarada bir niversite kurulmas
kararlatrlmtr
184
. Hazrlanan niversite Kanunun byk blm, Fransz
niversite modelinde bir yaplanmay ngrmtr
185
.
Bu kanunla, niversitelerin amalar ayrntl biimde aklanmtr. retim
kadar aratrmaya da arlk veren, dardan denetim yerine ieriden denetimi
getiren hkmleri ve niversiteleraras Kurulun kurulmu olmas zerklik
alannda nemli yenilikler olarak deerlendirilmitir. Kanunun getirdii nemli
deiikliklerden biri de rektrn atanmasdr. 1933teki niversite reformu srasnda
yaplan deiiklikle rektr, Milli Eitim Bakannn nerisi, mterek kararname ve
Cumhurbakannn onay ile atanrken, 1946daki 4936 Sayl Kanunla, faklte
profesr kurullarnn bir arada yapacaklar toplantda iki yl iin, aylkl ordinarys
profesr veya profesrler arasndan, sra ile, her seim dneminde baka bir
faklteden olmak zere salt ounlukla seilmesi esas kabul edilmitir. Kanunla
dekan seimi de iki yl iin profesrler kurulu tarafndan, fakltenin aylkl
ordinarys profesr veya profesrleri arasndan mutlak ounlukla seilmesi artna
balanmtr. Sresi biten dekan, drt yldan nce tekrar dekan seilemez
186

ibaresi ile seimin usul belirlenmitir. Yeni kanun rektr ve dekan seimlerini
niversitelere brakmasndan dolay, nceki kanuna gre daha demokratik ve
katlmcdr. Fakat bu kanunla niversitelerin ksa zamanda tam anlam ile zerk
olduundan bahsetmemiz mmkn deildir. nk, kanunun 14. maddesi

dolay eletirilerini ifade etmitir. Bkz., Peyami Safa, stanbul niversitesi, Cumhuriyet gazetesi, 21
1. Kanun 1939.
184
1940l yllardan itibaren basnda, Ankarada bir niversite kurulmas dncesi olumutur.
zellikle Hukuk, DTCF, Siyasal Bilgiler Okulu, Ziraat Mektebi gibi, yksek retim kurumlar
faaliyete geince, Ankarann ehresini deitirebilecek bir niversitenin kurulu almalar
balamtr. evket Aziz Kansu da bu geree iaret ederek; Ankarada bir niversite mefhumu
meydana gelmitir diyerek bu istek ve arzusunu dile getirecektir. Yazar Ankarada byle bir
niversitenin neden kurulmas gerektii konusunu yazsnda tartm ve u sonulara varmtr. 1-lim
adamlarn bir merkezde toplayacak 2-Trkiyedeki eitli ilim dallarn bir merkezde toplayacak 3-
lmi neriyat fazlalaacak, 4-Kurulacak messese her yl Anadolunun eitli illerinde yapaca
almalarla, dnce ufkunun genilemesine neden olacaktr. Bkz evket Aziz Kansu, Ankara
niversitesi, lk mecmuas, Haziran 1940, s. 291.
65 Hasan Ali Ycel, Fransada Kltr leri, stanbul 1936, s. 25.
185
niversite kavramnn ierii ve zerklik yapsnn temelinde, Fransa modeli belirleyici olmutur.
Hasan Ali Ycel 1936 ylnda yaynlad kitabnda Fransz niversitelerini incelemitir. Bkz., Hasan
Ali Ycel, Fransada Kltr leri, s. 25.
186
Kanun metinleri iin bkz., Resmi gazete , S.6336, 18 Haziran 1946, s. 10780.
49
niversiteyi denetleme yetkisini Milli Eitim Bakanlna vermi ve niversitelerin
ba olarak Bakan kabul etmitir
187
.
niversitelerin Trk kltr hayatnda yer almaya balamasyla, eitli
sorunlarn tartld ve eletirilerin yapld mekanlar haline gelmesi kanlmaz
olmutur. Bu eletirilerin odak noktasnda, niversite hocalarnn alm olduklar
maalar ile yaplan bilisel almalarn azl, niversitede yaanan fikir hareketlilii
ve 1944 ylndan sonra niversiteye girecek rencilere getirilen snrlama gibi
konular olmutur. Bu gelimeler, nn dnemi niversite anlayna da damgasn
vurmutur. Dier yandan niversitede verilen eitim, dnemin anlayn yanstmas
asndan nemlidir. zellikle DTCFde verilen eitim, uygulanan politikalar
paralelinde olmutur. Yani Trk hmanizmi meydana getirilmesi ve bu dorultuda
rencilerin yetitirilmesi amalanmtr.
niversitenin, zerklik yasasnn km olduu 1946 ylna kadar, Milli
Eitim Bakanlna bal olmas, siyasetin niversiteyi ynlendirmesi sonucunu
dourmutur. Kltrel alanda dier kurumlarda uygulanan hmanizm, dier bir ifade
ile Trk hmanizmi yaratma dncesi, niversitenin de ana gayelerinden birini
oluturmutur. 1939 ylnda toplanan Neriyat Kongresinde, niversite de yabanc dil
sorunu tartlm ve bu kurumlara devam eden genlerin bat dillerinden hi olmazsa
birini ve o dilde bir metni okuyup inceleme yapacak kadar bilmesi gerektii
vurgulanmtr
188
. Bu giriimin niversitedeki en nemli uygulamas da Dil Tarih
Corafya Fakltesinde, Latin dili ve Yunan filolojisinin okutulaca klasik
krssnn kurulmas karar olmutur. Uygulamayla Latince zorunlu ders olarak
kabul edilmi, her rencinin almas ve bilmesi gereken bir lisan olarak
deerlendirilmitir.
Dier yandan ynetim, takip edilen kltr politikalarnn halka
benimsetilmesi iin 1939-1946 aras dnemde niversite hocalarndan yararlanma
yoluna gitmitir. 1939 balarndan itibaren profesr ve doentlere, stanbul ve

187
14. maddede Milli Eitim Bakan niversitelerin ba olarak nitelendirilmitir. Bu sfatla
niversiteleri ve buna bal kurulular hkmet adna denetler. Bakan bu denetlemesini niversiteler
Aras Kurula bakanlk etmek, niversite ve fakltelerden gerekli hususlar sormak, onamna bal
kararlar onamak ve niversite veya faklte kurullarnn kararlarndan gerekli grdklerinin yeniden
bu kurullarda incelenmesini istemek suretiyle yapar, denilerek bakana geni yetkiler tannmtr.
Kanun metni iin bkz., Resmi gazete, S.6336, 18 Haziran 1946 s. 10780.
188
Mustafa kar, a.g.e., s. 76.
50
Ankara Halkevlerinde seri konferanslar verdirilmitir. Konferanslara olan youn ilgi
nedeniyle Adana, Konya ve zmir Halkevlerinde de hocalarnn katlmyla
konferanslar dzenlenmitir
189
. CHPnin Halkevlerinde verilen konferanslarda
profesr ve doentlerden ge denebilecek tarihlerde yararlanmaya balamas,
Darlfnundan niversiteye gei srecinin tamamlanmasna balanabilir. Bu
zaman zarfnda inklaplar halka ve rencilere anlatacak niversite hocalar
yetitirilmitir
190
. nn dneminde niversite hocalarndan Halkevleri ve Halk
Odalarnda yararlanlmasnn ana gayelerinden birisi de dnemin kltr anlay olan
hmanizmin halka hocalar vastasyla anlatlma isteidir. Dolaysyla retim
yeleri, genlere hmanizmi niversitede benimsetmeye alrken, geni kitlelere de
bu messeselerde ulalmaya allmtr. Bazen bu konferanslarda istenmeyen
olaylarda yaanmtr. Mesela 1943te stanbul Eminn Halkevinde smail Hakk
Baltacolunun vermekte olduu konferans, kendilerinin lerici Genler Birliine
ye olduklarn syleyen bir grup solcu gen tarafndan engellenmek istenmi, olaya
polisin ve milliyeti genlerin mdahalesiyle, bu genler salonu terk etmek zorunda
kalmlardr. Bu yllarda niversite genlii sa-sol, dier bir ifade ile milliyeti-
solcu olarak gruplamaya balamtr.
Ayn dnemde niversiteler konusundaki tartmalara damgasna vuran en
nemli gelime kukusuz niversitede ki fikir hareketleri ve bu kurumlarn
komnist yuvas haline geldiklerine ynelik iddialardr. niversitelerde 1943
ylndan itibaren sa ve sol grl renciler arasnda olaylar yaanmaya balam,
ayn olaylar sonraki yllarda da artarak devam etmitir. Bunun en nemli nedeni
kuzey komumuz SSCBnin savatan galip ayrlmasyla birlikte Dou Avrupay
istila etmesi ve Dnyann pek ok lkesine rejim ihracn gndeme getirmesidir.
lkemizde bu gelimelerden cesaret alan bir grup retim yesi, SSCBnin fikirlerini
destekleyerek genleri bu grler dorultusunda ynlendirmek istemitir. Olaylar
karsnda milliyeti genler hkmete bavurarak bu hocalardan ikayeti
olmulardr
191
.

189
Il akan, a.g.e, s. 182-183.
190
Il akan, a.g.e, s. 182
191
Bu hocalar unlardr; DTCF Halk Edebiyat Doenti Pertev Boratav, Sosyoloji Doentleri Behice
Boran ve Niyazi Berkes ile Felsefe Enstits ilmi yardmclarndan Mediha Berkesdir. Hocalar
rencilerin beyinlerini ykamak ve komnizm propagandas yapmak sularndan Memurin Kanunun
51
Basnda da 1941 ylndan itibaren dozu hzla artan ekilde komnizm,
faizm, sosyalizm konusunda yazlar kmaya balamtr. Tan gazetesi o sralarda
Sabiha- Zekeriya Sertel tarafndan karlmaktadr. Her ikisi de solcu hatta komnist
olduklar iddiasyla Tasvirden Peyami Safa ve Taninden Hseyin Cahit Yalnla
polemie girmilerdir. Bu ikilinin kard Tan gazetesi, CHP ve hkmeti
diktatrlk yapmakla sulayarak, insan haklar ve demokrasiden ska sz
etmektedirler.
Sabiha Sertele gre bir insan sosyalist veya komnist olmas su deil, faist
olmas sutur. 4 Aralk 1945 tarihli Cumhuriyet gazetesinde bu gre istinaden,
orak ekice tapanlar artk maskelerini yzlerinden atmlardr. Onlarn istedii
demokrasi komnist demokrasi ve kzl hrriyettir denilerek sulanmlardr.
Sabiha Sertel yapt aklamada baz basn organlarnn kendilerine ynelttii
sulamalar, CHP iktidarnn bir tertibi olarak deerlendirerek, sulamalarn halk
yanltmak iin yapldn ve halkn muhalefetini engellemeyi amaladn ifade
etmitir
192
. Sabiha Sertelin direk CHP ve bu arada faist olmakla sulad
milliyetileri tahkir etmesi ve alaya almas, Hseyin Cahit Yalnn Tanin
gazetesinde Namk Kemalin bir yazsnda dile getirdii kalkn ey ehli vatan
193

ifadelerini kullanarak yaz yazmasna neden olmutur. Fakat Yaln makalesinde,
kalkn ey ehli vatan, mcadele balyor derken mcadelenin sz ve yazyla
yaplmas gerektiini, fikirlerin ancak fikirlerle yklabileceini belirterek iddetin
komnizmin ekmeine ya sreceini belirtmitir
194
.
Bu yaz baz renciler tarafndan kesilerek niversitenin deiik
fakltelerine aslm, ve kulaktan kulaa da bugn miting var, yry var! ifadesi
yaylmtr. Ksa srede bin kiiye ulaan kalabalk vatan hinleri hl m
konuacak?, yaasn Trkiye Cumhuriyeti gibi sloganlar atarak ar Kapya
gelmilerdir. Yryler Caalolundan sol yaynlar satan ABC kitapevini,
arkasndan yemin ederek Rus yaynlar satan Berrak Kitapevinde tahribatta

60. maddesine gre meslekten karlmlardr. Fakat Dantaya am olduklar davay kazanarak
yeniden grevlerine dnmlerdir. Bkz., B.C.A., 030.10-143.24.21.
192
Sabiha Sertel, Gazeteden Deil, Umumi Efkrdan Korkmal, Tan gazetesi, 4 Aralk 1945.
193
Uur Mumcu, a.g.e., s. 72.
194
Uur Mumcu, a.g.e., s. 73.
52
bulunmulardr
195
. Bu hareketten on gn sonra Moskova Radyosu tehdit edici
yaynda bulunarak olaylardan hkmeti sorumlu tutmutur. SSCBye gre olaylar
esnasnda polis ilgisiz kalmtr. Sovyetlerin bu aklamalar karsnda dnemin
Dileri Bakan Hasan Saka, olaylarn tamamen i politika konusu olduunu ifade
ederek Sovyetlerin tepkisini engellemeye almtr
196
.
stanbul Savcl, Serteller ve Cami Baykurt ile Tan gazetesi sahibi Halil
Ltfi Drdnc hakknda dava am, Sertellerle, Baykurt, hkmetin manevi
ahsiyetini tahkir den bir yl hapse mahkm olmutur. Fakat mahkeme karar,
Yargtay I. Ceza Dairesi tarafndan bozulmutur.
Komnist hocalar ve Milli Eitim Bakanlnda ki kadrolama meselesi
TBMM ne intikal etmi, 29 Ocak 1947 gn Mecliste tartlm, tartma esnasnda
ileri Bakan tarafndan Trkiyedeki komnist tahriklere baz hocalarn da
katld resmen aklanmtr. Gelimeler zerine Ankara niversitesi Senatosu 10
Ocak 1948te toplanarak 187 sayl karar ile bu hocalarnn niversite mesleinden
karlmasna karar vermitir
197
.
karma karar TBMMde grldkten sonra, 11 ubat 1948de
onaylanmtr. Fakat niversiteleraras Kurul, 21 ubat 1948de yapt toplant ile
Ankara niversitesi Senatosu ve TBMMnin ald kararlar kaldrarak hocalar
yeniden grevlerine iade etmitir
198
. Mecliste kabul edilen bir kararn ardndan
niversite Kurulunun aksine karar vermi olmas baz basn organlar tarafndan
millete kar hrmetsizlik olarak deerlendirilmitir. Bu eletiriye ramen
niversiteleraras Kurulun alm olduu karar, zerklik kanunun kndan
yaklak iki yl sonra, niversitelerin kendilerini bu alanda ispat etmeye almas
olarak deerlendirilebilir.

195
Sylenen yeminin metni yledir, Atalarmzn bize emanet ettii bu vatan, kanmzla, canmzla
mdafaa edeceimize ant iiyoruz. Bkz., lhan Darendeliolu, a.g.e., s. 151.
196
lhan Darendeliolu, a.g.e., s.153.
197
Bu karar u ekilde kamuoyuna sunulmutur, Bu retim yelerinin imdiye kadar trl
vesilelerle kendilerine yaplan tavsiye, ikaz ve ihtarlara ve alnan tedbirlere ramen rencilerin
niversiteler kanunun 3. maddesi ile istenen, Trk devriminin lklerine bal ve milli karakter sahibi
vatandalar olarak yetitirmek vazifesini yapmadklarna ve talebeleri birbirlerine drdklerine
kanaat hasl edilmi ve kardklar Admlar, Yurt ve Dnya dergilerinin Trkiye komnist lider olan
efik Hsnnn murakabesine tabii bulunduuna resmen anlalm olmasna binaen haklarnda
niversite retim mesleinden karlma cezasnn tatbikine oy birlii ile karar verildi, r
mecmuas, C. XVIII, S. 183, ubat 1948, s. 17.
198
Bu Karar niversiteye ve Millete Kar Hrmetsizliktir, r mecmuas, C.18, S.183, ubat
1948, s.17
53
Komnist hocalar meselesiyle ilgili tartmalara basn da katlm, kimi ke
yazarlar hocalara desteini aklarken kimisi de onlarn teebbslerini
eletirmilerdir. Reat Nuri, Falih Rfk ve Yakup Kadri gibi yazarlar, komnist
hocalar meselesinde yaanan tartmalar gln bularak hocalara desteklerini ke
yazlarnda aklamlardr
199
. Bunlardan Falih Rfk, konuyu rejimle
irtibatlandrarak, gemie hla hasret ekenlerin bulunduunu, bu kesimin esasen
devrime muhalif olduklarn belirterek yaanan tartmalar devrimler asndan
mahzurlu bulmutur
200
. Dier yandan Rza avdar, bu meselede hocalar eletirerek,
niversitelerin komnist yuvas olduu ynndeki iddia ve gelimelerde, bu
hocalarn en byk destekileri olarak Yakup Kadri ve Falih Rfky gstermitir
201
.
Ona gre her iki yazar Moskova seyahatleri dn bu lkeyi muazzam lke olarak
tantarak, komnizm propagandas yapmlar ve niversiteleraras Kurulun hocalar
lehine karar almasnda etkili olmulardr
202
. Kukusuz yaanan olaylar toplumu
germi ve gereksiz yere kutuplatrmtr. Kurulularnda bilim ve kltr yuvas
olarak aklanan niversitelerde istenmeyen olaylar meydana gelerek zaman kaybna
neden olmu ve niversitelerin kltr dnyamza katklar yaanan bu olaylardan
dolay tartlmtr.

199
Reat Nurinin konuyla ilgili yazlarndan birisinde, Ankara niversitesi yllardan beri herkesi,
hepimizi rahatsz eden bir ylan masal vard. Komnistliinden phe edilen doentler meselesi...
Milli Eitim Bakanl phelileri bakanlk emrine alr, derken Onlar Dantaya bavururlar; Dantay
kendilerini tekrar eski yerlerine gnderir v.s. Bunun zerine bamszln nimetlerini tatmaya
balayan niversitelerin en yksek otoritesi olan senato ii ele alyor ve; bende zaten bu ile
megulm bunun iin kurulmu bir komisyon soruturmalarna devam ediyor. Alnacak neticeye gre
kanun ne emrediyorsa o yaplacaktr manasnda bir deme yaynlyor. Nihayet bu davaya karan
Halk Partili bayazar-Ankaradan Falih Rfk Atay, stanbuldan Necmettin Sadak ve Ahmet kr
Esmer- dnme hrriyeti olan bir memlekette mahkeme karar olmadan hi kimseyi phe zerine
ar bir sula ezmek doru olmayaca yolunda yazlar yaynlamlardr diyerek hocalara olan
desteini aklamtr. Bkz., Reat Nuri Gntekin, Tehlikeli Yol, Ayn Tarihi, S.162, 1-31 Mays
1947, s. 34-35. Gerektende niversiteden atlan hocalar Dantay karar ile grevlerine dnmlerdir.
Bkz., Ekler, Belge 1, s. 180.
200
Falih Rfk Atay, niversite Cumhuriyetin Eseridir, Ulus gazetesi, 22 ubat 1946.
201
Falih Rfk Atay, Kemalizmin nemli orta katman aydnlarndandr. Otoriter bir Kemalizm
yorumu aram, 1930-50 aras dnemde demokrasi fikrine pheyle yaklamtr. Hatta Moskova ve
Roma, bu iki kelime Falih Rfknn daarcnda en nemli kelimelerdir. O, faizm ve komnizmin
otoriter disiplin anlayndan etkilenmi, bu ideolojilerin yeni bir nesil yetitirme yolunda kitleleri
harekete geirip eitmenin tek yol olduunu ifade etmitir. Bu dnem onun yazlar hep demokrasilere
eletirilerle doludur. Hatta zaman zaman milletlerin diktatrlere ihtiya duyduunu savunmutur.
Fakat 1960lar dan sonra sylemleri deimi, Kemalizmin bir demokrasi ve hrriyet sava
olduunu ifade etmitir. Falih Rfk Atayn bu konudaki fikirleri iin bkz., Hande zkan, Falih Rfk
Atay, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, stanbul 2001, s. 64-69.
202
Rza avdar, a.g.e., s. 16 17.
54
niversitelerle ilgili dier bir gelime de personelin ekonomik durumudur. II.
Dnya Savann getirdii ekonomik skntlar hemen btn kesimi etkilemi,
niversite retim elemanlar da bu gelimelerden nasibini almtr. Reel olarak
niversite personelinin alm gc dm, buna paralel olarak bilimsel yaynlar
azalmtr. Bu gelimeler zerine hkmet retim yelerinin maddi durumlarnn
dzeltilmesi iin almalar balatmtr. Bu iyiletirme giriimlerine karlk 1943
ylnn Ekim aynda niversite hocalarndan doktor olanlarn darda muayenehane
aamayacaklar kanunu meclise gnderilmitir. Bu gelime basnda olumlu
karlanm, niversitede grevli doktorlarn grevlerine gelmedikleri, para
kazanmay bilim adamlna tercih ettikleri ve daha nemlisi unvanlarn, ila firmas
olan Bayer markas gibi kullandklar ynnde eletiriler yaplarak bilim adaml
sorgulanmtr
203
.
Dnemin nemli sorunlarndan birisi yeni niversitelerin hzla kurulamam
olmasndan kaynaklanan renci ylmasdr. 1938-40 yllar arasnda okul ve
faklte says 19, retim yesi 1013, renci says 12.130dir. 194950 aras
dnemde ise okul says 34, retim yesi says 1852, renci says 25091dir
204
.
Yani hem okul, hem renci, hem de retim eleman baznda yaklak iki kat bir
art meydana gelmitir. Nfusun giderek oalmas ile beraber niversitede okumak
isteyen renci says da artmtr. Dnemin aydnlar yazdklar makalelerle
Anadolunun muhtelif yerlerinde stanbul niversitesine bal fakltelerin almasn
nererek, alacak fakltelerin, bulunduklar blgelerde ilim hevesini artrarak fikir
hareketlerinin kna zemin hazrlayacan ve artan talebe cevap verebileceklerini
belirtmilerdir
205
. Fakat bu uyarlar yneticiler tarafndan dikkate alnmam,
dolaysyla 1944 ylna kadar stanbul niversitesi dnda yeni bir niversite
kurulmamtr. renci saylarnn artmas zerine 1944te stanbul niversitesi Tp
Fakltesi bata olmak zere, Ankarada bulunan fakltelerde alacaklar renci

203
Peyami Safa, Bir Rivayetin Ortaya kard Mesele, Eitim, Genlik niversite, stanbul 1999,
s. 281.
204
Salih zkan, 193850 Aras Trkiyenin Eitim Kltr Politikas, Erciyes niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Kayseri 1996, s. 125.
205
Suat Seren niversitelerdeki de ki snflar, yle niversiteler var ki, snflarn da 400-500 talebe
bulunuyor. Laboratuarda bir mikroskoba 20-25 kii hcum ediyor, hastanelerde bir hastaya 15-20
talebe dyor diyerek anlatmaktadr. Bkz., Suat Seren, Anadolu niversitesi, r mecmuas, C.
XI, S. 107, Ankara 1941, s. 9.
55
kontenjanlarna snrlama getirmi, bylece baz renciler istedikleri fakltelere
girememi, bazlar da niversiteye hi giremeyerek akta kalmtr
206
.
Basn, renci snrlamasyla ilgili bu karar iddetle eletirmitir. Mesela
Cumhuriyet gazetesinden Prof. Dr. Kerim Gkay, bu snrlamann doru olmadn,
niversitenin kendini memleketine adayacak bilim adamlar yetitirmesinden dolay
byle bir kararn kabul edilemez olduunu vurgulamtr
207
. Ali Fuat Bagil de
snrlama kararnn ilk defa Tp Fakltesi tarafndan ortaya atldn, niversitelere
yatrm yaplamadndan dolay laboratuar ve kliniklerin yeter derecede
bulunmadn, hastanede yatak saylarnn da yeterli olmadn vurgulam,
durumun komumuz Balkan lkelerinde bile daha iyi durumda olduunu belirtmitir.
Ona gre, talebe ounluundan ikayet etmek ve talep saysn snrlamaya tabi
tutmak, memlekette nfus oalmasndan endieye kaplp doumu snrlamaya
kalkmak kadar zararldr
208
.
Yaplan bu eletirilere ramen talep okluu, imkanlarn snrl olmas gibi
nedenlerle niversiteler, snavla renci alma geleneini balatmtr. Bylesi bir
skntnn o yllarda yaanmasnn en nemli nedeni, bu karar ncesinde niversiteye
gerekli yatrmn yaplmam olmas ve yeni niversitelerin hzla hayata
geirilememesidir. nk, Ankara bakent olmasna karn 1946 ylna kadar
niversite kurulamamtr. Nfus artna paralel olarak bu alanda yatrm
yaplmamas sonucunda snrlama ve snav, doal bir sonu olarak karmza
kmtr.
Dier yandan Atatrkn istedii, douda Van niversitesi dncesi nn
dneminde hi dnlmemitir. zerklik kanunun kmas olumlu bir gelime

206
r mecmuas durumu,stanbul niversitesi bu yl btn fakltelerine imtihanla talebe ald ve
her faklteye girecek talebe saysn tahdit(snrlad) etti. Bu yl liselerden mezun olan 4600 den fazla
gencin ancak 3273 niversiteye girebilmi geri kalan akta kalmtr diyerek okuyucularna
duyurmutur. Bu gelimelerin kamuoyunda uyandrm olduu yanklar iin bkz., r mecmuas, C.
15, Son terin 1944, S. 144, s. 77. Basnda kan dier eletiri yazlar iin u makalelere baklabilir, F.
Kerim Gkay, Yksek retimde Tahdit Meselesi, Cumhuriyet gazetesi, 25 Ekim 1944., Kerim
Gkay, Genlik ve Saf lim Ak, Cumhuriyet gazetesi, 31 Ekim 1944,
207
Kerim Gkay, Yksek retimde Tahdit Meselesi, Cumhuriyet gazetesi, 25 Ekim 1944.
208
Ali Fuat Bagil, Talebe saysnn Tahdidi ve Giri mtihan Doru mudur?, Cumhuriyet gazetesi,
3 Kasm 1944. Tp Fakltesi tarafndan ileri srlen snrlama meselesi, lise rgenimi bitiren pek ok
gencin doktor olma isteiyle Tp Fakltesine mracaatlar ile gndeme gelmitir. Bunun en nemli
sebebi ise ekonomik olarak doktorlarn ok iyi durumda olmasdr. Hem devlette alp maa almak
hem de muayenehaneler vastas ile para kazanmak ok caziptir. Bkz. Peyami Safa, Bir Rivayetin
Ortaya kard Mesele, Eitim Genlik niversite, s. 281.
56
olmakla beraber niversitelerin dnem sonuna kadar tam anlamyla idari ve mali
adan bamsz olduklarn sylemek de zordur. nk, idari anlamda Milli Eitim
Bakanna niversiteler zerinde geni yetkiler verilmitir. Dier yandan ekonomik
nedenlerden dolay niversite ve retim elemanlarna yeterince kaynak
ayrlamam, bu durum batya balayacak beyin gne zemin hazrlamtr. Yine bu
dnemde zerklik kanunun kndan sonra niversiteler hkmet programlarnda
ancak birka cmle ile yer alabilmitir
209
. Buna ramen zellikle 1938-1946
dneminde niversiteler, devletin uygulam olduu hmanist kltr anlay
konusunda genlii ynlendirici rol oynamtr. zellikle DTCFsi retim
elamanlar dil ve tarih kurultaylarnda sunduklar bildirilerle hmanizm merkezli dil
ve tarih politikalarna yn vermitir.

209
Recep Peker Hkmeti, hkmet programnda niversite zerklii konusuyla alkal olarak,
niversitemize verilmi olan zerklik iinde gelimelerine dikkat edeceiz cmlesiyle aklamtr.
Ayrntl bilgi iin bkz., Ayn Tarihi, S. 153, 1-31 Austos 1946, s. 15.
57

KNC BLM
HMANST ANLAYIIN DL, TARH VE EDEBYATA YANSIMASI
A-HMANZM VE DL
1-Dil Konusunda Yaanan Politika Deiiklii
Dil, kltrn nemli unsurlarndan biri ve taycsdr. Topluluklar millet
haline getiren kltrleri, kltrleri gelecek kuaklara tayan da dilleridir
1
. Ayn
zamanda dil, toplumsal deiimin en nemli unsurudur. Konfiyusa atfedilen bir
anekdot bunu ok gzel zetler;
Konfiyusa sorarlar:
-Bir lkenin ynetimi size verilseydi, ilk olarak deiime nereden balardnz?
Byk dnr yle cevap verir.
-Hi kukusuz dili gzden geirmekle ie balardm. nk dil kusurlu
olursa, kelimeler dnceleri iyi anlatamaz. Dnce iyi anlatlamazsa, yaplmas
gerekenler doru yaplamaz. Tre ve kltr bozulur. Tre ve kltr bozulursa, adalet
yanl yola sapar
2
.
Trkler slam dinini benimsemi olmakla beraber dillerini korumulardr.
dare ve saray dili olan Osmanlcada pek ok Arapa ve Farsa kelime olmakla
beraber, yine de Arapa ile kartrlmayacak bir Trk dili mevcuttur. Anadoluda
yaayan halk ise yabanc sz daarcndan daha az etkilenen daha ar bir Trke
kullanmtr
3
. te buradan hareketle Tanzimatla balayan saray dilinin
sadeletirilmesi sonraki dnemlerde de Trk aydnlar arasnda nemli bir tartma
konusu olmutur
Tartmalarn temelinde konuma ve yazma dilinin sadeletirilerek, halkn
anlayaca hale getirilmesi vardr. Merutiyet yllarnn Trk aydnlarnn ou bu
tartmalara Trk Ocaklar ats altnda katlmlardr
4
. Bu tartmalar nda dilde

1
Mehmet Kaplan, Kltr ve Dil, stanbul 2004, s. 24. Ayrca bkz., kr nalan , Dil ve Kltr,
Ankara 2004, s. 82.
2
kr nalan, a.g.e., s. 1.
3
Franois Georgeon a gre o dnemlerde balayan dilde sadeleme anlay 20. yzyln
Trkiyesinde bile milliyetiliin bir tezahr olarak devam etmektedir. Ona gre dil milliyetilii
Trkiyede henz tamamlanmamtr. Bu konuyla ilgili olarak bkz., Franois Georgeon, a.g.e., s. 3
4
Ahmet Ercilasun, Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Dili, Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s. 2830.
58
sadeleme konusu, 1911 ylnda kurulan Gen Kalemler hareketi ile ani bir ykseli
yaamtr. 1920lerde de sadeleme akm zirveye ulaarak Cumhuriyet aydnlarn
ve yneticilerini etkilemitir
5
.
Cumhuriyetle birlikte dil konusuna zel bir nem verilmi ve bu alanda
yeniden yaplanma srecine girilmitir. lk olarak, okuma yazmay kolaylatrmak
maksadyla, 1928de Arap alfabesi kaldrlarak, Latin alfabesi kabul edilmitir.
Atatrk, Trkenin, dillerin en zenginlerinden birisi olduunu, fakat imdiye kadar
ilenmediini belirtmi, dilin ilenmesi ve gelitirilmesi iinde Trk Dil Kurumunu
kurmutur.
Atatrk dnemi dil almalarn iki aamada deerlendirmek gerekir. 1932-
35 yllar arasnda z Trkeleme dnemi yaanm, 1935-38 yllar arasnda da
Gne Dil Teorisi uygulamaya konulmutur. Birinci aamada Atatrk, Trkeyi
yabanc dillerin etkisinden kurtarmay hedeflemi ve bu amala z Trkeleme
hareketini balatmtr. Trkede bulunan Arapa ve Farsa kklerinden gelen
kelimeler atlarak yerlerine Orta Asya kkenli kelimeler kullanlmaya balanmtr.
Bu almann amac da Orta Asya ile irtibat kurmak olarak aklanmtr
6
. Dil
alannda yaplacak almalar dzenlemek iin I. Dil Kurultay, 26 Aralk 1932de
toplanm ve btn vatandalar kurulun doal yesi olarak kabul edilmitir
7
. Fakat
bu dnemde Atatrk, dil uzman olmad iin ve belki de dil konusunda yeterli
sayda uzman bulunmad iin z Trkelemenin nasl yaplmas gerektii
konusunda bir karmaa yaanmtr. Agah Srr Levent, karmaa ile ilgili olarak,
Trkede bulunan yabanc kelimelere karlk bulma gayretlerinin 1935 sonlarna
kadar devam ettiini, fakat herkesin geliigzel bulduu kelimelerle yazdn,
dolaysyla bakalarnn anlamad bir dilin ortaya ktn belirtir. in ilgin taraf

5
Bu dnemin en nemli aydnlar Ali canip, mer Seyfettin, Ziya Gkalptir. Gen Kalemler nceleri
dergilerindeki dil hareketini, yeni lisan ve dilde Trklk gibi adlarla anmlar daha sonralar
sadeleme olarak ifade etmilerdir. Bkz, Ahmet Ercilasun, Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Dili,
Cumhuriyet IV, s. 2829
6
Ahmet Ercilasun , a.g.m., s. 2830. Fakat dil inklab grne baz aydnlar katlmamtr. Mesela
Erol Gngre gre; Atatrk hibir zaman dil inklb yapmamtr. Onun yapt sadece alfabe
inklbdr. Arap alfabesi yerine Latin alfabesini kabul etmitir. Bkz., Ahmet Cilasun , a.g.m., s. 2831
7
Handan Diker, Cumhuriyet Trkiyesinde Dil Devrimi ve Trkenin Sadeletirilmesi Sorunu, Yldz
Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1990, s.
114.
59
Trke kelimelere bile karlk aranmaya balanm
8
, hatta ey kelimesi Trke
olmad iin kullanmak istemeyenler kmtr
9
.
Yaanan bu gelimeler zerine Atatrk, 1935 ylnn sonlarndan itibaren
dilde kkl dnm olarak yorumlanan Gne Dil Teorisini uygulamaya
koymutur. Gne Dil Teorisinin mahiyeti, btn dillerin aslnda Trkeden
doduunu, dolaysyla Trkede olan ve kullanlan yabanc kkenli kelimelerin de
Trke olduunu iddia eden bir grtr
10
. Atatrk dilde yapm olduu bu radikal
dnm Falih Rfkya yle anlatmtr,
-Atatrk, - ocuum beni dinle dedi. Trkenin hibir yabanc kelimeye
ihtiyac olmadn syleyenlerin iddiasn tecrbe ettik. Bir kmaza
girmiizdirBiz de kmazdan kurtarma erefini bakalarna brakamayz dedikten
sonra bir noktada srar ederek, Trkede kalacak kelimelerin aslnda Trke
olduunu izah etmeliyiz
11
diyerek z Trkeleme hareketiyle Trk dilinin bir
kmaza girmi olduunu ve bu kmazdan kurtulmak iin de Gne Dil Teorisi gibi
bir alma ihtiya duyulduunu vurgulamtr.
Atatrkn vefat ve nnnn Cumhurbakan olmasyla birlikte, Gne Dil
Teorisi terk edilerek z Trkeleme hareketine tekrar dnlmtr. Gne Dil
Teorisinden vazgeildiinin nemli kantlarndan biri, Ankara Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesinde, 1936dan beri bu teoriyi ders konusu olarak okutan, Trk Dil
Kurumu Bakan ve Burdur milletvekili brahim Necmi Dilmenin tavrdr. Necmi
Dilmen, Atatrkn vefatndan sonra bu dersleri birden bire kesmi ve bu konuda

8
Agah Srr Levent, Trk Dili Gelime ve Sadeleme Evreleri, Ankara 1972, s. 426.
9
Falih Rfk Atay, ankaya, s. 85.
10
Atatrk lkemizi ziyaret eden sve Veliahdnn onuruna Dolmabahede vermi olduu akam
yemeinde yapt konumada, tkel, yank, utku, serdemlik, yaltrakl, zen, bitim, berkiten, ata,
baysak, nrme, uyluk, kldac, anklamak, acun, syn, genlik, gibi z Trke kelimeler kullanr.
metnin tamam iin Bkz., Handan Diker, a.g.t, s. 187-188.
11
Falih Rfk Atay, ankaya, s. 84. Ayrca bkz., Dnya gazetesi, 3 Ocak 1954, ayrca bu konular
ankaya kitabndan iktibas yapm olan kr nalan, Cumhuriyet Sonras Dilimizin Hali/pr
melali, Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s. 2871, kr nalan, a.g.e., s. 76. Atatrkn z Trke
davasndan vazgeerek Gne-Dil Teorisini benimsediinin en nemli delillerinden biriside 1937
ylnda Dil bayram dolays ile yaynlad ve TDKna gnderdii teekkr mesajdr. Mesajda, Dil
bayram mnasebeti ile TDK hakkmdaki duygularn bildiren telgraflarnzdan ok mtehasss oldum.
Teekkr eder, deerli almalarnzda muvaffakiyetinizin devamn dilerim diyerek hi z Trke
tabir edilen kelime kullanmayacaktr. Fakat Atatrk, 26 Eyll 1934te kutlanan Dil Bayramnda
TDKna gnderdii tebrik telgrafnda, Dil bayramndan tr, Trk dili aratrma kurumu genel
zeinden ulusal kurumlarndan, birok kutun bitikler aldm. Gsterilen gzel duygulardan kvan
duydum. Bende kamuyu kutlarm diyerek, z Trke bir mesaj gndermitir. Her iki mesaj iin bkz.,
Mustafa Kemal Atatrk, Trk Dili Belleten, S. 2326, Ankara 1938, s. 32.
60
kendisine sorulan sorulara, Gne ldkten sonra teorisi mi kalr? diyerek cevap
vermitir
12
. Bu balamda Refik Saydamn kurduu ilk hkmet programnda da dil
ve tarih inklbnn hzlandrlarak devam ettirilecei vurgulanmtr
13
.
Uygulanacak dil politikalarnn belirlenmesi konusunda Dil Kurumu nemli
etkiye sahiptir. nn dneminde, Dil Kurumu her ne kadar bir cemiyet olarak kabul
edilmise de Milli Eitim Bakanlnn bir ubesi eklinde almtr
14
. Dil Kurumu
ve Tarih Kurumunda grev alan akademisyenler, maalarn Milli Eitim
Bakanlndan alm ve zlk haklar bakanlk tarafndan yrtlmtr.
Dolaysyla bu kurumlarda alanlarn resmi anlayn dnda hareket etmeleri
mmkn olmamtr. Dilde z Trkeleme yaplrken de Atatrkn lisan ve tarih
gibi iki byk hareketi tamamlamadan ayrlm olmas gereke gsterilmitir
15
.
Fakat nn dnemi z Trkeleme hareketi, mahiyet olarak Atatrk
dneminde ki z Trkeleme anlayndan farkllk arz eder. Atatrk dneminde,
tasfiye edilen Arapa ve Farsa kkenli kelimelerin yerlerine, Orta Asya kkenli
kelimeler bulunup Trkeye kazandrlmaya allmtr. Bylece Orta Asya
Trkl ile balarn kuvvetlenmesi amalanmtr. Oysa nn dneminde
hmanizm politikalarnn dile yansmasyla birlikte, Latin-Yunan kklerinden gelen
kelimelerin dilimize kazandrlmas amalanmtr.

12
Banarl, a.g.e., s. 326. . Nemci Dilmenin ne kadar opportinist bir tavr sergilemi olduunun
nemli bir kant da 1938 ylnda yazm olduu makaledir. Makalesinde, Arapann Trkeye
vermi olduu alfabe gerekten Trk ocuunun ilerlemesine engel olan bir ba belas idi demitir.
Yazar tasfiyecilie de kar karak yle demektedir, yalnz u veya bu kelimeyi atmakla i bitmez.
Her bir kelime bir manann iaretidir. O manay da kelime ile birlikte silmek, fikrin fakirletirilmesi
olur. Aslnda bu ifadeler 1941 ylndaki Nemci Dilmenin fikirleri ile uyumamaktadr. O, nn
dneminde koyu bir dil tasfiyecisi olarak karmza kmaktadr. Makale iin bkz., . Nemci Dilmen,
Cumhuriyet yllarnda Dil almalar, lk mecmuas, II. Terin 1938, s. 69.
13
erafettin Turan, Trk Kltr Tarihi, Ankara 1994., s. 69.
14
Necmettin Hac Eminolu, a.g.e., s. 71. 1946 tarihine kadar Dil Kurumu ve Tarih Kurumunda grev
alan akademisyenler Maarif Vekletine bal olarak almlardr. Dolays ile buralarda alnan
kararlarn siyasi olmadn iddia etmek zordur. Hasan Ali Ycel ile stanbul niversitesi Hukuk
Fakltesi Dekan olan Ali Fuat Bagil arasnda yaanan hukuk terimleri tartmas bunun en gzel
rneidir. Oysa TDK resmi bir organ olmayp hususi bir dernektir. Kuruluundaki bir kararla
Cemiyetler kanununa aykr hareketi tespit edildii anda derhal kapatlmas kararlatrlmtr.
TDKnun stats iin bkz., Necmettin Hac Eminolu, a.g.e., s. 86.
15
Falih Rfk Atay, Milli efin Hitab ve Daveti, Ulus gazetesi, 28 Eyll 1941. TDKnun IV.
Kurulunda Genel Sekreter . Necmi Dilmen yapt konumada da, kurucusu Atatrk, koruyucusu
nn olan TDK Kongrelerinin yce dehalarndan k alarak, byk Trk dil hareketini btn gc
ile yrtmek yolunda alm ve almaktadr denilerek, bunun Atatrkn politikas olduu
vurgulanmtr. Bkz., Ayn Tarihi, S. 105, 1-31 Austos 1941, s. 41.
61
nn dneminde, z Trkelemeye taraf olan aydnlar, Batllamann
kanlmaz olduunu vurgulayarak, dilde yaplmak istenenleri, Batllama
kapsamnda deerlendirmilerdir. Bu dnrlere gre, Trkeye girecek
kelimelerin, Trkenin kurallarna uygun olup olmamas nemli deildir. Hatta
uydurma kelimelerde olabilir. nemli olan Bat dnce dnyasn artrmasdr.
Bu dnceyi savunan aydnlarn banda Nurullah Ata gelmektedir. Ona gre her
dilde bir uydurmaclk vardr. Bir takm kklerin alnarak onlarla yeni kelimeler
uydurulabileceini, bunun da utanlacak bir durum olmadn vurgulamtr
16
. Ata,
Trk gelenek ve greneklerini geri kalmln sebebi olarak grr
17
. Ona gre, Bat
medeniyetine dahil olmamz salayacak en nemli ara, temelinde Latince ve
Yunanca olan eitim sistemidir. Ataa gre, aydn olarak nitelendirilebilecek kk
bir aznln Yunanca ve Latince renmesi meseleyi zmez, geni ynlar da bu
dili renmelidir. Toplum, Yunan ve Latin yazarlarn eserlerindeki dnceyle
beslenmedike dil devriminin baarya ulamas mmkn deildir. Hatta Ataa gre,
okullarmzda okutulan Trk edebiyat kaldrlarak, Latin-Yunan edebiyat
okutulmaldr. Ona gre, Trk aydnlarnn tek ve en byk eksikleri Yunanca ve
Latince bilmemeleridir. Oysa Batl aydnlar, Yunan- Latin yazarlarn kurduklar
gelenee bal ve glerini bu gelenekten almaktadrlar
18
. Ata, dil konusunda o
kadar hassastr ki, btn gelimeleri dil inklabna balam
19
ve dilimizi
deitirmenin devrim olduunu, devrimin de lml olamayacan belirtmitir
20
.

