TRKYENN KALICI ORGANK KRLETC MADDELERE (POPLER) LKN STOCKHOLM SZLEMES N TASLAK ULUSAL UYGULAMA PLANI

UNIDO-POPler PROJES (Proje No. GF/TUR/03/008)

Prof. Dr. Altan Acara Ulusal Proje Koordinatr

ve alma Gruplar
1. evre, Salk, Pestisit alma Grubu Koordinatrler, Beyhan Ball, Dr. Meral Yeniova, Pelin Aksu ve yeler 2. PCB ve PCB eren Tehizat alma Grubu Koordinatr, Mehmet Dzgn ve yeler 3. Emisyon Aratrma ve zleme alma Grubu Koordinatr, Snmez Dal ve yeler

2006 MART

1. evre, Salk, Pestisit alma Grubu

Beyhan Ball Koordinatr evre ve Orman Bakanl Dr. Meral Yeniova Koordinatr Salk Bakanl Refik Saydam Hfzshha Merkezi Bakanl Pelin Aksu Koordinatr Tarm ve Kyileri Bakanl

yeler Nee ehreli (evre ve Orman Bakanl) Dr. Alev Burak (Tarm ve Kyileri Bakanl) Meneke Keski Dnmez (evre ve Orman Bakanl) Nur Ergin (Refik Saydam Hfzshha Merkezi Bakanl) Ergn Cnger (Tarm ve Kyileri Bakanl) Prof.Dr. Drdane Kolankaya (Hacettepe niversitesi Fen Fakltesi Biyoloji Blm) Deniz Trkolu MD. (Refik Saydam Hfzshha Merkezi Bakanl) Rukiye Doanyiit (evre ve Orman Bakanl) Kemal Kurusakz (evre ve Orman Bakanl) Prof.Dr. Altan Acara (Ulusal Proje Koordinatr)

2. PCB ve PCB eren Tehizat alma Grubu

Mehmet Dzgn Koordinatr Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, EA yeler Erol Albostan (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, TEDA) Hseyin avdar (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, TEDA) Cemal nce (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, TEDA) Nuri Kandemir (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, TEA) M. Kemal Kumtepe (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, TEA) N. Osman alkan (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, BEDA) Yaar etin (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, TEA) Murat lkkahraman (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, TEA) Ayten Tuygun (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, EA) Rukiye Doanyiit (evre ve Orman Bakanl) Nee ehreli (evre ve Orman Bakanl) Kemal Kurusakz (evre ve Orman Bakanl) Prof.Dr. Altan Acara (Ulusal Proje Koordinatr)

3. Emisyon Aratrma ve zleme alma Grubu

Snmez Dal Koordinatr TBTAK-MAM yeler Fehim bilir (TBTAK-MAM) Beyhan Ball (evre ve Orman Bakanl) Meneke Keski Dnmez (evre ve Orman Bakanl) Derya ahin (evre ve Orman Bakanl) Pelin Aksu (Tarm ve Kyileri Bakanl) Taylan Kymaz (Devlet Planlama Tekilat) zayda A.. Trkiye imento Mstahsilleri Birlii Donkasan Kocaeli Sanayiciler Odas Prof.Dr. Altan Acara (Ulusal Proje Koordinatr)

ii

NDEKLER
Ynetici zeti .................................................................................................................................................vi 1 Giri............................................................................................................................................................... 1 1.1 Trkiyenin Kalc Organik Kirletici Maddelere (POPler) ilikin Stockholm Szlemesi Kapsamndaki Ulusal Uygulama Plannn (NIP) Amac.......................................................... 1 1.2 Kalc Organik Kirletici Maddeler (POPler)................................................................................ 1 1.2.1 Kalc Organik Kirletici Maddelerin Ksa Bir Tantm ................................................ 1 1.2.2 POPler kresel bir sorundur......................................................................................... 2 1.3 Stockholm Szlemesi .................................................................................................................. 2 1.3.1 Szlemeye Genel bir Bak.......................................................................................... 2 1.3.2 12 Kalc Organik Kirletici Maddeye Genel bir Bak.................................................. 3 1.3.3 Uluslararas Uygulamalar.............................................................................................. 4 2.0 lkemizde Destekleyici Yaplanma........................................................................................................... 5 2.1 lke Profili.................................................................................................................................... 6 2.1.1 Corafya ve Nfus ........................................................................................................ 6 2.1.2 Ekonomik ve Siyasal Yap ............................................................................................ 7 2.1.3 Ekonomik Sektrlerin Profili ........................................................................................ 8 2.1.4 evreye Genel Bir Bak............................................................................................... 8 2.2 Kurumsal, politik ve dzenleyici ereve ..................................................................................... 8 2.2.1 evre politikas, srdrlebilir kalknma politikas ve genel yasal ereve ................. 8 2.2.2 POP yaam dngsyle (kaynaktan atlmaya, evresel davrantan saln izlenmesine kadar) ilgili Bakanlklarn, Kurum ve Kurulularn ve dier kamu birimlerinin rol ve sorumluluklar ................................................................................ 9 2.2.3 lgili Uluslararas taahhtler ve ykmllkler .......................................................... 11 2.2.4 POPlere (mamul kimyasal maddeler ve istenmeden retilen POPler) ynelik yrrlkteki yasalar ve dier mevzuat ....................................................................... 11 2.2.5 POPler, kimyasal madde ve pestisitlerin ynetimi iin yaptrm ve izleme zorunluluklar dahil temel yaklam ve prosedrler ................................................... 32 alanlarn ve Kamuoyunun Bilinlendirilmesi/Konuyu Kavray......................... 41 2.3 lkedeki POPler sorununun deerlendirilmesi.......................................................................... 43 2.3.1 Ek A blm 1de yer alan kimyasallar (POP pestisitler) balamnda deerlendirme: imalat, kullanm,ithalat ve ihracatn tarihi geliimi, mevcut ve gelecekte beklenen durumu, mevcut politikalar ve dzenleyici ereve; mevcut izleme verileri (evre, gda ve insanlar) ve sala olan etkileri. ................................................................... 44 POP Pestisitlerin Gemi, Mevcut ve Gelecekteki Tahmini retim ve Kullanmlar 51 Trkiyede POP pestisitlerin konumu ........................................................................ 55 POP Pestisitlerin thalat ve hracat............................................................................ 56 Bilinen POP Kullanm Sresi Dolmu Pestisit ve Atk Stoklar ................................ 56 POP Pestisitlerin ve Bunlarn Bo Kutularnn Mevcut Ynetimi (malat, kullanm, depolama ve atk uzaklatrma) .................................................................................. 56 Sorumluluk ve Ykmllk Tayini............................................................................ 57 Genel Deerlendirme ................................................................................................. 59 2.3.2 PCBlerle ilgili deerlendirme (Ek A, Blm II Kimyasallar) .................................. 59 PCBlerin tarihi ve kullanm alanlar ......................................................................... 60 PCBlere likin Yrrlkteki Mevzuat ..................................................................... 61 PCBlerin Kapal ve Yar Kapal Uygulamalar......................................................... 62 PCB ieren atklar ve bunlara ilikin uygulamalar..................................................... 63 PCB Envanterinin Genel bir Deerlendirmesi ........................................................... 65 2.3.3 DDTnin Deerlendirilmesi (Ek B Kimyasallar DDT).............................................. 65 DDTnin Tarihesi ..................................................................................................... 66 Kurumsal ve Dzenleyici Yap .................................................................................. 66 DDTnin Gemiteki, Mevcut ve Gelecekte Tahmin Edilen retimi ve Kullanm .. 66 DDT thalat ve hracat............................................................................................... 67 DDT ve DDT Atklarnn Belirlenmi Stoklar .......................................................... 67 DDT ve Bo DDT Konteynerlerinin Mevcut Ynetimi ............................................ 68 DDT Alanndaki Mevcut Kapasite ve Deneyim ........................................................ 68

iii

DDT Envanterinin Genel bir Deerlendirmesi............................................................. 68 retim, Datm, Kullanm, thalat ve hracata likin n Envanter ......................... 69 2.3.4 Ek C Kimyasallarnn (PCDD/PCDF, HCB ve PCBler) stenmeden Yaplan Emisyonlar................................................................................................................. 69 2.3.5 Stoklama alanlar, kirletilmi alanlar ve atklar, tahmini deerler, ilgili mevzuat, rehberlik, iyiletirme nlemleri ve bu sahalardaki emisyon verilerine ilikin bilgilerin durumu hakkndaki veriler ......................................................................................... 94 POPler tarafndan kirletilmi olma olasl bulunan alanlar aada verilmitir: .... 96 Incirlik Askeri ss ................................................................................................... 96 Polyklorlanm Bifeniller (PCBler) .......................................................................... 97 Elektrik retim A.. ve Trkiye Elektrik letim A.. nin elinde bulunan PCB ieren transformatrler, kapasitrler ..................................................................................... 97 Kocaelideki BHC ve DDT ........................................................................................ 98 Karadeniz Sahili boyunca yasad olarak variller halinde atlm tehlikeli atklar.... 99 Karadeniz ve Akdenizde POP Kirlilii ..................................................................... 99 Olas Kirletilmi ve ncelik Tayan Sahalar .......................................................... 103 2.3.6 POPlerin Gelecekteki retimi, Kullanm ve Emisyonlar Muafiyet zorunluluklar ............................................................................................................................................ 103 2.3.7 Emisyonlarn ve Bunlarn nsan ve evre Salna Olan Etkilerinin zlenmesine Ynelik Mevcut Programlar ve Bulgular ................................................................ 105 ncelikli Kirletici Emisyonlarnn Bildirimi ve Raporlanmas:............................... 105 POPler iin Mevcut zleme Standartlar ve Kapasitesi: .......................................... 106 POP Etkilerinin Potansiyel Kaynaklarna likin Mevcut Bilgiler........................... 106 evresel Dzeyler Toksikolojik ve Ekotoksikolojik Tanmlama............................. 107 POPlerin Cansz Ortamlardaki Younluu............................................................. 107 Hava ve Yalar ...................................................................................................... 107 Temiz ve Atk Sular ................................................................................................. 108 Deniz Suyu ............................................................................................................... 116 Topraklar ve kanalizasyon amurlar ....................................................................... 120 Tatlsu ortamndaki biotada POP younluklar : balklar ve su kular..................... 121 nsanlardaki POP Dzeyleri ..................................................................................... 121 Organochlorine Pestisitler (OCPler) ...................................................................... 121 Polyklor bifeniller (PCBler).................................................................................... 134 Gdalardaki POP dzeyleri....................................................................................... 141 Potansiyel Risk Gruplar: ......................................................................................... 151 2.3.8 Hedef gruplarda mevcut bilgi dzeyleri, bilinlilik ve eitim; bu bilgilerin eitli gruplarla paylalmasna ynelik mevcut sistemler; dier Szlemeye Taraf lkelerle bilgi al-verii mekanizmas.................................................................................... 152 2.3.9 Kamu d paydalarn ilgili faaliyetleri .................................................................... 153 2.3.10 POPlerin deerlendirilmesi, lm, analizi, POP ikameleri ve nleyici tedbirler, ynetimi, aratrma ve gelitirmeye ynelik teknik altyapya genel bir bak uluslararas program ve projelerle olan balantlar .................................................. 154 2.3.11 Etkilenen Nfus ve Ortamlarn Belirlenmesi, Kamu Sal ve evre Kalitesine Ynelik Tehditlerin Tahmini Boyut ve iddetleri ve alanlar ve Yerel Topluluklar Ynnden Sosyal mplikasyonlar ............................................................................ 158 ncelikli Kirletici Emisyonlarnn Bildirimi ve Raporlanmas:............................... 158 POPler iin Mevcut zleme Standartlar ve Kapasitesi: .......................................... 158 POP Pestisitlere ve PCBlere ilikin Mevcut Mesleki Gvenlik Tedbirleri............. 158 Potansiyel Risk Gruplar .......................................................................................... 158 Genel Deerlendirmeler ........................................................................................... 159 2.3.12 Yeni kimyasal maddelerin deerlendirilmesi ve listelenmesi iin uygun bir sistemin ayrntlar (Yeni kimyasal maddelerin deerlendirilmesi iin mevcut dzenleyici yaplar) ..................................................................................................................... 161 2.3.13 Piyasada mevcut olan kimyasal maddelerin deerlendirilmesi ve listelenmesi iin uygun bir sistemin ayrntlar (Piyasada mevcut olan kimyasal maddelerin deerlendirilmesi iin mevcut dzenleyici yaplar) ................................................. 162 3.0 Ulusal Uygulama Plannn Stratejisi ve eylem plan unsurlar............................................................... 163 3.1 Politika Bildirimi....................................................................................................................... 163

iv

3.2 Uygulama Stratejisi ..................................................................................................................... 165 3.2.1 Uygulama lkeleri...................................................................................................... 166 3.2.2 Ulusal ncelikli Alanlar ........................................................................................... 166 3.2.3 En nemli lkeler...................................................................................................... 168 3.2.4 Kurumsal/Ynetsel Dzenlemeler ve Sorumluklarn Tayini .................................... 169 3.2.5 Uygulama Yaklam................................................................................................. 169 3.2.6 Uygulama Stratejisini Gzden Geirme Mekanizmalar........................................... 170 3.3 Etkinlikler, stratejiler ve eylem plan ........................................................................................ 170 3.3.1. Etkinlik: Kurumsal ve dzenleyici nlemler............................................................ 171 3.3.2 Etkinlik: Kasti retim ve kullanmdan kaynakl salvermelerin azaltlmas ya da yok edilmesine ynelik nlemler .................................................................................... 174 3.3.3 Etkinlik: Ek Ada yer alan POP pestisitlerin retim, ithalat ve ihracat, kullanm, stoklanmas ve atklar (Ek A, Blm 1de yer alan kimyasal maddeler) ................ 176 3.3.4 Etkinlik: PCBlerin ve PCB ieren ekipmann retim, ithalat ve ihracat, kullanm, tanmlanmas, etiketlenmesi, sklmesi, depolanmas ve bertaraf edilmesi (Ek A, Blm IIde yer alan kimyasal maddeler) ............................................................... 178 3.3.5 Etkinlik: DDTnin (Ek Bde listelenmi kimyasal maddeler) lkede kullanld durumlarda retimi, ithalat ve ihracat, kullanm, stoklanmas ve atklar .............. 182 3.3.6 Etkinlik: Belirli Muafiyetler Talep Etmek ve Devam Eden Muafiyet htiyac (Madde 4) .............................................................................................................................. 184 3.3.7 Etkinlik: PCDD/Flerin istenmeden yaplan emisyonlarnn azaltlmas iin nlemler (Madde 5) ................................................................................................................. 186 3.3.8 Etkinlik: Stoklama alanlar, kullanmdaki madde lmleri ve atklarn, pestisitlerin belirlenmesi, deerlendirme plan ve stoklar ile atklardan kaynaklanan salvermelerin ynetimi (Madde 6) ......................................................................... 192 3.3.9 Etkinlik: Kirletilmi alanlarn belirlenmesi (Ek A,B,Cde listelenen kimyasal maddeler) ve evresel kabul edilebilecek biimde dzenlenmesi ............................ 195 3.3.10 Etkinlik: Stoklama alanlarnn ynetimi ve kullanlan maddelerin ellelenmesi ve uzaklatrlmasna ynelik uygun nlemler.............................................................. 197 3.3.11 Strateji: Kirletilmi alanlarn tanmlanmas (Ek A,B ve Cte listelenen kimyasal maddeler) ve evresel olarak gvenilir biimde iyiletirilmesi................................ 199 3.3.12 Etkinlik: Karlkl bilgi alveriini ve paydalarn katlmn salamak veya kolaylatrmak. ......................................................................................................... 201 3.3.13 Etkinlik: Kamusal bilinlilik, bilgi ve eitim.......................................................... 203 3.3.14 Etkinlik: Etkinliin deerlendirilmesi (Madde 16) ................................................. 205 3.3.15 Etkinlik: Raporlama ................................................................................................ 207 3.3.16 Etkinlik: Aratrma, gelitirme ve izleme ............................................................... 212 3.3.17 Etkinlik: Teknik ve mali yardm (Madde 12 ve 13)................................................ 214 3.4. lerleme ve kapasite gelitirme nerileri ve ncelikler................................................................ 216 3.5. Plann Uygulanmas in Zaman izelgesi ve Baar in Gerekli nlemler ............................. 217 3.6. Kaynak gereksinimi..................................................................................................................... 219 Ksaltmalar ................................................................................................................................................... 223 Ek 1 .............................................................................................................................................................. 225 Ek 2226

Ynetici zeti

Bu belge, Trkiyenin Kalc Organik Kirletici Maddelere (POPler) ilikin Stockholm Szlemesi Kapsamndaki Ulusal Uygulama Plannn (NIP) tasla olup, Trkiyenin Szleme kapsamndaki ykmllklerine ilikin mevcut ve nerilen faaliyetlerin gzden geirilmesini iermektedir. Bu POPlara ilikin olarak kresel dzlemde eyleme geilmesine dnk resmi bir Birlemi Milletler evre Program (UNEP) giriiminin ve bununla balantl hkmetler aras mzakerelerin baarl olarak tamamlandn gstermektedir. Trkiye Stockholm Szlemesi ni 23 Mays 2001 tarihinde imzalam, bu szlemenin onay Trk Hkmetince yrtlmekte olup Trkiye Byk Millet Meclisine son onay iin sunulmutur. Trkiyenin, Szlemenin 7. maddesi uyarnca 17 Mays 2006 tarihinden nce bir Ulusal Uygulama Plan hazrlayarak taraftar toplantsna (COP-2) sunmak ykmll bulunmaktadr. Trkiye, yukarda zikredilen tarihin ncesinde bu taslak Ulusal Uygulama Plann Trk paydalarn bilgi ve deerlendirmesi amacyla hazrlam olup, 17 Mays 2006 tarihine kadar tamamlayarak Taraf lkeler Konferansna (COP-2) sunmay teklif etmektedir. Projenin beklenen ktlar aada belirtilen balca be amac bulunmaktadr: Koordinasyon mekanizmalarnn ve proje organizasyonun, ynetsel yaplarn ve onaylanm bir alma plannn oluturulmasn kapsayan balang aamas. Bu aamann nihai kts, Balang altaynn oluturulmasdr. Bir POP envanterinin karlmas, gerekli ulusal altyapnn ve amalarn gerekletirilmesi iin gerekli kapasitelerin oluturulmas. Bu aamann kts, ilk Ulusal POP envanterinin oluturulmasdr. Uygulama ncelikleri ve konularnn belirlenmesi, bu aamann kts ile, Ulusal nceliklerin Belirlenmesi bir altay ile oluturulmasdr. Ulusal Uygulama Plannn (NIP) ve POPler iin zel eylem planlar (uzman deerlendirmeleri dahil) oluturulmasdr. Ulusal Uygulama Plannn ilgili kurulular ve gruplar dzeyinde onay grmesi iin Onaylama altaynn oluturulmasdr.

Ulusal Uygulama Plannda, karmak uluslararas bir anlama olan Stockholm Szlemesi yapsndan dolay, UNEP tarafndan Szlemenin 30 adet maddesi ve alt adet eki faaliyetlere gre gruplandrlm olup, 17 adet etkinlik iinde 127 adet eylem plan veya stratejiler ile, alma planlar, bte, koordinasyon ve izleme mantk erevesine uygun olarak tanmlanmtr. Envanterin karlmas ve Ulusal Uygulama Plannn (NIP) hazrlanmasnda ok sayda uzman ile kurum ve kurulu, bakanlk, niversite, TBTAK Marmara Aratrma Merkezi ile sivil toplum kuruluu temsilcileri grev almtr. Baarl bir plann, lkenin POPlar balamndaki mevcut durumunun referans deerlerinin yeterli dzeyde bilinmesini gerekli klmas nedeniyle, 13 adet durum deerlendirme veya envanter olarak belirlenmitir. vi

Szlemede tanmlanm olan 12 adet POP, Szleme metninde denetim nlemleri ynnden grup olarak belirlenmitir: Ek A Ortadan kaldrlmas sz konusu maddeler Ek B Kullanmnn kstlanmas sz konusu maddeler Ek C stenmeksizin retilen maddeler aldrin, chlordane, dieldrin, endrin, heptachlor, hexachlorobenzene, mirex ve toxaphene polychlorinated biphenyls (PCBler) DDT Dioksin ve furanlar (PCDDler/PCDFler) Hexachlorobenzene (HCB) ve Polychlorinated biphenyls (PCBler)

POP projesinde Ulusal ncelikler bir altay ile projenin nc aamasnda belirlenmitir. Bunlar: Eski stoklarn akut evre ve salk risklerinin azaltlmas olup: Kocaelindeki 2.700 ton BHC Ankaradaki 10.930 kg DDT Karadeniz Sahilinde Sinop ve Samsun arasndaki ky eridinde yasad olarak dearj yaplm 150 ton POPlardr

PCBlerin ve PCB ieren tehizatn evresel ynden emniyetli ynetimi Trkiyede nceliklidir. PCBlere ilikin olarak, toplam transformatr says yaklak 250.000 olup, bunlarn yalnzca 50.000 adedi incelenmitir. Bu erevede, PCB ieren toplam kaytl transformatr says 290, kondansatr says 1.972 olup, ilave olarak zel sektr dahil toplam PCB miktar ise yaklak 4.000 ton olarak saptanmtr. Bu konuda ncelikli amalar, PCB ieren veya PCBlerle kirletilmi tehizatn ayrntl bir envanterinin karlmas, PCBlerin etkin ynetimi iin uygun ulusal altyapnn oluturulmas, PCB ieren tehizatn emniyetli olarak ellelenmesi ve zaman ierisinde ortadan kaldrlmasna ynelik uygulama ilkelerinin belirlenmesi ile PCBlerin ve PCB ieren tehizatn zaman ierisinde ortadan kaldrlmas ve bertaraf edilmesi olarak belirlenmitir. Stockholm Szlemesinde, ulusal ve uluslararas taahhtlerle uyumlu mevzuatn gelitirilmesine, gzden geirilmesi ve uygulanmasna ihtiya vardr. Buradaki ncelikli amalar, mevzuatn Stockholm Szlemesiyle uyumlatrlmas ile POPlarn zaman ierisinde ortadan kaldrlmasna ynelik snr deerleri belirleyerek mevzuatn karlmasdr. Bakanlklarn POPlar hakkndaki her trl hususa ilikin sorumluluklarnn arttrlmas ve akla kavuturulmas ncelik tamaktadr. Buradaki ncelikli amalar, ilgili bakanlklar arasnda iyi tanmlanm veri alveriinin salanmas, POPlara ilikin bakanlklar aras komitenin oluturulmas ve szlemeye taraf lkeler arasnda dzenli bilgi alveriinin salanmasdr. POPlarn ve atklarn daha etkin ynetimine ynelik bir ulusal altyapnn oluturulmas ncelik tamaktadr. Bu alandaki ncelikli amalar, Referans Laboratuarlarnn; evre ve Orman Bakanlnn, Salk Bakanlna bal Refik Saydam Hfzshha Merkezinin ve vii

TBTAK-MAMn (Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu-Marmara Aratrma Merkezi) glendirilmesidir. Bu kapsamda eitim faaliyetleri, akreditasyon, yntem ve tehizatn standardizasyonu da yer almaktadr. POPlarn ynetimine ilikin kapasitenin oluturulmas ncelik tamakta olup, ncelikli amalar, risk tayin etdleri ve laboratuar deneyleri araclyla etkilenen nfusun belirlenmesi, dioksin ve furanlarn azaltlmas ile POPlara ynelik dzenli izleme programlarnn gelitirilmesidir. Kamunun bilin dzeyinin ykseltilmesi ncelik tamaktadr. Bu alandaki ncelikli ama, POPlarla ilgili konulara (BAT/BEP uygulama ilkeleri gibi) ynelik eitim programlarnn oluturulmas, POPlar ve POPlarla ilgili bilgiler hakknda kamuya ak bilgilendirme merkezlerinin glendirilmesidir. POPlarn ynetimin tm aamalarnda evre ve insan salna, kimyasal maddelerin kullanmnn olumsuz etkilerinin ve kirleten der ilkesinin gzetilmesi ve vatandalarn gerekleri bilme hakknn kabul edilmesi ve kimyasal maddelerin ynetimi srasnda btnlemi oklu payda ilkesinin dikkate alnmas gereklidir. Mali kaynaklarn ve mekanizmalarn NIP iin ncelikli olarak belirlenmesi gereklidir.

Trkiyenin evre politikasna gre, baarya ulalmas nfusu oluturan tm kesimlerin evrenin ilevini ve ortaya kabilecek sorunlar kavranmasna baldr. Bu saptamann ortaya koyduu gerek, evre eitiminin toplumun tm kesimlerine erimesi gereidir. Bu ama dorultusunda, her Trk vatandann sorunlarn farkna varmas ve evrenin korunmasndaki sorumluluklarn tam olarak stlenmesinin salanmas iin srekli ve kapsaml eitim programlar toplumun her dzeyinde uygulanmaktadr. evre eitimi, resmi eitim dzeninde Trkiyedeki okullarn mfredat sistemine dahil edilmitir. Okul d eitimde ise, karar alclarn, ilgili tm dzeylerdeki kaynak yneticilerinin eitilmesi, kamuoyunun daha fazla bilinlendirilmesi ve evresel faaliyetler iin motivasyonun arttrlmas hususlarnda olanak salamalar dorultusunda ynlendirilmeleri iin srekli olarak aba harcanmaktadr. Bu alanda faaliyet gsteren kurum ve kurulularn bazlar unlardr: Dernekler ve sivil toplum kurulular le hizmetleri Basn-yayn kurulular Dini dernek ve kurulular niversiteler ve aratrma kurumlar Bakanlklar ve kurulular Okullar

evreyle ilgili bilgilerin yaymna ynelik ara ve yntemler ise unlardr: dergiler, haber bltenleri, yayn organlar, brorler, radyo/TV, posterler, tirtler ve hediyelik eyalar, Trkiyede uygulanmakta olan ara ve yntemlerin bazlardr. evre ve Orman Bakanl, elektronik dzlemde ve Ankarada dzenlenen toplant ve altaylar araclyla paydalar ile danmalarda bulunmu ve plann hazrlanmas, gelitirilmesi ve ierii ile ilgili olarak payda tavsiye ve grleri alnmtr. Ulusal Uygulama Plannn baarl ve etkin olarak uygulanabilmesi iin gereken mali kaynaklar ve bte tahminlerinin bir n takdiri yaplmtr. Ulusal Payda Toplantlarnda/Nihai Gzden Geirme altaynda, NIP iin ncelikli projelerin gelitirilmesi iin bir ereveye iaret edilmitir. Bu ereve, gerekli insan kaynaklarn, payda katklarn, Kresel evre Kolayl viii

(GEF), Dnya Bankas veya dier olas uluslararas kurulu katklarnn temini iin gerekli koullar, artl giderleri ve bata bulunacak partnerlerden salanabilecek finansman da dikkate alacak ve bunlar ortaya koyacaktr. Kaynak gereksinimlerinin karlanmas, Trkiyenin Uygulama Plannn hayata geirilmesi iin belirlenmi bulunan grevlerin, taahhtlerin ve faaliyetlerin baarl ve etkin bir biimde yrtlebilmesi ynnden gerekmektedir. Ulusal Uygulama Plannda (NIP) Trkiye iin belirlenmi olan grevlerin ve faaliyetlerin baarl ve etkin olarak yrtlebilmesi iin gerekli mali kaynaklarn toplam 5 yl iin tahmini 23,5 milyon ABD Dolar olarak saptanmtr. Ancak, bu tahmin depo edilmi pestisit stoklar ile PCBlerin ve PCB ieren tehizatn bertaraf edilmesinin nakliye, usulne uygun geici depolama tesisleri, imha ve ilgili dier masraflar dahil maliyetini kapsamamaktadr. zetle, bu tahmin UNIDO Projesine (Proje No. GF/TUR/03/008) dahil edilmemitir. Mart 2006 sonu itibaryla nihai bir taslak hazrlanarak Birlemi Milletler Endstriyel Kalknma Tekilatna Kresel evre mkanlar (UNIDO GEF), ve daha sonra 17 Mays 2006 tarihinde Taraf lkeler Konferansna (COP-2) sunulacaktr.

ix

1 Giri 1.1 Trkiyenin Kalc Organik Kirletici Maddelere (POPler) ilikin Stockholm Szlemesi Kapsamndaki Ulusal Uygulama Plannn (NIP) Amac Birlemi Milletler evre Program (UNEP) Kalc Organik Kirleticilere (POPlara) ilikin Stockholm Szlemesi (www.pops.int), 17 Mays 2004 tarihinde yrrle giren kresel nitelikli bir anlamadr. Bu szlemenin amac, insan saln ve evreyi Kalc Organik Kirletici Maddelerden korumaktr. Szlemeye taraf bir lke olarak, Trkiyenin 7. madde kapsamnda bir Ulusal Uygulama Plan (NIP) gelitirmesi ve yrtmesi ykmll bulunmaktadr1. NIPin amac, Taraf lkeler Konferans ve kamuoyunu Trkiyenin Stockholm Szlemesinin koullarn yerine getirmeye ynelik halihazrdaki ve gelecekteki giriimleri hususunda bilgilendirmektedir. Bu giriimlere yasalar, ikincil mevzuat, gnll program ve standartlar, politikalar ve dier ilgili tedbirlerin yan sra, Trk makamlarnca ve kamu kesimince dioksin ve furanlar, Heksaklorohexane (BHC) ve PCBler dahil istenmeden retilen POPlerin azaltlmasna dnk eylemler dahildir. Szlemenin 7(1.b) maddesi, her bir Taraf lkenin kendi uygulama plann bu szlemenin yrrle girdii tarihi mteakip iki yl ierisinde Taraf lkeler Konferansna iletmesi zorunluluuna hkmetmektedir. Dolaysyla, Trkiyenin Ulusal Uygulama Plannn 17 Mays 2006 tarihinden nce Konferansa sunulmas gerekmektedir. Ulusal Uygulama Plannn gncellenmesi ve dnemsel gzden geirmelerinin yaplmas, Taraf lkeler Konferans tarafndan belirlenecek takvimler uyarnca yrtlecektir. 1.2 Kalc Organik Kirletici Maddeler (POPler) 1.2.1 Kalc Organik Kirletici Maddelerin Ksa Bir Tantm Kalc Organik Kirletici Maddeler (POPler), fotolitik, kimyasal ve biyolojik bozunmaya kar diren gstermeleri nedeniyle doaya salndnda olaand uzunlukta zaman sreleri boyunca ayrmadan kalan belirli birtakm fiziksel ve kimyasal zelliklere sahip, doal veya antropojenik

Madde 7 (Uygulama Planlar), u hususlar kapsamaktadr:

1.Her bir Taraf lke: bu Szleme kapsamndaki ykmllklerinin yerine getirilmesi iin bir plan gelitirecek ve bu plan uygulamaya alacaktr; b) Uygulama plann ibu Szlemenin yrrle girmesini mteakip iki yl ierisinde Taraf lkeler Konferansna iletecektir; c) Uygulama plann dnemsel olarak ve Taraf lkeler Konferans tarafndan kararlatrlacak bir mahiyette gzden geirecek ve gerektiinde gncelleyecektir. 2. Taraf lkeler, uygulama planlarnn gelitirilmesi, yrtlmesi ve gncellenmesini kolaylatrmak amacyla, gerektiinde dorudan doruya veya kresel, blgesel ve alt blgesel kurulular araclyla ibirlii yapacak ve kadn rgtleri ve ocuk salyla itigal eden gruplar dahil kendi ulusal paydalaryla ibirlii yapacaktr. 3. Taraf lkeler, Kalc Organik Kirleticilere ilikin Ulusal Uygulama Planlarn yrtmeye ve srdrlebilir kalknma stratejileriyle btnletirmeye dnk aralar tekil etmeye aba gsterecektir. gerektiinde a)

kkenli organik bileiklerdir (Buccini 2001)2. Bu bileiklere, PCBler gibi snai kimyasallar, DDT gibi Zararl ldrcler ile dioksinler ve furanlar gibi yan rnler dahildir. Bileiklerin temel zellii, suda znrlklerinin dk olmasna karn, lipidler ierisinde yksek znrle sahip olmalardr. POPler, insan dahil canl organizmalarn ya ieren dokularnda biyolojik birikim yapar ve besin zincirinin st dzeylerinde daha yksek younluklarda bulunurlar. Dolaysyla, insan, yaban hayvanlar ve dier organizmalar POPlere pek ok durumda nesiller boyu srebilen uzun zaman sreleri boyunca maruz kalmakta, sonu olarak hem akut, hem de kronik toksik etkiler meydana gelmektedir. Ayrca, POPler besin zinciri araclyla insanlara da gemekte olup, anneden ocua aktarlmakta ve baklk, sinir ve reme sistemi zerinde nemli etkilerde bulunmakta ve kansere yol atklarndan phelenilmektedir. 1.2.2 POPler kresel bir sorundur POPler, kullanldklar blgelerde buharlaan ve atmosferde uzun mesafeler boyunca tanabilen yar uucu kimyasal maddelerdir. Bu maddeler ayrca su yollarna dorudan doruya dearj edilmekte veya atmosfer araclyla sulara karmakta, tatl ve tuzlu sularn hareketi ile (yer alt sularda dahi) tanmaktadrlar. Sonu olarak, POPler dnya zerinde hi kullanlmadklar, yerleim bulunmayan ve insanlara ok uzak blgeler dahil olduka yaygn bir dalm gstermektedir. POPler hava ve suda dk dzeylerde bulunduklar iin, insanlar asndan dorudan temastan ziyade, bu maddelerin organizmalarda biyolojik birikim yapabilme yetileri asl kayg uyandran husus olmaktadr. POPler organizmalarn ya ieren dokularnda birikim yapma ve karasal ve sudaki besin zincirleri boyunca aktarlma eilimine sahiptir. POPler, evre ve insan sal asndan kresel bir sorun niteliini tamaktadr. Daha nce de aklanm olduu zere, bu maddeler memelilerde doutan gelen kusur ve sakatlklara, eitli kanserlere, baklk sistemi ilevsizlikleri ile reme sistemi bozukluklarna yol aabilmektedir. Bunlara ek olarak, elde mevcut kantlar bu maddelere uzun vadeli olarak yksek dzeylerde maruz kalnmasnn, insanlarda doutan gelen kusurlarda arta, ksrlk sorunlarna, hastalklara daha kolay yakalanabilmeye, zeka dzeyinde de, endokrinolojik sistemlerde bozukluklara ve baz kanser trlerine yol aabildiine iaret etmektedir. nsan sal asndan en temel kayg, POPlere ceninin gelime srecinde maruz kalnmasndan kaynaklanan etkilerdir. POPler, dnyann pek ok yresinde anne stlerinde tespit edilmitir. 1.3 Stockholm Szlemesi 1.3.1 Szlemeye Genel bir Bak 22-23 Mays 2001 tarihlerinde, aralarnda Trkiyenin de bulunduu 125 lke, Birlemi Milletler evre Program (UNEP) altnda POP emisyonlarn azaltacak ya da ortadan kaldracak olan kresel nitelikli bir anlama olan Stockholm Szlemesini imzalam bulunmaktadr. Szleme, lkelere POPlerin retimi, kullanm, ithalat ve ihracat, evreye braklmas ve bertaraf edilmesi hususlarnda ykmllkler getirmekte, lkelerin birtakm yakma ve kimyasal prosesler ile istemeyerek rettikleri POPlerin azaltlmas ve/veya ortadan kaldrlmas iin mevcut en iyi teknikleri (BATler) ve en iyi

Buccini J. 2001 Implementing Global Action on POPs under the Stockholm Convention: Issues and Opportunities, Abstract Eco Information 2001, Environmental Risks and Global Community, Strategies and, Meeting the Challenges, Argonne Ulusal Laboratuar, 14-18 Mays 2001.

evresel uygulamalar (BEPler) kullanmalar hususlarnda tevik etmekte, baz hallerde ise zorunlu klmakta, ve Yeni POPlerin gelitirilmesinin nlenmesi ve Szlemeye gelecekte dier POPlerin de dahil edilebilmesi hususlarnda hkmler iermektedir.

