Univerzitet u Sarajevu Elektrotehniki fakultet Sarajevo Odsjek za tekomunikacije

SKRIPTA ZA PRIPREMANJE ISPITA IZ TV TEHNIKE

Sarajevo, oktobar 2007.god.

Osobine oka Jedna od znaajnijih osobina oka je osjetljivost oka i ona se odnosi na spektralnu osjetljivost oka koja oznaava zavisnost relativne osjetljivosti oka od talasne duine svjetlosti. Ukupna spektralna osjetljivost oka je rezultat sabiranja spektralne osjetljivosti tri vrste epia: R, G i B, to je i prikazano na krivoj osjetljivosti oka kod standardnog posmatraa:

Kriva-a se odnosi na osjetljivost oka za svjetlost normalne jaine, dok se kriva-b dobija pri slaboj svjetlosti. Uoavamo da je najvea osjetljivost oka u oblasti zeleno-ute boje, tj. pri =550 nm. Osjetljivost oka na promjene jaine svjetlosti vea je nego na promjene boje, to je posljedica injenice da retina sadri znatno vie tapia nego epia. Sljedea osobina oka je opseg kontrasta, to se odnosi na poznatu osobinu da oko moe vidjeti razne osvjetljaje okoline. Kada se mijenja osvjetljaj okoline, oko se automatski prilagoava, te se uvodi i pojam prilagoenja oka, to praktino znai da se oko automatski prilagoava pri npr. prelasku iz jako osvjetljene prostorije u slabo osvjetljenu. Mo razlaganja oka je osobina oka povezana sa sposobnou uoavanja sitnih detalja. Ona zavisi od strukture mrenjae i optikih karakteristika soiva. Mo razlaganja ovisi i od kontrasta detalja prema pozadini, od otrine detalja, kao i od dinamike slike. Jasno je da je mo razlaganja vea kod veeg kontrasta i veeg srednjeg osvjetljaja okoline, kao i kod statitikih, nego kod dinamikih slika. Inercija i persistencija oka su posebno zanimljive sa aspekta TV tehnike. Kada se svjetlosni fluks na retini naglo povea bie potrebno izvjesno vrijeme da se u mozgu stvori osjeaj odgovarajue sjajnosti, to znai da oko ne djeluje trenutno na promjene osvjetljaja. Na sljedeoj slici je prikazana reakcija oka na kratkotrajni pobudni impuls:

Vremenski interval ove inercije e zavisiti od veliine promjene i to to je promjena vea, osjeaj prije dostie maksimum. Ako veliina sjajnosti opadne trenutno, osjeaj se smanjuje eksponencijalno, to je i prikazano na ovoj slici. Produenje osjeaja sjajnosti nakon prestanka pobude naziva se persistencija i ona iznosi oko 0.1 s. Ova osobina je od posebne vanosti za TV, jer oko vri integraciju dovoljno bliskih uzastopnih sekvenci, to stvara predstavu kontinualnog kretanja u TV slici. Na duinu persistencije utie vie faktora, a jedan od njih je i spektralna karakteristika svjetlosti. Ustanovljeno je da osjeaj sjajnosti due traje, ako je pobudna svjetlost crvena ili plava, nego ako je uta. Narednu osobinu oka oznaavamo kao treperenje. Kada se oko pobuuje svjetlosnim impulsima niske frekvencije, svaki pojedinani impuls e biti uoen od strane oka, jer je njihov period ponavljanja dui od persistencije oka. Pri poveanju frekvencije posmatra e imati utisak kao da izvor stalno emituje svjetlost, s tim da je ona promjenljive jaine, to znai da e se pojaviti treperenje. Ako se frekvencija svjetlosnih impulsa i dalje poveava utisak treperenja e potpuno ieznuti pri frekvenciji koju zovemo kritina frekvencija treperenja CFF (Critical Flicker Frequency). CFF zavisi od vie faktora: Ako se povea amplituda impulsa, porast e i CFF, Relativni odnos trajanja impulsa () i perioda prekidanja (T) utie na CFF i to tako da to je odnos /T blii jedinici, to je CFF nia, CFF zavisi i od udaljenosti posmatraa.

Mijeanje i predstavljanje boja Mijeanje boja. Boje moemo mijeati na dva naina: subtraktivno i aditivno. Subtraktivno mijeanje se ostvaruje upotrebom obojenih pigmenata, tj. materijala u boji. Ova tehnika mijeanja se koristi u tamparstvu, slikarstvu itd.

Aditivno mijeanje boja nastaje pri upotrebi obojenih svjetlosti i ono se koristi kod televizije u boji U oku postoje tri vrste epia, a preteno su osjetljivi na plavu (B), zelenu (G) i crvenu (R) boju. Stoga su usvojene tri primarne boje ili tri osnovne svjetlosti, ije su dominantne talasne duine: B: G: R: =435.8 nm =546.1 nm =700 nm

Nijedna od ovih primarnih boja se ne moe dobiti mijeanjem druge dvije primarne boje. Svaka nijansa odreene boje moe se dobiti mijeanjem odgovarajuih iznosa primarnih boja, tj. bilo koja boja F se moe dobiti kao: F=rR+gG+bB gdje su r, g i b intenziteti odgovarajuih primarnih boja. Aditivnim mijeanjem tri primarne boje dobijamo bijelu boju, dok subtraktivnim mijeanjem nastaje tamno-smea boja. Zanimljiva situacija nastaje kada mijeamo po dvije primarne boje:

Ovako dobijene tri sekundarne boje nazivamo komplementarne boje. Bijela boja se moe formirati i pomou komplementarnih boja.

Predstavljanje boja. Boje moemo predstavljati na vie naina, a izbor zavisi od karaktera i namjene analize. Ako poemo od analitikog predstavljanja boja i ako su npr. poznate dvije boje u skalarnom obliku: C1=r1R+g1G+b1B C2=r2R+g2G+b2B Tada se mijeanje ovih boja vri sabiranjem odgovarajuih skalarnih komponenata: C=C1+C2=(r1+r2)R+(g1+g2)G+(b1+b2)B Za odreene aplikacije je zanimljivo predstavljanje boja u prostoru, pa se u tu svrhu koriste razliiti koordinati sistemi. U sljedeem primjeru koristimo Dekartov koordinatni sistem, pri emu se ovaj model naziva i RGB model predstavljanja boja u prostoru.

RGB model je prikazan kao jedinina kocka, kod koje se u svakom od vrhova nalazi odreena boja. Vrh ove kocke oznaava bijelu boju W(1,1,1), jer su jednako zastupljene sve tri primarne boje. Kretanje du ovog vektora W daje podatak o jednoj od tri komponente osjeaja boja, a to je sjajnost ili bljesak. Nedostatak ovog modela u odnosu na vizuelni sistem ovjeka je tekoa zamiljanja kolor nijansi u smislu tri vrijednosti. Drugi problem je to geometrijska distanca izmeu jedne i ostalih boja ne odgovara razliitim osjeajima raznovrsnih boja. Zbog toga je koncipiran CMY (Cian/Magenta/Yellow), odnosno CMYK (CMY-black) model koji je takoe ilustrovan jedininom kockom. U ovom modelu su zamjenjene pozicije crne i bijele boje u odnosu na njihove pozicije u RGB modelu. CMY kolor model se koristi kad god se dokument u boji tampa na ink-jet printeru, jer catrige sadri ove tri boje.

Obzirom na pomenutu komplementarnost RGB i CMY modela mogue je izvriti konverziju RGB modela u CMY model prema sljedeoj matrinoj relaciji: C W R M = W G Y W B Nedostatak je nemogunost kreiranja iste crne boje, pa se koristi CMYK model. Pored pomenutih kolor prostora, u pojedinim situacijama koriste se i modeli YCrCb, koji se sastoje od signala luminanse-Y i signala razlike boja Cb i Cr, koji zapravo predstavljaju kompozitni signal razlike boja. Vidimo da ova tri signala formiraju prostorni koordinatni sistem, pri emu cilindar u sreditu kocke oznaava nijanse od crne do bijele boje. Brojevi 1023 oznaavaju broj moguih uzoraka po svakoj od tri ose (ukupno ih ima 1024, ukljuujui i 0.)

Dijagram boja Pod dijagramom boja najee podrazumjevamo dvodimenzionalnu prezentaciju boja, tipa x-y, koja predstavlja vidljive boje u ravni. Ovaj kolor model je nazvan CIE dijagram boja, koji je predstavljen na slici: Sve boje su obuhvaene krivom oblika potkovice, a korisnik moe mijenjati boje jednostavnom promjenom koordinata x i y. Zasiene boje zauzimaju pozicije po obodu, to znai prezentaciju dominantne talasne duine (DTD) ili vrste boje, a ona se kree od 380 nm za plavu, do 780 nm za crvenu boju. U centru ove parabole je bijela boja, a takoe vidimo da boje blie centru imaju manje zasianje, to znai da su boje na periferiji zasiene. Zakljuujemo da kretanje od centra ka periferiji parabole daje podatak o zasienju boje. Trokut boja oznaava mogunost izbora odreenih komponenata kao primarnih boja, to za TV u boji predstavljaju plava B(435,8 nm), zelena G(546,1 nm) i crvena R(700 nm).

Klasifikacija linearnih izoblienja kod TV signala Glavni faktori koji uzrokuju degradaciju kvaliteta analognog kompozitnog video signala su izoblienja (linearna i nelinearna) i umovi. Ako privremeno zanemarimo nelinearna izoblienja, onda moemo ponaanje studijske opreme u smislu linearnih izoblienja tretirati u dva domena: Frekventni domen, to znai posmatranje amplitudnih odziva (spektri) i grupnog kanjenja u frekventnom domenu, tj. A(f) odnosno g(f). Vremenski domen, pri emu poredimo valne oblike na izlazu pod testom sa odgovarajuim ulaznim valnim oblicima. Na sljedeoj slici je prikazana uobiajena podjela linearnih izoblienja:

Za mjerenje definisanih tipova linearnih izoblienja koriste se odreeni standardni test signali. Svaki od test signala ima specifini frekventni spektar podesan za ispitivani frekventni domen. Mjerenje frekventnih odziva se vri upotrebom multiburst signala, iji je valni oblik prikazan na slici:

Izoblienja u vremenu trajanja jedne poluslike se mjere pomou pravougaonog impulsa trajanja 20 ms:

Izoblienja u trajanju jedne linije (64s) se mjere pravokutnim impulsom prikazanim na slici. Vrijeme rasta pravougaonog impulsa izabrano je tako da njegov spektar ostaje unutar granice maksimalnog preneenog opsega video signala, to je 5 MHz u sluaju PAL sistema.

Kratkorono izoblienje se valorizira u smislu K faktora. K faktor predstavlja subjektivno ocjenjivanje kvaliteta slike. Test signal za ovo mjerenje ima formu sinus-kvadrat impulsa, koji je prikazan na slici. Znaajan parametar ovakvog impulsa je HAD (Half Amplitude Duration), tj. trajanje impulsa na 50% vrijednosti amplitede.

Kanjenje krominanse prema luminansi i pojaanje se mjere uz pomo modulisanog sinus-kvadrat impulsa, prikazanog na slici. Signal se dobija linearnim sabiranjem sinus-kvadratnog impulsa i podnosioca boje, koji u sluaju PAL sistema iznosi 4.43 MHz. U ovom sluaju se uzima da je HAD = 2s.

Nelinearna izoblienja Prenosna karakteristika realnog video signala nije u potpunosti linearna, to znai unoenje nelinearnih izoblienja. Nelinearna izoblienja zavise od: Srednjeg nivoa slike APL (Average Picture Level), Trenutne vrijednosti luminantnog signala, Amplitude krominanse U zavisnosti od vrste ureaja i naina obrade luminanse i krominanse, nelinearnosti mogu uticati na luminansu i/ili krominansu individualno, a mogu uzrokovati i interakciju meu njima. Podjela nelinearnih izoblienja je data ematski na sljedeoj slici:

Za verifikaciju performansi ureaja sa aspekta nelinearnih izoblienja se koriste standardni test signali. Ovi signali simuliraju real-time video signale u smislu amplitude signala i njegovog spektralnog sadraja. Za testiranje nelinearnosti luminanse koristi se signal luminantne stepenice, koji je prikazan na slici. Signal se sastoji od 5 -10 jednakih porasta amplitude. Signal modulisanih stepenica se koristi za mjerenje diferencijalne faze i diferencijalnog pojaanja.