16
Nurullah Ata, Gnmz Marcellusu, Ulus gazetesi, 6 Kasm 1945.
17
Ata bir yazsnda, alaturkalktan silkinir, eski trelerimizden geleneklerimizden ayrlrsak ulusal
benliimizi yitirirmiiz, ulusal benliin eski inanlar, eski dncelerle beslenmesi gerekmi Byle
sylemek, bu ulusun yaratma gcnden yaama gcnden phe etmek demektir. Yaratma gc,
yaama gc olan bir ulus, yeni artlar iindede benliini gsterirYeni kurumlara da kendi
damgasn vurur diyerek Batc olduunu vurgulamtr. Bkz., Kaya Akyldz, Nurullah Atan
Eletiri Paratiinde Uygarlk Sorunu, Bilkent niversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2002, s. 60.
18
Kaya Akyldz, a.g.t., s. 61.
19
Nurullah Ata, bu durumu yazd bir yazsnda yle savunur, bar davasna m katlmak
istiyorsunuz? ok iyi! nce dil ile uran. Kylnn kalknmasn m istiyorsunuz? ok iyi nce dil
ile uran. Veremin kalkmasn m istiyorsunuz? ok iyi nce dil ile uran... nce dil dncenin
aracdr da onun iin dilsiz dnlemez. O sizin sylediiniz davalarn hepsi dnceye dayanr,
demek ki dile dayanrMontaigne gibi adamlar Fransz dilini kurmasalard, bir Descart yetimezdi.
Voltaire, Rousseou, Montesguieu..yetimezdi. Fransz devrimi olmazd. Bkz.,Fikri Grler, Trkiye
Trkesinde Nurullah Atan Dilcilii, Atatrk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve
Edebiyat, A.B.D. Yaynlanmam Yksek lisans Tezi, Erzurum 2000, s. 22.
20
Nurullah Ata, Ilml Devrim, Sz Arasnda, Ankara 1957, s. 17.
62
Nurullah Atan dil konusundaki fikirleri, ynetimin uygulamalarn
ekillendirmitir. Erdal nn anlarnda, babasnn ve kendisinin Nurullah Atan
yazlarn okuduunu, onun dil konusundaki fikirlerine sempati duyarak katldklarn
belirtmitir
21
. Dolaysyla devletin resmi politikalar da Atan dilcilii etrafnda
cereyan etmitir. Bu kapsamda Arapa ve Farsa kkenli kelimeler dilimizden tasfiye
edilirken, ayn hassasiyet Avrupa kaynakl kelimelere gsterilmemi, bu kkten
gelen kelimelerin atlmas ile boalan yerler Latince-Yunanca asll kelimelerle
doldurulmak istenmitir
22
. Cumhurbakan nn de, olu Erdal nnye yazd
mektuplarda, imdilik adieu gzlerinden perim gibi kelimeler kullanarak bu
uygulamalara destek vermitir
23
.
Dnemin dil anlayn vermesi bakmndan 1943 ylnda yaplan III. Tarih
Kongresine sunulan bildirilerde Atan dilciliini destekler mahiyettedir. zellikle
Avrupallarn kendi lisanlarn Trkeden stn grmeleri zerine, Trkenin
Avrupa dilleri ile olan balants bu Kongrede srarla vurgulanmtr. Kongrede,
Trklerle Anadoluda kurulan medeniyetler arasndaki ban sadece tarih deil, dil
bakmndan da benzer olduu gr hakimdir. Bu amala Trke, Eti ve Hurice
arasndaki ilikiler konusunda kongreye tebliler sunulmutur. Mesela bunlardan
birisi, TDK merkez yelerinden Ahmet Cevat Emrenin Eski Smer Yazs ile
Smer Menei Birlii, dieri de Mustafa Seluk Ar tarafndan, ivi Yazl
Kaynaklara Gre Trke, Etice, Hurice Arasndaki Balar konulu bildirilerdir. Her
iki makalede de Trke ile n Asyada kurulmu olan bu medeniyetler arasndaki
balantnn lisan yn ortaya konularak, Trkenin Greke ile kaynak birliine

21
Erdal nn, Anlar ve Dnceler, stanbul 1998, s. 88. Nurullah Ata bu grlerinden dolay pek
ok yazar tarafndan eletirilmitir. Necmettin Haceminolu, Ata dil konusunda cinnet halinde
olmakla sulamtr. Ona gre Ata, her vatandan kelime uydurabileceini, dilin aslnda uydurma
olduunu iddia ederdi. Ata, Peyami Safann ifadesi ile kendi kendine bile sadk olmayan insand...
Dier yandan da deeri herkes tarafndan kabul edilmi byk statlar mesela Yahya Kemali,
Ahmet Haimi, Mehmet Akifi ve Hamidi ykmak iin byk gayretler sarf etmitir diyerek
eletirmitir. Bkz., Necmettin Hac Eminolu, a.g.e.,s. 107.
22
kr nalan, a.g.m., s. 2869.
23
O sralarda Erdal nn ABD doktora eitimi yapmaktadr. Bu ksm smet nnnn 29 Aralk
1947 tarihli mektubundan alnmtr. Bkz., Sevgi zel, Baba nnden Erdal nnye Mektuplar,
Ankara 1998, 32-123.
63
vurgu yaplmtr
24
. Rahmeti Aratn kongreye sunduu Trk Dilinin nkiaf isimli
bildirisi de bu akrabal destekler niteliktedir
25
.
Falih Rfk Atay, Sadi Irmak ve Ercment Talu gibi aydnlar da hem Atan
fikirlerini hem de kongrede ortaya kan grleri desteklemilerdir. Mesela
Ercment Talu, Anadolu gazetesinde yazm olduu yazsnda Osmanlcay
reninceye kadar ekilen skntlar ifade ettikten sonra dil devriminin bu skntlar
yeniden yaamamak iin yapldn belirtmitir
26
. Sadi Irmak da, z Trkeleme
hareketiyle Trkenin binlerce terim kazandn, Arapa ve Farsa terimlerin
dilimizden temizlendiini, bu hareketlerinde anadil uuruyla yapldn
vurgulayarak resmi anlay desteklemilerdir
27
.
2-Yeni Dil Politikasna Ynelik Eletiriler
Devlet, dilde hmanist politikalar takip ederken, uygulamalar eletiren kimi
aydnlar da, eletirilerini ve nerilerini kamuoyuyla paylamlardr. Bunlar Nihal
Atsz, Peyami Safa, Ali Fuat Bagil, Nihat Sami Banarl gibi aydnlardr.
Nurullah Ata dilciliinin ynetimce benimsenip uygulanmasna ynelik en
sert eletirilerden biri Nihal Atsz dan gelmitir. Ona gre, dilde yaanan sknt ve z
Trkeleme konusunda Dil Kurumu objektif tavr koyamam, politikaclarn istek
ve direktifleri dorultusunda hareket etmitir. Dolaysyla yaanan karmaadan Dil
Kurumu sorumludur
28
. Atsz, Trkenin iinde bulunduu durumdan nasl
kurtulabilecei noktasnda eitli projeler reterek, gr ve nerilerini de Orhun
dergisinde kaleme almtr
29
. Ona gre, Trke, dil bilginlerine braklmaldr.
Uydurmacay iddetle tenkit eden Atsz, tretilecek kelimelerin de Trkenin
kaidelerine uygun yaplmasn nermitir. nn dneminde yaplan z Trkeleme
almalarn eletirerek, Trke de fiilin sona geldiini, smet Paann Deimez
Genel Bakanlnn deieceini, fakat Trkenin kaidelerinin deimeyeceini

24
Ahmet Cevat Emre, Dil Davamzn Morfolojik spat zerine, III. Trk Tarih Kongresi(Ankara
15-20 Kasm 1943) Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara 1948, s. 178-194.
25
Rahmeti Arat, Trk Dilinin nkiaf, III. Trk Tarih Kongresi(Ankara 15-20 Kasm 1943)
Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara 1948, s. 598611.
26
Ercment Talu, Dil Devrimimiz, Anadolu gazetesi, 26 Eyll 1942.
27
Sadi Irmak, Dil Gnnde, Ulus gazetesi, 26 Eyll 1948.
28
Nihal Atsz, Makaleler I, stanbul 1997, s. 331.
29
Nihal Atsz, Makaleler I, s. 349.
64
savunmutur
30
. Eer dilde sadeleme yaplacaksa, atlan kelimelerin yerine
konulacak yeni szckler, uydurulmakszn, kkenleri Orta Asya da olan ve o
blgelerle irtibatmz salayabilecek kelimelerden seilmelidir
31
.
Atsza gre, Trkeletirme iine devletin ad ile balanmaldr. nk
Trkiye, Trke bir kelime deildir. Bundan dolay Osmanl Padiahlar kendilerini
Trkistan Padiah saymlardr. Dier yandan devlet kurumlarnn isimleri, btn
stlahlar, soyadlar Trkeletirilmeli, Trk ocuklarna Trk isimlerinin taklmas
zorunluluu getirilmelidir. Btn messese ve tekilat isimleri kanunla
Trkeletirilmeli, 6-3-4 kiilik ehliyetli dil heyeti kurulmal, Trk Dilini Koruma
Kanunu yaplarak lokanta, ar.. vs. gibi isimler de Trkeletirilmelidir. Vilayet
isimleri o vilayetin fatihlerinin isimleri ile adlandrlmal, ilkokuldan itibaren btn
ders kitaplar Trklk zihniyeti ile ele alnmal ve yeni ihtiya duyulan kelimeler
Batdan alnmamal, karl bulunmaldr. nk Trke Turan dillerinden olduu
iin dil yaps Avrupa milletlerinin dil yapsna uymamaktadr.
Onun bu grleri, kendisi gibi dnmeyenlerce eletirilmitir. r
mecmuasndan Ali Faik, yabanc kkten gelen kelimelerin Trke saylmas
gerektiini belirterek, sinir Trke olunca, buna benzeyen fikir, iir de Trke
oluyor diyerek iddiasn ispatlamaya almtr. Atsz bu eletirilere, Trkler ela
gzl diye her ela gzl milletin de Trk olamayacan, yabanc gmenlerin bir
milletin nfusunu oaltmad gibi, yabanc kelimelerinde Trkeyi
zenginletirmeyeceini belirterek cevap vermitir
32
.
Nihal Atsz gibi dnenlerin banda Peyami Safa gelmektedir. O, dil
alannda yaanan sadeleme veya dier bir deyile z Trkeleme hareketine
balangta itidalli yaklam, kurallarna gre yaplacak bir sadelemenin taraftar
olmutur. lk yllarda yaplan sadeleme almalarn da Trkenin kurallarna
uymas kouluyla desteklemitir
33
. nk ona gre dil bahesi ok hassastr ve

30
Ayn eser, s. 341.
31
Nihal. Atsz, Makaleler I, s. 328 .
32
Nihal Atsz, Makaleler I, s. 332-333.
33
Peyami Safa yazsnda, smet nn Cumhur reisliine geldiinde Ne anari ne cebir demiti.
imdi Milli ef bu uur ve sevgi disiplinini, stne efkatle titredii dilimizde de gerekletiriyor. Bu
akla greceksiniz, Trkemiz sonsuz olurlar (imknlar) bizi ne hazinelere kavuturacaktr diyerek
dilde ksmen sadelemeyi savunacaktr. Bkz., Peyami Safa Daima Daha Trkeye Doru, Tasvir-i
Efkr, 11 Aralk 1941.
65
yabanc iekler girmemelidir
34
. z Trkelemenin balad yllarda imla ve
gramerde de henz birlik salanabilmi deildir. Her gazete, dergi ve mecmua
kendine gre imla yapmakta bu durum yazda birlii bozmaktadr. Mesela,
sanatyla kelimesi alt farkl ifade ile yazlmaktadr. Bunlar, 1. sanatile 2.
sanatiyle 3. sanatiyle 4. sanatile 5. sanatile 6.sanatiyle
35
dir. Peyami Safaya
gre, resmi ve zel kurumlar arasnda var olan dil ikilii de mutlaka bu alanda ehil
olan kimselerce yaplacak almalarla ortadan kaldrlmaldr
36
. Safann bu
grlerine Nihal Atsz da katlmtr
37
.
1939-46 yllarnda srdrlen dilde sadeleme ve z Trkeleme hareketi
gelii gzel yaplm ve bu alanda uzmanlar devre d braklmtr. Arapa ve
Farsa kklerden gelen kelimeler atlm, fakat bunlarn yerlerine uydurma kelimeler
bulunmaya allmtr. in rndan kmas ve her nne gelenin kelime
uydurmas Peyami Safay endielendirmitir. Ona gre, tebaasn deitiren her
yabanc Trk olmayaca gibi, imlsn deitiren her yabanc kelime de Trk
lgatinde yer almamaldr Karl bulunabilecek bir yabanc kelimeyi Trk lgatine
sokmak Trkenin kendi kaynaklar ile zenginlemesini ve gelimesini
engellemektir
38
.
Yaplan almalar hmanizm adna olunca baz stlahlar, deyimler
Latinceden ve Yunancadan alnmaya balanm, bu dillerden bulunamad
durumda da yeni kelimeler uydurulmaya balanmtr. Bylece dilde karmaa ve
anari yaanmaya balamtr
39
. nk uydurmalarla dilde yaplmas planlanan
tasfiyenin nasl ve hangi artlarda yaplaca konusunda, tasfiye hareketine
girienlerin de bir fikri yoktur. Bu bakmdan tasfiyenin prensipleri konmam, nerede

34
Peyami Safa,, Yapma iek Baheleri, Tasvir-i Efkar, 26 Mart 1942.
35
Peyami Safa Gramersiz Olmaz, Tasvir-i Efkr, 24 Ocak 1941.
36
Peyami Safa, Lsan kilii, Cumhuriyet gazetesi, 6 Mays 1939. Falih Rfk da yazma dilinde
yaanan nemli problemlerden birisi olarak hl ortak bir imlnn oluturulmam olmasn grr.
1940l yllarda imla klavuzu bulunmadndan her yazar ve mecmua hatta her devlet kurumu kendi
imlsn kendi yapmaya balam, her kelime farkl yazmla kmtr. Mesela bu kelimelerden birisi
istasyondur. Otobs duranda stasyo, gar mdrlnn kapsnda istasiyon, gazeteler ise
istasyon olarak yazmaktadr. Bkz., Falih Rfk Atay, ml Lugatine Dair, Ulus gazetesi, 19
Sonterin 1940.
37
Atsz makalesinde,bir imlamz olmadnn farknda bile deiliz. Gzmz o kadar ykseklerde ki,
imla gibi ehemmiyetsiz eylere aldr bile etmiyoruzDevletin bir imlas olmadktan sonra halkn
olur mu? Daha rejimin bile imlas tespit olunmad. Cumhuriyet mi, Cmhuriyet mi? Bazen yle bazen
byle diyerek eletirir. Bkz., Nihal Atsz, Makaleler I, s. 364.
38
Peyami Safa, Yanama Kelimeler, Cumhuriyet gazetesi, 1 Temmuz 1939.
39
Peyami Safa, Istlah Davas, Cumhuriyet gazetesi, 4 Austos 1939.
66
z Trke, nerede Latince ve Yunanca kelimelerin kullanlaca da belirsizliini
srdrmtr
40
. Dil alannda yaanan bu karmaa ve ahenksizlik eletirilerin de
kaynan tekil etmitir
41
.
Peyami Safa, dil konusunda yaplanlar eletirdii gibi kendi zm yollarn
da ortaya koymutur. Mesela Batda kullanlan bilimsel terimleri, z
Trkeletirmeden almak, Batllama anlamnda nem tamaktadr. nk modern
Trkiyenin en nemli hedefi bilimsel anlamda Batllamaktr. Bu bakmdan Peyami
Safa, Batllaacaz deyip, bilimsel terminolojiyi Batdan almamay Batnn treni
yerine dounun devesine binmek
42
olarak deerlendirmitir.
Nihat Sami Banarl da z Trkeleme konusundaki kartlyla bilinen
aydnlar arasndadr. Ona gre, bu hareketle yalnzca Trkelemi kelimeler deil,
bizzat Trke kelimeler de deitirilmitir. Bylece zevksiz ve ahenksiz bir dil ortaya
kmtr
43
. Banarl, tasfiye hareketinin Trkeyi fakirletirdiini ifade etmi, bu
iddiasn kuvvetlendirmek iin ngilizlerin kendi dilleri iin sylemi olduklar,
ngiliz dili, ngilizce ve ngilizcelemi kelimelerden kurulmu bir dildir szn
rnek gstermitir. ngilizler dillerinin bu zellii ile vnerek, bahtiyar o ngilizce
ki onda her dilden kelime vardr
44
diyerek z dil olmadklarn ifade etmilerdir.
Dolaysyla Banarlya gre, dnyadaki hibir dil z dil deildir. Etkileim var olduu
srece diller birbirlerinden kelime alveriinde bulunabilmektedirler. Bu kltrel
deiimin ve geliimin nemli bir gstergesidir.
Dilde z Trkeleme hareketine kar olan aydnlarn eletirilerinin belki de
en nemli nedeni, politikaclarn dil almalarn ynlendirmesidir. Oysa onlara
gre, dilde sadeleme yaplacaksa, bu politikaclarn ii olmamal, uzmanlarn ve
kurulacak dil akademisinin grevi olmaldr. nk dili sadeletirmenin amac, aydn

40
Peyami Safa, Yabanc Szleri Eleme Hareketler, Tasvir-i Efkr, 21 Austos 1941.
41
Peyami Safa bu karmaay u cmlelerle eletirir, nk devlet bir orkestradr ve ald nota
yanlsa onu deitirmek zorundadr. Her saz kendine gre nota almamaldr. Milli Eitim Bakanl
da uygulad politikalarla kelimeler konusundaki karmaay krklemitir. Bkz., Peyami Safa,
Allahm Bu Ne Anaridir, Tasvir-i Efkr gazetesi, 5 ubat 1941.
42
Peyami Safa, Medeniyet Treni ve Bedeviyet Kervan, Cumhuriyet gazetesi, 23 Temmuz 1940.
43
Nihat Sami Banarl, Trkenin Srlar, stanbul 2002, s. 17.
44
Nihat Sami Banarl, a.g.e., s. 25, ayn eserin 302. sayfasnda da konu detayl olarak
aklanmaktadr. Bu konuda Peyami Safada Banarl gibi dnmektedir. nk, dnyadaki dillerden
hibiri saf deildir. Her lisan birbirinden mutlaka kelime almtr. Bu harekette milli hassasiyet
kaybedilmeden politikalar takip edilmelidir. Bkz., Peyami Safa, Telaa Lzum Yok, Cumhuriyet
gazetesi, 22 Aralk 1939.
67
dili ile halk dili arasndaki fark en aza indirmek, hatta ortadan kaldrmaktr. Oysa
1940lardan beri yaplanlar ve adna sadeleme denilen almalar, halkn anlamad
hatta aydnn kendi aralarnda anlaamad uydurma bir dil ortaya karmtr
45
.
Bylece Trke, hkmet zoru ve kanun yolu ile iinden klmaz hale
getirilmitir
46
.
Dil meselesine devletin mdahale etmemesi gerektii ynndeki grler,
Nurullah Ata ve smail Hakk Baltacolu gibi sadeleme taraftarlarnn tepkisini
ekmitir. Onlara gre, devletin tarm, eitim ve tiyatro gibi ilere kart byle bir
dnemde dil ilerine karmamasn kendi canna kymak olarak deerlendirmilerdir.
Bu aydnlara gre, dil devriminin en byk srr yaratmaktr. Dolaysyla yaratmann
da uydurma ile gerekleebileceini, hatta uydurulmayan dilin leceini ifade
etmilerdir
47
.
Dil konusunda 1949 ylna kadar, z Trke hareketini savunanlarn dnda
grleri olanlar, yaplan dil kurultaylarna arlmamtr. Bu adan devlet, dilde
hmanist politikalar uygularken, bu politikalara muhalefet edenlerin tavsiyelerini
dinleme gerei duymamtr. Dolaysyla ulusal bir uzlama salanamamtr. Hatta
nn bu durumu, oluna 1949 ylnda yazd mektupta, bu sabah dil kurultay var.
Sylevler verildi. Reaksiyoner cereyan tarafllar da davetli. Bu sabah seslerini
karmadlar; amma grlt koparacaklar galiba
48
diyerek ifade etmitir.
Dilde sadeleme dier bir ifade ile hmanizm dncesinin ana merkezi Milli
Eitim Bakanl olmutur. Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel, dilde
sadelemenin yaplmas iin stanbul niversitesi akademisyenlerini grevlendirmi
ve almalar takip etmitir. Bu almalar yakndan grmek ve bilgi almak iin
1944 ylnda stanbul niversitesini ziyaret etmitir. Bu arada konuyla ilgili olarak
toplant dzenlenmi ve toplant bir hayli tantanal gemitir. Otuz profesrn
katld toplantda Halide Edip sz alarak; Biz Trk mnevverleri sfatyla, ilmi bir
mevzuun mzakeresi iin buraya geldiimizi sanyordum. Fakat gryorum ki, Vekil
beyefendi, mutlaka kendileri gibi dnmemizi istiyorlar. Eer bu toplantlar bu hava

45
Ali Fuat Bagil, Ali Fuat Bagilin Hatralar, stanbul 1990, s. 141.
46
Ali Fuat Bagil, a.g.e, s. 156.
47
smail Hakk Baltacolu, Dil Devrimine Taklanlar, Ulus gazetesi, 17 Kasm 1945.
48
Sevgi zel, Baba nnden Erdal nnye Mektuplar, Ankara 1998, s. 32123.
68
iinde geecekse, ben imdiden zr diliyorum
49
diyerek toplanty terk etmitir.
Yaplan bu toplantlarn sonunda farkl dncelere ramen Kanuni Esasiyenin de
z Trkeletirilmesi kabul edilmi ve TBMMde almalar balatlarak
50
, Anayasa
z Trkeletirilmitir. Cumhurbakan nn de bu husustaki gayretlerinden dolay
Dil Kurumu alanlarn kutlamtr
51
.
Devlet bir taraftan dilde z Trkeleme hareketini gerekletirirken, dier
taraftan Nurullah Atan fikirlerinde canlanan ve Milli Eitim Bakanl tarafndan
uygulamaya konulan Latin-Yunan klasiklerinin tercme iiyle bu hareketin alt
yapsn oluturmutur. Oysa ayn yllarda Bakanlk, henz nemli Trk
romanclarndan olan Yakup Kadri Karaosmanolu, Halide Edip Advar ve Falih
Rfk Atay gibi yazarlarn eserlerini yeni harflerle basmamtr
52
. Gerekten de bu
durum uygulamalarla sylemler arasnda elikinin domasna neden olmutur.
Dier yandan yneticiler, ilim dilinin tamamyla z Trke olmas tezini
savunmu, fakat bu hususta Trkenin fonetiine baklmakszn kelime uydurulmas
yoluna gidilmitir. Mesela 1942 ylnda toplanan felsefe terimleri komisyonunda u
kelimeler uydurulur; snf- toplum, tasnif- toplumlama, zek- anlak, hayal- uyuk,
mantk-usdeyi, cemiyet- ildeim, ictimai-ildeik, heyecan-our, ceht-aba
53
. 1940l
yllarda balayan z Trkeleme ve uydurma hareketi, 1945lerde zirveye
ulamtr. z Trkeleme o kadar ileri gtrlmtr ki, millet ve meclis

49
Ali Fuat Bagil, a.g.e., s. 138.
50
Ali Fuat Bagil, a.g.e., s. 140.
51
Telgraf yledir;
brahim Nemci Dilmen
Trk Dil Kurumu Genel Sekreteri
Dil kurumunun zden duygularna ve iyi dileklerine yrekten teekkr ederim. Dil
Kurumunun almalarn ve deerli eserlerini srekli bir ilgi ile ve memnun olarak takip ediyorum.
smet nn
Ayn Tarihi, S. 134, 131 Ocak 1945. s. 21. Bu hadiseden sonra bakanlklar ellerinde bulunan evrakta
ve halen yaplan yazmalarda nasl bir yntem uygulayacaklarn Bavekalet sorarak hzla z Trke
yazmalara balamlardr. Bkz., B.C.A., 030.10-144.33.12.
52
Peyami Safa, Arap Harfleri, Cumhuriyet gazetesi 24 Ocak 1940. Bizzat devlet kurumlarnn
Trkemizi doru drst kullanmadndan bahseden yazar, bu karklktan takip edilen politikalar
sorumlu tutarken de, messeselerimizin hangisi? Hangisi deil ki, bata Ankara radyosu, Anadolu
Ajans, ehir tiyatrosu hatta baz gazeteler. Bunlardan aldm bir mektup yok ki iinde katmerli bir
Trke yanl olmasn. Bana kusursuz yazlm bir ila tarifesi bir rapor gsterebilir misiniz. Bu
yzden Anadolu Ajansnn haberlerini okurken yar yolda braktm oluyor Peyami Safa, bu
karmaa ve kemekelikten yine devleti sorumlu tutuyor. Yazsna devamla, hala gramer yok. yisi
yaplana kadar eskisi okutulsa ya? yisi yaplana kadar bekleriz. Kltrmzn bir ok davasnda
nasibimiz yalnz beklemek. Peyami Safa lk Basamak, Cumhuriyet gazetesi 30 Mart 1940.
53
Peyami Safa, Ayptr Arkadalar Ayp, Tasvir-i Efkr gazetesi, 6 Mart 1942.
69
kelimelerinin Trke olmadndan dolay, Trkiye Byk Millet Meclisi isminin
deitirilerek Kamutay denilmesi kararlatrlmtr. Fakat Kamutay kelimesi
dilimize yerlememitir
54
.
Bu deerlendirmeden sonra, nn dnemi dil yaklamlarn grupta
snflandrmak mmkndr. Bunlardan birinci grubu oluturanlar; Nurullah Ata,
Falih Rfk Atay, Ercment Talu, Sadi Irmak gibi yazarlar ve dnrlerdir. Bunlar,
z Trkeleme hareketini srarla savunmular ve grleriyle uygulamalara yn
vermilerdir. Atatrkn vefatndan sonra onun 1932-1935 yllar arasnda dilde terk
etmi olduu politikalara yeniden dnlm, hatta onun takip etmi olduu dil
politikasnn mahiyeti deitirilmitir. O, hedef olarak Orta Asyay gsterirken,
nn dnemi dilcilii Latin-Yunan medeniyetini gstermitir. Bu bakmdan z
Trkeleme hareketi bilimsel bir metotla deil, sadece ideolojik kayglarla
yaplmtr
55
. nk bu hareketi sol kesimler bayraklatrm, sa kesimler ilgi
gstermemi, hatta dil konusundaki oluumlardan dlanmlardr
56
.
z Trkeleme hareketi Trkeyi basitletirmi ve iinden klmaz hale
getirmitir. Hmanizm kaynakl dil anlayn benimseyenlere gre, dil ii dilcilere
braklmayacak kadar nemlidir. Onlar,gerektiinde uydurma yaplabilir. Uydurma
o kadar kt bir ey deildir diyerek kendi tezlerini savunmulardr. Yalnz onlarn
savunduklar z Trkeleme hareketi 1932-1935 yllar arasnda uygulanan z
Trkeleme hareketinden ierik olarak ayrlm, isim benzerlii olarak kalmtr. Bu
dnce sahipleri, dilde kkl reformlar yaplarak Yunanca-Latince kelimelerin
Trkeye kazandrlmasn savunmulardr. Hmanizm merkezli bu grleri, bata
Milli Eitim Bakanl ve Dil Kurumu olmak zere btn devlet kurumlar, hatta
meclis ald kararlarla desteklemitir. Dolaysyla bu gr sahiplerinin, fikirleri
1938-1946 yllar arasnda youn olarak uygulanmtr. Fakat Hasan Ali Ycelin

54
Ali Fuat Bagil, a.g.e., s. 142143.
55
Nihat Sami Banarl bu durumu u cmlelerle ifade eder, nice yllardan beri herkes biliyor ki,
Trkiyede dil ileri tam bir kmaz iindedir. Milli kltrn can damar olan dil, memleketimizde ya
eitli politikalara alet edilerek, ya inat, menfaat ve cehaletin kurban olarak, yahut ta korkarz ki,
kasten yklmaktadr. Atatrk dneminde balanan fakat daha sonra terk edilen dilde sadeleme
almalar hakknda dil tccarlarmzn daha sonra nasl hareket ettiklerini de yle belirtir,
Atatrkn z Trkeyi tecrbe etmek istei, zerine derhal, kraldan fazla kral tarafndan bir hzla,
dilde ar bir tasfiyecilie girimi, akla hayala gelmez irkinlikte, mehul kelimeler uydurulmu ve
bu uydurma kelimelerle, hazrlanan metinler, bizzat Atatrkn hiddetine ve zdrabna sebep
olmutur, Bkz., Nihat Sami Banarl, a.g.e., s. 293-294.
56
Nihat Sami Banarl, a.g.e., s. 297.
70
bakanl brakmasndan sonra hem dil, hem de Dil Kurumu tabii yola girmitir
57
.
Attila lhan da bu dnemde uygulanan dil politikalarn,tasfiyecilik dorultusundaki
bir dil hareketi, o milletin gemiine bir duvar ekmek ve genliin eski kltr
deerleri ile olan balarn kesmek
58
olarak deerlendirerek kar kmtr. Bu
gruba dahil olanlardan zellikle Ata, 1938den balayarak lmne kadar, dil
devrimi, uydurma kelimeler ile z Trkeleme tarafls yazlar yazm ve 1940-1946
yllar arasnda dilde hmanizm politikalarnn fikir babaln yapmtr
59
.
kinci grup; Nihal Atsz, Agah Srr Levent gibi aydnlar tarafndan
olumaktadr. Bunlara gre, dilimizdeki yabanc kelimeler atlmaldr. Bu tasfiye
hareketi yalnzca dou kkenli kelimelere ynelik olmamal, Bat kkenli kelimeler
de dahil edilmelidir. Sadeleme yaplacaksa ve dilimizden yabanc kelimeler
atlacaksa, yerlerine konacak kelimeler mutlaka Orta Asya Trkl ile irtibatmz
salayacak kelimelerden olmaldr. Hatta btn yer isimleri, kii isimleri ve
soyadlar, kanunla Trkeletirilmelidir. Bylece kltrn koruyucusu ve aktarcs
olan dil gelitirilmi olacaktr. Bu gruba ynelik tepkiler, 3 Mays 1944 olaylarndan
sonra ortaya km, bu dnceyi savunan aydnlar Turanc olarak nitelendirilmi ve
devlet kadrolarndan tasfiye edilmilerdir. Oysa aradan geen bunca zamanda Orta
Asyada yaanan gelimeler, bu grup sahiplerinin haklln ortaya koymu, fakat o
yllarda ki dnceleri anlalamam ve eletirilmilerdir.
nc grubu oluturan aydnlar; Peyami Safa, Ali Fuat Bagil, Semiha
Ayverdi, Yahya Kemal ile kimi grleriyle Nihat Sami Banarl gibi aydnlardr. Bu
gruba dahil etmi olduumuz aydnlar, itidalli sadelemeyi savunmutur. Batl
kelimelerin bilimsel literatr iinde kullanlmasnn mahzurlu olmayacan, fakat
her kavramn uydurma yolu ile ve Batdan alnarak karlanamayacan ifade
etmilerdir. Bu ynyle dil alannda uygulanan hmanizmi eletirmilerdir.
nc gruba gre, z Trkeleme hareketi Trkeyi snrlandrm ve
iinden klmaz hale getirmitir. Dilde yaanmakta olan karmaa politikann ve

57
Banarl tabii yol kavramn dile, politikann mdahale etmedii, sadece dilcilerin ekillendirdii
metot olarak alglamtr. Bkz., Nihat Sami Banarl, a.g.e., s. 295.
58
Attila lhan, Ulusal Kltr Sava, s. 278-283.
59
Fikri Grler, a.g.t., s. 2-3.
71
politikaclarn mdahalesiyledir. Bu karmaa, ancak kaprislerden uzak ehil sahibi
uzmanlardan oluan bir kurula ii havale etmekle zlebilir
60
.
Birinci grup, ikinci ve nc grupla tamamen ters dnceler retmi ve
uygulamaya koymutur. Oysa ikinci ve nc grup arasnda ou noktada gr
birlii vardr. Yalnzca ayrldklar nokta bilim diline girmesi gereken kelimeler
konusunda yaanmtr. Mesela Peyami Safaya gre, bilim u anda Avrupann
inhisarnda bulunduundan bilim dili Latin-Yunan kkenli olmasnda bir mahzur
yoktur. rnek olarak da Psikoloji terimini gstermektedir. Batda hemen btn
dillerde psikoloji olarak kullanlan bu dile bizim, ruh bilimi dememizin bir anlam
yoktur. nk Trkiye ynn batya dnmtr. Bu byle gerekletirilemezse
Bat treni yerine bedeviyet kervanna bineriz diyerek iddiasn kuvvetlendirmek
istemitir. Nihal Atsza greyse, sadeleme olacaksa tamamyla Orta Asya kaynakl
olmaldr. Onun kaygs ve dil dnceleri Orta Asya Trkl ile irtibat kurma
noktasnda gelimitir. Bu arada ikinci ve nc grup, birinci grubu solculukla
sulam, dilde yaplmak istenenleri Rusyann istei ile Trkiyede komnizmi
getirmeye almak olarak deerlendirmilerdir.
1946dan sonra dil alannda yaplan tasfiye hareketi yavalam, fakat
tamamen sona ermemitir. Milli Eitim Bakanlna Tahsin Banguolunun
getirilmesiyle dil alannda uygulanan politikalar yeni bir mecraya girmitir.
Banguolu dil konusunda yeni grler ileri srm ve uygulamaya almtr. Onun
grleri, dili yabanc dillerin etkisinden kurtararak, yabanc kelimelerin tamamn
tasfiye etmek ve yaz dilini konuma diline yaklatrmak olarak ortaya kmtr.
Ona gre, stanbulda konuulan lisan (Trke) Osmanlcann en geni manas ile
etkiledii bir lisandr. Sivastan gelen bir gencin ayptr diye att yz kelimeden

60
Peyami Safaya gre yaanan karmaann sebepleri unlardr; 1-Trk Maarifi bir sistemden mahrum
olduu iin stlah meselesini hangi prensiplere gre halledeceini de armtr 2-Uydurulan
stlahlarda bile kkler ounlukla halk dilinden alnm deildir 3-Ana dili ile mektep, hayat dili ile
mektep, kltr dili ile mektep arasnda hibir alaka aranmamtr 4-Yalnz hayatla mektep arasnda
deil, mektep ile mektep arasnda da stlah birlii yoktur. Lisede uydurma terimler renen ocuk
niversiteye gidince ya Latince, ya Arapa, yahut ta Yunanca, Trke Franszca stlah karmaasn
grmektedir. Bkz., Peyami Safa, Terim Rezaleti, Cumhuriyet gazetesi, 15 Aralk 1939. Bu duruma
rneklerini bir baka makalesinde de verir. Mesela hayat dilinde ruh kelimesinin Franszcas Anima,
Almancas Seledir. Fakat ruhiyat kelimesini Fransz ve Almanlar Psychologie, ngilizler psychology
derler. Bizde ruhiyat deil psikoloji diyeceiz diyerek grne aklk kazandrr. Bkz., Peyami
Safa, Gene Terim Meselesi, Cumhuriyet gazetesi, 16 Aralk 1939.
72
doksan Trkedir. Oysa, yerine stanbul Trkesinden ald kelimelerin yalnzca
% 30 u Trkedir
61
.
Sonu olarak nn dneminde uygulanan dil politikalar kendi dneminde
tartlp eletirildii gibi, sonraki yllarda da tartma konusu olmu ve aydnlar bu
noktada fikir birliine varamamlardr
62
. Dolaysyla bu dnemde uygulanan
hmanist merkezli dil yaklamlar, aydnlar arasnda yeni tartmalar yaratrken,
Trkeye Bat dillerinden kmsenmeyecek sayda eski Yunan ve Latince kkenli
kelime aktarm yaplmtr. 1940l yllardan itibaren yazlan edebiyat rnlerinin
pek ounda sadeleme adna Bat kkenli kelimeyi bulmak mmkndr
63
.

B-HMANST TARH ANLAYII
Atatrk, Cumhuriyetin ilanndan sonra, 20. yzyl balarnda ttihatlarn
uygulad mistik milliyetilik anlayna yeni bir ruh ve kimlik vermek gayesi ile
TTK ve TDKnu kurmutur. Her iki kuruluun ortak gayesi de kltr ve soyda birlik
tezini oluturmaktr
64
. Atatrk, bu kapsamda tarih anlayna yeni bir yn vermek
iin 1932 ylnda I. Tarih Kongresini Ankara Halkevinde toplayarak ihmal edilen
Trk kimliinin topluma kazandrlmas ve milli kimlik etrafnda yeni bir devlet
anlaynn yerletirilmesini istemitir. Nitekim Mehmet Barlas da, Atatrkn bu

61
Bu eser V. Dil Kurultaynda komisyona sunulmutur. Eserde Arapa kkenli 100 kelime verilerek
bunlarn nasl Trkeletii anlatlmtr. Birka rnek yledir. Aidiyet- aitlik, hrriyet-hrlk,
insaniyet-insanilik-insanlk, memnuniyet-memnunluk. Geni bilgi iin bkz., Tahsin Banguolu,
Devlet Dili Trke zerine, Ankara 1945, s. 7,14 ve 15.
62
Erol Gngr, Atatrkn bir dil devrimi yapmadn, nn dneminde yaanan dil slah
konusundaki almalarn tasfiyeciliin canlan ve Yunan-Latin tabanl yeni kltr politikasnn dile
yansmas olarak yorumlanabileceini ifade etmitir. Sadeleme hareketi, TDK tarafndan benimsetilip
resmiletirilmi olan Ata uydurmacldr. Amac Yunan-Latin kltrn benimsetmektir. Bkz., Erol
Gngr, Dnden Bugne Tarih- Kltr-Milliyetilik, Ankara 1982, s. 53-60.
63
Yakup Kadrinin romanlar bunun en gzel rneklerini yanstr. Varlk mecmuas yazarlarndan
Nahid Srr lhan yazd makalesinde, bu lzumsuz yere ve pervaszca Frenke sz modasn
karanlar arasnda, yazk ki son devrin byk kymetlerinden biri, yani Yakup Kadri vardr. Fakat
belki de Yakup Kadri de sanatkr ruhuna hkmetmi heves ve Garp kltr ile fazlaca mnasebetinin
bir eseri olarak kabul edebileceimiz bu zaif, imdi her eline kalem alann ileyebilecei bir gnah
eklini alm bulunuyor diyerek eletirmitir. Bkz., Nahid Srr lhan, Yeni Dil Meselesinden Biri
Varlk mecmuas, S. 41, 15 Mart 1935, s. 272. Ayrca roman ksmnda detayl olarak bu konu ela
alnacaktr.
64
Atatrk bu konuyla ilgili olarak 1923 ylnda yapm olduu konumada, bu memleket tarihte
Trkt, halde Trktr ve ebediyen Trk olarak yaayacaktr demitir. Bkz., Kemal Koak,
Cumhuriyet Dneminde Tarih retimi ve Tarih almalar, (19231960), Gazi niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1991, s. 96.
73
almalarnn amacn, Trk milletinin bir kimlie sahip olmas olarak ele alr ve
Osmanllk kimliinin Trk kimliini adeta unutturduunu dile getirir
65
.
phesiz, 1932 tarihinde uygulamaya konulan ve Atatrk tarafndan
desteklenen tarih anlay, milli kimlik yaratmann yannda, Avrupal tarihilerin
hibir ilmi delile dayanmakszn Trkler hakknda ortaya atm olduklar sar rka
mensup ve hibir medeniyet meydana getirmemi kavim
66
iddiasn rtmeye de
yneliktir. Dneminin nemli simalarndan Reit Galip, Atatrkn resmi tarih
grn, insanln beii Orta Asyadr ve ilk medeniyet burada bulunan Trkler
tarafndan kurulmutur. Bu rk Avrupann iddia ettii gibi sar deil, beyaz rk ve
brakisefaldir. Trkler dnyann deiik yerlerine g ederek medeniyetlerini
tamlardr. Anadoluda en eski alardan beri Trkleme balam ve bu blgede
en saf rk muhafaza edilmitir
67
diyerek aklamtr.
Kongreyle birlikte 1932den sonra Trkiyede tarih bilimi atlmlar yapmaya
balamtr. Anadolunun muhtelif yerlerinde kaz almalar yaplrken, dier yanda
Trk Tarihileri Anadolu, Trkler ve Orta Asya konusunda yeni grlerini
kamuoyuna sunmaya balamlardr. Bu almalar yaplrken ynetim, tarih
yazcl zerinde totaliter bir kontrol kurmam ve tarihilere belirli bir yorum
erevesi gstermemitir
68
.
Dier yandan Atatrk dnemi tarih anlay, sadece Anadolu Trkl
etrafnda olumam, dnyann eitli blgelerinde bulunan Trkleri konu alan

65
Mehmet Barlas, a.g.e., s. 105.
66
zellikle Fransz tarihiler Trkleri geri kavim ve sar rka ait bir kavim olarak vasflandryorlard.
Atatrk, Milli devleti tarihi temellere dayandrmak. Mutlaka btne dayandrmak zorunluluundan
kaynaklanyordu demitir. Avrupann Trkler hakkndaki deerlendirmesi Orta Asya ve n Asya
konusunda Atatrkn Afet nan bu konularda almaya sevk etmitir. Bkz., Halil Berktay, Tarih
almalar, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.IX, stanbul 1983, s. 2465.
67
Reit Galip, Trk Milletinin Tarihini Yeniden Buluu ve Trk Tarih Tezi Esaslar, r
mecmuas, S.8, Ankara 1934, s. 147-148.
68
Mesela Kadro grubu deiik tarih tezleri ile ortaya karken, stanbul niversitesi farkl bir kede
tarih yazcl yapmaktadr. Dier yanda Yusuf Ziya, dnya uygarln Orta Asyaya balayarak,
Apollonu, Alp olan olarak aklayan trden tarih tezleri ortaya koymaya alr. Trk Tarihinde kaz
almalar hemen hemen bu dnemde balamtr. 1930-40 yllar arasnda 2300ye yakn monografi,
kaz raporu ve makale ile baarl bir balang yaplmtr. Bu dnemde ada ovenizmden uzak
Anadolu patriyotizminin tesirleri grlr. Ayasofyann mze haline getirilmesi, Bizans eserlerinin
restorasyonu, Anadolu kltrne Osmanl Asar- Atika idaresinden farkl bir gzle, adeta bir
ulusulukla sahip klmas bunun yansmalarndandr. Osmanl aratrmalarnn en parlak dnemi bu
yllara rastlam ve bilimsel Osmanl tarihiliinin temeli bu yllarda atlmtr. 1930larda Tarih
Semineri dergisi, Trkiyat mecmuas, Trk Tarih Encmeni mecmuas, Ocak 1937 den sonra Belleten
kmaya balamtr. Bu konuda bkz., lber Ortayl, Gelecekten Gelenee, stanbul 2001, s. 107114.
74
aratrmalar ve bilgilendirmeler iermitir. Mesela 1934 ylnda baslan Tarih IV
kitabnn konular incelendiinde bu durum aka grlr. Kitaptaki konularn
bazlar yledir; Orta Avrupada Trk izleri, imali Avrupada ki Trklk
tetkikleri, Atilla ve Garbi Avrupadaki Trklk, spanyada Trkler, Asya Tarihi
Rusyada Trkler ve Tatarlar, Afganistanda Trklk, ran Trkleri gibi konular
incelenmitir
69
.
1-nn Dnemi Tarih Anlay ve Uygulamalar
nn dnemi tarih anlay ve uygulamalarn anlayabilmek iin, bu dnemde
ki ders mfredatlar, tarih kongreleri, kongrelerde sunulan ve kabul gren bildiriler
nemli kriterler olarak karmza kmaktadr. Bunlardan ders mfredatlar, gelecek
nesillerin tarih anlaylarn ekillendirmesi bakmndan nemlidir. Dier yandan
ders mfredatlarn etkileyen en nemli husus kongrelerde sunulan bildirilerin ders
mfredatlarna yansmas olmutur.
a-Ders Mfredatlar ve Kitaplar
Ders kitaplar Milli Eitim Bakanl tarafndan baslm ve mfredatlar da
yine bakanlk tarafndan belirlenmitir. Ortaokul ve lise dzeyinde okutulan tarih
ders kitaplar olduka hacimlidir. 1941 ylnda Milli Eitim Bakanl, Talim Terbiye
Heyeti tarafndan 1941de nc basks yaplan ve Orta Zamanlar bal ile
kan Tarih II kitab, 400 sayfadan meydana gelmektedir
70
. Kitap incelendiinde
Ortaa ile alakal olarak incelenmeyen konu bal hemen hi kalmamtr.
Konularn geni ve ezbere dayal olmasndan dolay tarih dersleri renciye

69
Tarih IV ders kitab olarak TTK tarafndan yazlmtr, stanbul 1934, indekiler ksmndan
70
Kitabn konular unlardr; 1-Orta Zamanlarda Avrupa (Roma alemi, Galya, Roma galyas,
Germenler) 2-Trk Alanlar ve Avrupay istilas 3-Avrupa Hun mparatorluu 4-Asya Akhunlar
Devleti 5-V. Asrda Avrupa 6-Trk Avar mparatorluu 7- VI. Asrda arki Roma mparatorluu 8-
Asya Gktrk mparatorluu 9-Trkiler Devleti 10-Karluk Devleti 11-Uygur Devleti 12-Garbi Asya
ve arki Avrupa Trk devletleri( Hazarlar, Bulgarlar, Macarlar, Pecenekler, Ouzlar, Kumanlar) 13-
Avrupaya Gler 14-slam Tarihi Douu Geliimi, Endls Emevileri dahil olmak zere 15-lk
Mslman Trk Devletleri 16-Karojen mparatorluu, 17-Normanlar 18-Alman Dukalklar 19-
Papalarla mparatorlar Mcadelesi 20- XI. ve XII. asrda Hristiyan Derebeylikleri 21-Byk Seluklu
mparatorluu 22- Orta Zamanlarda Anadolunun Trk Devletleri 23-Hal Seferleri 24-Karahitay
Devleti 25-Harzemahlar 26-Trk Mool mparatorluu, 27-Msr Suriye Trk Devletleri 28-Anadolu
Trk Beylikleri 29-Anadolu Trk Devletlerinde Trk Medeniyeti 30- Orta Zamanda Hint Alemi 31-
Mslman Trkler daresinde Hindistan 32-Timurlular 33-Hindistan da Babr mparatorluu. Bkz.,
Tarih IV, stanbul 1934.
75
sevdirilememitir
71
. Bu durum pek ok bilim adam tarafndan eletirilmitir. Mesela
Dr. Ziya Talat, okullardaki tarih mfredatlarn inceledikten sonra birka adan
mahzurlarn belirterek, kitapta okutulan mfredatta bilgi fazlalnn olduunu, her
ey u olsun bu da olsun mant ile yerletirildiini belirtmitir. Halbuki Talata
gre tarihi hadiseler kronolojik olarak sunulmamal, maddi kuvvetin tarihi seyir
iindeki durumu vurgulanmal, cesur kahramanlarn hikayelerine yer verilmeli ve
btn bunlar ocuun ruhuna gre olmaldr
72
.
Ayn dnemde tarih retimi iin en byk sknt, tarih ara ve gerelerinde
yaanmaktadr. Bunlarn banda da tarih atlaslarnn yetersizlii gelmektedir. Bu
husus eitimciler tarafndan eletirilmi, fakat gelen eletiriler 1947 ylna kadar
ciddi anlamda muhatap bulamamtr. Dier yandan rencilerin faydalanabilecekleri
tarih kaynak kitaplar henz tam anlamyla yazlm yada yeni alfabe ile baslm
durumda deildir
73
. Ders kitab yazanlar zaman zaman objektif olamamlar, milli
duygularmz besleyecek derecede kahramanlklara yer verilmemi ve gerekler tam
deeriyle ve canl bir ekilde ifade edilmemitir
74
.
1944te tarih, corafya ve yurttalk bilgisi programlarnn yenilenmesi
kararlatrlmtr. Bu amala pek ok okuldaki retmenlere ve idarecilere fikirleri
sorularak gr ve nerileri istenmitir. Gazi Eitim Enstits retmenlerinden Fuat
Gndzalp, bu konuda retmenlerin de grlerini alarak bir rapor hazrlam ve
Bakanla gndermitir. Tarih ders mfredatnn, rencileri ezbercilikten kurtararak

71
O dnemde yaplan bir aratrmayla ezber konusunda kz rencilerin erkelerden daha baarl
olduklar ortaya kmtr. Konularn geni ve ezbere dayal olmasndan dolay tarih dersleri
renciye sevdirilememitir F. Mory, Tarih retimi, retmen Dergisi, Ceviren kr Selikolu,
Aralk 1950, s. 19.
72
Ziya Talat, Okullarmzda Milli Tarih retimi, r mecmuas, C. XIII, S. 125, Nisan 1943, s.
95.
73
Hseyin Namk Orkun, atlas yokluu konusunda, bir tarih dersi, bugnk durumu gsteren bir
duvar haritas karsnda deil, tarihi bir haritann karsnda verilmeli ve rencilerde ayrca
ellerindeki tarih atlaslarndan faydalanmaldr der. Mfredatn arl konusunda ise yazar, bizde
tarih retimi rencinin tamamyla hafzasna yklenmekte ve renci hafzasn yorarak bu derste
muvaffak olmaya almaktadr diyerek eletirmektedir. Hseyin Namk Orkun, Okullarmzda
Tarih retimi, lk mecmuas, Ocak 1947, s. 15.
74
Fahri avuolu makalesinde yle yazar, o zaman okullar iin yazlan 4 ciltlik tarih kitabnn
Osmanl tarihine ait ksmnda devirme ve yenieri tekilatnn Orhan Bey zamannda kurulduu
gsterilmitir. Atatrk bu iddiay yapan zata bunun doru olamayacan, bir yl evvel kurulan
yenieri tekilatnn bir yl sonra Mslman olarak faaliyete itirak ile ilk Anadolu fetihlerinde amil
olamayacaklarn ve ortada henz Rumeli fetihleri olmadndan, esir elde edip yenieri yapmann da
imkan dhilinde bulunmadn beyan ederek bir gerei retmi. avuoluna gre, Osmanl
Devlet sistemini tam anlamyla kavrayamad zira yenierilerin esirlerden olmad muhakkaktr.
Bkz., Fahri avuolu, Ortaokul Tarih Kitaplar, lk mecmuas, Nisan 1947, s. 12..
76
daha pratik ve anlalr olmas iin neriler yaplarak, umumi tarih kavramlar yerine,
ahs vakalar zerinde durulmasnn ocuk psikolojisine uygun olduunu
vurgulanmtr. Ona gre, ilkokuldaki ocuklar ahslar daha ok ilgilendirmektedir.
Tarih, ahslarn etrafnda meydana gelen olaylara bal olarak anlatlmaldr. Tarihte
anlatlacak kk ve canl bir vaka yzlerce sayfalk kuru szden daha iyidir
75
. Dier
bir eletiri noktas da, tarih-corafya ve yurttalk dersleri arasndaki balant
eksikliidir. Fuat Gndzalpe gre, her ders birbirinden ayrlmaz balarla
baldr. Bu derslerden herhangi birinin mfredat hazrlanrken mutlaka dierlerinin
de gz nne alnmas gerekmektedir. Yazarn eletirisinin belki en nemlisi bu
programlarn hayatlarnda pedagoji dersi grmemi, tarih ve corafya retmenleri
tarafndan hazrland, dolaysyla ocuun renme seviyesine inilemediidir
76
.
Hazrlanan yeni program ancak 1948de okullara gnderilmi, program
hazrlanrken retmenlerin hazrlam olduklar raporlar dikkate alnmamtr.
Bundan nceki programlarda ky ve ehir hayatna uygun olmak zere ift program
yaplmken, bu program, her tip okul iin tek program olarak hazrlanmtr.
1942 ylnn II. yarsndan itibaren yeni tarih kitaplar yazlmaya balanmtr.
Bunlar hacim olarak kltlrken ieriklerinde deiimler yaanmamtr
77
. Fakat
ncesi ve sonrasnda eletirilen bu kitaplarn hazrlan esnasnda sadece tarihilerin
deil, eitimcilerin de bulunmas konusuna dikkat edilmemitir. Mesela TTK
tarafndan yazlan ve okullarda okutulmak zere Milli Eitim Bakanl tarafndan
baslan Tarih IV kitab, gerek hacim ve gerekse konular itibari ile incelendiinde
ders kitab olmaktan ziyade kaynak niteliindedir. Kitabn I. ksmnda, I. Dnya
Sava, Osmanl Devletinin durumu, stiklal Sava ve Cumhuriyetin kuruluu, II.
ksmda Lozandan 1934 ylna kadar icraatlar yer almtr. Kitap 390 sayfa olarak
hazrlandndan, ortaokul ncesi iin olduka hacimli bir ders kitabdr
78
. On yl

75
F. Mory, a.g.m., s. 20.
76
Fuat Gndzalp, Tarih- Corafya- Yurttalk Bilgisi, retmen dergisi, S.17, Mart 1949, s. 5-7.
77
1932 tarihinde yazlan ve lise ders kitab olarak kabul edilen kitap, yaklak 400 sayfa iken bu
dnemde yazlan kitap 200 sayfaya kadar dmtr. Bkz., Arif Mfit Mansel, Cavit Baysun, Enver
Ziya Karal, Yeni ve Yakn alar Tarihi Lise III. Bu kitap 17.7.1742 tarih ve 222 sayl TTK karar
ile ders kitab olarak kabul edilmitir. Maarif Vekleti Matbaasnda baslmtr. stanbul 1942.
78
Tarih IV, T.C. TTK tarafndan yazlmtr, stanbul 1934de yazlmasna karn kitap 1945lere
kadar okullarda ders kitab olarak okutulmutur.
77
boyunca okutulacak olan tarih kitaplar pedagojik ve ierik asndan deimemitir.
Sadece yeni deiiklikler olarak iine haritalar konulmutur
79
.
Ders kitaplarna ynelik eletiri ve grler kimi aydnlar tarafndan
kamuoyuna tanmtr. Bu aydnlardan birisi de Nihal Atszdr. Ona gre, Osmanl
devleti ve ahsiyetleri zerinde yazlan olumsuz ifadeler ders kitaplarnn ieriine
girmitir. Halbuki tarih dersleri okutmakla gdlen gayelerden biri genlere vatan ve
millet sevgisi alamaktr. Bu iin hi yalan sylemeden gerekleri deitirmeden
yaplmas gerekmektedir. Mesela II. Abdlhamit, yazlan bir iirde vahi, gz
dnm, kana susam bir cani gibi gsterilmi ve onun tahttan indirilii vg dolu
iirlerle anlatlmtr
80
. Ona gre, Osmanl ocanda bir iki tane lgn, bir iki tane
iktidarsz insan kmsa, onlarn hepsini birden reddetmek mantk ii deildir.
Osmanl hanedan Trk tarihindeki ailelerin en bydr. Tarihi vazifesini yapp
ekilmitir. Okul kitaplarnda Osmanl Tarihini kk gren, padiahlar aalayan
bu hadiseler milli terbiye bakmndan byk tehlikedir. Yazar gemiin deerlerine
saygy milliyetiliin ve ahlakn ba art olarak kabul ederek, Trk milletinin
Kk mazide olan ti olduunu belirtmitir
81
.
Dier yandan 1939-46 arasnda baslan tarih kitaplarnda nn, ef olarak
nitelendirilmi ve konumalarndan iktibaslar yer almtr. Bu kitaplara en gzel
rnek, Enver Ziya Karaln yazd Trkiye Cumhuriyeti Tarihidir. Ayn dnemde
Tarih retiminde Yunan ve Roma Tarih ve Medeniyeti arlkl olarak ders