Szleme, 50 lke tarafndan onaylanmasnn tamamland 17 Mays 2004 tarihinde yrrle girmi bulunmaktadr. Szlemenin zararl atklara ve bunlarn snrlar tesi tanmna ilikin ykmllkler ieriyor olmas nedeniyle, Zararl Atklarn Snrlar tesi Tanmnn ve Bertarafnn Kontrolne likin Basel Szlemesi (www.basel.int) ve Baz Tehlikeli Kimyasal Maddeler ve Pestisitlerin uluslararas Ticaretinde nbildirim Uygulanmasna likin Rotterdam Szlemesi (www.pic.int) ile yakndan ilikisi bulunmaktadr. 1.3.2 12 Kalc Organik Kirletici Maddeye Genel bir Bak Taraf lkeler, Szlemeye imza koymak suretiyle ve Szlemenin 50 lke tarafndan onaylanmasnn ardndan, belal dzine lakabyla da anlan 12 adet kalc organik kirletici madde (POPler) zerinde ynetim ve denetim uygulamay ve Szlemeye daha baka kimyasal maddelerin eklenmesi hususunun deerlendirilmesine ynelik resmi bir sre oluturulmasn kabul etmi bulunmaktadr. 12 POP, ana balk altnda toplanmaktadr: pestisitler, sanayi kimyasallar ve istenmeksizin retilen POPler. Bu ana baln aada yer alan tanm, UNEPin Ridding the World of POPs: A Guide to the Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants (Dnyann POPlerden Kurtarlmas: Kalc Organik Kimyasal Maddelere likin Stockholm Szlemesi iin bir El Kitab) (2002) temel alnarak yaplm olup, her bir POP iin tantc ksa bir aklamay iermektedir. POPler, sanayi ve tarmn pek ok sektrnde kullanlmak zere imal edilebildikleri gibi, snai proseslerin ve yakma ilemlerinin sonucunda da yan rn olarak ortaya kabilmektedir. Pestisitler: Aldrin Termitleri (beyaz karncalar), ekirgeleri, msr kk solucann ve dier baz zararl Zararlleri ldrmek iin topraa uygulanan bir Zararl ldrc olup, kullanm 1979 ylnda yasaklanmtr. Chlordan Termitlerin kontrol altnda tutulmas iin ve ok etkin geni spektrumlu bir Zararl ldrc olarak yaygn olarak kullanlmtr. Kullanm 1979 ylnda yasaklanmtr. DDT POPlerin belki de en ok tannan olan DDT, kinci Dnya Sava srasnda asker ve sivilleri stma, tifs ve Zararller tarafndan yaylan dier hastalklara kar korumak iin yaygn olarak kullanlmtr. DDT halen birka lkede stma mcadelesinde sivrisineklere kar kullanlmaktadr. Kullanm 1978 ylnda snrlandrlm olup, 1985 ylnda yasaklanmtr. Dieldrin Temel olarak termitlerin ve tekstil zararllarnn kontrol iin kullanlm olan bu madde, Zararller tarafndan tanan hastalklarla ve tarm topraklarnda yaayan Zararllerle mcadele amacyla da kullanlmtr. Kullanm 1971 ylnda yasaklanmtr. Endrin Bu madde, pamuk ya da tahl bitkilerinin yapraklarna pskrtlerek kullanlm olup, ayrca fare, tarla faresi ve dier zararl kemirgenlerle mcadele amacyla da kullanlmtr. Kullanm 1979 ylnda yasaklanmtr.

Heptachlor Esas itibaryla toprakta yaayan Zararllerin ve termitlerin yok edilmesinde kullanlan bu madde, pamuk zararllar, ekirgeler, dier ekin zararllar ve stma sivrisinekleri ile mcadele etmekte de kullanlmaktadr. Hexachlorobenzene (HCB) HCB ekinleri etkileyen mantarlar ldrmektedir. Bu madde ayrca bir sanayi kimyasal olup, yakma proseslerinde de bir yan rn olarak istenmeden ortaya kabilmektedir. Mirex Bu Zararl ldrc, temel olarak ate karncalaryla ve ayrca dier karnca trleri ve termitlerle mcadelede kullanlmaktadr. Mirex de bir sanayi kimyasal olup, Trkiyede kullanmna izin verilmemitir. Toxaphene Kamfeklor olarak da bilinen bu Zararl ldrc, pamuk, tahllar, meyveler, fndk ve sebzelerde uygulanmaktadr. Bu madde ayrca hayvanclk sektrnde kene ve sakrgalarla mcadelede kullanlmaktadr. Kullanm 1989 ylnda yasaklanmtr. Sanayi Kimyasallar: Polychlorinated Biphenyls (PCBler) Bu bileikler sanayide s aktarm svs olarak, elektrik transformatrlerinde, kapasitrlerde ve ayrca boya, karbonsuz kopya katlarnda, yaltm malzemelerinde ve plastiklerde kullanlmaktadr. Bu maddeler ayrca endstriyel ve belediye atklarnn yakma ilemlerinde de PCB emisyonlar ortaya kmaktadr. Hexachlorobenzene (HCB) Bu madde lastik, alminyum, mhimmat ve boya retiminde, ayrca ahap korumada ve dier imalat alanlarnda kullanlmaktadr. Mirex Bu kimyasal madde plastiklerde, lastiklerde ve elektrikli aralarda yangn geciktirici olarak kullanlmaktadr. Bu maddenin kullanmna Trkiyede izin verilmemitir. stenmeden retilen POPler: Dioxinler Bu kimyasal maddeler yetersiz yakma ilemleri sonucunda, ayrca birtakm pestisitlerin ve dier kimyasal maddelerin imalat srasnda istenmeden retilmektedir. Bunlara ek olarak, belirli birtakm metal geri kazanm ilemleri ile kat hamuru ve kat aartma prosesleri dioksinlerin aa kmasna yol aabilmektedir. Dioksinlere otomobil egzostlar ile, sigara, odun ve kmr dumannda da rastlanmaktadr. Furanlar Bu bileikler dioksinleri aa karan ayn proseslerde istenmeden retilmekte olup, ayrca ticari PCB karmlarnda da bulunmaktadr. Hexachlorobenzene (HCB) HCB, sanayi kimyasallar imalatnn bir yan rn olup, birtakm yakma proseslerinin sonucu olarak aa kmaktadr. 1.3.3 Uluslararas Uygulamalar Stockholm Szlemesinin Sekreteryas olarak Birlemi Milletler evre Program (UNEP), Kresel evre mkanlar (GEF) ise fon kayna olarak tahsis edilmitir. Stockholm Szlemesinin 2001 ylnda imzaya almasndan bu yana, Birlemi Milletler Kalknma Program (UNIDO) kalknmakta olan ve iktisadi dnm srecindeki lkelerin Szleme kapsamndaki ykmllklerini yerine getirmelerine yardmc olan balca kurululardan birisi haline gelmitir. 4

50den fazla ye devlet GEFden yardm talebinde bulunmu olup, 40n zerinde ye devletin teklifleri GEF tarafndan onaylanmtr. 2.0 lkemizde Destekleyici Yaplanma Trkiyede POPler projesi Bakanlk Oluru ile 15 Ocak 2004te balatlm olup, Prof. Dr. Altan Acara Ulusal Proje Koordinatr (NPC) olarak belirlenmitir. Bunun ardndan, evre ve Orman Bakanlnda evre Ynetimi Genel Mdr Musa Demirba, Genel Mdr Yardmcs Dr. Aydn Yldrm, Daire Bakan Abdurrahman Ulurmak, ube Mdr Tansu Kaynak ve Uzman Meneke Keski Dnmezi kapsayan bir ekip oluturulmutur. Projenin ilk aamasnda iki adet altay oluturulmutur. Bunlardan birincisi, POPlere ilikin Stockholm Szlemesinin anlalmasn kolaylatrmaya ynelik bir balang altay olan konunun ve faaliyetlerin anlalmasn salayan altay olup, dieri ise envanter zerinde eitim altaydr. Bu projenin balca amac, ulusal evre nceliklerinin evrimi srecinde elde edilen bilgiler ve deneyimler zerinde uzlamas gereken sorumlu payda kurulular tarafndan gerekli envanterlerin belirlenmesidir. POPlere ilikin n envanter altay tarafndan hazrlanm bulunan ve Szlemenin ilk temel koulu bu belge, lkemizin POPler konusuna Stockholm Szlemesi koullar balamnda ykmllklerini yerine getirmesine yardmc olacaktr. Projenin ilk aamasnda, alt adet alma Grubu oluturularak bunlara koordinatrler tayin edilmi ve POPlerdeki ulusal envanterlerin karlmas ykmllkleri esas alnarak sorumlu kurulu ve bakanlklardan ye seilmitir. Bu alt alma Grubu unlardan olumaktadr: Aratrma alma Grubu POPler ieren rnlerin ticareti, kullanm ve datmna ilikin envanterlerin karlmasn salamtr. Kontaminasyon alma Grubu - Kirletilmi alanlarn deerlendirmesinin yaplmas ve mutlak stok ve uzaklatrma olanaklarnn belirlenmesini temin etmitir. Emisyon alma Grubu stenmeden retilen POPlerin (PCDD/PCDF, HCB ve PCBler) bir n envanterinin hazrlanmas yapmtr. Kurulular alma Grubu Kurulularn altyap, yaptrm gc, izleme ve AR-GE yeteneklerinin saptanmas. POPlerin takdiri, lm, analizleri ile uluslararas program ve projelerle olan balantlar da bu kapsamda ele alnmtr. Salk alma Grubu Nfusun POPlere ne ekilde maruz kaldnn takdiri. POP emisyonlar ile bunlarn insan sal ve evreye olan etkilerini (etkilenen nfusun ya da evrenin tanmlanmas, kamu salna ve evre kalitesine dnk tehditlerin tahminsel lek ve byklkleri ile iiler ve yerel insan topluluklarna olan sosyal etkilerinin belirlenmesine ynelik bulgular dahil olmak zere) izleyen mevcut programlar belirlemitir.

Ulusal Kimyasal Profil Hazrlama alma Grubu Piyasada mevcut bulunan kimyasal maddelerin takdiri ve reglasyonuna ynelik tm uygun sistemler zerinde, deerlendirme ve yeni kimyasal maddelerle ilgili ayrntlarn listelenmesi hususlarnda aratrma yapmtr.

Toplam 60 yeden oluan bu alt adet alma Gruplarnn tm raporlar GEF rehberinin 2. adm ve UNEP tarafndan tavsiye edilen ereveyle uyumlu olarak hazrlanmtr. karlm bulunan envanterler ve bu alma gruplarnn raporlarnda yer alan deerlendirmeler, gruplarn bulgularna dayal olarak saptanm bir n taslak ncelikler listesini oluturmutur. Bu liste daha sonra Trkiye iin Ulusal Uygulama ve Eylem Planlar iin resmi ulusal nceliklerin gelitirilmesi srecinde bir girdi olarak kullanlmtr. 2.1 lke Profili 2.1.1 Corafya ve Nfus Trkiye, Avrupadaki ikinci en byk lke olup, ktann dou blmnde yer almaktadr. taraf denizlerle evrili olan ve de bir i denize sahip olan lke, corafi, iklimsel, itisadi ve sosyal eitliliiyle tannmaktadr. Trkiyenin arazi yaps, bat ve i blgelerinde zengin ovalardan, douda dalardan, kuzeyde ve gneyin bir ksmnda dar sahillerden, kuzeybat ve i blgelerde gllerden olumakta olup, byk gl ve uzun nehirlerin bazlar verimli araziler oluturmaktadr. Trkiyenin 2000 yl itibaryla nfusu 67.803.927dir. Bu nfusun byk ounluu (% 64,9) kentsel nfus olup (kentsel nfus 20.000 ya da daha fazla nfusa sahip yerleim blgelerini kapsamaktadr), geriye kalan % 35,1lik kesim de krsal nfusu oluturmaktadr. Kentsel nfusun ana metropolde (stanbul, Ankara, zmir) younlat gzlenmektedir. Trkiyenin nfusu en yksek olan blgeleri, kuzeybat, bat ve gney blgeleridir. Nfusun ortalama ya 27,7 (2003 verileri) olup, alma yandaki nfusu (15-64 ya aras) ise yaklak 43,8 milyondur (2000 verileri). Trkiyede doum oran % 1,53 (2003 verileri), ortalama insan mr 68,7 yl (2003 verileri), okuryazarlk oran % 87,5 (2002 verileri), nfusun ortalama okula gitme sresi 5,97 yl, isizlik oran % 10,5 (2003 verileri) ve hane dnda istihdam edilen kadnlarn oran % 31,1dir (1999 verileri)3 lke, temelde istatistiksel ve idari amalar dorultusunda 81 il ve yedi corafi blgeye ayrlm bulunmaktadr (Harita 1). Bunlar, Karadeniz (1), Marmara (2), Ege (3), Akdeniz (4), Anadolu (5), Dou (6) ve Gneydou Anadolu (7) Blgeleridir (Harita 1). Trkiyenin ounluu dalk olan toplam 77 milyon hektarlk topra, Akdenizin dou blgesinde ve Asyann gneybat kesinde yer almaktadr. lke corafyasnn hem denizsel, hem de karasal iklim zelliklerine ak olmas, olduka deiken yapdaki topografyas ile birletiinde, ortaya birbirinden kesin izgilerle ayrlabilen birka iklim blgesi kmaktadr.

Devlet statistik Enstitsnn (DE) nternette yer alan Nfus ve Beeri Gstergeleri: http://nkg.die.gov.tr/2004; Devlet Planlama Tekilat Mstearl (DPT) Temel Ekonomik Gstergeler, Austos 2004; DPT, VIII. Be Yllk Kalknma Plan ve Yllk Programlar; Hacettepe niversitesi, Nfus Aratrmalar Enstits, Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas 2003.

Harita.1 l ve Blgeler 2.1.2 Ekonomik ve Siyasal Yap Trkiye 2004 yl itibaryla, gayr safi milli gelir sralamasnda Dnyada 18. srada yer almaktadr. Trkiyenin milli gelirinin byk blm % 13,0 tarm, % 27,2 imalat sanayi ve % 59,8 hizmetler gibi sektrlerden olumasna karn, Trkiyenin iktisadi yapsnda byk blgeler aras farkllklar bulunmaktadr; tarm sektr bat, gney ve i blgelerde byk bir rol oynamaktayken, imalat sanayi ve hizmetler ise bat ve gney blgelerde arlk kazanmaktadr. D Ticaret Trk ekonomisinin can damarn oluturmakta olup, milli gelir itibaryla ihracatn % 70den fazlas Almanya, talya, Fransa ve Birleik Krallk gibi AB lkelerine yaplmakta ve bu da Trkiyeye Avrupann ve ksmen de Dnyann ak ekonomilerinden birisi olma kimliini kazandrmaktadr. Trkiyenin balca ihracat kalemleri otomotiv aralar ve yedek paralar, makine-tehizat, sanayi rnleri olup, lke ayrca evredeki retici lkelerin ham petrol ve doal gaz ihra terminali konumundadr. Trkiye 2004 ve 2006 yllar arasnda parlamentosundaki byk ounluun desteiyle siyasal ve iktisadi reformlarn daha da gelitirecek olup, AB ile 3 Ekim 2005 tarihi itibaryla tam yelik mzakerelerine balayacaktr. AB tam yelik mzakerelerinin uzun srecei ve etin geecei beklenmekte olup, tam yeliin en erken 2015 ylndan nce gerekleemeyecei tahmin edilmektedir. Trkiye Cumhuriyeti parlamenter bir demokrasi olup, Avrupa modeli esas alnm bir hukuk sistemine sahip bulunmaktadr. Anayasa 1982 ylnda yrrle girmitir. En son genel seimler 3 Kasm 2002 tarihinde yaplm olup, bir sonraki genel seimlerin bundan en ge 5 yl sonra Kasm 2007 itibaryla yaplmas gerekmektedir. Cumhurbakan 7 yllk bir sre iin seilmektedir. Hizmetler sektr, Trk ekonomisinde eit derece nemli bir rol oynamaktadr. Bu sektrn byk gelime potansiyeli olup, gayr safi milli gelirde %68, istihdamda %75 ve tketici harcamalarnda 7

da %53lk pay ile Trk ekonomisindeki tek byyen sektr olma niteliini tamaktadr. Trkiye Anayasasnda evre, merkezi ynetim ve yerel ynetimler arasnda paylalm bir alan olarak tanmlanmtr. 2.1.3 Ekonomik Sektrlerin Profili 8. Be Yllk Kalknma Plan dneminde (2001-2005), GSYHnn yllk ortalama yzde 6,5, GSMHnn ise yllk ortalama yzde 6,7 orannda byme kaydettii tahmin edilmektedir. Sektrler itibaryla, yllk ortalama katma deer artnn tarmda yzde 2,1, sanayide yzde 7, hizmetlerde ise yzde 7,5 olduu tahmin edilmektedir. Bu erevede, Plan dneminde tarm sektrnn GSYHdaki paynn yzde 17,2den yzde 14,4e dmesi, sanayinin paynn yzde 23,3ten yzde 23,8e ykselmesi ve hizmetler sektrnn paynn da yzde 59,5ten yzde 62,2ye ykselmesi beklenmektedir. Nfus art oranndaki azalma eiliminin Plan dneminde de srmesi beklenmektedir. 2000 ylnda 3.000 Dolar dzeyinde bulunan kii bana den milli gelirin 2005 yl itibaryla 4.300 Dolara ykselmesi beklenmektedir. 2.1.4 evreye Genel Bir Bak klim, yzey ekilleri, bitki rts, kaynaklar ve iktisadi faaliyetlerdeki byk eitlilikten tr, evresel basklar Trkiye sathnda byk farkllklar gstermektedir. Orman alanlarndaki temel endie noktalar, ormanlarn srdrlebilir kullanmnn salanmas, evreyi kirletmeyen madencilik ve milli park iletmeciliidir. Bat, gney ve i blgeler gibi tarmsal ve kentsel bazl blgelerde ise kirletilmi sular, kentsel trafik skkl, hava kirlilii, yaban hayat habitatlarnn ve tarm alanlarnn yitirilmesi, balca endie duyulan hususlar olmaktadr. Karadeniz, Ege ve Akdeniz sahillerinde ise azalan su rn stoklar ve karasal kkenli kirlilik de ciddi boyutlardadr. Gllerle ilgili kayg uyandran balca hususlar, kaynaklarn gelitirilmesinin ve i sulardaki balkln yan sra tarmsal rnlerin etkilerinin ynetimi ve gda kaynaklarnn su ortamlarndan yaylan toksik maddelerle kirlenmesinin azaltlmasdr. Trkiyede iklim deiikliinin etkileri de gitgide artan biimde hissedilmektedir. 2.2 Kurumsal, politik ve dzenleyici ereve 2.2.1 evre politikas, srdrlebilir kalknma politikas ve genel yasal ereve Bu alt blmn temel amac, Trkiyenin Stockholm Szlemesi kapsamndaki ykmllklerini iyi tanmlanm envanterler ve bunlara dayal olarak da Ulusal Uygulaa Plan (NIP)nn uygulanmas suretiyle yerine getirecei mevcut hukuki ve yasal erevenin aklanmasdr. Trkiyede, geen yllar ierisinde demokratik br toplum yaps ierisinde iktisadi ve sosyal kalknmann temel dinamikleri olan nfusun nitelik ve niceliinde ciddi ilerlemeler kaydedilmitir. Trkiye, kalknma ynndeki abalarn, ada uygarlk dzeyini ama hedefiyle uyumlu olarak daha ileri noktalara gtrmek hususunda kararldr. Trkiye, kltr ve uygarlkta en st dzeylere ulamak, evre boyutu dahil dnya standartlarnda mamuller retmek, milli gelirini haka paylamak, insan hak ve sorumluluklarn gvence altna almak, hukukun stnl ve laiklii idrak ederek, 21.yzylda dnyada sz sahibi bir lke konumuna gelecektir. 8

Trkiyenin Avrupa Birliine (AB) tam yelik srecinde bulunuyor olmas, uluslararas norm ve standartlarla uyumun salanmas ve bunun sonucu olarak da bilgi toplumu olmann gerektirdii koullarn yerine getirilmesi iin nemli bir frsat oluturmaktadr. Tm bunlar, blgedeki iktisadi, sosyal, siyasal ve kltrel etkileimleri artrmak suretiyle blge ve dnya barna byk katklarda bulunacaktr. Trkiye, srdrlebilir kalknma asndan iktisadi ve sosyal kalknmann yansra, insan salnn, ekolojik dengenin, tarihi ve estetik deerlerin korunmasnn da tad nemin farkndadr. Trkiyede, politika ve stratejiler orta ve uzun vadeli kalknmann salanmasna ynelik olarak yrtlecek, evreyi ilgilendiren alanlardaki sorunlarn zm ise AB normlar ve uluslararas standartlarla uyumlu olarak salanacaktr. evre ynetimi ve evre / srdrlebilir kalknma politikalar temelde Trk Anayasas ve evre Kanununda yer alan ilkelere dayal yrtlmesini salayacaktr. evre koruma, devletin anayasal bir grevi olduu gibi, Trk vatandalarnn da hakk ve sorumluluu konumundadr. Anayasaya gre, Trkiye Cumhuriyeti, doal evrenin srdrlebilir kalknma ilkeleri dorultusunda korunmasn salayacak ve kamu yetkilileri de bugnk ve gelecek nesillerin ekolojik emniyetini gvence altna alacaktr. evre ve Orman Bakanl, evre ynetimi ve koruma faaliyetlerinin gzetimi ve koordinasyonundan sorumlu yrtc makam konumundadr. evre ve Orman Bakanlnn temel grev ve yetkileri, ulusal evre nceliklerinin ve stratejilerinin ana hatlarnn saptanmas ve uygulanmas ile mevzuat taslaklarnn hazrlanmas ve benimsenmi politikalar ve kabul edilmi yasalarn uygulanmasn kapsamaktadr. 2872 Sayl evre Kanunu ile evre Bakanlnn Kurulu ve Grevlerine Dair 443 Sayl Kanun Hkmnde Kararname, iktisadi ve sosyal kalknmann insan sal ve ekolojik denge ile kltrel, tarihi ve estetik deerlerin korunmas ile gerekletirilmesini salamay amalamaktadr. Bunlara ek olarak, ulusal kaynaklarn srdrlebilir kullanmn gvence altna alacak yasal ve kurumsal dzenlemeler de yaplmtr. Bu balamda, 1831 Sayl Orman Kanunu, 3194 Sayl mar Kanunu, 3621 Sayl Ky Kanunu, 2863 Sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu, 2634 Sayl Turizmi Tevik Kanunu ve evreyle ilgili ynetmeliklerde de gerekli dzenlemelere gidilmitir. 2.2.2 POP yaam dngsyle (kaynaktan atlmaya, evresel davrantan saln izlenmesine kadar) ilgili Bakanlklarn, Kurum ve Kurulularn ve dier kamu birimlerinin rol ve sorumluluklar Trkiyedeki genel yasal erevede, evreyle ilgili yetkilerin paylatrlm yaps, merkezi ynetim ile yerel ynetimlerin yan sra ilgili bakanlklar arasnda, doal evre ile ilgili politika ve hedeflerde baarya ulalmas ynnden yaamsal nem tayan yakn bir ibirliinin salanmasn mmkn klmaktadr. Hava kalitesi ve tehlikeli atklarn ynetimi gibi kayg uyandran ortak sorunlara eilecek ulusal politika ve standartlarn gelitirilmesi amacyla, evre, enerji ve koruma altndaki alanlar gibi eitli politika sahalarnda birtakm egdm komiteleri oluturulmutur.

Ancak, POPlerin aratrlmas, izlenmesi ve ynetiminde rol oynayacak ve ilgili kurum ve kurulular arasnda egdm salayacak olan kalc bir birimin lke sathna yaylm uzmanlk ayla birlikte kurulmas iin gerekli yaplanma ve imkanlarn salanmas da gereklidir. Trkiyede evre sorunlar yetkilere ve kapsama bal olarak deiik ynetim kademelerinde ynetilmektedir. Kurumlar aras birimler, bakanlar kurulu ve yetki alanlar aras alma komiteleri ynetimin faaliyetlerinde egdm salanmas ilevini yerine getirmektedir. Trkiye snrlar dahilinde tehlikeli atklarn ve tehlikeli geri dntrlebilir malzemelerin denetimi, merkezi ynetim ve yerel ynetimler tarafndan karlan yasa ve ynetmelikler tarafndan salanmaktadr. Merkezi ynetim, bu maddelerin yurtiinde ve yerel ynetimler aras tanm hususunu dzenlemektedir. Yerel ynetimler ise, tehlikeli atklarn ve tehlikeli geri dntrlebilir malzeme reticilerine, tayclarna ve artma sistemlerine lisans verilmesinin yan sra, bu maddelerin yerel ynetim snrlar dahilindeki tanmnn dzenlenmesinden sorumludur. Trk Anayasasna gre, merkezi ynetim su ve hava ile ilgili olanlar dahil tm snrlar tesi kirlilik sorunlarndan sorumludur. evreyle ilgili grevlerin yrtlmesi ve bunlarn koordinasyonuna ilikin en byk yk, Stockholm Szlemesinin hkmlerinin Trkiyede yrtlmesine ynelik hazrlk srecinin tmnn gzeticisi konumundaki evre ve Orman Bakanlnn sorumluluu altnda bulunmaktadr. Bu grevlere unlar dahildir: POPlara ilikin politikalarn ve stratejilerin koordinasyonu, Atk ynetimine ilikin ilkelerin gelitirilmesi, Farkl evresel bileenlerin kirliliinin azaltlmasnn salanmas, evre kalitesi standartlarnn oluturulmas, Mevcut En yi Teknikler (BAT) ve En yi evresel Uygulamalarn (BEP) kullanmnn tevikine ynelik faaliyetlerin koordinasyonu Sermaye yatrm projelerinin ve d kaynaklar tarafndan finanse edilen projelerin yrtlmesinin denetlenmesi.

Trkiyede Bakanlklarn grev ve etkinlikleri Tarm ve Kyileri Bakanl - tarm kimyasallarnn kullanmnda gda maddelerinin artrlmasn dikkate alr. Salk Bakanl - kimyasallarn ksa ve uzun dnem halk salna etkilerini dikkate alr. Sosyal Gvenlik Bakanl kimyasallar i sal ynnden dikkate alr. Sanayii Bakanl kimyasallarn retimlerini ve onlarn rnlerinin retimlerinin temiz teknolojilerle oluunu dikkate alr. Ulatrma Bakanl kimyasallarn tanmas ve depolanmasn dikkate alr. D Ticaret Mstearl kimyasallarn, ihracat, ithalatlarnda ve verilecek msaadelerinden sorumludur. Adalet Bakanl kimyasallarla ilgili yasal esaslardan yasa ve uyulmas gerekli usul ve esaslar dikkate alr. Gmrk Mstearl kimyasallarn lkeye usulsz giri ve klarndan mesul olup, dikkatle takipisidir. Devlet Planlama Tekilat ve Maliye Bakanl kimyasallarn ynetiminin yatrm ve finans ynnden ilgilidir. Dileri Bakanl kimyasallarn, ynetiminin uluslararas ibirlii ve szlemelerinin koordinasyonu ile ilgilidir.