Za mjerenje faznih i amplitudnih izoblienja krominanse kao i za intermodulaciju krome u lumu koristi se signal modulisanog pedastala, prikazan na slici. Signal se sastoji od pedastala luminanse kome su superponirana tri nivoa krominantnog podnosioca konstantne faze.

Odreivanje veliine specifinog tipa nelinearnosti se obavlja na sljedei nain: Ispitivanom ureaju se dovodi test signal specifian za tip mjerenja koji se eli obaviti Mjerni instrument spojen na izlaz ureaja izoluje krominantnu ili luminantnu komponentu izoblienog ispitnog signala i mjeri devijaciju amplitude ili faze obzirom na referencu na specifinim nivoima luminanse i krominanse.

umovi umove definiemo kao neeljene parazitne signale koji se superponiraju korisnom signalu. Primjer jedne kategorizacije umova dat je na sljedeoj slici:

Zapaamo da u ovisnosti mehanizma generisanja umova razlikujemo dvije kategorije: sluajni umovi (nekoherentni) i koherentni umovi (interferencije). Nekoherentni (sluajni) umovi su generisani od strane elemenata sklopova i rezultat su kombinovanog efekta termikih umova i umova otki efekta. Test signal za mjerenje uma je ravna poluslika na nivou crnog (tj. luminansa je na nivou crnog). Efekat sluajnog uma na luminantnu komponentu slike je vidljiv kao mustra crno-bijelih mrlja. Luminantni sluajni odnos signal/um (SNR) se definie relacijom: SNR(dB)=20log (P-P napon video signala / RMS napon uma) Na ekranu osciloskopa se prikazuju P-P vrijednosti, pa je za mjerenje RMS vrijednosti potrebno unijeti faktor korekcije. Ova vrijednost se uzima u granicama 14 do 18 dB, a neki autori sugeriu vrijednost od 15 dB, pa tako imamo: SNR(dB)=20log (P-P napon video signala / RMS napon uma) + 15 Mjerenje krominantnog SNR nije standardizovano. Koherentni um se generie izvan ureaja i on ne posjeduje statistike osobine sluajnog uma. Najee se sastoji od jednog ili vie zaostalih ometajuih signala. Odnos signal/um (SNR) za koherentni um se definie relacijom: SNR(dB)=20log (P-P napon video signala / P-P napon koherentnog uma) Koherentni um moe biti brum, druge periodine frekvencije ili presluavanje video signala. Za mjerenje bruma koristi se LPF filter 10 kHz.

Koncept digitalizacije video signala Slika koja se dobija na senzoru kamere (analizatorska cijev ili CCD ip) moe se posmatrati u prostoru i vremenu. Slika posmatrana u prostoru se definira kao pravilna matrica pixela (elemenata slike), kao u primjeru datom na sljedeoj slici, gdje je prezentiran isjeak plohe senzora.

Svaki od ovih elemenata slike ima odreenu sjajnost koja je predstavljena analognim iznosom napona. Osvjetljaji ovih pixela u jednoj liniji formiraju video signal jedne linije, to znai generisanje signala luminanse. Sve to smo rekli odnosi se ipak na analogni video signal. Razmotrimo sada kako e nastati digitalni signal. Uzmimo kao primjer digitalizaciju analognog signala u domenu vremena samo za luminantni signal, to je ilustovano primjerom sa sljedee slike:

Digitalizacija se sastoji u diskretizaciji po vremenu to je proces uzorkovanja i diskretizaciji po amplitudi to je proces kvantizacije. Oitane vrijednosti uzoraka se u koderu pretvaraju u binarne cifre, nakon ega se formira digitalna transportna struja. Vidimo da dobijeni digitalni video moemo prenositi serijski ili paralelno.

Meutim, za prenos kolor video signala potrebno je prenijeti podatke o dominantnoj talasnoj duini (Hue) i pobudnoj istoi (Exitation purity). U analognom sistemu to se postie formiranjem ili primarnih komponentnih signala RGB ili kombinovanjem signala razlike boje, tj. pomou signala Y, U'B-Y i U'R-Y. To znai da emo formirati jo dvije superponirane ravni digitalnih vrijednosti videa istih pixela, ali sada za signale razlike boja. U tom sluaju potrebna je trodimenzionalna memorijska matrica da bi se predstavio digitalni signal, to je ilustrovano na sljedeoj slici. Evidentno je da u ovom sluaju nastaju pored struje digitalnih podataka o luminansi i struje podataka o krominantnim digitalnim signalima. Pretpostavili smo da se numerike vrijednosti luminanse i krominanse svakog pixela pohranjuju u trodimanzionalnu memorijsku matricu. Na taj nain je pohranjena jedna slika. Sada se postavlja pitanje kako reproducirati pokretnu sliku u digitalnom domenu. To emo postii tako to emo omoguiti periodino auriranje namerikih vrijednosti RGB ili Y, U'B-Y i U'R-Y svakog pixela. Na ovaj nain se formira trodimenzionalna matrica, gdje dvije prostorne ose prikazuju raspored pixela u slici, dok trea prezentira tok promjene vrijednosti veliine lume i krome svakog pixela u vremenu. Ovaj princip je ilustrovan na sljedeoj slici:

Vidimo da se reprodukcija digitalnog signala svodi na cikliko oitavanje auriranih stanja iz trodimenzionalne matrice. Ovim je prezentiran princip digitalne reprodukcije, sa napomenom da se sve ove digitalne vrijednosti prethodno pretvaraju u analogne veliine postupkom D/A konverzije, jer samo prezentiranje digitalnih vrijednosti signala ne bi imalo smisla za gledaoca.

Formati digitalnih video signala Razlikujemo dvije kategorije video signala: kompozitni i komponentni. Kompozitni signal CCVS kombinuje luminansu Y i kominansu C u jedinsvenu struju koja se pohranjuje i prenosi. Primjeri analognog kompozitnog signala su emitiranje TV signala i snimanje na VHS kasetu. Razmotrimo koncept digitalizacije PAL kompozitnog video signala. Polazno pitanje u digitalizaciji studijskog kompozitnog video signala je izbor frekvencije uzorkovanja. Usvojeno je da ona iznosi multipl od frekvencije podnosioca boje fSC, tj. FS = 4fSC = 4*4,43 MHz = 17,73 MHz Drugo znaajno pitanje je izbor broja bita n po uzorku, obzirom da ovaj izbor utie na kvalitet signala. Na raspolaganju su uglavnom rezolucije kvantizacije sa 8 bita i sa 10 bita. Sada emo prikazati numeraciju uzoraka u domenu vremena, za jednu kompletnu liniju, pomou primjera sa naredne slike.

Vidimo da se numeracija uzoraka posebno vri za interval video signala i posebno za interval horizontalnog blanking intervala. Sada emo razmotriti i strukturu digitalnog rastera za jednu PAL liniju, uz pretpostavku da se posmatra color bar test signal tipa 100/0/100/0. Amplitudni raster, odnosno PAL nivoi kompozitnog signala prikazani su na sljedeoj slici, za sluaj rezolucije kvantizacije od 10 bita po uzorku.

Trajanje digitalne aktivne linije premauje trajanje aktivne analogne linije. Vidimo da je najvii nivo kvantizacije neto nii od 100% nivoa krome za sluaj kolor bar testa tipa 100/0/100/0, tako da se pojavljuje negativni headroom. To znai da ne postoji rezerva u preoptereenju A/D konvertora. Digitalni nivoi od 000 do 003 su zatieni i nisu dozvoljeni u struji podataka. Komponentni signal sadri struje luminanse Y i krominanse Cr i Cb. Pri tome postoje dvije varijacije komponentnih signala: Y/C komponentni i RGB komponentni. Y/C koristi separatne kanale za transport informacija o luminansi i krominansi, dok RGB signal zahtjeva separatne kanale za svaki signal primarne boje. Komponentni signali imaju bolji kvalitet slike od kompozitnog videa. Digitalizacija komponentnog videa znai digitalizaciju tri signala, to implicira sljedee karakteristike: Utroak sklopova je znatno vei za tri lanca komponentnog signala, nego za jedan lanac kompozitnog video signala. Postupak digitalizacije je jednostavniji, jer nema podnosioca boje. Kljuno pitanje i u sluaju digitalizacije komponentnog signala je izbor frekvencije uzorkovanja. Kod kompozitnog signala je uzeta samo jedna frekvencije fS = 4 fSC. Meutim za digitalizaciju tri komponentna signala moramo odabrati tri frekvencije uzorkovanja. U vezi frekvencije uzorkovanja, dogovorena je jedinstvena referentna frekvencija od: fr = 216*fl = 216*15 625 Hz = 3,375 MHz Frekvencije uzorkovanja luminanse i krominanse su stoga multipli ove referentne frekvencije.

Razlikujemo vie sistema uzorkovanja, koji nose nazive prema faktorima multiplikacije referentne frekvencije: Sistem uzorkovanja 4:1:1 znai da frekvencija uzorkovanja lume iznosi 13,5 MHz (4 x 3.375MHz), dok su frekvencije uzorkovanja krome po 3,375 MHz. Ovaj sitem ima reduciranu horizontalnu kroma rezoluciju i koristi se u ureajima nieg kvaliteta. Podesan je za situacije gdje propusni opseg krominantnih signala ne premauje 1.5 MHz. Sistem 4:2:0 ima reduciranu vertikalnu rezoluciju krome. U ovom sluaju kroma uzorci susjednih linija u poluslici su interpolirani u cilju produkcije jedinstvenog kroma uzorka, koji je prostorno lociran na pola razmaka jednog od originalnih uzoraka i lokacije iste linije, ali suprotne poluslike. Sistem 4:2:2 oznaava frekvencije uzorkovanja od 13.5 MHz (4 x 3.375 MHz) za luminantni signal Y i 6.75 MHz (2 x 3.375 MHz) za krominantne signale U'B-Y i U'R-Y. Ovaj sitem ima najiru primjenu, te je usvojen za digitalnu studijsku tehniku. Sistem 4:4:4 znai da su frekvencije uzorkovanja svih komponentnih signala 13.5 MHz. Sistem se koristi za opremu visokog nivoa studijskog kvaliteta. Primjena ovog sitema je ograniena obzirom da zahtjeva velike bitske brzine prenosa, odnosno enormno irok frekventni opseg.

Sistem 4:2:2 Nau panju emo usmjeriti na sistem uzorkovanja 4:2:2. Kako je ve reeno, ovaj sistem oznaava frekvencije uzorkovanja od 13.5 MHz (4 x 3.375 MHz) za luminantni signal Y i 6.75 MHz (2 x 3.375 MHz) za krominantne signale U'B-Y i U'R-Y. Prikazaemo uporedo spektre uzorkovanih komponentnih video signala u sistemu kodiranja 4:2:2, pomou sljedee slike:

Vidimo da izbor frekvencija uzorkovanja lume od 13.5 MHz i krominantnih komponenata od 6.75 MHz eliminira mogunost nastanka sprezanja (aliasing) i intermodulacije spektara baseband luminantnog i krominantnih signala sa moduliranim uzorcima lume i krome. Neki od osnovnih parametara sistema 4:2:2 su: Broj uzoraka po totalnoj liniji: Y=864, CB=432 i CR=432 Broj uzoraka po digitalnoj aktivnoj liniji: Y=720, CB=360 i CR=360 Frekvencija uzorkovanja: Y: 864 x fl = 13.5 MHz; CB i CR: 432 x fl = 6.75 MHz Rezolucija kvantizacije: 8 ili 10 bita po uzorku za svaki komponentni signal: Y, CB i CR. Na osnovu pomenutih parametara vidimo da rezolucija kvantizacije moe biti 8 bita po uzorku, to znai raspon od 256 nivoa, dok kvantizacija od 10 bita po uzorku omoguava raspon od 1024 nivoa. Izraunaemo sada potrebnu brzinu digitalnog protoka za sluajeve rezolucije od 8 bita po uzorku i 10 bita po uzorku: Rezolucija 8 bita: Rezolucija 10 bita: BR = (13.5 + 2 x 6.75) MHz x 8 = 216 Mbit/s BR = (13.5 + 2 x 6.75) MHz x 10 = 270 Mbit/s

U oba sluaja se radi o velikim brzinama prenosa, ali se one mogu koristiti za studijsku distribuciju pod uslovom da se radi o malim distancama prenosa. Za distribuciju na druge sisteme, tj. za vee distance koriste se sistemi kompresije video signala, koji omoguuju znatno nie brzine BR.