79
Bu husus eserin mukaddime ksmnda yle aklanr bu baslta esas taalluk etmemek zere baz
ufak deimeler olmu, haritalar tedrisatta daha kullanl olmak zere kitabn sonuna ve metin dna
alnmtr. Bkz., Basl Mukaddimesi, Tarih II , stanbul 1934, s. 4.
80
Nihal Atszn eletirdii ve mellifi belli olmayan iir yledir;
ren yavrum ki on temmuz bayramlarn en by,
Esir millet byle bir gn zinciri krd skt,
Ondan evvel geen gnler, bilsen yavrum ne siyaht
Milletin her iyiliini dnecek padiaht
Hlbuki o zaman sultan, insan deil, canavard,
Canlar yakar, kan dkerdi, millet ondan pek bizard! .iir iin bkz., Nihal Atsz, Trk Tarihinde
Meseleler, stanbul 1997, s. 81. Bu koya ilikin baka bir rnekte ise Ali Canip Yntem tarafndan
yazlan ve liselerin dokuzuncu snfnda okutulan Edebiyat adl kitabnn Siyasi Tanzimat
blmnn 185. sayfasnda yle yazlmtr, O aralk Abdlmecit tahta gemiti. Bu, her Osmanl
padiah gibi gafil ve biare bir adamd. Nihal Atsza gre bu iddiann sahibi Ali Canip Yntemi
vatansever, hatta biraz Trk, ve mer Seyfettin ile arkadalk eden bir zat olarak takdim etmektedir.
Bu iddiasna anlam veremediini belirttikten sonra Osman Gaziden balayarak, Sultan Vahdettine
kadar olan padiahlar incelemi ve Ali Canipin iddialarn rtmtr. Esas nemli olan ve
politikalar asndan deerlendirilebilecek husus, bu kitabn ders kitab olarak kabul edilmesi ve Milli
Eitim Bakanlca bastrlmasdr. Bkz., Nihal Atsz, Meseleler, s. 89-112.
81
Nihal Atsz, Meseleler, s. 112.
78
mfredatlarnda yerlerini almaya balamtr
82
. Mesela 1947 ylnda yazlan Tarih I
83

kitabnda konulara gre dalm incelendiinde, Yunan Tarihi %40, Roma Tarihi
%40, eski Anadolu Tarihi % 8, dier konular %8 olurken, Trk tarihi sadece
%4lerde kalmtr. Genel olarak tarih kitaplar incelendiindeyse liselerde okutulan
tarih bilgisinden sadece %41i Trk Tarihi ile alkaldr. Bir bakma dnya tarihi
okutularak maddi ve manevi deerleriyle Trk insan yetitirme yerine, hmanist
dnya vatanda yetitirilmesine gayret sarf edilmitir
84
. Bu gelimeler dier
alanlarda hzla devam eden hmanizm akmnn tarih ders mfredatlarndaki
uygulamalarn oluturmutur.
Nihat Sami Banarl, tarih ders kitaplarnda Yunan ve Roma Medeniyeti ile lk
a Medeniyetine geni yer ayrlmasn,Tarih ilminin kesin olarak bizim mazimize
mal etmedii medeniyetlerin tarihini, biz, hele ilk ve orta tedrisatmza koyarak
ocuklarmz pheye drmeyelim
85
szleri ile eletirmi ve ihmal edilen
Osmanl Tarihinin lzumundan bahsetmitir. Durum niversite eitiminde de farkl
deildir yani hmanizm anlayyla Yunan ve Latin tarihi arlkl olarak
retilmitir. Dier yandan DTCFde tarih blm eski alar, orta alar ve yeni
alar olarak ayrlmtr.Osmanl tarihi konusunda almalar yapm olan ve o
dnemde DTCFde retim yesi olan Halil nalckn teklif etmi olduu Osmanl
Tarihi krssnn almas teklifine dnemin faklte ynetimi kar kmtr
86
.
1937 ylndan itibaren giderek artan bir tempo ile Osmanl Tarihi
aratrmalarna hz verilirken, nn dnemde bu aratrmalar siyasi tarih ile snrl
kalmtr. Geri Drdnc Maarif urasnda Smer ve Eti Medeniyeti gibi, Seluklu
ve Osmanl Medeniyetinin de ada tarihte mstesna ve mmtaz yeri vardr
87

ifadesi ile ihmal edilen yakn dnem tarih aratrmalarna yeniden hz verilmesi fikri

82
Nevzat Kke, a.g.t., s. 235.
83
Bu kitap Emin Oktay ve Niyazi Akit tarafndan yazlm ve 35 yl hi deimeden okullarmzda
ders kitab olarak okutulmutur.
84
Murat Hancolu, Tek Parti Dnemi Tarih Anlay ve retimi(1931-1950), Gazi niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, s. 235.
85
Drdnc Maarif uras, stanbul 1999, s. 82.
86
Halil nalck hatralarnda kendisinin profesr olduktan sonra Osmanl tarihi krssnn almas
iin teklifte bulunduunu, fakat dnemin faklte ynetiminin bu ie kar ktn aklamaktadr.
nalck bu kar k, Amerikada Amerikan tarihi okutulmayan bir niversite bulamazsnz
diyerek eletirmektedir. Bu aklamalar iin bkz., Halil nalck, Tarihilerin Kutbu Halil nalck
Kitab, Sylei Emine aykara, stanbul 2006, s. 72
87
Drdnc Maarif uras, stanbul 1999, s. 68.
79
benimsenmise de, Osmanl Tarihinin ekonomik kltrel boyutu ihmal edilmi,
siyasi tarih alannda yaplan aratrmalar da mfredat programlarna girmemitir.
Dolaysyla tarih ders mfredatlarnda rencilere hmanizm dncesi verilmek
istenmitir.
b- Hmanist Anlayn Tarih Kongrelerine Yansmas
nn dnemi tarih anlayn ortaya koyabilmek iin tarih ders
mfredatlarnn yan sra, bu dnemde toplanan Tarih Kongreleri de ayrca
nemlidir. nk bu kongrelere sunulan rapor, tebli, gr ve neriler byk
oranda resmi gr yanstm, buradan kan kararlar dorultusunda ders kitaplar
ekillenmi ve hmanist politikalar nda tarih anlay, topluma benimsetilmeye
allmtr. Bu dnem tarih anlay Bat kltryle btnleme salayarak,
hmanist yaplanmay ngrmtr. Trk hmanizmi, ortak bir tarih bilinci etrafnda
tarihin merkezine Anadoluyu koyarak Bat uygarlnn douunu bu topraklara
balayan bir tarih yorumu sunmak istemitir. Bu erevede varolan kltr yeniden
yaplandrarak, Batya hayranlk duygularyla bal bir millet anlay erevesinde
evrensel bir kltr yaratmay amalamtr. Bu amala dinsel elerden kendini
kurtaran bir kltr atmosferi de gelitirilmek istenmitir
88
.
III. Tarih Kongresi, araya II. Dnya Savann girmesinden dolay ikinci
kongreden alt yl sonra toplanabilmitir. Kongreye katlm Savatan dolay ulusal
dzeyde kalm, yabanc bilim admlarnn pek ou toplantlara itirak
edememilerdir
89
. Kongre DTCF kongre salonunda nnnn katlmyla
balamtr. kinci kongre ile nc kongre arasnda geen alt yllk zamann
alma raporu, deiik dallardaki bilim adamlar tarafndan hazrlanmtr
90
.
1940l yllarda ki tarih anlay ksmen Atatrk dnemin tarih anlaynn
devam mahiyetindedir. Yani eski alarda Anadoluda yaayan insanlarn
kafataslarnn incelenmesi iin kaz almalar yaplm, bylece brakisefal kafatas

88
Bar Karacasu, a.g.m., s. 335
89
Kongre alma zeti, III. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliler 15-20 Kasm 1943,
Ankara 1948.
90
alma raporunda bu durum u cmlelerle aklanmaktadr, biz una kainiyiz ki yurdumuz tarihi
alardan itibaren bugn Trkiyede yaayan Trk halknn cedlerine, yurt olmutur. Siyasi hkimiyet
zaman zaman deiiklikler gstermi olabilir ve devlet isimleri ayr namlarda anlm olabilir, fakat
esas olan halk daima ayn karakteri tamtr. Seluklu Trkleri, Farisi yazmalarna ramen ne kadar
Trk idi iseler, Etilerde o kadar Trk aslndandlar. Hafriyat ilerimiz bunlar aydnlatmtr ve daha
da teyit edecektir. Bkz., Kongre alma zeti, III TTK, Kongreye Sunulan Tebliler, s. 44-45.
80
yapsna ait beyaz rkn mevcudiyeti ispat edilmek istenmitir. Bu almalarla n
Asyann eski bir Trk yerleim yeri olduu tezi savunulmutur. Burada kurulan
medeniyetlerden Etiler hakknda, Etilerin iinde fazla miktarda brakisefal unsurlar
ihtiva eden yeni bir kavim olduklarna iaret etmektedir
91
denilerek bu medeniyetin
Trk olduu vurgusu yaplmtr. Dier yandan kazlarda Trklerin eitli
uygarlklarla balantlar kan ba ile de aklanmtr. Bu amala Nermin Aygen
kongreye, Trklerin Antropolojik Tarihleri Bakmndan Kan Gruplar Hakknda
konulu tebliini sunmutur. Yaplan almalar sonucunda, kan olarak da Trklerin
Avrupallara benzedii vurgulanmtr
92
.
Bu bildirilerde Atatrk dneminden farkl olarak, Trklerin n Asya ve Orta
Asya balantlarnn yan sra, ne kadar Avrupal olduu kan ba da gz nne
alnarak anlatlmaya allmtr. Avrupa kltrnn temelini tekil eden Yunan-
Latin kltr ile Trklerin akrabal ve Trklerin kken itibari ile Avrupa medeniyet
ve kltrnn asli unsuru olduu belirtilmitir. Mesela Reit Saffet Atabinen
sunduu teblide Trklerin Anadoluda Troyallardan kma bir millet olduu
hakknda orta ada, hatta 17. yzylda yaayan bir efsanenin varln iddia etmitir.
Bu efsaneye gre, Troyann dmesini mteakip dalan Troyallardan bir ksm
Trakya ve Makedonya dolaylarna gemiler ve bunlar arasndan bir kabile, bana
Torguotus isminde bir hkmdar geirmi, bu hkmdara tabii olanlar Torgui,
Turgui, Torci adn almlardr. Atabinen, bu iddialarn dil ile de kuvvetlendirmek
istemitir. Ona gre, lyadann yazld dil Asyalam ve Asya dili ile karm bir
Helen lisandr. Homeros da Troyallar ayn rktan bir millet deil, Asyann bir ok
yerlerinden toplanm, eitli milletlerden meydana gelmi, bir Asya topluluu olarak
kabul etmitir. Bu teblie gre Srbistan Kral hanedannn soyad da Avar manasna
gelmektedir. Dolaysyla bugn Avrupadaki Srplarda Trktr. Atabinen tebliinde,
Fatihin Papaya yazd varsaylan mektuptan bahisle, talyanlarla ayn asldan

91
Sleyman enyrek, En Eski Anadolu Halknn Kroniyolojik Tetkiki, III. TTK Sunulan Tebli, s.
204-212.
92
Bu konuda alma yapan sadece Nesrin Aygen olmamtr. Baz aratrmaclarda ayn konuda
almalar yapm ve sonularn kongreye sunmulardr. Bunlardan bir ka yledir; evket Aziz
Kansu, Kan Gruplar Hakknda, Tp Fakltesi Memuas, stanbul 1931, No. 56, Prof. Dr. B. Raun-
Ethem Babacan, Trklerde Kan Gruplar ve Antropolojik Ehemmiyeti, Trk Fiziki ve Tabii limler,
Bildiri Arivi, stanbul 1936-1937-1938, s. 5-6, Sadi Irmak, Trk Irknn Biyolojisine Dair
Aratrmalar, Kan Gruplar ve Parmak zleri, II. TTK, stanbul 1937, dierleri iin bkz., III.TTK,
Ankara 1943, s. 286-287.
81
olduumuz ve onlar gibi Rumlardan Hektorun kannn intikamn almakla
menfaatim olduu halde, talyanlarn aleyhime kalkmalarna ve Rumlar bana kar
himaye etmelerine hayret ediyorum tarzndaki ifadesi ile Trklerin Avrupa kkenli
olduunun 16. yzyl kantlar arasnda bulunduunu iddia etmitir. Fakat iddia
edilen bu mektup hla ele gemi deildir
93
.
stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi hocalarndan Yusuf Ziya da Saffet
Atabinein grleri dorultusunda fikirler ileri srmtr. Yunanllarn Trklerle
yakn balarnn olduu, bu balarn da Trklerin ok eski alarda Yunanistan
istila etmeleri zerinde durmutur. Bylece Yunan dili ve Medeniyeti bu Trklerden
kalmtr. Yusuf Ziya, Yunan ilahlarnn da eski Trk ilahlar olduunu iddia ederek,
Yunan-Latin medeniyetinin kklerini Trklere balamak istemitir. Bu bildirilerden
kan en nemli sonu, hmanist yaklamlar gz nne alnarak, Yunanllarn Trk
olduu fikridir. Bu kongrede ortaya kan ilmi eserlerin saysal verileri
incelendiinde yaklak krk tebliin n Asya ve Msrda kurulan medeniyetler ile
Trkler arasndaki balar incelemi olmas, ortaya koymu olduumuz iddiay
kuvvetlendirmektedir
94
.
Dier yandan IV. Tarih Kurultay Kasm 1948de toplanmtr. Kongredeki
en byk deiiklik Hasan Ali Ycelin Milli Eitim Bakanl grevinden alnarak
yerine Tahsin Banguolunun getirilmi olmasdr. Bu deiiklik, takip edilen tarih
politikalarna da yansm, hmanist tarih anlay kabul grmekle beraber, bilimsel
temellere dayanan tarih gr arlk kazanmaya balamtr. Banguolu, IV Tarih
Kongresinin al konumasnda Yunanllarn Trk olduu iddialarndan

93
Saffet Atabinen, Trklerin Avrupallarla Mterek Troya Meneleri Meselesi Efsanesi zerine
Aratrma, III.TTK Sunulan Bildiriler ,s. 543-556.
94
Bu bildirilerin yan sra, Osmanl Tarihinin eitli dnemlerine ait yirmiye yakn tebli
sunulmutur. Be adet makalede Seluklu Tarihi aratrma sonular olarak yaynlanmtr. Yaynlar
yapanlar Cumhuriyet Trkiyesinin nemli ve ilk tarihileri olmas bakmndan ayrca deerlidir. Bu
tarihiler; Anadolu Seluklu Tarihi le lgili Mkrimin Halil Yinan, M.Fuat Kprl, aatay
Uluay, smail Hakk Uzunarl, Faik Reit Unat, Halil nalck, Neet aatay, Ltfi Barkan gibi
Cumhuriyet dneminin nemli tarihileri de Osmanl Tarihinin eitli dnemlerine ait tebliler
sunmutur. Sunulan tebliler ve kongre program iin bkz., III. TTK, Ankara 1943. Trklerin Yunanl
olduu, yada Yunanllarn da Trk olduu grne muhalif grler ileri sren tarihilerde olmutur.
Bunlardan birisi Fuat Kprldr. Yaln Kk, Fuat Kprlnn, Atatrk dneminde balayan
Resmi Tarih Tezine muhalefetini 1940l yllardan itibaren daha aktif olarak savunduunu, Onun bu
eletirilerinin sonucunda Osmanl Tarihine ynelik aratrmalarn yapldn iddia eder. Bkz., Yaln
Kk, Cumhuriyet Dnemi Aydnlar ve Dergileri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.
I, . stanbul 1983, s. 140.
82
vazgeilerek, sadece Anadoluyla ilgili Atatrk dnemi tarih politikalarna
dnleceinin iaretlerini vermitir
95
.
IV. Tarih Kongresinde kan sonular Tarih Kurumu yaynlarna da
yansmaya balamtr. 1948de TTK yaynlar incelendiinde, Seluklu Tarihi ve
Osmanl Tarihi ile ilgili yaynlarn artm olduu gzlenir. Bu dnemde TTKda
baslm olan kitaplardan sadece 14 tanesi Eski a tarihi ile ilgilidir
96
. Kasm
1948de yaplan IV. Tarih Kongresinden sonra Belleten de yaynlanan muhtelif
makalelerde lka medeniyetlerinden olan Hititlere ait kaz alma raporlar
yaynlanmtr. Bu kazlarda zerinde durulan nokta, mezarlarda bulunan insan
iskeletine ynelik kafatas aratrmalar olmutur. Bunlarn Trk olduklar iddias
zayflamakla beraber hl resmi gr olarak devam ettirilmeye allmtr
97
.
Dier yandan bu dnemde yakn tarih asndan en nemli gelimelerden biri
de nklap Tarihi Enstitsnn kurulmasdr. lk nklp Tarihi dersleri, 1933te
Zeynep Hanm Konanda eski Edebiyat Fakltesinin ahap konferans salonunda,
Mahmut Esat Bozkurt, Recep Peker ve Yusuf Kemal Tengirek gibi bilim
adamlarnn katlmyla verilmeye balanm, Esat Bozkurtun dersleri radyodan da
verilerek halkn istifadesine sunulmutur
98
. lerleyen yllarda dersin daha dzenli
halde eitim camiasna sunulmas kararlatrlmtr. Bu konuda nn, TBMMde
yapt konumada, mevzular etrafnda incelemeler yapmak ve yaymak zere ayrca
birde nklap Tarihi ve Trkiye Cumhuriyeti Enstits kurulmas kararlatrlmtr

95
Tahsin Banguolunun IV Tarih Kongresindeki A Nutku, Ayn Tarihi, 1-30 Kasm 1948, S.
180, s. 4243.
96
TTK Yaynlar Katalou, Belleten, C.XII, S. 45, Ocak 1948. Bu arada TTK Resmi bilimsel dergisi
olan Belletenin 1940 Kasmndan itibaren kan nshalarnn, makalesi ve hangi dnem ait olduklar
incelendiinde; yaynlanan makalelerin yaklak 163 tanesi lk a Anadolu Medeniyetlerine ait olan
aratrmalardr. Yaklak 85 makale Osmanl Tarihi ile ilgili olandr. 15 tanesi ilim tarihi ve bunun
yannda Seluklu Tarihi ve Beylikler dnemine ait aratrmalara da yer verilmitir. Belleten dergisinde
kan (19401948) makale ett, rapor, vesika, tercme bibliyografya, haber ve levhalarn ayrntl
dkmleri iin bkz., Belleten saylar 15- 48 aras, C. IV den C. XII ye kadar
97
Bu makalelerden belli balcalar unlardr; . Aziz Kansu- Seniha Tunakan, Karaolan
Hynden karlan Eti, Fri ve Klasik Devir skeletlerinin Antropolojik ncelemesi, Belleten
C.XII., S. 48, s. 759. Bahadr Alkm, Karatepe Kazsnn Arkeolojik Sonular, Belleten, C. XII, 48,
s. 533, , Muzaffer enyrk, TTK Adna Yaplan Karahyk Kazsndan karlan Kafataslarnn
Tetkiki, Belleten, C. XIII, S. 49, Ocak 1949, s. 1, Seniha Tunakan, TTK Alacahyk Kazlarnda
imdiye Kadar karlan skeletler zerinde Yaplan ncelemelerin Bibliyografyas, Belleten C.
XIII, S. 50, Nisan 1949, s. 339, M. Sleyman enyrek, Alaca Hykte Bulunan Kafatasna Ait
Bir Not, Belleten C.XIV, S. 53, Ocak 1950, s. 57.
98
Mahmut Esat Bozkurt, Recep Peker, Yusuf Kemal Tengirek, lk nklp Tarihi Ders Notlar,
Hazrlayan Oktay Aslanapa, stanbul 1997, s. 9
83
diyerek enstitnn kurulacan aklamtr. 1943te Milli Eitim Bakanl,
enstitnn i talimatn yaynlayarak genel alma plan ve dersin mfredat ile ilgili
kitapk hazrlamtr. Bylece Talim ve Terbiye Heyetinin 351 Sayl karar ve 5
Kasm 1943de Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycelin onay ile enstitnn
kurulmas gereklemitir
99
.
Enver Ziya Karal, enstitnn kurulu amacn, Trk vatannn ok etin
artlar altnda kurulmasndan dolay, byk eflerimizle, milletin elbirlii iinde
almas, Trk toplumuna medeni inklp merhalelerinin anlatlmas ve Cumhuriyet
rejiminin salam ve shhatli bnyesinin kavratlmas olarak aklamtr. Karal,
enstitnn iki mhim alma arac olarak ta ktphane ve arivi gstermitir. Ona
gre nklp Tarihimizin mmkn mertebe tarihi hakikate uygun ve noksansz olarak
yazlmas bu sayede mmkn olacaktr
100
.
Enstit dorudan Milli Eitim Bakanlna balanm, btn vatandalarn
yardmndan faydalanmas esas benimsenmi ve yardm yapanlara Trk nklp
Tarihi Enstitsnn Fahri Azas
101
unvan verilmesi kararlatrlmtr.
talimatnamenin IV. maddesiyle enstitnn ilmi danma ve ynetim kurulu
oluturulmutur. On dokuzuncu madde ile Cumhuriyet Tarihi alannda kitap yazan
melliflere de Trk nklp Tarihi Enstitsnn Fahri Azas unvann verilmesi
kararlatrlmtr. alma planlar arasnda Cumhuriyet dnemine ait ktphane,
mze, ariv kurulmas ve bu alanda konferanslar verilerek, aratrmalarn yaplmas
vardr. Kurulacak ktphanenin iki blme ayrlmas, I. blmde, 18. yzyldaki
yenileme hareketlerinden milli mcadeleye kadar olan evrak ve eyann toplanmas,
II. blmde ise, Milli Mcadele ile balayan, inklplarla devam eden srecin ele
alnmas kabul edilmitir.

99
Ankara Dil Tarih-Corafya Fakltesine bal bir nklp Tarihi Enstitsnn Kurulmas
Hakkndaki kanun,15 Nisan 1942 tarihinde ve 4204 sayl yasayla kabul edilmitir. Grevleri de u
ekilde aklanmtr;
1-stiklal sava ve Trk inklb ve Trk rejiminin dayand esaslar hakknda her trl aratrmay
yapmak 2-Bu konularla ilgili belgeleri ve yaynlar toplamak ktphaneler meydana getirmek 3-Trk
nklbn memleket iinde ve dnda tantmak. Bu konu ile alakal olarak ahslarn elinde bulunan
evrak ve belgeleri enstitye balayanlarn isimleri eref defterine kaydedilerek eref
diplomalarnn verilmesi kararlatrlmtr. Bkz., Maarif Vekillii, Trk nklp Tarihi Enstits,
Ankara 1943, s. 9.
100
Enver Ziya Karal, Trk nklap Tarihi Enstits, lk mecmuas, S. 5, Ankara 1941, s. 6-7.
101
Maarif Vekillii, Trk nklp Tarihi Enstits, s. 9.
84
Ayrca kurulacak mzede bulundurulmas istenen, nklp Adamlar
bahsinin (b) bendinde Milli ef iin, Ebedi ef Atatrk iin yaplan plan dhilinde
Milli efe ait eyann tertibi maddesi ile nn unutulmamtr. Dersin mfredatn
da ise, Lozan Sulhu maddesinde smet Paann ahsiyeti, Lozana kadar askeri ve
siyasi alanlarda baarlarnn anlatlmas kararlatrlmtr. Ayrca Cumhuriyetin
yaps ksmnda Milli efin rejimin yapsnda, mecliste, partide ve millette mevkii
anlatlacaktr
102
ifadeleriyle smet nnye de yer ayrlmas kararlatrlmtr.
nn dneminde zellikle 1940-46 yllar arasnda uygulanan tarih
politikalar, 1946 ylndan sonra kamuoyunda tartlmaya balanm ve bu kapsamda
nn dnemi tarihilii ve tarih mfredat sorgulanmtr. Getirilen eletiriler
sonucunda slam ncesi ve sonras Trk tarihi hakknda nemli makaleler yazlmaya
balanmtr. 1948den sonra Trk tarihinin belli bir kesiti deil, btn dnemleri
inceleme kapsamna alnarak Cumhuriyet dneminin nemli tarihilerinin yetimesi
salanmtr
103
.
Bu arada Trk hmanizmi yaratma ve tarih anlayn bu erevede
yorumlamak isteyenler, hem Anadolu tarihine hem slam ncesi ile sonras Trk
tarihine farkl yaklamlarda bulunmulardr. Bu akmn nemli simalarndan
Sabahattin Eyubolu, bu memleketi, drt yz atl ile Orta Asyadan gelip fethettiini
syleyenlerin gerekte bu memleketi yurt saymadklarn belirtmitir. Ona gre
fetheden de biziz fethedilen de. Eriyen de biziz eriten de diyerek Osmanl
Devletinin kuruluu ile ilgili savunulanlar reddetmektedir. Yine hmanist tarih
anlayna en nemli katky Halikarnas Balks yaparak; Trkler dediimde
gnmzde Anadoluda yurtlanm olan bizlerin salt Seluk ve Ouz kanndan
olduumuz anlalmasn. Anadoluyu nce detleri ve dinsel olduunca ulusal
hogrleri ve sonra askeri gleriyle elde eden Trkler olsa olsa iki milyon
milyon insandan oluuyordu. O zaman Anadolunun toplam says yirmi
milyondu. Atalar ta Hitit ve Hititlerden nceki uluslara, Babillilere, Asurlulara,

102
Maarif Vekillii, Trk nklp Tarihi Enstits, s. 28.
103
Dnemin nemli tarihileri unlardr, Osmanl Tarihi, Seluklu Tarihi ve slam ncesi Trk Tarihi:
smail Hakk Uzunarl, Mustafa Akda, E. Ziya Karal, Tayyip Gkbilgin, Osman Turan,
Abdlkadir nan, Yusuf Hikmet Bayur, Fuat Kprl, Bahaddin gel, Zeki Veledi Togan, Halil
nalck, lk a tarihilerinden u isimler n plana kmaktadr; . Aziz Kansu, Seniha Tunakan,
Bahadr Alkm, Arif Mfit Mansel, Tahsin , Sedat Alp, vs.dir
85
Friyallara, onia ve Dorlarla Lidyallara ve hatta Amazonlara dayanan Anadolu
halkna Trkler kart ve dillerini Anadoluya yayd
104
diyerek destek vermektedir.
Sonu olarak bu dnemde Trk hmanizmi dier bir ifadeyle Anadolu
hmanizmi meydana getirmeye alanlar dnya kltr ve tarihini Anadolu
uygarlna indirgemeye almlardr.
2-Yeni Tarih Anlayna Ynelik Eletiriler
1946da ok partili hayata gei ve demokratikleme almalarnn
hzlanmasyla birlikte, nn dneminde uygulanan hmanizm merkezli tarih
politikalarna kar, alternatif tarih grleri ortaya kmtr. zellikle Fuat Kprl
ve Nihal Atsz, Trklerin Yunanl olduklar veya Yunanllarn da Trk olduklar
ynndeki grleri yazdklar yazlarla eletirmilerdir. Kprl bu giriimleri, ilmi
olmamakla eletirerek, stanbul niversitesinde bu dnceleri okutan Yusuf
Ziyay, romantik tarih yazcl yapmakla sulamtr. Bu giriimleri de, Bat
smrgeciliinin ideolojisi olan rkla kar, doulu milletlerin gsterdii bir tepki
olarak aklamtr
105
.
Nihal Atsz ise, Trklerin Avrupal kavimlerden olduu, Anadolunun
tapusuna sahip olma ve Anadoluda kurulan ilk medeniyetlerin Trk olduu
iddialarna, hlbuki bir memleketin tapusuna malik olmak iin mutlaka ilk ahalisi
olmak lazmdr diye dnmek bounadr. Byle olunca bugn var olan milletlerin
hemen hepsinin yaad topraklarda yabanc saylmalar gerekir. Hele
Amerikallarn durumu bsbtn gleirdi. Sonra Hititler Trk olsa bile, onlar
ortadan kalktktan iki bin yl sonra ayn topraklarda kurulan yeni Trk devletlerinin
eskinin devam saylamaz diyerek nn dnemi tarih anlayn kabullenmediini
aklamtr. Onun srarla vurgulad, Trk tarihi konusunda yaanan ikiliklerin
mutlaka bir an nce giderilmesidir. Bunun nasl yaplacan da tarih konusunda
toplanacak ilmi bir kongre olmaldr diyerek aklar
106
.

104
Bar Karacasu, a.g. m., s. 339-340.
105
Bu iddialarn baka milletlerde olduunu ispat etmitir. Mesela Japon bilgini Kamu Mabuti (1698-
1769) Japon-in dillerini mukayese ederek Japon dilinin meneinin ilahi olduunu, baka dillerden
etkilenmediini ve her dilden stn olduunu iddia etmitir. Geni bilgi iin bkz., Abdlkadir nan,
Fuat Kprl-Yusuf Ziya Mnakaas zerine, Maarif Kongresi, Ankara 1932.
106
Nihal Atsz., Meseleler s. 28.
86
Nihal Atsz, Fuat Kprl ve Zeki Veledi Togann tarih konusundaki
grleri arasnda byk benzerlikler grlr. Atsz, Osmanl Devletini 400 adrlk
bir airet olarak grmemi, Byk Seluklu Devleti ve Anadolu Seluklularnn
devam olduunu aklamtr. 1941de yaynlad Trk Tarihine Bakmz Nasl
Olmal? isimli makalesinde, Trk Tarihinin imdiye kadar sistemletirilemediini,
sadece rejim ve hanedan tarihilii yapldn vurgular. Ona gre, Osmanl Devleti
gerekte yklmam, Trkiye Cumhuriyeti kurularak rejim deiiklii yaanmtr.
nk tarihte kesinti yoktur. Atsza gre, Trk Tarihi konusunda iki yol takip
edilmelidir. Birinci ksmda Ana Yurttaki Trk tarihi, ikinci ksmda ise yabanc
illerdeki Trk tarihi verilmelidir. Bylece kesintisiz Trk devletinden
bahsedilecektir
107
.
Atsz, nn dneminde tarih konusunda yaanan karmaa hakknda, Trk
Tarihinin Meselesi isimli makalesinde, herkesin keyfine gre tarih anlay
gelitirdiini, bazlarnn milli kahraman sayd ahsiyetlerin dierleri tarafndan
milli dman olarak kabul edildiini belirtir. Ona gre, bu karmaadan Trk tarihini
sistemletiremeyen Tarih Kurumunu sorumlu tutmutur
108
. Bu balamda Atszn
grlerine Zeki Veledi Togan da katlarak, hla Trk tarihinin
sistemletirilemediini vurgular. Ona gre, Trk tarihi, 16. yzyl ortasna kadar
ilerleme ve ykselme a olarak kabul edilmeli, I. Dnya Sava sonuna kadar
gerileme ve kme a ve I. Dnya Sava sonras yeniden in dnemi olarak e
ayrlmaldr
109
.
Dnemin tarih anlay ve Yunanllarn Trk olduu iddialarna ynelik
eletirilerden biri de son dnem tarihilerinden olan lber Ortayldan gelmitir.
Ortaylya gre, slam ncesi Trk Tarihi ile ilgili almalar, Wolfram, Eberhardt,
Laszlo, Rosanyi, gibi hretli ve ciddi bilim adamlarnca yaplmtr. 1933 niversite
reformu ve Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin kurulmas Trkiyede tarih, arkeoloji,
mzecilik ve filolojide nemli aamalarn kaydedilmesine neden olmutur. Fakat
nn dneminde, Resmi Tarihilik ad ile nitelendirilen tezlerle, daha ziyade
amatr tarihi politikaclarn ilgilendiini vurgulamtr. Bu tr hatal politikaclardan

107
Nihal Atsz, Meseleler, s. 11.
108
Nihal Atsz, Meseleler, s. 15.
109
Nihal Atsz, Meseleler, s. 19.
87
etkilenen mahalli tarihiler hatal yorumlar yapmlardr. Troiann Trklerin Tur
Ovasndan geldiklerini ileri srenler de bu amatr tarihiler olmutur. Atatrk
dneminde her eyden nce ilmi tarihiliin yaplmas iin Trk dnce ve bilim
hayatna gerekli teknik ve bilgi donanm salamtr. Bu amala TTK zerk bir stat
ile bamsz mali kaynaklarla kurulmutur
110
.
Bu eletirilere karn Belleten Dergisinde kan yazlarda TTK kongresinde
sunulan ve hmanizm anlayn yanstan grler nda makaleler yaynlanmaya
devam etmitir. Yani Anadoluda kurulan medeniyetlerin Trk olduu tezi
ilenirken, Roma ve Rum kelimeleri tahlil edilerek bu dilde bulunan baz kelimelerin
yapsnn Trke olduu iddias gndeme getirilmitir. Bylece Avrupallarla
Trklerin balantsna vurgu yaplmtr
111
. Mesela Prof.Dr. Wilhelm Koppers,
Etnolojiye Dayanan Cihan Tarihi I Altnda lk Trklk ve lk ndo-Germenlik
adl uzun makalesinde Trkler ile ndo-Germenlerin akrabalklarn, ortak kltr
erevesinde ortaya koymaya almtr
112
.
Atatrk dneminde balayan tarihe ilginin sonucunda pek ok tarih dergisi
kmaya balam, makalelerde farkl grler ileri srlm, mellifler arasnda
tartmalar yaanmtr. Bu tartmalar yaanrken tarihilere yol gsterilmemi ilmi
nitelikteki gr ve dnceleri deerlendirilmitir. nemli tarihiler de Milli Eitim
Bakanl tarafndan karlan,Tarih Vesikalar mecmuasnda gr ve
dncelerini yazma frsatn bulmulardr. Bunun yan sra A.. Dil veTarih-
Corafya Fakltesi dergisi, Resimli Tarih mecmuas gibi bilimsel dergiler de Enver
Ziya Karal, mer Ltfi Barkan, Faik Reit Unat, Halil nalck gibi tarihiler
makalelerini yaynlama frsatn yakalayarak tarih bilimine unutulmaz katklar
salamlardr.
Nihat Sami Banarl, nn dneminde takip edilen tarih politikalarn,
Atatrkn vefatndan sonra milli olan her ey terk edilerek, hmanizm ad altnda

110
lber ortayl, a.g.e., s. 114.
111
Mesela bu gre gre, dilimizdeki komu kelimesi kom sesinin ksaltlmdr. Bugn ki Rumca
da komi kasaba demektir. Kelime bandaki K harfi bazen kaln sesli H harfi ile deitirilir. rnek
olarak da Kaan-Hakan, Kadn-Hatun, Koma- Homa gibi kelimeler verilmitir. Burada dikkatimizi
eken nokta Isparta ilinin Karaaa ilesinin eski adnn Homo olduu aratrclar tarafndan iddia
edilmitir. Bkz., Cemal Mersinli, Roma-Rum Kelimeleri, Belleten C. V, S. 18, Ankara 1941, s. 159
161.
112
Wilhelm Koppers, lk Trklk ve lk ndogermenlik, Belleten, C. V, Ankara 1941, s. 439480.
88
tamamyla sol ve solcu hareketlerle, milli uyan yarda braklm ve Trkiyede
bizzat devletin kendisi, Trk ocuklarndaki milli terbiyeyi yok etmeye
almtr
113
diyerek eletirmitir.
Sonu olarak, Atatrk dnemindeki Trk tarih tezinin Orta Asya-Anadolu
merkezli anlay, Hmanizm ile Akdeniz-Ege-Anadolu merkezli ve Antik a
anlayna dntrlmek istenmitir. Nitekim bu dnce Orta Asyann
reddedilerek Anadoluculuk ad altnda yeni bir milliyetilik politikasnn oluumuna
yol amtr
114
.
III. ve IV. Tarih Kongrelerinde retmenler arlmam sadece TTK yeleri
ve retim yeleri katlm, buna ramen tarih ders kitaplarn Tarih Kurumunun
yeleri yazmtr. Bylece tarih ders kitaplarnn hazrlanmas ve okutulmasnda
retmenlerle yazar arasnda kopukluk yaanmtr. Bu durumun bir neticesi olarak
retmenler, mfredat konusundaki eletirilerini 1947den sonra yaynlanmaya
balayan retmen dergisinde dile getirme frsat bulmulardr. Tarih retmenleri
ve aydnlarn sklkla zerinde durduu tarihin metotlarna bal kalnmas ve Trk
tarihine nem verilmesi gerektii noktasndaki uyarlara, dnemin Milli Eitim
Bakan Hasan Ali Ycel, Bat medeniyetine alakamzdan dolay, bu milletlerin
tarihinin ders kitaplarnda daha fazla yer alacan syleyerek kar kmtr
115
.
Okullarda okutulan tarih ders kitaplar ve kongrelerde sunulan bildirilerde,
Bat medeniyeti ve onun kklerine inilmesi hususu, dnemin tarih anlaynn
temelini oluturmutur. Yazlan makaleler, konferanslar ve sunulan teblilerde
hmanizm politikalarnn ispat olmas istenilen, Trklerin aslen Yunanl olduu
veya dier bir ifade ile Yunanllarn da Trk olduu iddias 1948lere kadar resmi
anlay olarak kabul edilmitir. Yneticiler ve brokratlar, adalama yerine
Batllama erevesinde Yunan-Roma medeniyetinin anlatlmasn istemilerdir.
Onlarn bu teklifleri ders kitaplarna ve kongrelere yansmtr
116
. Hatta 1939dan

113
Nihat Sami Banarl, Tarih ve Tasavvuf Sohbetleri, stanbul 1984, s. 133.
114
Nevzat Kke, a.g.t, s. 238.
115
Maarif Vekillii, II. Maarif uras, 15-21 ubat 1943, konumalar, Belgelerle Trk Tarih Dergisi,
S. 38-40, stanbul 1988, s. 41-43.
116
Tarihimizde bu Helenistik yaklam yeni deildir. 1910 yllarnda Selanik ttihat Mebusu Mustafa
Rahmi, Yunan edebiyatnn sadece Yunanllarn deil, btn insanln mal olduunu ileri srmtr.
Bkz., Orhan Trkdoan, Millet Olma Srecinde Milli Kltrn nemi, Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, S. 55, stanbul 1988, s. 22.
89
sonra resmi kurumlar tarafndan sahiplenilen Trk hmanizmi anlay,
tarihiliimizi Anadolu ve Avrupallk ekseninde deerlendirerek, Orta Asyac tarih
anlayna eletiriler getirmi, bylece 1940l yllardan sonra, Trk tarihini dnya
tarihi iine oturtma anlamnda ciddi gayretler yaanmaya balamtr. zellikle
Enver Ziya Karal ve Ekrem Akurgal gibi hocalarn Trk hmanizmi anlay
paralelinde tutmaya altklar TTK, bu tarih anlaynn gelimesinde nemli
misyon stlenmitir
117
. Yani kurum, bu misyonun dnda iktidardan tamamen
bamsz bir tarih anlay ortaya koymamtr. Bu deiim ayn zamanda Atatrkn
Orta Asyaya, dier bir ifade ile kendi kklerimize ynelme konusundaki anlayn
kesintiye uratm, Trk insannn kendini arama ve kendi zne dnme ans,
hmanist tarih anlayyla kimlik bunalmna dnmtr. Atatrk devrinden sonra
Trk milli eitimi genlere gl bir tarih anlay ve medeniyeti alamaktan uzak
kalmtr
118
. Takip edilen tarih politikalarnda millilik bir kenara braklm ve tarihi
olaylar arasnda balantszlk yaanmaya balamtr.
C-HMANZM VE EDEBYAT
nn dnemi, zellikle 194045 yllar aras milli edebiyatn ayakta durmaya
alt dnemdir. Bu dnemde kk blmler istisna edilirse tamamen hmanist
politikalar uygulanmtr
119
. Bu politikalarn amac eski Yunan ve Roma
Medeniyetine inilmek suretiyle Batllamak olarak tarif edilmitir. zellikle
Yakup Kadri ve Nurullah Atan temsil ettii edebiyatta hmanizm akm kendini
btn arl ile hissettirmitir.Yakup Kadri ve arkadalarnca savunulan bu gre
gre, Eski Yunan ve Latin Kltr ile Trk Kltrn kaynatrlmak istenmesi
sonucu Trk hmanizmi fikri ortaya km, daha sonra Milli Eitim Bakanl
dnemin politikalar gereince bu dnceyi kltrn ana kayna olarak
yorumlayarak uygulamaya koymutur
120
.

117
Yksel Takn, Kemalist Kltr Politikalar asndan Trk Tarih ve Dil Kurumlar, Modern
Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, stanbul 2001, s. 429-424.
118
Orhan Trkdoan, a.g.m., s. 32.
119
Yummi Sezen, Hmanizm ve Atatrk lkleri, stanbul 1998, s. 25.
120
Bu konudaki yazsnda Yakup Kadri ve arkadalarnca savunulan New Yunanilik akm eski
Yunan ve Latin kltr ile Trk kltrn kaynatrlmak istenmesini amalamtr. I. Maarif
Kongresinde konuan Cevat Dursunolu, hmanizmi kltrn ana kayna olarak yorumlayarak,
Trk milletinin gelecekte byk bir medeniyet misyonu olacana kaniyim...Bir taraftan bu kltrn
ana kaynana gitmek, dier yandan kendi ana kaynamzla bu mstakbel inkiafa kendi rengimizi
90
Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel, hmanizm ve bu alanda takip edilen
politikalar hususunda, Cumhuriyetin ilk yllarndan beri Arapa ve Farsa
kelimelerin atldn, bunlarn atlmasndan doan boluklarn da Latince ve
Yunanca ile doldurulmaya balandn belirtmitir
121
. Edebiyatta hmanizm
akmnn ateli savunucularndan bazlar unlardr; Yakup Kadri Karaosmanolu,
Nurullah Ata, Falih Rfk Atay ve Nzhet Haim Sinanolu
122
.
Edebiyatta hmanizm akm, tercmelerle birlikte dnemin resmi politikas
olmu ve Yunan-Latin klasiklerinin Trkeye aktarlmas, hmanizm hareketinin
olmazsa olmaz kural olarak sunulmutur
123
. Dil politikalarnda hmanist
yaklamlaryla dnemin yneticilerine yol gsteren Nurullah Ata, tercmeleri
tevik etmi, ynlendirmi hatta bizzat kendisi yapmtr
124
.
Klasiklerin tercmeleriyle balayan edebiyatta hmanizm yaklam,
okullardaki uygulamalarla devam etmitir. Bu balamda Milli Eitim Bakanl ilk i
olarak ilkretim, orta retim ve yksek retimde, edebiyat deyimini kaldrarak
yerine yazn kelimesini getirmeye almtr. Bu gelimelerle ilgili olarak Varlk
mecmuas sahibi ve yazar Yaar Nbi Nayr, Bakanln edebiyat tabirini
kaldrmaya kalktn ve rencileri ezbercilie ittiini belirterek eletirmitir
125
.
1939dan sonra, 1897 Yunan harbinde Mehmet Emin Yurdakulun syledii,
Ben bir Trkm, dinim cinsim uludur msralar ile balayan milli edebiyatn hz ve
heyecan kalmam, kklerini 1912 ylna kadar gtrebileceimiz Akdeniz
medeniyeti havzasndan ilham alan hmanizm akm g kazanmtr.

vermek. Bu kltrn ana kaynann kadim hmanizm olduunu hepimiz biliyoruzBununda vastas
Latince ve Greke tedrisatdr demitir. Bkz., Nevzat Kke, a.g.t., s. 232.
121
Ali Ata Yiit, Atatrk dnemi Kltr Politikalar, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve
nklap Tarihi Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 1996, s. 45.
122
erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 57.
123
Bedrettin Tuncel, Tercme Meselesi, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat Yazlar Sekisi, Hazrlayan
ner Yac, Ankara 1999, s.269-277.
124
Nurullah Atan yapt tercmelerden bir ka yledir; Gen Wertherin Istraplar, Hortlak
kizler, Kzl le Kara, Prospera ile Coliban, Urgan vs..dir. Nurullah Ata 1898de stanbulda
domutur. Uzun yllar eitli bakanlklarda tercme ileri ile ilgili olarak alm, bir aralk Ankara,
stanbul liselerinde retmenlik yapmtr(19271945). stanbul niversitesi Yabanc diller
blmnde bir sre alm, daha sonra Basn Yayn Umum Mdrlnde yayn efi olarak grev
yapmtr. Ata 1952 ylna kadar da Cumhurbakanl mtercimlii yapmtr. Ayn yl emekli
olmutur. Bkz., Ahmet Oktay, a.g.e., s. 346.
125
Yaar Nabi Nayr, Liselerimizde Edebiyat Dersi, Varlk mecmuas, C. XV, S. 294295, 1-15
Ekim 1945, s. 85-86.
91
1-Klasiklerin Tercmesi
nn dneminde hmanist edebiyat anlaynn gelimesi ve kklemesi
adna yaplan en nemli gelimelerden biri, Bat klasiklerinin tercmesi olmutur.
eitli aydnlar bu gelimeleri dnceleriyle ekillendirmiler ve yneticilere yol
gstermilerdir. Mesela Falih Rfk Atay, klasiklerin yaplmasnn zarureti zerinde
yazlar yazm, tercmelerin balamasn da takdir hisleriyle karlayarak, bu
almay yeni kltr anlaynn en nemli silah olarak deerlendirmitir
126
.
Dnemin nemli yazarlarndan olan Orhan Burianda Avrupa ve klasiklerin, bize
aklna gvendii lde byk iler baarmaya aday gl insann gcn
gstereceini belirtmitir
127
.
zellikle Nurullah Atan yazlarnda kendisini bulan, Avrupaya
ynelmedike onlar gibi olunamayaca fikri ve Hasan Ali Ycelin giriimleri,
klasiklerin tercme faaliyetlerinde belirleyici olmutur
128
. lk yllarda tercme
faaliyetlerinin nasl yaplaca konusunda belirsizlikler yaanmtr.
Bedri Tezgit yaplacak aceleci tercme hareketlerine, bir dilden dier bir dile
tercme yapacak kimse, her eyden evvel, muharrir ve eser seiminde titiz ve etrafl
davranmaldr. Zahmetsiz bir el abukluu ile ve kymetsiz bir eser zerinde gya
yapveren bir mtercim, o milletin edebiyatn yakndan bilmediini gstermekle
kalmaz, bir itimat ve cesareti de isabetsiz ve berbat kullandn ispat eder
129

diyerek aceleci tercme anlayna kar kmtr. Ona gre halk veya genleri
Avrupann byk eserlerine yava yava altrmamz gerektiini belirterek
ncelikle kolay anlalr ve elenceli eserlerin tercmesinin yaplmasyla ie
balanmasn tavsiye etmitir. Ata bu grlere iddetle kar karak, tercmede
yanllklarn yaplabileceini fakat asla kolaycla kalmayacan, byle bir
gelimenin affedilmeyeceini belirtmitir
130
. Nurullah Atan bu grleri baz

126
Falih Rfk Atay, 27 Eser ve Bir Sergi, Ulus gazetesi, Son terin 1942.
127
Orhan Burian, Hmanizm ve Biz, Cumhuriyet Dnemi Dnce Yazlar Sekisi, Ankara 1998,
s.141.
128
Hasan Ali Ycel bu konuda unlar syler, Garp kltr ve tefekkr camiasnn sekin bir uzvunu
almak dileinde ve azminde bulunan Cumhuriyeti Trkiye medeni dnyann eski ve yeni fikir
mahsullerini kendi diline evirmek ve lemin duyu ve dn ile benliini kuvvetlendirmek
mecburiyetindedir. Bu mecburiyet bizi geni bir tercme seferberliine davet ediyor. Bkz., Mustafa
kar, a.g.e., s. 81.
129
Bedri Tezgit, Almanca Bir Trk Hikayeleri Antolojisi Mnasebetiyle, Varlk mecmuas, 1-15 I.
Kanun 1943, s. 203-204
130
Nurullah Ata, Tercmeye Dair Notlar, Ulus gazetesi,4 Ekim 1940.
92
yazarlar tarafndan da desteklenmitir. Mesela Yaar Nbi Nayr, Milli Eitim
Bakanln Tercme Brosunu kurmak ve dnya klasiklerini sistemli ve planl bir
ekilde tercme ve neri iine girimesini vgyle karlamtr. Ona gre, kltr
hayatmzn en byk, en gecikmi ihtiyalarndan biri bu ekilde karlanmtr.
Fakat O, kaliteden dn verilebilecei endiesi ile tercmelerin yava yaplmasnn
dilimize zarar verecei kanaatindedir. Yazara gre, tercmeleri gerekletirmek,
Trk Rnesans yaratmaktr. Bu durumu,imdi nasl bir Rnesansn yoruluu
iinde olduumuzu bu yllar ok geride braktmz zamanlar ok daha iyi
kavrayacaz diyerek ifade eder
131
.
Yukarda ifade etmeye altmz olumlu tepkilerden sonra Tercme
Encmeni kurulmutur
132
. Encmen, ilk toplantsn 28 ubat 1940de Milli Eitim
Bakan Hasan Ali Ycelin bakanl altnda yaplmtr. Encmenin ald ilk
kararlardan biri dilimize tercme edilecek eserlerin, en lzumlularnn senelere
ayrlarak planl bir ekilde tespit edilmesi ve bunlarn yaynlanmas iin yetkililer
arasnda i blm yaplmas olmutur
133
.
lk tercmelere 19 Mays 1940da Tercme dergisinin Milli Eitim Bakanl
tarafndan karlmasyla balanmtr. Derginin iki ayda bir ve 40 kuru olarak
karlp satlmas kararlatrlm ve ilk saydan itibaren Batdan tercmeler
yaplmaya balanmtr. lk saylarda Shakspeareden Hakikate Dair, Goetheden
Okumaya Dair, F. Bacondan Dnceler, P. Valeryden Glgesini Kaybeden
Adam, A. Von. Chamisso,dan amdanc, De Mussetten Tercmeler yer
almtr
134
.