10

2.2.3 lgili Uluslararas taahhtler ve ykmllkler Trkiye Rotterdam Szlemesini, Basel Szlemesini ve Montreal Protokoln kabul etmi olup, evreye ilikin uluslararas tartmalara da katlmtr. Ancak, evrenin Trkiyede temel bir politika maddesi haline gelmesi gerek anlamda 1972 ylnda gerekletirilen Stockholm nsan ve evre Konferansndan sonra balam olup, evre ve Orman Bakanlnn glenmesi sonucunu dourmutur. evre ve Orman Bakanl, zellikle lkede evrenin ynetimi, korunmas ve iyiletirilmesinden, bu arada kresel evre sorunlarna ortak zmler getirilmesinden sorumludur. Balca evresel sorunlar ve ynelimler, ulusal evre nceliklerinde de gsterilmi olduu zere, toprak ve su ynetimi, deniz ve ky ekosistemleri, snai kirlilik, tehlikeli kimyasal maddelerin ynetimi ve insan yerlemeleridir. evre ve Orman Bakanl tarafndan belirlenmi bulunan tm bu nceliklerin nihai hedefi, hem bugnk, hem de gelecekte yaayacak tm vatandalarn yaadklar evreyi, yaam koullarn ve kalitesini iyiletirmektir. Bu alt blmn amac, Devlet Ynetimin uluslararas evre szlemesine ve benzer anlama protokollerine taahhtte bulunulmas srecinde, daha sonra da bunlara nasl katlaca ve ortaya kacak ykmllkleri nasl yerine getirecei hususlarn yrtmede kendisini ne ekilde rgtleyeceini aklamay amalamaktadr. Daha nce de belirtilmi olduu zere, Trkiyede evre sorunlaryla ilgili sorumluluklarn karmak bir dalm bulunmaktadr. Merkezi ynetim uluslararas anlama mzakerelerini Trkiye namna yrtmekteyken, bu uluslararas anlamalarn uygulanmasnn sorumluluu ise konuya bal olarak farkl mercilerce paylalabilmektedir. Hem merkezi ynetim ve yerel ynetimler, hem de farkl bakanlklar arasnda istiari srelerin oluturulmas, gerek mzakere, gerekse de uygulama aamalarnda, etkili bir evre ynetimi asndan hem gerekli, hem de faydal olacak sonular vermektedir. Trkiye, Rio de Janeiroda 1992 ylnda dzenlenmi bulunan Dnya Zirvesine katlmasndan bu yana, kresel sorunlara eilen programlarn yrtlmesine olan balln ortaya koymu bulunmaktadr. Rio +10 olarak da bilinen 2002 Dnya Zirvesi, Gney Afrika Cumhuriyetinin Johannesburg kentinde gerekletirilmi ve srdrlebilir kalknmay hayata geirmeye ynelik faaliyetlere dikkat ekilmesi amacyla dnyann her bir kesinden insanlar bir araya getirmitir. POPlar dahil kimyasal maddelerin denetim ve ynetimine ilikin olarak ok sektrl ibirliini salamaya ynelik bir ereve yap lkede mevcuttur. 2.2.4 POPlere (mamul kimyasal maddeler ve istenmeden retilen POPler) ynelik yrrlkteki yasalar ve dier mevzuat Yrrlkteki yasalarn ve dier ilgili mevzuatn lkenin POPlerle mcadeledeki dzenleyici kapasitesi asndan dorudan etkiye sahip bulunan temel alanlarndan birisi, tehlikeli atklarn ynetimine ilikin mevcut yasal ereve ve bunlarla ilgili dzenleyici denetim unsurlardr. Trkiyenin Stockholm Szlemesi balamndaki uluslararas taahhtleri ile bunlara ilikin mevcut yasa ve dier mevzuat Tablo 1de karlatrlmaktadr. Bu karlatrma, Ulusal Uygulama Plan (NIP) asndan da zel bir neme sahiptir. Stockholm Szlemesinde, belirli lkeler iin uygulanmayacak olan baz maddeler bulunmaktadr. rnein, Ek B uyarnca yaplmas gereken DDT bildirimlerinin DDT retimi, ithalat, ihracat ve kullanmn yasaklam bulunan lkeleri kapsamamaktadr. Tablo 1.1 bu farkllklar ortaya koymaktadr. 11

Tablo 1. Stockholm Szlemesi ve Trkiyede yrrlkteki ilgili mevzuat

Madde

No 1 a i

Ksa Aklama Ek Cetvel Ada yer alan POPlerin retiminin yasaklanmas

lgili Mevzuat
- Zirai Mcadele la ve Aletleri Hakknda Nizamname Resmi Gazete: 4 ubat 1959, no: 10126 - Zira Mcadele lalar Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 22 Haziran 1995 no:22321 - Zira Mcadelede Kullanlan Pestisit ve Benzeri Maddelerin Ruhsatlandrlmas Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 17 ubat 1999 no:23614 - Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin Kontrolne Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik Resmi Gazete: 20 Nisan 2001, no: 24379 - Belirli Aktif Maddeleri eren Bitki Koruma rnlerinin Kullanm ve Piyasaya Arznn Yasaklanmas Hakknda Tebli Resmi Gazete: 16 Aralk 2003 no:25318 - Zira Mcadele lalar Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 22 Haziran 1995 no:22321 -D Ticarette Standardizasyon Genel Teblii (2004/6) Resmi Gazete 31 Aralk 2003 No: 25333 - Zira Mcadelede Kullanlan Pestisit ve Benzeri Maddelerin Ruhsatlandrlmas Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 17 ubat 1999 no:23614 - Belirli Aktif Maddeleri eren Bitki Koruma rnlerinin Kullanm ve Piyasaya Arznn Yasaklanmas Hakknda Tebli Resmi Gazete: 16 Aralk 2003 no:25318 - Belirli Aktif Maddeleri eren Bitki Koruma rnlerinin Kullanm ve Piyasaya Arznn Yasaklanmas Hakknda Tebli Resmi Gazete: 23 Aralk 2005 no: 2003/43

ii

Ek Cetvel Ada yer alan POPlerin ithalat ve ihracatnn yasaklanmas

Ek Cetvel Bda yer alan POPlerin retimin ve kullanmnn snrlandrlmas

2 a i ii b i ii iii

Ek Cetvel A ve Bde yer alan POPlerin ithalat yalnzca uzaklatrma amal ise Ek Cetvel A ve Bde yer alan POPlerin ithalat kullanm amaldr ve buna izin verilmise. Ek Cetvel A ya da Bde yer alan POPlere muafiyet tannm ise bunlar, evresel ynden gvenli uzaklatrma amacyla ihra edilmise bunlar kullanmasna izin verilen bir taraf lkeye ihra edilmise taraf olmayan bir lkeye ihra edilmise, (sertifikasyon)

12

Madde

No c 3

Ksa Aklama

lgili Mevzuat

Ek Cetvel Ada yer alan POPler iin muafiyet kalnt geerli deil ise, yalnzca uzaklatrma amacyla ihra edilmise. Yeni pestisit ve sanayi kimyasallarn tescili durumunda yeni - Zira Mcadelede Kullanlan kimyasal maddelerin imalat ve kullanmnn eer Ek Cetvel Pestisit ve Benzeri Maddelerin Ruhsatlandrlmas Hakknda Dnin 1 kriteri karlanmsa engellenmesi

Yeni pestisit ve sanayi kimyasallarn tescili durumunda, halen kullanlmakta olan kimyasal maddelerin yrtme takdiri yapldnda Ek Cetvel Dnin 1 kriterine dahil edilmesi

Ynetmelik Resmi Gazete: 17 ubat 1999 no:23614 -Tehlikeli Kimyasal Maddelere likin Ynetmelik Resmi Gazete: 20 Nisan 2001, no: 24379 - Zirai Mcadele lalar Etiket Ynetmelii Resmi Gazete: 1 Eyll 1983 no:18152 - Zira Mcadele lalar Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 22 Haziran 1995 no:22321 - Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin Kontrol Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik Resmi Gazete: 20 Nisan 2001, no: 24379

5 4

a i ii iii iv v vi b c d e i ii g

1 a i ii b c

Eer muafiyet tannmsa imalat ya da kullanm esnasnda maruz kalnma ve emisyounun asgari dzeye indirilmesinin salanmas (standart ve esaslar) Eer muafiyet talebinde bulunulmusa Bunun gncellenmesi ilemleri Bunun geri ekilmesi ilemleri Ek Cetvel Cde yer alan POPlere ynelik bir eylem plannn iki yl ierisinde oluturulmas Ek Cetvel Cde yer alan POPlerin envanterleri yasa ve politikalarn amaca hizmet edebilirliinin deerlendirilmesi ykmlln yerine getirilmesi stratejileri (i ve ii) stratejilere ilikin bilgilendirme ve eitim esaslar stratejilerin her 5 ylda bir gzden geirilmesi ilemleri bu eylem plannn uygulanma takvimi Emisyonlarn azaltlmas ya da kaynanda ortadan kaldrlmasnn teviki Modifiye malzeme, mamul madde ve proseslerin teviki Yeni kaynaklarda 4 yl iinde BAT/BEP kullanmnn zorunlu klnmas (Ek Cetvel C Blm II) Mevcut kaynaklarda BAT/BEP kullanmnn teviki (Ek Cetvel C Blm II ve III) Yeni kaynaklarda BAT/BEP kullanmnn teviki (Ek Cetvel C Blm III) Emisyon snr deerleri ve performans standartlar kullanlabilir Ek Cetvel A ve B stoklarnn tespitine ynelik stratejilerin gelitirilmesi Ek Cetvel A, B ya da Cde yer alan maddeleri ieren mamul, madde ve atklarn tespitine ynelik stratejilerin gelitirilmesi Ek Cetvel A ve B stoklarnn belirlenmesi Stoklarn (Ek Cetvel A ve B) evresel ynden gvenli biimde ynetimi

13

Madde

No d i

Ksa Aklama Atk mamul ve maddeler, evresel ynden gvenli biimde ellelenmeli, toplanmal ve tanmaldr

lgili Mevzuat - Tehlikeli Atklarn Kontrolu Ynetmelii Resmi Gazete: 14 Mart 2005, no:25755 - Tehlikeli Maddeler ve Tpgaz Sorumluluk Sigortalar Hakknda Karar R.G.: 25 Nisan 1991, no: 21002 - Tehlikeli Atklarn Kontrolu Ynetmelii R.G.: 27 Austos 1995, no:22387 - Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii R.G.: 14 Mart 2005, No:25755 - Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin Kontrol Ynetmelii R.G.: 11 Temmuz 1993, No:21634 - Atk Yalarn Kontrol Ynetmelii R.G.: 21 Ocak 2004, No:25353 - Belirli Aktif Maddeleri eren BitkiKoruma rnlerinin Kullanm ve Piyasaya Arznn Yasaklanmas Hakknda Tebli No:2003/43 R.G: 16.12.2003, No:25318 - Tehlikeli maddelerin su ve evresinde neden olduu kirliliin kontrol ynetmelii R.G: 26.11.2005, No: 26005 - Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii R. G.: 14 Mart 2005, no: 25755 - Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii R.G.: 31 Mays 2005, No: 25831 - PCBlere ilikin mevzuat hazrlanmaktadr.

ii

Atk mamul ve maddeler geriye dnsz biimde uzaklatrlmaldr

iii iv e 1

Yeniden kazanma izin verilmemelidir Atklar, mamul ve maddeler snrlar tesine ilgili kurallarn dnda tanmamaldr Kirletilmi alanlarn (Ek Cetvel A, B ve C) tespitine ynelik stratejilerin gelitirilmesi

2 7 1 a b c 2 3 8 9 1 1 a b

Kirletilmi alanlarn iyiletirilmesi evresel ynden gvenli biimde yaplmaldr Ulusal Uygulama Plannn (NIP) oluturulmas NIPin 2 yl iinde sunulmas NIPin dnemsel olarak gzden geirilmesi, (skla henz karar verilmemitir) NIPin hazrlanmas ve gncellenmesinde STK katlm NIPin srdrlebilir kalknma stratejisine katlmas (gerekli grld durumda) Ek Cetvel A, B ve/veya Cde yer almas iin kimyasal madde nerilerinin sunulmas (gerekli grlrse) POP kullanm, imal ve emisyonunun azaltlmas ya da ortadan kaldrlmasna dnk bilgi alveriinin kolaylatrlmas POPlere ikame maddeler hususunda bilgi aknn kolaylatrlmas

14

Madde

No 2 3 5 1 a b c d e f g 2 3

Ksa Aklama Sekreterya dahilinde bilgi aknn salanmasna dnk mekanizmann oluturulmas POPler odak noktasnn oluturulmas Salkla ilgili bilgiler gizli tutulmamaldr Karar vericiler arasndaki bilinliliin arttrlmas POPlerle ilgili tm bilgilerin kamuya salanmas Kadnlar, ocuklar ve toplumun en az eitimli kesimleri iin eitsel programlar gelitirilmesi ve yrtlmesi POPlerle ilgili konularda kamuoyu katlm iler, bilim adamlar, eiticiler, teknik ve idari personelin eitimi Eitsel malzemelerin gelitirilmesi ve dei-tokuu Bilgilendirme ve eitim programlarnn gelitirilmesi ve yrtlmesi Bilinliliin artrlmas faaliyetlerine ilikin bilgilere kamunun eriiminin ve bu bilgilerin gncelliinin temini Yneticilerin bilinliliinin arttrlmas ynnde almaya tevik edilmesi

lgili Mevzuat

10

1. Yanc, Alev Alc, Tehlikeli ve Zararl Maddeleri Kullanan Kurulu/yerlerinde Alnacak nleyici Tedbirlere Dair Tebli R.G: 24 Aralk 1973, no: 14752 2. Kimyasal Maddelerle almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 26 Aralk 2003 no:25328 3. Kanserojen ve Mutajen Maddelerle almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik R.G.: 26 Aralk 2003 no:25328

11

4 5 1 a b c d

Bilgilendirme merkezlerinin oluturulmas Bilgi yaylm iin PRTR kullanm Aadaki hususlarda Ar-Ge ve izlemenin zendirilmesi Kaynaklar ve evreye emisyonlar Mevcudiyeti, dzeyleri ve insan ve evredeki ynelimleri evresel tanm ve davran nsan salna ve evreye olan etkiler

- nsani Tketim Amal Sular Hak. Ynet. (98/83 EC) Resmi Gazete 17 ubat 2005 Tarih 25730 say - Doal Mineralli Sular Hak. Ynet. Resmi Gazete 1 Aralk 2004 tarih 25657 say. - me suyu elde edilen veya edilmesi planlanan yzeysel sularn kalitesine dair ynetmelik, R.G: 20.11.2005, No: 25999

e f g 2 a b d

Sosyo-ekonomik ve kltrel etkiler Emisyonlarn azaltlmas ve/veya ortadan kaldrlmas Uyumlatrlm envanterler ve analitik yntemler Uluslararas programlarn desteklenmesi ve gelitirilmesi Ulusal bilimsel ve teknik kapasitelerin glendirilmesi reme salna olan etkilerin hafifletilmesi iin Ar-Geye bavurulmas

15

Madde

No e f

Ksa Aklama Ar-Ge sonularnn ulalabilir ve gncel tutulmas Ar-Ge bilgilerinin depolanmas ve bakmnn zendirilmesi Etkinliin raporlanmas retim, ithalat ve ihracata ilikin istatistiki veriler thal ve ihra edilen lkelerin listesi (Ek Cetvel A ve B) Skla henz karar verilmemitir PCB kullanlan tehizatn tespiti, etiketlenmesi ve 2025 itibaryla kullanmdan kaldrlmas PCBlerin %10u 5 litreden fazla PCBlerin %0,05i 5 litreden fazla PCBlerin %0,005i 0,05 litreden fazla Maruz kalma riskinin, Yalnzca kusursuz alan tehizat kullanlarak, Gda retilen ya da ilenen iyerlerinde tehizatn kullanlmamas suretiyle, Elektrik arzalarna kar nlem alarak ve dzenli muayene yapmak suretiyle azaltlmas. PCBlerin %0,05den fazla geri kazanmna izin verilmemesi 2028 itibaryla PCBlerin ortadan kaldrlmas PCB ieren ak sistemlerin tespiti Her 5 ylda bir PCBlerin ortadan kaldrlmas hususunda ilerleme raporu hazrlanmas Kapal sistem konumla snrl ara miktarlarn Sekreteryaya bildirilmesi (eer gerekli ise)

lgili Mevzuat

15

Ek Cetvel A Blm II

1 2 a b 3 a i ii iii b i ii iii d e f g

Ek Cetvel B Blm I

iii

Ek Cetvel B Blm II

1 2 3 4 5 a i ii iii b

Bildirimde bulunulmamas halinde, DDT retim ve kullanmnn ortadan kaldrlmas retimin ve kullanmn hastalk tayclarnn denetimiyle snrlandrlmas DDT kullanm hususunun Sekretarya ve Dnya Salk rgtne (WHO) bildirilmesi DDT kullanm miktar ve koullarnn her 3 ylda bir Sekreteryaya ve WHOya rapor edilmesi Eer DDT kullanlmaktaysa, bir eylem plan gelitirilmelidir DDT kullanmnn hastalk tayclar denetimiyle snrlandrlmas kame maddelerin kullanlmas Hastalk vaka saysnn azaltlmas iin salk hizmetlerinin glendirilmesi DDTye gvenli ikame maddeler gelitirilmesine dnk ArGe faaliyetlerinin teviki

16

Tablo 1.1 Stockholm Szlemesi Uygulanabilirlii

Md No Durum NIPde Mevcut mu Geerli mi Evet/ Evet/Hayr Hayr Ek Cetvel Ada yer alan POPlarn retiminin yasaklanmas Evet Evet Ek Cetvel Ada yer alan POPlarn ithalat ve ihracatnn Evet Evet yasaklanmas Ek Cetvel Bda yer alan POPlarn retimin ve kullanmnn Evet Evet snrlandrlmas Ek Cetvel A ve Bde yer alan POPlarn ithalat yalnzca Evet Evet bertaraf amal ise Ek Cetvel A ve Bde yer alan POPlarn ithalat kullanm Hayr Evet amal ve buna izin verilmise. Ek Cetvel A ya da Bde yer alan POPlara muafiyet Evet Evet tannm ise bunlar, evresel ynden gvenli bertaraf amacyla ihra edilmise Evet Hayr bunlar kullanmasna izin verilen bir taraf lkeye ihra Evet Hayr edilmise taraf olmayan bir lkeye ihra edilmise, (sertifikasyon) Evet Hayr Ek Cetvel Ada yer alan POPlar iin muafiyet artk geerli Hayr Hayr deil ise, yalnzca bertaraf amacyla ihra edilmise. Evet Evet Yeni pestisit ve sanayi kimyasallarn tescili durumunda, yeni kimyasal maddelerin imalat ve kullanmnn eer Ek Cetvel Dnin 1 kriteri karlanmsa engellenmesi Evet Evet Pestisit ve sanayi kimyasallarn tescili durumunda, halen kullanlmakta olan kimyasal maddelerin deerlendirmesi yrtlrken Ek Cetvel Dnin 1 kriterine dahil edilmesi Eer muafiyet tannmsa imalat ya da kullanm esnasnda Hayr GD maruz kalnma ve emisyonun asgari dzeye indirilmesinin salanmas (standart ve esaslar) Eer muafiyet talebinde bulunulmusa Hayr GD Bunun gncellenmesi ilemleri Hayr GD Bunun geri ekilmesi ilemleri Hayr GD Ek Cetvel Cde yer alan POPlara ynelik bir eylem Evet Evet plannn iki yl ierisinde oluturulmas Ek Cetvel Cde yer alan POPlarn envanterleri Evet Evet yasa ve politikalarn amaca hizmet edebilirliinin Evet Ksmen deerlendirilmesi ykmlln yerine getirilmesi stratejileri (i ve ii) Evet Evet stratejilere ilikin bilgilendirme ve eitim esaslar Evet Evet stratejilerin her 5 ylda bir gzden geirilmesi ilemleri Evet Hayr bu eylem plannn uygulanma takvimi Evet Ksmen Emisyonlarn azaltlmas ya da kaynanda ortadan Evet Evet kaldrlmasnn teviki Modifiye malzeme, mamul madde ve proseslerin teviki Evet Evet Yeni kaynaklarda 4 yl iinde BAT/BEP kullanmnn Evet Ksmen zorunlu klnmas (Ek Cetvel C Blm II) Mevcut kaynaklarda BAT/BEP kullanmnn teviki (Ek Evet Ksmen Cetvel C Blm II ve III) Yeni kaynaklarda BAT/BEP kullanmnn teviki (Ek Evet Hayr Cetvel C Blm III) Emisyon snr deerleri ve performans standartlar Evet Evet kullanlabilir Ek Cetvel A ve B stoklarnn tespitine ynelik stratejilerin Evet Evet gelitirilmesi Evet Evet Ek Cetvel A, B ya da Cde yer alan maddeleri ieren mamul, madde ve atklarn tespitine ynelik stratejilerin gelitirilmesi Ek Cetvel A ve B stoklarnn belirlenmesi Evet Evet Ksa Aklama

1 a i Ykmllk ii b 2 a i ii b i ii iii c 3 4 6 Ykmllk Ykmllk Ykmllk Ykmllk Ykmllk

a i ii iii iv v vi b c d e i ii g

Ykmllk

Ykmllk Ykmllk Ykmllk Ykmllk

neri Ykmllk

1 a i ii b

Ykmllk

17

Md

No

Durum

Ksa Aklama

8 9

10

11

Ykmllk Kimyasal madde stoklarnn (Ek Cetvel A ve B) evresel ynden gvenli biimde ynetimi d i Ykmllk Atk mamul ve maddeler, evresel ynden gvenli biimde ellelenmeli, toplanmal ve tanmaldr ii Atk mamul ve maddeler geriye dnsz biimde uzaklatrlmaldr iii Yeniden kazanma izin verilmemelidir iv Atklar, mamul ve maddeler snrlar tesine ilgili kurallarn dnda tanmamaldr e 1 Teebbs Kirletilmi alanlarn (Ek Cetvel A, B ve C) tespitine ynelik stratejilerin gelitirilmesi 2 neri Kirletilmi alanlarn iyiletirilmesi evresel ynden gvenli biimde yaplmaldr 1 a Ykmllk Ulusal Uygulama Plannn (NIP) oluturulmas b Ykmllk NIPin 2 yl iinde sunulmas c Ykmllk NIPin dnemsel olarak gzden geirilmesi 2 Ykmllk NIPin hazrlanmas ve gncellenmesinde STK katlm 3 Ykmllk NIPin srdrlebilir kalknma stratejisine katlmas (gerekli grld durumda) 1 neri Ek Cetvel A, B ve/veya Cde yer almas iin kimyasal madde nerilerinin sunulmas (gerekli grlrse) 1 a Ykmllk POP kullanm, imal ve emisyonunun azaltlmas ya da ortadan kaldrlmasna dnk bilgi alveriinin kolaylatrlmas b POPlara ikame maddeler hususunda bilgi alveriinin kolaylatrlmas 2 Ykmllk Sekreterya araclyla bilgi aknn salanmasna dnk bir mekanizmann oluturulmas 3 Ykmllk POPlar odak noktasnn oluturulmas 5 Ykmllk Salkla ilgili bilgiler gizli tutulmamaldr 1 a Ykmllk Karar vericiler arasndaki bilinlilik dzeyinin arttrlmas b POPlarla ilgili tm bilgilerin kamuya sunulmas c Kadnlar, ocuklar ve toplumun en az eitimli kesimleri iin eitsel programlar gelitirilmesi ve yrtlmesi d POPlarla ilgili konularda kamuoyu katlm e iler, bilim adamlar, eiticiler, teknik ve idari personelin eitimi f Eitsel malzemelerin gelitirilmesi ve dei-tokuu g Bilgilendirme ve eitim programlarnn gelitirilmesi ve yrtlmesi 2 Ykmllk Bilinlilik dzeyinin artrlmas faaliyetlerine ilikin bilgilere kamunun eriiminin ve bu bilgilerin gncelliinin salanmas 3 Ykmllk Yneticilerin bilinlilik dzeyinin arttrlmas ynnde alma iin tevik edilmesi 4 neri Bilgilendirme merkezlerinin oluturulmas 5 neri Bilgi yaylm iin PRTR kullanm 1 neri Aadaki hususlarda Ar-Ge ve izlemenin teviki a Kaynaklar ve evreye emisyonlar b Mevcudiyeti, dzeyleri ve insan ve evredeki ynelimleri c evresel tanm ve davran d nsan salna ve evreye olan etkiler e Sosyo-ekonomik ve kltrel etkiler f Emisyonlarn azaltlmas ve/veya ortadan kaldrlmas g Uyumlatrlm envanterler ve analitik yntemler 2 a Uluslararas programlarn desteklenmesi ve gelitirilmesi

NIPde Mevcut mu Geerli mi Evet/ Evet/Hayr Hayr Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet GD Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Ksmen Evet Evet Hayr Ksmen Evet Evet Evet Hayr Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Hayr Evet Evet GD

18

Md

No

Durum

Ksa Aklama

b d e f 15 1 2 a b 3 a i ii iii b i ii iii d e f g Ek B Blm I Ek B 1 Blm II 2 Ykmllk Ykmllk Tevik Ykmllk iii Ykmllk guidelines Ykmllk Ykmllk Ykmllk Ykmllk

Ek A Blm II

Ulusal bilimsel ve teknik kapasitelerin glendirilmesi reme salna olan etkilerin hafifletilmesi iin Ar-Geye bavurulmas Ar-Ge sonularnn ulalabilir ve gncel tutulmas Ar-Ge bilgilerinin depolanmas ve bakmnn teviki Etkinliin raporlanmas retim, ithalat ve ihracata ilikin istatistiki veriler thal ve ihra edilen lkelerin listesi (Ek Cetvel A ve B) Sklk PCB kullanlan tehizatn tespiti, etiketlenmesi ve 2025 itibaryla kullanmdan kaldrlmas PCBlerin %10u 5 litreden fazla PCBlerin %0,05i 5 litreden fazla PCBlerin %0,005i 0,05 litreden fazla Maruz kalma riskinin, Yalnzca kusursuz alan tehizat kullanlarak, Gda retilen ya da ilenen iyerlerinde tehizatn kullanlmamas suretiyle, Elektrik arzalarna kar nlem alarak ve dzenli muayene yapmak suretiyle azaltlmas. PCBlerin %0,05den fazlasnn geri kazanmna izin verilmemesi 2028 itibaryla PCBlerin bertaraf edilmesi PCB ieren ak sistemlerin tespiti Her 5 ylda bir PCBlerin ortadan kaldrlmas hususunda ilerleme raporu hazrlanmas Kapal sistem konumla snrl ara miktarlarn Sekreteryaya bildirilmesi (eer geerli ise)

NIPde Mevcut mu Geerli mi Evet/ Evet/Hayr Hayr Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Evet Hayr Evet Evet Evet Evet Hayr Hayr Evet Evet Evet Evet Ksmen Hayr Evet Evet Evet Evet Evet GD

Bildirimde bulunulmam olunmas halinde, DDT retim ve Hayr GD kullanmnn ortadan kaldrlmas retimin ve kullanmn hastalk tayclarnn denetimiyle snrlandrlmas 3 DDT kullanm hususunun Sekretarya ve Dnya Salk rgtne (WHO) bildirilmesi 4 DDT kullanm miktar ve koullarnn her 3 ylda bir Sekreteryaya ve WHOya rapor edilmesi 5 a Eer DDT kullanlmaktaysa, bir eylem plan gelitirilmelidir i DDT kullanmnn hastalk tayclar denetimiyle snrlandrlmas ii kame maddelerin kullanlmas iii Hastalk vaka saysnn azaltlmas iin salk hizmetlerinin glendirilmesi b DDTye gvenli ikame maddeler gelitirilmesine dnk ArGe faaliyetlerinin teviki GD- Geerli deil, ?-NIPde evet ya da hayr biiminde bir hkme varabilmek iin yeterli bilgi mevcut deildir.

19

Tablo 2. Kimyasal maddelerin ynetimine ynelik Ulusal Yasal Aralara genel bir bak
Yasal Ara Sorumlu Bakanlk ya da Merciler Kapsanan Kimyasal Madde Kullanm Kategorileri Tm kimyasal madde ve kirleticiler Mevzuatn Amalar lgili Madde/Hkmler Tahsis Yaptrm Edilen Sralamas * Kaynaklar yok 2

evre Kanunu No:2872 evre ve Orman Bakanl Resmi Gazete: 11 Austos 1983, no: 18132 (OB) Salk Bakanl (SB), Yerel Ynetimler

Bitki koruma ve Zrai Karantina Kanunu Resmi Gazete: 24 Mays 1957, no: 9615

Tarm ve Kyileri Bakanl (TOKB)

Pestisitler (Tarmda Kullanlan)

13, 16, 24 -evrenin korunmas ve iyiletirilmesi, -hava, su ve toprak kirliliinin nlenmesi, -denetim sistemlerinin oluturulmas, -tehlikeli maddelerin snrlandrlmas, evre kirliliinin nlenmesine ynelik bir fon oluturulmas, -farkl sular iin para cezalarnn saptanmas. Bitkilerin d ticareti, yurtiinde nakliyesi, 38-41 hastalk ve zararllardan korunmasna ilikin genel kurallarn yan sra, tehizat ve pestisitlerin d ticareti, imalat, sat ve kullanm ile ilgili kurallarn duyurulmas Kozmetik rnlerinin ticaret, imalat ve Tm maddeler satnn ve imalat firmalarn yetkilendirme ilemlerinin dzenlenmesi 4, 7

yok

Kozmetik Kanunu Resmi Gazete: 26 ubat 1994, no: 21861

SB

Tketici Kimyasallar

yok

TOKB Gdalarn retimi,Tketimi ve Denetlenmesine Dair KHK Resmi Gazete: 28 Haziran 1995, no: 22327 (5179 Sayl Kanun ile deiik, Resmi Gazete: 5 Haziran 2004, no:25483) Gda Maddelerinin ve Umumi Sal SB lgilendiren Eya ve Levazmn Hususi Vasflarn Gsteren Tzk Resmi Gazete: 18 Ekim 1952 no:8236 Kontrole Tabi Kimyasal Maddeler Hakknda SB Ynetmelik Resmi Gazete: 16 Haziran 2004 no:25494 Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 14 Mart 2005, no:25755

Gda Katklar ve Gdalarn retim ve sat koullarna ve Kimyasal Katk Maddeleri resmi gda denetimleri iin ngrlen nlemlere ilikin bir temelin oluturulmas Pestisitler (Halk sal, tketici) Pestisitlerin (kamu sal ve tketiciye ynelik) ticareti, imalat ve satnn ve imalatlarn yetkilendirme ilemlerinin dzenlenmesi

yok

Blm 38

yok

Sanayi Kimyasallar

Narkotik amal kullanlan veya byle bir Tm maddeler ve Ek kullanma msait kimyasalllarn yasal kullanm ve ticaretinin denetimi Tm maddeler ve Ek Tehlikeli maddelerin dearjnn kstlanmas ve d ticaretinin denetimi, atk ynetiminin standardizasyonu, atk retimin asgari dzeye indirilmesi ve atk retimi, tanm ve uzaklatrlmas alanlarnda genel kurallarn getirilmesi

yok

OB, Yerel Ynetimler ve SB Sanayi kimyasallar, Furan, Dioksin, PCBler

yok

20

Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 14 Mart 1991, no: 20814

OB

Sanayi kimyasallar

Tarmsal Kaynakl Nitrat Kirliliine Kar Sularn Korunmas Ynetmelii Resmi Gazete: 18 ubat 2004, no: 25377

TOKB ve OB

Nitrat

Kat atklarn depolanmas ve tanmnn 8, 32 snrlandrlmasyla ilgili genel kurallarn getirilmesi ve evre zerinde olumsuz etkileri bulunan bu atklarn denetimi iin idari ve teknik ilkeler, politika ve programlar iin bir temel oluturulmas Su kaynaklarnda tarmsal faaliyetlerden Tm maddeler kaynaklanan nitrat kirliliinin analizi, asgari dzeye indirilmesi ve nlenmesi Tm maddeler ve Ek evre ve insan sal zerinde ksa ve uzun vadede olumsuz etkileri bulunan tehlikeli maddelerin ve bunlardan retilen mamullerin denetimi iin idari, teknik ve yasal ilke, politika ve programlarn nerilmesi ve yrtlmesine ynelik bir temelin oluturulmas Pestisitler ve bunlarn hammaddeleri ile 7-48 zirai korumada kullanlan tehizatn imalat, datm, sat ve d ticaretinin yetkilendirme ilemlerine ynelik hkmlerin getirilmesi Madde 14, 34, 46 Tbbi atklarn ayr olarak toplanmas, Ek-2 (F) geici olarak depolanmas, nakliye ve uzaklatrlmas iin idari, teknik ve yasal ilke, politika ve programlarn nerilmesi ve yrtlmesine ynelik bir temelin oluturulmas lkenin su kaynaklarnn ve kaynak 6, 22, 26, 31, 33, ve potansiyellerinin korunmas, emniyetli bir 51 kullanm salanmas iin su kirliliinin denetimi Su ve evreseinde tehlikeli maddelerden Tm maddeler kaynaklanan kirliliin tespiti nlenmesi ve kademeli olarak azaltlmas Piyasaya sunulma aamasnda bulunan pestisitlerin toksikolojik snflandrmas iin bir erevenin oluturulmas 3-14

yok

yok

yok

Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin OB Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 11 Temmuz 1993, no: 21634 (Resmi Gazete: 20 Nisan 2001, no: 24379 ile ad Tehlikeli Kimyasallar Ynetmelii olmutur. ) Zirai Mcadele la ve Aletleri Hakknda Nizamname Resmi Gazete: 4 ubat 1959, no: 10126 TOKB ve Yerel Ynetimler

Sanayi kimyasallar, POPler

yok

Pestisitler (zirai)

yok

Tbb Atklarn Kontrol Ynetmelii OB, Yerel Ynetimler ve Resmi Gazete: 22 Temmuz 2005, no: 25883 ileri Bakanl