Kompresija video signala Kompresija digitalnog video signala zapoinje ve pri formiranju komponentnog video signala, jer su luminantna i dvije krominantne komponente predstavljene jednom transportnom strujom, unutar jedinstvenog propusnog opega od 5 MHz. Pomou ovog signala se formiraju digitalni komponentni signali, ije transportne struje imaju veoma visok digitalni protok, tj. visok BR (Mbps). Za signal tipa 4:2:2, pri rezoluciji od 8 bita po uzorku nastaje digitalni protok od BR=216 Mbps, a pri rezoluciji od 10 bita po uzorku nastaje transportna struje od 270 Mbps, to zahtjeva velike propusne opsege, odnosno ograniava daljinu prenosa na primarnu distribuciju unutar prostora studija i reije. Za potrebe sekundarne distribucije i zapisa neophodno je izvriti kompresiju video i audio signala, to praktino znai smanjivanje digitalnog protoka. Razmotrimo stoga najprije teorijsku podlogu na osnovu koje se koncipira postupak kompresije. Osnovu ini utvrivanje neophodne koliine informacija iz izvora koju treba prenijeti kako bi se ista mogla reproducirati na strani prijema, kao i onog dijela informacije koja predstavlja viak informacije. To znai da u cilju kompresije video signala utvrenu suvinu informaciju ne treba prenositi. Srednja koliina informacija skupa dogaaja predstavlja entropiju, a ona uzima maksimalnu vrijednost, ako svi dogaaji imaju jednaku vjerovatnou. Odstupanje entropije od njene maksimalne vrijednosti predstavlja redundancu. Redundanca je dakle onaj viak informacije, koji generira izvor, koji nije neophodno prenijeti da bi se identifikovala izvorna informacija. Redundanca u slici Za postizanje ekonominosti prenosa informacija potrebno je smanjiti redundanciju i svesti prenijetu informaciju na entropiju izvorne informacije. Prema enonovoj teoremi prosjena duina kodne rijei izvora ne moe biti kraa od entropije izvora. Moemo prihvatiti interpretaciju po kojoj se kompresija zasniva na procesu redukcije informacija koje sadri slika ili grupa slika za iznos redundancije koje one sadre. Postupak utvrivanja i redukcije redunadancije se moe definisati analizom statistike prediktabilnosti, tj. predvidivosti video signala. Veina signala ima neki stepen prediktabilnosti. Navedimo dva ekstremna primjera prediktabilnosti: Sinusni signal je potpuno predvidiv, jer ima samo jednu frekvenciju, odnosno ne trai poseban propusni opseg. Na drugoj krajnosti se nalazi um, koji je potpuno neprediktabilan. Signali u stvarnosti padaju negdje izmeu ove dvije ekstremne kategorije. Razlikuje dvije kategorije redunadancije: psihofizika redundancija i statistika redundancija podataka.

Psihofizika redundancija Psihofizika redundancija oznaava injenicu da vrijednosti digitaliziranih uzoraka u slici nisu jednako percipirane od strane vizuelnog sistema ovjeka HVS (Human Visual System). To znai da neke greke HVS ne registrira, a ne registrira ni ako se neke vrijednosti uzoraka promjene ili ak i odstrane. Razlikuju se optika iluzija, prepoznavanje uzoraka i efekat nagnutosti.

Oko ovjeka ima odreenu osjetljivost na promjene u prostoru, pri emu moemo konstatirati da veliki objekti imaju nisku prostornu frekvenciju, a mali objekti visoku. To praktino znai da zbog smanjenja osjetljivosti oka na visoke prostorne frekvencije moemo takve sadraje slike podvrgnuti grubljem stepenu kvantizacije, a greke kodiranja u blizini granine frekvencije prostorne rezolucije oko nee ni zamjetiti. Mozak takoe ima uticaja na vienje slike. To znai da neke nekompletne strukture registrira i automatski kompenzira stvarajui impresiju kompletne slike. Oko ovjeka se adaptira na okolinu, pri emu se fokusira na horizontalne i vertikalne oblike, dok slabije reagira na druge. To oznaava efekat nagnutosti prikazan u gornjem primjeru: paralelnost, razmjetaj i irinu pravougaonika oko jasno razaznaje, dok je kosa rezolucija slabija. To praktino znai da dijagonalne prostorne frekvencije mogu biti grublje kvantizirane, to e znaiti dodjelu manjeg broja bita po uzorku, a time i smanjenje bitske brzine, to je krajnji efekat kompresije. Statistika redundacija Statistika redundancija podataka znai da sve slike sadre veliki iznos identinih podataka, kao posljedica npr. identinih vrijednosti nekih oblasti pixela u slici. U pokretnom video signalu se razlikuju prostorna i vremenska redundancija. Prostorna redundancija postoji unutar pojedine slike, odnosno unutar jednog frame-a, a to moe biti velika oblast uzajamno slinih pixela, kao to je npr. vedro nebo ili slika sa jednom dominantnom prostornom frekvencijom, npr. zid od cigle. Prvi korak u veini sistema kompresije ovog tipa je identifikacija prostorne redundancije, koja je prisutna u svakoj poluslici (field) ili slici (frame). Kompresija koja se ostvaruje na osnovu eliminacije prostorne redundance u frame-u se naziva Intra-frame kompresija. Vremenska redundancija se pojavljuje izmeu slika u kojima postoji velika slinost susjednih slika. Kompresija koja se ostvaruje putem uklanjanja redundance izmeu frame-ova naziva se Inter-frame kompresija.

Standardi video kompresije MPEG Razlikujemo vie stepena kompresije u MPEG formatu, koji e biti prezentirani pojedinano, pri emu e posebna panja biti posveena MPEG-2 formatu, kao za sada najrairenijem formatu kompresije video signala. MPEG-1 MPEG-1 dozvoljava dvosmjerno predvianje sa nadomjetanjem pokreta, pri kojem se trenutno procesirana slika ne uporeuje samo s prethodno projeciranim slikama, nego i sa slikama koje se u izvornoj video sekvenci nalaze iza nje. Izvorni format slike za MPEG-1 standard je SIF (Source Input Format) koji ima rezoluciju luminantne komponente 360x240 elemenata slike za NTSC ili 360x288 elemenata slike za PAL, dok je rezolucija krominantne komponente jednaka polovici rezolucije luminantne komponente u horizontalnom i vertikalnom smjeru. Model kodiranja video signala u MPEG postupku je organizovan u est slojeva prikazanih u tabeli:

BLOK je najmanja jedinica kodiranja sastavljena od 64 elementa slike. To je osnovna jedinica za primjenu diskretne kosinusne transformacije DCT. Svaki luminantni element slike odgovara jednom elementu slike. Kromatska informacija se poduzorkuje u omjeru 2:1 u horizontalnom i vertikalnom smjeru, tako da se jedna kromatska informacija sastavljena od dvije krominantne komponente izvodi za etiri elementa slike. MAKROBLOK je osnovna jedinica za kodiranje sa nadomjetanjem pokreta koja se sastoji od podruja 16 elemenata slike u 16 linija za luminantnu komponentu (4 bloka od 8x8 elemenata slike) i prostorno jednakog podruja sa 8 elemenata slike u 8 linija za svaku od krominantnih komponenata. To znai da makroblok sadri 4 luminantna bloka i 2 krominantna bloka, pri emu je podruje slike pokriveno sa 4 luminantna bloka jednako podruju slike koje je pokriveno pojedinim krominantnim blokom.

ISJEAK SLIKE (Slice) je horizontalni niz makroblokova koji je osnovna jedinica za uspostavljanje sinhronizacije izmeu postupaka kodiranja koji se provode na razini bloka i makrobloka. Prilikom pojave greke unutar slike zbog gubitka u prenosu, nije potrebno odbaciti cijelu sliku, ve je iz postupka dekodiranja mogue izostaviti samo isjeak slike i nastaviti dekodiranje sa sljedeim ispravno primljenim isjekom slike. SLIKA je osnavna jedinica u MPEG postupku kodiranja. Slike se dijele na: I-slike (Intra Coded Pictures) koje su samostalno kodirane unutarnjim prostornim (ancore picture) kodiranjem, P-slike (Predictive Coded Pictures) koje su direktno kodirane sa predvianjem, uz nadomjetanje pokreta, pri emu se kao polazna slika u postupku predvianja koriste prethodne I-slike. B-slike (Bidirectionall Coded Pictures) koje se dvosmjerno kodirane sa predvianjem, uz nadomjetenje pokreta, a mogu se genirirati iz prethodne, ali i iz naredne I ili P-slike. Odnosi izmeu ovih slika su grafiki predstavljeni na sljedeoj slici.

Pri tome se kao polazne slike u postupku predvianja koriste i prethodne i budue I-slike ili P-slike i D-slike (DC Coded Pictures) kod kojih se kodira samo istosmjerni (DC) koeficijent diskretne kosinusne transformacije. GRUPA SLIKA (GOP, Group of Pictures) se sastoji od jedne ili vie slika, a predstavlja najmanju jedinicu koja moe biti neovisno dekodirana unutar video sekvence. SEKVENCA je najvii sloj u hijerarhijskoj strukturi kodiranja koja se sastoji od zaglavlja i odreenog broja grupa slika. Zaglavlje sekvence uspostavlja poetno stanje dekodera kako prethodno dekodirane sekvence ne bi imale uticaja na trenutni proces dekodiranja.

MPEG-2 Potreba da se ogromna koliina podataka unutar digitalnog video signala smjesti u znatno manji prostor, stvorila je novu oblast kompresije u proizvodnji i emitovanju televizijskog signala: MPEG-2. MPEG-2 predstavlja grupu standarda sa razliitim profilima i nivoima. Profil moe biti razmatran kao podskup skupa parametara koji potpuno definiraju video sintaksu, dok je nivo skup ogranienja koja vrijede za parametre video sintakse. Video sintaksa moe biti podjeljena u dvije glavne kategorije: slojevitu i cjelovitu sintaksu. Cjelovita sintaksa definira neophodne postupke za kompresiju izvornih formata video signala, ukljuujui i analiziranje s proredom. Slojevita sintaksa prua mogunosti rekonstrukcije slike iz dijelova ukupnog toka podataka, to je postignuto podjelom ukupnog toka podataka na dva ili vie slojeva poevi od osnovnog sloja koji moe biti nadopunjen dodatnim slojevima. Osnovni algoritam kodiranja predvien MPEG-1 standardom je zadran i u MPEG-2 standardu, a manje izmjene su nastale zbog potrebe za prilagoavanjem MPEG-2 standarda ulaznom formatu slike koji koristi analiziranje s proredom, gdje se jedna slika dijeli na dvije poluslike sastavljene od parnih i neparnih linija. MPEG-1 standard doputa samo progresivno analiziranje, dok MPEG-2 standard, kao opi standard, mora sadravati rjeenja i za progresivne formate izvorne slike i za formate izvorne slike s proredom, koji zahtjevaju sloenije naine predvianja. Glavne osobine MPEG-2 standarda su: MPEG-2 = MPEG-1 + alati inerlace + prifili i nivoi Nova field/frame predikcija i DCT modovi za analizu s proredom (interlace) Kvantizacija u veem podruju i adaptivnost Novi VLS (Variable Length Codes) Proirena skalabilnost (prostorna, SNR, vremenska) Sistemski sloj za viestruke transportne struje Audio proiren na multi-kanalni zvuk

Slojevitost je kljuni koncept, ijom primjenom je mogue postii kompatibilnost MPEG-2 postupka kodiranja sa postojeim algoritmima kao to su JPEG, MPEG-1, ali je to i vrlo djelotvorna tehnika za rjeavanje optih problema vezanih za vierezolucijske ulazne formate, kodiranje sa promjenljivom brzinom prenosa i sueljavanje sa mreama zasnovanim na asinhronom nainu prenosa. MPEG-2 standard predvia nekoliko razliitih oblika slojevitosti, kao to su odjeljivanje podataka, slojevitost u odnosu na omjer signal/um, prostorna slojevitost i vremenska slojevitost. Podrane su i kombinacije ovih osnovnih oblika slojevitosti, koje daju hibridnu slojevitost. Osnovna slojevitost dozvoljava podjelu video signala u dva sloja, dok hibridna slojevitost podrava podjelu u tri sloja. MPEG-2, kao opti standard za kodiranje video signala, mora biti prilagoen razliitim primjenama i formatima izvornih slika, to je postignuto primjenom strukture profila i nivoa. Profil je difiniran kao skup od jednog ili vie osnovnih standarda, dok je nivo definiran podrujem parametara kao to se veliina slike, frekvencija izmjene slika, brzina prenosa i dr.