131
Yaar Nabi Nayr, Klasiklerin Tercmesinde Yeni Bir Baar, Varlk mecmuas, C. XV, S. 296-
297, 1-15 Kasm 1945, s. 113-114
132
Encmen bir rapor hazrlayarak klasiklerin nasl evrileceini duyurmutur. Raporda, evrilmesi
gereken klasik eserlerin listesini yapmak ve evirmenlere datlmas, tercmelerin incelenmesi ve
baslmas ileri ile uramak zere srekli bir Tercme Brosu kurulmas. Bu teklif zerine Tercme
Brosu kurulur. lk toplantsnda nemli simalar vardr. Halide Edip Advar, Adnan Advar,
Sabahattin Eybolu, Nurullah Ata, Enver Ziya Karal, Sabahattin Ali, nemli ve tannm simalardr.
Bkz., Mustafa kar, a.g.e., s. 81, Azra Erhat, Tercme Brosu, Cumhuriyet Dnemi Dnce
Yazlar Sekisi, Hazrlayan Konur Ertop, Ankara 1998, s. 303.
133
Dier alnan kararlar unlardr. a-ocuk edebiyat ktphanesinin kurulmas b-Yazma ve basma
eserlerden, yeniden yaynlanacaklarn tespiti(bu konuda ilerleyen yllarda ok ciddi almalar
olmayacaktr.) c- Ansiklopedi almalar d-zel yaynlara devlet yardmlarnn dzene sokulmas e-
Okumay tevik f-Matbaa kalitesini ykseltmek vs. Bkz., Mustafa kar, a.g.e., s. 73.
134
Tercme Dergisi, C. I, S. 1, 19 Mays 1940, s. 1. Derginin arka kapanda Milli Eitim Bakanl
tarafndan tercme ettirilen eserlerin isimleri, mtercimleri, ve fiyatlar verilerek okuyuculara
duyurulmaktadr. Hasan Ali Ycel de ilk kan tercme dergisine nsz yazmtr. Medeniyet bir
93
Tercme dergisinin saylarnda tercmeler orijinalleriyle beraber verilmitir.
lerleyen yllarda bazen ayn eseri tercme eden evirmenler arasnda gr
ayrlklar yaanmtr. Mesela Valeryden Dnceler Sabahattin Eyubolu ile
Nurullah Ata tarafndan evrilmesine ramen, tercmenin baz ksmlarnda iki
yazar anlaamamlardr. Bu konuda Ata, Sabahattin Eyubolu benim gibi deildir.
O tercme edilen parann ekline sadk kalmak ister, ben ise deitirmeden.
Sabahattin Eyuboluna uymay daha doru buldum
135
diyerek bu alanda yaanan
gr ayrln vurgulamtr.
Klasikleri tercme faaliyetleri ilerleyen yllarda artan bir tempoda devam
etmitir. 19411946 yllar arasnda 496 klasik tercme edilmi ve ksa srede
Trkiye klasik cenneti haline gelmitir
136
. Bir yandan Bat klasikleri evrilirken,
dier yandan bu harekete ynelik kayglar da basnda yer almaya balamtr.
Tercmelerde zellikle metoda ynelik kayglar yaanmtr. Baz yazarlar
klasiklerin orijinal metinlerinden evrilmesini ve Trk hmanizmi isteniyorsa
mutlaka kadrolu tercmanlar istihdam edilmesini nermilerdir
137
. Oysa Halide Edip
gibi dnrlere gre bu gr isabetli olmakla beraber mmkn deildir. Ona gre,
yaayan dillerden tercmelerin yaplmas bizim iin daha iyidir
138
.
Aadaki tablo da 1940-50 aras ile 1950-60 aras dnemde yaplan
klasiklerin saysal kyaslamas yaplmtr.





btndr ile balayan yazsnda, Tanzimatla beraber biz Trklerin Latin aleminin en kuvvetli
temsilcisi olan Fransz sosyetesi ve Germen dnyas ile sk temasa getiimiz vurgulanmtr.
Yazsnn devamnda tercmelerin niin devlet eliyle karlmaya baland anlatlarak, bir asrdr
nice eserleri tercme ve basma iin emek verildii halde, dnya aheserlerinden balcalarnn milli
ktphanelerimizde bulunmay, gelii gzel alldnn en nemli fakat en akl delilidir. Her
anlay bir yaratma olduuna gre, iyi bir mtercim byk bir mellif kymetindedir. Kendilerini bu
vasfta sayanlar bize yardma davet ediyoruz diyerek bitirmektedir. Bkz., Hasan Ali Ycel, nsz,
Tercme dergisi, C. I, S. 1, 19 Mays 1940, s. 1-2.
135
Nurullah Ata, eviri zerine, Tercme dergisi, C. I, S. I, s. 15.
136
Trkiyenin Klasik Tercmeler Cenneti olduu ifadesi de Uluslararas evirmenler Birlii
toplantsnda , birlik bakan Fransz yazar tarafndan ifade edilmitir. Bkz., Azra Erhat, a.g.m., s. 301.
Bu tercmelerden bir ksm iin bkz., Ekler, Fotoraf 3, s. 196.
137
Orhan Burian, Tercmeciliimiz, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat Yazlar Sekisi, s. 257.
138
Halide Edip Advar, Klasikler ve Tercme, Akam gazetesi, 4 Mays, 1939.
94
Tablo 2.1: nn dneminde Tercmesi yaplan Klasiklere Ait Tablo
139

lkenin Ad Tercme Edilen Eser
Says (1940-50 Aras)
1950-60 Aras Tercme
Says
Alman Edebiyat 76 27
ABD 3 2
Bbil 1 -
in 4 1
Danimarka 1 -
Fransz 180 48
Hint 2 -
ngiliz 46 10
skandinav 9 11
talyan 13 11
Latin Edebiyat 28 1
Latince Klasikler 2 -
Rus Edebiyat 64 11
ark-slam 23 16
Yunan Edebiyat 76 3
TOPLAM 528 141

1943 tarihine kadar yaplan tercmelerden sadece be tanesi ark-slam
klasiklerinden olumutur. Bu durum devlet politikalarnda radikal anlamda
Batcla yneli asndan nemlidir. Dnemin aydnlarndan bazs bu hareketi,
Tanzimattan beri dile getirilen Batllama srecinin tek elden yrtlmesi olarak
alglamlardr
140
. Geri 1930lu yllarda da evriler yaplmtr. Bu evrilere en iyi
rnek 1930larda Nurullah Atan evirdii ve Milli Eitim Bakanlnn basm
olduu Gen Wertherin Izdrab isimli kitaptr. Fakat Ycele gre imdiye kadar
yaplan tercmelerde planszlk gze arpmaktadr. Ana kaynaklar tercme
edilmemi, geliigzel tercmeler yaplmtr. Oysa bu dnemdeki evriler, Tercme
dergisinde ve Milli Eitim Bakanlnn organizesinde yaplmaktadr. Bakanln

139
Murat Katolu, Cumhuriyet Trkiyesin de Eitim Kltr ve Sanat, Trkiye Tarihi C. IV, Editr
Sina Akin, s. 468-469. Ayrca bkz., Cumhuriyetin 21.Yldnmnde Yaymlanan 105 Klasik ve
Modern Eserin Listesi, Milli eitim Bakanl tarafndan stanbul 1944 yaynlanmtr. Ayrca,
Dnya Edebiyatndan Tercmeler, stanbul 1944 isimli esere de baklabilir.
140
Mustafa kar, a.g.e., s. 84 tercme ii u ekilde gerekleir; Her mtercim kendisine havale
edilen eserden evvela yirmi be otuz sayfay tercme ederek vekillie gnderecektir. Bu tercme bir
veya birka kiiye tetkik ettirilecektir, iyi bulunursa mtercime devam etmesi sylenecektir. Eserin
tamam tercme edildikten sonra yine tetkik edilecektir. Daimi Bro tercme edilecek eserlerin
listesini daimi olarak yaynlamaktadr. Tercme etmek isteyenler tercmeleri bakanla
gndereceklerdir. Ayrca tercme iini kazanana dl verilecektir. Bkz, Haberler, Tercme Dergisi,
C. I, S. I, s. 112-113.
95
tercme ii ile ciddi biimde uramas, bu hareketin devlet dnda gelimesine bir
balang olarak kabul edilmi, Dnya bayaptlarnn milli kitaplmzda
bulunmay geliigzel alldnn en kuvvetli, fakat en ackl delili olarak
grlmtr
141
.
Cumhurbakan nn, edebiyatta yaanan tercme hareketini desteklemitir.
Klasikler dizisinin 1941 yl ciltlerine yazd yaz da, eski Yunanllardan beri
milletlerin sanat ve fikir hayatlarnda meydana getirdikleri aheserleri dilimize
evirmek, Trk milletinin kltrnde yer tutmak ve hizmet etmek isteyenlere en
kymetli vastay hazrlamak olduunu savunarak, tercme faaliyetlerinin
kltrmze byk hizmetler yapacan belirtmitir. Tercme hareketini balatan
Milli Eitim Bakan Hasan Ali Yceli, Yunanca ve Latince edebiyat rnlerini
dilimize kazandrd iin de kutlamtr
142
. nnye gre tercme hareketi
garpllama fikrinin gereklemesinde nemli bir admdr
143
. Ona gre, klasiklerin
tercmesinden ama, bunlarn geni kitlelere okutularak Trk Kltrnn arzu
edilen ekilde, Bat kltrnn temelleri ile kaynamasdr. nnnn grleri
dorultusunda Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel de tercmeleri hmanizmin ilk
aamas olarak grmtr
144
.
Tercme hareketinin balamasyla birlikte bu harekete ynelik eletiriler
balamtr. Baz aydnlar tercme hareketini, gelenein bir tarafa braklarak baka
gereklerin mahsul olan edebiyatn taklit yolu ile meydana getirilmek istenmesi
olarak yorumlamlardr. Bu aydnlara gre, asrlardr gl yetien toprakta

141
Mustafa kar, a.g.e., s. 81, A. Erhat, a.g.m, s. 304. Hasan Ali Ycel, I. Neriyat Kongresinde
yapt konumada da ayn konu zerinde durmutur. Yaplan tercmelerdeki planszlk yznden
hem emekler, hem de paralar boa gitmitir. Ona gre elde bir plan olmal ve bu plan dorultusunda
bilinli tercme yaplmaldr. Bu amala tercme encmeni kurulur. Encmen yeleri, ilk
toplantlarn Halkevi salonunda yaparlar. Toplant sonunda bir rapor hazrlanr. Bu rapora gre
listedeki eserlerin srat ve ciddiyeti bakmndan tercme iinin Milli Eitim Bakanl tarafndan
yaplmas kararlatrlmtr. Raporun tam metni ve kurul yeleri iin bkz., I. Trk Neriyat Kongresi,
Hazrlayan ner Yac, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat evirileri Sekisi, Ankara 1999, s. 233.
142
smet nn, Tercme dergisi, 19 Mays 1944.
143
Ahmet Oktay, a.g.e., s. 25.
144
erafettin Turan, Devrim Tarihi, s. 59. Ycelin konumas yledir, Hmanizm ruhunu anlama
ve duymada ilk aama, insan varlnn en somut anlatm olan sanat yaptlarnn benimsenmesidir.
Sanat dallar iinde edebiyat en zengin olandr. Bunun iindir ki bir ulusun, dier uluslarn
edebiyatn kendi dilinde...Kendi dncesinde yenilemesi canlandrmas ve yeniden yaratmas
demektir. te tercme etkinliini, biz bu bakmdan nemli ve uygarlk davamz iin etkili
saymaktayz. Bkz., Hasan Ali Ycel, Klasiklere Birinci nsz, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat
evirileri Sekisi, Hazrlayan ner Yac, s. 241.
96
tercmelerle birlikte yabani bitkiler retilmeye balanmtr
145
. Klasiklerin tercme
edilmesinin, Trk edebiyat alannda eser verecek nitelikli kiilerin azalmasna neden
olaca ve bylece eser ktlnn ortaya kaca savunulmutur. Tercmelerin
belli llerde yaplmasn savunan aydnlarsa, Trk kltrnn kaybolmamas iin
devletin gereken tedbirleri almasn istemitir. Mesela smail Hakk Baltacoluna
gre, tercme yaplmal, fakat Yunus Emre, Nasrettin Hoca ve Bektai fkralarndaki
kltr kaybedilmemelidir
146
.
1939 dan sonra tercme hareketini balatan ve destekleyen en nemli kurum
Milli Eitim Bakanl olmutur. Hasan Ali Ycel, tercmeleri desteklemi ve
komisyon ile tercme brosunun kuruluuna nclk etmitir. Fakat Hasan Ali
Ycelin Milli Eitim Bakan olmadan nce, Atatrk dneminde yazm olduu
yazlarnda klasikleri, Trk kltrnn gelimesi asndan tasvip etmedii
anlalmaktadr. Mesela 1934 ylnda yazm olduu makalesinde, bu yolda
tutulacak en kt gidi tercme dediimiz bir dilden br dile evirme gibisidir
demitir
147
. Tercmeler konusundaki en iddetli kn 1936 ylnda yazm olduu
Milli Edebiyat, Milliyeti Edebiyat ve Mektepten Memlekete isimli
makalelerinde yapmtr. Ona gre, babas baka ellerden gelme veya anas baka
ellere gitme bir edebiyat pitir. Dayana yok ve mrszdr ve ruhsuzdur. Henz
milletleraras kuvvet ve deerde eserler vermemi olan yeni edebiyatmzn bu yola
girmesi iin milliyeti bir edebiyat var olmas lzumuna inandm burada bir kere
daha sylemek isterim.
Kendini duymadan

145
Mehmet Doan, Dil Kltr Yabanclama, Ankara 1984, s. 47. Peyami Safa bu durumu u
cmlelerle eletirir, Fransa ve ngiltere gibi bir memlekette, meselesiz ve esersiz tek muharrir
bulabilir misiniz? Tandnz garp edebiyatlarn ve muharrirlerini zihninizden geiriniz, bunlarn
iinden bir tanesine rast gelir misiniz ki, dnyann veya memleketin byk davalar nnde duruunu
sentetik bir eserle ifade etmi olsun?...Fikir ve sanat hayatmzda en iren vaka, iddia bolluu ve
eser ktldr. Makale iin bkz., P. Safa, ddia Bolluu ve Eser Ktl, Cumhuriyet gazetesi, 27
Son Kanun 1940.
146
smail Hakk Baltacolu, endiesini yle dile getirir,Trk! baka uluslarn uygarln ren,
taklit et, istersen onlara hayran ol! Fakat baka uluslarn kltrn, geleneklerini alma, onlar taklit
etme, sakn onlara hayran olma! nk yabanc uygarlklar taklit ederken, ilerlersin, yabanclardan
inan alrsan bozulursun. Trk kendini baka uluslardan aa grme! ulus bilinci aalk bilinci ile
birleemez; ulus bilinci stnlk bilincidirTrksn, Yunus Emre de halk masallarnda, Nasrettin
Hoca da, Bektai fkralarndaki z mayay, Trkl kaybetme! Konularn Trk, kahramanlarn
Trk, olularn Trk, zamanlarn Trk olsunTrk yazar kendine dn!, metnin tamam iin bkz.,
smail Hakk Baltacolu, Kendine Dn!, a.g.e., s. 242.
147
Hasan Ali Ycel, evirme Yapmayalm, Pazartesi Konumalar, s. 45.
97
Bakasn duymak
Ne mmkn?
Mezarnda
Atan sana kskn
Biz milli edebiyata gitmek veya ona milletleraras bir deer verdirebilmek iin her
eyden nce milliyeti bir edebiyat yaratmak mecburiyetindeyiz
148
diyerek o
dnemde kiisel olarak yaplan klasiklerin tercmesini tenkit etmitir. Yine 1936
ubatnda yazd makalesinde, gelimi milletlerin edebiyatnn Trkeye
evrilmelerini ve onlarn tesiri altnda yazlm rneklerini vermekte olduunu,
bunun kopya edebiyat yarattn ve okul ocuklarnn ak yazmalarna benzediini
belirterek hani bizim yaratc ve memleketi syleyen edebiyatmz?
149
diyerek o
dnemde yaplan tercmeleri eletirmitir. Ycel, Atatrk dneminde yazd btn
yazlarnda sadece tercmeleri deil, Batya ait deerleri de reddetmitir. Ona gre,
bizim ananelerimizde Noel Baba diye bir ahsiyet yoktur ve Trk ocuunun
hayaline girmemelidir. Kamburu km souktan donmamak iin deriden elbiseler
giymi, sprge sakall semboller bizde yoktur. Hasan Ali Ycel, Bizim ay dedemiz
ne kadar gler yzldr diyerek milli kltrn muhafaza edilmesini savunmutur.
Yazsnn devamnda,Trk gerekidir. Hayallerinde bile hakikat gizlidir. Trk
ocuuna eker oyuncak ve yemi getiren Noel baba deil, kendi z babasdr
150

diyerek bu grlerini tekrarlamtr. Oysa Bakanla getirildikten sonra, Milli
edebiyattan bahseden Ycel gitmi, Baty ve Bat deerlerini ba tac eden, Yunanca
ve Latince bilmemeyi en byk eksiklik kabul eden Ycel gelmitir. Ycelde ki bu
tavr deiikliini iki ayr dnemde izlenen iki farkl politikaya balamak
gerekmektedir.
Semiha Ayverdi, slam Dnyasnn parlak dnemlerinde Avrupann
tutumunu deerlendirdii ve Hasan Ali Yceli eletirdii yazsnda, Bat, slam
dnyasndan etkilenirken buna arkllama demediini, mstakbel bir medeniyet

148
Hasan Ali Ycel, Milli Edebiyat, Milliyeti Edebiyat, Pazartesi Konumalar, s. 5254.
149
Hasan Ali Ycel, Mektepten Memlekete, Pazartesi Konumalar, s. 57.
150
Hasan Ali Ycel, Ylba ve Noel Baba, Pazartesi Konumalar, s. 96. Sonraki dnemlerde
tercmeler konusundaki en byk destek Cumhurbakan nnden gelmitir. nnnn
Cumhurbakan olmas srasnda yaynlad bildiri ve CHPnin 1939 hkmet politikalar bunu
anlatmaktadr. Bkz., Seluk Kantarc, Trkiye Cumhuriyeti Hkmet Programlarnda Kltr, Ankara
1987, s. 44.
98
yaratma noktasnda sonuna kadar direndiini ve felsefesini de Grek-Romen
kklerine baladn belirtir
151
. Oysa bu dnemde yaplanlar milli kltrden kopma
ve kltrel Batllamadr. Dounun gelimi olduu dnemde Avrupann
yapmad kltrel deiimi, imdi dou yapmaktadr. Gerekten de klasiklerle
kltrel deiim amalanmtr.
Sonu olarak, 1940-50 aras dnemde 528 klasik tercme edilmitir.
Klasiklerin milli ktphanemize kazandrlmas faydal olmu, fakat istenildii ve
arzuland ekliyle dnya apnda yazarlarmz yetimemitir. Bunun yan sra
yazarlar btn mesailerini tercmelere vermelerinden dolay, milli edebiyat alannda
yeterince eser verilememi, hatta nceki dnemlere ait pek ok Trk-slam eseri yeni
alfabeyle baslamamtr. Eitime ve eitim yoluyla toplumlarn ilerleyip
gelieceine inanan, fakat bunun koullarn da eski Yunan ve Latin kaynaklarnca
gerekletirileceini savunan aydnlar, Yunanca ve Latincenin renilmesini
zorunluluk olarak kabul etmilerdir. Hasan Ali Ycel, Nurullah Ata ve Sabahattin
Eyubolu gibi Trk hmanizmi yaratmay dnenler, klasikleri evirerek ve
okullarda bu dilleri mfredata koydurarak amalarna ulamaya almlardr.
2-iir ve Roman
a-iir
1923 ylnn ilk aylarnda iir ortam byk lde nceki yzyln son
eyreinde eser veren Abdlhakhamit, Cenab ehabettin, Faik Ozansoy gibi Servet-i
Fnuncular ile onlarn devam niteliinde olan Ziya Gkalp, mer Seyfettin, Ali
Canipten oluan milli edebiyat temsilcilerinden olumaktadr. Milli Edebiyatlar
yaln dil ve hece vezni ile iirler yazlmasn esas almlardr. Cumhuriyet dnemi
iirinde ilk oluum 1928de kurulan Yedi Meale hareketidir
152
. Aralarndaki baz
istisnalara ramen bu dnem airleri yazdklar iirlerinde Cumhuriyetin getirdii
yeni deerleri topluma benimsetmeye almlardr.
1940l yllar savan getirdii zorluklarla gemitir. Bu dnem, birinci grup
olarak deerlendirebileceimiz airlerinden bir ksm, yazdklar iirlerde, gncel

151
Samiha Ayverdi, Milli Kltr Meselesi ve Maarif Davamz, stanbul 1976, s. 217.
152
Bunlardan bazlar Yaar Nabi Nayr, Kenan Hulisi, Ziya Osman Sabardr. Bkz., Canan
Berhumolu, Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde 1940 Toplumcu Gereki Kuan Yeri, Mersin
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mersin 2001, s. 12.
99
skntlardan, basklardan ve hrriyet zlemlerinden bahsetmilerdir. Nazm
Hikmetin ncln yapt ve sosyalizmi savunan bu grup, edebiyatmzda 1940
Toplumcu Gereki Kuak olarak yeni bir oluum meydana getirmitir. Bu
oluumun iinde Nazm Hikmetin yan sra, Sadri Ertem, Sabahattin Ali, Emin Trk,
lhami Bekir gibi airler yer almtr
153
. Nazm Hikmet ve ekibi, Abdlhakhamit ve
Mehmet Emin Yurdakul gibi milli airlerin iirlerindeki milliyetilik ve dhilik
kavramlarn eletirmiler, kendileri de dnemin milliyeti aydnlar tarafndan
sosyalizmin lkemizdeki savunucular olarak deerlendirilerek eletirilmilerdir.
Dier yandan her alanda olduu gibi, iir alannda devletin mdahaleleri
zellikle 1938-46 yllar arasnda devam etmitir. Hoa gitmeyen yada siyasal ierikli
bulunan iirler yasaklanm, yazarlarna da muhtelif cezalar verilmitir. Bu kapsamda
mesela Rfat Ilgaz, Snf adl iirinden toplam be yl, be ay, yirmi be gn,
zzettin Dinamo Tren adl iirinden drt yl, Cahit Ilgaz Rzgarlar Konuuyor
isimli iirinden ve nszn yazd II. Dnya Harbinin Sefaletlerine Dairdir
ifadesi ile ay hapis cezasyla cezalandrlm, Samim Kocagz, Vatan
gazetesinde yaymlanan Fndk Yapraklar hikayesi ile Sivasa srgne
gnderilmitir
154
.
kinci grup olarak nitelendirebileceimiz kesim, Mehmet Akifle balayan ve
1940l yllarda Necip Fazlla devam eden airlerdir. Necip Fazl, kendi deyimiyle
balangta farkl konularda iir yazarken, geirdii ruh deiimlerle slmi alana
kaym ve bu durumu, Trkn ve btn insanln biricik kurtulu forml elimizde
kf ve pasl kabuklardan baka bir eyi kalmayan slamn zne nfuz etmektir
155

diyerek izah etmitir.
kinci grubun en nemli simas olan Necip Fazl, bu dnemde kard
Byk Dou mecmuas
156
adl dergide iirlerini yaynlamtr. Bu iirlerin bir
ksmnda, hmanist kltr anlayn benimseyen ynetimi eletirmitir. Bu yzden

153
Canan Berhumolu, a.g.t., s. 17.
154
Canan Berhumolu, a.g.t, s. 8.
155
Muzaffer Uyguner, Necip Fazl Ksakrek Yaam, Sanat, Yaptlarndan Semeler, stanbul 1994,
s. 17.
156
Necip Fazl, Byk Doudan nce Aa Dergisini karmtr. Bu dergide Marksizm
ideolojisine iirleri ile karlk vermeye almtr. zellikle Anayasada bulunan 163. madde
hakknda ok sert eletiriler getirmitir. Bu konu ile alkal yazd iirde Dininde 163 yara aan,
ulusun,/Gnde 163 kez cehennemde ulusun,/Ona deyin: Nemrutlar su dkemez eline/ Kfr tarihinde
sen, eriilmez ulusun. Bkz., Ahmet Oktay, a.g.e., s. 990-991.
100
dergi sklkla kapatlmtr. ktidara cephe alan son dnem Osmanl padiahlarndan
II. Abdlhamiti savunan ir, giderek slmi kesimin nderlerinden olmutur. 1946
ylndan itibaren balayan demokratikleme hareketleri ksmen fikir zgrlnn
alann da geniletmitir. Bu itibarla Necip Fazl, 1940 ylnda yazm olduu Sabr
Ta oyunu ile, 1947de CHPnin piyes yarmasnda birincilik dl almtr
157
.
nc grup olarak deerlendirebileceimiz airler ise ynetime yakn olan
ve iktidar nimetlerinden istifade etmeyi amalayanlardan olumaktadr. Bu airler
nnnn ahsnda takip edilen politikalara iirleriyle destek vermilerdir. Mesela
1943te zmirde bastrlm olan ve smail elik isimli air tarafndan yazlan
eserde, nnnn hayat iirsel bir tarzda anlatlmtr. Kitapta nnnn Sivasta
doumuyla balayan maceras nazm tryle anlatlmakta, nn adeta
kutsallatrlmaktadr
158
. Yine 1944 ylnda M. Galip elikkol tarafndan yazlan
baka bir eserde dnemin Cumhurbakanna olan sevgi msralara u ekilde
yansmtr;
Trk milleti borludur yaad bu gn
Yalnz sana Byk ef Aziz smet nn
Bamzn tacsn btn millet seninle
Eserimi yarattm sana olan sevgimle
Sen ne byk varlksn, ey mukaddes nn
Yine sen oldun alan her felaketin nn
Acunda yok bir ein ve olamaz nn
Dirayetin yaratt bize saadet yn
159

Grld gibi nn mukaddes bir varlk kabul edilerek, her felaketin nn
alan ahs olarak deerlendirilmitir.
Dier yandan klasikler iinde, kltr tercmeleri anlay ile Batdan iirler
tercme edilmitir. Tercme dergisi saysn birletirerek bu iirleri yaynlam ve
iir zel saysn karlmtr. Tercme iirler konusunda da aydnlar arasnda

157
Ahmet Oktay, a.g.e.,s. 990.
158
smail elik, smet nnnn Hayat, zmir 1943.
159
M. Galip elikkol, Sevgili Milli efimiz smet nn, stanbul 1944, s. 2.
101
tartmalar yaanmtr. Tartmalar tercmelerin mana ve mahiyete asllarndan
uzaklam bulunduu noktasnda younlamtr
160
.
Dnemin etkili isimlerinden Nurullah Ata, 1940l yllarda yazd Eski
Edebiyatmz isimli ke yazsnda, edebiyat ve iire dair geleneksel grlerinden
vazgeerek iir konusunda kendi gemiimize dnmemiz gerektiini belirtir. Ona
gre bizim divan edebiyatmzda, misli Avrupada pek grlmemi sanatkarlar,
statlar gelmitir. Racine, Baudelaire, Varlaine, Mallarme phesiz birer byk air,
kelimelerle oynamasn bilen sanatkardr. Fakat bir Baki, bir Nedim ile mukayese
edildikleri zaman, bizim airlerimizin onlardan stn olduklarnn grldn
savunur. Ona gre, Divan iirini inkara kalkanlar, iirin her eyden evvel bir lafz
sanat olduunu, kelimelerle gzel ekiller yaratmak istediini kavrayamam olan
kimselerdir. Yazar ayn yazsnda daha nce kmsedii Divan iiri ve irleri
konusunda biraz hicap ile kark da, bir zamanlar Divan edebiyatnn insni
olmadn iddia etmitim. Zaten o iddiann yanlln ispat iin kendimde
Fuzuliden, Galipten, daha baka airlerimizden bir ok beyitler syleyebilirdim
diyerek bu alandaki yanlgsn ortaya koymutur
161
. Nurullah Atan yukardaki
Trk Divan iiriyle ilgili olumlu cmlelerine ramen, dnem boyunca edebiyatta
hmanizm yanls resmi anlay ynlendirmi olduunu belirtmek gerekmektedir
nn dneminde ve zellikle 193845 yllar arasnda klasiklerle birlikte
edebiyat ve sanat alanndaki Bat tesirleri younlaarak devam etmitir. Batl
irlerin yazm olduklar iirler, klasikler bnyesinde deerlendirilerek Tercme
dergisinde yaynlanmtr. Dier yandan baz irler ideolojik kayglarla

160
Yaar Nabi Nayr, iir Tercmeleri, Varlk mecmuas, S. 310-311, 1-15 Haziran1943, s. 320.
161
Nurullah Ata, Eski Edebiyatmz, Ulus gazetesi, 9 Austos 1940. Kendi dilinde iir
bulamadklarn iddia ederek Batl irlere hayran olanlar, yabanc dillerde krntlaryla geindiim
iir ziyafetine ana dilimin sofrasnda kavutum. Dars yarm yamalak bir dille Baudelaireleri,
Rimbeaular, Malarmaisleri kemiren ve btn iir dnyasn Garpta sanan, Franszca dnp
Trke yazan dostlar bana. diyerek eletirir. Bedri Rahmi Eyubolunun, dilimizin btn
imkanlarn zorlayan onu besleyen, ssleyen airlerini tanmadktan sonra bir halk trksnn
kanatlar arasnda ykselen sahipsiz iiri tadamadktan sonra dilimizin kesine bucana giremeyip,
onun mahzenlerinde, mahrem kelerinde, kntlarnda bir sr gibi saklanan iiri sezemedikten sonra
o dile ana dili demek neye yarar?...Yabanc bir dilde rendikleri her kelimenin yerine kendi
dillerinden bir kelime koyanlara dilleri tkenince acaba onlarn yerine ne koyarlar? Kendi kelimeleri
sfr tketti mi Franszcadan Franszcaya bir lgat gibi artk yalnzca Franszca dnyorlar ve
Franszca dnen bir kimsenin de ana dilinde iir bulacandan phe ediyorumKendi dillerinde
iiri basit mektep kitaplarndan baka bir yerde aramak zahmetine katlanmadklar iin yabanc lisanda
rastladklar ilk romanlara vuruluyorlar. Metnin tamam iin bkz., Bedri Rahmi Eyubolu, Kendi
Dilinde iir Bulamayanlar, Ulus gazetesi, 7 Mays 1940.
102
dlanmlardr. Dlanan irler kendi kitlelerini oluturup, dnce dnyalar
nda iirler yazmlardr. Bylece iirde gruplamalar ve kutuplamalar
yaanmtr
162
. Sonuta iir, ideolojilerin ifade edildii edebi rnler haline
gelmitir.
b-Roman
Roman alannda yaanan gelimeler de hmanizm anlay paralelinde
olmutur. Hmanizmi savunan aydnlar, bu anlay erevesinde eserler vermeye
balamtr. Bu dnceleri savunanlarn banda Yakup Kadri Karaosmanolu
gelmitir. Yazm olduu romanlar sklkla hmanist dnemin kahramanlarn halkn
nne koyarak, halk ynlendirmeye almtr. Bu yaplrken de Tanzimattan beri
devam eden aydn-halk arasndaki uurumun ortadan kaldrlmak istendii
vurgulanmtr
163
. Fakat bu ifadelere ramen Yakup Kadri, Ankara ve Yaban
romanlarnn pek ok yerinde, o dnemde halkn byk ounluunu tekil etmekte
olan kylnn yaantsn hakir grmtr. Geri Yaban romannn banda halkn
geri kalmln aydnn sorumsuzluuna vermise de, romanda ky ve kyl iin
geen ifadeler ok ar olmakla eletirilmitir
164
. Mesela Yaban isimli romann 23.
sayfasnda, ky, bataklkta uyuz bir manda gibi kokuyor
165
denilmitir. Bu arada

162
erif Akta, Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat Hakknda, Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s.
2889.
163
Yakup Kadrinin halk-aydn yaants konusunda Yaban Romannn nszne yazd ifadeleri
yledir, Evet aramzda bir ba bir ilgi var myd? Siz benim iin yerin dibinden km fosiller ve
biz sizin iin baka kreden inmi mahluklar deil miydik? Sizin altnda barnacak bir tek damnz,
banz koyacak bir tek yastnz yoktu. Biz ise o kadar byk arabalar iinde ve en yumuak
yataklardan daha yumuak yastklar stnde idik Yaban isimli roman Yakup Kadri tarafndan
1932 ylnda yazlmtr. Roman zellikle halk hakir gren ve aydnlarn buna umursamaz tavrlarn
belirten ksmlar ile aydnlar arasnda eletirilmitir. Yakup Kadri bu eletirilere yine aydnn
azndan cmlelerle yant vermitir. Kendisine yneltilen; kyly kk grd iddialarnn iftira
olduunu, Yabana yazd II bask vesilesiyle nszde ifade edecektir. Bkz., Yakup Kadri
Karaosmanolu, Yaban, stanbul 2003, s. 914.
164
Ayn tarz ifadelere 181. sayfada da rastlanmaktadr. Eer Bilmiyorlarsa Kabahat Kimin? Kabahat
benimdir. Kabahat, ey bu satrlar o heyecanla okuyacak arkada senindir, dier bir paragrafta
kyllerin kaderci yn eletirilmitir. Ben mi? Vallahi bilmiyorum. Bende bu kyller gibi oldum.
Her eyi kadere brakrm...Ve arkamda hi bir ey brakmayacam. Ne bir dost, ne bir sevgili. Hi
bir izimde kalmayacak. Hatta mezarm bile. nk bu kyller, beni grmemiler. Bkz., Yakup
Kadri Karaosmanolu, Yaban, s. 133-181.
165
Romann muhtelif yerlerinde geen ky yaamn eletiren ifadelerden bazlar yledir; Kyclk
hayatmn bir trl katlanamadm ve hala halledemediim en zor taraf temizlik sorunudur.. Burada
suyu bulmak iin her gn ta aya kadar gitmek gerekiyor. ayn suyu ise bir akar balktr, Allah
insanlar intihaba davet iin, o byk tufan cezasn tertip zahmetine katlanmamal idi. Nuhun
mmetini, byle bir toprak stnde bu plak tepelerle evrilmi yere brakmal idi. Bkz., Yakup
Kadri Karaosmanolu, Yaban, s. 23-30.
103
Anadoluda hem toprak hem ev, hem de ocuk ileri ile uramak zorunda kalan
kadnn yaam gerekten zor koullar altnda devam etmektedir. Yakup Kadri, ayn
romannda kahramann azndan, Anadoludaki kyl kadnnn, naz ve iveden
yoksun olduunu ve ok defa pis koktuunu ifade ederek eletirmitir
166
. Bu dnem
yazlan romanlarn pek ounda entelektelliin gerei olarak grlen yabanc
rneklemelere yer verilmitir. Yakup Kadri de, sklkla Odise, Penelope gibi
kahramanlardan bahsederek romanlarna hmanizm boyutunu eklemitir
167
.
Yakup Kadrinin dier bir roman olan Ankara da Milli Mcadeleden
itibaren Ankarann sosyal yaamnda balayan deiimler anlatlmtr. Roman
kahramanlarnn kiilikleri Milli Mcadelenin bitimiyle farkl bir ekil almtr.
Kahramanlar birer hrs kp olmaya, daha fazla kazanmak iin i takibi yapmaya
balamtr. Olaylar ve kahramanlarn tutumlaryla beraber Ankarann da silueti
deimitir. Bu deiim romann III. blmnde, Trk kltrne yabanc elerden
olan Noel kutlamalar ve kahramanlarn bu kutlamalar karsndaki tavrlar
anlatlarak aktarlmtr
168
.
Ankara roman aydn-halk arasndaki iliki ve kopukluun kltrel
boyutlarn anlatan en gzel romanlardan biridir. Ankara Palasta yaanan Avrupai
tarzda balo ve elencelere karn, halkn bu durumu sorgulamas konu edilmitir.
Yazar, olayn kahramanlarndan Selma Hanm konuturarak, kylnn de yava
yava bu hayata alacan ifade ederek, aydnn halka bakn vurgulamtr. Yakup
Kadriye gre Milli Mcadelenin sona ermesiyle beraber cemiyette ve mcadelenin
kahramanlarnda bir bozulma meydana gelmitir. Bylece halk ile aydn arasndaki
uurum derinlemitir
169
. O, zellikle aydnlar arasnda yaanan kltrel bozulmay
soysuzlama olarak deerlendirmitir
170
.

166
Yakup Kadri Karaosmanolu, Yaban, s. 25, 27, 30, 35.
167
Yaban ve Ankara romanlarnda bu rnekler oktur. Bu rnekler iin bkz., Yakup Kadri
Karaosmanolu, Yaban, s. 106-187. Ayrca bkz., Yakup Kadri Karaosmanolu, Politikada 45 Yl , s.
115.
168
Yakup Kadri Karaosmanolu, Ankara, stanbul 2003, s. 9.
169
Yakup Kadri Karaosmanolu, Ankara, s. 113.
170
Romanda bu ifadeler yle aktarlr, elilik mstearnn hanmyla dans eden Hakk Beyi
gsterdiBan gzel kadnn kulana doru yaklatrmOna bir eyler mrldanyor gibiydi. te
o adam imdi bu hale geldiBu glmsemelere bu krp dkmelere...Onu byle grdke, bu
cemiyette bir soysuzlama unsuru mevcut olmadna, bir eyin bozulup yumuamadna
hkmetmemek mmkn mdr?. Bkz.,Yakup Kadri Karaosmanolu, Ankara, s. 141.
104
Yakup Kadrinin romanlarnda hzl bir kltrel deiim anlatlrken, kltrel
Batllamann en nemli muhaliflerinden olan Peyami Safa da, yazd
romanlarnda, toplumda Tanzimattan beri sren Dou-Bat atmasn ilemitir.
Bu alanda yazlm en nemli eserleri Fatih-Harbiye ve Szde Kzlar dr. Fatih-
Harbiye romannda olayn kahramanlarna alafrangalk-alaturkalk etrafnda kltr
medeniyet tartmas yaptrrken, Szde Kzlar romannda olayn kahraman
zerinden toplumda yaanan davran farkllklar ve kltr deimeleri
sorgulanmtr.
Romanlarnn pek ok yerinde kltr-medeniyet ve Batllama kavramlarn
ele alm olan yazar, teknikte garpllamakla, kltrde batllamay sorgulamtr.
Olaylardan kard sonula her kltrn milli kalmas gerektiini, tekniin ise
evrensel olduunu ifade ederek teknikte Batllamay savunmutur. Ona gre, nn
dneminde savunulan Batllama hareketi, teknikle snrl kalmam, kltr de iine
alarak devam etmitir. Bylesi bir durum milli kltr unsurlarmza zarar vermitir.
Oysa ona gre, dou ve bat dnyas farkl kaplardaki su gibi birbirlerinin
eksikliklerini tamamlamak suretiyle yeni fikirler ortaya karmaldr. Yazar, eer
nerdii bu metot takip edilirse yaanan kltr buhranlar da ortadan kalkm olur
dncesini tamaktadr
171
. Onun ileri srd fikirler kltr-medeniyet tartmas
ve yaanan kltrel deiimde ortaya koyduu areleri anlatmas bakmndan
nemlidir. Peyami Safaya gre; Trkiye Batdan etkilenme konusunda tereddt
etmemeli, fakat bu tesir kltrmzn gzel ve halis kklerine kadar da inmemelidir.
Peyami Safann bu grleri Necip Fazl Ksakrek ve Fuat Kprl
tarafndan da benimsenmitir. Necip Fazl bu dnemde yaanan gelimeleri ve
aydnlar u ekilde deerlendirmitir; Yazlan romanlardan hi biri Trk yaamna
uymayp, insancl z bulunmamaktadr. Aydnlar hmanizmin verdii aalk
kompleksiyle Dede Efendi yerine Pucciniyi dinlemilerdir
172
. Bu tarz roman
yazarlar Fuat Kprlnn de tenkitleriyle karlamtr. Kprl bu konuda
yazlan romanlar, kahramanlarnn milli kltrden yoksun halka yabanc ve marazi

171
Peyami Safa, Fatih-Harbiye, stanbul 1999, s. 115, 118.
172
Muzaffer Uyguner, a.g.e., s. 61.
105
tipler olduunu belirtmitir. Ona gre, halka hitap etmeyen edebiyat soysuzlamaya
mahkumdur
173
.
Sonu olarak zellikle 1938-46 dneminde yazlan romanlarn byk
ksmnda klasiklerin etkisini grmek mmkndr. Yazarlar romanlarnda Batl
kahramanlarndan sklkla rnek vermilerdir. Bu dnem romanclarnn belli
balcalar, Yakup Kadri, Reat Nuri, Refik Halit, Peyami Safa, Abdlhak inasi,
Mithat Cemaldir. Yazarlar, romanlarnda kltrel ve sosyal deiimi anlatmlardr.
Kltrel deiimin bir sonucu olarak yaanan elikilerin, aydnlar zerinde meydana
getirdii etkileri, sosyal ayrln oluturduu iki ayr dnya arasnda kalmln
etkilerini incelemilerdir
174
. Hkmet tarafndan desteklenen romanlarda da, Bat
kltrnn eitli motifleri sosyal hayatmza sokulmaya allmtr. Yeil Gece
175
,
Yaban ve Ankara gibi romanlar bu tarzda yazlm olanlardr. Milli Mcadele ruhuna
sadk kalnarak ok az roman yazlabilmi
176
, bu durum Batl deer yarglarna bal
insan tipilerinin oluumunu hzlandrmtr. Milli deerlere bal, milli kltr
terbiyesiyle gelimi nesiller yerine, Latin-Yunan kltr deerleriyle yetimi
evrensel vatanda yetitirme anlay hakim olmutur.


173
Ahmet Oktay a.g.e., s. 65.
174
Alemdar Yaln, Cumhuriyet Dnemi Trk Roman Genel Deerlendirme, Cumhuriyet IV, s.
2913.
175
Reat Nuri Gntekin tarafndan yazlan Yeil Gece romannda dindar tiplerin hepsi cahil, riyakr,
menfaati olarak gsterilmitir. Bkz., Orhan Okay, a.g.m., s. 2896.
176
Mustafa Miyasolu, Cumhuriyet Dnemi Trk Roman, Cumhuriyet IV, s. 2915.
106
NC BLM

HMANST KLTR ANLAYIININ BENMSETLME VASITALARI

A- BASIN-YAYIN
lk Trk gazetesi olan Takvim-i Vekayi, 11 Kasm 1831de II. Mahmut
tarafndan resmi amala yaynlanmaya balam ve Trk basn tarihinin balang
noktas olarak kabul edilmitir
1
.
Mondros Atekes Anlamas ile Osmanl Devletinin dalmas ve
Anadolunun tilaf Devletleri tarafndan igal edilmesi basnn yeni bir dneme
girmesine neden olmutur. Basn milli mcadeleyi destekleyenler ve kar olanlar
eklinde ikiye ayrlmtr. stanbulda yaynlanan Alemdar ile Adanada yaynlanan
Ferda gazeteleri Milli Mcadeleye kar tavr almlardr
2
. Konyada kan Babalk,
Erzurumda yaynlanan Albayrak, Afyonda baslan t, Kastamonu kaynakl
Aksz, Balkesir de zmire Doru, Ankara da Yeni Gn, Antep de stikbal ve
Antep Haberleri, Adana da Yeni Adana gazete ve mecmualar ise srekli milli
mcadele lehine yazlar yazm ve cepheden haberler vererek halkn moral gcn
artrmay hedeflemilerdir. Bu arada milli mcadele basnnn nemini kavram
bulunan aydnlardan Yunus Nadi, Halide Edip, Adnan Advar, Yusuf Kemal
Tengirek, Rza Nur ve Cami Baykurtun nerileri ile Anadolu Ajans kurulmutur
3
.
Hem Cumhuriyetin yeni bir rejim olarak ilan edilmesinde hem de
inklplarn duyurulmasnda basn ok nemli rolleri stlenmi, Anadolu Ajans,
Hakimiyet-i Milliye, Cumhuriyet ve Akam gazeteleri Atatrkn tarihi
konumalarn geni kitlelere ulatrmlardr. Bu arada Cumhuriyet Dneminde
basnn uymak zorunda olduu kanunlarn dzenleyen yasal uygulamalar, 1931
ylndaki Matbuat Kanunu ile yrrle girmitir. Bu kanunun uygulamaya
girmesinden yaklak drt yl sonra basnn sorunlarn tartmak maksadyla, 1935
ylnda ilk Basn Kongresi toplanmtr. Ayn yl Trkiyede 38 gnlk gazete, 78

1
Mustafa Ylmaz, nn dneminde Bakanlar Kurulu Karar ile Yasaklanan Yaynlar 1938-1945 ,
Trk Kltr Aratrmalar Dergisi, Dr. Orhan Fuat Kprlye Armaan, S. 12, Ankara 1998, s. 1.
2
Trkiye Gazeteciler Cemiyeti, Cumhuriyet Dnemi Basn, Ankara 1988, s. 29-30.
3
Halide Edip Advar, Trk, Ankara, Anadolu isimlerinden birisin olmasn teklif etmi, Yunus Nadi
ve Atatrkn istei ile Anadolu ismi kabul edilerek Anadolu Ajans kurulmutur. Bkz., Fuat Sreyya
Oral, Trk Basn Tarihi Osmanl mparatorluu Dnemi 1728-1922, 1831-1922, Ankara 1962, s. 80.
107
sreli gazete ve 127 dergi yaynlanmaktadr
4
. Atatrk basnn nemi konusunda,
Cumhuriyet devrinin kendi zihniyet ve ahlkiyat ile donanm basn, yine ancak
Cumhuriyetin kendisi yetitirir. Byk ve soylu milletimiz yeni alma yaamn ve
uygarln kolaylatracak ve yreklendirecek, ancak bu yeni zihniyetteki basn
olacaktr
5
diyerek yeniden yaplanma srecinde basnn zerine den grevini
aklayarak, ayn zamanda yeni anlay ve uygulamalar halka aktaracak nemli bir
ara olarak grdn ifade etmitir.
1-I. Neriyat Kongresi
Atatrk dneminde zel teebbsn yayn yapmas zendirilmi, bunun iin
devlet, bu messeseleri maddi ve manevi adan desteklemitir
6
. Fakat sermaye
eksiklii ve bu alanda yaanan teknik eleman sknts gibi nedenlerle, basndaki
gelimeler de arzu edilen sonular alnamamtr.
nn dneminin en nemli kltrel organizasyonlarndan biri phesiz,
Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycelin giriimleri ile 1-5 Mays 1939 tarihleri
arasnda toplanan Neriyat Kongresidir. Kongreye katlan dnemin Babakan
Refik Saydam, kongrenin amacn, kltr hayatnn canlanmas ve yeni kltr
politikalarnn belirlenmesi olarak aklamtr
7
. Hasan Ali Ycel, Saydamn bu
grene destek vererek, lkenin her yerinde basn-yayn faaliyetleri gsteren resmi

4
Bu kanunun nemli maddeleri unlardr,
1-Gazete dergi karmak iin ruhsat almak gerekmez, hkmete bilgi verilir 2-Milli mcadele
kartlar, devrim dmanlar ve vatan hainleri gazete karamazlar 3-Gazete ve dergilerin
bayazarlar ve genel yayn ynetmenlerinin yksek okulu bitirmi olmalar 4-alanlaanlarn
tamamnn isimleri hkmete bildirilir 5-Padiahlk, hilafetilik ve komnistlik yaynlar yapmak
yasaktr 6-lkenin genel politikasna dokunacak yaynlar dolays ile Bakanlar Kurulu karar ile
gazete ve dergiler kapatlabilir. Bu dnemde kan nemli ulusal gazeteler de unlard; Yunus Nadi
tarafndan karlan Cumhuriyet Gazetesi 8 Mays 1924te stanbulda yayn hayatna balad, 2-
Akam; Necmettin Sadak tarafndan kuruldu. Nazm Hikmette Orhan Selim takma adyla gazete
kk fkralar yaymlad 3-Tan;1935 de Bankas tarafndan kuruldu. Daha sonra Ahmet Emin
Yalman, Zekeriya Sertel ve Ltfi Drdnc tarafndan satn alnd 4- Ulus; hkmetin resmi yayn
organ niteliindeydi. Gazi ve nn, bu gazetede pek ok yazlar yaymlad. Falih Rfk 1946ya
kadar bayazarlk yapt. Dier gazeteler Akn, Her Gn, Son Posta, Haber; Kurum, Vakit, kdam,
Sabah, Tanin ve Milliyetdir. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz., Enver Behnan apolyo, Trk
Gazetecilik Tarihi ve Her Yn ile Basn, Ankara 1969, s. 221-233.
5
erafettin Pekta, Milli ef Dneminde Cumhuriyet Gazetesi(1938-1950), stanbul 2003, s. 21.
6
Hasan Ali Ycel, I.Trk Neriyat Kongresi, 1-5 Mays 1939, Ankara 1997, s. 13. (I. Basm 1939
Tpk Basm).
7
Refik Saydam, Al Toplants. I.Trk Neriyat Kongresi , s. 8-11.
108
ve zel giriimlerin devlet tarafndan gelitirilmesi olduunu vurgulayarak gemi
dnemlerdeki kltr deiimlerinin baarszln belirtmitir
8
.
nn de Kongreye, 5 Mays 1939da bir telgraf gndererek, al ve
almalarndan dolay kongre alanlarn kutlamtr
9
. Ayn gn basn, yayn ve
sat ileri encmeninin hazrlam olduu raporun grlmesi balamtr. Raporda
kltr ilerinin yolunda gitmedii tespit edilmi ve sebepleri u ekilde izah
edilmitir; 1-Gazete, mecmua ve kitap satlar nfusa gre ok azdr. Bunun en
nemli nedeni Anadolunun pek ok il ve ilesinde bayii tekilatnn kurulamam
olmasdr 2-Bir ksm bayiler sattklar eserlerin paralarn zimmetlerine
geirmilerdir 3-Eserlerin basm ou zaman pahalya ml olmaktadr 4-kan
eserler yeterince tantlamamakta bu durum eserin satlarna yansmaktadr 5-Kat
fiyatlar ok pahaldr. Bundan dolay yeterince basm yaplamamaktadr 6-Posta
cretleri olduka pahaldr 7-En nemlisi de halkn ounun okur-yazar
olmamasndan kaynaklanan cehalettir.
Bu sebeplere kar alnacak tedbirler de komisyon tarafndan tespit
edilmitir. Buna gre, 1. ve 2. madde de ki eksiklikler iin devlet matbaa
basmlarnn tek elde toplanmas istenmitir. Yine esasl bayi tekilatnn kurulmas
ve kacak her eserden birer tanesinin gazetelere, ilgili mecmualara gnderilmesi ve
gnderilen eser mukabilince gazete ve mecmualarn bu eserlerden bahseden yazlar
yaynlayarak tantlmasnn mecburi klnmasnn salanmas istenmitir. Posta ve
gmrk ilerinde tenzilat yaplarak kat giriinin ve okuyucuya posta yolu ile ucuza
ulamas hedeflenmitir
10
. Gerekten de o dnemde kat ok pahaldr. Kongrede
sz alan Ahmet hsan Tokgz, kltrel alanda yeterince baarl olunamamasn,
zmit kat fabrikasnn kurulmasyla birlikte gmrklerde kat ithalatna getirilen
byk vergilere balayarak bu durumun memlekette kat skntsna neden

8
Altaki konumasnda Ycel, Tarihimizin son asrna baktmz zaman, devletin kltr
meselelerinde nazm messesi olan Maarif nezaretlerinin basm ve yayn, eski tabiri ile telif ve
tercme ilerinde aldklar eksik ve baarszlk derhal gzmzn nnde canlanr diyerek eletiri
getirir. Kongre yurt apnda byk alaka uyandrm, yerel ve ulusal basnda etraflca tartlma
imkan bulmutur. Yine Ycel bundan sonraki almalarn kongrede alnan kararlar erevesinde
Milli ef nn ve babakan Refik Saydamn destekleriyle gerekletireceklerini bunun bir kltr
meselesi olduunu beyan etmitir. Bkz. Hasan Ali Ycel, I. Trk Neriyat Kongresi, s. 10.
9
smet nn, Telgraf, I. Trk Neriyat Kongresi, 1-5 Mays 1939, s. 39.
10
I. Neriyat Kongresi, s. 42-43.
109
olduunu, halbuki bu fabrikann, lkenin kat ihtiyacnn ancak onda birini
karladn aklayarak tenkit etmitir
11
.
nn dnemi kltr hareketlerine damgasn vuracak olan kararlar kongrede
grlerek karara balanmtr. Bu konulardan bazlar yledir, 1-Resmi ve zel
yayn teekklleri iin sermaye ayrlmas( kaynak aray ve ibirlii) 2-Dilimize
tercme edilecek klasiklerin yllara gre planlamasnn yaplmas 3-Bir ocuk
edebiyat ktphanesi oluturulmas 4-Yazma ve basma eski kitaplarmzdan
yeniden yayn icap edenlerin tespit edilmesi 5-Ansiklopedi ve kaynak kitaplarn
yaynlanmas
12
.
Kongredeki btn oturumlara Hasan Ali Ycel bakanlk etmitir. Drdnc
gnn II. Oturumu Genlik ve ocuk Edebiyat Encmeninin raporu ile balamtr.
zellikle ilkokul yandaki ocuklara ynelik hazrlanacak kitaplarda Trk
nklbnn bykl ile Atatrk ve Mili ef nnnn ocukluk, genlik ve
meslek hayatlar ile askeri baarlarnn anlatlmas kararlatrlmtr.
Tercme Encmeni bir rapor hazrlayarak ileriki yllarda yaplacak
almalar da tespit etmitir. Hazrlanan raporda;
1-Tercme edilecek eserlerin listesi karlm, bu liste yaplrken zellikle
hmanist kltrle alakal olan eserlere bilhassa nem verilmesi vurgulanmtr.
2-Tercmelerin tanzim ve murakabesinin yaplmas bylece bir eserin birden
fazla kii tarafndan tercmesi yaplmayarak, maddi kayba sebep olunmamas.
3-Tercme faaliyeti ile uraacak tercme brosunun kurulmas
4-Tercme mecmuasnn yaynlanmas.
5-ocuk ve halk edebiyat eserlerinin tercme ettirilmesi
13
. Bu rapor
dorultusunda, Milli Eitim Bakan Ycelin, Bakanl dneminde en fazla zerinde
durup, hassasiyetle alt konulardan birisi tercme faaliyetleri olmutur.