Tbbi atklarda bulunan kimyasallar

yok

Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 31 Aralk 2004 no: 25687

OB

Sanayi ve tketici kimyasallar, pestisitler (zirai) ve POPler Tehlikeli Maddeler

yok

Tehlikeli Maddelerin su ve evresinde neden OB olduu kirliliin OB kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 26 Kasm 2005, no:26005 Zirai Koruma rnlerinin Toksikolojik Snflandrmas Ynetmelii Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii Resmi Gazete: 2 Ekim 1986, no: 19269 TOKB

yok

Pestisitler

yok

OB, Yerel Ynetimler

Sanayi kimyasallar ve POPler

evrenin ve insanlarn gaz halindeki Tm maddeler kimyasal maddelerin zararl etkilerinden korunmas amacyla her trl emisyonun denetimi

yok

21

SB ve SGB Parlayc, Patlayc, Tehlikeli ve Zararl Maddelerle allan yerlerinde ve lerde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk Resmi Gazete: 24 Aralk 1973, no: 14752 Kozmetik Ynetmelii Resmi Gazete: 8 Nisan 1994, no: 21899 Tehlikeli Maddeler ve Tpgaz Sorumluluk Sigortalar Hakknda Karar Resmi Gazete: 25 Nisan 1991, no: 21002 SB Hazine Mstearl

Sanayi kimyasallar

Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl sanayi kimyasallaryla allan yerlerinde ve ilerde alnacak ek tedbirlerin belirlenmesi

Tm maddeler

yok

yok

Tketici kimyasallar Sanayi kimyasallar, pestisitler (zirai)

Kozmetik maddelerinin imalat, ithalat, Tm maddeler ve Ek lisans ve denetim mekanizmalarnn dzenlenmesi Tm maddeler Ortaya kabilecek zararlarn dier taraflara dettirilebilmesi iin, belirlenmi tehlikeli kimyasallarn imalat, nakliye ve sat ilemleri srasnda geerli olacak zorunlu sigorta sisteminin getirilmesi Tm maddeler ve Ek Atk yalarn retimi, depolanmas, nakliyesi ve uzaklatrlmas ile geici depolama ve geri dnm tesislerinin oluturulmas iin idari, teknik ve yasal ilke, politika ve programlarn nerilmesi ve yrtlmesine ynelik bir temelin oluturulmas Tm maddeler Yapay gbrelerin tip ve bileenlerinin belirlenmesinin yan sra, bunlarn nerilmesi, etiketlenmesi, ambalajlanmas ve denetimine ilikin temellerin oluturulmas Pestisitlerin toptan ve perakende sat ve Tm maddeler stoklanmasyla ilgili koullar getirilmesi Pestisitleri reten ve ithal eden kiilerin, Tm maddeler pestisitlerin toptan ve perakende sat ile depolama yerleri ile ilgili dier kaytl kiiler ile pestisit mamullerinin ve bunlarn etiketlerinin denetim prosedrlerinin oluturulmas Pestisitlerin ruhsat ilemlerinin Tm maddeler belirlenmesi

yok yok

1 yok

Atk Yalarn Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 21 Ocak 2004, no: 25353

OB, Yerel Ynetimler ve B Sanayi kimyasallar, ve PCBler, PCT

yok

yok

Tarmda Kullanlan Kimyev Gbrelere Dair TOKB Ynetmelik Resmi Gazete: 27 Mart 2002, no: 24708 Zira Mcadele lalarnn Toptan ve TOKB Perakende Satlmas ile Depolanmas Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 21 Austos 1996, no: 22734 Zira Mcadele lalar Kontrol Ynetmelii TOKB Resmi Gazete: 22 Haziran 1995 no:22321

Sanayi kimyasallar

yok

Pestisitler (zirai)

yok

Pestisitler (zirai)

yok

Zira Mcadelede Kullanlan Pestisit ve Benzeri Maddelerin Ruhsatlandrlmas Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 17 ubat 1999 no: 23614 Bitki koruma lalar Etiket Ynetmelii Resmi Gazete: 1Eyll 1983 no:18152

TOKB

Pestisitler (zirai)

yok

TOKB

Pestisitler (zirai)

Pestisitlerin etiketlerinin dzenlenmesi ve onayna ilikin ilemler ile bavuru sahiplerinin ve yetkililerin sorumluluklarnn dzenlenmesi

Tm maddeler

yok

22

Zirai Mcadele rnlerinde Kalite Kontrol TOKB Analizlerini Yapacak zel Laboratuvarlar Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 23 Eyll 2002 no:24885 Belirli Aktif Maddeleri eren Bitki Koruma TOKB rnlerinin Kullanm ve Piyasaya Arznn Yasaklanmas Hakknda Tebli Resmi Gazete: 16 Aralk 2003 no:25318 TOKB Ulusal Gda Kodeksi Komisyonu Ynetmelii Resmi Gazete: 7 ubat 1994 no: 18152 (R.G. 13 Eyll 2004 no:25582 ile deitirilmitir.) Kimyasal Maddelerle almalarda Salk ve SGB Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 26 Aralk 2003 no:25328 SGB Kanserojen ve Mutajen Maddelerle almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 26 Aralk 2003 no:25328 Asbestle almalarda Salk ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 26 Aralk 2003 no:25328 evre Denetimi Ynetmelii Resmi Gazete: 5 Ocak 2002 no:24631 SGB

Pestisitler (zirai)

Pestisit analizi yapmay planlayan zel laboratuarlarn uymas gerekli koullarn getirilmesi

Tm maddeler

yok

Pestisitler (zirai), POPler Pestisitlerin imalatnda kullanlan birtakm Tm maddeler ve aktif maddelerin yasaklanmasna ynelik Ek nlemlerin belirlenmesi Gda katklar ve kimyasallar Ulusal gda kodeksinin hazrlanmas iin bir Tm maddeler koordinasyon komitesinin oluturulmas ve prosedrn belirlenmesi Tehlikeli maddeler ve POPler dahil Tm maddeler kimyasal maddelerle alan iiler iin salkl ve emniyetli bir ortam salanmasnn temelinin oluturulmas Kanserojen ve mtajenik kimyasal Tm maddeler maddelerle alan iiler iin salkl ve emniyetli bir ortam salanmasnn temelinin oluturulmas Asbestle alan iiler iin salkl ve Tm maddeler emniyetli bir ortam salanmasnn temelinin oluturulmas Tm maddeler

yok

yok

yok

Sanayi kimyasallar ve POPler Sanayi kimyasallar

yok

yok

Sanayi kimyasallar

yok

OB

Endstriyel Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 7 Ekim 2004 no: 25606 D Ticarette Standardizasyon Teblii (2005/3) Resmi Gazete: 31 Aralk 2003 no: 25687

OB

Tm kimyasal maddeler, evrenin korunmas amacyla, tesislerin POPler kurulu aamasndan retim ve atk uzaklatrmaya dek tm aamalarnda evresel denetimin salanmasna dnk artlarn getirilmesi Sanayi kimyasallar, Sanayi ve elektrik retim tesislerinin PCBler, Dioksin ve emisyonlarnn, bu emisyonlardan Furanlar kaynaklanan tehlikelerin nlenmesi amacyla denetimi. kat yaktlar ve atklar

yok

Tm maddeler

yok

D Ticaret Mstearl

Kmr gibi kat yaktlarn ithalatnn Tm maddeler denetimi ve OB tarafndan Denetim Sertifikas verilmesinin dzenlenmesi. Birtakm atklarn ithalatnn denetlenmesi

yok

23

D Ticarette Standardizasyon Teblii (2004/4) Resmi Gazete: 31 Aralk 2003, no: 25333

D Ticaret Mstearl

Tketici kimyasallar

Tm maddeler Salk Bakanl denetimine tabi olan eczaclk rnleri, ilalar, kozmetik rnleri, deterjanlar, vb. gibi birtakm tketici kimyasallarnn ithalatnn denetimi OB tarafndan bir Denetim Sertifikas verilen kimyasal rnlerin ithalatnn denetimi. Birtakm maddelerin ithalatnn yasaklanmas. Ozon tabakasnn incelmesine yol aan kimyasal maddelerin ithalatnn denetimi Tm maddeler

yok

D Ticarette Standardizasyon Teblii (2004/6) Resmi Gazete: 31 Aralk 2003 no: 25333

D Ticaret Mstearl

Sanayi kimyasallar ve PCBler

yok

Ozon Tabakasnn ncelmesine Yol Aan D Ticaret Mstearl Kimyasal Maddelerin thalatna Dair Tebli Resmi Gazete: 31 Aralk 2003, no: 25333 Suni Gbre thalatna Dair Tebli Resmi Gazete: 31 Aralk 2003, no: 25333 D Ticaret Mstearl

Sanayi kimyasallar

Tm maddeler

yok

Sanayi kimyasallar

Baz Boya Maddelerinin thalatna Dair Tebli Resmi Gazete: 31 Aralk 2003, no: 25333 Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 31 Mays 2005, no: 25831

D Ticaret Mstearl

Sanayi kimyasallar

Tm maddeler TOKBden rnlerin mevzuata uygun olduunu belgeleyen resmi bir mektup alnmasnn talep edilmesi suretiyle birtakm yapay gbrelerin ithalatnn snrlandrlmas nsan salna zararl olan baz boya Tm maddeler maddelerinin ithalinin denetimi ve yasaklanmas - evrenin korunmas ve iyiletirilmesi - Arazi ve toprak koruma - Denetim sistemi oluturulmas - Aykr durumlar iin para cezalarnn saptanmas Madde 6

yok

yok

OB

Tm kimyasallar ve maddeler

yok

Kaynak: Resmi Gazeteler: http://rega.basbakanlik.gov.tr

24

Tablo 3. Trk Standartlar Enstits tarafndan POPler ve kimyasal maddelerle ilgili olarak yaymlanm standartlar
Standardn Kodu TS 3906 / 01.03.1983 TS 4385 / 15.01.1985 TS 7134 / 10.05.1989 TS 8312 / 11.04.1990 TS 7887 / 13.02.1990 TS 10952 / 24.04.1993 TS 11100 / 28.09.1993 TS 11101/ 28.09.1993 TS 11517/10.01.1995 TS ISO/DIS 11074-1 /01.04.1996 TS ISO 11269-2/04.04.1996 TS ISO 6466 / 04.03.1997 TS 12198 / 03.04.1997 TS EN 61619 / 04.11.1997 TS EN 50225 / 04.11.1997 Standardn Ad Genel Adlandrmalarna Gerek Grlmeyen Pestisitler Baz Tarmsal la Kalntlarnn Tayini- Meyve ve Sebzelerde- (Gaz Kromatografisi ve nce Tabaka Kromatografisi Metotlar) Bitki Hastalk ve Zararlaryla Mcadelede Kullanlan Granle la Datclarnn Deney Metotlar Su Kalitesi-Su ve amur Numunelerinde Ya ve Gres Tayini-Soxhlet Ekstraksiyon Metodu Su Kalitesi-Ya ve Gres Tayini-Gravimetrik Metot Pestisitler-4-Kloro -2- Metilfenoksiasetik Asit (MCPA) Pestisitler - Terimler ve Tarifler Pestisitler - Snflandrma Pestisitler-Deney Metotlar Toprak Kalitesi - Toprak Kirlenmesi ve Korunmasna likin Terimler ve Tarifler - Ksm 1 Toprak Kalitesi-Kirleticilerin Toprak Florasna etkilerinin Tayini Ksm 2: Kimyasal Maddelerin Yksek Bitkilerin imlenmesine ve Gelimesine etkileri Ttn ve Ttn Mamulleri-Ditiyokarkamat Pesdisit Kalntlar Tayini-Molekler Absorpsiyon Spektrometrik Metot evre Sal-Mcadele lalamas Yapan Personelin Eitim Kurallar zolasyon Svlar-Polyklorlanm Bifeniller (PCBs) le Kirlenen - Kapiler Kolonlu Gaz Kromatografisi le Tayini Tamamen kapal, PCB ile kirlenebilen ya ile doldurulmu elektrik donanmnn gvenli kullanm iin pratik kurallar

25

TS 12358 / 23.12.1997 TS 12359 / 23.12.1997 TS 12362 / 30.12.1997 TS 12363 / 30.12.1997 TS 12364 / 30.12.1997 TS 12365 / 30.12.1997 TS 12370 / 20.01.1998 TS 12413 / 30.03.1998 TS EN 1528-4 / 17.04.1998 TS EN 1528-3 / 15.04.1998 TS EN 1528-2 / 15.04.1998 TS EN 1528-1 / 15.04.1998 TS EN ISO 14182 / 21.03.2000 TS EN 1948-1 / 17.04.2000 TS EN 1948-2 / 25.04.2000 TS EN 1948-3 / 25.04.2000 TS ISO 4389 / 29.03.2001

Pestisitler-Asetonda znmeyen Madde Muhtevas Tayini Pestisitler-Hidrokarbonlarla Karabilirlik Tayini Pestisitler-Azinfos Etil ve Azonfos Etilli Formlasyonlar Pestisitler Analiz Metotlar-Diazinon Muhtevas Tayini-Gaz Chromatographic Metot veya Chromatographic Ayrmadan Sonra Titrimetrik Metot Pestisitler Analiz Metotlar-Azinfos Etil Muhtevas Tayini-Spektrofotometrik Metot Pestisitler-Diazinon ve Diazinonlu Formlasyonlar Pestisitler-Trifluralin ve Trifluralinli Formlasyonlar Pestisitler-Azinfos Metil ve Azinfos Metilli Formlasyonlar Yal Gdalar-Pestisitlerin ve Poliklorlu Biphenyllerin (PCB) Tayini-Blm 4:Tayin, Dorulama Deneyleri, Dier Bilgiler Yal Gdalar-Pestisitlerin ve Poliklorlu Bifenilerin (PCB) Tayini-Blm 3:Artma Metotlar Yal Gdalar-Pestisitlerin ve Poliklorlu Biphenyllerin (PCB) Tayini-Blm 2-Yan Pestisitlerin ve PBC'lerin Ekstraksiyonu ve Ya Muhtevasnn Tayini Yal Gdalar-Pestisitlerin ve Poliklorlu Biphenyllerin (PCB) Tayini-Blm 1:Genel Bilgiler Hayvan besleme maddeleri - organik fosforlu pestisit kalnts tayini gaz kromatographik metot Sabit Kaynak Emisyonlar- PCDDS/PCDFS'lerin Ktle Deriimlerinin Tayini-Blm 1:Numune Alma Sabit Kaynak Emisyonlar-PCDDs/PCDFs'lerin Ktle Deriimlerinin Tayini-Blm 2: Ekstraksiyon ve Temizleme Sabit Kaynak Emisyonlar- PCDDs/PCDFs'lerin Ktle Deriimlerinin Tayini-Blm 3:Tanmlama ve Kantitatif Tayin Ttn ve Ttn rnleri- Klorlu Organik Pestisit Kalntlarnn Tayini- Gaz Kromatografisi Metodu

26

TS EN ISO 15318 / 22.03.2001 TS IEC 60997 /27.03.2001 TS EN 12393-1/ 19.04.2001 TS EN 12393-2 / 19.04.2001 TS EN 12393-3 / 19.04.2001 TS EN ISO 14181 / 29.04.2002 TS ISO 3890-1 / 18.03.2002 TS ISO 3890-2 / 18.03.2002 TS ISO 15089 / 01.04.2002 TS 3696 / 26.02.2003 TS 3696 / 26.02.2003 TS EN 12766-1 /19.03.2003 TS EN 12766-2/ 19.04.2004

Kt Karton ve Hamurlar- Belirli 7 Polyklorlanm Biphenyllerin (PCB) Tayini Mineral Yaltm Yalar- Polyklorlanm Biphenyllerin (PCB) Tayini- Dolgulu Kolon Gaz Chromatographic Metot (GC) Yasz Gdalar- Pestisit Kalntlarnn Gaz Kromatografisi le Tayini in oklu Kalnt Metotlar- Blm 1: Genel Kurallar Yasz Gdalar-Pestisit Kalntlarnn Gaz Kromatografisi le Tayini in oklu Kalnt Metotlar-Blm 2: Ekstraksiyon ve Temizleme in Metotlar Yasz Gdalar- Pestisit Kalntlarnn Gaz Kromatografisi le Tayini in oklu Kalnt Metotlar- Blm 3: Tayin ve Dorulama Deneyleri Hayvan Yemleri- Organochlorine Pestisit Kalntlarnn Tayini- Gaz Chromatographic Metot (ISO 14181:2000)

St ve St rnleri- Organochlorine Bileiklerin (Pestisitler) Kalntlarnn Tayini- Blm 1: Genel Hususlar ve Ekstraksiyon Yntemleri St ve St rnleri- Organaklorlu Bileikleri (Pestisitler)- Kalntlarn Tayini- Blm 2: Ham Ekstrakt Saflatrma ve Dorulama in Deney Yntemleri Su Kalitesi - Artma Tesisi Kalntlar Ve Pestisitlerin Seici Baklk Deneyleri le Tayini in Klavuz Pestisitler ve Dier Bitki koruma lalar-Genel Ad Seme Prensipleri Pestisitler ve Dier Bitki koruma lalar-Genel Ad Seme Prensipleri Petrol rnleri ve Kullanlm Yalar-PCBler ve lgili rnlerin Tayini-Blm 1: Belirli PCB Trevlerinin Elektron Yakalama Detektrl (ECD) Bir Gaz Kromatograf (GC) Kullanlarak Ayrlmas ve Tayini Petrol rnleri ve kullanlm yalar PCB ler ve ilgili rnlerin tayini Blm 2: Polyklorlanm bifenil (PCB) muhtevasnn hesaplanmas

Kaynak: TSE, www.tse.gov.tr ; TBTAK-MAM

27

Tablo 4. Kimyasal maddelerin ynetimine ynelik Yasal Aralara kullanm kategorileri itibaryla genel bir bak
Kimyasal Madde Kategorisi Pestisitler (zirai, halk sal ve tketicilerce kullanlan) Yapay Gbreler Sanayi Kimyasallar (imalat/ileme tesislerinde kullanlan) Petrol rnleri Tketici Kimyasallar Kimyasal Atklar thalat X X X X X X retim X X X X X X X X Depolama X X X X Nakliye X X X X Datm / Pazarlama X X X X X X Kullanm / Uzaklatrma Elleleme X X X X X X X X X

28

Tablo 5. Yasaklanm veya kullanm ciddi biimde snrlandrlm kimyasal maddeler

Snrlandrma Dzeyi Y = Yasakl CS = Ciddi Bi. Sn. Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Sorumlu Merciler/ Bakanlklar TKB TKB TKB TKB TKB OB TKB TKB TKB OB TKB TKB TKB TKB TKB TKB TKB

No. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

Kimyasal Maddenin Ad Dieldrin Aldrin Chlordane Endrin Heptachlor Hexachlorobenzene DDT Toxaphene Mirex PCBler Lindanee Parathion 2,4,5-T, dodecylamine tuzu Leptophos Chlordimeform Civa ieren pestisitler (metoksimetil civa klorr, fenil civa asetat, fenil civa klorr) Arsenic ieren pestisitler

Snrlandrmann Ayrntlar evreye ve insan salna dnk toksik ve kanserojen etkileri nedeniyle 1971 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik ve kanserojen etkileri nedeniyle 1979 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik ve kanserojen etkileri nedeniyle 1979 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik ve kanserojen etkileri nedeniyle 1979 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik ve kanserojen etkileri nedeniyle 1979 ylnda yasaklanmtr. 1979 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik ve kanserojen etkileri ve ya dokularnda birikim yapmas nedeniyle 1985 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik ve kanserojen etkileri nedeniyle 1989 ylnda yasaklanmtr. Kullanlmamtr.Trkiyede ruhsat verilmemitir. 1995 ylnda yasaklanm olup, o tarihten bu yana yalnzca kapal sistemlerde kullanlmtr. evreye ve insan salna dnk toksik ve kanserojen etkileri nedeniyle 1982 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik etkileri nedeniyle 1979 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik etkileri nedeniyle 1979 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik ve kanserojen etkileri nedeniyle 1979 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik etkileri nedeniyle 1979 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik ve kanserojen etkileri nedeniyle 1982 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik etkileri nedeniyle 1982 ylnda yasaklanmtr.

29

No. 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

Kimyasal Maddenin Ad Chlorbenzilate BHC Fluorodiphenyl Chlorpropylate Dinoseb Daminozide (Alar 85) Zineb Azinphos Ethyl oklu Bromatl diphenyl ve biphenyller R-502 [R-115 (Chloropentafloroethane), R-22 (Chlorodiflorometane)] karm Polychlorinated terphenyller

Snrlandrma Dzeyi Y = Yasakl CS = Ciddi Bi. Sn. Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y

Snrlandrmann Ayrntlar evreye ve insan salna dnk toksik etkileri nedeniyle 1982 ylnda yasaklanmtr. evreye olan toksik etkileri nedeniyle 1982 ylnda yasaklanmtr. nsan salna dnk olumsuz etkileri nedeniyle 1987 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik ve kanserojen etkileri nedeniyle 1987 ylnda yasaklanmtr. nsan salna dnk olumsuz etkileri nedeniyle 1988 ylnda yasaklanmtr. evreye dnk toksik ve kanserojen etkileri nedeniyle 1987 ylnda yasaklanmtr evreye olan toksik etkileri nedeniyle 1991 ylnda yasaklanmtr. evreye ve insan salna dnk toksik etkileri nedeniyle 1996 ylnda yasaklanmtr. thalat D Ticarette Standardizasyon Teblii ile yasaklanmtr. thalat D Ticarette Standardizasyon Teblii ile yasaklanmtr. thalat D Ticarette Standardizasyon Teblii ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr.

Sorumlu Merciler/ Bakanlklar TKB TKB TKB TKB TKB TKB TKB TKB DTM, OB DTM, OB DTM, OB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB

4- Chloroaniline 2,4,5, Trimethylaniline O- Toluidine 4- chloro-o-toluidine 5-nitro-o-toluidine 4,4metilenedi-o-toluidine 4- aminobiphenyl 2- naphthylamine

30

No.

Kimyasal Maddenin Ad

37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48

4-methyl-mphenylenediamine 4,4-Methylene-bis-(2-chloroaniline) Benzidine 4,4-diaminodiphenylmethane 3,3-dimethylbenzidine 3,3-dichlorobenzidine o-anisidine 3,3-dimethoxybenzidine 4,4-oxydianiline p-cresidine 4-methoxy-mphenylenediamine 4-aminoazobenzene

Snrlandrma Dzeyi Snrlandrmann Ayrntlar Y = Yasakl CS = Ciddi Bi. Sn. Y nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr. nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk tebliler ile yasaklanmtr.

Sorumlu Merciler/ Bakanlklar DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB DTM, SB

nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk DTM, SB tebliler ile yasaklanmtr. Y nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk 0-aminoazotoluene DTM, SB 49 tebliler ile yasaklanmtr. Y nsan sal zerindeki olumsuz etkileri nedeniyle yllk 4,4-thiodianiline DTM, SB 50 tebliler ile yasaklanmtr. 1995 ylnda Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii tarafndan yakma frnlar iin bir dioksin ve furan emisyon snr deeri (0,1ng/m3) belirlenmitir. Dier istenmeden retilen yan rnler halen mevzuat tarafndan kapsanmamakta olup, bunlarn izlemesi de yaplmamaktadr.

Kaynak: TOKB, DPT zel htisas Komisyonu Raporu / Sanayi Kimyasallar (Pestisitler) 2001, Resmi Gazete.

31

2.2.5 POPler, kimyasal madde ve pestisitlerin ynetimi iin yaptrm ve izleme zorunluluklar dahil temel yaklam ve prosedrler

Tablo 6. Bakanlk ve Kurulularn sorumluluklar

lgili Bakanlk/ Yaam Dngsndeki Aama OB SB TKB Yerel Ynetimler ileri Bak. (Valiler) D Ticaret Mstearl SGB Datm/ Pazarlama X X X X X X Kullanm/ Elleleme X X X

thalat X X X

malat X X X X

Depolama Nakliye X X X X X X X X X

Uzaklatrma X

X X

Tablo 7. Devlet ynetimi dnda mevcut ihtisas kaynaklarnn zetlenmesi htisas Sahas Veri Toplama Kimyasal Madde Deneyleri Risk Belirleme Risk Azaltm Politika Analizi Eitim kame Madde Aratrmalar zleme Yaptrm alanlar Bilgilendirme Kamuoyunu Bilgilendirme Dier X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Aratrma niversiteler Enstitleri X X X X X X X X X X X X X X X X Sanayi X evre/Tketici Gruplar Sendikalar Mesleki Kurulular X X

32

Tablo 8. Bakanlklar aras komisyon ve koordinasyon mekanizmalar

Mekanizmann Ad
Kimyasal Gvenlik Komisyonu

Sorumluluklar

Sekreterya

yeler

Yasayla Verilmi Yetki/ Ama

Ambalaj Komisyonu

OB - Tehlikeli Kimyasal Maddeler Ynetmeli-inde belirtilen yasama srecini hayata geirmek - Ynetmeliin gncellenmesi veya deitirilmesi iin tavsiyede bulunmak -Bir danma birimi olarak grev yapmak -Kimyasal maddelerden kaynaklanan kazalarn nedenleri ve sonular zerinde almak Ynetmeliin kapsad ambalaj OB atklarnn geri kazanlmasyla ile ilgili uygulamalar deerlendirmek

OB, Maliye Bakanl, Tehlikeli Kimyasal Maddeler Ynetmelii hkmlerinin SB, TKB, D Ticaret Mstearl, niversiteler, yrtlmesi iin yeler arasnda bir danma ve egdm birimi Kimya Sanayicileri Dernei, SGB, Sanayi ve olarak ilev yapmak Ticaret Bakanl, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii

Ulusal Gda Kodeksi Komisyonu

- Ulusal gda kodeksinin hazrlanmasnn koordinasyonu

TKB

OB, yetkilenirilmi kurulular bir nceki yl iin en yksek geri kazanm orann salayan iki ekonomik iletme, bir yl nce almalarda en yksek ambalaj toplayan iki bykehir, iki il, iki ile belediyeleri, bir ilk kademe belediyesi ile lisans alm iki geri kazanm tesisi ve OBun uygun grecei kurum ve kurulular SB, niversitelerden Ulusal Gda Kodeksi seilmi uzmanlar, Trk Komisyonu Ynetmelii temel Standartlar Enstits, alnarak, ulusal gda kodeksinin STKlardan gelen uzmanlar hazrlanmas ve alt komitelerin toplanmas hususlarnda bir danma ve egdm birimi olarak ilev yapmak

Tablo 9. Verilere eriim ve kullanm ile mevcut verilerin nicelik ve nitelii

Verilerin htiya Duyulduu Alanlar ncelik Belirleme Snflandrma/ Etiketleme Ruhsatlandrma Lisans verme zin verme Risk Azaltm Kararlar Zehirlenme Denetimi Emisyon envanterleri Muayene ve denetimler (evre/salk) alanlarn bilgilendirilmesi Kamuoyunun bilgilendirilmesi Pestisitler Sanayi Tketici Tarmsal Kamu Sal Kimyasallar Kimyasallar kullanm amal X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Kimyasal Atklar X

X X

X X

X X

Not: X iareti, yeterli dzeyde bilginin mevcut olduu anlamna gelmektedir

33

Tablo 10. Ulusal Verilerin Konumlar

Veri Tipi retim statistikleri Konum(lar) DE, DPT Veri Kayna Sualname, Yllk Programlar Resmi istatistikler, Yllk Programlar Resmi istatistikler, Yllk Programlar Kim Eriebilir? Kamu Nasl Eriilebilir? Yaymlanm dokman, nternet sitesi, talep zerine ayrntl bilgiler Yaymlanm dokman, nternet sitesi, talep zerine ayrntl bilgiler Yaymlanm dokman, nternet sitesi, talep zerine ayrntl bilgiler Format Rapor/Blten

thalat statistikleri

DE, DPT

Kamu

Rapor/Blten

hracat statistikleri

DE, DPT

Kamu

Rapor/Blten

Sanayi Kaza Raporlar Ulam Kaza Raporlar Mesleki Salk Verileri (tarmsal Mesleki Salk Verileri (sanayi) Zehirlenme statistikleri Kirleticiler Emisyon ve Aktarm Sicilleri Tehlikeli Atk Verileri Pestisit Sicilleri Toksik kimyasal maddeler sicili Mevcut kimyasal madde envanteri thalat Sicilleri (pestisitler) reticiler Sicili

Mevcut deil Mevcut deil SGB-SSK SGB-SSK Aylk ve Yllk statistikler Aylk ve Yllk statistikler Kamu Kamu Kamu Yaymlanm Rapor/Blten dokman, nternet sitesi Yaymlanm Rapor/Blten dokman, nternet sitesi Talep zerine ayrntl Rapor bilgiler

Refik Saydam Resmi istatistikler Hfzshha Enst. Mevcut deil Mevcut deil TKB Mevcut deil. Mevcut deil TKB, SB TKB, SB (pestisitler iin) Kimyasal Madde reticileri Dernei OB Mevcut deil Resmi Gazete

Resmi siciller

Kamu

Talep zerine

Rapor

Resmi siciller Resmi Siciller

Kamu

Bavuru Bavuru

Rapor Rapor

Kamu stee Bal Bavuru Internet Kamu

nceden Bildirilmi Rza (PIC) Kararlar evre Sal Verileri Yasaklanm Kimyasal Maddeler

evre ve Orman Bakanl, D Ticaret Mst. (ithalat iin), TKB yerlerindeki Tehlikeli Maddelerin Mevcut deil Emniyet ve Risk Deerlendirme Raporlar

Kamu

nternet Sitesi/Resmi Gazete

Yaymlanm

34

Tablo 11. Uluslararas Verilerin Konumu

Literatr
Dnya Salk rgt (WHO) ve dier uluslararas kurulularn dokmanlar

Konum(lar)
WHO rtibat Brosu ILO Ankara Brosu FAO Temsilcilii nternet OB SB SGB

Kim Nasl Eriilebilir? Eriebilir?