MPEG-2 standard predvia pet razliitih profila: Osnovni profil, s najniom kvalitetom i bez mogunosti slojevitog kodiranja. Glavni profil, istih svojstava kao i osnovni, ali bez mogunosti interpolacije slika. Profil sa slojevitou u odnosu na omjer signal/um, u kome su podrane razliite kvalitete slike iskazane preko omjera signal/um. Profil sa prostornom slojevitou, u kome su podrane razliite prostorne rezolucije slike. Vrni profil, koji podrava potpunu slojevitost. MPEG-2 standardom su utvrena etiri nivoa: Niski nivo, koji odgovara CIF formatu slike iz H.261 standarda ili SIF formatu slike iz MPEG-1 standarda. Glavni nivo, koji odgovara standardnim formatima TV slike (NTSC, PAL, SECAM). Visoki 1440 nivo, koji odgovara TV signalu visoke kvalitete sa 1440 uzoraka po liniji. Visoki nivo, koji odgovara TV signalu visoke kvalitete sa 1920 uzoraka po liniji. Nivoi su pridrueni svakom profilu, ali nisu mogue sve kombinacije profila i nivoa. Zbog ovakve strukture MPEG-2 standard podrava veliki raspon horizontalnih i vertikalnih rezolucija, formata slike i brzina prenosa. MPEG-4 MPEG-4 ima za cilj osigurati opti i djelotvoran postupak kodiranja audiovizuelnih podataka u razliitim oblicima, koji se nazivaju audiovizuelni objekti. Cilj MPEG-4 standarda je prikaz svijeta koji nas okruuje kao kompozicije audiovizuelnih objekata, koja je popraena tekstom koji opisuje njihove prostorne i vremenske odnose. MPEG-4 standard e omoguiti ineraktivnu mobilnu multimedijsku komunikaciju, video telefoniju, mobilnu audiovizuelnu komunikaciju, elektronsko novinarstvo, videotekst itd. MPEG-4 standardni postupak se sastoji od etiri osnovna dijela: MSDL (MPEG-4 Syntactic Description Language), alati, algoritmi i profili. MSDL treba omoguiti odabir, opis i prenos alata, algoritama i profila, te opisivati na koji se nain analizira i procesira elementarni tok podataka. Osnovna svojstva MPEG-4 standarda video kompresije moemo svrstati na sljedei nain: Poboljana kodna efikasnost na niskim brzinama digitalnog protoka (BR) - poboljana kompenzacija kretanja - separatno kodiranje objekata - pozadina se rjee kodira u odnosu na pokretne objekte - mogua primjena na niim MPEG-2 bitskim brzinama Nove funkcije zasnovane na interaktivnosti sadraja

separatno kodirani objekti se mogu koristiti za proizvodnju raznovrsnih rezultujuih programa zasnovanih na interakciji sa korisnikom Karakteristike analizatorskih cijevi Elektronske cijevi za analizu TV slike su elektronski analizatori koji se ugrauju u TV kamere. Rad analizatorske cijevi se moe razloiti u dvije operacije: prva se sastoji u razlaganju slike na elemente slike, a druga u analizi tih elemenata slike odreenim redosljedom i dinamikom (analiza sa proredom ili progresivna analiza). Kao izlaz iz analizatorske cijevi se koristi proizvedeni elektrini signal ija amplituda odgovara osvjetljajima pripadajiih elemenata slike, za sluaj C/B TV signala. Pretvorba svjetlosne informacije u elektrinu (luminantno-elektrina transformacija) zbiva se u analizirajuim cijevima, kojih ima vie izvedaba. Za ovu opto/elektronsku transformaciju se mogu koristiti dvije vrste materijala: fotoemisioni i fotoprovodni. U starijim tipovima analizatorskih cijevi su se koristili fotoemisioni , a u novijim tipovima fotoprovodni materijali. Osobina fotoprovodnog materijala je da se pod djelovanjem svjetlosti mijenja njihova provodnost, to prua mogunost korelacije izmeu osvjetljaja elemenata slike i dobijenog elektrinog signala, koji se naziva i video signal. Navedimo sada neke od optih karakteristika analizatorskih cijevi: um: budui da je analizatorska cijev prvi element sistema znaajno je postii to nie nivoe uma na ulazu u sistem, jer je pojaanje za taj ulaz najvee. umovi su posljedica raznih faktora, a mogu imati nekoherentni (sluajni) i koherentni (smetnje) karakter. Kontrast: posmatra se preko opsega kontrasta koji se pak definira kao odnos maksimalnog i minimalnog osvjetljaja koji se moe postii dotinim analizatorom: Bmax/Bmin. Reprodukovani kontrast zavisi i od sadraja slike, a kree se od 15:1, kod tamnog detalja na svijetloj povrini do n 100:1, kod svijetlog detalja na crnoj povrini. Mo razlaganja: definie sposobnost TV sistema za prenos sitnih detalja kao i otrih granica odnosno rubova dva osvjetljaja. Mo razlaganja praktino je ograniena veliinom poprenog presjeka mlaza elektrona u analizatoru. Mo razlaganja se mjeri kao broj vertikalnih alternirajuih crnih i bijelih linija koji se mogu razlikovati po jedinici duine. Osjetljivost: definisana je najmanjim osvjetljajem na analizatoru sa kojim se na ekranu monitora tragaa slike dobija kvalitetna slika. Analizatori sa velikom osjetljivou mogu generisati sliku i pri loim uvjetima osvjetljaja, npr. reda 1 lux. Prenosna karakteristika analizatorske cijevi: predstavlja zavisnost dobijenog elektrinog signala od osvjetljaja fotoprovodnog sloja (sluaj C/B TV signala). Gama-korekcija: pretvorba svjetlosnog signala u elektrini u analizirajuim cijevima nije linearna (sluaj-a na slici lijevo), pa se krominantne komponante izobliuju u podruju koljena karakteristike. To se dogaa i na prijemnoj strani u kineskopima (sluaj-b na slici lijevo). Kao posljedica pojavljuje se izoblienje gradacije sivila u akromatskoj televiziji (C/B TV), to je ilustrovano primjerom sa desne slike, a isti problem se reflektuje kao izoblienje boja u kromatskoj televiziji.

Da bi se te nelinearnosti kompenzirale iza analiziraluih cijevi dodaju se sklopovi za korekciju, tzv. gama-korektori ( korektori). To su elektroniki sklopovi, pojaala sa obrnutom karakteristikom pojaanja (sluaj-a). Pri konstrukciji gama-korektora za odnos izmeu ulaznog signala Eu i izlaznog Ei vrijedi relacija: Ei = kEu, gdje su k i bezdimenzionalne konstante, pri emu je za linearni sistem =1. Veliina zavisi od tipa analizirajue cijevi, pri emu je tipina vrijednost >2, a korekcione vrijednosti se kreu u granicama 0.4 do 0.5. Vidicon Vidicon oznaava analizatorsku cijev sa fotoprovodnom analizatorskom ploom. Prednji dio sistema slui za projekciju slike koja se analizira na fotoprovodni sloj. Ovaj sloj slui za akumulaciju, tj. pohranjivanje slike, a prema ekvivalentnoj emi vidimo da predstavlja mreu elementarnih kapaciteta i otpornosti. Otpornosti su fotoosjetljive, a njihova otpornost varira sa intenzitetom padajue svjetlosti na dotini element slike. Ovakvo stanje uzrokuje akumulaciju razliitih naboja u elementarnim kapacitetima. Na ovaj nain se stvara mozaik naboja elementarnih kondenzatora, to znai da dotina optika slika odgovara reljefu naboja u ploi.

Mlaz elektrona se proizvodi, fokusira i skree tako da obavlja analizu elemenata slike, tj. vri neutralizaciju naboja elementarnih kondenzatora, pa se ovi kondenzatori prazne preko otpora Ra strujama srazmjernim njihovom naboju, koji su pak srazmjerni intenzitetu svjetlosti sa dotinog elementa optike slike. Na ovaj nain se preko serijskog kondenzatora dobija sirovi video signal, kao pad napona na otporu Ra. Osnovni problem vidicona je velika struja tame (curenje struje), a metalna reetka ispred analizatorske ploe sprijeava sekundarnu emisiju. Vidicon ima veu inerciju zbog spore promjene provodnosti fotoprovodnog sloja, te je manje koriten u produkcijskim resursima, a vie u industrijske svrhe. Plumbicon Plumbicom je analizirajua cijav visokog razluivanja, sa dinamikim upravljanjem struje elektronskog snopa, malenog izlaznog elektrinog kapaciteta, sa elektrostatikim fokusiranjem smanjenja efekta povlaenja slike, te sa linearnom svjetlosnom prenosnom funkcijom i spektralnom osjetljivou u podruju 400...750 nm. Zbog ovoga je plumbicon upotrebljiv za stvaranje svih triju krominantnih signala, UR, UG i UB, te luminantnog signala Uy. Zbog osobitih kvaliteta upotrebljava se za snimanje scena u kretanju. Elektronski top plumbicona se sastoji od posredno arene katode i etiri elektrode, kao to je i predstavljeno na slici.

Napon na prvoj elektrodi (reetka) upravlja strujom elektronskog snopa, a druga, fokusirajua elektroda ubrzava elektrone koji prolaze kroz kolektorsku, tj. treu valjkastu elektrodu. etvrta, mreasta elektroda svojim naponom usporava elektrone kako bi se dobilo ravnomjerno usporeno polje prije udara elektronskog snopa u signalnu elektrodu.

Fotoelektroda se nalazi na prednjoj strani plumbicona, a sastoji se od ravne staklene ploe i prozirnog elektrovodljivog filma naneenog sa unutranje strane staklene ploe. Taj vodljivi film na koji je naparen tanak sloj fotovodljivog materijala predstavlja signalnu elektrodu. Elektrina vodljivost tog materijala ovisi o osvjetljenju. Na neosvjetljenim mjestima fotovodljivi sloj djeluje kao izolator, a otpor mu se smanjuje sa poveanjem osvjetljenja. Pomou optikog sistema snimana slika se projecira kroz prozirnu staklenu plou na fotovodljivi sloj. Vanjski kontakt signal je spojen na elektrode preko opteretnog otpora na pozitivni napon od 45 V. Smatra se da se fotovodljivi sloj sastoji od mnogo malih elemenata koji djeluju kao kondenzatori kapaciteta Ci, a spojeni su sa jednom stranom signalne elektrode pomou prozirnog vodljivog sloja filma. Paralelno sa kondenzatorom spojen je svjetlosno ovisan otpor Ri od fotovodljivog materijala. Prilikom razlaganja elektronski snop dolazi do fotovodljivog sloja, predaje mu elektrone i nabija siune kondenzatore sve dok potencijal analizirane povrine ne bude jednak potencijalu katode. To se naziva stabilizacijom katodnog potencijala. Tako nastaje razlika napona na drugoj strani fotovodljivog sloja. Svaki se elementarni kondenzator nabija na potencijal priblino jednak onome na signalnoj elektrodi. Na neosvjetljenim mjestima fotovodljivi materijal djeluje kao izolator i na njemu se zadrava naboj. Slika, koja se fokusira na fotovodljivom sloju, svojim svijetlim i tamnim mjestima mijenja promjenljive otpore R i kroz koje se izbijaju kondenzatori Ci. Zbog toga se pozitivni potencijali raspodjeljuju sa unutranje strane fotovodljivog sloja i tako uskladituju snimanu sliku izmeu dva analiziranja. Prilikom analiziranja elektronski snop predaje elektrone pozitivnim elementima, tj. osvjetljenim mjestima fotovodljivog materijala, gdje se elektroni uskladituju, dok se ponovo ne uspostavi katodni potencijal koji uzrokuje kapacitivnu struju kroz opteretni otpor. To je video signal koji se dovodi pretpojaalu. Analizirajua cijev je stabilizirana kada je vrijednost struje elektronskog snopa dovoljna da ponovo uspostavi potencijal katode na analiziranoj povrini. Elektronski top je tako konstruisan da smanjuje efekat povlaenja pomou struje elektronskog snopa koja se znatno poveava za vrijeme povratnog traga linije na rasteru. To se izvodi pomou sklopova. Fotokatoda plumbicona je od olovnog oksida (PbO) vrlo velike fotovodljivosti. Spektralna osjetljivost triju plumbicona je prikazana na slici. Zapaamo da je spektralna karakteristika pomjerena prema podruju kraih talasnih duina u usporedbi sa spektralnom karakeristikom osjetljivosti oka ovjeka na boje.