11
Ahmet hsan Tokgz, I.Trk Neriyat Kongresi, s. 48.
12
Yedi dalda encmen oluturulmasna karar verilmitir. Bunlar; a-Basm yayn ve sat ileri
encmeni b-Dilekler encmeni c-Edebi mlkiyet encmeni d-Genlik ve ocuk edebiyat e-Mkafat
yardm ve propaganda encmeni f-Neriyat program encmeni g-Tercme ileri encmeni, bkz., I.
Trk Neriyat Kongresi, s. 4.
13
Raporun grlmesi esnasnda sz alan mer Ltfi Barkan, o gnk Trkenin durumunu ortaya
koyan bir konuma yapmtr. Konumasnda bugn Trke anari halindedir diyerek ne imla, ne
lgat birliinin bulunduundan bahisle, tercmenin nce bu alanlarda birliktelik saladktan sonra
yaplmas zerinde durmutu, Nurullah Ata Bu fikre kar kmtr. mer Ltfi Barkan ve Nurullah
Ata polemii iin bkz., I.Trk Neriyat Kongresi, s. 128-129.
110
Bu arada kongrenin btn aamalar Trk basn tarafndan ilgiyle takip
edilmi, pek ok ke yazs ve makale yaynlanmtr. Baz yazarlar kongrede
alnm olan kararlar eletirirken bazlar da kararlarn lehinde gr belirtmilerdir.
Liberal kimlii ile tannan Ahmet Aaolu, 1 Mays 1939 tarihli kdam
gazetesindeki yazsnda, kongrede alnan kararlarla ilgili olarak, I. maddedeki
resmi ve zel neir teekkllerinin sermaye ve kuvvetlerini azami verim temin
etmek zere teksif ederek i birlii etmeleri yollarnn aratrlmas ve umumi bir
neriyat program hazrlanmas
14
ibaresine deinerek bu maddenin devletletirme
endiesini beraberinde getirdiini, bu durumun basn-yaynn geliimini
engelleyeceini ifade etmitir. Zekeriya Sertel ise, kongresinin en nemli neticesi
olarak neriyat planlamasn grmektedir. Bunu kltr hayatmzda byk bir
inklp olarak deerlendirir
15
. Sertel, okuma alkanlnn geni kitlelere yaylmas
gerektiini, bu gerekletirilemezse yaplacak ilerin de pek ehemmiyetinin
kalmayacan vurgulamtr
16
.
Peyami Safa, imdiye kadar zel teebbsn bu alanda ok clz ve yetersiz
kaldn ifade ettikten sonra, mademki Harf nklabn devlet yapt, onun tabi
neticelerine ait btn klfetlere devlet katlanacak. Paray devlet verecek. Bu parann
miktar senede milyonu amadka, Neriyat Kongresinin btn faydas, meslek
adamlar arasnda neeli bir sohbet vesilesi olmakla kalacak!
17
diyerek yayn
hayatnda devletin grevini hatrlatmtr. Peyami Safa, 5 Maystaki yazsnda da
eski eserlerin baslmas konusunda milyonlarca lira gerektiini ve bu parann hususi
teebbs tarafndan karlanmasnn imkansz olduu ve kltr buhranna are
olarak en az yirmi, yirmi be bin kitabn hazrlanmasn tavsiye etmitir
18
.
Falih Rfkda, Ulus gazetesindeki kesinde, on seneden beri yalnzca ders
kitaplarnn temini iin matbaalarn altn, ne Latin-Yunan ve Bat edebiyatnn

14
Ahmet Aaolu, Neriyat Kongresi, I. Neriyat kongresi, s. 186, ayrca makalenin tam metni iin
bkz, kdam gazetesi, 1 Mays 1939.
15
Zekeriya Sertel, Tan gazetesi, 2 Mays 1939.
16
Zekeriya Sertel, Memleketin Byk Davas, Tan gazetesi, 5 Mays 1939.
17
Peyami Safa, I. Neriyat Kongresi, Cumhuriyet gazetesi, 4 Mays 1939
18
Peyami Safa, Hkmetimize Bir Teklif, Cumhuriyet gazetesi, 5 Mays 1939. Peyami Safa 10
Maysta yazd Nazariyede de Kalmamak in balkl makalesinde yine srarla vurgulad ey
kongreden mspet netice alabilmek iin program, tekilat ve paraya ihtiya bulunduu zerinedir.
Bkz., Peyami Safa, Nazariyede Kalmamak in, Cumhuriyet gazetesi, 10 Mays 1939.
111
ne de Trk ve Osmanl edebiyatnn ktphanelerimizde yer almadn belirterek,
kongrede alnan kararlar bu adan olumlu bulmutur
19
.
Neriyat Kongresi kararlarnn analizi ve uygulamadaki aksaklklara gelince,
Kongrenin amac, Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel ve Babakan Refik
Saydamn konumalarnda ok ak ekilde izah edilmitir. Resmi ve zel
messeseler basm ve yayn ilerini gzden geirerek bu alandaki engeller ortadan
kaldrlacaktr. Gerekten bu yn ile basnn pek ok kalemlerinden de vg
almtr. Hemen btn yazarlar bu giriiminden dolay, Hasan Ali Yceli kutlam
ve desteklerini aklamlardr. nk aklanan amalar o gnk Cumhuriyet
artlarnda nemli bir gelime saylmtr. Fakat alnan kararlarn pek ou araya II.
Dnya Savann girmesinden dolay hayata geirilememitir. Matbuat ve yayn
alanndaki hareketlenme ancak savan sona ermesi ile beraber canlanmtr. Bunda
hem ekonomik etkenler, hem de demokratik sebepler nemli rol oynamtr. Hatta
II. Dnya Sava yllarnda ki kat sknts ve ithalatnda yaanan problemler
gazetelerin sayfa saylarnn snrlandrlmasna neden olmutur.
zellikle zel teebbs olarak ifade edilen yayn evleri gerektii gibi
alamamtr. Kongrede zel teebbsn korunmas konusunda karar alnmasna
karn, devlet zel sermayeye 1946 ylna kadar fazla scak bakmamtr
20
. Dier
yandan kabul edilen kanunlarla bu alanda faaliyet gsteren yaynevlerine ar
vergiler getirilmitir. Mesela 11 Kasm 1942de Mecliste kabul edilen Varlk
vergisi kanunuyla sava artlar iersinde pek ok kurulua olduu gibi yayn
evlerine de ar vergiler getirilmitir
21
. zellikle gayri Mslimlere ait olan yayn
evleri bu vergilerden olumsuz ynde etkilenmitir. Mesela bu yayn evlerinden biri
olan Cihan Kitap evine, 30.000 TL vergi tahsis edilmi, kitap evi sahibi Aramanus
Acun, 13 Ocak 1943te Milli Eitim Bakanlna yazd dilekede, imdiye kadar

19
Falih Rfk Atay, Neriyat Kongresinde, Ulus gazetesi, 4 Mays 1939
20
smet nn, 1932 ylnda Sivas Tren istasyonunda yapt konumada, imdiye kadar takip edilen
lml devletilik politikasndan vazgeerek kat devletilik politikalar takip edileceini ifade etmitir.
Atatrk ile aralarnda meydana gelen gr ayrllarnn belki de en nemlisi ekonomi olmutur. Bkz.,
Kadir eker, Hatay Meselesinin zmnde Atatrkn Rol, Jandarma Eitim Dergisi, S. 15,
Eyll 2000, s. 24-31.
21
Varlk vergisi mlk sahiplerinden zellikle byk iftlik sahiplerinden vergi alnmasn
ngryordu. Kanuna gre 1941 yl net karlarlarndan % 50si ile % 70 orannda vergi alnmasn
zorunlu klyordu. Kararlar kesindi ve itiraz sz konusu deildi. Vergisini deyemeyenler eitli
blgelerdeki yol yapmna gnderilip, bedenen almalar isteniyordu. Geni bilgi iin bkz., Bernard
Lewis, a.g.e, s. 296-298.
112
Trk kltr hayatna yaptklar katky ifade ettikten sonra, her eyini satm olsa
eline ancak 8000 TL geeneini bildirmitir. Tahakkuk ettirilen vergideki yanll
aktardktan sonra, isteinin kabul edilmemesi halinde elindeki eserlerin borcuna
mukabil hkmete satn alnmasn teklif etmitir. Yayn evi sahibi 31 Aralk 1942
tarihine kadar borlarnn ancak 1200 TL ksmn Koca Mustafa Paa maliye
ubesine yatrabilmitir
22
.
Bu konuda dier bir ikayette o dnemde kkl yayn evi olan Kanaat kitap
evinden gelmitir. Kitap evi sahibi lyas Baydar, Milli Eitim Bakanlna
gnderdii 21 Ocak 1943 tarihli dilekesinde, imdiye kadar Kanaat Kitap evinin
Trk ilim ve kltr hayatna olan katklarndan bahsederek, kendi yayn evine Varlk
vergisi olarak 494.500 TL tespit edilmi olduunu, borcunun yaklak 250,000 TL
dediini belirterek, borcunu demek iin her eyini satmak zorunda kaldn ifade
etmitir. Sonuta elinde elli seneden beri yaynlamakta olduu kitaplarnn
olduunu, kalan borlarna mukabil, Milli Eitim Bakanlnca bu kitaplarn satn
alnmasn talep etmitir
23
.
Grld gibi kongrede alnm olan kararlarn byk blm ki, en
nemlisi zel teebbsn desteklenmesi maddesidir, uygulanmad gibi yayn
evlerine ar vergiler getirilmek suretiyle yayn yapmalar engellenmitir. Dier
yandan zel teebbs bu halde zor anlar yaarken, 1940-1946 yllar arasnda devlet
neriyat grlmemi oranda artmtr. Devlet yaynlarnn nemli bir ksmn da
klasiklerin tercmeleri oluturmutur. zlenen kltr politikalar kapsamnda
klasikler, Halkevleri, niversite ve Ky Enstitlerine gnderilerek halkn ve
rencilerin bu eserleri okumalar salanmtr. II. Dnya Savann getirdii
ekonomik skntlar ve kat alannda yaanan dar boaz da, klasiklerin baslmasn
engelleyememi, bylece hmanist kltr anlaynn tabana yaylmas hususunda
devlet gerekeni yapmtr.

22
B.C.A., 030.10-144 31 13.
23
Yaynevi, ngilizceden Trkeye byk lgat, Almancadan Trkeye byk lgat yaynlamtr.
Dier bir eserde Trk Tarihi eseridir. Yaynevi sahibi lyas Baydar, 21 Ocak 1943 tarihinde yazd
dilekesini yalvaran ifadelerle yle bitirir, kymeti ancak tarafmzdan takdir edilebilecek
kitaplarmn satn alnmasna ve bu surette vergimi dememe msaade buyurulmasna yksek
makamnzn sonsuz merhametinden rica ve istirham ederim Kanat Kitapevi sahibi, lyas Baydar.
21 Ocak 1943, Bkz., B.C.A., 030.10.144, 31,13.
113
2-Hmanist Kltr Asndan Basn-Yayn Politikalar
a-1938-1946 Aras Dnem
Siyasi iktidarlar her dnemde basn hem kontrol altna almay hem de ondan
yararlanmay amalamlardr. Bu amala bazen basna snrlamalar getirilmi,
bazen de tevikler verilmitir. Siyasi iktidarlar tarafndan, basn snrlamak iin bir
takm sansr kurallar uygulamaya koyulmutur. Sansr kurallar, yasalarn yan sra
oluturulan yeni kurumlar araclyla da yaplmtr. Bu amala 22 Mays 1933
tarihinde ileri Bakanlna bal olarak kurulan Matbuat Umum Mdrlnn
grevi, basn kanunun 4. maddesinde, memleketin iinde ve dnda siyasi ve
kltrel hareketler bakmndan btn yaynlar takip etmek, milli matbuatn
inklaplarn prensiplerine ve devletin umumi siyasetine gre almasn salamak
olarak belirlenmitir
24
.
Matbuat Umum Mdrl, nn dneminde basna sansr uygulamalarn
daha yakndan takip edebilmek amacyla, kanunda yaplan deiiklikle 22 Mays
1940de Babakanla balanmtr. 1942 ylnda ek bir kanunla Anadolu Ajansnn
denetimi de Matbuat Umum Mdrlne verilmitir.
Matbuat Umum Mdrlnn teklifiyle 14 Temmuz 1938 tarihinde Basn
Birlii Kanunu karlmtr. Bu kanunun amac, birlie dahil Trk basn
mensuplarnn maddi manevi, ferdi, mterek eref ve vkarn korumak olarak
aklanmtr. Ayn zamanda yeni gazete veya dergi yaynlamaya balayanlarn bir
ay iinde birlie ye olmalar zorunluluu getirilmi, bylece yeni kan gazete ve
dergilerin denetimi kolaylamtr
25
.
Matbuat Umum Mdrlnn yan sra basnda kacak yazlara,
bakanlklarn teklifi, Bakanlar Kurulunun kararyla sk denetim ve yasaklar
getirilmitir. Bu uygulamalar kapsamnda mesela, ileri Bakanlnn 22 Aralk
1938 tarih, 60030 sayl tezkeresiyle yaplan teklifi ve Bakanlar Kurulunun onayyla
komnizm propagandas yapan yaynlarla Krtlk ve Ermenicilik yanls kitap ve
gazeteler yasaklanmtr. Yine bu kapsamda Reha Ouz Trkkann Trkle
Giri isimli kitab, 1941 ylnda Sovyetler Birliini rencide edebilecek nitelikte

24
erafettin Pekta, a.g.e., s. 34.
25
Basn Birlii Kanunu 13 Haziran 1946 tarihinde 4932 sayl kanunla kaldrlmtr. Bkz., Resmi
gazete, S. 6336, 18 Haziran 1946, s. 10778.
114
olduu gerekesi ile yasaklanan yaynlar arasna girmitir
26
. Aadaki tabloda
yasaklanan konular verilmektedir.
Tablo 3.1:nn dneminde Yasaklama le lgili Kararlarn Konulara Gre
Dalm
Komnizm propaganda yaynlar 3
Ermenicilik- Krtlk yaynlar 7
D Politika aleyhine yaynlar 7
Dini propaganda Yaynlar 36
lke aleyhine ve kamuoyunu
bozucu Yaynlar
36

II. Dnya Savann balamasyla birlikte, 20 Mays 1940ta stanbul,
Krklareli, Edirne, Tekirda, anakkale ve zmitte skynetim ilan edilmitir.
Skynetimle birlikte, rfi dare Kanununun 3. maddesi skynetim komutanlarna
tm basl eserleri denetleme ve gerektiinde kapatma yetkisi vermitir
27
. Kanunun
kabulnden sonra, bu idarenin sakncal grd btn yaynlar yasaklanmtr
28
.
Ayrca 24 Nisan 1940 tarihinde grlen Basn Kanununun 30. maddesi
29
ile,
TBMM yeleri ve Bakanlar Kurulu yeleri koruma altna alnm, bu kurumlar ile
ahslar hakknda yaplacak olumsuz yaynlara hapis cezasna ilave olarak, 100
liradan az olmamak kaydyla para cezas verilmesi kabul edilmitir
30
. Bu kanun
kapsamnda ilk uygulamalara Rfat Ilgazn 1 Austos 1944te ald mahkmiyet

26
Bu kapsamda yasaklanan yaynlardan bazlar yledir; K. Bedirhan ve Herbert Oertel tarafndan
yazlanDer Adler Von Krdistan isimli kitap, Sreyya Bedirhan tarafndan ngilterede yazlan The
Case Of Kurdistan Againist Turkey, Tanak rgt tarafndan karlan Aras gazetesi ve Beyrut
Ermenileri tarafndan karlan Ararat. Yasak yaynlarla ilgili olarak Bkz., Mustafa Ylmaz , a.g.m.,
s. 193- 195.
27
3. madde 9 ksmdan teekkl etmi ve 4. ksmda yle denilmitir, gazete, kitap vs.
matbuatlarnn tb ve nerini veya hariten ithalini men etmek ve matbaalarn kapatmak ve matbuat
ve telgraf ve mektup zerine sansr koymak bu madde ile her trl meskeni aramak, ak kapal
mekanlarda her trl toplanty menetmek, kahvehane, sinema vs. gibi yerlerin alp kapanmasna
karar vermek gibi geni bir alanda yasaklamalar getirilmitir. Bkz., Resmi gazete, S. 4518, 25 Mays
1940, s. 13857, (kanunun kabul tarihi 22 Mays 1940 ve kanun numaras 3832dir).
28
Kapatma karar verilen btn neriyat, aylk olarak yaymlanan Matbuat Umum Mdrlnn
karm olduu Ayn Tarihi mecmuasnda kamuoyuna duyurulmaktadr. Basnn pek ounun
stanbulda olduu dnlrse kapatma kararnn da ounun skynetim komutanlnca alnd
ortaya kmaktadr. Bkz., Resmi gazete, S. 4518, 25 Mays 1940, s. 13857.
29
30. Madde devlet bykleri ile devlet grevlilerini kapsamakta ve bu grevlilere yaplan eletirilere
ar cezalar getirmektedir. Bu kanuna gre, grevliler hakknda yaplacak olumsuz yaynlara 3 aydan
6 aya kadar hapis ve 100 liradan az olmamak zere ar para cezas getirilmitir. 35. Madde ise daha
ziyade umumi adaba aykr, sosyal mnasebetlerin, basn ile olan alakas zerinde durmaktadr. Bkz.,
Resmi gazete, S. 4501, 6 Mays 1940, s. 13749.
30
Nadir Nadi, Perde Aralndan, stanbul 1969, s. 217.
115
karar rnek gsterilebilir. Rfat Ilgaz ocuklar isimli iirde, tahsil andaki
ocuklarn a olduundan, Remzi isimli parada ise fakir bir talebenin perian
halinden bahsetmitir. Bu konular cemiyetin i yzn tarizde bulunmak
31

kapsamnda ele alnp, bilirkiinin hibir su esi bulunmadn aklamasna
ramen, kitabn toplatlmas gereke gsterilerek yazara hapis cezas verilmitir.
Basn Kanunun 50. Maddesi, Matbuat Umum Mdrl, Basn Birlii, rfi
dare Komutanl ve Hkmetin, basn kontrol altna almalarn kolaylatrmtr.
50. madde ile, bu kurululara herhangi bir mahkeme karar olmakszn, basn
kapatma hakk tannmtr. Bu hususta dnemin olaanst artlarnn yan sra
32

mecliste tek partinin bulunmas ve tartma ortamnn olumam olmas da etkili
olmutur. Bu kapsamda Sabiha Sertel, her meselenin nasl yorumlanaca
konusunda Matbuat Umum Mdrlnn gazetelere bilgi verdiini bu kurallarn
dna kan gazetelerin de kapatldn yazmaktadr
33
. ileri Bakan bu hususu
1939da Basn Birlii Kongresinde,milletin gz bebei olan Milli efimiz smet
nnnn, her vesile ile matbuat ve onun hrriyeti hakknda bize ne gzel dersler
verdiini hepiniz bilirsiniz. Matbuatn esas prensipleri demek daha doru olan bu
iaretlere uymak hepimiz iin milli ve vatani vazife olduunu hatrlatmak benim iin
bortur
34
diyerek basn iaret edilen kurallarn dna klmamas konusunda
uyarmtr. Dolaysyla basn, 1946da Mili efliin kaldrld tarihe kadar,
nnnn verdii direktifler dorultusunda hareket etmitir.
Yine o dnem basnnn, hkmetin gdmnde ve resmi anlayla hareketi
hakknda Metin Toker, ok nemli aklamalarda bulunmutur. Ona gre, iktidar
yanls yaynlar yapmayan basn-yayn organlar kapatlma cezas ile
cezalandrlmlardr
35
.

31
etin Yetkin, a.g.e., s. 218-219.
32
Mesela takip edilen d politika konusunda ileri Bakanlna danlmakszn ngiltere ve Fransa
ile yaplan grmeler konusunda basna yorum yaplmamas konusunda emirler gnderilmitir. Bkz.,
erafettin Pekta, a.g.e., s. 3539.
33
Sabiha Sertel, Roman Gibi ( 19151950), stanbul 1978, s. 235. Basn ve Yayn Umum Mdrl
vazife ve memurlar hakknda kanun iin bkz., Resmi gazete, S. 5462, 22 Temmuz 1943, s. 5561.
Ayrca bkz., Servet Rfat skit, Trkiyede Matbuat daresi ve Politikalar, Ankara 1943, s. 273.
34
etin Yetkin, a.g.e., s. 216.
35
Yazara gre, halkn ruh haleti gayet kt iken, gazetelerde ksmen emirle, ama daha ok
tabiatlardaki kkln sonucu, Milli ef hakknda yaplan pohpohlayc, onu gklere karan
edebiyat, nnye kzgnl daha ok artrmtr. Bu kapsamda Erdal nnye Trk kuu brvesinin
taklmas, TBMM Bakan, Babakan ve Bakanlarn trende bulunmalar, Erdal nnye nutuklarla
116
Metin Toker, nnnn bu yasaklar karsndaki tavrn anlatt anlarnda,
Milli efin mahzurlu sayd her eyin Trkiyede yasak olduu, 1943te
Cumhuriyet gazetesinde almaya baladnda yaz ileri mdr yardmcs Ahmet
hsan Beyin arkasndaki dolapta, bir dosyann kilitli bulunduunu, bu dosyann da
yasak kararlaryla dolu olduunu vurgulamaktadr
36
. Hkmetin iradesi dnda
herhangi bir haberin yaynlanamadn, ancak resmi politika uygulamalarnn
yaynlanabildiini aklamaktadr. Anlardan anlald kadaryla her alanda olduu
gibi 1938-1945 aras dnemde Milli ef, basn konusunda da tam bir otoriteye
sahiptir ve onun iradesi dnda basnda i ve d meselelerle ilgili haber ve yorumlar
yaplamamaktadr.
Nadir Nadi de, o yllardaki hkmet, basn ilikilerine k tutmas asndan
u cmleleri yazar, Milli efe, Hkmete ve CHPye dil uzatmak yasakt.
Hkmetin genel tutumu hibir ekilde tenkit edilemezdi. Her gn oh ne iyi
ediyorsunuz diye yukar alk tutacaksn. Bataki saa saparsa sen bir adm arkadan
saa, sola saparsa sen yine bir adm arkadan sola. O yerinde duruyorsa sen de
yerinde mhlanacaksn. Yrrse yryeceksin, hep arkadan
37
.
Dier yandan bu dnemde TBMM yaplan grmelerin basn tarafndan
izlenmesi engellenmemi, fakat bu grmelerin btn basn kurulular tarafndan
istedikleri gibi yaynlamalarna msaade edilmemitir. Haberler, ancak meclis zabt
kaleminin gnderdii kadar ile gazetelerde yaynlanabilmitir. Bu bakmdan her

yaclk yapyor olmalar ve gazetelerin bunlar fotorafl haberlerle vermeleri halk ynetime kar
tavr almaya zorlayan sebeplerden olmutur. Yazara gre, 1944lerde ok ihtiyatl ekilde muhalefet
yapmaya ynelmi Vatan ve Tan gibi gazetelerde bile, Cumhurbakanna dalkavukluk etmeyi bir
gven sbab olarak grmeye balamlardr. Bkz., Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar
( 1944-1973),Tek Partiden ok Partiye (1944-1950), stanbul 1992, s. 25.
36
Metin Toker yazsnn devamnda bu yasaklarla ilgili olarak, gn gemezdi ki birinci ubeden bir
memur gelip yeni bir yasak kararn getirmesin ve dosyay iirmesin. Sonradan bu dosyay gzden
geirmek frsat bulmuumdur. Neler yoktu kiHangi haberin kanc sayfada ka stun zerine
hangi puntolu haberlerle gsterilmek gerektiinden, hava durumunun yazlmamas emrine
kadarGazeteye gelen emirler ararsnda bazen, nasl yorumlar yazlmas gerektii bildiriliyordu.
Radyo gazetesi ise dikkatli bir ekilde resmi gr aksettiriyordu. Baka emirlerde ise, Milli ef
hatta Milli efin ailesi ile ilgili haberlerin byk verilmesi bildiriliyordu. Bu mutlak hakim smet
nnnn kudretini dosta dman gsterecekti...Btn sava yllar srasnda Cumhurbakan bir
konserde, bir temsilde, at yarlarnda gsteren fotoraflar devlet zoru ile gazetelerde araf araf
yaymlandGayet iyi hatrlarm. Bir gn Cumhuriyet gazetesinde Basn Mdrlnden telefon
edilmiti ve Sayn Bayan nnnn stanbula terifleri haberi birinci sayfada deil de, i sayfada
verildi diye biri gzel zlgt geilmiti diyerek yasaklarn katln anlatmaktadr. Bkz., Metin
Toker, a.g.e., s. 21.
37
Nadir Nadi, Perde Aralndan, s. 46.
117
kalem sahibinin istedii gibi yazma hrriyetine sahip olmad aktr. Cemil Koak,
basnn i siyasi politikaya geni yer ayramadn, bunun en nemli nedeninin de
basn-yayn hayatnn hkmetin ve skynetim komutanlnn etkin denetim
altnda olmasyla aklamaktadr
38
.
Milli ef, basn bu ekilde snrlamak suretiyle II. Dnya Sava boyunca,
basn ve kltr kurumlarnda tam hakimiyet kurmutur. Hkmetin iradesi dnda
herhangi bir yaynn yaplamam olmasyla da, topluma hmanizm resmi
ideolojisinin biletilmesine hz verilmitir
39
.
Basn konusunda hkmetin sk denetim kurmasn kolaylatran bir dier
konu da byk gazete sahiplerinin ounun CHP milletvekili olmalardr
40
. CHP
nizamnamesinde, gazete sahibi olan milletvekillerinin uyacaklar kurallar, Partili
Gazetecilerin Riayet Edecekleri Noktalar
41
adyla yer alm, bu ilkeleri kabul eden
basn sahipleri milletvekili yaplm, bylece onlar vastasyla resmi kltr
politikalar halka anlatlmaya allmtr. Bu kurallara uymayanlar ise seim
dnemlerinde tasfiyeye urayarak hem milletvekilliklerini kaybetmi hem de
partiden kopmalar salanmtr.
1944 sonlarna doru mecliste, hkmetin kltr, ekonomik ve siyasi
politikalarna ynelik yaplan tenkit ve eletirilerin bir ksm basn araclyla
kamuoyuna duyurulmaya balanmtr. Metin Toker, bu olay kamuoyunun imdiye
kadar alak olmad bir tutum olarak nitelendirmektedir
42
. Devletin uygulad
politikalarn baz basn organlar tarafndan kamuoyuna duyurulmas karsnda,

38
Cemil Koak, a.g.e., s. 135.
39
Gl nan, Ankara Radyosu (19381945), Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp
Tarihi Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir 1994, s. 35. Savan sonlarna doru
dnyada gelien demokrasi rzgaryla, hkmetin ve Milli efin icraatlar baz basn organlar
tarafndan eletirilmeye balanmtr. Eletiriler zerine Babakan Saraolunun istei ile, CHP
meclis grubunca kurulan bir komisyon tarafndan, basnn yrtt muhalefetle ilgili bir rapor
hazrlanmtr. 4 Nisan 1944 tarihli raporda, Milli basn ve yayndan beklenmeyecek ve Kemalist
rejimi sarsacak nitelikte yaynlarn artt belirtilerek, nlemlerin alnmas istenmitir. Bu konu ve
CHPnin tavrn eletiren yazlar iin bkz., Nadir Nadi, Yapc Basn, Cumhuriyet gazetesi, 7 Nisan
1944, Yavuz Abadan, Basn Politikamzn Deimeyen Esaslar, Cumhuriyet gazetesi, 11 Nisan
1944.
40
Gazeteci milletvekilleri unlard; Cumhuriyet gazetesi sahibi ve bayazar Yunus Nadi, Vakit
gazetesinden Asm Us, Tanin gazetesinden Hseyin Cahit Yaln. Bkz., Cemil Koak, a.g.e., s. 136.
41
CHP Nizamnamesinde ki hkm yleydi, Sahibi partili olan gazete ve mecmularn yazlar ile
parti azalarnn neriyat, parti prensipleri bakmndan gz nnde tutulur. Bkz., Cemil Koak, a.g.e.,
s. 136.
42
Metin Toker, a.g.e., s. 31.
118
iktidara yakn olan basn meslek gruplar, muhalif basn, devlet politikalarnn
dnda hareket etmemesi konusunda uyarmtr. II. Basn Birlii Umumi Kongresi
Bakan ve Ulus gazetesi imtiyaz sahibi Atf Akg, basnn takip etmesi gereken
yolu, Hrriyetilik ve disiplin
43
olarak gstermi, baz durumlarda basn
hrriyetlerinin kstlanabilecei uyarsn yapmtr. Yine Babakan Rt
Saraolu, Ahmet Emin Yalmana, gazetecilerin haddini bilmesini, eer konulan
snrlar aarlarsa mutlaka cezalarn ekeceklerini aklamtr
44
. Bu aklanan
kurallara uymayan ve uyarlar dikkate almayan gazeteler, hkmet
kararnameleriyle kapatlmtr
45
.
Zekeriya Sertelde, 1938-1945 aras dnemde yani nnnn
Cumhurbakanlna gelmesinden sonra diktatrln arttn ve polis devletinin
kurulduunu belirtir. Basnn onun elinde olduunu, Bakanlarn ve Basn Yayn
Umum Mdrlnn her gn vermi olduu emirlerle gazeteleri ynlendirdiini,
bu emirlere uymayan gazetelerin de kapatldn belirtmektedir
46
. Gerekten de
193845 yllar arasnda basn, devletin gdm ve kontrol altnda sk takipte
olmu, objektif olarak kamuoyunu bilgilendirme vazifesi yapamamtr. Basn
toplumsal sistemin bir parasndan ok, tek partinin ama ve uygulamalarnn halka
anlatld bir ara olarak kullanlmaya allmtr
47
. Basn konusunda tarafszlk

43
Ayn Tarihi, 1-31 Aralk 1943, S. 121, s. 17.
44
kr Saraolunun ilk babakan olduu dnemde, Yalman, Babakana basnn iinde olduu
durumu anlatan bir eletiri yazs yazm, Saraolu bu yazy olgunlukla karlamtr. Ne var ki
ilerleyen gnlerde babakann tavr deimi ve basna kar ok sert davranlara balamtr. Bir gn
Yalman kendisine, Tenkitten holanmyorsanz neden sansr koyuyorsunuz? Bugnk sistemde
tenkit de hrsnz diyorsunuz, bizde vazife ve mesuliyetimiz icab olarak bu hrriyeti memleketin
hayrna olarak kullanmak zorunda kalyoruz. Derhal bamz belalara uruyor. Hlbuki siz apak
sansr usuln yrtrseniz, bizim hibir mesuliyetimiz kalmaz, mesuliyet size geer. Sizde rahat
edersiniz bizde demesi zerine Saraolu, basna gz dann dozunu artran u cevab verir, Ben
sansr koymam. Anayasann emrinin dna kamam. Fakat sen haddini bileceksin, bunu
aamayacaksn, aarsan cezasn greceksin. Yalman bu gelimeler zerine yle yazar; gazetecilii
bir nevi ticaret kabul eden gazeteler iin mesele yoktu. Suya sabuna dokunmadan yaz yazyor, etliye
stlye dokunmamaya dikkat ediyorlard. Bkz., Ahmet Emin Yalman, a.g.e., s. 305. Ayrca bu
konuda bkz., Murat Gvenir, II. Dnya Savanda Trk Basn, stanbul 1991.
45
Uyarlar dikkate almad iin pek ok gazete kapatlmtr. Kapatlan gazetelerden biri de,
Trkische Post gazetesidir. 13142 numaral kararname ile Devletin harici siyasetine mugayir
yazlar yazmak suuyla geici olarak kapatlmas ileri Bakanlnn 26 Mart 1940 tarih ve 2157
sayl tezkeresiyle, matbuat kanunun 50. maddesine dayanlarak Bakanlar Kurulunca uygun
grlmtr. Bkz., Resmi gazete, S. 4473, 1 Nisan 1940, s. 13575.
46
Hfs Topuz, 100 Soruda Trk Basn, stanbul 1973, s. 163.
47
Murat Sadullah ebi, Trkiyede Siyasal Sistem ve Medya likilerinin Tarihi Boyutu,
Cumhuriyet IV, s. 2747. CHP Halkevlerini de sk bir ekilde denetlemitir. Kitap yazarlar birer
nshalarn Parti Genel Merkezine gndermek zorundadr. Uygun grlrse ancak o zaman alnmakta
119
ilkesi uygulanamam, hkmete yakn olan basn kurulular desteklenirken,
muhalif basnn nerileri dikkate alnmad gibi, kapatma cezalaryla objektif yayn
yapmalar engellenmitir
48
.
Bu gelimelerin bir sonucu olarak, 1938-45 aras dnemde, basn hayatnn
hkmetin kontrolnde olmas ve CHPnin uygulam olduu hmanist ideolojinin
halka benimsetilmesi amacyla kullanlmas, gazete tirajlarn etkilemitir
49
. Takip
edilen basn politikalar sayesinde ayn yllar arasnda toplam gazete says 100 bini
bulmamtr. Yani gazete tirajlar istenilen sevilerde deildir. Tirajlarn dk
olmasnn dier nedenleriyse, halkn alm gcnn dk olmas, okur-yazar
orannn istenilen seviyelerde olmamasyla, ulamda yaanan sorunlar olarak
karmza kmaktadr
50
.
Ayn yllar arasnda basnn byk blm para cezas ve kapatlma
korkusuyla, yaad dnemin kltrel ve siyasi anlayn desteklemi ve bu
dorultuda yaynlar yapmtr. Fakat, hkmetin takip etmi olduu hmanist kltr
anlay, gazete tirajlarnn istenilen seviyelerde olmamasndan dolay, geni
kitlelere ulatrlamamtr.
b-1945-1950 Aras Dnem
II. Dnya Savann demokrasi ile ynetilen lkelerce kazanlmas, dnyada
da demokrasi rzgarlarn esmesine neden olmutur. lkemizde dnyadaki
gelimeler paralelinde, 1945 ylnn sonuna doru demokrasiye gei sreci olarak
ifade edilen gelimeler yaanmaya balamtr. Sovyetler Birliinin lkemize
ynelik tehditleriyle gerilen Trk-Sovyet ilikilerinde Trkiye, Bat blou iinde yer

ve Halkevlerinde okutulmaktadr. Ayn konuda Avukat hsan Serim mzasyla CHP Genel Sekreteri
Memduh evket Esendala gnderilen Umumi Kltr Davas isimli eser incelenmi ve Halkevlerine
alnmas reddedilmitir. Mektubun ayrntlar iin bkz., B.C.A., 490.01-866.413.1,yine konu ile alkal
olarak, B.C.A., u belgelere baklabilir; 490.01-866.413.1., 490.01-866.413.1, 490.01-866.413.1,
490.01-866.413.1, 490.01-866.413.1, 490.01-866.413.1, 490.01-866.413.1, 490.01-866.413.1.
48
Fuat Oral, nnnn basn konusunda eliki iinde olduunu aklar ve u grlere yer verir,
nn kendi dnemi iinde basn hakknda iler srd fikirlerde de uyumazlk iine
dmtrBence bir gazetenin hasletleri unlardr. yi ve ak sylemek, bir hkim gibi
hkmlerinde adil olmaya almak, memleketi kendi idare ediyormu gibi mesuliyet hissi tamak
derken dier yanda CHPnin resmi yayn organ Ulusu korumasn eliki olarak nitelendirir. Bkz.,
Fuat Sreyya Oral, Cumhuriyet Basn Tarihi 1923-1973, Ankara 1973, s. 170.
49
Gazete tirajlar ve fiyatlar konusunda bkz., Blent zkan, Basnda Tirajlar, Cumhuriyet Dnemi
Trkiye Ansiklopedisi, C.I, stanbul 1983, s. 230.
50
Alpay Kabacal, Milli ef Dneminin rtl Sansr, Tarih ve Toplum, S. 38, Ocak 1987, s. 83.
120
almtr. Bu gelimeler siyasal iktidarn tedricen liberallemesi sonucunu
dourmutur.
Demokratik gelimelerden basn da etkilenmitir. Mesela kanunlarda basn
zgrln kstlayan btn maddeler olduu gibi duruyor olmasna karn,
uygulamada esneklikler yaanmaya balamtr. Yani hkmetin uygulam olduu
politikalar eletiren basn-yayn organlar kapatlmam, bylece basn hkmetin
kontrolnden ksmen kurtulabilmitir
51
.
II. Dnya Savann bitimiyle birlikte lkemizde basn hrriyetinin
geniletilmesi ve bunun kanunlarla da desteklenmesi hususunda admlar atlmaya
balamtr. Bu alanda ki ilk ciddi adm, Celal Bayar tarafndan atlmtr. Haziran
1945 balarnda Celal Bayar, 50. maddenin deitirilmesi iin nerge vermitir. Bu
nergeyle yayn organ kapatma yetkisi, Bakanlar Kurulundan alnp mahkemelere
verilmesi amalanmtr. Gelimeler basnda geni yank uyandrm ve konuyla
ilgili olarak 16 Haziran 1945te Nadir Nadi, Cumhuriyet gazetesindeki yazsnda,
bugn daha ak konuur, daha ak sylerken, basn hrriyetini dizginleyen her
trl kanuni engellerin de ortadan kaldrlmasn dnyor ve istiyoruz
52
diyerek
giriime destek vermitir.
Bu gelimeler zerine nn, 1 Kasm 1945te yapt konumada 50.
maddenin gnn artlar iersinde ve aresizlikten kartldn, yeni hallere gre
deiiklik yaplmas gerektiini, en azndan kapatma cezas alabilecek gazetelere
savunma hakknn verilebileceini ifade etmitir
53
. Basn konusunda yaanan bu
olumlu havaya ramen, 1946 ylnda Recep Peker hkmeti, basn snrlayan yeni
basn kanunu teklifi hazrlayarak meclisin gndemine getirmitir.
Basn kanunu tasarsna en iddetli eletiriyi, Ktahya Milletvekili Adnan
Menderes, Demokrat Partinin grlerini yanstan konumasyla yapmtr.
Menderes konumasnda, bu tasarnn anayasa hkmlerine aykr ve demokrasi
prensiplerine kar olduundan bahisle, memlekette DP ile kurulan ve 1946
seimleri ile tohumlar atlan demokratik ortamn gelitirilmesini bizzat halkn
beklediini ifade ederek, matbuat hrriyetine yneltilmi olan bu tasarnn derhal

51
Metin Toker, a.g.e., s. 101.
52
Nadir Nadi, Ellinci Madde, Cumhuriyet gazetesi, 16 Haziran 1945.
53
Ulus gazetesi, 2 Kasm 1945.
121
geri ekilmesini istemi, CHPyi de balatlan zgrlk havay sabote etmekle
sulamtr. Hkmet adna basn kanunu tasarsn savunma grevini Adalet Bakan
Mmtaz kmen yapmtr. kmen konumasnda, her kalem sahibinin namuslu
olmadn, basn hrriyetinin hibir zaman basn cezadan kurtarmayacan ifade
ederek tasary savunmutur. Uzun tartmalardan sonra meclis, kanun tasarsn baz
deiiklikler yaparak 1 Haziran 1946 gn kabul etmitir. Ayrca kabul edilen yeni
yasayla hkmete gazete kapatma yetkisi veren 50. madde 18 Haziran 1946
tarihinde kaldrmtr
54
. Bylece 4935 Sayl Kanunla, gazete kapatma yetkisi
mahkemelere verilmitir
55
.
Meclise gelen bir kanunun, Milli efe ramen ilk kez byle bir muhalefetle
karlam olmas, kurulan siyasal ortamla alakaldr. Bundan nceki dnemde
meclise getirilen kanun tasarlar hibir muhalefet olmakszn kabul edilirken, DP
kurulmasyla birlikte CHP ilk kez ciddi muhalefetle karlaacak ve ancak tasardaki

54
50. Maddenin kaldrlmasyla ilgili olarak bkz., Resmi gazete, S. 6336, 18 Haziran 1946, s. 9636.
Grmeler TBMM 13 Haziran da olmutur. Bkz., Metin Toker, a.g.e., s. 110
55
erafettin Pekta, a.g.e., s. 30. Kanunda yaplan deiiklikler Resmi gazete de yaynlanmtr.
Buna gre; 20 Eyll 1946 tarihinde matbuat kanunun 9.12.15.17.18.27.30.34.35.48.55. maddeleri
deitirilmitir. 9. madde gazete karacaklarn verecekleri beyanname ile ilgilidir. 1931 kanununda
beyannamede yaplacak deiiklikler 3 gn iinde bildirilmesi istenirken, yaplan deiiklikle bu sre
5 gne karlmtr. 12. maddede 1931 tarihli kanunda gazete ve dergi karacaklarn yksek mektep
veya lise-lise muadili bir okuldan mezun olmalar art aranrken, bu art 1946 da ki kanunla
kaldrlmtr. 17. madde beyanname kanunun arad malumat ihtiva etmedii takdirde en byk
mlki amiri en ksa zamanda ikmalini ister cmlesindeki en ksa zaman ibaresi deitirilerek
gnde ikmalini ister ekline dntrlmtr. 15. madde 1931 kanununda; gazete veya mecmua
bamuharriri ile umumi neriyatn idare eden zatn yksek mektepten mezun olmas ve bunlarla
umumi mdr ve yaz ileri mdrnn 12. maddede yazl dier vasf ve kaytlara haiz olmas
ibaresinden yksek okul mezunu olma art karlmtr. 17. madde beyanname vermeksizin
yaynlanan neriyata verilecek cezalar artrmtr. 1931 de yz liradan be yz liraya tekrar halinde
bir aydan alt aya kadar hapis yz liradan az olmakszn para cezas iken 1946 da be yz liradan
eksik olmakszn tekerrr halinde bir aydan alt aya kadar hapis ile, be yz liradan eksik olmamak
zere ar para cezas getirilmitir. 30 maddede devlet bykleri ile devlet memurlarna hakarete
hapis cezalar artrlmtr. 34. madde bilerek yanl metin, yada metin doru olmakla beraber ierii
tahrif edilmi metinler tasnif edilerek cezalar arlatrlmtr. 35. maddeye ek yaplarak devlet
gvenlii ile ilgili eserler hakknda tahkikatn sadece devlet tarafndan verilen ksmnn
yaynlanabilecei hkmn getirilmitir. 48. maddede herhangi bir kurumu yada devlet memuru
hakknda kastl olarak yaplan yanllklarn dzeltilmesi ve cevap hakk ile alkaldr. Eer cevap
hakk kullandrlmazsa be yz liradan bin liraya kadar para cezas getirilmitir.(1931 kanununda 25
liradan 100 liraya kadar).
Ayn zamanda mahkeme bu davalar 10 gn iinde karara balamakla grevlendirilmitir. 1931
Matbuat Kanunu ile 1946 ylnda yaplan kanuni deiiklikleri hakknda detayl bilgi iin bkz., Resmi
gazete, S. 1867, 8 Austos 1931, s. 731736, deiiklikler iin bkz., Resmi gazete, S. 6416, 24 Eyll
1946, s. 1124111243.

122
baz maddeleri karmak suretiyle kanunun meclis tarafndan kabul edilmesini
salayacaktr.
Hkmetin, mecliste Basn Kanunu konusunda byle bir muhalefetle
karlamas, CHPde ahinlerin sinir katsaylarn ykseltmi ve 1947deki 12
Temmuz bildirisine kadar, CHP ve DP arasnda iddetli polemiklerin yaanmasna
neden olmutur. Aslnda bu durumu, CHPnin uzun yllar iktidarda kalmas,
ekonomik politikalarda baarl olamamas ve halk arasnda Partiye kar
honutsuzluun artmasnn aresiflii olarak deerlendirebiliriz. evket Sreyyann
ifadesi ile CHPde iktidar yorgunluu balam, 1946 seimlerinde usulszlk
yaplmtr. Eer bu gelimeler yaanmam olsayd muhtemelen DP iktidara
gelecek ve bylece 1947den itibaren zellikle dini alanda verilen tavizlerle kltrel
alanda yavalayan hmanizm, yara almam olacaktr
56
.
nn, bu gelimelerden sonra daha demokratik bir grnt iinde olmaya
balamtr. Sert tavrlaryla bilinen Recep Peker Hkmeti istifa etmi ve CHP
iinde ahin kanadn hem partiden hem de brokrasiden tasfiyesine balanmtr. 17
Kasm 1947de toplanan 7. CHP byk kurultay sertlik yanllar ile lmllarn
mcadelesine sahne olmu, Kurultayda sertlik yanllar ve tek parti ruhunu tamak
isteyenler tasfiye edilmitir. Bu gelimeler basn-yayn alanna da yansmtr. 5
Kasm 1947de Ulus gazetesi bayazar Falih Rfk Atay, nnden ald iaretle
istifa etmi, yerine CHP iinde lml kiilii ile n plana kan Nihat Erim
getirilmitir
57
.
CHP, kendi istei dnda gelien yeni dneme ayak uydurmak iin
kadrolarn yenilemeye balamtr. Bu kapsamda, CHP Genel Sekreteri Nafi Atf
Kansu grevden alnarak, Hilmi Uran getirilmitir. Hilmi Uran CHPde lml
kiilii ile dikkat eken bir politikacdr
58
. Bu gelimeler paralelinde Recep Peker
Babakanlktan istifa etmi ve CHP iindeki radikal kanat tasfiye edilmitir.

56
Aydemir bu konuda unlar yazar, fakat ortada byk bir hastalk vard. Ad sylenmeyen, fakat
herkes tarafndan bilinen ve gittike artan bir hastalk: iktidar yorgunluu! Evet iktidar artk hastayd.
ktidar yorulmutuktidar her gn biraz daha halsizleiyorduKanaatim hem de eski bir Halk
Partili olarak udur ki, iktidar, eer 1946da deiseydi ok daha iyi olurdu, bkz., evket Sreyya
Aydemir, Suyu Arayan Adam, Ankara 1959, s. 216-217.
57
Cemil Koak, ada Trkiye Tarihi 19081980, C. IV, s. 148
58
Recep Peker ise tek parti dneminin geleneklerinin srdrlmesi taraftaryd. Recep Peker,
hkmeti brakmadan nce mecliste gvenoyu almak istemitir. Fakat, CHP iinde Otuz belikler
olarak bilinen ve nnnn iaretini alan milletvekilleri tarafndan kendisine gvenoyu verilmemitir.
123
Hasan Saka ve emsettin Gnaltay hkmetleri ile yumuama salanm ve
bu gelimeler hkmetin kontrol dnda muhalif basnn gelimesine zemin
hazrlamtr. Dier yanda, 1940l yllardan itibaren uygulanan skynetim de 23
Aralk 1947de kaldrlm
59
, bylece basn zgrln snrlandran ve kontrol
altna alan hukuksal dzenlemeler sona ermeye balamtr. Bu durum ayn zamanda
1939 ylndan beri uygulanmakta olan hmanizm yanls politikalarn da tedricen
sonunu getirmitir
60
.
1947 sonlarndan itibaren yaknlaan Trk-Amerikan ilikileri erevesinde
kltr politikalarnda nemli deiimler yaanmtr. D politikada yaanan bu
deiimle birlikte Avrupa kkenli hmanist fikrin yerini, ABD kkenli liberal fikir
ve eitim politikalar almaya balamtr. Fakat politika deiiklikleri ok ani
gereklemediinden, liberal kltr ve siyasal politikalarn uygulama ans
Demokrat Partinin iktidar dneminde gereklemitir.
3- Basnda Gruplamalar ve Kapatma Kararlar
Basnn kamuoyu oluturma ve olaylar yanstma zgrl hibir zaman
snrsz olmamtr. Genel olarak dncelerin aka ortaya konulmas yneticileri
rahatsz etmi, byle durumlarda basna yasaklamalar getirilmitir. zellikle
muhalefetin bulunmad tek partili lkelerde, basn muhalefet grevini stlenmi, bu
gelimeler iktidar memnun etmemitir
61
.
II. Dnya Savann balamasyla beraber Trkiye ierde ve darda bir dizi
tedbirler almtr. Bu tedbirlerin en nemlisi 1947ya kadar stanbul ve evresinde
devam edecek olan skynetim ilandr. Skynetim kanunlarnn arlkl olarak
uyguland alanlardan en nemlisi de basn olmutur. Hkmetin iradesi dnda
yayn yapan gazeteler, sreli veya sresiz kapatlm, yada ar para cezalar

Bu olay Peker hkmetinin dn hzlandrmtr. Cemil Koak, ada Trkiye Tarihi 1908-
1980, C. IV, s. 151.
59
Trkiyedeki gelimeler Trk-Amerikan ilikilerinde yeni bir dnemin balamasna ivme
kazandrd. Nisan 1946da ABD en byk uak gemisi olan Missouri, Bykelimiz Mnir
Ertegnn nan getirme dolays ile Trkiyeyi ziyaret etmi, bu ziyaretle Trkiye, Sovyetlerin
istekleri konusunda kendisini gvende hissetmeye balamtr. Dier yandan Batnn nemli kriteri
olan demokratikleme konusunda yeni almlar uygulamaya koymaya balad. Bu konuda nn,
Amerikan donanmasna mensup gemiler bize ne kadar yakn olursa o kadar iyi olur diyerek bu
yaknlamadan dolay memnuniyetini aklamtr. Bkz., Ahmet Emin Yalman, a.g.e., s. 125.
60
Ahmet Emin Yalman, a.g.e., s. 68.
61
erif Mardin, Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, Trk Modernlemesi Makaleler IV, stanbul
1991, s. 176-193
124
verilmitir. Aadaki tabloda nn dneminde eitli nedenlerle kapatlan
gazeteler ve ka defa kapatldklar verilmektedir.
Tablo 3.2: Bu Dnemde Kapatlan Gazeteler, Saylar ve Ka Kez
Kapatldklar
62
.
Gazeteler Kapatlma
Sreleri
Ka Kez
Kapatld
Nasl
Kapatld
Cumhuriyet 5 Ay 9 Gn
Sre le
/Aralklarla
Be Kez 3 Hkmet, 2
Skynetim
Karar
Tan 2 Ay 13 Gn Ve
12.8.1944 Ten
tibaren Sresiz
7 Kez 4 Hkmet
3 Skynetim
Tasvir- Efkar 3 Ay.
30.9.1944den
tibaren Sresiz
8 Kez 4 Hkmet
4 Skynetim
Vatan 7,5 Ay 9 Gn
Ve
30.9.1944den
tibaren Sresiz
9 Kez 5 Hkmet
4 Skynetim

Vakit 12 Gn 2 Kez 1 Hkmet
1 Skynetim
Akbaba 47 Gn 4 Kez 2 Hkmet
2 Skynetim
Son Posta 11 Gn 4 Kez 4 Kez Hkmet
Haber 10 Gn 2 Kez 2 Kez
Skynetim

Kapatma cezalar Skynetim kanununun 50. maddesine dayanlarak ve
yarg karar olmakszn yaplmtr. Bu cezalarndan sadece muhalif basn deil,
bazen iktidara yaknl ile bilinen gazeteler de etkilenmitir. Mesela CHPden
milletvekili olan Nadir Nadinin Cumhuriyet gazetesi zaman zaman muhalif
yaynlar yznden kapatlmtr. eitli nedenlerden dolay sk sk kapatlan
gazetelerin tirajlar da bu dnemde istenilen dzeylere gelmemitir. Aadaki
tabloda 1938-1949 aras dnemde kan baz ulusal gazetelerin ortalama sat
rakamlar verilmitir.