Kamu Raporlar, nternet

evre Sal Kriterlerine EHCler) likin Monograflar ( (WHO) Salk ve Emniyet Klavuzlar (WHO) Uluslararas Kimyasal Gvenlik Veri Kartlar (IPCS/EC)

Kamu Kamu Kamu

WHO http://www.inchem.org/pages/ehc.html WHO http://www.inchem.org/pages/hsg.html ILO http://www.ilo.org/public/english/protection/safe work/cis/products/safetytm/toc.htm UNEP/WHO/ILO http://www.inchem.org/pages/icsc.html FAO http://apps3.fao.org/jecfa/additive_specs/foodadq.jsp FAO http://www.fao.org/ag/agp/agpp/Pesticid/ FAO/UNEP www.pic.int FAO http://www.fao.org/ag/agp/agpp/Pesticid/ EHP http://ehp.niehs.nih.gov/ Kluwer Online http://www.kluweronline.com/issn/01676369/contents WHO http://www.who.int/medicines/organization/qsm/ activities/qualityassurance/gmp/gmpcover.html nternet http://www.msds.com/ http://www.msdsonline.com/ http://www.ilpi.com/msds/osha/index.html Dnya alma rgt (ILO) http://www.ilo.org/public/english/protection/safe work/cis/products/icsc/dtasht/index.htm Talep zerine

WHO Gda Katk Maddeleri Dizisi FAO/WHO Pestisit kalntlarna ilikin Ortak Toplantsna ait Dokmanlar PIC Kimyasallar iin Karar Destek Belgeleri (FAO/UNEP) FAO/WHO Pestisitler Gvenlik Veri Formlar evre Sal Perspektifi ve ekleri evresel zleme ve Deerlendirme

TKB TKB OB TKB OB OB ULAKBM TUBTAK SB

Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu Kamu

yi malat Uygulamalar Esaslar

Kamu

Malzeme Gvenlii Veri Formlar (Sanayi)

SGB

Kamu

Uluslararas Kimyasal Gvenlik Veri Kartlar ICSC)

SGB

Kamu

Sreli Yayn, Blten ve Haber Bltenleri: Sreli Yaynlar (Dergiler): Environment, Development and Sustainability Environmental & Resource Economics Environmental and Ecological Statistics Environmental Biology of Fishes Environmental Fluid Mechanics Environmental Geochemistry and Health Environmental Modeling & Assessment Environmental Monitoring and Assessment The Environmentalist Environment international Environmental action (Washington, D.C.) Environmental and molecular mutagenesis Environmental geology (Berlin) Environmental geosciences Environmental health Environmental health and preventive medicine Environmental health perspectives

-ULAKBM TBTAK, - Orta Dou Teknik niversitesi

Kamu

-Orta Dou Teknik niversitesi

Kamu

Talep zerine

35

Environmental health perspectives. Supplements Environmental impact assessment review Environmental management and health Environmental Management Handbook Environmental microbiology Environmental nutrition Environmental policy and law Environmental politics Environmental pollution Environmental pollution. Series A. Ecological and biological Environmental pollution. Series B. Chemical and physical Environmental progress Environmental quality management Environmental Sciences Environmental toxicology Environmental toxicology and pharmacology Environmental toxicology and water quality Chem. Inform Chembiochem : a European journal of chemical biology Chemical & pharmaceutical bulletin Chemical and petroleum engineering Chemical health & safety Chemical journal on Internet Chemical research in toxicology Toxic substance mechanisms Toxicologic pathology Toxicological and environmental chemistry Toxicological sciences Toxicology (Amsterdam) Toxicology and applied pharmacology Toxicology and industrial health Toxicology in vitro Toxicology letters Toxicology mechanisms and methods Toxicology methods

-Orta Dou Teknik niversitesi

Kamu

Talep zerine

36

Tablo 12. Uluslararas Veri Tabanlarna Eriim Olanaklar Veri Taban IRPTC Konum(lar) SB Refik Saydam Hfzshha Enstits lgili kurulular SB Refik Saydam Hfzshha Enstits SB Refik Saydam Hfzshha Enstits lgili kurulular Yok ULAKBM TBTAK Orta Dou Teknik niversitesi ULAKBM TBTAK Nasl Eriilebilir? Kim Eriebilir? Personel Raporlar (1993den beri mevcut deil), nternet sitesi
http://dbserver.irptc.unep.ch:8887/irptc/owa/lg.search_for?isca

ILO IPCS INTOX

Kamu Personel

s=&iarea=&isubject=&ispec= http://www.ilo.org/public/english/protection/safework/cis/prod ucts/icsc/dtasht/index.htm

Raporlar, nternet sitesi

http://www.intox.org/databank/index.htm

IPCS INCHEM Global Information Network on Chemicals (GINC) STN Veri Taban Chemical Abstract Services Database -CAB Abstracts -CHEMnetBASE -IPA(International Pharmaceutical Abstracts) -Medline (OCLC) -PubMed ISI Web of Knowledge JECFA IARC

Personel Kamu

Raporlar, nternet sitesi

http://www.inchem.org/pages/jmpr.html http://www.nihs.go.jp/GINC/webguide/csinfo.html

Kamu ya da Talep zerine aratrmaclar

Kamu

Talep zerine

Orta Dou Teknik Kamu ya da Talep zerine niversitesi aratrmaclar SB Refik Saydam Personel Blten Hfzshha Enstits SB Refik Saydam Personel Blten Hfzshha Enstits

37

Tablo 13. Teknik Altyap ve Laboratuar Altyaps Akredite mi Sertifikal Mevcut Ekipman ve (eer evet ise GLP mi Ama Laboratuarn Ad/Tantm Konum kim Analitik Olanaklar (evet/hayr) tarafndan?) Pestisitler TKB, l Kontrol Ankara GC-ECD, GC-NPD, Evet PCBler, Laboratuar GC-FPD, GC-MS, Gda HPLC, HPLC-Pickering, HPLC-Cobracell, LCMS/MS, GCMS/MS, HPLC-Gel Permiation TKB, l Kontrol zmir GC, GC-FID, GCEvet Pestisitler, Laboratuar ECD, GC-MS, HPLC, Gda GC-NPD, HPLCPickering GC-MS, GC-NPD, Hayr Pestisitler, TKB l Kontrol Bursa, Gda Laboratuarlar stanbul, GC-ECD, HPLC Samsun, Mersin, Antalya SB Refik Saydam Ankara GC, GC/MS, HPLC, Hayr Pestisitler Hfzshha Enstits AAS PCBler OB, evre Referans Ankara HPLC, GC, GPC, Hayr Pestisitler Laboratuar GC/MS TBTAK-Marmara Gebze GC, GC-FID, GCEvet PCDD/F Aratrma Merkezi ECD, GC-MS, HPLC Pestisitler, Gda TBTAK-ATAL Ankara GC-FID, GC-MS, Evet Pestisitler HPLC, LC-MS TBTAK-BUTAL Bursa GC-FID, GC-MS, Evet Pestisitler HPLC Pestisitler Orta Dou Teknik nv. Ankara HPLC, GPC, ICP/MS, Hayr LC/MS, GC/MS, GC PCBler (evre Mh. ve Kimya Blmleri) Ege niversitesizmir GC-FID, GC-MS, Hayr Pestisitler EBLTEM HPLC Hacettepe niversitesi Ankara GC, GC/MS, AAS, Hayr Pestisitler Kimya Blm HPLC Yldz Teknik niversitesi stanbul GC/MS, AAS Pestisitler Kimya Blm PCBler Kaynak: OB, TBTAK-Marmara Aratrma Merkezi

38

Tablo 14. Bilgisayar Olanaklar Ekipman Mevcut Kullanm Kullanlabilir Durumda M PC ve Mac, her bir kullanc bana TBTAK Marmara Evet Ar-Ge en az bir PC Aratrma Merkezi Gebze, Kocaeli PC, ancak personel bana den say OB, Ankara Evet Muayene ve izleme yeterli deil PC, ancak personel bana den say TKB, Ankara Evet Kalite Kontrol ve Aryeterli deil Ge PC, ancak personel bana den say SB, Evet Ar-Ge, zleme yeterli deil Ankara Kaynak: TBTAK-Marmara Aratrma Merkezi Tablo 15. Uluslararas balantlar; Uluslararas kurulu, program ve teekkllere yelik
Uluslararas Kurulu /Teekkl /Eylem Ulusal Odak Noktas (Bakanlk/ Kurulu ve Birincil Temas Noktas) lgili Dier Bakanlk/ Kurulular

Bilgisayar Sistemi / Veri Taban

Konum

lgili Ulusal Faaliyetler Resmi rapor ya da grlerin sunulmas

Uluslararas Kimyasal Gvenlik Forumu evre ve Orman Bakanl lgili bakanlklar (IFCS) (OB) (evre Ynetimi Gn. Md.) Mfide Demirural Birlemi Milletler evre Program lgili bakanlklar OB (UNEP) (evre Ynetimi Gn. Md.) IRPTCUlusal Muhabir IE/PACTemizleyici retim Merkezi IPCS Dnya Salk rgt (WHO)

Resmi rapor ya da grlerin sunulmas

OB(evre Ynetimi Gn. Md.) SB (Temel Salk Hizmetleri Gn. Md.) Cengiz KESC Dilek DKMEN TKB (D likiler ve AB Dai. Bk.) OB (D likiler Dai. Bk.) alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl (SGB) OB OB, TKB

Resmi rapor ya da grlerin sunulmas lgili projelerin tasarm ve yrtlmesi, ortak kurulular, resmi rapor ya da grlerin sunulmas lgili projelerin tasarm ve yrtlmesi, ortak kurulular, resmi rapor ya da grlerin sunulmas lgili projelerin tasarm ve yrtlmesi lgili projelerin tasarm ve yrtlmesi, resmi rapor ya da grlerin sunulmas lgili projelerin tasarm ve yrtlmesi, resmi rapor ya da grlerin sunulmas Resmi rapor ya da grlerin sunulmas

Dnya Gda rgt (FAO)

SB

B.M. Kalknma Program (UNIDO) Dnya alma rgt (ILO)

TKB, SB SB

Dnya Bankas

OECD

OB

TKB, SB

39

Tablo 16. Kimyasal ynetime ilikin uluslararas anlama/prosedrlere katlm

Uluslararas Anlama Gndem 21-Srdrlebilir Kalknma Komisyonu UNEP Londra lkeleri (stee bal prosedr) FAO Kurallar Kitab (stee bal prosedr) Montreal Protokol Birincil Sorumlu Kurulu ileri Bakanl lgili Ulusal Uygulama Faaliyetleri Yerel Gndem 21lerin Trkiyede Teviki ve Gelitirilmesi balkl proje 1997 ylndan bu yana uygulanmaktadr. Resmi grlerin sunulmas

OB (evre Ynetimi Genel Mdrl)

TKB (D likiler ve AB Dai. Bk.) Resmi grlerin sunulmas, ilgili birimler arasnda egdm salanmas, mevzuat hazrlanmas OB (evre Ynetimi Genel Resmi grlerin sunulmas, ilgili Mdrl) birimler arasnda egdm salanmas. lgili birimler arasnda egdm salanmas, mevzuat hazrlanmas lgili projelerin tasarm ve yrtlmesi, ulusal rapor ve grlerin sunulmas Mevzuat hazrlanmas, resmi grlerin sunulmas, ilgili birimler arasnda egdm salanmas Mevzuat hazrlanmas, resmi grlerin sunulmas Karadenizin Korunmas Szlemesi kapsamndaki faaliyetler; bir Ulusal Eylem Program oluturulmasn amalayan bir proje ile kara ve nehirlerden kaynaklanan Kontaminasyonun zlenmesi projesinden olumaktadr. Akdenizin Korunmasna dair Szleme kapsamndaki faaliyetler; Kontaminasyonun bilimsel olarak lm ve izlenmesine ynelik bir proje ile karadan kaynaklanan kontaminasyonun izlenmesine ynelik dier bir projeden olumaktadr. Mevcut deil

Birlemi Milletler Tehlikeli OB (evre Ynetimi Genel Maddelerin Nakliyesine Dair Tavsiyeler Mdrl) ILO 170 No.lu Szleme Basel Szlemesi Mevcut deil OB (evre Ynetimi Genel Mdrl) Mevcut deil D Ticaret Mstearl

Londra Szlemesi GATT /DT anlamalar (kimyasal madde ticaretine ilikin)

Kimyasal Silahlar Szlemesi Trkiye 14 Ocak 1993te imzalam olup, 11 Haziran 1997de yrrle girmitir. Blgesel / Alt Blgesel Anlamalar: Karadenizin Kirlenmeye Kar Korunmas Szlemesi (Bakanlar Kurulunca 28 Ocak 1994 tarihinde onaylanmtr) Akdenizin Karasal Kaynaklar veya Faaliyetlerden Kaynaklanan Kirlilie Kar Korunmasna dair Szleme (Bakanlar Kurulunca 22 Temmuz 2002 tarihinde onaylanmtr)

Milli Savunma Bakanl

OB (evre Ynetimi Genel Mdrl)

kili Anlamalar (belirtiniz)

40

Tablo 17. lgili teknik yardm projelerine katlm Uluslararas / kili Finansr Kurulu Ulusal Temas Noktas

Proje Ad Aday lkelerdeki Dioksin Emisyonlar

lgili Faaliyetler
-Polonyadan gelen deneyimli uzmanlarn salad 4 gnlk bir eitim program -PCDD/F emisyon rnek almnn deneyimli Polonyal uzmanlarca gzetimi -Elde edilen sonularn Polonya ekibinin sonularyla karlatrma ve kendi yntemlerinin doruluunun deerlendirilmesi olana -ki adet ikincil alminyum tesisinde dioksin lm -Bulgar enerji santralinde dioksin lm -Trkiyedeki byk emisyon kaynaklar iin PCDD/F envanterlerinin oluturulmas

Avrupa Birlii TBTAK(evre Gn. Md.) Marmara Aratrma Merkezi

evre ve lenmi rnlerde NATO Pestisid Kalntlarnn Azaltlmas

TKB-zmir Bornova zlenebilirlik balamnda, tarmsal rnlerde iftlikten Zirai Mcadele Aratrma Enstits nihai rn aamasna dek pestisit kalnt analizinin yrtlmesi

alanlarn ve Kamuoyunun Bilinlendirilmesi/Konuyu Kavray Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu (TRK-), mesleki salk ve emniyete ncelik vermekte ve konuyu evreyle birlikte ele almaktadr. Riskli i sahalarnn belirlenmesinde, mesleki eitim, deiik sorunlara dnk eitim ve sahada mesleki almalar, altay ve sempozyum gibi faaliyetler dzenlenmekte, bror ve kitapklar yaynlanmaktadr.Gen alanlar hedef alan ve ocuk iilere kar bilinlilik oluturmaya ynelik mesleki eitim faaliyetlerine eitim almalar kapsamnda yer verilmektedir. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn bir bal birimi olan Sosyal Sigortalar Eitim ve Aratrmalar Merkezi, yegane kamu mesleki eitim kuruluu konumundadr. Bu merkezde verilen balca eitim konular unlardr: Kimya sanayinde (depolama, nakliye, kullanm, vb.) risk analizi ve nleyici tedbirler Yanc ve patlayc malzemelerle allan i yerlerindeki mesleki gvenlik Dkmhane, haddehane ve yksek frnlarda mesleki gvenlik Tozlu ortamlarda allan i yerlerinde nleyici mesleki salk ve gvenlik tedbirleri Maden iletmelerindeki nleyici mesleki salk ve gvenlik tedbirleri Kurun ve bileikleriyle allan i yerlerinde nleyici mesleki salk ve gvenlik tedbirleri Asbest ile allan i yerlerinde nleyici mesleki salk ve gvenlik tedbirleri Solventler ile allan i yerlerinde nleyici mesleki salk ve gvenlik tedbirleri evre salnn alanlar zerindeki etkileri naat sahalarnda mesleki salk ve gvenlik

41

Elektrik retim A Gn. Md.nde, zellikle PCBlerle temas etmesi olas santral iilerine ynelik mesleki eitim programlar dzenlenmi ve iilerin bilinliliini ve konuyu kavraylarn arttrmaya dnk kitapklar yaymlanmtr. Trkiye Odalar ve Borsalar Birliine bal baz ehir Ticaret ve Sanayi Odalarnda, evresel sorunlar zerinde alan evre birimleri bulunmaktadr. Bu Odalar: stanbul Sanayi Odas Bursa evre Merkezi Adana Sanayi Odas Ankara Sanayi Odas Denizli Sanayi Odas Ege Blgesi Sanayi Odas Eskiehir Sanayi Odas Gaziantep Sanayi Odas stanbul Ticaret Odas Kayseri Sanayi Odas Kayseri Ticaret Odas Kocaeli Sanayi Odas Konya Sanayi Odas Konya Ticaret Odas http://www.iso.org.tr/ http://www.bcm.org.tr/ www.adaso.org.tr http://www.aso.org.tr www.dso.org.tr www.ebso.org.tr www.eso.org.tr www.gso.org.tr www.tr-ito.com www.kayso.org.tr www.kayserito.org.tr www.kosano.org.tr www.kso.org.tr www.kto.org.tr

Bu odalarn ayrca farkl kapsamlarda ilev gren atk borsalar da mevcuttur. Bu odalarn bazlarnda evresel deney laboratuarlarnn tesisi de planlanmaktadr. lkede ayrca Trkiye evre Vakf, Karadeniz Eitim, Kltr ve evre Koruma Vakf gibi baz blgesel nitelikli Sivil Toplum Kurulular (STK)nda mevcut olup, bunlar kamuoyunun bilinlendirilmesi amacyla seminerler dzenlemekte, kitap ve brorler yaynlamakadr. Gney Dou Akdeniz evresel Eitim Projesi (SEMEP), lkenin doal ve kltrel eitimine odaklanmtr. Milli Eitim Bakanl projenin koordinatr ve UNESCO nezdindeki tayda (counterpart) konumundadr. Proje, ilk ve orta retim kurumlarnda yerel kamoyu bilincinin ykseltilmesi amacn gtmektedir. Trkiye evre Eitim Vakf da ilk ve orta retim kurumlarnda eitim veren bir dier Sivil Toplum Kuruluudur. evre Mhendisleri Odas, kamuoyundaki bilinliliin arttrlmas ve mesleki eitim amacyla raporlar ve kitaplar yaynlayan ve seminerler dzenleyen bir dier kamu kurumudur. Greenpeace Akdeniz birimi de lkedeki evre sorunlarnn kamuoyuna duyurulmas iin kampanyalar dzenlemekte, haber bltenleri ve basn haberleri yaynlamaktadr.

42

Tablo 18. Bakanlk/resmi kurumlarda Kimyasal Ynetime likin Sorumluluklarn Yerine Getirilebilmesi iin mevcut (A) ve gereken (B) Kaynaklar Profesyonel Kadro Mevcut htisas Says Alanlar Ar-Ge Ar-Ge Mevcut Mali Kaynaklar (her yl iin) 130.000 $ (Her bir dioksin ve furan rnei iin 100 $)
(Eitim koulu) Farkl matrisler iin Pestisitler Analizi Eitimi- Farkl matrisler iin PCBler/Dioksin Analizi Eitimi- POPler analizi iin kalite kontrol ve yntem onaylama Eitimi

A.Bakanlk/ Kurumlar

TBTAK-MAM, evre 677 (ECI iin 57) ve Kimya Enstits (ECI) B. TBTAK-MAM En az 6 kiilik bir kadro (1 evre.Mh. 2 Kimya Mh. 1 Gda Mh. 2 Teknisyen)

2.3 lkedeki POPler sorununun deerlendirilmesi Bu blm, NIPin zerinde ina edilecei lke dahilindeki teknik bilgi tabann salayarak POPler sorununun kapsam ve zelliklerini ortaya koyacaktr. Tablo 18de, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumunun (TBTAK) bir birimi olan Marmara Aratrma Merkezi (MAM) Trkiyede mevcut olan ve gerekli kaynaklara bir rnek olarak verilmektedir. Sorunun niceliksel temeli, Szleme kapsamndaki POPlerin envanterlerinin karlmas suretiyle oluturulacaktr. Bu blm, balca noktalarn, amalar, ulusal ncelikler ve kilit sorunlar halinde ksa bir zetlerini, her bir alma Grubunun raporu iin, UNEP ve UNIDO POPler Projelerinde verilen grev tanmlar temel alnarak, zetlenmi olarak verilmektedir. Alt alma Grubu almalar ve grev tanmlar, lkedeki POPler sorunlarnn deerlendirilmesini salayacak olup, bu yap Szlemenin zel koul ve ilkelerine cevap vermektedir. Dier bir deyile, POPler sorununun alt blmlere ayrlm bu deerlendirmesi ile, grev tanmlar alt adet Geici Grev Gruplarna ayrlmakta ve 22 grev tanm verilmektedir. (Tablo 19) Tablo 19. UNEP belgesi ve alma Gruplarnn Grev Tanm Numaralar alma Gruplar 1. Aratrma 2. Kirlilik 3. Emisyon 4. Kurulular 5. Salk 6. Ulusal Kimyasal Profil Oluturma
2.4 2.5 2.6 2.8 2.12 2.1 2.3.1 2.3.5 2.3.4 2.9 2.3.7 2.3.12

UNEP Grev Tanm No

2.3.2 2.3.6 2.11 2.3.11 2.3.13 2.3.3 2.3.12 2.3.8

2.3.9

2.3.10

Alt blm 2.3 bir btn halinde lkedeki POPler hakkndaki mevcut bilgilerin dzeyini belirlemektedir. 43

2.3.1 Ek A blm 1de yer alan kimyasallar (POP pestisitler) balamnda deerlendirme: imalat, kullanm,ithalat ve ihracatn tarihi geliimi, mevcut ve gelecekte beklenen durumu, mevcut politikalar ve dzenleyici ereve; mevcut izleme verileri (evre, gda ve insanlar) ve sala olan etkileri. Trkiyede pestisit kullanm 1950li yllarda balamtr. 1957 ylnda, Parlamento Bitki koruma ve Zrai Karantina Kanununu karmtr. Bu yasaya dayal olarak karlan Zira Mcadelede Kullanlan Pestisit ve Benzeri Maddelerin Ruhsatlandrlmas Hakknda Ynetmelik, bitki koruma rnlerinin ve bitki geliim dzenleyicilerinin ruhsatlandrlmasn salamtr. Bu gibi maddelerin ticareti yine yukarda sz edilen yasaya dayal olarak karlm bulunan Zira Mcadele lalarnn Toptan ve Perakende Satlmas ve Depolanmas Hakknda Ynetmelik ile dzenlenmektedir. Bu ynetmeliin hkmleri, bitki koruma rnlerinin ve bitki geliim dzenleyicilerinin kullanmndaki gelimelere perakende satlar ve ruhsatlandrlmalar dahilsrekli olarak revize edilmektedir. Bitki koruma hususuna dinamik ve etkin bir yaklam salanabilmesi iin, uluslararas gelimeler, Avrupa Birlii standartlar veya uygulamalar ile bilimsel tavsiyeler izlenmektedir. Her trl pestisitin kullanmna izin verilmesi, uluslararas kurallarla uyumlu olarak yrtlmektedir. Herhangi bir pestisitin kullanm Dnyada yasaklanm ise, bu pestisit Trkiyede de yasaklanmaktadr. Tarm ve Kyileri Bakanl bnyesindeki Pestisit ve Benzeri Maddeler Ruhsat ve Deerlendirme Komisyonu, zirai mcadelede kullanlan pestisitlerin kimyasal ve fiziksel zellikleri, biyolojik etkinlikleri, kalntlar, toksikolojik ve eko-toksikolojik zellikleri zerinde uluslararas kabul gren analiz yntem ve teknikleri ile almalarda bulunduktan sonra ruhsatlandrmaktadr. TKB, ruhsat verilen pestisitleri, imalat ya da ithalat aamasndan tketimlerine dek izlemektedir. Perakende pestist satclar TKBnn piyasa denetiminden sorumlu Blge ve l Mdrlklerince srekli olarak denetim altnda bulundurulmaktadr. Piyasa denetimleri srasnda alnan numunelerde rn standartlarna aykrlk saptanmas halinde Zirai Mcadele lalar Kontrol Ynetmelii uyarnca gerekli cezai yaptrmlar uygulanmaktadr. 1998 istatistiklerine gre, dnyada ylda 3 milyon ton pestisit imal edilmektedir. 1994 istatistiklerine gre, Kuzey Amerika, %30 ile dnya pestisit piyasasnda en byk paya sahip bulunmaktadr. Dier blgelerin pazardaki paylar ise yle sralanmaktadr: Bat Avrupa %25, Asya %16, Latin Amerika %13, Japonya %12, Afrika %2 ve Dou Avrupa %2. zellikle ABDnde ve AB lkelerinde youn tarmsal faaliyetin ve pestisit kullanmnn doay kirlettii, insan ve evre sal zerinde zararl etkileri olduu bilinmektedir. Ayn deerlendirmeyi Trk tarm iin yapmak doru olmayacaktr. Tarmda pestisit kullanmna ilikin veriler bunu dorulamaktadr. Trkiyede aktif madde olarak pestisit kullanm hektar bana 0,63 kg iken, bu deer Hollandada 17,5 kg, ABDnde 3,5 kg, Almanya ve Fransada 4,4 kg, talyada 7,6 kg ve Yunanistanda 6 kg dzeyinde bulunmaktadr. Dolaysyla, gelimi lkelerle karlatrldnda, Trkiyedeki pestisit kullanmnn ok dk dzeyde olduu aka grlmektedir. Bylelikle, Trkiyenin tarm sektr evre kirliliine yol aan bir sektr olmaktan ziyade, bu kirlilikten etkilenen bir sektr niteliini tamaktadr. Pestisitlerin balangta hayat kurtaran rnler olarak grlyor olmasna karn, daha sonra yaplan almalar bunun tersine bir duruma iaret etmitir. zellikle Organochlorine ieren pestisitlerin evrede kalc zellik gsteren bir kimyasal yaps bulunmaktadr. Bu pestisitler, organizmalarda veya atmosferde birikim yapmaktadr. Bu maddeler ayrca remeyle ilgili sorunlara, sakat doumlara, baklk ve endokrin sistemlerinde ykma yol amakta olup, kansere neden olabilmektedir. 44

ok sayda hastadan ya dokusu numuneleri alnm ve pestisitlerin lsemiye ya da kansere yol ap amadnn belirlenmesi iin analiz edilmitir. Bu ya dokularnn kontrol grubuna oranla daha yksek dieldrin dzeylerine sahip olduu saptanmtr. Aldrin stabilitesi almasnda ise, aldrin maddesinin uygulamadan 9 yl sonra bile dokularda mevcut olduu grlmtr. Aldrin, chlordane, endrin, heptachlor, BHC ve toxaphenein srasyla %40, %40, %31, %16, %10 ve %45lik kalnt oranlar ile toprakta 14 yla varan srelerde kalabilmektedir. TKB raporlarna gre, stoklarda halen yalnzca yaklak 2,700 ton BHC (HCH) (hexachlorohexane) mevcuttur. POP pestisitlerin ruhsatlandrlmasndan ve yasaklanmasndan sonra TKB Ankara Zirai Mcadele Aratrma Enstits tarafndan eitli gdalar zerinde izleme almalar yrtlmtr. Bir un rneinde pestisit kalnts bulunup bulunmad aratrlmtr. Fare zehiri olarak kullanlan buday taneleri, yiyecek olarak kullanlacak buday tanelerinden ayrdedilmeleri amacyla boyanmtr. Bu boyanm buday datlrken, kyllere bunlarn tohumluk ve kemirgenlerle mcadele amacyla kullanlmas ynnde tavsiyede bulunulmutur. Ancak, kyller bu budaylar ykayarak pestisitten temizlediklerini dnmtr. Bu buday tanelerinin yenilmesi salk sorunlarna yol aabilecek olup, nitekim bunlar yiyen bir ifti lm ve drd de ciddi ekilde zehirlenmitir. Buday retiminde kullanlan ve 1960l yllarda ruhsat verilen pestisit aldrin kullanmnn varln ortaya koymaktadr (Gvener ve Gnay, 1966)4. Organochlorine pestisitlerin yasakland yllarda, eitli izleme almalar yrtlmtr. Kontamine olduundan phelenilen st, tereya ve hayvansal ya dokularnda hidrokarbon kalntlarnn varln ve dzeyini belirlemeye ynelik bir almada, 49 adet numune incelenmitir. Bu rnlere ilikin Gda Kodeksi tolerans snrlar Tablo 20de, almann sonular ise Tablo 21de verilmitir. (Gvener ve dierleri, 1978). Tablo 20 Gda Kodeksi Komisyonu tarafndan belirlenen deerler (Gvener ve dierleri, 1978)
Aktif madde Aldrin-dieldrin DDT ve izomerleri Endrin Heptachlor and heptachlor epoxite Lindane ( BHC) Stteki tolerans 0.15 ppm 1.25 ppm 0.02 ppm 0.15 ppm 0.20 ppm Et yandaki tolerans 0.20 ppm 7.00 ppm -* 0.15 ppm 2.00 ppm

*Tespit edilebilir dzeyde bir deer olmamaldr Tablo 21, 22 st, 16 tereya ve 11 hayvansal ya dokusu rneindeki pestisit kalnt dzeylerini ve bunlarn asgari, azami ve ortalama deerlerini gstermektedir.

Gvener A., Gnay Y., 1966 Bitki Koruma Blteni, zehirlenmelere ve lme sebep olan unda aldrin tespiti, Cilt. 6, Say.2, 43-48. Gvener A., Trker O., ifter F., ve Krtimur G., 1978 Zirai Mcadele Aratrma Yll, St, tereya ve doku yalarnda tarmsal ila (insektisit) bakiyelerinin aratrlmas, Say. 172, 237-241.

45

Tablo 21 22 st, 16 tereya ve 11 hayvansal ya dokusu rneklerinde pestisit kalnt younluklar Pestisit St (ppm) Min.-max.
BHC BHC (Lindanee) Aldrin Dieldrin Toplam DDT 0.000 0.500 (0.120) 0.000 0.270 (0.041) 0.000 0.070 (0.013) 0.000 0.370 (0.150) 0.000 0.800 (0.290)

Tereya (ppm) Min.-max.

0.000 0.000 (0.000) 0.000 0.058 (0.008) 0.000 0.000 (0.000) 0.000 0.170 (0.060) 0.000 0.230 (0.100)

Hayvansal ya dokusu (ppm) Min.-max.

0.020 0.600 (0.090) 0.001 0.013 (0.004) 0.000 0.000 (0.000) 0.000 0.080 (0.020) 0.060 0.300 (0.170)

22 st rneinin 14 adedinde, aldrin-dieldrin dzeyleri 0,15 ppmlik tolerans dzeyini biraz at grlmektedir. Aldrin uygulamasnn yasaklanm olmasna karn, yksek aldrin ve dieldrin deerlerinin llm olmas, bu maddelerin toprakta uzun yllar boyunca varln srdrmesiyle aklanabilir. Numunelerin birinde Lindane art tolerans dzeyini am olup, DDT kalnts tm numunelerde tolerans dzeylerinin altnda kalmtr. Heptachlor, heptachlor epoksit, endrin, Endosulfan bileikleri ve organik fosfor ieren pestisit kalntlarna ise hi bir numunede rastlanmamtr. Dieldrin dzeyleri 16 st rneinden ikisinde 0,15 ppmlik tolerans dzeyini am olup, DDT ve Lindane lmleri tm numunelerde tolerans dzeylerinin altnda kalmtr. Heptachlor, heptachlor epoksit, endrin, Endosulfan bileikleri ve organik fosfor ieren pestisit kalntlarna ise hi bir tereya rneinde rastlanmamtr. 11 adet hayvansal ya dokusu rneinden birisinde 0,435 ppm BHC ve 0.827 ppm Lindane tespit edilmitir. Yiit (1977)5 ttnde POP kalntlarn aratrmtr. Tablo 22 farkl Trk sigara harman ve blgelerinde llm yaprak ttn pestisit kalnt dzeylerini gstermektedir. Tablo 22 Farkl Trk sigara harmanlarnda ve blgelerinde yllar itibaryla llm yaprak ttn pestisit kalnt dzeyleri
Sigara Harman mal Yl Maltepe Maltepe Harman Harman Bahar Bahar Bafra Bafra Kbrs Hisar Silahl Kuvvetler Samsun Gelincik 1975 (1., 2., 3. aylar) 1975 (4., 5., 6. aylar) 1975 (1., 2., 3. aylar) 1975 (4., 5., 6. aylar) 1975 (1., 2., 3. aylar) 1975 (3., 4., 5. aylar) 1975 (1., 2., 3. aylar) 1975 (4., 5., 6. aylar) 1975 (1., 2., 3. aylar) 1975 (1., 2., 3. aylar) 1975 (1., 2., 3. aylar) 1975 (1., 2., 3. aylar) HCB 2.03 3.20 0.82 1.02 3.12 0.08 2.41 0.48 0.42 Pestisit Kalnts (ppm) BHC DDT (toplam Endosulfan 0.04 1.80 1.20 1.12

Tablo 23 farkl partiler itibaryla gnete kurutulmu ttnlerdeki, Tablo 24 farkl blgelerden alnm muhtelif ttn numunelerindeki pestisit kalnt dzeylerini gstermektedir. Tablo 25 ise Trk ve ABD piyasalarnda satlan sigaralardaki pestisit kalnt dzeylerini gstermektedir (Yiit, 1977).
5

Yiit V., 1977 TBTAK 6. Bilim Konferans, Zirai Mcadele Blm, Trk ttnlerinde organik klorr ieren pestisit kalntlar zerine bir aratrma, TBTAK say. 407, 17-21, 219-228.