Satikon Satikon je analizirajua cijev poboljanih karakteristika prema vidikonu. Malih je dimenzija i treba malu energiju napajanja, pa je prikladna za ugradnju u prenosne televizijske kamere. Ime joj potie od poetnih slova materijala od kojeg je napravljen fotoosjetljivi sloj: selen, arsen i telur. Oni tvore amorfnu, a ne kristalnu strukturu poluvodikog aloja. Karakteristike satikona su elektrostatiko fokusiranje, magnetski otklon, te novi tip fotovodljivog sloja i filtera u obliku isprepletenih traka. Zbog boljih parametara elektronskog topa, valjkaste konstrukcije elektroda za fokusiranje , ubrzanja i linearizacije, te poveanog nivoa izlaznog kromatskog signala, dobija se i bolji odnos signal/um. Posebnom konstrukcijom zavojnice smanjuje se izlazni kapacitet izmeu analizirajue cijevi i pretpojaala, pa je manji i um komponenata viih frekvancija video signala.

Fotoosjetljiva elektroda na slici je novije konstrukcije i odlikuje se zanemarivim odsjajem, malom strujom tame, niskim povlaenjem i veim statikim i dinamikim razluivanjem. Sastoji se od kremenog filtra, prednjeg stakla, trakastih filtera, prozirne vodljive elektrode na koju je naparen Se-As-Te fotovodljivi sloj. Dodatak telura poboljava osjetljivost prema crvenom svjetlu. Sloj na koji dolazi elektronski snop za analiziranje napravljen je od antimon-sulfida (Sb2S), koji sprijeava pojavu sekundarne emisije elektrona. Poboljanje prednjeg dijela satikona postiglo se pomou trakastih dikroidnih filtera, utog i modrozelenog, za dva krominantna nosioca video signala. Upotrebom trakastog filtra dobija se jednolika osjetljivost u itavom vidnom spektru. Zato se satikon esto upotrebljava u profesionalnim televizijskim kamerama. HARP satikon predstavlja novi tip analizirajue cijevi konstruisan 1987. godine u Japanu. Cijev ima poboljanu fotoelektrodu po kojoj je i nazvana (Gigh gain Avalanche Rushing Amorphous Photoconductor). Fotoelektroda se sastoji od etiri sloja. Izlazna signalna struja HARP satikona, uz isto osvjetljenje je 1.3...1.6 puta vea nego kod standardnog satikona. Dovoljno velik odnos signal/um omoguuje upotrebu ove cijevi u kamerama namijenjenim za televiziju visoke kvalitete (HDTV).

Analizatori slike sa poluvodikim senzorima Televizijske kamere sa poluvodikim slikovnim senzorima u praksi se nazivaju CCD kamere. Razvoj poluvodike tehnologije omoguio je primjenu poluvodikih nabojno vezanih slikovnih senzora (Charge Coupled Devices, CCD) u televizijskim kamerama umjesto analizirajuih cijevi. Kamere sa slikovnim senzorima su male mase, sa malom potronjom energije, uz visoko razluivanje, pri emu daju geometrijski vjernu sliku po cijeloj povrini bez efekta povlaenja i bez otklonskih su zavojnica. Nabojno vezan slikovni senzor napravljen je u poluvodikoj tehnologiji MOS. Na Si ploicu se nanese sloj oksida kao dialektrik i na to se napare metalne elektrode. Pod uticajem upadnog svjetla naboj se rasporeuje srazmjerno svjetlosnom toku. Paketi manjinskih nosilaca se skupljaju i uskladituju u potencijalne jame. Dovoenjem pozitivnog napona na metalne elektrode pomiu se potencijalne jame i tako u diskretnim vremenskim razmacima imamo pomicanje paketa naboja, zbog ega za slikovni senzor kaemo da radi kao pomini registar. a) Princip rada poluvodikog slikovnog senzora Optika slika se u poluvodikom slikovnom senzoru pretvara u televizijsku sliku tako to se slika prvo projecira na fotoosjetljivi sloj, pri emu se u siliciju generira broj elektrona srazmjeran broju fotona optike slike. U tom se predjelu slike raspored fotona optike slike preslikava u raspored naboja. Ti se naboji akumuliraju u slikovnom CCD senzoru, a nakon toga tok naboja pomie sliku u predio memorije, kao to je predstavljeno na slici. Predio memorije krai je od predjela slike, pa se nabojna slika zbija od vrha prema dnu. Na kraju predjela memorije nalaze se tri izlazna registra koji sjeckaju, odnosno razlau sliku u televizijske linije i tako tvore video signal. Zbijanje ne utie na konanu televizijsku sliku. Nakon toga se u predjelu slike ponovo stvara nabojna slika, koja se opet prenosi u predio memorije i predio stvaranja naboja.

b) Struktura slikovnih senzora Slikovni senzori se razlikuju po strukturi, pa postoje MOS-kondenzator sa tranzistorom, MOS-dioda, HAD senzor i dr. MOS kondenzatori U slikovnim senzorima vani elementi su poluvodiki kondenzatori, koji se proizvode u MOS tehnologiji, zajedno sa MOS tranzistorom. MOS kondenzator radi tako da se kao dielektrik na Si podlogu nanosi silicij-dioksid (SiO2) na koji dolazi metalna elektroda. Struktura MOS kondenzatora je data na slici. Kada se na metalnu elektrodu dovede pozitivni naboj, on potiskuje veinske nosioce (upljine) u dubinu podloge, pa se prostor ispod elektrode osiromauje pozitivnim nosiocima naboja. Uz dovoljno velik pozitivni napon, poet e se u prostoru ispod elektrode skupljati elektroni. Na granici izmeu Si i SiO2 stvara se povrinski potencijal s, zbog kojeg u podlozi nastaju potencijalne jame. U predjelu sa osiromaenim veinskim nosiocima, pod termikim djelovanjem se stvaraju parovi elektron-upljina, koji se zbijaju prema podlozi, a elektroni se privlae prema silicijumskoj graninoj plohi. Ta nakupnina naboja ispod graninog sloja se naziva inverznim slojem. Ravnoteno stanje, tj. inverzni sloj nastaje za nekoliko stotinki sekunde, pa zbog toga vrijeme potrebno za obradu signala mora biti maleno, prema vremenu potrebnom za stvaranje inverznog sloja. Kondenzator se moe nabijati i vanjskom pobudom poluvodia, tj. fotoelektriki, pa je tada stvoreni napon mjera za upadni svjetlosni tok. Na toj se pojavi zasniva rad poluvodikih slikovnih senzora. Prenos naboja se ostvaruje putem trofaznog takta. U trenutku t1 djeluje takt 1, te se stvara naboj elektrona u jamama inverznog sloja u poluvodiu p-tipa. U trenutku t2 se uspostavlja takt 2, pri emu takt 1 linearno opada, to uzrokuje proirenje potencijalne jame na zonu susjednog kontakta. Trenutak t3 oznaava presipanje naboja, tj. elektrona u susjednu jamu, dok se u trenutku t4 naboj zadrava samo u oblasti susjednog kontakta.

MOS dioda Fotodiode izraene u tehnologiji MOS takoe se upotrebljavaju za izradu slikovnih senzora. Senzorska elektroda je tanak sloj polikristalnog silicija. Naboji nastali fotoelektrinim efektom prenose se djelovanjem elektrinog polja do vertikalnog CCD senzora. HAD senzor HAD dioda (Hole Accumulation Diode) predstavlja diodu sa nakupljanjem upljina i dosad je jedan od najkvalitetnijih slikovnih senzora. Povrinu senzora ini sloj od nakupnina upljina P-tipa, dok je podloga N-tipa na dnu senzora, to omoguuje vertikalni kanal za odvod naboja. Povrina kanala za odvod smjetena sa strane moe se iskoristiti kao dodatna senzorska jedinica, te se tako poveava broj elemenata slike. Time se poveava razluivanje. Poveani broj elemenata slike utie na smanjenje izoblienja slike, tzv. moire efekta. Osnovna svojstva su: poveana spektralna osjetljivost i smanjeno razmazivanje. Hiper HAD senzor je najnoviji tip slikovnog senzora ije se tehnoloko rjeenje sastoji u nanoenju mikrolee fotolitografskom tehnologijom. Mikrolea sakuplja dvostruko vie dolazeeg svjetla nego to izravno pada na senzorsku povrinu, ime se postie bolja osjetljivost za 6 dB i manji efekat razmazivanja za 20 dB u poreenju sa HAD senzorom. Zbog ovoga se hiper HAD senzori primjenjuju u kamerama visoko kvalitetne televizije. c) Varijante transfera sadraja slikovnih senzora u registre Razlikujemo tri naina transfera sadraja slikovnih senzora u pomine registre: poluslikovni senzor, meulinijski i poluslikovni meulinijski. Poluslikovni senzor (Frame Transfer CCD) Poluslikovni senzori za linijsko razlaganje sastoje se od fotoosjetljivih elemenata poredanih u nizu, memorije, te analognog prenosnog registra iza kojeg slijedi izlazno pojaalo, kao to je i prikazano na slici. Naboji proizvedeni u fotovodljivom sloju slikovnog dijela za vrijeme vertikalnog potisnog intervala pomiu se u predio memorije, gdje se preslikava nabojna slika. Na poetku sljedee poluslike fotosenzori su prazni i mogu primiti novu polusliku. Iz prenosnog analognog registra se frekvencijom od 9.55 MHz preko pojaala dobija video signal. Ovi senzori imaju iroku primjenu, od senzora za optiko prepoznavanje slike, do senzora za osjetljive faksimil aparate velikih brzina.

Meulinijski senzori (Inerline Transfer CCD) Predstavljaju strukture u kojima su fotosenzori i elementi za uskladitenje meusobno isprepleteni, kao to je prikazano na slici.. Vertikalni i horizontalni pomini registri prekriveni su optiki nepropusnim filmom. Prilikom vertikalnog potisnog perioda slikovna informacija se prenosi u vertikalni pomini registar kojim upravljaju impulsi horizontalne frekvencije. Informacija slike dolazi u horizontalni pomini registar nakon ega se oitava video signal sa frekvencijom 9.55 MHz. Poluslikovni meulinijski senzori (Frame Inerline Transfer ) Nastali su zdruivanjem poluslikovnog i meulinijskog senzora. Kanal za odvod naboja nalazi se na gornjem dijelu slikovnog dijela. Naboji iz senzora prenose se u vertikalni pomini registar, a iz njega prema dole u predio memorije. Pri velikom osvjetljenju aktivira se aluminijski zaslon, te se svi dodatni naboji prenose prema gore u kanal za odvod, gdje se resorbiraju. Sve karakteristike FIT senzora su poboljane, pa je smanjeno povlaenje i razmazivanje slike, a poveano razluivanje i odnos signal/um. d) Karakteristini parametri slikovnih senzora slike Slikovni senzori slike omoguavaju i specijalne modove, kao to su: Frame/field integration ClearScan FT prua prednost manjeg vertikalnog razmazivanja Kljuni parametri za komparaciju senzora slike su: Rezolucija: - ukupan broj pixela - broj linija u rezoluciji Povrina senzora, iznosi 2/3 inch, odnosno 1/3 inch. Aspect Ratio TV Standard

Konfiguracija TV kamere sa slikovnim senzorima slike Na sljedeoj slici je prikazan dihroidni blok sa tri ipa CCD senzora slike:

Kamerni lanac Osim sistema lea, dihroidnih ogledala (prizma za razvrstavanje boja) i analizatorskih cijevi, u kameri se nalazi izvor signala za horizontalno i vertikalno otklanjanje elektronskog snopa, mreni ispravlja napona potrebnog za elektronski top i napajanje elektrinih sklopova, te predpojaala, pojaala video signala i elektronikog traila slike.

Elektroniko trailo slike je mala katodna cijev na kojoj se motri reprodukcija slike koju kamera snima. U kameri se nalaze jo sinhronizacijski generator koji proizvodi sinhronizacijske impulse, te horizontalne i vertikalne pogonske imulse i dva stupnja za mjeanje.