62
Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, Ankara 1995, s. 389. Ayrca baz dergiler komnizm
propagandas yaptklar gerekesi ile kapatlmlardr. Kapatlan dergiler iin bkz., B.C.A.., 030.10-
85.561.8.
125
Tablo 3.3: Ortalama Gazete Tirajlar
Gazeteler Tirajlar
Cumhuriyet 1516 Bin Adet
Ulus 1012 Bin Adet
Tan 1012 Bin Adet
Vatan 78 Bin Adet
Yeni Sabah 810 Bin Adet
Vakit 45 Bin Adet
Tablodan da anlalaca zere btn gazetelerin toplam tiraj yz bini
bulmamaktadr. Bunun nedenini avdar; basn hrriyetinin olmamasna ve btn
gazetelerin bir nevi resmi gazete gibi yayn yapmasna balamaktadr. politika
konusunda haber ve yorumlar olduka kstldr. Daha ziyade Anadolu Ajansnn
vermi olduu haberler gazete manetlerini sslemitir. D politikada ise basn iki
kutba ayrlmtr. Bunlardan Cumhuriyet, Tasvir-i Efkar ve Vakit gazeteleri
Almanyay desteklerken, Tanin, Vatan, ve Tan gazeteleri mttefiklerin yannda yer
almtr
63
. Baz basn organlar da Almanya veya mttefikler tarafndan parasal
yardm yaplmak suretiyle desteklenmitir. Beyolu, stanbul, Yeni Dnya, Signal
Dergileri ile Turkische Post gazetesi Almanya tarafndan desteklenmitir. Do You
Speak English, Parade, mages, Realite, ve USA gibi dergilerse mttefiklerce
desteklenen yaynlardr
64
.
Dier yandan, 1930lu yllarda hzlanan feminizm akm, kadnlara siyasal
yaama katlma hakknn verildii 1934 ylndan sonra artarak devam etmitir. Bu
gelimenin bir sonucu olarak, kadnlara ynelik yaynlar yaplmaya balanmtr. Bu
alanda kan gazete ve dergilerden bazlar unlardr; Sedat Simavinin 1936-1948
tarihler arasnda kard Model, Tahsin Demiralayn 1937-1941 tarihleri
arasnda kard Ev- dergisi, Faruk Grtuna tarafndan karlan Ev-Kadn
dergisi, Halil Ltf Drdnc tarafndan karlan Hanmeli dergisi, Nisan
1947de Yap Kredi Bankas tarafndan Vedat Nedim Tr ynetiminde karlan
Aile dergisi, haftada bir yaynlanan ve 1947 Martnda karlan Kadn
gazetesidir.
65


63
Tevfik avdar, a.g.e., s. 391. Ayrca gazete tirajlar ve kapatlmalar konusunda bkz., Cemil Koak,
a.g.e., s. 136-139.
64
Tevfik avdar, a.g.e., s. 391
65
Hatice zen, Tarihsel Sre inde Trk Kadn ve Gazete Dergileri (18681990), stanbul 1994, s.
3442.
126
1938-50 aras dneminde ulusal yaynlanan gazete ve mecmualar unlardr
66
;
1-Ulus, hkmetin yar resmi organdr. Okuyucu kitlesi TBMM mensuplar
ve brokratlardr. 20 bin civarnda sat rakam vardr
2-Ankara, yar resmi gazete statsndedir. Ulus gazetesinde yaynlanan
makaleleri zetleyerek yayn hayatna atlmtr.
3-Cumhuriyet, Alman yanls yaynlar yapmtr. Ayrca Franszca baslan La
Republigue adnda bir gazete karmtr.
4- Tasvir- i Efkr, Alman yanls yaynlar yapmtr. Laik kanunlarn yeniden
yorumunu istemesi en nemli slogan olmutur.
5-Son Posta, Almanyann sava kazanacana inanmaktadr. Bu yzden
Alman yanls yaynlar yapmtr.
6-Yeni Sabah, ngiliz dostudur. Hseyin Cahit Yaln tarafndan
ynetilmitir. Yaln, Atatrk dneminde kar devrimci olmak suundan srgne
gnderilmitir.
7-Son Telgraf, Sava srasnda ngilizleri desteklemitir.
8- Grler ve Tan gazeteleri, 1945te Eski Matbuat Umum Mdr ve
milletvekili Zekeriya Sertel tarafndan ynetilmi, sonralar eski Dileri Bakan
Rt Arasda yazlar yazmtr. Tan ve Grler de Sovyet yanls yazlaryla
bilinen gazetelerdir.
9. naralt, 19281945 tarihleri arasnda Orhan Seyfi Orhon ve Yusuf Ziya
Orta tarafndan karlmtr. Milliyetilik konusundaki yazlaryla tannmtr.
10. Gerek gazetesi, 19431944 tarihleri arasnda Trklk ve Trk
milliyetilii konularnda kmtr.
11. Kopuz, 19431945 tarihleri arasnda Fethi Tevetolu tarafndan
karlmtr. Turanclk davas esnasnda kapatlmtr.
12. Tek Dnya, sosyalizmi savunmu ve bu dergi evki Seren tarafndan
kurulmutur.
13. Demir Krat gazetesi, Bedi Faikin yaz ilerini yrtt gazetedir.
14. Kuvvet, 1947de Kenan ner, Ali Rza Barkan tarafndan karlm, yl
sonunda hkmet tarafndan kapatlmtr.

66
1944 Trkiye basnnn ayrntlar iin bkz. Kitabiyat, Toplumsal Tarih, C. VII, S. 37, s. 60.
127
15. Kudret, 19471951 tarihleri arasnda karlmtr.
16. Hrriyet, 1948 tarihinde Sedat Simavi tarafndan karlmaya
balanmtr.
17. Kahkaha, 19481954 tarihleri arasnda Avni nsel tarafndan aylk siyasi
mizah dergisi olarak karlmtr.
18. Zaman, 19481954 tarihleri arasnda Nusret Safa okun tarafndan
karlmtr.
19. Zafer, 19481960 yllar arasnda Demokrat Parti tarafndanZafer
Demokrasinindir sloganyla kmaya balam, 27 Mays 1960 darbesiyle birlikte
kapatlmtr.
20. Aa, 19491951 tarihleri arasnda karlmtr.
21. Memleket gazetesi, 1949da kmaya balamtr. Ulus gazetesi gibi yar
resmi gazete niteliindedir.
22. Milliyet gazetesi, 3 Mays 1950 tarihinde kmaya balamtr.
23.Yurt ve Dnya gazeteleri, Pertev Naili Boratav, Niyazi Berkes, Behice
Boran tarafndan karlmtr. Siyasi ve ekonomik makalelerle Marksizmi
savunmutur.
24. Marko Paa, Sabahattin Ali ve Aziz Nesin tarafndan karlmtr.
25. Zincirli Hrriyet, 19471948 tarihleri arasnda Mehmet Ali Baydar
tarafndan karlmtr
67
.
1946 tarihinden sonra kan gazete, dergi ve kitaplarda byk artlar
yaanmtr. Bazlar gnmze kadar yayn hayatn devam ettirirken, bir ksm
ekonomik ve siyasi nedenlerle kapanmlardr. 1947 ylnda Ulus gazetesinin yan
sra Memleket gazetesi de yar resmi gazete olarak yayn hayatna girmitir.
Hasan Ali Ycelin bakanlktan ayrlmasndan sonra Sabahattin Ali de Milli
Eitim Bakanlndaki grevinden ayrlarak, Aziz Nesin ile Marko Paa dergisini
karmaya balamtr. Bu derginin kapatlmasndan sonra srasyla Malum Paa
daha sonra Hr Marko Paa, Hasan Paa, kz Paa ve son olarak Yeni
Batan gazetelerini karmtr. Fakat hepsi ynetime muhalefetten dolay
kapatlmtr. Milliyeti dergiler olarak da Orhon, Gkbr, Bozkurt, Gerek,

67
nn dneminde ulusal olarak yaynlanan gazete ve dergilerin tamam iin bkz., Fuat Sreyya
Oral, Cumhuriyet Basn Tarihi 1923-1973, s. 146-163.
128
Orkun dergileri yayn hayatna atlmlar, fakat 3 Mays 1944te Turanclk davas
esnasnda bunlardan pek ou kapatlmtr.
Sonu olarak zellikle 1938-1946 dneminde basna, devletin uygulam
olduu hmanist kltr politikalarn halka aktarlmas konusunda nemli misyonlar
yklenmitir. Hkmetin yayn politikalarnn dna kan ve uygulamalara
muhalefet eden basn organlar, yarg karar olmakszn kapatlm yada ar para
cezalar verilmitir. Fakat ok partili hayatn balamasyla birlikte basna,
muhalefetlerinden dolay verilen cezalar uygulanmamtr. Bylece hkmetin
yrtm olduu kltrel, ekonomik ve siyasi politikalara ciddi eletiriler
getirilmitir. Dolaysyla 1946-50 aras dnemde basn-yayn, daha az hkmetin
gdmnde olarak yayn hayatna devam etmitir. Zaten bahsedilen dnemde takip
edilen hmanist yaklamlarda bir geveme meydana gelmi, ok partili hayata
geilmesiyle birlikte CHP ve DP, halkn istek ve arzularn gz nne almaya
balamtr.
4- Hmanist Kltr Asndan Radyo Yaynlar
nn dneminde en az basn kadar tartma konusu olan dier bir kurum da
radyo ve yaynlar olmutur. zellikle 1938-45 aras dnemde, basn gibi radyo da
CHP ve hkmetin resmi ideolojisinin halka benimsetilmesine ynelik faaliyet
gstermitir.
II. Dnya Sava boyunca radyo yaynlarnn % 60n haber programlar
tekil etmitir. Anadolu Ajans tarafndan hazrlanan haberler, radyo vastasyla
halka duyurulmutur
68
. zellikle len 12-13 saatleriyle, akam 20-21 saatleri
arasnda yaynlanan Ajans haberleri, Dnya Savandan haber ve yorumlar
aktarmtr.
Dier yandan radyo program yapan ve sunanlar halka moral vermesi
asndan sklkla devletin gcnden, otoriteyi pekitirmesi asndan da Milli efin
kudretinden sz ederek, halk uyarmlardr
69
. Bu amaca hizmet gayesiyle de devlet
ve hkmet, radyoyu bir propaganda arac olarak kullanmtr.

68
Gl nan, a.g.t., s. 63.
69
Ankara Radyosunda 12-13 ve 20-21 saatleri aras haber program yaynlanmaktadr. Pazar hari her
gn saat 20.15-20.45 arasnda Radyo gazetesi, Nurettin Artan tarafndan, Burhan Belgenin hazrlayp
sunduu Gnn Meseleleri program yaplmaktadr. Bkz., Gl nan, a.g.t., s. 64-69.
129
Haber programlarnn yan sra radyodan konferanslar yaynlanmtr.
Radyodan verilen konferans konularnn ou, aile kavram ile vatandan devlete
kar sorumluluklar hakknda olmutur. Ayn dnemde radyodan yaynlanan
temsillerin ou da bat klasiklerinden uyarlamalardr. Bu ynyle dnemin kltr
politikas olan hmanist yaklamlarn toplum tabannda yerleip kklemesi iin o
dnemde kitle iletiim aralarnn en nemlisi olan radyo, CHP ve Hkmet
tarafndan kullanlmaya allmtr. Bu anlamda hkmet, kurumda alanlar
ekonomik olarak da desteklemitir. Reel olarak incelendiinde kurumda alanlarn
maalarnn dier devlet memurlarna oranla ok iyi durumda olduu
grlmektedir. Aadaki tablo da bu durum daha iyi anlalmaktadr.
Tablo. 3.4: Baz Radyo alanlarnn Aldklar Maalar
70
.
Radyo Mdr 400 Lira
Radyo Mhendisi 300 Lira
Spiker 200 Lira
Ktphane Memuru 150 Lira
Daire Memuru 120 Lira
Ayn yllarda birinci derecede profesr maa 125 lira, bir retmen maa da
yaklak 40 lira civarndadr. Oysa tablodan da anlalaca gibi radyo mdrnn
maa 3 profesr maana eittir.
Ankara da faaliyet gsteren radyo, Trke yaynlarnn yan sra farkl
dillerde yaynlar da yapmtr. Fakat bu alandaki yaynlar dnemin d politika
gelimelerinin paralelinde cereyan etmitir. Mesela 1938 ylnda Radyo Postas ve
Trkiye Konumas gibi ngiltere ve ABDye ynelik yaplan yaynlar, savan ilk
yllarnda kesilmitir. II. Dnya Savann Mttefiklerce kazanlacann
anlalmas zerine, 1943 Kasmndan itibaren bu yaynlar yeniden balamtr.
Sovyetlerle bozulan ilikilerimiz ve Trkiyenin Bat blounun iinde yer almasyla
beraber ngilizce yaynlar 1944 ylndan itibaren haftada gne karlmtr
71
. Bu
tarihlerden sonra kltrel anlamda Batnn etkisi Halkevlerinden sonra, Ankara
Radyosu yaynlarnda da arln hissettirmeye balamtr.

70
Resmi gazete, S. 4221, Haziran 1939, s. 11881. dier brokratlarn maalar iin bkz., Resmi
gazete, S. 4258, 14 Temmuz 1939, s. 12272.
71
Uygur Koabaolu, irket Telsizinden Devlet Radyosuna, Ankara 1980, s. 244. 1945te ABD ile
olan ilikiler sklamtr. ABD Bakan M. Rooseveltin lm nedeniyle nn radyodan ABD
halkna basal mesaj yaynlam ve resmi dairelerin bayraklar yarya indirilmitir. Uygulama iin
bkz., Ulus gazetesi, 14 Nisan 1945.
130
Ankara Radyosu, resmi kltr politikalarn halka benimsetmek gayesiyle
halk okulu ve krss olarak kullanlmak istenmitir. Fakat radyo cihaznn, say
olarak istenilen dzeyde olmamas bu amaca ulalmasn engellemitir. Bylece
radyonun hitap edebildii kitle says snrl kalmtr. Bunun nemli iki nedeni
vardr; Birincisi, radyo cihaznn fiyatnn halkn alm gcnn stnde olmasdr.
Orta yollu bir radyo 350 lira civarndadr. Bir devlet memurunun ortalama eline
geen aylk maa ise yaklak 35-40 liradr. Sava artlarnda toplumun dier
kesimlerine gre, durumu nispeten iyi olan bir memurun bu cihaz alabilmesi iin
asl ihtiyalarn karlamakszn 10 ay almas gerekmektedir.
Aadaki tabloda lkemizin muhtelif ehirlerinde bulunan radyo
cihazlarnn saylar verilmitir.
Tablo 3. 5:1942 Ylnda Baz llerdeki Radyo Cihaz Saylar
72
.
stanbul 40458
Ankara 12834
zmir 5674
Isparta 408
Burdur 250
Hakkari 15
Bingl 24

1942 Yl itibari ile Trkiyedeki toplam abone says 105.653 olarak
gereklemitir. Bu rakamlar Temmuz 1943te toplam 148,488e ulamtr. stanbul
50,588 ile radyo saynn 1/3i bulundururken Ankara 15,921, zmir 9064le nc
sradadr. Bu dnemde Ispartada 602, Burdur da 508 radyo cihaz mevcuttur. Az da
olsa bat illerinde rakamlarda art sz konusudur. Fakat ayn yl radyo says
Hakkaride 7, Binglde 22 olarak gereklemitir. Yani art beklenirken dler
yaanmtr
73
. Bu durumun temel nedeni ekonomik olmakla beraber, frekanslar
ulatracak vericilerin henz bu blgelere kurulamam olmasdr.
kinci husus ise, lkenin tamamna ulaabilecek radyo yayn a
yaplanmasnn henz kurulamam olmasdr. Yaplan radyo yaynlarnn frekans
olarak yetersizlii konusunda radyo alan Hasan Refi Ertu, Ankara
Radyosunun uzun dalga zerinden yapt yaynlarn, yurdumuzun baz ksmlarnda

72
Abonelerle ilgili geni bilgi iin bkz, Radyo mecmuas, C. I, S. 9, Ankara 1942, s. 16.
73
Radyo mecmuas, C. III, S. 27, Ankara 1944, s. 24.
131
ok az ve kt ekilde dinlenmekte olduunu, baz blgelerinde ise hi
dinlenemediini vurgulamaktadr
74
. Bu gerei fark eden hkmet 15 Eyll 1944
tarihinde TBMMye sunduu 5814 sayl kanunla yeni radyo istasyonlar
kurulmasn kararlatrmtr. Fakat teknik imkanszlklar ve bu alanda yeterince
yetimi elemann olmamas gibi nedenlerle, stanbul Radyosu daha deneme
aamasnda kapanmak zorunda kalmtr
75
. Bu sknt sadece kurulmas ngrlen
yeni radyo istasyonlarnda deil, Ankara Radyosunda da yaanmtr. O dnemde
yurdumuzda yetimi hemen hi radyo mhendisi yoktur
76
.
Dier yandan radyo yaynlar konusunda yaanan tartmalarn en nemlisi,
kltr politikalar kapsamnda deerlendirilen alafranga ve alaturka mzik yaynlar
oluturmutur. Devlet, radyoda Bat mziine daha fazla yer vererek, bu mzii
yaymak ve yurt apnda kulaklar bu mzie altrmak iin almalar yapmtr. Bu
almalar baarya ulatrmak iin konservatuarlar kurulmu, opera temsilleri
verecek kabiliyette mzik ustalarnn yetitirilmesine nem verilmitir. Hatta Bat
mzik terbiyesi, okullar araclyla yurdun her tarafna yerletirilmeye
balamtr
77
.
Ayn dnemde milli musiki bir kenara braklm, Bat mzii ve onun
enstrmanlarnn kullanlmas tevik edilmitir. Bu gelimelere ramen halk ve
geleneksel mzikle ilgilenenler Trk mziinden kopamamlardr. 1942 ylnda
Radyo Evi tarafndan Ses Artistleri yarmas dzenlenmitir. Yarmaya yz
akn mracaat yaplm, fakat katlanlarn icra ettikleri mzik beenilmemitir. Bu
durumu deerlendiren dnemin Matbuat Umum Mdr Vedat Nedim Tr,
yarmaya katlanlarn byk ounluunun imtihan iin zene bezene seip
hazrlad arklarn aann bayas piyasa arklar olduunu vurgular. Ona gre
piyano ile yaplan kulak denemelerinde ok az kii piyanoda verilen tonlar
bocalamadan bulabilmitir
78
.

74
Hasan Refik Ertu, Yurdumuz, Yeni Radyo stasyonlarna Kavuuyor, Radyo mecmuas, C. III, S.
35, Ankara 1944, s. 1.
75
Hasan Refik Ertu , stanbul Radyosu Niin Kapand?, Radyo mecmuas, C. III, S. 35, s. 9.
76
Hasan Refik Ertu, Yeni Radyo stasyonlarmz, Radyo mecmuas, C. III, S. 36, Ankara 1944, s.
5.
77
. Tugrul Nibay, Alaturka, Alafranga ve Radyomuz, Radyo mecmuas, C. I, S. 9, Ankara 1942, s.
2
78
Vedat Nedim Tr, Ses ve Zevk Sefaleti, Radyo mecmuas, C. I, S. 9, Ankara 1942, s. 6,.
132
Bu arada radyo programlarn halka duyurmak amacyla Radyo mecmuas
kartlmtr. Radyonun eitli kesimler tarafndan nasl dinlenildii hakknda da
Radyo mecmuasnda eitli karikatrler yaynlanmaya balanmtr
79
. Ayrca
mecmuada, II. Dnya Sava boyunca yabanc yaynlar ve frekanslar srekli olarak
yer alm, bu yaynlarn dinlenmesi yasaklanmam, fakat her saynn st ksmna
vatanda uyarc ilanlar konulmutur
80
.
Dier yandan radyo cihazna sahip vatandalar ilgilendiren Radyo
Tesisatna Ait Kanuni hkmler de konulmutur. 3222 Sayl Kanunla radyo
sahibinin mutlaka ruhsatname almas zorunluluu getirilmitir. Ruhsatname
almakszn radyo dinleyenlerin bir aydan alt aya kadar hapis cezas ile
cezalandrlmalar kararlatrlmtr. Ayrca radyo satn alanlar senelik vergi vermek
zorundadr. Vergi cretleri radyonun eidine gre deimektedir. Buna gre, a-
Yalnz kulakla dinlenen, lambasz, hoparlrsz ahizeler 2 lira, b- Nfusu 10 binden
az olan yerlerde dinlenen radyolardan 5 lira, ok olan yerlerde dinlenenlerden 10
lira, c-Kara ve deniz vastalarnda bulunanlardan 10 lira d-Yolcu vapurlarnn
gvertelerine monte edilenlerden 30 lira e-Nfusu 10 binden az olan yerlerdeki
umuma ak yerlerdeki radyodan 10 lira alnmaktadr
81
.
Bu gelimelerle beraber CHP Halkevlerinde toplu radyo dinlenmesini tevik
etmitir. Mesela 19 ubat 1939 tarihinde, Halkevlerinin kurulu yldnm
dolaysyla Ankaradan yaplan ve radyodan yaynlanan konumalar, Bursa Halkevi
tarafndan, partinin nnde toplanan halka dinletilmitir. Yine Samsun Halkevi
tarafndan satn alnan radyo parka konan iki hoparlr sayesinde halka dinletilmitir.
Halka dinletilen programlarn byk ksmn konferans ve ajans haberleri
oluturmutur
82
. nemli gnler ve haftalarda, yaplan etkinlikler de halka, radyo
vastasyla duyurulmutur. Yaynlar ierikleri itibariyle, CHP tarafndan

79
Bkz., Ekler, s.198-200.
80
Uyar, her ay yaynlanan Radyo mecmuasnda yaplmaktadr. lan yledir, Yurtta!Yurdumuz,
yabanc radyo neriyatnn dinlenmesi yasak olmayan nadir memleketlerinden biridir. Her millet
kendi radyosu ile kendi menfaatinin propagandasn yapar. Onun iin yabanc radyolar dinlerken
daima dikkatli ve uyank ol!. Uyar ve yabanc yaynlar iin bkz., Radyo mecmuas, C. I, S. 9, s. 16,
Bkz., Ekler, Fotograf 5, s. 195
81
Cem Yorulmaz, Radyo Tesisatna Ait Kanuni Hkmler, Radyo, C. I, S. 9, Ankara 1942, s. 16.
Geni bilgi iin bkz., Radyo mecmuas, C.I, S. 9, Ankara 1942, s. 16-20.
82
II. Dnya Sava boyunca Halka sava haberlerini radyodan duyurmak amacyla hazrlanan metinler
uzman bir kadroya yazdrlm ve Nurettin Artam tarafndan sunulan Radyo gazetesi programyla
halka aktarlmtr. Hazrlanan programlar hakknda bkz., Il akan, a.g.e., s. 276-278.
133
ynlendirilmitir. Ayrca Cumhuriyet bayram gibi geni apl kutlanan gnler iin
zel programlar yaplm, genelgelerle bu programlar resmi kurumlara tebli
edilmitir.
Haber programlarnn arlkl olarak yer almasna karn, azda olsa
blgelerin kltr ve folklor zelliklerini ilikin programlarda yaplmtr. Mesela 29
Eyll 1942de Krehir gecesi program yaynlanm, Cevat Hakk Tarm, Krehir
tarihi ve Ahilik zerine konuma yapmtr. Ankara radyosu tarafndan hazrlanan
Ankara folklor gecesi program bu tr yaynlar arasnda gsterilebilir. Fakat bu
almalardan yeterince olumlu sonu alndn ve yaynlarn geni kitlelere
ulatrldn sylemek zordur.
Sonu olarak 1938-50 aras dnemde radyo, resmi kltr politikalarnn
halka anlatlmas ve benimsetilmesi konusunda ara olarak kullanlmak istenmitir.
Gerek yayn politikalarnn ierii, gerekse alanlarna verilen cretler bu durumu
ortaya koymaktadr. Fakat teknolojik alt yapnn yeterli olmamas ve yetimi
eleman skntsndan dolay radyo yaynlar geni kitlelere ulatrlamamtr.
Yaynlanan Bat mzii, halk memnun etmemi, mevcut radyo cihaz sahipleri
yaynlarn daha iyi dinleyebildikleri Msr ve dier Arap radyosu frekanslarna
ayarlamak durumunda kalmlardr. Bunun doal bir sonucu olarak Arabesk tarz
mzik, toplumun tabannda gelierek yaylmaya balamtr. 7 Temmuz 1940ta
CHP, yabanc radyo kanallarnn umuma ak yerlerde dinlenmemesini nermi,
fakat bunu engelleme adna giriimleri olmamtr. Dier yandan yabanc radyo
kanallarn engelleyecek teknolojinin kurulamam olmas da, devlet tarafndan
uygulanan kltr politikalarnn tabana ulatrlmasn zorlatrm ve istenen sonu
alnamamtr. Yani devlet, radyo kanalyla hmanist politikalarn meyvesini almak
isterken, istemedii bir sonula karlam ve 1950lerden sonra Arabesk mzik
kltr toplumda yaylmaya balamtr.
B-HMANZMN BENMSETLMESNDE GZEL SANATLAR
nn dneminde uygulanan hmanist kltr politikalar, basn-yayn
kurulularnn yan sra gzel sanatlar kullanlarak da halka benimsetilmeye
allmtr. Kimi zaman tiyatro ve sinema, kimi zaman da opera ve bale sanatlaryla
resmi politika tabana yaylmaya allmtr.
134
Bat sanat ve dnce dnyasnn halka yanstlmasnda tiyatro, sinema ve
resim nemli rol stlenmitir. zellikle hmanizm anlay, yurdun muhtelif
yerlerinde faaliyet gsteren Halkevleri tiyatro kollar ve Ankara dan gnderilen
CHPden izinli zel tiyatro topluluklar vastasyla halka benimsetilmeye
allmtr.
1-Sinema ve Tiyatro
a-Sinema
Trkiyede ilk sinema salonu 1906 ylnda Tepebanda alm, ilk Trk filmi,
Enver Paann 1914te kurmu olduu Merkez Ordu Sinemasnda, Fuat Uzknayn
yapmcln stlendii Ayestefenostaki Rus Abidesinin Ykl adl belgeselle
gerekletirilmitir
83
.
Cumhuriyetle birlikte sinema sektrne ayr bir nem verilmitir. Atatrk de,
sinemann icadn, elektriin hatta ktalarn kefinden daha nemli olduunu ve
dnyann kaderini deitireceini belirterek ifade etmitir
84
. Fakat o yllardaki
yetimi eleman azl, sinema ara ve gerelerinin temininde yaanan skntlar
nedeniyle Trk sinema sektr istenilen gelimeyi gsterememitir. Daha ziyade bu
sektr yabanclarn elinde kalmtr. Mevcut birka salonda, arlkl olarak Fransz
filmleri gsterilmitir.
Ayn yllarda stanbul da sinema salonu bulunmaktadr. Bunlar Merkez
sinemas, Majik sinemas ve Elhamra sinemasdr. Her sinema salonu da fiziki
artlar itibariyle ok iyi durumda deildir
85
. Bu sinemalarda haftalk olarak talyan,
Fransz ve Alman filmleri oynatlmakta, kk sinemalarda ise Amerikan filmleri
korsan olarak oynatlmaktadr. Halkn sinemaya ilgisi daha ok duygusal ve komedi
filmlerine younlam bulunmaktadr. Sinemalarda gnlk mteri bin olarak
tahmin edilmi, giri cretleri 1.snf 50 ila 90 kuru, II. Snf 35 ila 50 kuru, III.

83
Halit Refi, Brakn Oynasn ocuk, Cumhuriyet IV. Kltrel Deerlendirme, Ankara 1998, s.
3158.
84
Atilla Dorsay, Cumhuriyetimizin Bir Dier Kurumu Sinemamza Bir Bak Denemesi,
Cumhuriyet IV, s. 3163.
85
1920lerde ABD sinema sanayisin de byk hamleler kat ederek Avrupa sinema sanayisiyle
yarmaya balamtr. ABD, Dnya pazarna almak iin eitli lkelerde ki elilikleri vastasyla, o
lkenin sinema potansiyelinin(seyirci, salon, seyircinin sevdii film tarz, Amerikan sinemasna
tepkinin olup olmad vs) aratrlmasn istemitir. Bu arada lkemizdeki sinema salonlarnn
potansiyeli bir raporla ABD ynetimine sunulmutur. Bu konu iin bkz., Orhan Duru, Amerikan Gizli
Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, stanbul 2002, s. 253-255.
135
Snf ise 20 ila 30 kuru olarak belirlenmitir. Filmleri ithal eden ve bu filmlerin
gsterimini yapanlarn byk ksmn da yabanclar oluturmutur
86
.
191450 aras Trk Sinemasnn emekleme dnemidir. zellikle 1923-1940
yllar arasnda ekilen filmlerin konusu daha ok, Cumhuriyet taraftarl ve Milli
Mcadele kahramanlklar evresinde olumutur. Bu filmlerin temel vurgusu da
kendi z benliimizi koruyarak adalamaktr.
Ayn yllarda sinema salonlar stanbul, Ankara ve zmir gibi ehirlerde
younlamtr
87
. Sonraki yllarda inklaplarn halka anlatlmas iin Anadoluda da
sinema salonlarnn ina edilmesi kararlatrlmtr. Bu kapsamda kurulan film
irketleri Anadoluda yeni salonlar ina etmitir. Dnemin en nemli yapmcs
Muhsin Erturuldur. Muhsin Erturul ve pek Film messesesi bu amac
gerekletirmek iin Trk filmleri ekmitir
88
.
Ayn yllarda din propagandas yapan, askerlik erefini rencide eden, toplum
ahlakn ve gvenliini zedeleyen ve lke aleyhine olan filmlerin gsterimine
msaade edilmemitir
89
. 1939da film sektrndeki hzl ykseli, filmlerin ve film
senaryolarnn kontrolne dair yeni nizamnamenin yrrle girmesine neden
olmutur. Kanunla sinema komisyonu kurulmu ve geni yetkilerle donatlmtr. Bu
nizamnamenin 18. maddesine gre her ne surette olursa olsun sinema filmi ekmek
isteyen yerli ve yabanc ahslardan senaryonun kontrol grdne dair tasdik
belgesi almalar art koulmutur
90
. Bu tzk gerekte ileri Bakanlna geni
yetkiler vermektedir. zellikle 10. maddenin yorumu herkese gre fakllk arz
edeceinden hkmet yetkilileri, filmleri tam anlamyla kontrol altna almtr. Bu

86
thal filmleri lkemize getiren irketlerin byk ounluunun merkezi Galatada dr. Ayn yllarda
sinema filmlerinden 100 kilo bana 33.750 kuru gmrk vergisi alnmaktadr. Bkz., Orhan Duru,
a.g.e., s. 280.
87
Pembe Behetoullar, Trkiyede Ulusal sinema ve Ulusal Sinema Sylemi, Ankara niversitesi.
Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2002, s. 107.
88
ekilen filmlerden, stanbul Sokaklar misyonerlik faaliyetlerini, Kaaklar filmi bir ailedeki iki
kardeten biri inklbn koruyucusu, dieri ykcs, Sz Bir Allah Bir filmi ise ahlkszl
anlatmtr. Bkz., zkan Tikve, Mukayeseli Hukukta ve Trk Hukukunda Sinema Filmlerinin
Sansr, stanbul 1968, s. 13.
89
zkan Tikve, a.g.e., s. 14.
90
Bu nizamnameye gre, 1-Her hangi bir devletin propagandasn yapmak 2-Irk ve milleti aalamak
3-Dost devletler aleyhine olmak 4-Din propagandas yapmak 5-Rejime aykr propaganda iermek 6-
Umumi ahlaka ve milli duygulara ters dmek 7-Askerlik erefini krmak 8-Gvenlik bakmndan
mahzurlu olan 9-Trkiye aleyhine sahneleri olan, 10.Crm ilemeye tahrik eden filmler yasaklanm,
ayrca btn filmlerde Trke aklama bulunmas art konulmutur. Nizamname iin bkz., B.C.A.,
030.10-86.571.9.
136
balamda 1944 ylna kadar sava filmlerinin yasaklar arasna girdii, Basn Yayn
Genel Mdrlnn, Babakanla yazd 6 Eyll 1944 tarihli resmi yazdan
anlalmaktadr
91
. Bunun yan sra bahsedilen resmi yazy destekler mahiyette
eletiriler de yaplmtr. Mesel Faruk Ken, komisyonun tutumu ve sansr
konusunda, bir filmde beenmedikleri sahneyi dier bir filmde kabul ettiklerini
dolaysyla sinema sektrnn hi garantisinin olmadn belirtmitir. Burhan Arpad
da sansr konusunda, bir sokan bozuk kaldrmlar, bir ehrin kenar semtleri,
kyllerin yamal giyimleri, yalnayak ocuklarn bulunduu sahnelerin yasak
gerekelerinden olduunu, eer sansr kurulunun can ekerse crm ilemeye tevik
eder grp filmleri yasakladn belirtir. Ona gre sansr kurulunu oluturanlar film
ve sanattan anlayan kiiler deildir. Bu bakmdan filmin nasl yapld ve
senaryonun nasl yazldn pek bilmediklerini belirtmektedir
92
.
Dier yandan illere gnderilen filmlerin datmn Basn-Yayn Genel
Mdrl stlenmitir. Nitekim 1949da Mdr kr Esmer imzas ile CHP Genel
Sekreterliine gnderilen yazda Zonguldak iline evvelce bir ka defa Genel
Mdrlnn filmlerinden gnderilmi olduunu ve bundan byle de valilik adna
gnderilmesine devam edilecei belirtilmektedir
93
. Filmlerin bu kurum araclyla
gnderilmesi ynetim asndan denetimleri kolaylatrm, bylece iktidarn houna
gitmeyen filmlerin tarada gsterilme ans kalmamtr.
lerleyen yllarda CHP ve Hkmet, sinemay gelitirmek ve kltrel
politikalarn uygulanmas konusunda yeni dzenlemeler yapmtr. Bunlardan en
nemlisi 1942 ylnda kabul edilen 4243 sayl kanunla ithal filmlerin dolusundan 15,

91
Yazda ahlaki, itimai, iktisadi ve siyasi prensiplere aykr bulunmayan yabanc aktalite filmleri
ile mevzulu harp filmlerinin gsterilmesine msaade alnmasnn yksek makamna arzna karar
verilmitir denilmitir. Filmlerin ve film senaryolarnn kontrolne dair nizamname 19 Temmuz
1939da kabul edilmi, Resmi gazetenin 31 Temmuz 1939 saysnda yaymlanarak yrrle
girmitir. Bu konuda geni bilgi iin bkz., Resmi gazete, S. 4272, 31 Temmuz 1939, s. 12373.
92
krm Sim, a.g.e., s. 63. Bu dnemde yerli sinema giriimleri artacaktr. Fakat sinemaclarn
karlatklar en nemli sorun bo sinema filmi temin etmedeki glklerdir. O sralarda yaklak 90-
100 bin lira bir para yurt apnda bo fil ihtiyacn karlamakla beraber savan skntlar dolaysyla
teminde ve akreditifte glkler yaanmaktadr. Bo film sknts konusunda Marmara Film Stdyosu
Anonim irketi, Babakanla bir dileke ile bavurarak, skntlar anlatm ve nlem alnmasnn
istemitir. Dileke iin Bkz, B.C.A., 030.10146.44.15.
93
B.C.A., 490.10-231.910.1.
137
boundan 12 lira olarak alnan gmrk vergisini % 75 nispetinde indirmesidir
94
.
Fakat alnan kararlara ramen Trk Sinemas esas gelimesini 1946dan sonra
gstermitir.
lke ynetiminde yaanan demokratikleme srecinde, yurt iinde pek ok
film irketi kurulmu ve bu irketler faaliyete gemitir. Bunlardan en nemlisi
Ankara Sinema leri Trk Anonim Ortakl Sitatr. 10 bin lira sermaye ile ve
drt yl sreyle kurulan bu irket 10 Haziran 1946 tarihinde Bakanlar Kurulu karar
ile faaliyete gemitir
95
.
1948de yerli filmlerden alnan belediye vergisi, yabanc filmlerden alnan
vergiye gre % 50 orannda indirilerek yerli film yapm tevik edilmitir. Bu karar
film yapmnn artmasna neden olmutur. Nitekim, 191744 yllar arasnda ylda
ortalama 1,46 film yaplrken, bu oran 194559 yllar arasnda 41,46ya kmtr.
Atilla Dorsay, bu verginin kaldrlmasndan sonra 1960l yllara kadar Trkiyenin
Dnyann en parlak film eken birka lkesi arasnda yer aldn belirtir.
Dolaysyla yeni filmlerin yapm ve seyircinin artna paralel olarak salon saysnda
da artlar grlmtr
96
.
Bu abalara ramen 1938-50 yllar aras dnemde Trk sinema filmlerinin
dnya sinema standardnda ve istenilen dzeyde yaplamad gzlenmektedir.
Bunun en nemli nedenleri arasnda, ara-gere temini ve yetimi eleman
konusundaki skntlardr. Daha ziyade grsellik tiyatroyla giderilmek istenmi, bu
alana devlet fazla yatrm da yapmamtr. Bundan dolay Muhsin Erturul dnda
yerli ynetmen yetitirilememitir. Ayn zamanda yerli sinemann alt yaps
oluturulamam ve ciddi senaryolar ortaya karlamamtr. Daha ziyade tiyatro

94
Bu kanun, cra Vekilleri Heyetince ve 19 Austos 1938 tarihinde kabul edilmitir. Fakat eitli
nedenlerden dolay yrrle girmemitir. Ancak 29 Mays 1942 tarihinde yrrle girmitir. Bkz.,
Resmi gazete, 29 Mays 1942.
95
Resmi gazete, S. 6371, 29 Temmuz 1946, s. 10998.
96
Atilla Dorsay, a.g.m., s. 3164. Bu arada filmlerin retimde kullanlmas iin, eitici ve retici
filmlerin yurt dndan getirtilerek kullanlmas iin deiik kurumlar bavuruda bulunmutur. Mesela
Milli Eitim Bakanl yaklak 77 retici film alm iin 700 dolarlk Akreditif almas talebiyle
Ticaret Bakanlna bavurmutur. Bu dnemde ABB filmleri eitici ve retici olarak ithal
edilmitir. Her ne kadar 1926 yllarnda ABD Konsolosluu Trk Sinema Salonlar ve sinemaya
gsterilen ilgi konusunda rapor hazrlamsa da, ABD Sinemalarna oluan tepkilerden dolay 1946
yllarna kadar korsan sinema dnda ABD filmleri pek grlmez. Ders tatbikat konusunda Milli
Eitim Bakanlnn alnmasn talep ettii filmler ve almasn istedii 700 dolarlk akredif iin bkz.
B.C.A., 030.10-143.26.19.
138
kkenli sanatlarla yaz aylarnda ekilen filmlerle Trk seyircisine yerli sinema
rnekleri sunulmaya allmtr
97
.
Dier yandan 1946dan sonra dnya sinema sektrnde, ABD ve Avrupa
arasnda ok etin bir rekabet yaanmtr. 1914te dnyada gsterilen filmlerin %
90 Fransz filmleriyken, II. Dnya Savandan sonra Avrupa sinema sanayi savala
kntye uram, bylece Hollywood dnya sinema piyasasnn % 80ini ele
geirmitir
98
. Bu gelimenin sonucu olarak 1946lardan sonra Amerikan Film
sanayinden etkilenen Trk yapmclar, sonraki yllarda Trk kltr dnyasnn
dnda olan Killing, Drakula, Tarzan, Tom, Braks, Kaptan, Swing gibi yapmlar
Trk sinemasna uyarlayarak ekmilerdir
99
.
b-Tiyatro
1938-50 aras dnemde sinemann dolduramad kltrel propaganda
hareketleri tiyatroyla doldurulmaya allmtr. Bu anlamda tiyatro ve kltr
arasnda sk bir ba kurularak, tiyatro, kltrel deiimin nemli aralarndan biri
haline getirilmitir. Tiyatroyu gelitirmek ve takip edilen politikalar halka
benimsetmek maksadyla eitli kurumlar oluturulmu ve bu kurumlarda okuyan
renciler tevik edilmitir. Mesela Devlet Konservatuarnn tiyatro, opera, bale
ubeleri rencilerinden devlete hizmet taahht etmi olanlara, 26 Aralk 1942de
yrrle giren kanunla, mezun olduklarnda bedeli 250 liray gememek zere
giyim ihtiyalarnn temin edilmesi kararlatrlmtr
100
.

97
Atilla Dorsay, a.g.m., s. 3163.
98
II. Dnya Sava Avrupa sinema sektrne uzun yllar kaldramayaca ve ABD ile rekabet yapma
ansn kaybedecei bir darbe vurmu, sava esnasnda pek ok stdyo tahrip olmutur. Mesela
ngiltere Sava srasnda 330 sinema salonu yklmtr. Berlinin bombalanmas Alman sinema
sektrne byk darbe vurmu ve % 60 orannda kayba neden olmutur. Fransada da sinema sektr
bu olaydan nasibini almtr. Avrupada sinema sektrnde tek ayakta kalan lke talya olmutur.
lerleyen yllarda Faist diktatrlk, sinemay bir dikta arac olarak grmtr. Bu mala eitli
kurumlar kurulmu ve 1938 ylnda talyada Sinema filmi says iki katna kmtr. Bkz, Pembe
Behetoullar, a.g.t., s. 82.
99
hsan Kabil, Trk Sinemasnn Cumhuriyet Dnemi Zihniyet Yaplanmas, Cumhuriyet IV, s.
3168.
100
Bu kanun, 23 Aralk 1942 tarih ve 4339 sayl kanunla kabul edilmi ve 26 Aralk 1942 tarihinde
yrrle girmitir. Kanun metni iin bkz., Resmi gazete, S. 5292, 29 Aralk 1942, s. 4195. Yine
Milli Musiki ve Temsil Akademisinin 20 Nisan 1940 tarihinde yasa ve ynetmelii karlmtr.
Yasann k esnasnda smet nn, TBMM yapt konumada, musiki ve tiyatro sanatnda Trk
ocuklarnn yaratma kabiliyetlerini iyi bir inkiaf yolunda grdn ve memnun olduunu
belirmitir. Devlet Konservatuar hakkndaki kanun ve bu kanunun kabul esnasnda nnnn
yapm olduu konuma iin bkz., Resmi gazete, S. 4517, 24 Mays 1940, s. 13849.(Kanun no:3829,
kabul tarihi 20 Mays 1940)
139
1935ten sonra zel tiyatrolar kurulmaya ve bunlar zamanla yurt turnelerine
kmaya balamlardr. Bu tiyatrolarda oynanacak oyunlar CHP ve hkmet
tarafndan denetlenmitir. Bu kapsamda CHP Genel Sekreterliinden izin almadan,
zel tiyatrolarn Halkevlerinde temsil vermesi yasaklanmtr. zin verilenlerin de
hangi kurallara uyacaklar yine CHP Genel Sekreterlii tarafndan belirlenmitir.
Mesela Sheyla Bedri tiyatrosunun gidecei illerdeki Halkevlerinde sahneleyecekleri
oyunlarla ilgili olarak CHP Genel Sekreterlii ilgili Halkevlerini uyarmtr. Uyarda,
1-Heyetin, Halkevinde temsil etmesine izin verilen yedi eser dnda temsil
vermemesi
101
, temsilden fazla temsil verilmesi durumunda bir temsilin de sosyal
yardm yararna verilmesi istenmitir. Ayrca gnderilen uyar yazsnda topluluun
temsil verirken u kurallara uymas talep edilmitir; a)Fazla ak esprilere yer
verilmemesi b)Kanto oynanmamas c)Artistlerin aile kadnlarnn temsile
gidebilmelerini men edebilecek kadar ak ekilde sahneye kmamalar. Eer byle
haller meydana gelirse Halkevi yneticilerinin derhal olaya el koymas ve gsterinin
yasaklanmas istenmitir
102
. CHP genel merkezinden izin almayan topluluklarn yurt
turnelerinde Halkevlerinde gsteri yapmalarna kesinlikle msaade edilmemitir.
Mesela Hadi Poyrazaolu ve Arkadalar Asri Kukla Tiyatrosu adl tiyatro
topluluu CHP Genel Merkezinden izin almad iin Halkevlerinde temsil
vermesine msaade edilmemitir. Bu durum CHP Genel Sekreteri Krklareli
milletvekili N. Kansu imzas ile Halkevlerine gnderilen uyar yazsnda, byle bir
heyetin CHPden izin almad, dahas tutulan yola aykr temsiller verdii
belirtilerek Halkevlerine sokulmamas ve gsteri dzenlenmesinin engellenmesi
istenmitir
103
. Tutulan yoldan kast, takip edilen kltr politikalarnn dnda temsil
anlayyla hareket etmesi olarak gsterilmitir.
Halkevlerinde gsterilen temsiller zaman zaman halkn duygular, inanlar
ve deer yarglaryla dalga gemi, onlar kmsemitir. Mesela bu temsillerden
biri, 23 ubat 1942 tarihinde ankr Halkevinde oynan temsildir. Temsilde bir
ehirli, kydeki amcasn medeni hayattan iyi bir gece ve elenceli bir alem

101
Oynanacak yedi oyundan bazlarnn ismi yledir; 1-Vur Patlasn 2- Kadnlar Gzel 3- Kadnlara
nanma 4-Esmerim 5-Yenge Ali. Bkz., B.C.A., 490.01-5.26.9.
102
B.C.A., 490.01-5.26.9.
103
Olay 30 Mart 1945 tarihinde meydana gelmi, CHP Genel Sekreterlii 5/2613 sayl yaz ile
Halkevlerini uyarmtr. Bkz., B.C.A., 490.01-5.26.9.
140
yaataca vaadiyle ehre arr. Sahneye iki koltuunda kara kapl iki kitapla,
sarkl cppeli bir hoca getirilir ve kyl amcann yanna oturtulur. Bu manzaradan
holanmayan kyl amca fkelenir ve ehirli akrabasna dnerek, bu eek herifi, bu
kaba herifi, bu ay herifi yanma oturtup bana hakaret etmek iin mi beni ardn
diyerek ve kollarn hakaretle sallayarak yanndan kalkp gider. Olay halkn ikayeti
ile ankr Mftlnce Diyanet leri Bakanlna bildirilmi, dnemin Diyanet
leri Bakan erafettin Yaltkaya da temsilden duyduu znty Babakanla arz
ederek, hibir meslek sahibi bugnk ve gemie ait kyafetleri ile sahnelerde
hakaret grmedii halde sadece din adamlarnn tahkir edilmesi ve bunun tekrar
edilip durmasnn skntsn anlatmtr
104
. Bu eit temsillerin Halkevlerinde
verilmesi, Halkevlerini kltrel kalknmann temeli yapmak isteyen devletle halkn
ciddi anlamda birbirlerinden soumalarna sebep olmutur.
1939da Halkevlerine gnderilen ve oynanmas istenilen repertuar listesinde
zellikle milliyetilik cereyanlarn ve nklap ruhunu canl tutacak temsillerin
tavsiye edildii gzlenmitir. Behet Kemal alarn yazd perdelik Atilla, yine
ayn isimle Kemal Erin yazd perdelik oyun, Mnir Hayrinin yazd Bir lk
Yolu, Nihat evkinin yazd Ergenekon (3 perdelik), Faruk Nafiz amlbelin
yazd Kahraman (3 perde), Yaar Nabi Nayrn yazd Mete (3 perde),
Necmeddin Halil tarafndan yazlan Ouzlar(3 perde), Faruk Nafizin yazd zyurt
(3 perde) milliyetilik hislerini canl tutmak isteyen oyunlardr. nklplar konusunda
Bir lk Yolu(Mnir Hayri), Devrim Yolcular (Celal Tuncer 3 perde), nklp
Yolcular (Yaar Nabi 1 perde), stiklal (Reat Nuri 1 perde), On Yln Destan (Halil
Fahri (3 ksm 8 tablo), vb oyunlar yazlmtr
105
.
Fakat 1943lardan sonra durum deimi, takip edilen hmanizm
politikalaryla birlikte klasik eserlerin evrilmesiyle klasik temsiller arlk
kazanmtr. Bu husus 24 Eyll 1945 tarihli CHPnin Halkevlerine gndermi olduu
yazda aka ortaya konmaktadr. Yazda eski piyes repertuarnn tarandn, baz
klasik tercmelerle yeni piyesleri de iine almak suretiyle meydana getirilen yeni

104
Diyanet leri Bakanlnn 29.4.1942 tarih ve 523 sayl yazs iin bkz., B.C.A., 030.10-
26.151.17. Baka bir yazdan anladmz kadaryla bu olaylar mnferit yaanmamtr. Dnemin
politikalar gereince benzer hadiseler yurdun deiik yerlerinde grlmtr. 23 Ocak 1939 tarih ve
97 sayl yaz ile Ar Vilayetinde de byle bir temsil verilmi, durum Diyanet leri Bakanl
tarafndan Babakanla bildirilmitir. Bkz., B.C.A., 030.10-26.151.17
105
Oyunlarn tamam iin bkz., B.C.A., 490.01-4.20.38.
141
repertuar listesinin iliik olarak gnderildii belirtilmektedir. Yeni repertuarn
dnda temsil verilmesi de yasaklanmtr. Oynanmas istenen klasik eserlerin listesi
u ekilde oluturulmutur; Moliereden Hekim Utu, Kibarlk Budalas, Cimri,
Hastalk Hastas, ehovtan Teklif, Charles Vildracn, Dnya Gz le,
Baumarchaisin, Sevil Berberi, Moliereden Scapinin Dolaplar, Lessingin
Define, ve Goldoniden Yabanc Piyesleri
106
. Bu temsilleri sergilemek iin
stanbul ehir Tiyatrosu grevlendirilmi, heyetin seyahatlerini kendi hesabna
yapmalar ve masraflarn kendilerinin karlamas istenmitir
107
.
1935 ylnda, yani Atatrk dneminde Atilla, Uyan, 10 Yln Destan,
Kahraman, nklap ocuklar gibi milli duygular n plana karan piyesler tertip
edilirken
108
, nn dneminde takip edilen hmanist kltr politikalaryla birlikte bu
tarz oyunlardan vazgeilmi ve Bat klasiklerine arlk verilmeye balanmtr.
Bylece Bat dncesinin kayna olarak grlen hmanizm halka benimsetilmeye
allmtr. Atatrkn vefatndan sonra para ve pullar zerindeki Atatrk
resimlerinin yerine Milli ef nnnn resimlerinin almas gibi, temsillerde ve
benzeri kltrel faaliyetlerde de ayn eilimler yaanmaya balanmtr. Mesela
Atatrk dneminde yazlan ve yazar belli olmayan Yurdumuzu Geziyoruz isimli
temsil, nn dneminde de oynanm ve dzeltmeler blmnde Atatrkn ad
kartlarak Milli efin ismi konmutur.
Yanl
-Btn bu ileri kime borluyuz
Atatrke
yle ise ocuklar hep beraber baralm
Atatrk sen yaa varol
Hep beraber-Atatrk sen yaa varol


106
Yerli oyunlar ve CHP Genel Sekreterliin yazs iin bkz., B.C.A., 490.01-5.27.27.
107
stanbul ehir Tiyatrolar 1939 ylnda Konya, Adana, Mersin, Antalya, Antep, Diyarbakr,
Mardin, Elaz, Malatya, Akehir, Afyon, Isparta, Burdur illerinde temsiller verdikten sonra 11
Haziran 1939da Ankaraya hareket etmitir. Oynan temsiller unlardr, Bir Muhasip Aranyor,
Olumuz, Satlk Kiralk, Korkun Gece, Zehirli Kucak, Srtk, Szn Ksas oyunlar oynanmtr.
29 ila 31 Mays tarihleri arasnda Isparta da, 1-4 Haziran tarihlerinde Burdur da temsiller vermitir.
Bkz., B.C.A., 490.01-4.20.4.
108
Il akan, a.g.e, s. 246.
142
Doru
-Btn bu ileri kime borluyuz
Cumhuriyete
yle ise ocuklar hep beraber baralm
Yaasn cumhuriyet
Yaasn smet nn
109
.
Bu arada Bat klasik temsillerin yurt genelinde oynanmas iin deiik
blgelerden talepler gelmitir. Bunlardan Bergamay Sevenler Cemiyeti, nnye
yazdklar uzunca bir mektupta klasiklerin yeni dzenlemi bulunduklar antik
tiyatroda oynanmasn, bylece Trk milletinin Batllama ynnde az zamanda
ald yolun byklnn btn dnyaya gsterileceini ve Bat kltrnn temeli
olan hmanizmin benimsendiinin gz nne konaca belirtilmitir. nn,
cemiyete gnderdii mesajda, klasiklerin harpten sonra btn dnyaya Bergama
tiyatrolarnda gsterileceini ve bu olayn Trk kltrnde deerli bir baar
saylacan belirtmek suretiyle bu tarz temsillere verdii desteini aklamtr
110
.
nn dnemi tiyatro anlay, ynn Batya dndrrken, ayn zamanda
benimsenen hmanizmin halka anlatlmas amacyla geleneksel tiyatro kahramanlar
olan Hacivat ve Karagz tiplemelerinden de yararlanmak istenmitir. Bu amala
1941 ylnda almalar hzlandrlmtr. CHP, dnemin halk bilimcilerinden ve
yazarlarndan, takip edilen kltr politikalarn zmsemi yeni Karagz oyunlarnn
yazlmas talep etmitir. Bu istein sonucu olarak yedi karagz oyunu yazlm
111
ve
bu oyunlarda devletin takip etmi olduu kltr politikalar anlatlmtr. Mesela
smail Hakk Baltacolunun yazm olduu Karagz Ky Muhtar adl oyunda dil
devrimi, Karagzn ifadeleriyle sunulmutur.
Hacivat- Benim dilimde ne var? Benim dilim kitap dili, ulema dili efendim.
fadelerine,
Karagz-Eh benim dilimde Trk dili, halk dili(Tokatlar)
Hacivat- Ben bu dili medreseden aldm.