46

Tablo 23 Gnete kurutulan ttnlerde farkl zaman dilimlerinde ppm olarak llm pestisit kalntlar
Ttn Ekim Blgesi Bursa Yaprak Ttn Bursa Yaprak Ttn Bursa Yaprak Ttn Bursa Yaprak Ttn Parti 1. parti 3. parti 4. parti 5. parti HCB 4.80 3.20 DDT (toplam) 8.80 4.76 Metoksiklor -

Tablo 24 Farkl retim blgeleri ve yllar iin pestisit kalnt miktarlar

retim Blgesi Yl 1972 Samsun 1973 Bafra 1971 HCB 3.29 2.40 0.88 0.98 0.06 0.39 0.19 2.29 -0.58 2.29 0.24 0.24 0.40 0.36 0.24 0.31 Pestisit kalnts (ppm) Toplam DDT BHC 0.38 0.72 0.86 1.34 1.38 0.001 0.03 2.21 0.59 3.75 0.24 0.59 1.18 0.15 0.88 0.74 1.23 0.48 0.62 0.49 0.61 0.79 0.84 0.88 3.45 0.81 0.60 0.74 0.52 2.41 0.23 0.43 0.08 0.26 Endosulfan 0.82 2.53 1.64 -

1971 Taova 1972 1973 Trabzon Akaabat 1972 1972 Hendek 1973 1972 zmir 1973

47

Tablo 25 Sigara numunelerindeki pestisit kalntlar (ppm)

Sigara ad Filtreli Maltepe Filtreli Samsun Filtreli Samsun Filtreli Marlboro Filtreli PallMall Filtreli Maltepe Filtreli Birinci Filtreli Bafra Yl 1976 1976 1976 1976 1976 1976 1976 1976 HCB 4.35 1.81 0.49 0.001 0.32 BHC ToplamDDT 0.98 2.88 0.41 0.61 0.54 0.90 Toplam Endosulfan 2.62 3.11 0.20 2.02 3.78

Yerli filtreli sigara numunelerinde 0,001 4,35 ppm BHC, 0,90 ppm Lindane, 0,20 3,78 ppm endosulfan bulunmu olup, ABD sigara numunelerinde ise 0,54 0,61 ppm DDT ve 2,02 ppm endosulfan bulunmutur. Yaprak ttn numunelerindeki pestisit kalntlar dier lkelerin verileriyle karlatrldnda, 1973 ylna ait ABD sigara rneinde DDT, TDE, toxaphene, endosulfan ve endrin bulunmu olmasna karn, 1971 deerlerine gre %70lik bir dn gzlenebildii grlmektedir. Tablo 26 ve 27, Federal Almanya Sigara Sanayi Bilimsel Aratrma Merkezi tarafndan Trk, Yunan ve talyan ttn yapraklar zerinde yrtlen kalnt analizi sonularn gstermektedir (Yiit, 1977). Tablo 26 Trk, Yunan ve talyan ttnlerinde DDT kalntlar
Yl 1969dan bu yana 1970 1971 1972 1971 1972 1972 1975 DDT Kalnts (ppm) Numune Says Yunanistan talya Trkiye Yunanistan talya Trkiye 14,6 0,27 1,93 36 4 27 11,7 16,1 1,62 78 31 16 7,1 0,40 1,74 262 135 99 0,69 1,31 1,49 166 118 43 1,19 8 25

Tablo 26da grld zere, 1972 ylndan itibaren Yunanistan, talya ve Trkiyede ttn yapraklarnda DDT kalntsna rastlanmamtr. 1972-1976 yllar arasnda ttn yapraklarnda BHC ve izomerleri kalntlarnn karlatrmas ise Tablo 27de verilmektedir. 1973 ylndan sonra Trk ttn yapraklarnda herhangi bir BHC kalntsna rastlanmamtr. Tablo 27 Trk, Yunan ve talyan ttnlerinde BHC izomer kalntlar (Yiit, 1977)
Yl 1972 1973 1974 1975 1976 BHC izomer kalnts (ppm) rnek Says Yunanistan talya Trkiye Yunanistan talya Trkiye 0,18 0,04 0,41 176 128 49 0,12 0,05 63 51 9 24 16

Gvener ve dierleri (1977) eitli sebzelere, meyvelere, un eitlerine ve bitkisel yalara (havu, spanak, marul, domates, biber, patlcan, fasulye, salatalk, karnbahar, portakal, mandalina, ilek, kays, erik, zm, kuru zm, kuru kays, un, arpa, buday, pirin unu, mercimek, biskvi, ayiek ya, zeytinya, margarin, vb.) ait toplam 372 numunede pestisit kalntlarnn (Lindane ve 48

dier izomerler, aldrin, DDT ve izomerleri, heptachlor, metoxychlor, toxaphene, dieldrin, endrin, endosulfan, methyl parathion, parathion, diazinon, dimethoat, baz organik fosforlu pestisitler, malathion) analizini yapmtr. Analizlerin saylar Tablo 28de verilmektedir. Tablo 28 1973 ve 1977 yllar arasnda analizi yaplan numunelerin yllk dalm (Gvener ve dierleri, 1977)
Yl 1973 1974 1975 1976 1977 Analizi Yaplan rnek Says 79 132 122 45

Bu aratrmalarn sonular u bulgular vermitir: 23 havu rneinden 13nde Gda Kodeksi tolerans olan 0,1 ppmnin zerinde aldrin-dieldrin art bulunmu olup, yalnzca bir numunede yksek kalnt dzeyine rastlanmtr (0,56 ppm). Dier 12 numunede 0,13-0,2 ppm arasnda deien kalnt dzeyleri tespit edilmitir. Aldrin bir domates rneinde 0,18 ppm, bir zeytinya rneinde BHC 0,129 ppm olarak tespit edilmi olup, dier bir domates rneinde ise 0,93 ppm BHC, 1,14 ppm Lindane, 1,47 ppm toplam DDT bulunmutur. Bu deerler dier domates rneklerinde tespit edilenlerden daha yksektir. DDT dzeyleri 7 adet havu rneinde 0,11 0,86 ppm, 4 adet zm rneinde 0,35 0,45 ppm, 2 adet kuru kays rneinde 0,16 ppm, 5 adet pirin unu ve 3 adet mercimek rneinde ise 0,14 0,35 ppm arasnda tespit edilmitir. Bu dzeyler Kodeks tolerans deeri olan 1,7 ppmnin altnda bulunmakla beraber, Federal Almanya Cumhuriyeti tarafndan yaplan aratrmada elde edilen deerlerden daha yksektir. 372 rneinin yalnzca 1 tanesinde (bir ilek rnei) 5 ppm ile Kodeks tolerans deerlerinin zerinde bir DDT art tespit edilmitir. 16 adet un rneinde (mercimek ve pirin unu) 0,3 2,5 ppm arasnda deien BHC artna rastlanmtr. Yeil mercimek numunelerinden birisinde 1,566 ppm, bir dierinde ise 1,131 ppm Lindanea rastlanmtr. Bu deerler, ilenmi tahllar iin verilen 0,5 ppmlik Gda Kodeksi tolerans deerlerinin zerindedir. Baz numunelerde tespit edilmi bulunan organik fosfor bileikleri ok dk dzeylerde olup, genellikle Kodeks tolerans deerlerini amamtr. Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Zirai Mcadele lalar ve Aletleri Aratrma Enstits tarafndan 1970 ve 1973 yllar arasnda DDT tolerans deerlerine ynelik bir proje yrtlmtr. Projenin amac, Sne (Eurygaster integriceps Put.) adl zararlyla mcadelede kullanlan DDTye dk kalnt dzeylerine sahip bir ikame madde seimine yardmc olunmas idi. DDT, phenthion, bromophos, dichrotophos, methidathion, parathion+DDT ve fenitrothion ieren pestisitlerin uygulanmasnn ardndan, saman, kavuz ve budaydaki kalnt dzeyleri karlatrlmtr. 1970 ylnda, Diyarbakr Zirai Mcadele Aratrma Enstitsnde Sne mcadelesinde baz pestisitler kullanlm olup, saman ve budayda llen kalnt deerleri Tablo 29da verilmektedir (Gvener ve nal, 1975)6.

Gvener A., nal G., 1975 Bitki Koruma Blteni, Sne (Eurygaster intergriceps Put) mcadelesinde kullanlan insektisitlerin budayn saman, kavuz ve tanelerinde kalan bakiyelerinin aratrlmas, Cilt 15, Say 4, 185-201.

49

Tablo 29 Sne mcadelesinde kullanlan eitli pestisitlerin kalntlar (Gvener ve nal, 1975)
Aktif madde Bromophos, %35 Fenitrothion, %95 Phenthion, %50 DDT, %25 Dichrotophos, %24 Uygulama Tarihi Numune Tarihi 15.05.1970 17.05.1970 17.05.1970 30.04.1970 19.05.1970 05.06.1970 05.06.1970 05.06.1970 16.06.1970 16.06.1970 Ortalama Kalnt (ppm) Saman Buday taneleri 2,17 3,62 1,50 2,50 2,65 4,41 14,50 24,10 1,15 1,91

Tablo 29da grld zere, organik fosforlu pestisitler DDTye oranla daha dk kalnt dzeylerine sahiptir. zellikle, fenitrothion ve dichrotophos bileenli pestisit uygulanan numunelerde en dk kalnt dzeylerine rastlanmtr. Ayn aratrmada, 1971 sezonunda pestisit uygulamas %10luk toz ve 25 kglk sulu karm ile elle ve % 25lik emlsiyon ve 1000 cclik dozajla uaktan uygulanmtr. Hasatn ardndan, saman numuneleri alnm ve DDT kalnt analizleri yrtlmtr. Sonular Tablo 30da verilmektedir. Kalnt dzeyleri, formlasyona ve uygulama yntemine bal olarak deimektedir. lk 6 %10luk DDT rnei el ile uygulanm, dierlerinde ise uak kullanlmtr. Uak numunelerinde ve %25lik emlsiyon uygulamasnda, elle uygulamaya gre daha yksek kalnt dzeyleri tespit edilmitir. Tablo 30 Farkl uygulama biimlerine gre DDT kalnts
Uygulama Biimi DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %10 toz DDT %25 Emlsiyon DDT %25 Emlsiyon DDT %25 Emlsiyon DDT %25 Emlsiyon DDT %25 Emlsiyon DDT %25 Emlsiyon Kontrol numuneleri Doz (rn/hektar) 25 kg 25 kg 25 kg 25 kg 25 kg 25 kg 25 kg 25 kg 25 kg 25 kg 25 kg 25 kg 25 kg 1000 cc 1000 cc 1000 cc 1000 cc 1000 cc 1000 cc ---rnek Alnan Yer Siverek, Budikhan Siverek, Budikhan Siverek, Budikhan Siverek, Budikhan Siverek, Budikhan Siverek, Budikhan Depolama Depolama Depolama Depolama Diyarbakr, Central Diyarbakr, Central Diyarbakr, Central Karaba Ergani, Tilhum Ergani, Zengetil Zirai Aratrma Zirai Aratrma Zirai Aratrma ---lalama tarihi 26.05.1971 26.05.1971 26.05.1971 26.05.1971 26.05.1971 26.05.1971 25.05.1971 28.05.1971 28.05.1971 28.05.1971 26.05.1971 26.05.1971 26.05.1971 24.05.1971 25.05.1971 10.05.1971 18.05.1971 18.05.1971 18.05.1971 -----rnekleme tarihi 21.06.1971 21.06.1971 21.06.1971 21.06.1971 21.06.1971 21.06.1971 18.06.1971 25.06.1971 25.06.1971 25.06.1971 25.06.1971 25.06.1971 25.06.1971 18.06.1971 17.06.1971 17.06.1971 18.06.1971 18.06.1971 18.06.1971 ----DDT kalnts (ppm) 0,9 1,8 0,8 0,8 0,8 2,7 2,0 8,0 5,5 6,0 9,0 4,5 6,7 9,0 6,1 1,0 24,0 18,0 22,0 yok

1973 ylnda uygulama hem toz, hem de emlsiyon halindeki DDT ve aktif maddeler ieren dier rnlerle yaplmtr. Sap ve baak numuneleri alnarak, sap, gluma ve taneler ayr ayr analiz edilmitir. Bu analizlerin sonucu Tablo 30da verilmitir. Tablo 31, budayda herhangi bir DDT kalntsnn bulunmadn gstermektedir. Methidathion dndaki aktif madde kalntlar da dk dzeylerdedir.

50

Tablo 31 1973 ylnda Sne mcadelesinde uaktan uygulanan pestisitlerin saman, kavuz ve budaydaki kalnt dzeyleri (Gvener ve nal, 1975)
Pestisit Tip DDT %10 DDT %10 DDT %25 Fenitrothion Fenitrothion Fenitrothion Dichrotophos Dichrotophos Methidathion Doz (g a.s./da) 250 250 187,5 97 97 97 24 24 250 rnek Alnan Yer Ditni nar Katl Alabal Alabal Alabal Sadi Sadi Sadi lalama tarihi 19.05.1973 18.05.1973 19.05.1973 18.05.1973 18.05.1973 18.05.1973 09.06.1973 25.05.1973 25.05.1973 rnekleme tarihi 15.06.1973 15.06.1973 14.06.1973 14.06.1973 14.06.1973 14.06.1973 14.06.1973 10.06.1973 10.06.1973 Pestisit kalnts (ort. ppm) Saman Kavuz Buday 1,5 1,3 14,0 eser eser eser 0,45 0,84 35,1 1,5 4,4 2,.0 0,28 0,68 Eser 0,84 1,40 9,7 -----------------3,3

1966 ve 1967 yllarnda yrtlen bir almada, halen nemli bir ihra rn zmler incelenmitir. Bu yllarda, DDT zmlere salkm gvesinin nlenmesi amacyla uygulanmaktayd. DDT, babozumuna ok yakn tarihlere dek uygulanmakta ve 40 gnlk babozumu ncesi snrlamasna genellikle uyulmamaktayd. Piyasaya srlm olan kuru zmler zerinde aratrma yaplm ve 0,1-0,2 ppm arasnda deien dzeylerde DDT kalnts bulunduu grlmtr. 1966 ylnda, % 10luk DDT uygulamas yapldnda sofralk zmlerde 0,25-0,6 ppm kalnt, % 50lik DDT uygulamas yapldnda ise 1 ppm kalnt bulunduu tespit edilmitir. 1967 ylnda ise % 50lik DDT uygulamas yapldnda, sofra zmlerinde 1,33 ppm, bunlardan elde edilen kuru zmde ise 1,77 ppm kalnt bulunduu saptanmtr. Burada verilen ya da 1 ppmlik tolerans deerinin altnda kalan deerler Federal Almanya tarafndan kabul grmtr (Gvener ve Gnay, 1968). POP Pestisitlerin Gemi, Mevcut ve Gelecekteki Tahmini retim ve Kullanmlar statistiklere bakldnda, Trkiyedeki toplam pestisit kullanm 1985 ylnda 36.662 ton, 1997 ylnda 33.713 ton, 1998 ylnda 35.487 ton, 1999 ylnda 32.230 ton, 2000 ylnda 33.548 ton, 2001 ylnda 29.798 ton ve 2002 ylnda da 30.792 ton olmutur. Esas itibaryla, 17 yllk bu sre iinde pestisit kullanmnn azaldn sylemek mmkndr. Bu miktarlar, ruhsatl pestisit kullanmn ifade etmektedir (Tablo 32). Tablo 32 Trkiyede yllk ruhsatl pestisit kullanm Yl 1985 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Pestisit kullanm (ton) 36.662 33.713 35.487 32.230 33.548 29.798 30.792

Trkiyede 1995 ylnda toplam 1.231 ticari pestisitin ruhsatl olmasna karn, bu durum 485 aktif madde ve 3.006 ticari pestisitin ruhsatland 2004 ylnda byk lde deimi bulunmaktadr. Ancak, eitli nedenlerden tr yalnzca 252 adet aktif madde ieren kaytl pestisit piyasada temin edilebilir durumdadr.

51

Trkiyede POP pestisit yasa 1970li yllarda balam olup, bu maddelerin kullanm, imalat, ithalat ve ihracat yasa ile yasaklanm bulunmaktadr. Dieldrin 1971 ylnda, aldrin, chlordane, heptachlor ve endrin 1979 ylnda, toxaphene ise 1989 ylnda yasaklanmtr. Bunlara ek olarak, bu aktif maddeleri ieren bitki koruma rnlerinin ruhsatlar iptal edilmitir. Mirex ve bundan elde edilen rnlere Trkiyede hi bir zaman ruhsat verilmemitir. Trkiyede yasaklamann ardndan POP pestisitlerin retimine ilikin herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Bitki koruma rnleri, ruhsat alnmasnn ardndan ithal aktif maddeler kullanlarak hazrlanmaktadr. Trkiyede bu aktif maddeler hi retilmemitir. D Ticaret ve Gmrk Mstearlklarnn kaytlar, POP maddelerinin yasaklanmalarn takiben ithal ya da ihra edilmediini gstermektedir. Tarmsal rnler, toprak ve akarsular zerinde yurt apnda klorr ieren pestisit kalnts izlemesi yaplm olup, bu maddelerin herhangi bir yasad kullanm tespit edilmemitir. Stockholm Szlemesinin zorunlu kld yaygn denetimlerin Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan yaplmas iin gereken dzenlemeler balatlmtr. Baz POP pestisitlere ilikin ayrntl bilgiler aada verilmektedir (ayrca 1.3.2ye baknz). Aldrin toprakta yaayan zararllarla mcadele amacyla kullanlmaktadr. Bu madde, bitki ve hayvan metabolizmalarnda kolaylkla dieldrine dntrlebilmektedir. Dolaysyla, gdalarda ve hayvanlarda, ok kk miktarlar dnda aldrin art bulmak ok gtr. Bu madde, toprak paracklarna sk bir biimde tutunmakta olup, yksek uuculuundan tr toprakta ortadan kaybolmaktadr. Kalcl ve hidrofobik zelliklerinden tr, aldrin ve zellikle de dnm rnleri biyolojik younlamaya uramaktadr. Aldrin, insanlar iin toksiktir. Yetikin bir insan iin lmcl aldrin dozu, vcut arlnn her bir kilogram iin 83 mg olarak tahmin edilmektedir. Aldrine maruz kalm alanlarda karacier ve safra kesesi kanseri oranlarnda art olduu gzlenitir. Aldrin maddesinin kansere yol atna ilikin tek kant, hayvanlar zerinde yaplan deneylerdir. Dolaysyla, IARC (Uluslararas Kanser Aratrmalar Ajans), aldrini insanlar iin kanserojen maddeler snfnda deerlendirmemektedir. Tablo 33 gemiteki aldrin kullanmna ilikin baz ayrntlar iermektedir. Bu madde Trkiyede 1979 ylnda yasaklanmtr. Tablo 33 Zararllar zerinde Aldrin kullanm
Zararlnn tr Anisoplia spp. Anisoplia spp. Zabrus spp. Zabrus spp. Polyphylla fullo Aktif Madde Aldrin Aldrin Aldrin Aldrin Aldrin Formlasyon WP Toz WP Toz WP Doz 100 kg tohum bana 750 g/100 kg tohum 100 kg tohum bana 750 g/100 kg tohum 100 kg tohum bana 300 g/100 kg tohum 100 kg tohum bana 300 g/100 kg tohum Hektar bana 12,5 kg/Ha

* WP slanabilir toz Chlordane geni spektrumlu bir kontak etkili insektisittir. Bu madde yar uucu olup, atmosferde bulunabilmektedir. Chlordane, sudaki tortulara kolaylkla tutunabilmekte ve organizmalarn ya dokularnda biyolojik younlama yapabilmektedir. Kanserden kaynaklanan lm riskinde art ile chlordanea maruz kalma arasnda herhangi bir iliki bulunmamaktadr. Chlordanea maruz kalan kiiler muayene edildiklerinde, baklk sistemlerinde byk apl deiikliklerin meydana gelmi olduu saptanmtr. IARC chlordane insanlar iin olas bir kanserojen madde olarak snflandrmaktadr. Chlordane, Trkiyede 1979 ylnda yasaklanmtr. 52

Dieldrin topraktaki zararllar ve hastalk tayc zararllarla mcadelede kullanlmtr. evre ve insan salna olan zararl etkilerinden tr pek ok lke dieldrin kullanmn yasaklamtr. Dieldrin toprak paracklarna sk bir biimde tutunmakta ve yksek uuculuundan tr toprakta ortadan kaybolmaktadr. Kalcl ve hidrofobik zelliklerinden tr, aldrin ve zellikle de dnm rnleri biyolojik younlamaya uramaktadr Aldrin, endrin ve dieldrine maruz kalm fabrika iilerinde karacier ve safra kesesi kanseri oranlarnda greceli bir art olduu gzlenitir. nsan ve hayvanlar zerinde yaplan deneylerde belirleyici kantlarn elde edilmemi olmas nedeniyle IARC dieldrini insanlar iin olas bir kanserojen madde olarak deerlendirmemektedir. Dieldrin, souk olmayan topraklarda 5 yllk bir yarlanma mrne sahiptir. Dieldrin kalntlarna havada, toprakta, balklarda, kularda, memelilerde ve anne stnde rastlanmtr. Dieldrin 1971 ylnda yasaklanmtr. Endrin bitkilerin yeil aksamlarnda kullanlan bir insektisit olup, ayrca rodentisit olarak da kullanlmaktadr. Hayvanlarda hzla metabolize edilerek ya dokularnda birikim yapmamaktadr. Endrin, uucu yapsndan tr atmosfere ve topraktan suyla tanarak yzey sularna ulaabilmektedir. Endrin, balklar asndan ok toksik zellie sahiptir. Bu maddenin topraktaki yarlanma mr, bulunduu konumun zelliklerine bal olarak 12 yla ulaabilmektedir. Heptachlor sistemik olmayan, sindirim sistemi ve kontak etkili yapan bir maddedir. Yksek uuculua sahip olmas nedeniyle atmosferde bulunabilmektedir. Heptachlor, sudaki tortulara kolaylkla tutunabilmekte ve organizmalarn ya dokularnda biyolojik younlama yapabilmektedir. Heptachlor, hayvanlarda heptachlor epoksite dntrlerek metabolize edilmekte ve ya dokularnda birikmektedir. Heptachlor retilen tesislerde alan iilerde safra kesesi kanseri vakalarnn grlme sklnn ciddi biimde artt saptanmtr. Karacier ve safra kesesi kanserinden lm vakas grlmemi olmasna karn, lmcl serebrovaskler hastalklara sklkla rastlanmaktadr. IARC heptakloru insanlar iin olas bir kanserojen madde olarak snflandrmaktadr. Tablo 34 gemiteki heptachlor kullanmn gstermektedir. Heptachlor, Trkiyede 1979 ylnda yasaklanmtr. Tablo 34 Gemite heptachlor kullanm
Zararl tr Anisoplia spp. Zabrus spp Polyphylla fullo Aktif madde Heptachlor Heptachlor Heptachlor Formlasyon WP WP WP Doz 100 kg tohum bana 500 g 100 kg tohum bana 300 g Hektar bana 20 kg

Toxaphene sistemik olmayan ve kontak etkili eden bir insektisittir. Suda yaayan organizmalarda biyolojik younlamada bulunmakta olup, atmosferde tanabilmektedir. Kontrol grubuyla karlatrmal olarak, 2 kg/hektar dozajnda toxaphene uygulanm bir sahada alan 8 kadn iide yksek frekansl kromozom bozunumu gzlenmitir. IARC toxaphenei insanlar iin olas bir kanserojen madde olarak snflandrmaktadr.

53

Toxaphenein topraktaki yarlanma mr, toprak tipine ve iklime bal olarak 100 gnle 12 yl arasnda deiebilmektedir. Tablo 35 gemiteki toxaphene kullanmn gstermektedir. Toxaphene Trkiyede 1989 ylnda yasaklanmtr. Tablo 35 Gemite toxaphene kullanm
Zararl tr

Stephanitis pyri

Aktif madde Toxaphene

Formlasyon Doz EM 100 litre suya 300 cc

Heksaklorohexane (BHC) kontak sindirim ve solunum sistemleri yoluyla etki yapan gl bir insektisittir. Renksiz bir kristal forumdadr. Hayvansal ekoparazitlerde, toprakta endemik bceklerde, kamu salyla ilgili hastalklarda ve yrtclarla mcadelede kullanlan geni spektrumlu bir bcek ldrcdr. Bu alanlarn yan sra, tohum uygulamalarnda mantar ldrclerle birlikte de kullanlabilmektedir. Heksaklorohexane 1985 ylnda yasaklanmtr. Tablo 36, gemiteki HCH kullanmn gstermektedir. Tablo 36 Gemite BHC kullanm
Name of pest ekirgeler Schistocerca gregaria Aiolopus savignyi Thisoicetrinus pterostichus Dociostaurus maroccanus Pararcyptera labiata Calliptamus italicus Acheta deserta Locusta migratoria Platycleis intermedia Bradyporus sp. Aktif maddeler %6,5 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC %2,6 BHC BHC BHC BHC BHC BHC BHC BHC BHC BHC BHC BHC (%2,6) Formlasyon Toz Toz Toz Toz Toz Toz Toz Toz Toz Toz Toz Toz Toz Yem Toz Toz Tohum Tohum Tohum Tohum Tohum Tohum Tohum Tohum Tohum Tohum Toz 0,1 hektara uygulanan rn 2-2,5 kg 5-6 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 2 kg 4 kg/20 kg bran 1,5 kg 2 kg 400 g/10 kg bran 400 g/10 kg bran 400 g/10 kg bran 400 g/10 kg bran 400 g/10 kg.bran 400 g/10 kg. bran 400 g/10 kg bran 400 g/10 kg. bran 400 g/10 kg bran 400 g/10 kg bran 2.500

Uvarovistia satunini
Isophya spp., Poecilimon spp. Gryllotalpa gryllotalpa Penthaleus major Duges. Aelia rostrata Boh. BBER Agrotis spp. Gryllotalpa gryllotalpa DOMATES Agrotis spp. FASULYE Agrotis spp. SALATALIK Agrotis spp. KAVUN Agrotis spp. LAHANA Agrotis spp. MISIR Agrotis spp. PATATES Agrotis spp. PATLICAN Agrotis spp. SOAN Phytonomus variabilis

54

Trkiyede POP pestisitlerin konumu Baz lkelerde POP pestisitlerin kullanmnn snrlandrlmas ve yasaklanmasnn ardndan Trkiyede de gerekli nlemler alnmtr. Aldrin, dieldrin, heptachlor, DDT, chlordane ve toxaphene kullanm 1968 ylndan balayarak snrlandrlmtr. Aldrin ve heptaklorun topraa uygulanmas yasaklanrken, bu maddelerin tohumlara uygulanmasna izin verilmitir. Bu yllarda, BHCye ilikin herhangi bir snrlama getirilmemitir. Ancak, baz uygulamalardan sonra yabani otlar zerinde BHC, samanda da DDT kalntlarna rastlanmtr (Gvener ve dierleri, 1974)7. Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan yasaklanan pestisitler Tablo 37 ve 38de zetlenmitir. Tablo 37 Trkiyede yasaklanm bulunan pestisitler
Pestisit ve dier kimyasal maddeler Dieldrin Aldrin Endrin Lindane Heptachlor Chlordane e-Parathion 2,4,5-T Leptephos Chlordimeform Civa ieren rnler (methoxyethylmercury chloride, phenyl mercury acetate, phenyl mercury chloride) Arsenic ieren dezenfektanlar Chlorobenzilate DDT BHC Fluorodifen Chlorpropylate Dinoseb Daminozide Alar 85) Toxaphene Zineb Azinphos Ethyl Yasaklama yl 1971 1979 1979 1979 1979 1979 1979 1979 1979 1979 1982 1982 1982 (Snrlama 1978) 1985 (Snrlama 1978) 1985 1987 1987 1988 1989 1989 1991 1996

Gvener A., Gifter F., Trker O., ve Krtimur G., 1974 Bitki Koruma Blteni, Gdalardaki pestisit dzeyleri zerine bir aratrma, cilt 14, say 3, 229-235.

55

Tablo 38 POP pestisitlerin yasaklama ylllar ve nedenleri

Pestisit ad Aldrin Chlordane DDT Dieldrin Heptachlor Endrin Toxaphene Mirex Yasaklama nedenleri nsan ve evre sal zerinde zararl etkileri, madde olmas, 1979 nsan ve evre sal zerinde zararl etkileri, madde olmas, 1978 (snrlama) 1985 nsan ve evre sal zerinde zararl etkileri, madde olmas, ya dokularnda birikim yapmas 1971 nsan ve evre sal zerinde zararl etkileri, madde olmas, 1979 nsan ve evre sal zerinde zararl etkileri, madde olmas, 1979 nsan ve evre sal zerinde zararl etkileri, madde olmas, 1989 nsan ve evre sal zerinde zararl etkileri, madde olmas, Trkiyede ruhsatlandrlmamtr. Yasaklama yl 1979 kanserojen kanserojen kanserojen kanserojen kanserojen kanserojen kanserojen

POP Pestisitlerin thalat ve hracat POP pestisitlerin yasaklanmasndan sonra bu gibi rnlerin yasad olarak yurda sokulduuna dair herhangi bir kayt mevcut deildir.Yasal ykmlkler dikkate alnmakszn yaplacak ithalat ya da imalata ar cezalar verilmesi sz konusudur. Buna ek olarak, yasaklanm pestisitlere alternatif rnlerin bulunmas, yasad uygulamalar nlemektedir. Bilinen POP Kullanm Sresi Dolmu Pestisit ve Atk Stoklar Resmi belgelere gre, yalnzca BHC ve DDT stoklar mevcuttur. BHC ve POP pestisitlerin yasaklanmasnn ardndan, Tarm ve Kyileri Bakanl bir nlem olarak perakende satclarnn stoklarna ve firmalara ilikin verileri toplamtr. Sonu olarak, Trkiyede 2.700 ton BHC (Heksaklorohexane) ve 10.930 kg DDT stou bulunduu tespit edilmitir. BHC stou, zmitin Derince ilesinde, irintepe yaknlarnda bulunmaktadr. BHC, Merkim Sanayi rnleri A..nin depolarnda 50 kglk naylon torbalarda ve varillerde beyaz toz formunda saklanmaktadr. Bu malzeme, gemite Bitki Koruma Kimyasallar A.. tarafndan tarmsal amalarla retilmitir. BHC, insan ve evre salna olan zararl etkilerinden tr 1985 ylnda Zirai Mcadele ve Zirai Karantina Kanunu ile yasaklanmtr. DDT stou ise Tarm ve Kyileri Bakanlnn Ankara Merkez kmal Mdrlnde depolanmaktadr. POP Pestisitlerin ve Bunlarn Bo Kutularnn Mevcut Ynetimi (malat, kullanm, depolama ve atk uzaklatrma) POP pestisitlerin kullanm ve imalat yasal olarak mmkn olmayp, bunlarn kullanm ya da imalatna ilikin herhangi bir bulgu mevcut deildir. Yukarda da belirtilmi olduu zere, gda rnlerinde, toprakta, suda ve nehirlerdeki kalnt ve olas kullanclarn dzenli olarak kontrolne, kirletilmi alanlarn ve herhangi bir yasad POP pestisit kullanm ve ithalat durumunun belirlenebilmesi ynlerinden ihtiya duyulmaktadr. Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Bitki koruma Merkezi Aratrma Enstits uzmanlar, l Tarm Mdrl personeline ruhsatl pestisitlerin fiziksel ve kimyasal zellikleri, kalnt sorunlar, bu maddelerin gvenli olarak kullanm ile insan ve evre salna olan etkileri hususlarnda eitim programlar dzenlemektedir. Bu eitim programlar, ylda en az 2 kez dzenlenmektedir. Bu

56

programlarn amac, teknik personelin eitilmesi ve bu bilgilerin iftilere ve perakende pestisit satclarna (bayilere) aktarlmasdr. Sorumluluk ve Ykmllk Belirlenmesi Pestisitlerle ilgili olarak yrrlkte ok sayda ynetmelik, tebli ve standart bulunmaktadr. Bu mevzuat, gelimeler, ihtiyalar ve yeni oluumlarla uyumlu olarak arada bir deiiklie uramaktadr. Bu mevzuat, tarih sras itibaryla aada listelenmitir: Bitki koruma ve Zirai Karantina Kanunu, Resmi Gazete: 24 Mays 1957, no: 9615 Bitki koruma la ve Aletleri Hakknda Nizamname Resmi Gazete: 4 ubat 1959, no: 10126 Bitki Koruma rnlerinin Toksikolojik Snflandrmas Ynetmelii Ulusal Gda Kodeksi Komisyonu Ynetmelii Resmi Gazete: 7 ubat 1994 no: 18152 (R.G. 13 Eyll 2004 no:25582 ile deitirilmitir.) 5. Zira Mcadele lalar Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete: 22 Haziran 1995 no:22321 6. Zira Mcadelede Kullanlan Pestisit ve Benzeri Maddelerin Ruhsatlandrlmas Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 17 ubat 1999 no:23614 7. Bitki koruma lalar Etiket Ynetmelii Resmi Gazete: 1 Eyll 1983 no:18152 8. Zira Mcadele lalarnn Toptan ve Perakende Satlmas ile Depolanmas Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 21 Austos 1996 no: 22734 9. Bitki Koruma rnlerinde Kalite Kontrol Analizlerini Yapacak zel Laboratuvarlar Hakknda Ynetmelik Resmi Gazete: 23 Eyll 2002 no:24885 10. Belirli Aktif Maddeleri eren Bitki Koruma rnlerinin Kullanm ve Piyasaya Arznn Yasaklanmas Hakknda Tebli Resmi Gazete: 16 Aralk 2003 no:25318 Bu blmde, yalnzca organochlorine ieren pestisitlere ilikin standart ve ynetmeliklerin adlar verilmitir. Belirli Aktif Maddeleri eren Bitki Koruma rnlerinin Kullanm ve Piyasaya Arznn Yasaklanmas Hakknda Tebli, Zira Mcadelede Kullanlan Pestisit ve Benzeri Maddelerin Ruhsatlandrlmas Hakknda Ynetmelik, Bitki koruma ve Zirai Karantina Kanunu ve 4703 Sayl Kanunda Belirtilen rnlere likin Teknik Mevzuatn Hazrlanmas ve Uygulanmasna Dair Kanun ile uyumlu olarak karlmtr. Bu tebli, belirli birtakm aktif maddeleri ieren bitki koruma rnlerinin kullanmna ve ticaretinin yasaklanmasna ilikin usul ve esaslar belirlemektedir. Bu teblii, aratrma amal olarak veya ihra rnlerinde kullanlacak bitki koruma rnlerini kapsamamaktadr. Tebliin ekinde, aktif maddelerin bir listesi bulunmaktadr. Bu aktif maddelerden birisini ya da daha fazlasn ieren rnlerin kullanmna ve ticaretine ynelik yasaklayc tedbirlerin alnmas, Tarm ve Kyileri Bakanlnn sorumluluunda bulunmaktadr. Bu tebli uyarnca, civa bileikleri (civa oksit, civa klorr, dier organik olmayan civa bileikleri, alkalin civa bileikleri, alkoksialkil ve aril civa bileikleri), kalc organochlorine bileikleri (aldrin, chlordane, dieldrin, DDT, endrin, % 0-99,0 izomer ieren BHC, heptachlor, Heksaklorohexane), dier bileikler (ethylene oxide, nitrofen, 1,2-dibromomethane, 1,2-dichloroethane, dinoseb, bunun acetate ve tuzlar, binaparcryl, captafol, dicofol ieren DDT veya kg bana 1 gramdan fazla % 78den az p p,1-dicofol ieren dier ilgili DDT rnleri, kg bana 10 gramdan fazla pentachlorobenzene veya kg bana 1 gramdan fazla BHC ieren quintozene) yasaklanm bulunmaktadr. Aada POPlerle ve dier pestisitlerle ilgili Trk standartlarna karlk gelen ISO standartlarnn bir listesi yer almaktadr: ISO Rehber 34: 2000: Referans malzeme reticilerinin yeterlilii ynnden genel artlar (Yalnzca ngilizce mevcut) 57 1. 2. 3. 4.