Profesionalna studijska kamera visoke kvalitete odlikuje se visokim statikim razluivanjem i geometrijski neiskrivljenom slikom. Njome se snima um pri standardnom osvjetljenju, uz povoljan odnos signal/um. Osnovni segmenti kamernog lanca su: glava kamere, kamerni kabl i kontrola kamere (CCU Camera Controll Unit), koja moe biti lokalna i/ili daljinska. Glava kamere se sastoji od optikog sistema-objektiva, senzora slike (cijevni ili slikovni), predpojaavaa, procesora primarnih video signala (R,G i B), tragaa slike, te raznih blokova za procesiranje impulsa, podataka, interne komunikacije kamermana i sklopova za napajanje. Kamerni kabl omoguava prenos razliitih signala od glave do kontrole kamere. U kontroli kamere se formiaraju video signali, komponentni i kompozitni, vri se podeavanje odreenih parametara i obavlja akvizicija (prenos sa obradom) signala neophodnih za funkcionisanje glave kamere. Osnovni elementi u primjeru praktine konfiguracije kamernog lanca sa slike su: glava kamere, kamerni kabl, jedinica kontrole kamere (CCU), panel operativne kontrole (OCP) i panel glavne kontrole (MCP). U studijima se esto obavlja snimanje sa vie TV kamera, tako da se formiraju odgovarajui kamerni lanci. Reporterske kamere ili kamere za elektroniko novinarstvo sastoje se iz dva dijela. To su dio za snimanje i dio za zapis, koji konstrukcijski mogu biti u jednom ili dva posebna komada. Reporterske kamere su visokoprofesionalne i sadre sve elemente studijskih kamera, a namjenjene su za vanjska snimanja. Osobito je vano da imaju visoko dinamiko razluivanje, da rade u irokom rasponu osvjetljaja i temperature okolia, te da budu to pokretljivije i jednostavnije za rukovanje.

Sinhronizacioni generator Sinhronizacioni generator predstavlja srce TV sistema. On proizvodi signale tano odreenih frekvencija i oblika i upravlja radom predajnog i prijemnog dijela TV sistema. Praktino sinhro generator omoguuje generisanje horizontalnih i vertikalnih sync i blank impulsa. Za postizanje traene stabilnosti frekvencije i meusobnog faznog odnosa impulsa u sloenom video signalu poeljno je da se cjelokupni signal generie u jednom sklopu. Da bi eventualna greka bila u dozvoljenim granicama potrebno je zadovoljiti sljedee relacije: n Tl fl n T ps = i / ili = 2 f ps 2 gdje je: n broj linija Tl period ponavljanja linija Tps period ponavljanja poluslika fl / fs odnos frekvencija linija i poluslika Prema konceptu generisanja prikazanom na slici, vidimo da se navedeni odnosi poluslika i slika tih frekvencija ostvaruju djeljenjem frekvencija, a ne mnoenjem. Na ovaj nain se postie bolja stabilnost frekvencija. Pri izboru osnovne frekvencije sinhro generatora treba imati u vidu da je broj linija u sistemu sa proredom neparan n/2. Zbog toga je u datom primjeru kao osnovna frekvencija uzeta dvostruka vrijednost linijske frekvencije: f0=2fl. Detaljnija blok ema sinhro generatora je data na sljedeoj slici, gdje je prikazano i generisanje horizontalnih i vertikalnih sync i blank impulsa, te signala podnosioca boje: Sinhronizacioni generator ima glavnu ulogu u sinhronizaciji rada vremenskih baza TV kamera i TV prijemnika.

Snimanje video signala U danima razvoja TV tehnike ukazala se potreba za snimanjem i reproduciranjem video signala. Najpoznatiji i najvie koriten medij za zapis video signala je magnetna traka, a ureaj pomou kojeg se vri zapis AV signala na ovaj medij je VTR Video Tape Recorder. Sada emo ukratko prezentirati vrste i forme medija za zapisivanje. Medij za zapisivanje AV signala Postoje razliiti mediji za zapisivanje AV signala. Njihov razvoj se podsticao u skladu sa zahtjevima pojedinih aplikacija. U pogledu forme zapisa razlikujemo dvije osnovne forme: Trake mogu biti u obliku koturova i kaseta Diskovi mini diskovi i HD Naini zapisivanja su sljedei: a) Filmski zapis optiki zapis na traku irine 35 mm, 16 mm i 8 mm, koji se koristi za telekina b) Magnetni zapis koristi se za razne forme medija - magnetne trake predstavljaju dominantnu formu, pri emu mogu imati razliite duine (od n 10 m do n 100 m) i razliito trajanje (od 5 min do 240 min), a zapis moe biti analogan ili digitalan. Kod digitalnog zapisa se razlikuju sljedei tipovi traka: DAT Digital Audio Tape DCC Digital Compact Cassette DVTR Digital Video Tape Recorder - te razne forme mini diskova i HD - hard diskova koji se inae koriste u raunarima. c) Magnetooptiki zapis MOD podaci se zapisuju na magnetni disk, pri emu je zapis digitalan. d) Optiki diskovi u kojima se koristi digitalno zapisivanje, optiko skeniranje i korekcija greke. Razlikujemo dvije glavne aplikacije: - CD (Compact Disc) upis i itanje se vre pomou lasera talasne duine 780 nm (crvena svjetlost). Kapacitet je reda 600 MB. Osnovna namjena im je za PC CD rom i audio zapis. - DVD (Digital Video Disc) koristi laser na kraoj talasnoj duini 470 nm (plava svjetlost), pa je i gustoa zapisa vea. Standardni kapacitet je 4.7 GB, a pojavili su se i DVD kapaciteta reda 18 GB. e) DVD RAM oznaava implementaciju video zapisa pomou SS memorijskih ipova na PCB.

Zapisivanje video signala na magnetnu traku (VCR & VTR) Pred postupak zapisivanja video signala na magnetnu traku javljaju se odreeni zahtjevi koje treba formulisati. a) Zahtjevi za zapisivanje video signala Openito ureaji za zapisivanje videa se nazivaju VRVideo Recorder. Prve verzije zapisa na traku dobile su naziv VTRVideo Tape Recorder, a kasnije su se pojavile i verzije sa kasetom VCR Video Cassette Recorder, a negdje se koristi i naziv TTR Television Tape Recorder. Ako se ureaj koristi samo za itanje, tj. reprodukciju, tada se ona naziva PLAYER. Nakon uvoenja digitalnog zapisa koristi se i naziv DVTR Digital Video Tape Recorder. Velika irina video signala (5 MHz) uzrokuje veliku potronju magnetne trake. Za iroko trite koristi se VCR. Glavni zahtjevi za produkcioni VTR su: - mora postojati mogunost replay-a za vrijeme recordinga, - TC (Time Code) mora biti upisan i mora se reproducirati pri svim brzinama, - zahtjeva se puna daljinska kontrola (Remote Control), - zahtjeva se video signal visokog kvaliteta, - asembliranje i insert editiranja treba biti podrano nezavisno za audio i video - mora postojati mogunost promjene brzine replay-a, pri emu se ovaj mod rada naziva TSO (Tape Speed Override), - u digitalnim mainama u svrhu editiranja treba postojati mogunost playback-a sa glavama umetnutim prije glave zapisa b) Koncept magnetnog zapisivanja video signala na magnetnu traku Kod prvih pokusa magnetnog zapisa glavni problem je bila velika irina video signala (10Hz 5 MHz). Godine 1953. ostvaren je prvi magnetoskop sa direktnim snimanjem pomou stacionarnih magnetnih glava, kod kojeg je osnovni problem bila velika brzina trake. 1956. godine je stvoren praktino prvi upotrebljiv magnetoskop, ije su osnovne osobine bile: za smanjenje brzine trake umjesto stacionarnih magnetnih glava koristio se obrtni disk video glave, da bi se obuhvatio cijeli video opseg frekvencija oko 20 oktava koristi se FM sa niskim nosiocem i malom devijacijom. Magnetni zapis videa se zasniva na istom principu kao i zapis tona, gdje se za snimanje koristi magnetna glava. Reprodukcija predstavlja obrnut proces od snimanja.

c) Snimanje i reprodukcija video signala U poetku se koristio uzduni zapis LVR (Longitudinal Video Recording), ali je ovaj sistem naputen zbog velike brzine trake. Danas se praktino koristi transverzalni (popreni) zapis kod profesionalnih magnetoskopa. Ovdje postoji obrtni disk sa etiri video glave, kao to je prikazano na slici. Definisana brzina je 1500 obr/min, pri emu valjak sa etiri glave u jednom obrtaju zapisuje etiri transferzalna traga na magnetnoj traci.

Prikaimo sada poloaj tragova na traci, prilikom snimanja:

Prikaimo sada tragove na traci za VCR, gdje se koristi kosi-helikoidalni zapis:

Prikaimo sada raspored glava za brisanje, video glava i tonske glave i mehanizam za transport trake:

Frekventna modulacija primjenjena u magnetoskopu razlikuje se od konvencionalne u sljedeem: zbog ogranienog opsega video glave i ograniene magnetne rezolucije trake nosea frekvencija je bliska maksimalnoj moduliuoj frekvenciji. Praktino se spektri FM signala i moduliueg signala preklapaju, index modulacije: =F/fmax je znatno manji nego kod frekventne modulacije u radio difuziji, gdje je F devijacija, a fmax maksimalna moduliua frekvencija. Zbog ovoga se spektar baseband video signala i spektar FM video signala djelimino preklapaju. Indeks FM je mali, tako da je energija viih spektralnih komponenata niska. Primjenom ovako definisane FM se smanjuje broj oktava sa 20 na 4. Pri reprodukciji se nakon pojaavanja signala sa video glave koriguju amplitudna izoblienja i mijenja relativno kanjenje signala za korekciju kvadrature video glave. Pomou elektronskog preklopnika slau se signali sa pojedinih video glava u jedan signal, nakon ega se vri FM demodulacija, kao i dalja obrada video signala. Zbog preklapanja informacija na dvije susjedne glave vri se neprimjetno prelaenje sa signala jedne video glave na signal druge.

d) Forme video signala u magnetnom zapisu Kod magnetnog zapisivanja koriste se razliite forme video signala, to je uslovljeno zahtjevima dotine aplikacije. Razlikuju se: irokopojasni kompozitni zapis zapis sa kromom ispod lume komponentni kroma/luma zapis analogni komponentni zapis irokopojasni kompozitni zapis Ovdje postoji jedinstven sistem zapisa koji nosi informaciju krome utisnutu u podnosilac boje. U irokopojasnim recorderima, kao to su B i C formati, kompozitni signal se vodi direktno na FM modulator. Direktni zapis kompozitnog signala se koristi u aplikacijama produkcije, gdje je znaajan puni frekventni opseg.

Zapis videa sa kromom ispod lume U sluajevima kada je prihvatljiva nia rezolucija sa bandom od 3 MHz, kao to su komercijalne industrijske aplikacije, primjenjuje se postupak sa sputenom lumom. Princip se zasniva na primjeni filtera za dolazni kompozitni signal. Ova forma zapisa se koristi u U-matric sistemu. Nakon transpozicije lume, kroma se down-konvertira.

Komponentni luma/kroma zapis Zapis videa u formi luma/kroma koristi se u S-VHS recorderima. Na ulaz S-VHS recordera se dovode komponentni signali iz kamere, pa se formiraju posebno kanali lume i krome. Inae razdvajanje lume i krome u kompozitnom modu veoma je zahtjevno, pa ih S-VHS stoga dri razdvojeno.

Ovo nije striktni kompozitni zapis, jer se signali Y i C dre odvojeno. Takoe, nije ni isti komponentni zapis, jer su signali razlike boja kvadraturno modulisani. Analogni komponentni zapis Prvi analogni komponentni recorderi su Betacam i M-1. Oni su bili namjenjeni za ENG (Electronic News Gathering), gdje se puni frekventni opseg rtvovao zbog portabilnosti (prenosivosti). Prednost komponentnog signala je da nema podnosioca boje. Pri redukciji frekventnog opsega komponentnog videa, slika postaje meka, dok se u sluaju kompozitnog signala gubi boja. U analognim komponentnim recorderima zapisuju se tri signala: luma u punom opsegu i dva signala razlike boja sa reduciranim frekventnim opsezima. Uvoenjem postupka kompresije se multipleksiraju signali razlike boja u jedan kanal iste irine kao i lume. To znai postojanje dva kanala.

e) Korekcija vremenske baze (TBC - Time Base Correction) Karakteristika zapisivanja na traku je da vremenska osa nije naroito stabilna zbog fleksibilnosti trake. U VCR problem se rjeava tako to se doputa da proces skeniranja displeja prati nestabilnosti ose. U profesionalnom VTR rjeenje se sastoji u umetanju varijabilnog kanjenja u riplay signal koji se suprotstavlja greki vremenske baze. Kanjenje se postie u digitalnom domenu koritenjem RAM (Random Access Memory), pa se stoga digitalni TBC koristi kako u DVTR tako i u analognom VTR.