109
Il akan, a.g.e, s. 261.
110
B.C.A., 030.10-146.45.6.
111
Bu amala 1941 ylnda yedi Karagz oyunu yazlmtr. Bunlardan smail Hakk Baltacolunun
Karagzn Ky Muhtarl ve Kyl Evlenmesi, Rahmi Balabann Kel Olan, Da Deviren ve
Deli Dumrul, Hayri Kk Alinin yazd yilik Eden yilik Bulur ve Tayyare Safas isimli
oyunlardr. Bkz. Il akan, a.g.e., s. 264.
143
Karagz-Ben de bu dili halkmdan aldm(Tokatlar)
112
diyerek cevap vermitir.
Ayn piyeste Karagz ile ky retmeni arasnda geen konumalarda, Ky
Enstitsnde yetimi bilgili bir retmenin kyn sorunlaryla ilgilenmesi ve ky
yeniden yaplandrmas anlatlm ve piyes yukardaki ifadeleri pekitirici cmlelerle
sona ermitir. Grld gibi hmanist kltr politikalar halkn sevdii karakterler
vastasyla halk ile buluturulmak istenmitir.
Karagz-Hacivat, Meddah, Orta oyunu gibi geleneksel tiyatro sanatlar,
benimsenen kltr geni kitlelere aktarmakta ara olarak kullanlrken
konservatuarlarn hemen hibirinde bu tarz blmler almamtr. Sadece oyunlarn
partinin ilkelerini anlatmas bakmndan Halkevlerinde oynanmas tevik edilmitir.
Karagz tarz oyunlar mahalli yada babadan oula sanatlarla ayakta kalabilmi,
yeterli profesyonel destek grmeyen bu tarz oyunlar uluslararas alana
tanamamtr. . Hakk Baltacolu, CHP iin piyes yazmasna karn o dnem
tiyatrosunu, bizde modern olarak milli tiyatro yoktur ifadeleriyle eletirmitir
113
.
Gerekten bir sre sonra milli tiyatro konusu tartlmaya balanm, bu sanat icra
eden sanatlarn Trkeyi doru drst konuamadklar ve Frenk taklidi yaptklar
eletirileri getirilmitir. Bu dnceyi savunan Galip Aklan, milletleraras hreti
olan sanat eserlerinin yan sra milli benliimize uygun eserlerin de sahne sanatlar
tekniklerine uygun olarak ortaya konulmasn istemitir
114
.
Dier yandan tiyatro, opera ve bale gibi sanat alanlarna yksek meblalarda
yatrmlar yaplm, temel ihtiyalar karlanmadan bu alanlara yaplan yatrmlar
baz aydnlar tarafndan eletirilmitir. Mesela 1938 sonlarnda stanbul ehzade
banda yarm milyon liralk bir tiyatro binasnn yapm kararlatrlm ve ihale
edilmitir. Peyami Safa bu giriimi Cumhuriyet gazetesinde yazd Elzem ve
Lazm isimli makalesinde, stanbulun bir deil be tiyatro binasna ihtiyac
bulunduunu, fakat bu ehrin tiyatro binasndan nce yol, temizlik ve salk
yatrmlarna ihtiyacnn olduunu vurgulayarak eletirmitir. Ona gre yaplan
tiyatro binas lzumlu fakat elzem deildir
115
. Bu yaz ayn zamanda o yllarda Trk
toplumunun karlat sknt ve problemleri aktarmas bakmndan nemlidir. Asli

112
Il akan, a.g.e, s. 266.
113
Ayla Agabem, Tiyatroda Edebi Zorlamak, Cumhuriyet IV, s. 3131.
114
Galip Alkan, Milli Tiyatro, lk mecmuas, Temmuz 1947, s. 3.
115
Peyami Safa, Elzem ve Lazm, Cumhuriyet gazetesi, 7. Birinci kanun 1938.
144
ihtiyalarn karlamayan halk, bu yatrmlar karsnda dnemin politikaclarna
tavr almtr. Tiyatro, opera ve bale gibi sanat alanlarna yaplan yatrmlar bir grup
insana hitap eden messeseler olarak alglanmtr. Oysa bu dnem tiyatro
anlayndan beklenen, toplumun yaantsnn, beklentilerinin ve umutlarnn sahneye
yanstlmasdr. Halk uyarlama olmadan kendine zg ve kahramanlar kendisinden
kan eserler beklemitir. Atatrk, bizzat yazarlardan bunu istemi ve yazlanlara bu
bakmdan mdahale etmitir. Oysa nn dnemi tiyatro anlay Avrupadan
uyarlamann en hzl olduu dnemdir.
2-Resim
Cumhuriyetin ilan, resim ve heykel alannda devlet himayesinin balad
dnemdir. 1926 ylnda Trk Ressamlar Birlii, resim heykel mzik, edebiyat ve
tiyatro alannda faaliyet gsterecek Sanayi-i Nefise Mektebini, Milli Eitim
Bakanlnn himayesi ile kurmu ve Alay Kknde almalarna balamtr.
1932 ylnda kurulan Halkevleri, btn sanatlarn yan sra resimle de nce
yerel bazda ilgilenmitir. Buralarda dzenlenen resim yarmalar mahalli sanatlar
iin bir basamak oluturmutur. CHP ve Devlet kurumlar, Halkevlerinde dzenlenen
resim sergilerinden destekleyici mahiyette tablolar alarak, devlet dairelerine astrm,
bylece maddi anlamda ressamlar desteklenerek, resim sanatnn nnn almas
salanmtr. Mesela 1933 ylnda alan sergiden Milli Eitim Bakanl 3.175
liralk alm yapmtr
116
.
Atatrkn 1938 ylnda vefatndan sonra da devletin bu alandaki alma ve
faaliyetleri devam etmitir. 1939da Ankarada sergi evinde alan resim sergisine
dnemin Babakan Refik Saydam ve Milli Eitim Bakan Hasan Ali Ycel
katlmtr. Hasan Ali Ycel, I. Devlet Resim ve Heykel Sergisinde yapt
konumada Cumhuriyetin gzel sanatlara verdii nemi anlatarak, sanatlar gen
yalarda ellerinden tutup Avrupann eitli sanat muhitlerinde yetitirdiklerini
vurgulamtr. Ankarada alan resim sergileri o kadar ciddiyetle zerinde durulan
sergilerdi ki; 26 Ocak 1939 tarihli, ktisat Vekilinin imzasyla, bundan byle

116
1933-50li yllarda bir memur maa 30 lira civarndadr. zellikle dnemin ekonomik durumu gz
nne alndnda devletin resim tablolarna dedii rakamlar olduka fazladr. Bu durumun en
nemli nedeni, devletin bu sanatlar toplumun tabanna yayma isteidir. Bkz., Asiye Aslan,
Cumhuriyetin Kltr Atlmlarnda Devlet Resim ve Heykel Sergilerinin Yeri ve nemi, Marmara
niversitesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1993, s. 13.
145
Ankarada alacak serginin 20 Maystan 20 Hazirana kadar sergi evinde almas
ve bu mddet zarfnda burada baka bir faaliyetin oluturulmamas talep
edilmitir
117
.
Yurdun deiik yerlerinde karma, yurt gezisi sergileri, inklp sergileri
dzenlenmitir. Sergilerde dereceye giren eserlere dller verilmi, bunun iin seici
jriler oluturulmutur. Devlet resim ve heykel sergilerinde dereceye giren eserleri
semek iin oluturulan jriler, Milli Eitim Bakanlnn bakanlnda Gzel
Sanatlar Akademisi resim retmenlerinden oluan yedi kiiden meydana gelmitir.
Sergilerde dereceye giren resimlerin ou da eitli bakanlklarca satn alnmtr
118
.
Mesela III. sergide tehir edilmekte olan eserlerden, sergi jrisinin devlet daire ve
messeselerine tavsiye ettii sekiz tablo, Babakanlk tarafndan satn alnmtr
119
.
Ayrca her yl dzenlenen resimler de yine Milli Eitim Bakanl tarafndan
kataloglanmtr
120
. nn dneminin son sergisi 15 Nisan 1950de alm ve bir ay
sre ile sergilenmitir. lk yllarda katlm snrl ve az saylarda gerekleirken
sonraki yllarda bu rakam giderek artm, son sergiye 147 ressam 417 eserle
katlmtr
121
.
Ankarada, dier illerin Halkevlerinin de katlmyla, Halkevlerinin kuruluu
yl dnmlerinde resim sergileri almtr. Bu eserler tehir edilmi ve
derecelendirilmitir. 1946 ylnda yaplan ve sergilenen resimlerden bir ksm CHP
Genel Sekreterlii tarafndan satn alnm, dierleri gelen illere geri yollanmtr.
Aadaki tabloda Ankara Halkevinde dier Halkevlerinin katklaryla alm olan
resim ve fotoraf sergisinde derece alan eserlerin listesi verilmitir.



117
B.C.A., 030.10-146.44.7.
118
Asiye Aslan, a.g.t., s. 15.
119
B.C.A., 030.10-146.44.12.
120
Trk Ansiklopedisi, C. III, Ankara 1976, s. 176. Ayrca bu kataloglar iin bkz., Maarif Vekaleti, I.
Devlet Resim ve Heykel Sergisi Katalogu, Ankara 1939.
121
1941 ylndaki III. Sergiye 72 ressam 311 eserle, 1942 ylndaki IV sergiye 72 ressam 341 eserle,
1949 ylndaki IX. Sergiye 128 ressam 382 eserle katlmtr. Yllar itibari ile katlanlar ve sergilenen
resimlerde bir art gzlenmektedir. Bu durum verilen teviklere balanlabilir. Bkz., Aslan, a.g.t., s.
70.
146
Tablo 3.6: Resimde Dereceye Giren Eserler
122

Derece Mkafat Halkevinin
Ad
Eser
Sahibinin Ad
Eserin Ad
I. 150 lira Turgutlu A.hsan Ira Natrmort
2. 125 Ankara Mfide
Argden
Manzara
3. 100 Turgutlu Tahsin
Derinsu
Manzara
4. 90 Ankara Sevin Onursal Saksda iek
5. 75 Sivas smail Silo
6. 60 Bursa Haris Manzara
7. 50 Sarkam sim
verilmemi
Dumlu
Dalar
8. 40 Afyon dris Zeytinciler
9. 35 Eminn Hseyin Peyzaj
10. 25 Karabk E. Bayndrl Manzara
Toplam 750
Tablo 3.7: 1946 Fotoraf Yarmasnda Dereceye Girenler
123

Derece Mkfat Halkevinin
Ad
Eser
Sahibinin
Ad
Eserin Ad
1. 75 lira Ankara Necdet Pene Aa
1. 75 Ankara Hidayet
Arkan
3 ocuk
2. 50 Eminn Hikmet Ildz Araba
2. 50 Ankara Rfat Tmer Sigaraien
kadn
3. 25 Eminn Kadri
Dorinay
Bahar
3 25 ankr Korman Bahar
Toplam 300 lira
mkfat


Trkiyenin deiik yerlerinden gelen eserler hem yarm hem de
sergilenmitir. Bylece resim ve fotoraf sanatnn gelimesi iin uygun koullar
meydana getirilmeye allm, bu sanat tevik etmek iin eitli oranlarda parasal
dller verilmitir.
Bazen yurt dnda da sergi amak iin giriimler olmutur. Bunlardan biri,
Trk-Hollanda Cemiyetinin Trk rnlerini ve Trk sanatn tantmak maksadyla

122
B.C.A., 490.01-6.29.18.
123
B.C.A., 490.01-6.29.18.
147
yapt tekliftir
124
. Tekliflere olumlu cevaplar verilmekle birlikte, II. Dnya
Savann devam ettii dnemde devlet bu aktivitelere katlmamtr. Mesela
bunlardan bir tanesi 1943 Nisann da Milanoda yaplmas dnlen VIII. Tezyin
Sanatlar Sergisidir. Sergiye lke olarak davet edilmemize karn Bakanlar Kurulu
karar ile bu sergiye itirak edilmemitir
125
.
Cumhuriyetin ilk dneminde sanat merkezi Ankaradr. Devlet destei
Ankarada olduka fazla hissedilmektedir. zellikle imknlar bakmndan Ankara
Halkevi dier Halkevlerine oranla olduka iyi durumdadr. Devletin deiik birimleri
ile i ie ve i birlii iinde sanatsal faaliyetlerin odak noktas durumundadr. Bu
durumun en nemli kant 1941 ylnda Ankarada muhtelif ressamlar resimlerini
Ankara Halkevi salonunda aarken, stanbullu ressamlarn resimlerini sergileyecek
mekanlar yoktur. Onlar da Taksimde derme atma bir dkkn kiralam ve
sergilerini amtr
126
.
nn dneminin resim alanndaki en nemli deiiklii, Atatrkn
portrelerinin yanna hem devlet dairelerinde hem de Halkevlerinde kendisinin
resimlerinin de aslmasdr. Bu amala brahim all ile Feyhamana yaptrlan yal
boya resimlerin oaltlmas iin Alman Frankfurt Oderde Kunstverlag Trowittzsch
Und Sohn firmas ile 30.000 adet resmin basm 55.660 Mark karl anlalmtr.
Bu i iin Berlin konsolosumuz olan Kemal Aziz Taymana veklet verilmitir. lgili
firma ile seri bask zerine mukavele imzalanm ve her serinin basm adedi 30
bin olmas kararlatrlmtr. Ayn zamanda firmann messese mdr olan Bay
Schmidt Ankaraya gelmi baslacak portreler konusunda nn ile de grmtr.
Yaplan anlama uyarnca I. ve II parti mallar lkemize getirilmi, fakat III.
parti mallarn gelii ve incelenmesi sonucu bu mallarn siparie uygun olmad
grlmtr. Teksir edilmi olan resimlerin incelemesinde gerek kalite gerekse sanat
bakmndan aslna uygun olmad bir raporla da tespit edilmitir. Firma ile III. parti
mallarn ulam konusunda da anlamazlk yaanmtr. irket mallarn
gnderdiini, dolaysyla parasn talep ederken; CHP Genel Sekreterlii ise mallarn

124
B.C.A., 030.10-239.614.21.
125
Davet metinin orijinali iin bkz, B.C.A., 030.10239.613.12.
126
Cemal Tollu, Ankara Halkevi Resim Galerisi, r mecmuas, C.X, S. 103, Ankara 1941, s.
175.
148
ulamadn, bundan dolay son parti ile gnderilecek olan asl portrelerin parasn
irketten istemitir.
Bu arada lkeye ulaan resimler CHP Genel Sekreterliinin yazlar ile btn
bakanlklara gnderilmi ve devlet dairelerine aslmas istenmitir. CHP yrtt bu
faaliyetlerde her kurum ve kurulua bedelini, Ankaradaki CHP Genel Merkezine
yatrmak suretiyle bu resimleri alp duvara asmakla ykml tutmutur. nnnn
resimlerinin bulunmad pek ok kurumda bu emre istinaden taleplerini bildirmitir.
Portrelerin satlmasndan elde edilen gelirler de CHPye kalmtr. Bazen valilikler
aldklar resimlerin paralarn pein deyememiler, bunun zerine borlar
taksitlendirme yolu ile tahsil edilmitir
127
.
Alman firmasyla yaplan anlama, baz yerli firmalarn tepkisini ekmitir.
bunlardan Foto Sreyya, CHP Genel Sekreterliine gndermi olduu yazda, yal
boya teksirin hibir zaman fotorafn yerini tutamayacan, enerjik bir pozun
bulunmayacan, bundan dolay iin kendi firmalarna verilmesini talep etmitir.
Rza smail Sanayi Makineleri ve Tesisat isimli firma da bu iin kendilerine
verilmesini talep etmi, fakat ne Foto Sreyyann ne de Rza smail Sanayi
Makineleri ve Tesisat isimli firmann bu isteklerine olumlu cevap verilmemitir
128
.
II. Dnya Savann zor artlar altnda o dneme gre yksek saylabilecek
bir miktara byle bir iin yurt dnda yaptrlm olmasn anlamak gerekten zordur.
Sosyal ve ekonomik skntlar had safhaya ulamtr. Dolaysyla bu giriimler
basnda yer aldka nnye kar bir kamuoyu olumutur.
Dier yanda heykelin geliimi iin Atatrk dneminde balatlan almalar bu
dnemde de devam ettirilmitir. 1937 ylnda lkeye gelen Prof. Belling, nn
dneminde de heykel almalarn yrtmtr
129
. Atatrkn resimlerinin yanna
nnnn resimlerinin aslmasnda olduu gibi bstler konusunda da ayn yol takip
edilmi, Atatrkn bstlerinin yanna smet nnnn bstleri yaplmaya
balanmtr. Kurtulu Savann nemli yerlerinden olan Metris Tepede nnnn
bir abidesinin yaplmas iin I. Kolordu Levazm I. Snf muamelat memurluundan
emekli olan ve CHP yesi olan Tevfik Erkan, CHP Genel Sekreterliine, masraf ne

127
B.C.A., 490.01-230.909.02 ayrca baknz, B.C.A., 490.01-7.37.4.
128
B.C.A., 490.10-230.908.1.
129
smet nn Heykel Bror, stanbul 1982, s. 5-6.
149
olursa olsun hepsini, bir niane-i kran olmak sevinciyle ifasna necip sinesini ak
bulunduran bu muhterem milletimizin bugnk efine olan balln samimi eser
ve tezahrn gstermi olmasna meydan verilmek lazmesini teklif etmek ve bu
eref uruna u aylk tahsisatm seve seve terk eylemekle mftehirim diyerek
bstn yapm iin teklifte bulunmutur
130
.
Bu bstler Demokrat Partinin iktidara geldii Mays 1950den itibaren
kaldrlm, fakat bstlerin kaldrl esnasnda iki parti mensuplar arasnda
istenmeyen olaylar yaanmtr
131
. Bu olaylar toplumun gruplamasna ve
gerilmesine neden olmutur.
3-Opera ve Bale
a-Opera
Atatrk, opera konusunda Cumhuriyet ncesi dnemde Sofyada seyretmi
olduu Tosca Operasndan ve Almanya gezisi esnasnda dinledii orkestralardan
etkilenmitir. Cumhuriyet sonrasnda ran ahnn 1934te Ankara ziyareti esnasnda,
metnini Mnir Hayri Egelinin yazd, Ahmet Adnan Saygunun yirmi bir gn gibi
ksa zamanda besteledii Trk soyunun kayna ve geliimi temalarn anlatan
zsoy Operas sergilenmitir
132
. Hemen arkasndan opera konusunda profesyonel
almalarda bulunmak maksadyla 1936da Paul Hindemit Ankaraya arlmtr.
nnnn Cumhurbakan olmasyla birlikte operada yeni bir dnem
balam, Carl Ebert idaresinde Ankarada Mozartn genlik eseri olan Bastien und
Bastienne ile Toscann II. Perdesi sahnelenmitir. Pek ok aratrmac bu iki olay
Trkiyede hakiki opera ile ilk temas olarak deerlendirmitir
133
.

130
B.C.A.,030.10-1.8.2.
131
Pek ok yerde yaplan nn bstleri 1950 Maysnda Demokrat Partinin iktidara gelmesiyle
birlikte kaldrlmtr. Bu durum Demokrat Parti ile CHP arasnda tartma konusu olmutur. Baz
yerlerde istenmeyen olaylar meydana gelmeye balamtr. Mesela anakkale Ordu evindeki bst ile
Dzce ilimli Beldesindeki kahvede bulunan nn resmi ve Konya Erelide ki bez fabrikasnda
bulunan nn resimleri yerlerinden kaldrlmtr. CHP tekilatlar bu olaylara iddetle tepki
vermitir. Hatta CHP Genel Merkezinden konunun basn organlarna yanstlmasn talep etmilerdir.
Bkz., B.C.A., 490.01-231.912.1.
132
Bu operann konusu bizzat Atatrk tarafndan belirlenmitir. Ona gre yerli bir konu olmal, ama
Bat tarz ile sahnelenmelidir. Bkz., Fatma Efsane olpan Erez, Cumhuriyet Dnemi Trk Operalar,
Marmara niversitesi, Sosyal Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1994,
s. 159.
133
Fatma Efsane olpan, a.g.t., s. 71.
150
1934 zsoy operasndan uzun bir sre sonra ilk kez yerli bir opera 194243
sezonunda Cemal Reit Rey tarafndan yazlan elebi sahneye konulmutur. Bu
ayn zamanda bir ilktir. lk kez bir Osmanl sultannn yaam tema olarak operada
incelenir. Bunu Bay nder Operas takip etmitir. Necil Kazm Akses tarafndan
yazlan bu eserde, Cumhuriyet nklplarn gerekletiren Mustafa Kemal
Atatrkn hayat anlatlmtr.
134
Dnemin nemli sanatlar Adnan Saygun,
Cemal Reit Rey, Necil Kazm Akses, Nevid Mehmet Kodalldr. Adnan Saygun ve
Cemal Reit Rey, 1940-50 aras dnemde zgn operetler ortaya koymutur. Bu
alanda Adnan Saygun ciddi alt yaps olan bir sanatdr. Adnan Saygun, 1 Nisan
1947de Paris Pleyel Salonunda, Yunus Emre Oratoryosunun seslendirilmesiyle
dnyaca n sahibi olmutur
135
. nn dnemi btn Bat sanatlarnda olduu gibi
opera ve bale konusunda da tartmasz Batdan uyarlamalarn yaplm olduu
dnemdir. nn bizzat bu sanatlar devlet politikas olarak desteklemi, temsillere ve
konertolara gitmi, hatta ABDde bulunan olu Erdal nnye yazd mektuplarda
opera ve baleye gitmesi konusunda da sk sk tavsiyelerde bulunmutur. Mesela 26
Aralk 1947 tarihli mektubunda, Annen gece ranllarn bale oyunlarna gitti.
Memnun olmu
136
diyerek bu ilginin aileden gelmi olduunu vurgular. 23 Ocak
1948 tarihli mektubunda ise, opera binas almad. Hazrlklar devam ediyor. yle
grlyor ki ubat ortasna kadar ne tiyatro, ne de konser var. Selamlar sevgiler
137

diyerek bir anlamda lkemizdeki opera sanatyla ilgili yatrmlar ve gelimeler
hakknda bilgi verir. 3 Mays 1949 tarihli mektubunda,operaya gitmisin, poloya
gidecekmisin(bir tr spor) ne gzel. yi al, iyi dinlen
138
diyerek bu sanatlara ilgi
duyan Erdal nn takdir hisleriyle tevik edilmitir.

134
Fatma Efsane olpan, a.g.t., s. 159.
135
Fatma Efsane olpan Erez, a.g.t., s. 92.
136
Sevgi zel, a.g.e., s. 31.
137
Bu sralarda Ankarada bulunan eski sergi evi, 2 Nisan 1948de tamamlanarak Devlet Operas
olarak kullanlmaya balanmtr. Bkz., Sevgi zel, a.g.e., s. 39
138
nn Olu Erdal nnye gnderdii mektuplarn pek ounda bu sanatlara ilgi duymasn ve
frsat bulduka gitmesini nermitir. Bunlardan bir ka yledir. 11 Ocak 1950 tarihli mektupta
akama Operaya gideceiz. Palyocoyu oynayacaklar diyerek fiili olarak desteini ifade eder. 28
Ocak 1950 tarihli mektupta yine olu Erdal nnye tavsiyelerde bulunur, arada konsere gitmeyi, bir
opera dinlemeyi ihmal etmemelidir. Ruhun gdasz kalmasn. Benim zevkimce, ruh gdas mzikten ve
edebi eserden alnyor, 2 ubat 1950 tarihli mektup da, bu akam operaya gideceiz. Cavalleria
Rusticanada Saprano roln Newyorktan gelen bir sanatkr yapacak. Yani bizimkilerle beraber
oynayacak. Birbirinin dilini bilmeyenlerin birlikte oynamalarn seyredeceiz. 6 Nisan 1950 tarihli
mektup da, Carl Ebert sonbaharda bir ay kadar bize gelecek. Dn akam burada Karmeni seyrettik.
151
b Bale
Bale sanat Cumhuriyetin ilanndan yaklak on yl kadar sonra lkemizde
gelimeye balamtr. Atatrk, TBMMde 1936 ylnda, Devlet Konservatuar,
mzik, tiyatro ve opera blmlerinin al esnasndaki konumasnda, gzel
sanatlara da alakanz yeniden canlandrmak isterim. Ankarada bir konservatuar ve
bir temsil akademisi kurulmakta olmasn zikretmek benim iin bir hazdr. Gzel
sanatlarn her ubesi iin kurultayn gsterecei alaka ve emek, milletin insani ve
medeni hayat ve alkanlk veriminin artmas iin tesislidir
139
diyerek bu
almalarn hzlandrlmasn istemitir. Konservatuar kurulurken Batl sanatlarn
lkemizde yaplandrlmas hususunda devlet, Avrupadan elemanlar getirerek, ilgili
blmlerin oluumunu bu sanatlara brakmtr. Paul Hindemit mzik, Carl Ebert,
opera ve tiyatro blmlerini dzenlerken baleyi de dzenleme grevi kendisine
verilmitir
140
.
Balenin Trkiyeye girii 1921li yllara kadar uzanmasna karn bu yllarda
devlet destei verilmemitir. Rusya doumlu olan Krasso Arzumanova
141
bu yllarda
Trkiyeye gelmi ve klasik balo derslerini stanbulda anlat Bale
Stdyosuisimli zel bir firmada vermitir. nn dnemine gelince, II. Dnya
Sava sonlarna doru Trkiye ile Mttefikler arasnda artan siyasi ilikiler
sonucunda kltrel antlamalar yaplmaya balanmtr. Bu ilikilerin bir sonucu
olarak 1947 ylnda ngiltere Sadlers Wells (Kraliyet Balesi)nin kurucusu olan
Ninette de Valois lkemize davet edilmitir
142
. Valois, o yllardaki hatralarn
anlatrken, ngilterede insanlar bu giriimimi 1001 gece masalar gibi gryorlard.
Bu ii ciddiye alan bir ben vardm bir de Trkler demektedir.

Konser, opera frsatn karma. Eberti grrsen selam syle. Bahsi geen mektuplar iin bkz.,
Sevgi zel, a.g.e, s. 100143.
139
Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I, Ankara 1961, s. 387.
140
Jac Deleon, Cumhuriyet Dnemi Trk Balesi, stanbul 1992, s. 7.
141
Krassa Arzumanova, Petersburg Bale Okulunda eitim grm 1921 ylnda stanbula gelmitir.
lkemizde Klasik bale eitiminin temellerini atmtr. lk temsilini 1931 ylnda Cas DItalia
Salonunda vermitir. Tantm amacyla dzenlenen kitapkta, Rus devlet tiyatrosu sabk deerli
sanatlarndan Krassa Arzumanova ve yetirtirmi olduu kk balerinleri grp takdir etmek imkn
bulacaksnz. Memleketimizde bulunduu mddete her taraftan takdirler toplam olup kendisi hoca
deil, dans airidir denilerek tantm yaplmtr. Bkz., Jac Deleon, a.g.e., s. 42.
142
Ninette Valos, 1898 rlanda da domu, Londrada mzikal gsteriler ve revlerde dans etmi,
1931 ylnda Wells Balesini kurmutur. 1947 ylnda Trkiyeye gelerek balenin kurulmasna katk
saladktan sonra, 1958de rana giderek, bu lkede balenin kurulmas iin almtr. Bkz., Jac
Deleon, a.g.e., s. 8.
152
Valoisle beraber gelen Joy Newton, stanbul Yeilkyde kurulan Bale
okulunun yneticiliini stlenmitir. Akademi 6 Ocak 1948de alm, al
esnasnda yetkililer, baleyi milletleraras santa intibakmz salayacak gelime
olarak grmlerdir. 1950 Martnda kan yasa ile Yeilky Bale Okulu, Ankara
Devlet konservatuarnn blm olmu ve Ankaraya tanmtr. Bu yllarda balede
ngilizlerin etkileri grlr. Bu etkiler Joy Newton ve Audrey Knight 1951de
Londraya dndkten sonra da devam etmitir. Yerlerine Kraliyet Saray
balerinlerinden yeni isimler gnderilerek tesir devam ettirilmitir
143
.
Yeilky Bale Okulu 1948de alm ve 1950ye kadar eitli programlarda
farkl bale oyunlar sergilenmitir. Bu oyunlar incelendiinde rencilere ve temsili
izleyen kitlelere, ngiliz kltr hayatnn arlkl olarak aktarld gzlenir. Mesela
J. Deleonun verdii Yeil Ky Bale okulu programnda dini temalar vurgulanmtr.
Bu program erevesinde gerekleen gsterilerin birinde, gzel bir yaz gn
ayrda ocuklar oynarken bir ilah ve gzel ilaheler tatillerini geirmek zere
yeryzne inerler. ocuklar bunlar grnce arrlar. Fakat sonra ilahlarla arkada
olmak iin yanlarna sokulurlar. lahlar bundan evvela memnun olmazlarsa da yaz
gnei, ocuklarn kahkahas kalplerine nee verir ve beraber mesuta dans
ederler
144
denilmektedir. Yine Arzumanovann oluturduu zel grupla
Halkevlerinin 12. kurulu yl dnm mnasebetiyle Bir Orman Masal isimli
Beethoven, Brahms, Schuman, Liszt ve Glazounovun bestelerinden oluan gsteriler
sunulmutur
145
. Temalar gstermektedir ki ngiltereden gelen retmenler
lkemizde misyoner gibi alarak, kltrlerini Trk ocuklarna aktarma imkann
yakalamlardr. Bu gelimelere karn devlet hibir nlem almam, bylece kltrel
deiime destek olmutur.
Bu gelimelerin bir sonucu olarak Yeilky bale okulunda retim program
ngiliz Kraliyet Bale Okulu rnek alnarak dzenlenmitir. nn dneminin sonunda

143
ngiltereden gnderilen yeni isimler unlardr; Beatrice Appleyard, Lorna Mossford ve Robert
Lunnor. Bkz., Jac Delon, a.g.e.,s. 11.
144
Jac Deleon, a.g.e., s. 13.
145
Efza Topuz, Trkiyede Bale Sanat, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2001, s. 10. Arzumanova Antikac Dkkn, Bir Orman
Masal, ncinin Kitab gibi oyunlar oynamtr. Bu oyunlar ve oyunlarn ierikleri iin bkz., Jack
Deleon , 200 Bale ve Dans, stanbul 1997, s. 56-151-341. Ayrca bkz., Jac Deleon, Trk Devlet
Balesi, Cumhuriyet IV, s. 3136.
153
alan bale okulunun ilk gsterisi, 23 Haziran 1950de dnemin Cumhurbakan
Celal Bayarn huzurunda Bale Salonu, Fndkkran, Coppelia, Les
Syiphides gibi balelerden seilmi danslar yaplarak gereklemitir. Bu alma ve
eitimlere ramen 1968 tarihine kadar bir Trk kareorafn eseri sahneye
konamayacaktr
146
. Yani bu alandaki almalar da yabanc unsurlarn tekelinde,
onlarn ilgi ve istekleri gz nne alnarak devam etmitir. Bylece halka, hmanizm
dncesi bat sanatlaryla, batl sanatkarlar tarafndan organize edilmi ekliyle
sunulacaktr. Dolaysyla bu sanatlar icra edilirken halk, Trk kltr unsurlarnn
motiflerini grme imkan bulamamtr.
Sonu olarak, zellikle 1946 yllarndan sonra ngiltere ve ABD ile gelien
ilikiler erevesinde Bat kltr normlarnn hzl ekilde toplumumuza girii
salanmtr. Halkevleri ve Halk Odalaryla sinema, tiyatro, opera bale gibi gzel
sanatlar alannda yaanan, Attila lhann deyimi ile Bat taklitilii, Atatrk dnemi
millileme anlayna derin darbeler indirmitir. Gzel sanatlar, uzunca bir dnem
yabanc unsurlarn tekelinde faaliyet gstermitir. Batdan getirilen yabanclar kendi
dnce dnyalar dorultusunda eleman yetitirmek iin aba sarf etmitir. Doal
olarak halk btnyle kucaklayan temsiller verilememitir. Dier yandan Trk
tiyatrosunun nemli karakterleri olan Orta oyunu, Hacivat-Karagz temsilleri
uluslararas gsterimden uzak, mahalli sanatlar olarak kalmtr.

146
Ancak 1968de Sait Skmenin erk adl eseri sahnelenebilmitir. Bkz. Necmettin Bodur,
Trkiyede Balenin Geliimine Etki Eden Politika ve Uygulamalar, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 2002, s. 19.
154
SONU

Trkiyede Tanzimat Fermannn ilan ile balayp Merutiyetle devam eden,
srete, kltrel deiim ve kltr politikalar daima tartma konusu olmutur.
Cumhuriyet ilan edilerek yeni devletin kuruluuyla birlikte Atatrk, milli kltr ve
milli kimlik zerinde durarak, milli bilincin olumas iin politikalar retmitir. Milli
kltrn korunmas ve gelecek nesillere aktarm konusunda Trk Tarih Kurumu ve
Trk Dil Kurumu gibi iki nemli cemiyet kurularak ortak plan ve proje kapsamnda
almalar salanmtr. zellikle Trk tarihinin kaynaklar Orta Asyaya balanmak
suretiyle Osmanl Devleti dneminde ihmal edilen, slam ncesi Trk Tarihi ile ilgili
kopukluk giderilmeye allmtr.
Atatrkn vefat etmesi ile hem siyasi hayatta hem de kltrel hayatta yeni
bir dnem balamtr. 1938-1946 yllar aras dnem kltrel politikalar, kurum ve
kurulularyla tam anlamyla her eye hakim olan gl bir Milli efin otoritesinde
cereyan etmitir. Milli ef dneminin ilk yllarnda, Atatrk dnemi kltr
politikalar devam ettiriliyor grlse de kltr anlayndaki farkllamalar gzden
kamaz. Dnemin resmi kltr politikas hmanizmdir. Bahsedilen dnemde
hmanizmi yaratmak amacyla eski Yunan ve Latin kaynaklarna inen almalar
yaplmaya balanm, edebiyatta Yakup Kadri Karaosmanolu ve Nurullah Ata gibi
yazarlarn balatt New Yunanilik akm glenmitir. Bu akmn nemli zellii,
hmanist kltrle, Trk kltrnn kaynatrlarak bir Trk hmanizmi meydana
getirme arzusudur. Bu kapsamda Dnya klasiklerini dilimize evirmek iin Tercme
Brosu kurulmutur. Bat klasikleri tercme edilerek, zellikle eitim kurumlarnda
okunmalar tevik edilmi, bylece toplumsal destein alt yaps oluturulmak
istenmitir.
1940 ylndan sonra glenen hmanizm merkezli kltr anlay, Halkevleri,
niversiteler ve Ky Enstitleri vastasyla toplumun tabanna yaylmak istenmitir.
Halkevlerinde yaplan gsteri faaliyetlerinin byk blm ile, DTCFde Latincenin
zorunlu ders olarak okutulmas, bu alanda yaplan almalarn en nemlilerindendir.
Dier yandan uzun yllar stanbul niversitesi Trkiyenin tek niversitesi olarak
varln srdrmtr. Ankara bakent olmasna karn, DTCF, Siyasal Bilgiler
Okulu ve Adalet Bakanlna bal Hukuk Fakltesi kurulabilmi, yeni bir niversite
155
kurulamamtr. Ankara, ancak 1946daki niversite Kanunu ile niversiteye
kavumutur. Dier yandan dneme zg gelimeler, niversiteyi hep kamuoyunun
gndeminde tutmutur. niversitenin Milli Eitim Bakanlna bal olmas ve
retim yelerinin zlk haklarnn Bakanlk tarafndan yrtlmesi, alanlar
zerinde bask yaratmtr. retim yelerinin eitli grlere sahip olmas ve bu
dncelerinden dolay cezalara arptrlmalar kamuoyunda tartlmtr.
Kltr kurumlar olan Halkevlerinde mevcut stat devam ettirilirken,
1943den sonra yaknlaan Trk-ngiliz ilikileri erevesinde bu kurumlarda ngiliz
kltr giderek etkinlik kazanmaya balamtr. Halkevlerinde verilen konser,
konferans ve gsterilen filmlerde ngiliz yaam yakndan tantlarak, ngiliz kltr
unsurlarnn lkemizde yerlemesi iin mevcut ortam hazrlanmtr. Halkevlerinin
nemli etkinlik alanlarndan birisi de tiyatro almalarn organize etmek olmutur.
Fakat hangi oyunlarn oynanp oynanmayacana CHP Genel Merkezi karar
vermitir. Bu bakmdan Halkevleri, Halk Odalar ve Ky Enstitleri gibi temelinde
kltr yatan messeseler, halk ynlendirmek amacyla faaliyet gstermi, halkn
istek ve arzular bu tr messeselerin faaliyetlerinde etkili olmamtr.
Kltrn nemli unsurlarndan biri olan dil konusunda 1940l yllar, iml ve
z Trkeleme tartmalar iinde gemitir. Ayn yllarda Atatrkn 1936da terk
etmi olduu dilde zleme almalarna geri dnlmtr. Fakat bu dnemde,
Atatrk dnemi dil olgusunun en nemli zellii olan, Orta Asya kkenli kelimeler
yerine, Avrupa kkenli kelimeler hmanizmin gerei olarak dilimizde yerlerini
almaya balamtr. Bu konuda eitli aydnlarn yapm olduu uyarlar dikkate
alnmamtr.
Atatrk dneminde balayan Orta Asya merkezli tarih almalar ksmen
devam etmekle beraber, Trk tarihinin kaynaklar Avrupa tarih kaynaklar ile
zdeletirilmek istenmitir. zellikle 1943 ylnda toplanan Tarih Kurultaynda
sunulan bildiri ve teblilerin nemli bir ksm Trk tarihini Yunan tarihi ile
irtibatlandrma noktasnda olmutur. Bu gr desteklemek amacyla Tarih
Kurumuna geni bteler ayrlm ve kaynaklarn byk ksm yaplan kaz
almalarna harcanmtr.
nn dneminde, 1939-1946 yllar arasnda basn-yayn hayat ynetim
tarafndan kontrol edilerek, nemli kstlamalar getirilmitir. Gzel sanatlar ile basn-
156
yayn, devletin resmi politikalarnn halka benimsetilmesi amacyla kullanlm, bu
hususa riayet etmeyen gazete ve mecmualar cezalandrlmtr. Fakat basn-yayn
hayatndaki yasak ve snrlamalar, 1946da Trkiyenin ok partili hayata gemesiyle
yavalamtr. zellikle ayn yl hkmete, yarg karar olmakszn gazete ve
mecmua kapatma yetkisi veren 50. maddenin kaldrlmas bu alanda yaanan nemli
bir gelimedir. Yine 1940 ylnda kabul edilen rfi dare kanununun 3. maddesi,
skynetim komutanlarna tm basl eserlerin yaymn engelleme, kapatma hakk
vermitir. Bu kanunda II. Dnya Savann sona ermesi ile beraber 1947de
kaldrlm, bylece basn zgrl konusunda nemli bir adm daha atlmtr.
Ayn dnemde kltr deimeleri iinde sanat nemli yer tutmutur. Batl
sanatlarn halka benimsetilmesi iin youn almalar yaplmtr. Bunun iin
Avrupadan sanatlar getirtilmitir. Bale ve opera gibi Bat kltr hayatn temsil
eden sanat dallar halka benimsetilmek istenmitir. Bu arada milli kltrn iinden
km olan Hacivat-Karagz, Meddah gibi karakterler, dnemin kltr anlayn
benimsetmek amacyla kullanlm, fakat bu sanat dallarnn uluslararas dzeyde
tantm iin aba sarf edilmemitir. Devletin uygulam olduu hmanizm anlaya
ynelik eletiriler, Trkiyenin ok partili hayata gemesiyle birlikte artmtr.
Muhalefet partileri ve baz aydnlarn eletirileri sonucu, hmanizm anlaynda
tavizler verilmeye balamsa da, ayn anlay 1950lere kadar mevcut ynetim
tarafndan devam ettirilmitir.
Sonu olarak, 1940-1950 aras dnemde, Latin-Yunan medeniyetinin
kaynaklarna inilmesini amalayan hmanizm merkezli kltr anlay, devlet
politikas olarak kabul edilerek uygulanmtr. Bylece milliyetilik anlay,
faizmle aklanmakm, uygulanan politikalarla, millilik etrafnda bireyler
yetitirme anlay, evrensel vatanda yetitirilmesine dnmtr.
157
BBLYOGRAFYA
A-ARV VESKALARI
1-BAKANLAR KURULU KARARLARI ARV; 030.18.01-110.15.1.,
030.18.01.02-96.88.2., 030.18.01.02-118.79.5., 030.18.01.02-113.37.4.
2-CUMHURYET HALK PARTS ARV; 490.01.880-457.1, 490.01-
230.909.1., 490.01-4.20.1., 490.01-8.66.413.1., 490,01735.8.1., 490.01-735.8.1.,
490.01.-735.8.1., 490.01-735.81., 490.01-230.909.02., 490.01-7.37.4., 490.01-
231.912.1., 490.10-230.908.1., 490.01-6.29.18., 490.01-6.29.18., 490.10-231.910.1.,
490.01-5.26.9., 490.01-5.27.27., 490.01-4.20.4., 490.01-4.20.38., 490.01-866.413.1.,
490.01-866.413.1., 490.01-866.413.1., 490.01-866.413.1., 490.01-866.413.1.,
490.01-866.413.1., 490.01-866.413.1., 490.01-866.413.1., 490.01-866.413.
3-MUAMELAT GENEL MDRL ARV; 030.10-26.151.17., 030.10-
146.44.12., 030.10-146.44.7.,030.10-239.614.21., 030.10239.613.12.,030.10-
213.448.23., 030.10-1.8.2., 030.10-86.571.9., 030.10146.44.15., 030.10-143.26.19.,
030.10-26.151.17., 030.10-146.45.6., 030.10-146.45.6., 030.10-144.31.13, 030.10-
144. 31.13., 030.10-144.33.12
4-DYANET LER BAKANLII ARV; 051.33-4.30.7

B-BBLYOGRAFYA ve KATALOGLAR

Cunbur, Mjgn-
Kaya, Dursun;
Trkiye Basmalar Toplu Katalogu Arap Harfli Trke Eserler
(1729-1928), C.I, 1. Bl., Ankara 1990.
Erzi, Adnan S.; Belleten Dizini-I (Cilt I-XXV, Say 1-100), Ankara 1988.
Erzi, Adnan S.; Belleten Dizini-II (Cilt XXVI-XXXV, Say 101-140), Ankara 1988.
Koraltrk, Murat; Osmanl Ekonomik ve Toplumsal Tarihine likin Trke Makaleler
Bibliyografyas Denemesi (1910-1997), stanbul 1998.
Koray, Enver; Trkiye Tarih Yaynlar Bibliyografyas (1729-1955), C.I, stanbul
1959.
Koray, Enver; Trkiye Tarih Yaynlar Bibliyografyas (1968-1977), C.III,
stanbul 1985.
Koray, Enver; Trkiye Tarih Yaynlar Bibliyografyas (1978-1984), C.IV,
stanbul 1987.
Meril, Erdoan; Belleten Dizini-III (Cilt XXXVI-LI, Say 141-200), Ankara 1994.
Tuncer, Ferit Ragp; Milli Eitim Yaynlar Bibliyografyas (1923-1985), C.II, stanbul
1989.