ISO Rehber 35:1989: Referans malzemelerinin sertifikasyonu Genel ve istatistiksel ilkeler ISO 257:1988: Pestisitler ve dier tarm kimyasallar Ortak isim seimine ilikin ilkeler ISO 765:1976: Ortak isim kullanmna gerek grlmeyen pestisitler ISO 1750:1981: Pestisitler ve dier tarm kimyasallar Ortak simler ISO 3890 1: 2000: St ve St rnleri Organochlorine Bileiklerin (Pestisitler) Kalntlarnn Tayini - Blm 1: Genel Hususlar ve Ekstraksiyon Yntemleri ISO 3890 2: 2000: St ve St rnleri - Organochlorine Bileiklerin (Pestisitler) Kalntlarnn Tayini - Blm 2: Ham Ekstrakt Saflatrma ve Dorulama in Deney Yntemleri ISO 4389: 2000: Ttn ve ttn rnleri Organochlorine pestisit kalntlarnn belirlenmesi Gaz Chromatographic Yntem ISO 6466:1983: Ttn ve ttn rnleri Dithiocarbamate pestisit kalntlarnn belirlenmesi Molekler emilim spektrometrik yntem ISO 6468: 1996: Su kalitesi Baz Organochlorine insektisitlerin, polychlorlanm biphenyllerin ve chlorobenzenelerin belirlenmesi Sv sv ekstraksiyonu / gaz chromatographic yntem ISO 10382: 2002: Toprak kalitesi Organochlorine ve polyklorlanm pestisitlerin belirlenmesi Elektron yakalama tespiti ile gaz chromatographic yntem (standart hazrlama i planna alnmtr) ISO 14181:2000: Hayvan yemleri Organochlorine pestisitlerin kalntlarnn belirlenmesi Gaz chromatographic yntem (Yalnzca ngilizce mevcut) ISO 16133: 2004 Toprak kalitesi zleme programlarnn oluturulmas ve devam ettirilmesine ilikin rehber (standart hazrlama i planna alnmtr) ISO/IEC 6522:1922: Bilgi teknolojisi Programlama dilleri PL/1 genel amal alt set (Yalnzca ngilizce mevcut) (standart hazrlama i planna alnmtr) ISO /IEC ISP 12059 2: 1995 Bilgi teknolojisi Uluslararas Standartlatrlm Profiller OSI Ynetimi Ynetim ilevleri iin ortak bilgiler Blm 2: Devlet ynetimi (Yalnzca ngilizce mevcut) (standart hazrlama i planna alnmtr) ISO/ TR 15916: 2004 Hidrojen sistemlerinin gvenliine ilikin temel hususlar (Yalnzca ngilizce mevcut) (standart hazrlama i planna alnmtr)

Trkiyedeki POP pestisit envanteri, ilgili blmlerde verilmitir. Bu bilgiler Tarm ve Kyileri Bakanlndan alnmtr. Stoklarda bulunan POP pestisitlerin ksa vadede ortadan kaldrlmalarnn gerektii barizdir. Uzaklatrma ilemlerinin zmitte bulunan zayda firmasnca yaplmas mmkndr. Uzaklatrma srecinde yalnzca bir firma bulunmasndan dolay baz sorunlarla karlalabilir. Sonu olarak, uzaklatrma ilemlerinin yrtlmesi mmkn olmam ve tam emniyetli bir seenek olmamakla beraber, bu gibi pestisitlerin kullanmnn nlenmesinde depolama yoluna gidilmesi tercih edilmitir. Uzaklatrma aamasna geilebilmesi iin mali destee ihtiya duyulmaktadr. Ayrca, DDT stoklarnn durumu iyi deildir. Depolama tesisinin youn yerleim blgesine yaknl da tehlike oluturmaktadr. Sz konusu kimyasal maddelerin uzaklatrlmas gerekletirilene kadar bu depolama tesisinin iyiletirilmesi gerekmekte olup, bu i de mali kaynak gerektirmektedir. Toprak, su, hava, gda ve insanlardaki kalnt miktarlarna ynelik aratrmalar zaman zaman yrtlmekte ve Tarm ve Kyileri Bakanlna bal laboratuarlarda eitli veriler elde edilmektedir. Bunlara karn, mevcut durumun tam olarak ortaya konulabilmesini teminen daha fazla aratrmaya gereksinim duyulmaktadr.

58

Genel Deerlendirme 2872 sayl evre Kanunu, kirletilmi alanlarn tanmlanmas, sorumluluklar ve iyiletirilmesini dzenlemektedir. Ayrntlar Ulusal Kimya Profili alma Grubunun raporunda verilmektedir. Trkiyenin POPler hususunda gerekli tedbirleri alabilmesi iin, kirletilmi alanlarn, POP stoklarnn ve kullanlan POP miktarlarnn belirlenmesi, envanterlerin hassas ve gvenilir biimde oluturulmas ile idari ve teknik altyapnn oluturulmas gerekmektedir. Bu balamda, alma grubunca hazrlanm bulunan anket formlar kurululara, kurumlara ve sanayi kurulularna gnderilmi ve ayrca literatr taramas yaplmtr. Elde edilen veriler, bu raporda sunulmutur. Kamuoyunun POPler hususundaki hassasiyetinin srekliliinin bilgilendirilmesine ynelik eitsel almalar yrtlmesi gereklidir. salanabilmesi iin

POP kirlilii miktarlarnn ve kirletilmi alanlarn, kirletilmi atk yalarn ve bunlarn uzaklatrlmas iin en uygun yntemlerin belirlenebilmesi iin rnekleme yaplmas gerekmektedir. Trkiyenin, Kalc Organik Kirleticiler tarafndan kirletilmi alanlarn belirlenmesi ve POPlerin uzaklatrlmasna ilikin lke nceliklerinin belirlenmesi ve bu dorultuda plan ve programlarn oluturulmas gerekmektedir. Bu raporda, PCB ieren birtakm tehizatn zel sektrde mevcut olduu bilinmektedir. Ancak, zel sektr envanterlerinin temin edilmesi g olduundan bunlar bu rapora dahil edilmemitir. Bunlarn konumlarnn kirlilik ynnden ayrca deerlendirilmesi gereklidir8. POPler ile ilgili olarak, alma Grubu yeleri arasnda dzenli bilgi al-verii salamtr. 2.3.2 PCBlerle ilgili deerlendirme (Ek A, Blm II Kimyasallar) Polyklorlanm bifeniller (PCBler), elektrikli tehizatn yaltmnda izolasyon svs olarak kullanlan organik bileiklerdir. PCBler yllar boyunca transformatrde ve kapasitrlerde yaltc olarak kullanlm olup, Trkiyedeki transformatrlerin bazlarnda PCB bulunmaktadr. PCBler ayrca PVC retimi gibi Organochlorine retim proseslerinde ve atklarn yaklmasnda da istenmeden retilen olarak ortaya kmaktadr.

Batrk, . ve dierleri; 1980. Marine Pollution Bulletin.Cilt 11, sayfa 191-195.; Land-based Sources of Pollution along the Black Sea Coast of Turkey: Concentrations and Annual Loads to the Black Sea Gaye Tuncer ve dierleri; 1998. Marine Pollution Bulletin Cilt 36, sayfa 409- 423; Kurt, P.B. ve zko, H.B.; 2004. Marine Pollution Bulletin 48, 1076-1083; nl, K., ODT, evre Mhendislii Blm ve Avc, B.C.; Mart 2004. Boazii niversitesi, Merkim Sanayi A.. zmitte Depolanm Kullanma Sresi Dolmu Pestisitlerin Ortadan Kaldrlmasna likin n Yaplabilirlik Etd, COELHAN, M. ve H.Barlas; 1998. Environ. Bull 7:388-395; 59

Stockholm Szlemesi Trkiye dahil 125 lke tarafndan imzalanmtr. Bu szleme ile taraf lkeler PCBler dahil 12 kalc organik kirleticinin evredeki miktarn azaltmak, bu maddeleri imha etmek ve kaynaklarn snrlamak hususlarnda ortak karar almtr. Szleme hkmlerine gre, taraf lkeler, - PCB ieren tehizatn kullanmnn yasaklanmas, - 50 ppm ya da daha fazla PCB ieren tehizatn belirlenmesi, etiketlenmesi ve kullanmnn yasaklanmas, - PCB ieren tehizatn ticaretinin yasaklanmas, - 50 ppm ya da daha fazla PCB ieren ekipmann geri dnmnn yasaklanmas, - 2010 yl itibariyle PCB bazl atklarn evre gvenliiyle uyumlu olarak ynetimin salanmas. PCB stoklarnn ve PCB ieren tehizatn envanterlerinin oluturulabilmesi iin, bu gibi stok ve tehizat olas sahip ya da kullanclar belirlenmektedir. Bu bilgilerin temininin ardndan, stoklar ve tehizata ilikin olarak iki farkl tarihte iki ayr resmi sorgulama yaplmtr. Burada verilen envanter deerleri, bu irketlerden sorgulama srasnda elde edilmi bilgilerden derlenmitir. PCBlerin tarihi ve kullanm alanlar PCBlerin sentezi ilk olarak 1864 ylnda yaplm olup, ticari retimine 1929/1930da balanmtr. PCBler; Dk scaklklarda kristallememektedir, Yangna kar dayankldr, Buhar basnlar ok dktr (4x10-5-6.7x10-7 torr), Elektrik iletkenlii ok dktr, Isl ksa devrelere kar direnlidir, Gaz halinde bulunmaktayken havadan daha ar olmalarna karn havayla temas ettiklerinde infilak riski tamamaktadr, Yksek kimyasal stabiliteye sahiptir, (deney sonular, aktif metal ve oksijene maruz kaldklarnda, PCBlerin kimyasal yaplarnn 1700Cya varan scaklklarda bile deiim gstermediini ortaya koymaktadr). Suda znmemektedir (ya ve hidrokarbonlarda znrler). Bu gibi emsalsiz zelliklerinden tr, PCB ieren svlar aada sralananlar bata olmak zere pek ok alanda kullanlmaktadr; Transformatrler ve byk kapasitrler, Is iletimi ve hidrolik sistemleri, Vakumlu pompalar, Floresan lambalarn balast kapasitrleri, Boya, yaptrc ve karbonsuz kopya kad imalat, Hareketli aksam yalama malzemesi ve kesici ya. PCBler, yangna kar dayankllklarndan tr, i mekan transformatrlerinde yaygn olarak kullanlmtr. PCBlerin ve ksmi yanma sonucu ortaya kan yan rnlerin insan vcudunda birikim yaparak toksik etkilere sahip olduklar belirlenmitir. Bunun sonucu olarak, PCB kullanm snrlandrlmtr; rnein, 1973 ylnda 24 OECD lkesi PCB kullanmn snrlamaya karar vermitir. Bu karar uyarnca, PCB kullanmna aada saylan alanlarda izin verilmektedir; Transformatr ve kapasitrlerde yaltm svs olarak, 60

Is transferi svs olarak (gda, tp, yem ve dier veteriner rnlerinin ilenmesi dnda), Madencilik sektrnde hidrolik svs olarak, Kk kapasitrlerde.

Yine 1973 ylnda OECD u kararlar almtr; PCBlerin imalat, ithalat ve ihracat izlenmelidir, Gvenli geri dnm, geri kazanm ve uzaklatrma alanlarnda aratrmalar yaplmaldr, Gerekli dzeyde etiketleme yaplmasna dnk aratrmalar yaplmaldr, PCBler iin gvenli konteynerler ve nakliyatna ynelik hususlar kararlatrlmaldr. OECD 1987 ylnda, standart hazrlama gibi birtakm zel uygulamalarn dnda PCB imalat, ithalat ve ihracatn yasaklamtr. OECD, bu yasaa ek olarak, 100 ppmden fazla PCB ieren atklarn yksek scaklkl atk uzaklatrma tesislerinde ortadan kaldrlmalarn tavsiye etmitir. ABD ve Fransadaki transformatr kazalarndan sonra, mineral ve silikon esasl gresler ile penklor etilen PCBlerin yerini almtr. Aromatik yaplar, klor ieriine sahip olmalar ve insan vcudunda birikim yapma eilimlerinden tr PCBleri yksek risk tayan kimyasal maddeler olarak snflandrmak mmkndr. Buna karn, PCBler kapal sistemlerde kullanldklarnda salma, szma ve dklme olmad srece, insan ve evre zerinde herhangi bir olumsuz etki yapmamaktadr. PCBlerin zararl etkileri, bu maddelerle kirletilmi gda ve iecekler tketildiinde veya bu maddeler koklandnda, yutulduunda ya da deriyle temas ettiinde ortaya kmaktadr. Tam bir yanma meydana gelmediinde, daha byk zararl etkilere sahip Polyklorlanm dibenzo furan (PCDF) ve Polyklorlanm dibenzo paradioksin (PCDD) yan rn olarak ortaya kmaktadr. PCBlere likin Yrrlkteki Mevzuat Trkiyede PCBlere ilikin iki ynetmelik mevcuttur (Bak. 2.3.4 sayfa 10-14); 1. Tehlikeli Kimyasal Maddelere likin Ynetmelik, Resmi Gazete tarih: 11 Temmuz 1993 say: 21637; 2. Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii Resmi Gazete tarih: 14 Mart 2005, say: 25755 Tehlikeli Kimyasal Maddelere likin Ynetmelikin 41. maddesine gre, polihalojen, bifenil ve terfenil ile bunlarn bileimlerini ieren rnler, 1 Ocak 1996 tarihi itibaryla kullanlamayacaktr. Bu Ynetmeliin 42. maddesi uyarnca, bu maddelerin, Kapal sistem elektrik aralarnda (transformatr, diren, indktr), Byk kapasitrlerde (toplam arl 1 kg ya da daha fazla olan), Kk kapasitrlerde (klor ierii %43ten fazla olmayan ve 3.5 penta ve daha fazla klor bifenilli polyklorlanm bifenil iermeyen) Kapal sistem s aralarnda s aktarm svs olarak (gda, tp, yem ve dier veteriner rnlerinin ilenmesi dnda), Yeralt kaz tehizatnda hidrolik svs olarak ve elektrolitik alminyum imalat aralarnda, Dier rnlerin ilk adm veya ara adm olarak dnmlerinde, 1 Ocak 1996ya kadar kullanlmasna izin verilmektedir.

PCBler Tehlikeli Kimyasal Maddeler Ynetmeliinde yer alan izleme listesine tabi malzemelere ilikin snflandrma kullanlarak listelenmitir. 61

PCBlere ilikin birtakm ISO ve EN standartlar bulunmaktadr. Bu standartlara ilikin ayrntl bilgi sayfa 20-23te verilmitir. PCBlerin Kapal ve Yar Kapal Uygulamalar Ana PCB kaynak ve kullanclar, elektrik retim-iletim ve datcs ve eitli sanayi kurululardr. Bilindii kadaryla, Trkiyede PCBlerle ilgili yalnzca kapal uygulamalarda bulunmaktadr. PCBlerin yar kapal kaynak veya kullanmna ilikin herhangi bir envanter bilgisi ise bulunmamaktadr. Bu blmde, PCB ieren transformatrler ayrntl olarak listelenmitir. Bu blmn sonunda, Trkiyedeki tahmini PCB kullanm, yine tahmini saydaki tehizat verilmektedir. Tam bir PCB envanteri elde edilebilmesini teminen, olas PCB tehizat sahipleri ve kullanclarna birincisi 2004 yl Temmuz, ikincisi ise Eyll aynda olmak zere iki kez mektupla resmi sorgulama yaplmtr. Bu mektuplara verilen yantlarda, baz firmalar PCB tehizat ve envanterlerini bildirmi, bazlarysa PCB stoklarna ve PCB ieren tehizata sahip olmadklarn ifade etmilerdir. Bugne dek herhangi bir yant vermemi bulunan firmalar da mevcuttur. Resmi sorgulamaya ek olarak, irket ve vakflara PCB karmlarnn ticari isimlerini ve edeerlerini gsteren bir tablo da gnderilmitir. PCB ieren rnler pek ok ticari marka altnda satlmaktadr; iyi bilinen baz markalar Tablo 39da listelenmitir. Aroclor 1242, Aroclor 1248, Aroclor 1254 ve Aroclor 1260 olarak kodlanmtr. lk iki say bifenil ieriini, son iki say ise arlk itibaryla klor yzdesini temsil etmektedir. Tablo 39 PCB Karmlarnn Ticari simleri ve Edeerleri
Aceclor (t) Adkarel ALC Apirolio (t,c) Aroclor (t,c) (ABD) Aroclor 1016 (t,c) Aroclor 1221 (t,c) Aroclor 1232 (t,c) Aroclor 1242 (t,c) Aroclor 1254 (t,c) Aroclor 1260 (t,c) Aroclor 1262 (t,c) Aroclor 1268 (t,c) Areclor (t) Abestol (t,c) Arubren Asbestol (t,c) ASK Askarel (t,c) (ABD) Bakola Bakola 131 (t,c) Biclor (c) Chlorextol (t) Chlorinated diphenyl Cloresil Clorphen (t) Delor (ek Cumhuriyeti) Diaclor (t,c) Dialor (c) Disconon (c) Dk (t,c) Ducanol Ducanol (c) Dykanol (t,c) (ABD) Dyknol EEC-18 Electrophenyl T-60 Elemex (t,c) Eucarel Fenclor (t,c) (talya) Hexol (Rusya Federasyonu) Hivar (c) Hydrol (t,c) Hydrol Hyvol Inclor Inerteen (t, c) Kaneclor (KC) (t,c) (Japonya) Montar Nepolin Niren No-Famol No-Flamol (t,c) (ABD) NoFlamol Nonflammable liquid Pheneclor Phenoclor (t,c) (France) Phenochlor Phenochlor DP6 Plastivar Pydraul (ABD) Pyralene (t,c) (Fransa)) Pyranol (t,c) (ABD) Pyrochlor Pyroclor (t) (ABD) Saf-T-Kuhl (t,c) Saft-Kuhl Santotherm (Japonya) Santotherm FR Santoterm Santovac Santovac 1

62

Chlorinol (ABD) Chlorobiphenyl Clophen (t,c) Clophen A30 Clophen A50 Clophen A60 Clophen Apirorlio
t: transformatr c: kapasitr

Kaneclor 400 Kaneclor 500 Keneclor Kennechlor Leromoll Magvar MCS 1489

Santovac 2 Sinclonyl (c) Solvol (t,c) (Rusya Sovol Sovtol (Rusya Federasyonu) Therminol (ABD) Therminol FR

Tablo 40, mektupla yaplan resmi taleplere verilen yantlardan oluturulmutur; PCBleri ve PCB ieren tehizat kapsamaktadr. Bu mektuplara verilen yantlara gre, Trkiyede halen PCB ieren 1972 kapasitr ve 290 PCBli transformatr kullanlmaktadr. Ancak, halen 81 ilde yaklak 250.000 adet datm ve benzeri transformatr olduu bilinmektedir. Bunlar iindeki PCBli trafolarn incelenerek tespit edilmesi gerekmektedir. Bu trafolardan 50.000 adedinde sadece etiket bilgilerine dayal inceleme yaplmtr. Bu, Trkiyede toplam olarak kamuda yaklak 1000 ton zel sektr dahil yaklak 4000 ton PCB mevcut olduunu gstermektedir. Fakat bu miktar daha da artabilir. PCB ieren atklar ve bunlara ilikin uygulamalar Tablo 40. eitli Kurulularn Elinde Bulunan PCB eren Baz Aktif ve naktif (Servis ve Servis D) Ekipmanlar ve zelliklerine Ait Bir rnek
malat (g) n Ticari Ad malat Tarihi Devreye Giri Birim Bana zolasyon Sv Arl (kg) 1180 1386 1400 2110 1410 1540 980 375 500 100 100 102 340 200 2660 980 2430 530 Lt. 716 Lt. 400 1560 5000 810 1270 1040 Toplam Miktar (kg) Ekipman Toplam Arl (kg)

Transformatr Volta Werke (960kVA) AEG ET (1000kVA) AEG ET (1000kVA) AEG ET (1600kVA) ESA (1250kVA) ESA (1250kVA) ESA (630kVA) AEG ET (315kVA) ESA (230kVA) Of. Elec. Tech. (25kVA) Of. Elec. Tech. (25kVA) AEG (25kVA) UNELEC (250 kVA) Rhone Alber Elec. (100kVA) Marelli (900kVA) ABB (1665kVA) Mitsubishi (2000kVA) General Elect. (750kVA) Westinghouse (750kVA) Oy Stromberg (400KVA) General Electric (750kVA) AEG ET (1600kVA) AEG (500kVA) AEG (1000kVA) BBC (630kVA)

2 8 4 2 2 2 4 4 1 2 1 1 2 2 2 1 1 2 1 2 2 1 2 1 2

Clophen Clophen Clophen Clophen Clophen Clophen Clophen Clophen Clophen Clophen Clophen Clophen Pyralene Pyralene Askarel Askarel Askarel Pyranol nerteen Clophen Pyranol Clophen Clophen Clophen Apirolio

1974 1971 1975 1971 1976 1976 1975 1973 1976 1971 1971 1976 1970 1975 1971 1986 1974 1968 1966 1969 1978 1963 1963 1981

1977 1973 1977 1974 1977 1977 1977 1977 1977 1973 1974 1977 1973 1977 1973 1989 1977 1967 1970 1971 1970 1979 1966 1966 1988

2360 11088 5600 4220 2820 3080 3920 1500 500 200 100 102 680 400 5320 980 2430 1060 Lt. 716 Lt. 800 3120 5000 1620 1270 2080

3360 4090 4000 5980 4500 4890 2680 1660 1380 260 260 255 1135 750 6690 4660 9710 2766 2786 2650 3530 10350 2200 3550 2736

63

BBC (100kVA) BBC (1250 kVA) Alsthom (1000kVA) Alsthom (800kVA) Rectifier Transf. (2250kVA) Etita (400kVA) Esa (100kVA) AEG ET (1250) Elektromekanik (1250) AEG (1250)

1 11 2 2 4 1 1 35 3 12

Apirolio Askarel Askarel Askarel Askarel Trafo Clophen Clophen Clophen Clophen

1981 1979 1971 1980 1978 N/A 1985

1988 1985 1974 1982 1982 N/A 1985

595 1320 1675 900 2540 250 Lt 760 1450 800 1450

595 14520 3350 1800 10160 250 Lt. 760 50750 2400 17400

1097 4280 4100 3400 7600 1250 3120 4670 4100 4720

Trkiyenin byklnn yan sra kstl insan kaynaklar ve zaman unsurlar dikkate alndnda, saha aratrmas ile lkenin tmnn kapsanamayaca ortadadr. Tablo 40, firmalarn resmi mektuplara vermi olduklar yantlara gre hazrlanmtr. Ancak, mevcut veriler kullanlarak lkenin btnne ilikin bir tahminde bulunmak mmkn olmamtr. PCB ve PCB ieren tehizat miktar bir n bilgi olarak Tablo 41 de gsterilmitir. Gelecekte elde edilecek baz transformatr ve tehizata ait bilgiler daha sonra verilecek envanterde yer alacaktr. Tablo 41 : Bir n envanter olarak baz kurulularda yaplan tespit, inceleme ve elden karma ile ilgili PCB li techizat ve ekipman Kurulu
EA TEA TEDA Trkiye eker Fabrikalar A.. ERDEMR Demir-elik Fabrikas RENAULT Oto Fabrikas BRSA Lastik Fabrikas

Envanter amacyla incelenmi ve tespit edilen techizat

Transformatr Kapasitr, Transformatr 50.000 adet trafoda etiket incelenmesi yaplm Transformatr Transformatr Transformatr Transformatr

Techizat says
187 5 adet trafo, 1972 kapasitr 60 20 5 13

Serviste veya servis harici durumu

51 adet serviste Tamam serviste Serviste Serviste Serviste

Elden karlan miktar

136 5 -

25 Austos 1995 tarihinde Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii yrrle girmitir ve AB Ynetmeliine uyum da dikkate alnarak 14 Mart 2005 tarih ve 25755 nolu Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii kartlmtr. Bu ynetmelik, PCBler ile PCBler tarafndan kirletilmi tm svlar ve tehizat Tehlikeli Atk olarak tanmlamakta ve bu gibi maddelerin retimini, toplanmasn, geici olarak depolanmasn, nakliyesini, geri dnmn ve uzaklatrlmasn; ithalat ve ihracatlarna ynelik yasaklama, snrlama ve ykmllkleri; gerekli gzden geirme ilemlerini; cezai hkmleri ve yasal ykmllkleri dzenlemektedir. Ynetmeliin, PCBleri ya da bunlar tarafndan kirletilmi her trl svy veya tehizat tehlikeli atk olarak nitelenmesi nedeniyle, bu maddelerin uzaklatrlmas ncesinde geici olarak depolanmalar gerekmektedir. Azami geici depolama sresi 1 yldr. 64

Ayn ynetmelik, bu gibi maddelerin kullanld tehizatn ve sistemlerin etiketlenmesi ve bu tehizat ve sistemlerin kullanld iyerlerinde bilgilendirici uyar levhalarnn bulundurulmas gerektiini de belirtmektedir. Ynetmelik uyarnca, PCB veya PCB atklar bulunan alanlarda TEHLKEL ATIK levhasnn aslmas gerekmektedir. PCB kullanlan tehizatta uyar levhalarnn ve u ifadeyi ieren bir levhann bulunmas gereklidir; Bu tehizat, PCB iermektedir. Bu madde zehirli olup, temas ncesinde gerekli tedbirler alnmaldr. Ynetmelik, PCBlerin yaklaca tesislere baz koullar getirmektedir; Dier yakma hcrelerinin yan sra bir nihai yakma hcresi bulunmaldr, Yakma frnnn ilk hcresindeki asgari scaklk 900oC olmaldr, Scaklk verileri dzenli olarak toplanmaldr, Nihai yakma hcresinde ilave bir yakc bulunmaldr, Asgari scaklk eii aldnda, yakc otomatik olarak ilemelidir, Bu hcredeki asgari yakma scakl 850oC, % 1 den fazla halojenli organik madde ieren maddelerde ise scaklk 1100oC olmaldr, Yakma blmnde alkoyma sresi 2 saniye olmaldr.

PCB Envanterinin Genel bir Deerlendirmesi

PCB ve PCB ieren tehizata ilikin envanter bilgileri ilgili blmde verilmitir. Bu envanter, uygun grlen irket ve kurululardan elde edilen bilgiler kullanlarak oluturulmutur. Trkiyede yok etme ilemini yapabilecek tek kurulu zmitte bulunan zayda A.. ise de kurulu PCB imhasnda istenen dzeyde yeterli deildir. zayda, 2004 yl itibaryla yok etme maliyetini ton bana 2000 olarak vermitir. Buna ek olarak, toplam maliyeti arttracak nakliye, depolama, vb. giderleri de bulunmaktadr. Bu yksek maliyetli sre, lkenin iinde bulunduu iktisadi glklerden tr yrtlememektedir. Bir zm yolu olarak, uluslararas mali destek salanmas tavsiyesi teknoloji eksiklii giderilmesi iin yaplmaktadr. PCB ieren transformatrler zerinde herhangi bir bakm ilemi uygulanmam olmas nedeniyle, aktma yoksa kontaminasyon veya temas riski bulunmamaktadr. Trkiyede PCB retimi yaplmamakla birlikte PCB ieren tehizat zaman zaman retilmi olup, bir ksm ile dier lkelerden ithal edilmitir. PCB kontaminasyonunun deerlendirilmesinde bu etkenlerin de gz nnde bulundurulmas gereklidir. Sektrlerde PCBlerin uzaklatrlmasna ynelik bilinlilik artmakta ve PCB ieren tehizatn ortadan kaldrlmasna ynelik daha fazla giriimde bulunulmaktadr. 2.3.3 DDTnin Deerlendirilmesi (Ek B Kimyasallar DDT) Raporun bu blm, DDTnin envanterinin DDT retimi, kullanm, ithalat ve ihracat, depolanmas ve ynetimi dahil olmak zere bir zetinden olumaktadr. Bu raporda, DDTnin 1957 ve 1985 yllar arasnda kullanlm olduu aka grlmektedir. 1985ten bu yana, bu aktif maddenin herhangi bir kullanm (ithalat, ihracat, kullanm, depolama, vb.) bildirilmemitir; ayrca, bu kimyasal madde ok sayda mevzuat araclyla yeterli dzeyde ynetilebilmektedir.