Analogni VTR vri digitalizaciju u reprodukciji za olakanje TBC-a, kao to je prikazano na slici (a), dok digitalni VTR obavlja digitalizaciju prije zapisa slika (b). f) Vremenski kod (TC - Time Code) TC predstavlja signal koji se snima du video trake. On omoguuje da se pojedinane slike (frame) numeriu prema vremenu u kome su bili snimljeni. Postoje dva koncepta: LTC Linear Time Code, koji oznaava linearni trag na magnetnoj video traci, pri emu jedan broj odgovara svakom frame-u traku. VITC Vertical Interval Time Code, ovdje se informacija zapisuje u svakoj poluslici, tj. u vertikalnom impulsu zamraenja. VITC se koristi i za DVTR i za VTR.

Kuni magnetoskop Danas se u kunim magnetoskopima VCR uglavnom koristi VHS (Video Home System) sistem. Sada emo prikazti blok emu kunog magnetoskopa.

U sluaju reprodukcije postupak se odvija u suprotnom smjeru. Kuni magnetoskop sadri vie sklopova: Servo sistem transport magnetne trake koji je sinhroniziran sa pogonom bubnja sa magnetnim glavama, Sklop za kompenzaciju ispada signala Sklopovi za napajanje,

 Komandni panel Digitalno zapisivanje video signala (DVTR) Poznato je iz tehnike analognog zapisa da je magnetna traka nesavren medij. Zbog toga se pojavljuju i ispadi koji su vidljivi u analognom signalu. a) Korekcija greaka prikrivanjem U sluaju digitalnog zapisa pri reprodukciji binarnog podatka za dotini bit postoje samo dvije mogunosti: ispravan i pogrean. Mali nivoi uma se otklanjaju, ali povremeni impulsni umovi uzrokuju pogreke u bitima. Ispadi uzrokuju vei broj pogrenih bita, odnosno nastaju paketi greaka. Vidljivost bita zavisi od toga koji je to bit u uzorku. Ako je LSB Least Significant Bit uzorak pogrean, u detaljnoj kontrastnoj slici efekat e biti maskiran. Ako je MSB Most Significant Bit uzorak pogrean, u glatkom polju niko nee uoiti rezultujuu taku. To znai da je potrebno sredstvo za korekciju greaka. Korekcija greaka u binarnom sistemu je jednostavna, jer ako je bit pogrean treba uzeti suprotno stanje i on je ispravan. Problem predstavlja identifikacija pogrenih bita. Ovo se postie kodiranjem podataka, tako da se dodaju redundantni biti. Iznos redundance proporcionalan je iznosu greaka koje mogu biti korigovane. Ako iznos greaka prekorauje ugraenu redundancu, korekcija greaka nee biti mogua. U cilju sprijeavanja degradacije koristi se prikrivanje greaka. U ovom postupku se vrijednosti izgubljenih pixela procjenjuju ili interpoliraju prema okolnim pixelima. Prikrivanje se vri preureivanjem sekvenci uzorka prije zapisa. Primjer! Originalna sekvenca uzoraka: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16.

Pretpostavka ispravnog rada je korektan redosljed uzoraka u zapisu. Praktino se parni i neparni uzorci zapisuju u razliite tragove. Pogrean uzorak 8 se moe odrediti interpolacijom uzoraka 7 i 9 i slino.

b) Produktni kodovi Dodavanje redundance je ogranieno sa poveanjem gustoe zapisa. Umjesto toga moe se koristiti preplitanje (interliving). Sekvencijalni uzorci iz ADC se asembliraju u kodere du vrsta u memoriji.

Na svaku vrstu memorije dodaju se redundantni biti, tzv. parity biti, a memorija se zatim oitava po kolonama i podaci se alju na medij zapisa. Pri itanju se nesekvencijalni uzorci sa medija raspliu i vraaju u njihovu normalnu sekvencu. Pojava paketa greaka se pretvara u jedan pogrean simbol u vrsti memorije. Ova se greka koriguje vrlo jednostavno pomou redundantnog simbola bita pariteta. c) Razmjetanje uzoraka (shuffling) Kada se u zapisu pomou produktivnog koda pojavi katostrofalna greka rezultat je pravougli blok neispravnih uzoraka koji zahtjevaju prikrivanje. Takva neregularna struktura bi bila vidljiva i nakon prikrivanja, pa se stoga zahtjeva dodatni proces koji reducira vidljivost greke. Proces razmjetanja uzoraka (shuffling) se izvodi prije produktnog kodiranja, odnosno prije samog zapisa na traku, u kome se uzorci razmjetaju po slici na pseudosluajan nain.

Obrnuti proces se koristi pri reprodukciji. Vidljivo je da se pri pojavi nepopravljive greke blokovi pogrenih podataka razmjetaju na sluajne pozicije. Greke se prostiru preko slike u nepravilnoj strukturi, te je efekat reduciran. d) Kanalno kodiranje U veini recordera za digitalni zapis medij sadri trag koji reprodukuje talasni oblik. U DVTR se snima vie tragova istovremeno na magnetnu traku (2 ili 4) sa velikom gustoom zapisa. Stoga fizikalne tolerancije uzrokuju fazne pomake ili greke u vremenu izmeu tragova, tako da ih nije mogue itati u paraleli. Zbog toga se upis podataka vri serijski (bit po bit). Svaki trag mora biti samoodriv sve dok reprodukovani signal nije korigovan u TBC-u. To znai da se na serijsku struju podataka primjenjuje linijsko kodiranje, koje e omoguiti prolaz signala u jednom kanalu. Prikaimo liniju serijskog kodiranja.

Sada emo prikazati uprotenu blok emu DVTR-a sa serijskim prenosom:

Zapisivanje se ne vri direktno nego nakon modulacije. Ovim nainom se postie da serijski podaci budu samotaktni (self-clocking) to se i naziva kanalnim kodiranjem. Kodiranje uz to uobliava spektar serializovane struje, tako da se izvrava prilagoenje na transfer karakteristiku medija, tj. magnetne trake. Primjeri linijskih kodova su: NRZ, Sinhronizovani NRZ, Milerov kod, itd. e) Video kompresija Digitalni video radi sa velikim brzinama, te se javlja potreba redukcije brzine prenosa bez degradacije kvaliteta slike. Oko ovjeka nije jednako osjetljivo na prostorne frekvencije, tako da se moe ostvariti dobitak u kodiranju putem dubljeg kvantiziranja prostornih frekvencija koje su manje vidljive. Omoguavanje kompresije daje i injenica da i slika sadri veliki iznos redundanse (nepotrebnih detalja). Redukcija podataka i odgovarajue kodiranje su kompleksni postupci koji unose dodatna kanjenja u putanju signala.

f) Blok ema DVTR Blok ema snimanja (recording) signala u sistemu 4:2:2:

Blok ema reprodukcije (playback) signala u sistemu 4:2:2:

Digitalni video formati magnetnih traka: DV koristi koncept Intraframe DCT kompresije i sisteme PAL: 4:2:0 i NTSC: 4:1:1 sa brzinom od 25 Mbps. DVCam firma Sony, sa istim konceptom kao i format DV. DVCPro firma Panasonic, sa istim konceptom kao i DV, uz format PAL: 4:1:1 Digital-S firma JVC, sa formatima PAL, NTSC: 4:2:2, uz brzinu od 50 Mbps Betacam SX firma Sony, sa formatima PAL, NTSC: 4:2:2 i brzinom 18 Mbps Digital Betacam firma Sony, sa formatima PAL, NTSC: 4:2:2 i brzinom od 100 Mbps.

Mikseri video signala Program koji se emituje iz TV studija je najee kombinacija video signala iz razliitih izvora, pa zbog toga u TV centru (studio i reija) postoje take ukrtanja na koje se mogu dovesti razliiti izvori signala. Ovu funkciju kombinovanja AV signala obavljaju mikseri video signala koji se nazivaju i video svievi. Prikaz emo jednu konfiguraciju video miksera:

Osnovu miksera predstavlja prekidaka matrica na ije ulaze dovodimo razne izvore signala. Razlikujemo produkcioni mikser i reijski mikser. Glavna operacija u procesu elektronskog mijeanja je prelazak sa jednog izvora na drugi izvor. Ovu operaciju obino obavlja brzi elektronski preklopnik uz dejstvo generatora specijalnih efekata. Operacija preklapanja se vri u vremenu vertikalnog blank intervala. Pored direktnog preklapanja postoji i runo ili postepeno preklapanje pomou runog miksera na bazi tandem potenciometara. Mijeanje se moe izvoditi kao povrinsko na taj nain da dio povrine potie iz jednog izvora, a drugi dio povrine iz drugog izvora. Kvalitet emisija TV studija zavisi od kvaliteta produkcione i postprodukcione opreme. On takoe zavisi i od sposobnosti dotine TV stanice da dovede adekvatan izvor video signala do TV odailjaa kao i da se moe ostvariti gladak prelaz sa jednog izvora na drugi izvor. Za ove svrhe se koristi master switcher, koji predstavlja glavni kontroler emitovanog programa.

Router U TV instalaciji signal prolazi brojne i raznovrsne komponente na svom putu od TV kamere do finalnog gledaoca. Primjer jednog takvog koncepta je predstavljen na slici:

Kod ovakve konfiguracije uoavamo dva problema: Ako otkae jedna komponenta i sve ostale e biti u prekidu Promjena konfiguracije zahtjeva izmjenu prespojnog oienja Umjesto ovakve konfiguracije mogu se sve komponente procesiranja signala spojiti na jedan blok koji nazivamo router (usmjeriva). On odgovara komutacionom voru video, audio i kontrolnih signala.

Router sadri unakrsne prekidae koji omoguavaju spajanje vertikalne ine na bilo koju horizontalnu. Pored komutacije, prekidaka matrica rutera omoguava i zaobilaenje komponenata u kvaru. Zbog toga sam router treba biti ekstremno pouzdan. U tu svrhu se elektronska prekidaka kola napajaju iz dualnog izvora napajanja. Ureaji namjenjeni

radu na direktnom programu ON-AIR su takoe izgraeni sa poveanom pouzdanou, tako to koriste i dodatne bypass releje, koji omoguavaju zaobilaenje komponente koja je otkazala. Konfiguracija sa ruterom u sistem uvodi fleksibilnost i pouzdanost. Televizijski odailja Televizijski odailja se sastoji od odailjaa slike u boji i odailjaa tona, koji se mogu nainiti u zajednikom bloku ili svaki posebno. Frekvencijsko podruje odailjaa pokriva I, III, IV i V frekventni pojas, a snaga zraenog signala je reda 10 W 100 kW. TV odailja se sastoji od visokofrekventnog lanca za prenos slike u boji, niskofrekventnog lanca za prenos tona, energetskog dijela za napajanje , sistema za hlaenje i logikih sklopova za upravljanje i kontrolu rada odailjaa. Prije ulaska u TV odailja kromatki signal se obrauje u procesnim pojaalima, gdje se regeneriu sinhronizacijski impulsi, namjeta amplituda referentnog nosioca, krominantnog signala i sloenog video signala (luminantni i krominantni signal). Ako se sloeni video signal pojavi sa vrnom amplitudom veom od 1V, signal se limitira da bi se sprijeila premodulacija odailjaa. Kromatski signal dalje ulazi u predkorektor na ulaznom dijelu odailjaa, gdje se obavlja fazna korekcija signala prema frekvenciji, a amplitudna karakteristika ostaje ista. Iz MF oscilatora dolazi signal frekvencije 38.9 MHz te zajedno sa video signalom horizontalne frekvencije 15.623 kHz ulazi u modulator, gdje se obavlja amplitudna modulacija. U sljedeem sklopu se kompenzira vrijeme grupnog kanjenja, a zatim dolazi filter VSB (Vestigal Side Band ostatak bonog pojasa) za potiskivanje gornjeg bonog pojasa, ime se smanjuje irina pojasa modulisanog signala. Tako nastaju fazna i amplitudna izoblienja, koja se koriguju u narednim stepenima. Nakon toga MF signal dolazi u balansno mjealo, gdje se pomou VF signala na izlazu dobija zbir i razlika frekvencija uz potisnuti nosilac. Pomou pojasnog propusnog filtra izdvaja se donji boni opseg i dalje se signal dovodi i izlazno pojaalo, gdje se pojaava do vrne snage od 1W. U tonskom dijelu odailjaa dolazi ton amplitude 1.55 V na predpojaalo koje poboljava omjer signal/um. Takav signal dolazi do modulatora, gdje se obavlja FM modulacija. Za stabilan rad modulatora centralna frekvencija se stabilizira pomou referentnog kristalnog oscilatora frekvencije 33.4 MHz i faznog komparatora. Drugi dio meufrekvencijskog tonskog signala odlazi u mjealo, gdje se mijea sa VF signalom i pojaava, to predstavlja izlazni signal koji se pojaava u izlaznom pojaalu. Signali iz odailjaa slike i tona se vode preko dipleksera do zajednike antene.