158
C-GAZETELER
AKAM GAZETES; 4 Mays 1939, 16 Son kanun 1941
CUMHURYET GAZETES; 12 Kasm 1938, 7 I. Kanun 1938, 11 I. Kanun 1938,
18 I. Kanun 1938, 27 I. Kanun 1938, 5 Mays 1939, 21 I. Kanun 1939,4 Mays 1939,
6 Mays 1939, 10 Mays 1939, 1 Temmuz 1939, 4 Austos 1939, 15 Aralk 1939, 16
Aralk 1939, 22 Aralk 1939, 24 Aralk 1939, 24 Ocak 1940, 1 ubat 1940, 30 Mart
1940, 23 Temmuz 1940, 15 Ekim 1940, 27 Son kanun 1940, 7 Nisan 1944, 20 Mays
1944, 21 Ekim 1944, 25 Ekim 1944, 31 Ekim 1944, 16 Haziran 1945, 27 Eyll 1945,
13 Nisan 1985, 30 Nisan 1985.
MLLYET GAZETES; 11 Kasm 1974.
ULUS GAZETES GAZETES; 4 Mays 1939, 12 Mays 1939, 21 ubat 1940, 7
Mays 1940, 9 Austos 1940, 29 Eyll 1940, 4 Ekim 1940, 19 Son terin 1940, 29
Son kanun 1940, 26 Eyll 1941, 18 Temmuz 1942, 28 Eyll 1942, 9 Mays 1944, 13
Mays 1944, 14 Mays 1944, 15 Mays 1944, 18 Mays 1944, 19 Mays 1944, 21
Mays 1944, 11 Ocak 1945, 2 ubat 1945, 6 Kasm 1945, 12 Kasm 1945, 17 Kasm
1945, 26 Kasm 1945, 27 Kasm 1945, 1 Aralk 1945, 22 ubat 194, 26 Eyll 948, 22
Haziran 1948, 8 Temmuz 1950.
RESM GAZETE; 25 Temmuz 1931, 8 Austos 1931, Haziran 1939, 31 Temmuz
1939, 1 Nisan 1940, 6 Mays 1940, 20 Mays 1940, 24 Mays 1940, 25 Mays 1940,
13 Haziran 1941, 22 Nisan 1942, 29 Mays 1942, 29 Aralk 1942, 22 Temmuz 1943,
18 Haziran 1946, 18 Haziran 1946, 18 Haziran 1946, 29 Temmuz 1946, 24 Eyll
1946, 10 Eyll 1947, 24 Kasm 1947,.
TAN GAZETES; 2 Mays 1939, 5 Mays 1939, 8 Mays 1944, 19 Mays 1944, 20
mays 1944, 21 Mays 1944, 4 Aralk 1945.
TANN; 9 Mays 1944, 19 Mays 1944, 20 Mays 1944.
TASVR- EFKAR; 24 Ocak 1941, 29 Ocak 1941, 5 ubat 1941, 15 ubat 1941, 20
Mays 1941, 21 Mays 1941, 24 Mays 1941, 16-20 Temmuz 1941, 26-31 Temmuz
1941, 6 Austos 1941, 16 Austos 1941, 21 Austos 1941, 31 Austos 1941, 13
Kasm 1941, 11 Aralk 1941, 6 Mart 1942, 26 Mart 1942, 7 Nisan 1942, 16 Nisan
1942, 28 Eyll 1943, 14 Kasm 1945, 14 Kasm 1945.
VAKT; 21 Son kanun 1941, 21 Temmuz 1943, 21 Mays 1944.
VATAN; 21 Mays 1944, 25 Mays 1944.
159
D-ARATIRMA VE NCELEMELER


Bu Karar niversiteye ve Millete Kar Hrmetsizliktir, r, C.18,
S.183, ubat 1948, s.17-18.
Halkevlerine Bildirimler, lk mecmuas, Ocak 1947, s. 47.
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Ankara 1961.
TBMM Zabt Ceridesi D.VI .3,, 68. 3 Haziran 1942.
Trk Ansiklopedisi, C. III, Ankara 1976.
I.Tarih Kongresi, Konferanslar Mnakaalar, Ankara 1932.
Belgelerle Trk Tarih Dergisi, S. 38-40, stanbul 1988, s. 41-43.
Kongreye Sunulan Tebliler Kongre alma zeti TTK, III Trk
Tarih Kongresi, Ankara 1948, 15-20 Kasm 1943.
Trk Tarih Kurumunun Faaliyetleri, lk mecmuas, S.69, Ankara
1938, s. 249250.
Belleten, C.IX, S. 11, Ankara 1943, s. 148.
TTK Yaynlar Katalou, Belleten, C.XII, S. 45, Ocak 1948, s.38.
I. Maarif Kongresi, Ankara 1932.
TBMM, Tutanak Dergisi, C. IV, 14 ubat 1947, s. 153
Haberler, Tercme Dergisi, , C. I, S. 1, s. 112-113.
nn Ansiklopedisi, C.I, Ankara 1946, s. 1.
Biz Trkz,Trkyz, r mecmuas, C.XII, Temmuz 1942, s.1-3
Bozkurt Dergisi, Haziran 1941.
Trk Genlii ve Tahrikiler, lk mecmuas, S. 135, 1 Mays
1944.
Tebliler Dergisi, C.IX, S. 421, 21 Kasm 1947,
Kitabiyat, Toplumsal Tarih, C.VII, S. 37, s. 60.
smet nn Heykel Bror, stanbul 1982.
Abadan, Yavuz;

Basn Politikamzn Deimeyen Esaslar, Cumhuriyet gazetesi, 11
Nisan 1944.
Advar, Halide Edip; Klasikler ve Tercme, Akam gazetesi, 4 Mays, 1939.
160
Adyaman, Sleyman; Yksek Ky Enstitlerinde Yabanc Dil, Ky Enstitleri dergisi,
Ocak 1945, s. 88-90.
Agabem, Ayla; Tiyatroda Edebi Zorlamak, Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s. 3130-
3135.
Akin, Sina; Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, Ankara 2001.
Akta, erif ; Cumhuriyet Dnemi Trk Edebiyat Hakknda, Cumhuriyet IV,
Ankara 1998, s. 2884-2891.
Akyldz, Kaya;

Nurullah Atan Eletiri Pratiinde Uygarlk Sorunu, Bilkent
niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Y.
Lisans Tezi, Ankara 2002.
Alkan, Galip; Milli Tiyatro, lk mecmuas, Temmuz 1947, s. 3.
Alkm, Bahadr; Karatepe Kazsnn Arkeolojik Sonular, Belleten, C.XII, S.48,
s.533.
Altan, Ahmet; Kresellemenin Yeni deolojisi: Pan-Hmanizm, Sabah gazetesi,
29 Austos 2005.

Arat, Rahmeti; Trk Dilinin nkiaf, III. Trk Tarih Kongresi(Ankara 15-20 Kasm
1943) Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara 1948, s.598611.
Aslan, Asiye;

Cumhuriyetin Kltr Atlmlarnda Devlet Resim ve Heykel
Sergilerinin Yeri ve nemi, Marmara niversitesi, Yaynlanmam Y.
Lisans Tezi, stanbul 1993.
Ata, Bahri; John Dewey ve Trkiyede lkretimde Tarih retimi,(1923-1930),
http://www.gef.gazi.edu.tr/akademik/bata/DEWEY.htm.
Atabinen, Saffet;

Trklerin Avrupallarla Mterek Troya Meneleri Meselesi Efsanesi
zerine Aratrma, III. Trk Tarih Kongresi(Ankara 15-20 Kasm
1943) Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara 1948, s. 543-556.
Ata, Nurullah; Tercmeye Dair Notlar, Ulus gazetesi, 4 Ekim 1940.
______________; Eski Edebiyatmz, Ulus gazetesi, 9 Austos 1940.
______________; eviri zerine, Tercme dergisi, C.I, S., s.15-16.
______________; Gnmz Mercellusu, Ulus gazetesi, 6 Kasm 1945.
______________; airler, Ulus gazetesi, 29 Son kanun 1940.
______________; Neye nanalm, Ulus gazetesi,15 Mays 1944.
161
______________; Sz Arasnda, Ulus gazetesi, 12 Kasm 1945
______________; Ilml Devrim, Sz Arasnda, Ankara 1957.
Atatrk, M. Kemal; Nutuk(1919-1920), C. I, stanbul 1969.
______________; Trk Dili Belleten, S. 2326 Ankara 1938. s. 32.
Atay , Falih Rfk; Cumhuriyetimizin Nutku, Ulus gazetesi, 21 Mays 1944.
______________; Milli efin Hitab ve Daveti, Ulus gazetesi, 28 Eyll 1941.
______________; Osmanlcann Tasfiyesi 27 Sene Evvel Balad, Ulus gazetesi, 21
ubat 1940.
______________; niversite Cumhuriyetin Eseridir, Ulus gazetesi, 22 ubat 1946.
______________; Pazar Konumas, Ulus gazetesi, 2 ubat 1945.
______________; Irklk Turanclk, Ulus gazetesi, 9 Mays 1944.
______________; Biz Tek Bir Cepheyiz, Ulus gazetesi 13 Mays 1944.
______________; mla Lgatine Dair, Ulus gazetesi, 19 Son terin 1940.
______________; Neriyat Kongresinde, Ulus gazetesi, 4 Mays 1939.
______________; ankaya, stanbul 1980.
______________; 27 Eser ve Bir Sergi, Ulus gazetesi, Son terin 1942.
Atsz, Nihal Orhun dergisi, S.15. 1 Mart 1944.
______________; Makaleler I, stanbul 1997.
______________; Makaleler IV, stanbul 1992.
______________; Orhun dergisi, S.16, 1 Nisan 1944.
______________; Trk Tarihinde Meseleler, stanbul 1997.
Avc, Nazmi; Trkiyede Modernleme Asndan Din Kltr Siyaset (1839-1960),
stanbul 2000.
Aydemir, . Sreyya kinci Adam, stanbul 1967.
______________; nklap ve Kadro, stanbul 1986.
______________; Suyu Arayan Adam, Ankara 1959.
Aydn , Faruk; Cumhuriyetin lk Yllarnda Trklk1923-1945, Cumhuriyet, C.I,
Ankara 1987, s. 789.
Ayverdi, Semiha; Trk Kltr ve Medeniyeti, C.I, Ankara 1976.
______________; Milli Kltr Meselesi ve Maarif Davamz, stanbul 1976.
Baltacolu, smail
Hakk;
Kendine Dn! Cumhuriyet Dnemi Dnce Yazlar Sekisi,
Hazrlayan Konur Ertop, Ankara 1998, s.242-245.
162
______________; Dil Devrimine Taklanlar, Ulus gazetesi, 17 Kasm 1945.
Banarl, Nihat Sami ; Tarih ve Tasavvuf Sohbetleri, stanbul 1984.
______________; Trkenin Srlar, stanbul 2002.
Banguolu, Tahsin ; lk imiz Yabanc Tekil Kalplarn Skmektir, lk mecmuas,
S.VII, s. 5-6.
______________; Devlet Dili Trke zerine, Ankara 1945.
______________; IV Tarih Kongresindeki A Nutku, Ayn Tarihi, S.180, 130
Kasm 1948, s. 4243.
______________; Anayasamz Trkeleirken, r mecmuas, C.XV, S.146, Ocak
1945, s. 102.
Banolu, Niyazi Ahmet; Trk Kahramanlar smet nn, stanbul 1943.
Barlas, Mehmet; Trkiyede Darbeler ve Kavgalar Dnemi, stanbul 2000.
Bagil, Ali Fuat; Ali Fuat Bagilin Hatralar, stanbul 1990.
Baycan, Nusret;

smet nn Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S.16, Ankara 1989,
s. 633.
Bayraktar, Nuray;

Halkevlerinin lke Kltrne, nsann Geliimi ve Dnm
Asndan Katklara ve neriler, Ankara 1999.
Behetoullar, Pembe Trkiyede Ulusal Sinema ve Ulusal Sinema Sylemi, Ankara
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi,
Ankara 2002.
Berhumolu, Canan; Cumhuriyet Dnemi Trk iirinde 1940 Toplumcu Gereki Kuan
Yeri, Mersin niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam
Y.Lisans Tezi, Mersin 2001.
Berkes, Niyazi Trkiye de adalama, stanbul 1978.
______________; Batclk,Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler I, stanbul 1997.
______________; Milli Kltr ve Bat Kltr ile likiler, Cumhuriyet Dnemi
Dnce Yazlar Sekisi, Hazrlayan Konur Ertop, Ankara 1998, s.
245-249
______________; Batclk,Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler II, stanbul 1997.
Berktay, Halil;

Tarih almalar, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.IX,
stanbul 1983, s. 2465.
163
Bodur, Necmettin ;

Trkiyede Balenin Geliimine Etki Eden Politika ve Uygulamalar,
Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Y.Lisans
Tezi, Ankara 2002.
Bostanc, Naci; Kadrocular ve Sosyo-Ekonomik Grleri, Ankara 1990.
Bozkurt, M. Esat; Kongreden Sonra, Ulus gazetesi, 12 Mays 1939.
Burian, Orhan

Tercmeciliimiz, Cumhuriyet Dnemi, Edebiyat Yazlar Sekisi,
Hazrlayan ner Yac, Ankara 1999, s. 257-262.
______________; Hmanizma ve Biz, Cumhuriyet Dnemi Dnce Yazlar Sekisi,
Hazrlayan Konur Ertop, Ankara 1998, s.135-141.
Cevizolu, Hulki; Btn Kaleler Zapt Edilmedi, Ankara 2004.
Cimi, Mehmet; Tongu Baba, Ankara 2001.
akan, Il;

Konuunuz Konuturunuz Tek Parti Dneminde Propagandann Etkin
Silah: Sz, stanbul 2004.
avdar, Avni; Biyografi, Ankara1939, s. 17-30.
avdar, Rza ;

Devletl Komnistler, smet nn ve Komnizm, stanbul 1950.
avuolu, Fahri; Ortaokul Tarih Kitaplar, lk mecmuas, Nisan 1947, s. 12.
ebi, Murat Sadullah; Trkiyede Siyasal Sistem ve Medya likilerinin Tarihi Boyutu,
Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s. 2747.
ecen, Anl; Halkevleri, Ankara 1990.
elikkol, M.Galip; Sevgili Milli efimiz smet nn, stanbul 1944.
kar, Musa; Hasan Ali Ycel ve Trk Kltr Reformu, Ankara 1997.
okuner, Kemal Fedai; Mays Mar, 3 Mays 1944 50. Yl Trklk Armaan, zmir
1994.
Darendeliolu, lhan; Trkiyede Milliyetilik Hareketleri, stanbul 1968.
Deleon, Jack 200 Bale ve Dans, stanbul 1997.
______________; Trk Devlet Balesi, Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s. 3136-3154.
______________; Cumhuriyet Dnemi Trk Balesi, stanbul 1992.
Demirkent, Nezih; Cumhuriyet Dneminde Basn, Cumhuriyet, C.IV, Ankara 1998, s.
2817-2819.
Deny, Jean; Trk Dili Grameri, eviren Ali Ulvi Elove, stanbul 1944.
164
Deren, Seil;

Kltrel Batllama, Modern Trkiyede Siyasi Dnce:
Modernleme ve Batclk, C. III, stanbul 2002.
Diker, Handan; Cumhuriyet Trkiyesinde Dil Devrimi ve Trkenin Sadeletirilmesi
Sorunu, Yldz Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1990.
Dilmen, . Necmi ; Onuncu Dil Bayram Mnasebetiyle, Varlk mecmuas, C.13, S.222,
1 Eyll 1942, s. 125.
______________; Trk Tarih Tezinde Gne Dil Teorisinin Yeri ve Deeri III. Trk
Tarih Kongresi (Ankara 15-20 Kasm 1943) Kongreye Sunulan
Tebliler, Ankara 1948, s. 85.
______________; Cumhuriyet yllarnda Dil almalar, lk Mecmuas, II. Terin
1938, s. 69.
Doan, Mehmet; Dil Kltr Yabanclama, Ankara 1984.
Dorsay, Atilla; Cumhuriyetimizin Bir Dier Kurumu Sinemamza Bir Bak
Denemesi, Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s. 3163-3168.
Dursun, Tuncay; Tek Parti Dnemindeki C.H.P. Kurultaylar, Ankara 2002.
Duru, Orhan; Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar, stanbul
2002.
Duverger, Maurice; Siyasi Partiler, eviri Ergun zbudun, stanbul 1974.
Ekinci, Necdet ;

Sanayileme ve Uluslama Srecinde Toprak Reformundan Ky
Enstitlerine, Ankara 1997.
______________; II. Dnya Savandan Sonra Trkiyede ok Partili Dzene Geite
D Etkenler, stanbul 1997.
Eminolu, Necmettin Trkenin Karanlk Gnleri, stanbul 1972.
Emre, Ahmet Cevat;

Dil Davamzn Morfolojik spat zerine III. Trk Tarih
Kongresi(Ankara 15-20 Kasm 1943) Kongreye Sunulan Tebliler,
Ankara 1948, s. 178194.
Er, Fatma; Milli ef Dneminde adalama Anlay ve Uygulamalar,
Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits,
Yaynlanmam Y. Lisans Tezi, Ankara 2000.
Erbaba, brahim; nn Dnemi renci Olaylar(19381950), nn niversitesi,
165
Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Y. Lisan Tezi, Malatya
1999.
Ercilasun, Ahmet ;

Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Dili, Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s.
2829-2835.
Erdem, Galip; Sulamalar,Irklk, C.II, Ankara 1976.
Erden, Ali Fuat; smet nn, stanbul 1952.
Erez, Fatma Efsane
olpan ;
Cumhuriyet Dnemi Trk Operalar, Marmara niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Yaynlanmam Y. Lisans Tezi, stanbul 1994
Ergn, Mustafa;

Hasan Ali Ycelin Eitim ve Kltr Politikas, Afyon Kocatepe
niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, S.1, Afyon 1998, s. 2537.
Erhat, Azra;

Tercme Brosu, Cumhuriyet Dnemi Dnce Yazlar Sekisi,
Hazrlayan Konur Ertop, Ankara 1998, s. 299-305.
Erkin, Feridun Cemal; Trk Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Ankara 1968.
Ertan, Temuin Faik; Kadrocular ve Kadro Hareketi, Ankara 1994.
Ertu, Hasan Refik;

Yeni Radyo stasyonlarmz, Radyo mecmuas, S. 36, Ankara 1944,
s. 5.
______________;

Yurdumuz, Yeni Radyo stasyonlarna Kavuuyor, Radyo mecmuas,
S.35, Ankara 1944, s. 1.
Eyubolu, B. Rahmi; Kendi Dilinde iir Bulamayanlar, Ulus gazetesi, 7 Mays 1940
Galip, Reit;

Trk Milletinin Tarihini Yeniden Buluu ve Trk Tarih Tezi
Esaslar, r mecmuas, S.8, Ankara 1934, s. 147-148.
Georgeon, Franais; Osmanl-Trk Modernlemesi (1900-1930), eviren Ali Berktay,
stanbul 2006.
Gde, Kemal; Trk- slam Kltr ve Medeniyet Tarihi, Kayseri 1992.
Gkalp, Ziya Trkln Esaslar, stanbul 2003.
______________; Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Ankara 1976.
Gkay, F. Kerim; Genlik ve Saf lim Ak, Cumhuriyet gazetesi, 31 Ekim 1944.
______________;

Yksek retimde Tahdit Meselesi, Cumhuriyet gazetesi 25 Ekim
1944.
Glen, Zafer; Atatrkn Tarih Anlay, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.
XVIII, S. 52, Ankara 2002, s.159-185.
166
Glolu, Faruk; smet nn, Hayat ve ahsiyeti, stanbul 1940.
Gndzalp, Fuat;

Tarih- Corafya- Yurttalk Bilgisi, retmen dergisi, S.17, Mart
1949, s. 5-7.
Gngr, Erol; Kltr Deimesi ve Milliyetilik, stanbul 1986.
______________; Trk Kltr ve Milliyetilik, stanbul 1990.
______________; Dnden Bugne Tarih- Kltr-Milliyetilik, Ankara 1982.
Gntekin, Reat Nuri; Tehlikeli Yol, Ayn Tarihi, S.162, 1-31 Mays 1947, s. 34-35.
Grkan, Nilgn; Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (1945-1950), stanbul 1998.
Grler, Fikri; Trkiye Trkesinde Nurullah Atan Dilcilii, Atatrk niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Y. Lisans Tezi, Erzurum
2000.
Gvenir Murat II. Dnya Savanda Trk Basn, stanbul 1991.
Gz, Nurettin;

Tek Partili Ynetimde Basn, Cumhuriyet C.IV, Ankara 1998, s.
2768-2775.
Hancolu, Murat;

Tek Parti Dnemi Tarih Anlay ve retimi(1931-1950), Gazi
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Y. Lisans Tezi,
Ankara 1998.
Hard, Engel; Trkiye ve Tanzimat, slam- Trk Ansiklopedisi, C.I, stanbul 1985.
Heper, Metin; smet nn. Yeni Bir Yorum Denemesi, stanbul 1999.
Heyd, Uriel; Trk Ulusuluunun Temelleri, eviren Kadir Gnay, Ankara 2002.
Hzlan, Doan;

Ky Enstitlerinde Yetienler ve Gereki Edebiyat, Hrriyet, 20
Nisan 2000.
Irmak, Sadi; Dil Gnnde, Ulus gazetesi, 26 Eyll 1948.
Isparta Valilii; Isparta 19231938, Ankara 1938.
lhan, Attila ; Hangi Bat, Ankara 1998.
______________; Nazmn ki Talihsizlii, Hangi Edebiyat, Anlar ve Aclar, Ankara
1993.
______________; Ulusal Kltr Sava, Ankara 1998.
______________; Hangi Atatrk, Ankara 1998.
lhan, Nahid Srr; Yeni Dil Meselesinden Biri, Varlk mecmuas, S.41, 15 Mart 1935,
s.272.
167
nalck, Halil Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, Belleten, C.XXVII,
Ankara 1964, s.429.
______________; Osmanllarda Batdan Kltr Aktarmas zerine, Osmanl
mparatorluu, stanbul 1996, s. 425-431.
______________; Tarihilerin KutbuHalil nalck Kitab, Sylei Emine aykara,
stanbul 2006.
nan, Abdlkadir; Fuat Kprl-Yusuf Ziya mnakaas zerine, Maarif Vekaleti,
Ankara 1932.
nan, Afet;

Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazlar, Ankara
2000.
nan, Gl;

Ankara Radyosu (19381945), Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk
lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yaymlanmam Y. Lisans Tezi,
zmir 1994.
______________; Yarm Asrlk Bir maj: Milli ef, Toplumsal Tarih, C.II, Austos
1994
nn smet; VIII. Dil Bayram, Trk Dili Belleten, S.78, Mart 1941, s.13-14.
______________; Dilimiz in, r mecmuas, C.XI, S.107, lkterin 1941, s. 108
125.
______________; Hatralar, C. II, Hazrlayan Sabahattin Selek, stanbul 1985.
______________; nn Telgraf, I.Trk Neriyat Kongresi, 1-5 Mays 1939, s. 39-40.
nn, Erdal; Anlar ve Dnceler I, stanbul 1998.
peki, Abdi ; nn Atatrk Anlatyor, stanbul 1968.
skit, Servet Rfat; Trkiyede Matbuat daresi ve Politikalar, Ankara 1943.
Kabacal, Alpay;

Milli ef Dneminin rtl Sansr, Tarih ve Toplum, S.38, Ocak
1987, s. 83-86.
Kabil, hsan; Trk Sinemasnn Cumhuriyet Dnemi Zihniyet Yaplanmas,
Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s. 3168-3170.
Kafesolu, brahim; Trk Milliyetiliinin Meselesi, stanbul 1999.
Kalkanolu, Semih; smet nn Din ve Laiklik, stanbul 1991.
Kanat, H. Fikret; Millet deali ve Top Yekn Milli Terbiye, Ankara 1942.
Kansu, Nafi; Halkevlerimiz, lk mecmuas, S.69, Ankara 1938, s. 214.
168
Kansu, . Aziz; Ankara niversitesi, lk mecmuas, S.88, Haziran 1940, s.291-
294.
Kansu, . Aziz;
Tunakan, Seniha;

Karaolan Hynden karlan Eti, Fri ve Klasik Devir
skeletlerinin Antropolojik ncelemesi, Belleten C.XII., S.48, s. 759.
Kantarcolu Seluk; Trkiye Cumhuriyeti Hkmet Programlarnda Kltr, Ankara 1990.
Kaplan, Mehmet ; Kltr ve Dil, stanbul 2004.
Kaplan, Mevlt; Aydnlanma Devrimi ve Ky Enstitleri, Ankara 2002.
Karacasu, Bar; Mavi Kemalizm Trk Hmanizmi ve Anadoluculuk, Modern
Trkiyede Siyasi Dnce Kemalizm, stanbul 2001.
Karada, Nurhan; Halkevleri Tiyatro almalar(1933-1951),Ankara 1998.
Karaka, Turan; Siyasal Belgelerde Kltr ve Sanat, Ankara 2000.
Karal, Enver Ziya; Trk nklap Tarihi Enstits, lk, S.5, Ankara 1941, s. 6-7.
Karaosmanolu,
Yakup Kadri
Yaban, stanbul 2003.
______________; Ankara, stanbul 2002.
______________; Hmanizmaya Doru lk Adm, Cumhuriyet gazetesi, 15 Ekim 1940.
______________; Politikada 45 Yl, stanbul 2002.
Karamerliolu, M.
Asm;
Ky Enstitleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm,
stanbul 2001.
Karpat, Kemal ; Trk Demokrasi Tarihi, stanbul 1967.
Katolu, Murat; Trkiye Tarihi IV. ada Trkiye 1908-1980, Yayn Ynetmeni Sina
Akin, stanbul 1992.
Kemal, Yaar;

Kltr, Cumhuriyet Dnemi Dnce Yazlar Sekisi, Hazrlayan
Konur Ertop, Ankara 1998 s. 249251.
Krby, Fay; Trkiyede Ky Enstitleri, Ankara 1962.
Ksakrek, Necip Fazl; Trkiyede Komnizma ve Ky Enstitleri, stanbul 1962.
Koabaolu, Uygur; irket Telsizinden Devlet Radyosuna , Ankara 1980.
Koak, Cemil;

Trkiye Tarihi IV. ada Trkiye 1908-1980, Yayn Ynetmeni Sina
Akin, stanbul 1992.
Koak, Kemal; Cumhuriyet Dneminde Tarih retimi ve Tarih almalar (1923
169
1960), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Y.
Lisans. Tezi, Ankara 1991.
Kodaman, Bayram Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, Ankara 1999.
______________; Cumhuriyetin Tarihi- Fikri Temelleri ve Atatrk, Isparta 1999.
Komisyon; Tanzimat I ve II , stanbul 1999.
Konur, Tahsin; Cumhuriyet Dneminde Tiyatromuz, Cumhuriyet IV, s.3104-3125.
Koppers, Wilhelm; lk Trklk ve lk ndogermenlik, Belleten, Ankara 1941, C.V, s.
439480.
Korkut Hseyin; Trk niversiteleri ve niversite Aratrmalar, Ankara 1984.
Kke, Nevzat; Cumhuriyet Dnemi Tarih Anlaylar, Sleyman Demirel niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Tarih A.B.D. Yaynlanmam Doktora Tezi,
Isparta 2003.
Kstkl, Nuri; Kazm Karabekir ve Eitim, Konya 2001.
Kumyac, Hasan; I. Neriyat Kongresi, s. 203.
Kushner, Davit; Trk Milliyetiliinin Douu, eviren Zeki Doan, stanbul 1998.
Kutay, Cemal; Atatrkn Son Gnleri, stanbul 2006.
Kk, Yaln;

Cumhuriyet Dnemi Aydnlar ve Dergileri, Cumhuriyet Dnemi
Trkiye Ansiklopedisi, C.I, stanbul 1983, s. 140.
Lahbabi, M. Aziz; Milli Kltrler ve Medeniyetler, stanbul 1980.
Lee, Non A; Peyami Safann Eserlerinde Dou-Bat Meselesi, Ankara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara
1996.
Levet, Agah Srr; Trk Dili Gelime ve Sadeleme Evreleri, Ankara 1972.
Lewis, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, stanbul 1984.
Maarif Vekaleti ; I Devlet Resim Ve Heykel Sergisi Katalogu, Ankara 1939.
______________; Tarih II , stanbul 1934.
______________; Cumhuriyetin 21.Yldnmnde Yaymlanan 105 Klasik ve Modern
Eserin Listesi, Ankara 1944.
______________; Irklk Turanclk, , Ankara 1944.
______________; Tarih, C.I, stanbul 1931.
______________; nn Ansiklopedisi Program, Ankara 1942, 115 Ocak 1941.
170
______________; IV Maarif uras, stanbul 1999.
______________; II. Maarif uras, 15-21 ubat 1943.
______________; Trk nklp Tarihi Enstits, Ankara 1943.
Manisal, Erol; Attila lhanla 1000 Saat, Ankara 2001.
Mansel, Arif Mfit;-
Baysun, Cavit;-Karal E.
Ziya;
Yeni ve Yakn alar Tarihi Lise III. stanbul 1942.
Mardin, erif;

Trkiyede Muhalefet ve Kontrol, Trk Modernlemesi Makaleler
IV, stanbul 1991, s. 176-193.
Mersinli,Cemal; Roma-Rum Kelimeleri, Belleten C.V, S.18, Ankara 1941, s.159
161.
Milli Eiti Bakanl;

III. Milli Eitim uras 2-10 Aralk 1946, stanbul 1991, M.E.B. IV
Maarif uras, 22-31 Austos 1949, Tpk Basm, stanbul 1991.
Miyasolu, Mustafa;

Cumhuriyet Dnemi Trk Roman, Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s.
2915-2919.
Molez, Abraham A.; Kltrn Toplumsal Dinamii, eviren Nuri Bilgin, zmir 1983.
Mory, F.; Tarih retimi, retmen dergisi, eviren H. kr Selikolu,
Aralk 1950, s. 1920.
Mumcu, Uur; 40larn Cad Kazan, Ankara 1997.
Mftolu, Mustafa; Milliyetiliimizin Meseleleri ve Kurtulu Yolumuz, stanbul 1970.
Nadi, Nadir Perde Aralndan, stanbul 1964.
______________; Yapc Basn, Cumhuriyet gazetesi, 7 Nisan 1944.
______________; Ellinci Madde Cumhuriyet gazetesi, 16 Haziran 1945.
______________; Basna Kymayn Cumhuriyet gazetesi, 9 Kasm 1949.
______________; Atatrk ve smet nn, smet nn Albm, Derleyen smail Safa,
stanbul 1939.
______________; Trk Milletinin Sesi, Cumhuriyet gazetesi, 20 Mays 1944.
Nadi, Yunus; Ayranoz Kads, Adl Film Mnasebetiyle Cumhuriyet gazetesi, 18
I. Kanun 1938.
Nayr, Yaar Nabi Liselerimizde Edebiyat Dersi Varlk mecmuas, C.XV, S. 294295,
115 Ekim 1945, s. 85-86.
171
______________; Gene Kelime retimi Meselesi r mecmuas, C.XI, S.182, s.323.
______________; nn Ansiklopedisi Varlk mecmuas, C.XI, S. 98, s.5-6.
______________; Klasiklerin Tercmesinde Yeni Bir Baar Varlk mecmuas, C.XV,
S.296-297, 1-15 Kasm 1945, s.113-114.
_____________; Deien Dile Ayak Uydurmalyz, Varlk mecmuas, C.XIII, S.231,
15 ubat 1943, s.301-302.
_____________; iir Tercmeleri, Varlk mecmuas, S.310-311, 1-15 Haziran 1943,
s. 320-321.
______________; Dilimiz in, Varlk mecmuas, C.XII, S.198, 1 Ekim 1941, s. 121-
122.
Nibay, . Tugrul;

Alaturka, Alafranga ve Radyomuz, Radyo mecmuas, S.9, 15
Austos 1942, s. 2-3.
Okay, Orhan; Cumhuriyet Devri Edebiyat zerine Baz Dikkatler, Cumhuriyet IV,
s.2891-2898.
Oktay Ahmet; Cumhuriyet Dnemi Edebiyat(192350), Ankara 1993.
Oral, Fuat Sreyya

Trk Basn Tarihi Osmanl mparatorluu Dnemi 1728-1922, 1831-
1922, Ankara 1962.
______________; Cumhuriyet Basn Tarihi, Ankara 1973.
Orkun, Hseyin Namk ; Okullarmzda Tarih retimi, lk mecmuas, Ocak 1947, s. 15-
16.
Ortayl, lber; Gelecekten Gelenee, stanbul 2001.
Oruz, ffet Halim;. Kadnlar Birlii, Kadn Gazetesi, 5 Nisan 1947.
ktem, Necdet; Atatrk Dneminde Darlfnun Reformu, zmir 1973.
nder, Ali Rza;

Bir Ansiklopediye Siyasa Bulamamal, Cumhuriyet gazetesi, 30
Nisan 1985.
z, Esat; Trkiyede Tek Parti Ynetiminin Geliimi ve Siyasal Katlma
(1923-1945), Ankara 1992.
zadak, Mustafa;

Cumhuriyet Dnemi Yeni Bir Nesil Yetitirme abalar, 1925-1950,
Konya 1999.
zakpnar, Ylmaz; Kltr ve Medeniyet zerine Denemeler, stanbul 1998.
______________; slam Medeniyeti ve Trk Kltr, stanbul 1997.
172
zda, mit;

Atatrk ve nn Dnemlerinde Ordu ve Siyaset likileri, Gazi
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Ankara 1990.
zdemir, Emin; Dil Devrimimiz, Ankara 1980, s. 54.
zel, Sevgi; Baba nnden Erdal nnye Mektuplar, Ankara 1998.
zen, Hatice;

Tarihsel Sre inde Trk Kadn ve Gazete Dergileri (18681990),
stanbul 1994.
zkan, Hande; Falih Rfk Atay, Modern Trkiyede Siyasi Dnce:Kemalizm,
stanbul 2001.
zkan, Salih;

193850 Aras Trkiyenin Eitim-Kltr Politikas, Erciyes
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi,
Kayseri 1996.
zkan, Blent;

Basnda Tirajlar, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.I,
stanbul 1983, s. 230-235.
Pekta, erafettin;

Milli ef Dneminde Cumhuriyet Gazetesi(1938-1950), stanbul 2003.
Perin, Cevdet; Atatrk Kltr Devrimi, stanbul 1987.
Refi, Halit;

Brakn Oynasn ocuk Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s. 3158-3162.
Reat , Ali; Umumi Tarih Lise I, Ankara 1929.
Safa Peyami ; Gene Terim Meselesi, Cumhuriyet gazetesi, 16 Aralk 1939.
______________; Hastann Bandaki amata, Tasvir-i Efkar, 14 Kasm 1945.
______________; I. Neriyat Kongresi, Cumhuriyet gazetesi, 4 Mays 1939.
______________; Nazariyede Kalmamak in, Cumhuriyet gazetesi, 10 Mays 1939.
______________; Bir Rivayetin Ortaya kard Mesele, Eitim, Genlik niversite,
stanbul 1999.
______________; stanbul niversitesi, Cumhuriyet gazetesi, 21 1. Kanun 1939.
______________; Bir Rivayetin Ortaya kard Mesele, Eitim, Genlik niversite,
stanbul 1999,s. 281-282.
______________; Elzem ve Lazm, Cumhuriyet gazetesi, 7. Birinci kanun 1938.
______________; Telaa Lzum Yok, Cumhuriyet gazetesi, 22 Aralk 1939.
______________; Yanama Kelimeler, Cumhuriyet gazetesi, 1 Temmuz 1939.
173
______________; Lisan stiklali, Cumhuriyet gazetesi, 31 Temmuz 1939.
______________; Istlah Davas, Cumhuriyet gazetesi, 4 Austos 1939.
______________; Terim Rezaleti, Cumhuriyet gazetesi, 15 Aralk 1939.
______________; Trk nklabna Baklar, stanbul 1999.
______________; Fatih-Harbiye, stanbul 1999.
______________; Allahm Bu Ne Anaridir, Tasfir-i Efkr, 5 ubat 1941.
______________; Medeniyet Treni ve Bedeviyet Kervan, Cumhuriyet gazetesi, 23
Temmuz 1940.
______________; Hkmetimize Bir Teklif, Cumhuriyet gazetesi, 5 Mays 1939.
______________; Yabanc Kelimelerden Korkumuz, Tasvir-i Efkr 15 ubat 1941.
______________; Aydn Dili, Ulus gazetesi, 8 Temmuz 1950.
______________; Gramersiz Olmaz, Tasvir-i Efkr, 24 Ocak 1941.
______________; Mefkremi, lkm, deal mi?, Tasvir-i Efkr 29 Ocak 1941.
______________; Bir Lisan Kongresi arttr, Tasvir-i Efkr, 21 Mays 1941.
______________; Trk Gramerinin Esaslar, Tasvir-i Efkr, 1620, 2631 Temmuz- 6
Austos 1941.
______________; Esasta Anlamak arttr, Tasvir-i Efkr, 16 Nisan 1942.
______________; dda Bolluu ve Eser Ktl, Cumhuriyet gazetesi, 27 Son kanun
1940.
______________; smet nnnn Nutku Tasvir-i Efkr, 20 Mays 1944.
______________; Seve Seve, Azara Azar ve Yava Yava, Tasvir-i Efkr, 13 Kasm
1941.
______________; Arap Harfleri, Cumhuriyet gazetesi 24 Ocak 1940.
______________; Gramer Terimleri, Tasvir-i Efkr, 16 Austos 1941.
______________; Neden Byle Oldu, Tasvir-i Efkr, 28 Eyll 1943.
______________; Ayptr Arkadalar Ayp, Tasvir-i Efkr, 6 Mart 1942.
______________; Yapma iek Baheleri, Tasvir-i Efkar, 26 Mart 1942.
______________; Daima Daha Trkeye Doru, Tasvir-i Efkr, 11 Aralk 1941.
______________; Sylendii Gibi Yazlamaz, Tasvir-i Efkr, 24 Mays 1941.
______________; Hastann Bandaki amata, Tasvir,14 Kasm 1945.
______________; Aydnlanmak stiyoruz, Tasvir-i Efkr, 7 Nisan 1942.
174
______________; Dost ve Dman Kelimeler, Tasvir-i Efkr, 13 Austos 1941.
______________; lk Basamak, Cumhuriyet gazetesi 30 Mart 1940.
Saffet, Reit; Trklk ve Trklk zleri, Ankara 1930.
Sancar, Necdet; smet nn le Hesaplama, Ankara 1973.
Savant, Jean;

La Turgue DIsmet Ineunu,(smet nnnn Trkiyesi). Toplumsal
Tarih, C. VII, S. 37, Ocak 1997, s. 60-63.
Seren, Suat;

Anadolu niversitesi, r mecmuas, C.XI, S.107, Ankara 1941, s.
9-11.
Sertel, Sabiha; Roman Gibi ( 19151950), stanbul 1978.
______________; Gazeteden Deil, Umumi Efkrdan Korkmal, Tan gazetesi, 4 Aralk
1945.
Sertel, Zekeriya. Beinci Kol, Tan gazetesi, 8 Mays 1944.
______________; Memleketin Byk Davas, Tan gazetesi, 5 Mays 1939.
Sezen, Yummi; Hmanizm ve Atatrk lkeleri, stanbul 1998.
Sinanaolu, Suat; Trk Hmanizmi, Ankara 1980.
Smith, Anthony D; Milli Kimlik, eviren, Bahadr Sina ener, stanbul 1994.
Su, Kamil; - K. Nami
Duru

Orta Okullar in Tarih III, Ankara 1944.
apolyo, Enver Behnan; Trk Gazetecilik Tarihi ve Her Yn ile Basn, Ankara 1969.
enyrek, Sleyman; Alaca Hykte Bulunan Kafatasna Ait Bir Not Belleten C.XIV,
S. 53, Ocak 1950, s. 57.
______________; TTK Adna Yaplan Karahyk Kazsndan karlan Kafataslarnn
Tetkiki, Belleten, C.XIII, S.49, Ocak 1949, s.1.
iman Adnan;

Tanzimat Dneminde Fransaya Gnderilen Osmanl
rencileri(1839-1876), Ankara 2004.
Tahir, Kemal; Bozkrdaki ekirdek, stanbul 1995.
Talat, Ziya; Okullarmzda Milli Tarih retimi, r mecmuas, C.XIII, S.
125, Nisan 1943, s.18-19.
Talu, Ercment; Dil Devrimimiz, Anadolu gazetesi, 26 Eyll 1942.
Tarih Aratrma Grubu;

Atatrkten Sonra lk cumhurbakan- lk Hkmet smet nn-
Celal Bayar, Belgelerle Trk Tarih Dergisi, S.44-46, Ankara 1988,
175
s.13-20.
Taylak, Muammer;

Saltanat, II. Merutiyet ve I. Cumhuriyette renci Hareketleri,
Ankara 1969.
Tezgit, Bedri;

Almanca Bir Trk Hikayeleri Antolojisi Mnasebetiyle, Varlk, 1-15
I.Kanun 1943, s.203-204.
Toker, Metin ;

Demokrasimizin smet Paal Yllar ( 1944-1973),Tek Partiden ok
Partiye (1944-1950), stanbul 1992.
Tollu, Cemal;

Ankara Halkevi Resim Galerisi, r mecmuas, C.X, S.103,
Ankara 1941.
Tongu, smail Hakk; Ky Eitimi ve retimi Amalar, Ky Enstitleri, C.II, Ocak
1945, s. 3.-4.
______________; Mektuplarla Ky Enstitleri, Ankara 1999.
Topuz, Efza;

Trkiyede Bale Sanat, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Yaynlanmam Y.Lisans Tezi, Ankara 2001.
Topuz, Hfs; 100 Soruda Trk Basn, stanbul 1973.
______________; Tavcan Sava Yllarnda Kltr Devrimi, stanbul 2005.
Tkin,smail Hsrev; smet nn, ahsiyeti ve lks, Ankara1946.
Tr, Vedat Nedim; Ses ve Zevk Sefaleti, Radyo mecmuas, S.IX., S.6, 15 Austos 1942.
Tunakan, Seniha; TTK Alacahyk Kazlarnda imdiye Kadar karlan skeletler
zerinde Yaplan ncelemelerin Bibliyografyas, Belleten C.XIII,
S.50, Nisan 1949, s. 339.
Tuncel, Bedrettin;

Tercme Meselesi, Cumhuriyet Dnemi Edebiyat Yazlar Sekisi,
Hazrlayan ner Yac, Ankara 1999, s.269-277.
Turan, lter; Cumhuriyet Tarihimiz, stanbul 1969.
Turan, erafettin ; Trk Devrim Tarihi, adalk Yolunda Yeni Trkiye, (Kasm 1938-
14 Mays 1950) C.IV, Ankara 1999.
______________; smet nn, Yaam, Dnemi ve Kiilii, Ankara 2003.
______________; Trk Kltr Tarihi, Ankara 1994.
Turgut, Erol;

Halkevleri ve Halk Eitimi,(19381950), Gazi niversitesi, Eitim
Bilimleri Enstits, Yaynlanmam Y. Lisans Tezi., Ankara 1998.
Turhan, Mmtaz ; Kltr Deimeleri, stanbul 1987.
176
______________; Ky Enstitleri Masal, Trk Yurdu, S.8 , Ankara 1969, s. 23.
Trk Tarih Kurumu; Kongre alma zeti, III. Trk Tarih Kongresi(Ankara 15-20
Kasm 1943) Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara 1948, s. 19.
Trk, mer; Konumalar ve lk, r mecmuas, C. XI, S.105, Austos 1941,
s. 59-60.
Trkdoan, Orhan;

Millet Olma Srecinde Milli Kltrn nemi, Trk Dnyas
Aratrmalar Dergisi, S. 55, stanbul 1988, s. 22.
Trke, Alparslan 1944 Yl Milliyetilik Olay, stanbul 1992.
______________; ahinlerin Dans, Ankara 1975.
Trkkan, Reha Ouz; Tabutluktan Gurbete, stanbul 1975.
Unat, Faik Reit ; smet nn, Ankara 1945.
Uyar, Hakk Mahmut Esat Bozkurt(1892-1943), Ankara 2000.
______________; Trkiyede Tek Parti Dneminde ktidar Muhalefet (1923-1950), 9
Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri Aratrma Merkezi, Doktora Tezi,
zmir 1998.
Uyguner, Muzaffer;

Necip Fazl Ksakrek Yaam, Sanat, Yaptlarndan Semeler,
stanbul 1994.
Uygur, Ali; Ky Enstitlerinin Yz, Trk Yurdu, C. III, 1963, s. 6.
nal, Kemal; Halk Odalarm, lk mecmuas, C. XIV, S.19, Eyll 1939, s. 13-
14.
nalan , kr; Dil ve Kltr, Ankara 2004.
______________; Cumhuriyet Sonras Dilimizin Hali/ Prmelali, Cumhuriyet IV,
Ankara 1998, s. 2868-2880.
Varlk, M. Blent; lk: Halkevleri mecmuas, Modern Trkiyede SiyasiDnce:
Kemalizm, stanbul 2001.
Witmann, Horst; Atatrk ve niversite Reformu, stanbul 2000.
Yac, ner; Cumhuriyet Dnemi Edebiyat evirileri Sekisi, Ankara 1999.
Yaln, Alemdar; Cumhuriyet Dnemi Trk Roman Genel Deerlendirme,
Cumhuriyet IV, Ankara 1998, s. 2912-2915.
Yaln, Semih;

1944 yl Trklk Turanclk Davas ve Alparslan Trke, lk
Oca Dergisi, Babu zel Says, S.47, Nisan 1998, s. 20-27.
177
Yalman, Ahmet Emin;

Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim (1922-1944), C. III,
Ankara 1970.
Yeen, Mesut; Kemalizm ve Hegemonya, Modern Trkiyede Siyasi Dnce:
Kemalizm, stanbul 2001.
Yeilkaya, G. Nee; Halkevleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, stanbul
2001.
Yeilyurt, Sleyman ; Atatrk nn Kavgas, Ankara 2001.
Ylmaz, Mustafa;

nn Dneminde Bakanlar Kurulu Karar le Yasaklanan Yaynlar
1938-1945 Trk Kltr Aratrmalar Dergisi, Dr. Orhan Fuat
Kprlye Armaan, S. 12, Ankara 1998, s.193-195.
Yiit , Ali Ata;

Atatrk Dnemi Kltr Politikalar, Hacettepe niversitesi, Atatrk
lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi,
Ankara 1996.
Yorulmaz, Cem; Radyo Tesisatna Ait Kanuni Hkmler, Radyo mecmuas, S.9,
Ankara 1942, s. 16.
Ycel, Hasan Ali I.Trk Neriyat Kongresi, 1-5 Mays 1939, Ankara 1997, (I. Basm
1939 Tpk Basm), s. 13-14.
______________; Pazartesi Konumalar, Ankara 1998.
______________; Fransada Kltr leri, stanbul 1936.
______________; Ky Enstitleri Dergisi, C. II, Ocak 1945, s.1-2.
______________; nsz Tercme Dergisi, C. I, S.1, 19 Mays 1940, s. 1-2.
______________; Davam, Ankara 1947.






178
EKLER
A-BELGELER

Belge 1: Memurin Kanunun 60. Maddesine Gre DTCFden Uzaklatrlan niversite Hocalarnn,
Dantay Karar le Grevlerine adesi Hakknda, B.C.A.,030.10-143.24.21.




179


Belge 2: CHPnin, Devlet Byklerinin Resimlerinin Kamu Kurumlarna Nasl Aslaca
Hakkndaki Aklamas, B.C.A.,490.01-230.909.1.


180


Belge 3: Resimlerin Devlet Dairelerine Nasl Aslacann Tespiti Hakknda,
B.C.A.,490.01-230.909.1., s.1


181




Belge 4: Resimlerin Devlet Dairelerine Nasl Aslacann Tespiti Hakknda,
B.C.A., 490.01-230.909.1., s.2.

182




Belge 5: CHP Genel Sekreterliinin ngiliz Kltr Heyeti Tarafndan Halkevlerinde
Verilecek Konferanslar Hakknda Yetkilileri Uyarmas ve Katlmn Salanmas Hakknda,
B.C.A., 490.01-6.28.22.
183


Belge 6: ngiliz Kltr Heyetinin Ankara Halkevindeki Etkinlikleri Hakknda,
B.C.A., 490.01-735.8.1.
184



Belge 7: ngiliz Kltr Elilerinin Halkevlerinde Yapacaklar Kltrel Etkinlikler Hakknda,
B.C.A., 490.01-735.8.1



185



Belge 8: ngiliz Kltr Elilerinin Halkevlerinde Yapacaklar Kltrel Etkinlikler Hakknda,
B.C.A., 490.01-735.8.1


186


Belge 9: Anayasann z Trkeye evrilmesi Dolays le Eski simle Baslan Eserlerin
Nasl Deerlendirilecei Hakknda, B.C.A., 030.10-144.33.12





187





Belge 10: Komnizme Yakn lgi Gsteren Admlar Dergisinin Kapatlmasnn
Babakanlktan Talep Edilmesi Hakknda, B.C.A., 030.10-85.561.8, s.1.

188





Belge 11: Komnizme Yakn lgi Gsteren Admlar Dergisinin Kapatlmasnn
Babakanlktan Talep Edilmesi Hakknda, B.C.A., 030.10-85.561.8, s.2.




189




Belge 12: Bedri Edis Tarafndan Yazlan Kltr Dsturlar simli Eserin CHPGenel Sekreterliine
Halkevlerine Tavsiye Edilmek zere Aldrlmas Ricas, B.C.A., 490.01-866.413.1


190





Belge 13: Kltr Dsturlar simli Kitaptan Halkevlerinin Almalarn steyen CHP Genel
Sekreterliinin Emirleri, B.C.A., 490.01-866.413.1






191



Belge 14: Tiyatro almalarnn CHP. Genel Sekreterlii Tarafndan lgili Halkevlerine
Duyurulmas ve Edinilen zlenimlerin Merkeze Rapor Edilmesi Hakknda, B.C.A., 490.01-
7.39.22.
192

B-FOTORAF ve KARKATRLER


Fotoraf 1: Dnemin Cumhurbakan smet nn TBMMnin. 7. Toplanma Devresi I.Ylnda 1
Sonterin 1943de Al Konumas Yaparken. Radyo mecmuas, S.24, Ankara 1943, s.23.






Fotoraf 2 : Dnemin Kltr Anlayn Ynlendirenlerden MEB Hasan Ali Ycel, III. Trk Tarih
Kongresinde Konuma Yaparken, Radyo mecmuas, S.25, Ankara 1943, s.13

193





Karikatr 1: Dnemin Tercme lgnln Yanstan Karikatr.
Varlk mecmuas, S.117, Ankara 1946, s.17.


194


Fotoraf 3: nn Dneminde Tercmesi Yaplan Klasiklerden Bir Blm.
Varlk mecmuas, S.120, Ankara 1947, s.16.



195


Fotoraf 4: Bir Haftalk Radyo Program, Radyo mecmuas, S.21, Ankara 1943, s.25



196

Fotoraf 5: Uluslararas Trke Yayn Yapan Radyo stasyonlar ve Bunlarn Dinlenmesi
Hususundaki Devletin Tavr, Radyo mecmuas, S.17, Ankara 1943, s.19
197


Karikatr 2: Radyo ile Beraber Deien
Deerler.
Radyo mecmuas, S.19, Ankara 1943, s.23



Karikatr 3:Radyo le Beraber Deien
Deerler.
Radyo mecmuas, S.21, Ankara 1943, s.23.



Karikatr 4: Radyo le Beraber Deien
Deerler,
Radyo mecmuas, S.26, Ankara 1944, s.21.



Karikatr 5:Radyoda Meydana Gelebilecek
Bir Kazann Mizahi Anlatm,
Radyo mecmuas, S.27, Ankara 1944, s.23.
198

Karikatr 6: Radyo Dinleyicisinin Yaynlara
Verdii Tepkiler.
Radyo mecmuas, S.28, Ankara 1944, s.21.

Karikatr 7: Dnemin Ekonomik Durumunu
Yanstan Karikatrlerden.
Radyo mecmuas, S.29, Ankara 1944, s.21.








Karikatr 8: Radyo ile Deien htiyalar.
Radyo mecmuas, S.17, Ankara 1943, s.20


Karikatr 9: Muhtelif Meslek Gruplarnn
Radyoyu Dinleme ekilleri.
Radyo mecmuas, S.24, Ankara 1943, s.22.

199

Karikatr 10: Muhtelif Meslek Gruplarnn
Radyoyu Dinleme ekilleri.
Radyo mecmuas, S.32, Ankara 1944, s.23





Karikatr 11: Muhtelif Meslek Gruplarnn
Radyoyu Dinleme ekilleri. Radyo mecmuas,
S. 22, Ankara 1943, s.15.



200

ZGEM:
Ad ve Soyad: Kadir EKER
Doum Tarihi: 20.08.1970
Doum Yeri: Isparta/Yalva
YKSEK RETM DURUMU:
Lisans: Uluda niversitesi Necatibey Eitim Fakltesi
Yksek Lisans: Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Tarih Anabilim Dal.
Bilim Uzmanl: Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Tarih Anabilim Dal
Tez Konusu: Suriye Devletinin Kuruluu ve Bugnk Durumu
Tez Danman: Do.Dr. Mehmet Ali NAL
Doktora: Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Tarih Anabilim Dal
Tez Konusu: nn Dnemi Kltr Hayat (1938-1950)
Tez Danman: Prof.Dr. Bayram KODAMAN
Akademik Gemi: Sleyman Demirel niversitesi
Burdur Eitim Fakltesi, lkretim Blm
Sosyal Bilgiler Eitimi Anabilim Dal Aratrma Grevlisi
Yabanc dil: ngilizce (DS-52.250)
Medeni Hal: Evli, ki ocuklu