Televizijski pretvara Kanalni pretvarai ili repetitori primaju signal od glavnog odailjaa i prenose ga pomou meufrekvencije u drugi frekvencijski kanal. Slue za dopunsko pokrivanje podruja koja su u sjeni pokrivanja glavnog odailjaa. Pretvarai rade u multipleksnom sistemu, pri emu se zajedno pojaavaju i ton i slika. Signal se prima na jednom kanalu, a emituje na drugom u cilju izbjegavanja interferencije. Blok ema TV pretvaraa sa osnovnim stepenima je data na slici:

Signal primljen usmjerenom kanalnom antenom se vodi u prvi stepen TV pretvaraa Down Converter. Frekvencija za rad miksera i lokalnog oscilatora se dobija iz synthesizer-a koji je fazno kontrolisan od strane frekvencije koja se generie u meufrekventnom stepenu. Dotini kanal se u D/C stepenu sputa na meufrekvenciju (IF), pri emu se vri zajednika obrada signala slike i tona. IF stepen posjedije oscilator kontrolisan kvarcom koji se moe dodatno kontrolisati vanjskim referentnim generatorom. Obraeni IF signali slike i tona se vode na sljedei stepen koji predstavlja Up Converter. Pomou frekvencije iz synthesizer-a i miksera se IF signali transliraju u frekventno podruje eljenog kanala. TV pretvara radi po principu automatskog START/STOP principa. Pretvara se podesi na odreeni nivo, tj. prag prijemnog signala. Ukoliko iz nekih razloga dolazni signal oslabi ispod praga prijema, tada se glavni DC napon skida iz izlaznog stepena, te se pretvara prebacije u Stand-by mode. U trenutku kada nivo prijemnog signala dostigne prag prijema prikljuuje se napajanje tako da se brzo uspostavi izlazni kanal. Broj stepena u lancu TV pretvaraa ogranien je dozvoljenim pogoranjem odnosa S/N. Prijemna antena treba biti kanalna, sa uskim dijagramom zraenja kako bi se poboljali i frekventna i prostorna selektivnost prijema odabranog kanala.

Televizijski prijemnik

Televizijski signal u boji dolazi iz prijemne antene na bira kanala, odnosno kanalni preklopnik, gdje se nalaze selektivni filtri, VF pojaala, lokalni oscilator i stepen za mijeanje. Selektivni filtri odvajaju signale u frekvencijska podruja, tj. na UHF i VHF band, a VF signal se mijea sa frekvencijom iz lokalnog oscilatora, pa nastaju meufrekventni signali. Video detektor omoguuje detekciju MF signala i daje sloeni video signal BVPS, tj. signal koji sadri luminantnu i krominantnu komponentu, horizontalne i vertikalne sinhronizacijske impulse, te referentni nosilac (Subcarrier utisnut u Burst impuls). U toj detektovanoj komponenti se nalazi meufrekvencija tona, koja se odvaja u tonski dio prijemnika. Tonski dio prijemnika se sastoji od MF pojaala, FM detektora, NF pojaala i zvunika. Nosilac tona frekvencije 5.5 MHz, sa znatno potisnutom amplitudom dovodi se u MF pojaalo, a odatle u FM detektor. Detektovani NF signal odlazi u NF pojaalo. Glasnoa se namjeta potenciometrom, a u tom skupu je i regulator boje tona.

Luminantni signal nakon pojaanja prolazi kroz liniju za kanjenje da bi se ujednailo vrijeme prenosa sa krominantnim signalom. Tu se moe regulisati kontrast i svjetlina slike. Nakon linije za kanjenje luminantni signal se dovodi na katode elektronskih topova u kineskopu. Krominantni signal se odvaja preko propusnog filtra, pri emu se priguuje luminantna komponenta. Dva signala moduliranog krominantnog nosioca (E'R-E'Y) i (E'B-E'Y) se dovode na sinhrone demodulatore zajedno sa signalima referentnog nosioca. Budui da se krominantne komponente amplitudno moduliu potisnutim nosiocem, oigledno je da se onda ne mogu izravno demodulirati amplitudnim detektorom, nego im treba dodati krominantni nosilac frekvencije 4.43 MHz. Demodulatori pojaavaju komponentu krominantnog signala (E'R-E'Y) za 1.14 puta, a komponentu (E'B-E'Y) za 2.03 puta da bi se dobila ispravna amplituda signala kakva je bila u PAL koderu. Na izlazima iz sinhronizacijskih demodulatora dobijaju se signali razlike za crvenu i plavu boju (E'R-E'Y) i (E'B-E'Y), a signal razlike za zelenu boju dobija se iz matrinog sklopa prema relaciji: EG EY = 0.51 E R EY 0.19 E B EY
' '

'

'

'

'

Sva tri signala razlike boja se dovode do sklopa za sumiranje sa luminantnim signalom, tako da se na izlazu iz matrinog sklopa dobijaju signali primara crvene, zelene i plave boje: ' ' ' ' ( E R E Y ) + EY = E R ( E G E Y ) + EY = E G ( E B E Y ) + EY = E R
' ' ' ' ' ' ' '

Promjenom faze referentnog nosioca mijenja se dominantna talasna duina, odnosno ton boje. Separatorom sinhronizacijskih impulsa odvajaju se sinhronizacijski impulsi koji upravljaju oscilatorima struje pilastog oblika, koja je potrebna za horizontalno i vertikalno otklanjanje elektronskih snopova u kineskopu. Sve sklopove TV prijemnika treba napajati stabilnim istosmjernim naponom. Antena za primanje TV signala mora se prilagoditi odreenom prijemnom kanalu, mora imati veliko pojaanje i pripadnu irinu frekventnog propusnog opsega.

Digitalna televizija (DVB Digital Video Broadcasting) Danas u Evropi dominira DVB koncept digitalne televizije. Pored ovog koncepta postoji jo i ATSC Advanced Television System Comittee, koji je dominantan u USA. Kljuni aspekti koncipiranja DVB sistema su: Marketinki princip koji oznaava nastojanje ispitivanja elja trita, prije nego se pristupi tehnolokom razvoju, Princip inter-operabilnosti oznaava injenicu da su mogue sve aplikacije unutar DVB projekta pod jednim krovom. Jedna od esencijalnih odluka u vremenu ranih dana razvoja DVB-a je nain obrade signala u osnovnom opsegu, tj. izbor naina kodiranja izvora, odnosno kodiranja audio i video signala. Za ovu svrhu je primjenjen sistem MPEG-2. Nakon obrade signala u osnovnom opsegu potrebno je izvriti kanalno kodiranje u cilju prilagoenja osobina izvorno kodiranog video i audio signala na osobine specifinog medija. Osnovni segmenti procesiranja u DVB lancu su:

Digitalni video i audio se nakon odgovarajuih kodera pretvaraju u komprimirani MPEG-2 signal, koji se naziva elementarna struja podataka (ES Elementary Stream) i ona predstavlja neogranien signal u realnom vremenu. U cilju daljeg procesiranja komprimiranih signala pogodno je cijepati ES u blokove podataka konvencionalne veliine-pakete. Stoga se nakon paketiziranja dobija paketizirana elementarna strujaPES. Ovi paketi su snadbjeveni zaglavljima u cilju identifikacije starta paketa i vremenskim peatom, obzirom da oni kidaju vremensku osu, pa je potrebno vriti sinhronizaciju. Iz prethodnog primjera se vidi da se pomou jednog video PES i niza audio PES mogu tvoriti dvije forme: Programska struja PS (Program Stream) ili struja za snimanje na DVD, koja ima pakete varijabilne duine sa headerima. Programska struja se moe koristiti u prenosu podataka ka i od HDD i optikih diskova, koji nemaju greaka i u kojima se oekuju file-ovi proizvoljne duine

Za prenos digitalnih signala i digitalnu distribuciju (broadcasting) moe se nekoliko programa i odgovarajuih PES multipleksirati u pojedinanu transportnu struju TS (Transport Stream). Transportna struja se razlikuje od programske struje po tome to su paketi transportne struje dalje podjeljeni u kratke podpakete fiksne duine, kao i da se multipleksiranje moe ostvariti sa nekoliko razliitih taktova. Napomenuli smo da se transportna struja sastoji od paketa podataka fiksne duine od 188 byte, kao i da se razlikuju header i payload. Treba napomenuti da uz to svaki paket zapoinje Sync Byte-om, pri emu nosi kod identifikacijskog paketa PID (Packet Identifier code). Na osnovu podataka u PID-u mogu se razlikovati razne vrste paketa. Na strani prijema se nalaze demultiplexer (sistemski dekoder), kao i dekoder PES, pri emu je prisutna sintaksa PES-a. Demultiplexer moe na osnovu toga izabrati sve podatke iz dolazeih kontejnera podataka dotine ES tako to izuzima pakete sa pravim PID. Podaci cjelokupnog programa se biraju korienjem PID za video, audio i teletext. Za dekodiranje transportne struje TS slui PSI, koji se nosi u paketima koji imaju jedinstveni PID, od kojih su neke standardizirane i koje su specificirane u tabeli povezivanja programa PAD (Program Association Table) i tabele uvjetovanog pristupa CAT (Conditional Access Table). Sama distribucija programa odnosno digitalnih TV signala se izvodi pomou uobiajenih komunikacionih medija: satelitska distribucija, zemaljska difuzija, kablovska televizija. Razmotrimo sada osnovna obiljeja glavnih digitalnih distribucionih medija: satelitska distribucija, zemaljska difuziona mrea i kablovska distribucija. DVB-S oznaava digitalni satelitski sistem u frekventnom podruju down-linka od 11/12 GHz, koji se moe konfigurirati za ispunjavanje iroke palete frekventnih opsega i snaga transpondera. Ovo je sistem na jednom nosiocu i koristi QPSK modulaciju, jer ima relativno konstantnu amplitudu nosioca, a QPSK obezbjeuje prenosni kapacitet od 2 bita po simbolu. . DVB-C je kablovski sistem distribucije koji je kompatibilan sa DVB-S sistemom. Tehnika modulacije je QAM i nije potrebno unutarnje FEC kodiranje. Najee se koristi 64QAM, a moe i 32QAM. Sistem kablovske televizije omoguuje distribuciju TV i radio programa preko kablovske distributivne mree. Ovaj sistem podrazumjeva sljedee segmente: Antenski prijemni sistem Kablovska stanica / head-end Kablovska distribuciona mrea DVB-T oznaava digitalni sistem za zemaljsku distribuciju po kanalima irine 7 odnosno 8 MHz, tj. unutar postojeih analognih VHF i UHF lokacija spektara. I ovdje se payload formira pomou MPEG-2 kodiranja audia i videa. Osnovni elementi DVB-T specifikacije su: Prenosna ema se zasniva na modulaciji tipa OFDM (Orthogonal FDM), pri emu se ovaj sistem modulacije kombinuje sa QPSK/QAM. OFDM koristi veliki broj nosilaca koji raspruju informacioni sadraj signala, to opet daje imunost na multipath efekat. Koristi se Reed-Solomon kodiranje i vanjski konvolucioni interliving, kao i kod drugih standarda

Unutarnje kodiranje (punktirani konvolucioni kod) je isto kao i kod DVB-S