65

DDTnin Tarihesi Gemite bu pestisitlerin standart uygulama dozajlarnda insan ve hayvan sal ynnden tehlike oluturmad dnlmse de, kalclklar ve ya dokularnda birikim yapabilme yeteneklerinden tr uzun vadede kronik zehirlenmelere yol at bulunmutur. Sonu itibaryla, Trkiyede endosulfan haricindeki tm organochlorine pestisitlerin dorudan uygulamas yasaklanmtr. Bu bileiklerin bitkilere toprak ve sudan geebildii grldnden, topran DDT ile dezenfeksiyonu da yasaklanmtr.Tm bu gelimelere paralel olarak, DDTnin dayankll ile insan ve evre sal zerindeki zararl etkilerinden tr, DDT kullanm, ithalat ve ihracat da yasaklanmtr. DDTnin evre zerindeki etkileri, Kirlilik alma Grubu Raporunda ve insan sal zerindeki etkileri ise Salk alma Grubu Raporunda yer almaktadr. Kurumsal ve Dzenleyici Yap Trkiyede pestisit ve benzeri rnlerin kullanm, retimi, ihracat ve ithalat 6968 Sayl Zirai Mcadele ve Zirai Karantina Kanunu ve bu Kanuna bal Nizamname ve Ynetmelikler erevesinde TKB tarafndan yrtlmektedir. Burada yer verilen Mirex dndaki tm pestisitlere ruhsat verilmi ve bunlar Trkiyenin pek ok blgesinde kullanlmtr. Bu pestisitler zerinde yaplan uluslararas aratrmalar, bu maddelerin insan sal ve doa zerinde zararl etkileri olduunu, olas kanser nedenleri arasnda yer aldklarn ve uzun sre varln srdren kalntlara sahip olduklarn ortaya koymutur. Tarm ve Kyileri Bakanl raporlarna gre, stoklarda yalnzca yaklak 10.930 kg DDT kalm bulunmaktadr. DDTnin Gemiteki, Mevcut ve Gelecekte Tahmin Edilen retimi ve Kullanm Mevcut veriler ve kaytlar, Trkiyede gemite DDT retimi yaplmadn gstermektedir. Trkiyede DDT kullanm 1978 ylnda snrlandrlm ve 1985 ylnda da yasaklanmtr. Bitki koruma ilalarnn ruhsata sahip olduu dnemlerde, bunlar dier lkelerden ithal edilen aktif maddeler kullanlarak hazrlanmtr. D Ticaret ve Gmrk Mstearlklarnn raporlar, bu aktif maddelerin istatistiklerde herhangi bir ithalat ya da ihracat kaydnn bulunmad gereini desteklemektedir. Organochlorine pestisit kalntlar zerinde yurt apnda tarmsal rnler, toprak ve akarsular zerinde bir izleme almas yrtlm ve herhangi bir yasad DDT kullanm tespit edilmemitir. DDT 2. Dnya Sava srasnda askerlerin ve sivil halkn stma, tifs ve Zararllerle tanan dier hastalklara kar korunmas amacyla yaygn olarak kullanlmtr. Sava izleyen dnemde, DDTnin tarmsal rnler ve hastalk tayc Zararllerle mcadelede kullanm devam etmitir. DDTnin doa zerinde, zellikle de yaban kular zerinde zararl etkileri olduuna inanldndan, gelimi lkelerin pek ou DDTyi 1970li yllarn balarnda yasaklamtr. DDT, yar uucu zellii nedeniyle atmosferde bulunabilmektedir. Bu madde, tm canl organizmalarn ya dokularnda kolaylkla birikim yapabilmekte olup, anne stnde dahi tespit edilmitir. DDT ve ilgili rnler doada uzun sre dayanabilmektedir; uygulamann ardndan 10-15 yl getikten sonra bile bu maddelerin % 50den fazla bir blm toprakta varolabilmektedir. DDTnin kanserojen olduuna ilikin yeterli kant bulunmamasna karn, IARC DDTyi hayvanlar zerinde yaplan deneyler sonucunda insanlar iin olas bir kanserojen madde olarak snflandrmtr. Tablo 42, DDTnin gemiteki kullanm oranlarn gstermektedir. 66

DDT thalat ve hracat Gemite DDTnin ruhsatl olduu dnemde, bu aktif madde ihra edilmekte, bundan elde edilen rnler ise hem ihra, hem de ithal edilmekteydi. Yasaklamann ardndan bu maddelerin herhangi bir yasad ticaretine ilikin bir bilgi mevcut deildir. Buna ek olarak, alternatif pestisitlerin mevcut olmas, herhangi bir yasad kullanm engellemitir. Tarm ve Kyileri Bakanlnca, dzenli aralklarla piyasa kontrolleri yaplmaktadr. Bu aktif maddenin ve/veya rnlerinin yasad kullanm ve ticaretine ilikin herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Ancak, yukarda da belirtildii zere, kirletilmi sahalarn ve POP pestisitlerin yasad kullanmnn mevcut olup olmadnn belirlenebilmesi iin gda maddeleri, toprak ve akarsular kontrol edilerek kalnt bulunup bulunmad aratrlmaldr. Bu faaliyetler iin mali destee ihtiya duyulmaktadr. DDT ve DDT Atklarnn Belirlenmi Stoklar Sayfa 52-53te belirtilmi olduu zere, POP pestisitlerin yasaklanmasndan sonra, bu maddelerin perakende satclar ve firmalarn stok kaytlar Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan bir tedbir olarak toplanmtr. Trkiyede 10.930 kg DDT stou mevcuttur. DDT stou Tarm ve Kyileri Bakanlnn Ankara Merkez kmal Mdrl tesislerinde depolanmaktadr. Merkezi kmal Mdrl tesisleri Ankara-Yenimahallede bulunmaktadr. DDT stoklar bu tesise ait depoda muhafaza edilmektedir. Depolama tesisinde krlm pencereler ve kaplar tamir edilmi olup, depolama tesisinin youn yerleim blgesine yaknl sorun oluturabilir. Sz konusu pestisitlerin uzaklatrlmas gerekletirilene kadar bu depolama tesisinin iyiletirilmesi ve korunmas gerekmektedir. DDT stouna ilikin ayrntl bilgi, Tablo 42 ve 43de verilmektedir. Tablo 42 Gemite DDT kullanm.
sim Lobesia botrana Lobesia botrana Sparganotis pilleriana Theresimima ampelophaga) Theresimima ampelophaga Arctia villica Arctia villica Otiorrhynchus spp. Otiorrhynchus spp. Heliothis spp. Phyllotrata spp. Psylliodes spp. Leafhopper spp. Acanthoscelides obtectus Pieris spp. Bruchus spp. Caradrina spp. Vanessa cardui Plusia gamma Aktif madde DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT Formlasyon WP Toz WP WP Toz WP Toz WP Toz WP WP WP Toz WP Toz WP WP WP Dozaj 100 litre suya 300 g Hektar bana 20-30 kg 100 litre suya 300 g 100 litre suya 300 g 100 litre suya 1-1,5 kg 100 litre suya 300 g Hektar bana 20-30 kg 100 litre suya 300 g Hektar bana 20-30 kg 100 litre suya 450 g 100 litre suya 300 g 100 litre suya 230 g Hektar bana 25-30 kg 100 litre suya 250 g Hektar bana 25-30 kg 100 litre suya 250 g Hektar bana 25-30 kg 100 litre suya 450 g

67

Phyllotrata spp. Psylliodes spp. Stephanitis pyri Yaz spring (Diaspididae, Lecanidae) Cydia pomonella Euproctis chrysorrhoea Euproctis chrysorrhoae Aporia crataegi Lymantria dispar Lymantria dispar Anthonomus pomorum Rhynchites spp Eurytoma amyqdali Aporia crataeg Hoplocampa spp. Rhagoletis cerasi Syrista parreyssi Rhynchites hungaricus Agrilus chrysoderes
WP: Islanabilir toz EM: Emisyon

DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT DDT

Toz WP WP WP WP Toz WP WP Toz WP WP WP WP WP WP WP, EM WP, EM WP, EM

Hektar bana 20 kg 100 litre suya 300 g 100 litre suya 300 g 100 litre suya 300 g 100 litre suya 300 g Hektar bana 30 kg 100 litre suya 300 g 100 litre suya 300 g Hektar bana 30 kg 100 litre suya 300 g 100 litre suya 400 g 100 litre suya 300 g 100 litre suya 300 g 100 litre suya 300 g 100 litre suya 300-600 cc 100 litre suya 300-600 cc 100 litre suya 500-600 cc

Tablo 43 DDT stoklar

Konum Merkez kmal Md. Merkez kmal Md. Merkez kmal Md. TOPLAM Aktif Madde %10 DDT %10 DDT %10 DDT Miktar (kg) Uviton 5.520 Korside-7 4.410 Gamma Trikofon 1.000 10.930 Ticari Ad Ambalaj Son kullanma BulunduBykl (kg) tarihi rulduu yer 30 1989 Depo 30 1989 Depo 25 1983 Depo

DDT ve Bo DDT Konteynerlerinin Mevcut Ynetimi Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Bitki koruma Merkezi Aratrma Enstits uzmanlar, Blge Tarm Mdrl personeline ruhsatl pestisitlerin fiziksel ve kimyasal zellikleri, kalnt sorunlar, bu maddelerin gvenli olarak kullanm, doru kullanmn nemi ile insan ve evre salna olan etkileri hususlarnda eitim programlar ylda en az 2 kez dzenlenmektedir. DDT Alanndaki Mevcut Kapasite ve Deneyim zleme faaliyetleri teknik personel tarafndan belirli aralklarla yrtlmektedir. zmir blgesi (Muradiye, Menemen, Bursa, zmir) iin mevcut veriler, 1990 ylnda domates, salatalk, biber, eftali, elma ve zmdeki DDT kalnt oranlarnn 0,0015 mg/kg deerinin altnda olduunu gstermitir. zleme almalarndan elde edilen veriler, hi bir DDT kullanmnn bulunmadn ortaya koymaktadr. DDT Envanterinin Genel bir Deerlendirmesi Trkiyedeki DDT envanterine ilikin bilgiler, Tarm ve Kyileri Bakanlndan alnm olup, ilgili blmlerde verilmitir. TKB stoklarnda bulunan DDTnin bir an nce uzaklatrlmas gerektii aktr. Ancak, bu maddelerin uzaklatrlmasna kadar ncelikle TKB tesislerinde bulunan DDT stounun depolama koullarnn iyiletirilmesi gerekmektedir. DDTnin uzaklatrlmas mali destek gerektirmektedir. 68

Toprakta, suda, havada, gdalarda ve insanlardaki pestisit kalntlarna ynelik aratrmalar dzenli olarak yaplmakta ve birtakm veriler toplanmaktadr. Kalntlar izleyen ok sayda laboratuar mevcuttur. Ancak, lkenin tmndeki izleme sisteminin gelitirilmesi iin bu laboratuarlarn personel ve tehizat altyaplarnn glendirilmesi gerekmektedir. retim, Datm, Kullanm, thalat ve hracata likin n Envanter POPlerin ithalat, kullanm, datm ve ihracatna ilikin bilgiler daha nce verilmiti. Tablo 44, POP pestisitlere ilikin tahmini deerleri de gstermektedir. Herhangi bir POP pestisit retimi veya kullanm ngrlmemektedir.. Tablo 44 POP retimi, Kullanm ve stenmeden Yaplan Emisyonlarnn zet Tahmini (Ton) Yl
POP PESTSTLER

2002/03

2005 2010 (Balang Envanteri) zel sektr dahil yaklak 4000 ton

2020

2030

retim Aldrin Chlordane Dieldrin Endrin Heptachlor Heksaklorohexane Mirex Toxaphene Kullanm Aldrin Chlordane Dieldrin Endrin Heptachlor Heksaklorohexane Mirex Toxaphene DDT retim Kullanm PCB * retim Kullanm Kapal ve yar-Kapal uygulamalar

Ak uygulamalar * Bu n verilerde deiiklikler olmas mmkn olup, yeni veriler elde edildiinde ayr bir balk altnda yaynlanacaktr 2.3.4 Ek C Kimyasallarnn (PCDD/PCDF, HCB ve PCBler) stenmeden Yaplan Emisyonlar Stockholm Szlemesi, tm Taraf lkelerin veri toplama abas ierisine girmelerini ve Szleme kapsamndaki ykmllklerini yerine getirebilmeleri amacyla bu verilere dayal bir Ulusal Uygulama Plan oluturmalarn gerekli klmaktadr. Bu gereklilie ilikin olarak, bu blm ok 69

sayda sl ve snai prosesin sonucunda istenmeksizin oluturulan kimyasal poliklorlanm dibenzop-dioksinler ve dibenzofuranlarn (PCDDler/PCDFler), heksaklorobenzen (BHC) ve poliklorlanm bifenillerin (PCBler) emisyon envanterlerinin zet olarak sunumunu amalamaktadr. Bunlar, Stockholm Szlemesine Ek Cde yer alan kimyasal maddelerdir. Bu maddelerin potansiyel kaynaklar, Isl prosesler: atklarn yaklmas, denetim d atk yakma, metal ergitme ve rafinaj prosesleri, termal enerji retimi, imento frnlar, odun ve dier biyoktle yaklmas ile ulam aralarnda kullanlan yaktlarn yanmas. Snai kimyasal prosesler: klor kullanlarak aartma yaplan kat hamuru ve kat retim prosesleri.

Ulusal envanterin gelitirilmesi, PCDD ve PCDF emisyonuna neden olan ilgili snai ve snai olmayan proseslerin saptanmas iin etkin bir metodoloji niteliini tayan UNEP Chemicals tarafndan hazrlanm Ara Seti (Toolkit) kullanlarak gerekletirilmitir. inde proseslerin gruplandrlm olduu snf temsil eder nitelikteki uygun kabul verilerini salayan emisyon katsaylarnn bir veritabannn salamaktadr. Ara setinde ana PCDD/PCDF emisyon kaynak kategorileri unlar olarak tanmlanmtr: Atklarn yaklmas Demire dayal ve demir d metal retimi Enerji retimi ve snma Mineral rnlerinin imalat Ulatrma Kontrolsz yakma ilemleri Kimyasal maddelerin ve tketim mamullerinin retimi Muhtelif Bertaraf Scak noktalar Trkiyede, hava, su ve karaya yaplan emisyon sonularna gre, havaya en fazla POP emisyonunda bulunan kaynaklar, miktar srasna gre demire dayal ve demir d metal retimi (113,854 g TEQ/yl veya gram toksik dioksin edeeri/yl), mineral rnleri imalat (25,088 g TEQ/yl), atklarn yaklmas (19,883 g TEQ/yl), enerji retimi veya snma (15,772 g TEQ/yl), kontrolsz yakma ilemleri (5,000 g TEQ/yl) ve ulatrma (3,063 g TEQ/yl) olarak sralanmaktadr. POP pestisitlerin yasaklanmasnn ardndan, dier zararl kimyasal maddeler de yasa ile kontrol edilmekte ve ynetilmektedir. Trkiyede son zamanlarda tanmlanm herhangi bir kimyasal madde mevcut deildir. Bu konuda, Trkiyedeki ilgili yetkililerce daha kapsaml aratrmalarn yaplmasna ihtiya duyulmaktadr. Buna ek olarak Trkiyenin POPler envanteri iin bir veritabanna, dioksin ve furanlarn analizleri iin yeterli bilgiye, teknik ve mali destee ve BAT (Mevcut En yi Yntemler) ve BEPe (En yi evresel Uygulamalar) ihtiyac bulunmaktadr. Kalc Organik Kirleticilerin benzer etkileri bulunmakta olup, bu maddeler tm evre unsurlarnda bulunabilmekte, kalclk ve yada znebilir olmalarndan tr insanlar dahil olmak zere gelimi hayvanlarda birikim yapma eilimi gstermektedir. Bu maddelerin bozunmaya kar diren 70

gstermeleri ve yar uucu yaplar, uzun mesafeler boyunca tanabildikleri anlamna gelmekte ve kirleticilerin snrlar tesi tanm sonucunu dourmaktadr. Buna ek olarak, yllar nce doaya salnm bulunan POPlere hala maruz kalnabilmektedir. POPlerin yksek kalcla sahip olmalar nedeniyle, havaya ve suya yaplan herhangi bir emisyonun ardndan toprak ve tortulardaki konsantrasyonlar ok yava bir tempoda azalma gstermektedir. POPlerin havadaki konsantrasyonlar emisyonlardaki azalmaya kar daha fazla yant vermekte ve dolaysyla POP emisyonlar havada toprak veya suya oranla daha hzl azalma gsterebilmektedir (20). Tm POPlerin doaya salnmalarnn ardndan birbirine benzeyen dorultular izlediklerini sylemek mmkndr. POPler evresel koullara bal olarak atmosferde hem gaz halinde, hem de paracklara balanm olarak varolabilmekte ve slak ya da kuru depolanma suretiyle veya sis ierisinde toprakta, bitki rtsnde ve su ktlelerinde birikmektedir. Dioksinler yerel kaynaklarn olmad blgelerde llm olup, bylelikle binlerce kilometrelik bir lekte uzun vadeli tanmlarnn mmkn olduu sonucu karlabilir. Bu blm, farkl retim sektrleri iin resmi ve zel sektr veri tabanlarnn bir arada kullanm sonucunda hazrlanmtr. DE veya DPT gibi resmi kaynaklardan elde edilen veriler deerlendirilerek baz zel sektr verileriyle karlatrlmakta; dolaysyla, bazen yalnzca resmi veriler, bazen de resmi ve zel sektr verileri bir arada kullanlmaktadr (rnein, duman bilgilerinde resmi veriler yalnzca kamu kesimi satlarn temsil etmekte olup, kamu kesimi satlar ayr olarak deerlendirilmektedir). Raporda kullanlan dier bilgiler en gvenilir zel sektr firmalarndan veya STKlarndan salanmtr. Trkiyedeki istenmeden retilen POPlerin (dioksin ve furan) toplam emisyon deerleri (hava, su, toprak ve rn), Tablo 57te verilmektedir. Bu tabloya gre, en nemli POP reticisi sektrler, demirden ve demir d metal retimi, mineral rnlerinin retimi, atklarn yaklmas ve enerji retimi olmaktadr. Demirden ve demir d metal retiminden kaynaklanan emisyon deerleri, Avrupa Birlii yeliine Aday lkelerin byk ounluunun (Polonya ve Romanya rneklerinde olduu zere) metalrji sektrlerinde ayn dzeyde emisyon deerlerinin mevcut olduu dikkate alndnda, artc deildir. Ancak, Trkiyede bu sektrlerde elde edilmi deerlerin dorulanmas, ayrntl aratrma ve incelemelerin yaplmas gerekmektedir. Trkiye, PCB emisyonlar ynnden iki temel sorunla kar karya bulunmaktadr; PCB retimine ilikin bilgilerin ve aratrmalarn yetersizlii ve baz devlet laboratuarlar dnda deiik matrislerde PCB analizleri yaplacak yeterli tesislere sahip olunmamas. En bata, mevcut laboratuarlarn kapasite gelitirme abalar desteklenmeli, daha sonra ise Trkiyede PCB kirlilii ve PCBlerin uzaklatrlmasna ynelik ortak aratrma projeleri balatlmaldr. PCDD/PCDFler, imalat veya bertaraf proseslerinde istenmeksizin ortaya kan yan rnler olmann yan sra, proseslere hammaddelerdeki kirleticiler olarak da dahil olabilmektedir. PCDD ve PCDF emisyonlar drt farkl kaynak tipinden meydana gelmektedir. Bu kaynaklarn tanesi aada yer alan proseslerdir: Kimyasal retim prosesleri rnein, birtakm klorlanm solventlerin retimi iin klorlanm fenollerin retimi ve kark beslemelerin oksiklorlanmas, veya kimyasal aartma iin elemental klor kullanlan kat hamuru ve kat retimi; Isl prosesler ve yakma ilemleri atklarn yaklmas, kat ve sv yaktlarn yaklmas ve metallerin sl ilemden geirilmesi dahil; 71

Biyojenik prosesler - pentaklorofenol gibi nclerden PCDD/PCDF oluturabilecek prosesler.

Sonuncu kaynak daha nce meydana gelmi kirlilik ile ilgilidir: Kirletilmi atklarn eski depolama alanlar ve uzun sreler boyunca PCDD/PCDF birikimi gereklemi toprak ve tortular gibi rezervuar kaynaklar.

UNEP Chemicals, 2001 ylnda IOMC (Kimyasal Maddelerin Gvenli Ynetimi iin Kurulular Aras Program) erevesinde Dioksin ve Furan Emisyonlarnn Tanmlanmas ve Miktarlarnn Belirlenmesi iin Standartlatrlm Ara Setini bir taslak halinde yaymlad. Bu ara seti, Kalc Organik Kirleticilere likin Stockholm Szlemesinin 5. maddesinin (a) bendinde talep edilen dibenzo-p-dioksinler (PCDD) ve poliklorlanm dibenzonfuranlar (PCDF) iin bir emisyon envanteri oluturulmasna hazrlk yaplmasna yneliktir. Ara seti, kaynaklarn saptanmas ve istenmeksizin retilen POPlerin iki snf iin emisyon miktarlarnn belirlenmesi suretiyle snai ve evsel faaliyetlerden kaynaklanan tm emisyon vektrlerini (hava, su, kara, rnler, kalntlar) kapsamay hedeflemektedir. Kimyasal maddelerle ilgili dier szlemeler genelde daha fazla kimyasal maddeyi kapsamakla birlikte, kapsam ynnden snrl kalmakta, yalnzca tek bir emisyon vektrne eilmekte, zel birtakm sanayi sektrlerini hedef almakta veya bir lkede mevcut potansiyel sorunlardan yalnzca birisine hitap etmektedir. UNEP Ara Seti uyarnca Trkiye iin belirlenmi bulunan ana dioksin ve furan kaynaklar, bu envanterin temeli olarak kabul edilecek olup, UNEP Ara Seti kullanlarak hazrlanm bulunan envanter aada Tablo 45de verilmektedir. Tablo 45. UNEP PCDD/F Kaynak Kategorileri
Kat 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Kaynak Kategorileri Atklarn yaklmas Demire dayal ve demir d Metal retimi Enerji retimi ve snma Mineral rnlerinin imalat Ulatrma Kontrolsz yakma ilemleri Kimyasal maddelerin ve tketim mamullerinin retimi Muhtelif Atk bertaraf/p depolama alanlar Potansiyel scak noktalarn belirlenmesi Hava X X X X X X X Su Kara rnler Kalnt X X X X X X

X X

X X

X X X X X X X X X Muhtemelen yalnzca kayda geirme amal olup, daha sonra sahaya zel deerlendirmeler yaplacaktr.

X her bir kategori iin greceli olarak ana emisyon yolunu gstermekte ise de, bu emisyonlarn bazlar yeterli dzeyde kategorize edilmi olmayabilir.

Kategori 1. Atklarn Yaklmas Tehlikeli ve tbbi atklarn yaklmasna ynelik ve evre ve Orman Bakanl tarafndan ruhsat verilmi olan ana tesis (zayda) zmitte bulunmaktadr. Bu tesisin yllk yakma kapasitesi 35.000 ton olup, tesis yaklak olarak yar kapasitede hizmet vermektedir. Tesisin hizmete girmesinden bu yana bertaraf edilen atk miktarlar Tablo 46de verilmitir. Bu tesiste, dioksin ve furan emisyonlar da izlenmekte olup, kanalizasyon amurlar ve kller topraa gmlmektedir.

72

Tablo 46. zayda Yakma Tesisinde Bertaraf Edilen Toplam Atk Miktarlar
Atk Tr Hazne Varil Yanc Svlar Suyla Kark zel Sv Tbbi TOPLAM 1997-98-99 (kg) 10,289,380 1.087.780 2.434.643 412.745 21.356 62.459 14.308.363 2000 (kg) 10,435,519 722.129 2.542.414 142.091 59.073 2.401 13.903.627 2001 (kg) 10,797,753 1.508.685 1.141.597 253.940 211.109 89.499 14.002.583 2002 (kg) 6,989,034 485.058 1.923.147 283.969 135.833 207.566 10.024.607 2003 (kg) 13,415,548 552.944 1.815.919 181.939 192.015 290.722 16.449.087 Alt Toplam (kg) 54,680,539 4.564.419 10.634.665 1.476.680 680.295 717.533 72.754.131

Kaynak: zayda A.. web sitesi www.izaydas.com Trkiyedeki dier atk yakma tesisleri: Tbbi atklarn yaklarak bertaraf edildii bir dier tesis ise stanbul Bykehir Belediyesi tarafndan ina edilen ve iletilen Odayeri / Gediktrkte bulunan tbbi atk yakma tesisidir. Gnde 24 ton tbbi atk yakma kapasitesine sahip tesiste stanbulda oluan btn tbbi atklar bertaraf edilmektedir. Bunun dnda gemi yllarda tbbi atklarn bertaraf amacyla eitli hastahanelerin bnyesinde snrl sayda yakma frn ina edilmi olmakla birlikte, gerekli teknik donanmlardan yoksun bu frnlarn hibiri u anda faaliyette deildir. evre ve Orman Bakanl tarafndan 22.07.2005 tarih ve 25883 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii ile hastahane bnyesinde tbbi atk yakma frnlar kurulmas yasaklanm olup, politika olarak blgesel ve merkezi yakma tesislerinin kurulmas tevik edilmektedir. Ayn Ynetmelikte yaklarak bertaraf edilecek tbbi atklar ierisinde ar metal ieren atklarn bulunamayaca belirtilmi ayrca; tbbi atklarn bertaraf edilmesi amacyla kurulacak yakma tesislerinde Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmeliinde belirtilen teknik kritetler ile emisyon deerlerinin dikkate alnaca hususu hkm altna alnmtr. 22 Haziran 2005 tarih ve 25853 sayl Atklarn Ek Yakt Olarak Kullanlmasnda Uyulacak Genel Kurallar Hakkndaki Teblide atklarn ek yakt olarak kullanlmalarna ilikin teknik ve idari hususlar ve uyulmas gereken genel kurallar dzenlenmitir. lgili teblide imento fabrikalarnda kullanlm lastikler, I ve II nci kategori atk yalar, boya amurlar, solventler, plastik atklar ve evre ve Orman Bakanl tarafndan uygun grlecek dier atklar dier tesislerde ise Atk Yalarn Kontrol Ynetmeliinin Ek-1 indeki teknik zellikleri salayan I ve II nci kategori atk yalarn evre ve Orman Bakanlndan lisans alnmak kaydyla ek yakt olarak kullanlmasna izin verilmitir. Bu tebli kapsamnda ondrt imento fabrikas ve bir peyniralt suyu ileme tesisi olmak zere toplam onbe tesise lisans verilmitir. Yukardaki bilgiler nda oluturulmu PCDD/F envanter bilgileri Tablo 47te verilmitir. Kategori 2. Demire dayal ve demir d metal retimi Demire dayal ve demir d metal retimi, bugn itibaryla pek ok Avrupa lkesinin yan sra Trkiye iin de en byk PCDD/PCDF kayna konumundadr. Bu kaynak, son yllara dek fark edilmemi olup, ok sayda lke tarafndan halen dikkate alnmamaktadr. Bu kategoride ok sayda farkl proses ve emisyon noktas bulunmaktadr; emisyonlarn hem snflandrmasnn yaplmas, hem de miktarlarnn belirlenmesi gtr. zellikle bu sektr iin POPler envanterine ilikin olarak en ksa zamanda ayrntl bir veri taban oluturulmas gerekmektedir.

73

Trkiyenin iyi dzeyde proses kontrolne sahip ana demir ve elik reticisi bulunmaktadr. Bu tesislerdeki retim proseslerinde kok-sinterleme-yksek frn-BOF-srekli dkm-scak haddelemesrekli souk haddeleme teknolojisi kullanlmaktadr. Dier taraftan, Trkiyede hi bir uygun proses kontrol bulunmayan ve pek ou retim proseslerinde hurda demir kullanan yzlerce demir ve elik retim tesisi ile dkmevi de bulunmaktadr.Bu kk ve orta lekli tesislerin toplam says 500 civarndadr (8). Bu iletmelerde, zellikle de dkmevlerinde, POP emisyon katsaylarnn hesaplanabilmesi ynnden yeterli dzeyde ve gvenilir proses bilgileri bulunmamaktadr. Trkiyede kok kmr genellikle kuzey blgelerinde bulunan ve kamuya ait tesislerde gerekletirilmektedir. retim prosesleri genel itibaryla eski teknoloji kullanmakta olup, kok tesislerinin gaz veya partikl madde kontrol sistemleri bulunmamaktadr. Trkiyede bakr retimi olduka yaygn olup, 2002 ylnda lkede 3,765,795 ton bakr retimi gerekletirilmitir (4). Hurda bakr kullanlarak bakr retimi, stanbul, zmir, Ankara, Balkesir, Eskiehir ve Mersinde bulunan deiik tesislerde gerekletirilmektedir. Bu alanda yeterli bilgi bulunmayndan tr, sektrdeki tm tesislerin emisyon etkenleri ynnden yalnzca temel teknolojiye sahip olduklar varsaylmtr. Alminyum retimi esas itibaryla Konyada bulunan bir tesiste birincil alminyum olarak gerekletirilmekte olup, sektrde yer alan dier tm tesisler de birincil alminyum retmektedir. Hurda alminyumdan retim, stanbul, zmir, Ankara ve Mersinde bulunan daha byk lekli tesislerde yaplmaktadr. Bu firmalarn bazlar iyi proses kontrol teknolojilerine sahip iken, bazlarnn ise yalnzca basit toz giderme sistemleri bulunmaktadr. Trkiyede kurun ve inko kk ve orta lekli iletmeler tarafndan retilmektedir. Trkiyenin 2002 yl itibaryla toplam yllk kurun retimi yaklak 500,000 ton, inko retimi ise 69,000 tondur. Atk kurundan retim yapan yalnzca bir adet tesis Ankarada bulunmaktadr. Trkiyede, atk inkodan retim yapan toplam 15 inko geri kazanm tesisi bulunmaktadr. Trkiyede magnezyum retimi olduka snrldr. stanbul, Tekirda ve Balkesirde yer alan 3 adet ruhsatl magnezyum retim tesisi bulunmakla birlikte, herhangi bir retim verisi temin edilememitir. Yukarda belirtilen bilgiler kullanlarak elde edilmi PCCD/F envanter verileri Tablo 48da yer almaktadr.

74

Tablo 47. Trkiyede Atklarn Yaklmasndan Kaynaklanan PCDD/F Envanteri, 2003 Yl

Kaynak Kategorileri Kat. 1 A 1 2 3 4 B 1 2 3 4 C 1 2 3 4 Alt Kat. Snf Hava Atklarn Yaklmas Belediyelerin kat atk yakma ilemleri Dk teknolojili yakma, APC 3.500 sistemi yok Kontroll yakma, asgari dzeyde 350 APC Kontroll yakma, iyi dzeyde APC 30 Yksek teknolojili yakma, gelimi 0,5 APC mevcut Tehlikeli atklarn yaklmas Dk teknolojili yakma, APC 35.000 sistemi yok Kontroll yakma, asgari dzeyde 350 APC Kontroll yakma, iyi dzeyde APC 10 Yksek teknolojili yakma, gelimi 0,75 APC mevcut Tbbi/hastane atk yakma ilemleri Kontrolsz partiler halinde yakma, 40.000 APC yok Kontroll, partiler halinde, APC yok 3.000 ya da asgari dzeyde Yksek teknolojili, srekli, gelimi 525 APC mevcut Yksek teknolojili, srekli, gelimi 1 APC mevcut Potansiyel Emisyon Yolu(g TEQ/t) Kalntlar Su Kara rnler Uucu Taban Kl Kl retim Yllk Emisyon t/yl g TEQ/yl g TEQ/yl g TEQ/yl g TEQ/yl g TEQ/yl g TEQ/yl Su Kara rnler Uucu Taban Hava Kl Kl 0 NA NA NA NA NA NA NA NA 0 500 200 15 75 15 7 1,5 15.000 NA NA NA NA NA NA NA NA 9.000 900 450 30 15.000 6.624 NA NA NA NA NA NA NA NA 920 150 200 20 ND 6.624 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,011 0,000 0,000 0,000 0,0113 19,872 0,000 19,872 0,000 0,000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,450 0,000 0,000 0,000 0,450 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,132 0,000 0,132

75

D 1 2 3 E 1 2 3 F 1 2 3 G 1 2 3 1

Hafif fraksiyon tc atk yakma Kontrolsz partiler halinde yakma, 1.000 APC yok Kontroll, partiler halinde, APC yok 50 ya da asgari dzeyde Yksek teknolojili, srekli, gelimi 1 APC mevcut Kanalizasyon amurunun yaklmas Eski frnlar, partiler halinde, APC 50 yok ya da asgari dzeyde Yenilenmi, srekli, APC ksmen 4 mevcut Modern frnlar, APC tam olarak 0,4 mevcut Atk ahap ve atk biyoktle yaklmas Eski frnlar, partiler halinde, APC 100 yok ya da asgari dzeyde Yenilenmi, srekli, APC ksmen 10 mevcut Modern frnlar, APC tam olarak 1 mevcut Hayvan karkaslarnn yaklmas Eski frnlar, partiler halinde, APC 500 yok ya da asgari dzeyde Yenilenmi, srekli, APC ksmen 50 mevcut Modern frnlar, APC tam olarak 5 mevcut Atklarn Yaklmas

0 NA NA NA NA NA NA ND ND 150 0 NA NA NA NA NA NA 23 0,5 0,5 0 NA NA NA NA NA NA 1.000 10 0,2 0 NA NA NA NA NA NA ND ND ND ND ND

0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 19,883

0,000

0,000

0,000 0 0 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0 0 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0 0 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0 0 0 0,450

0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000

0,132

Kaynak: DE, 2003

76

Tablo 48. Trkiyede Demire Dayal ve Demir D Metal retiminden Kaynaklanan PCDD/F Envanteri, 2002 yl
Alt Kat,. 2 Kat. A 1 2 3 B 1 2 C 1 2 3 4 1 2 3 4 D 1 2 3 4 5 E 1 2 Snf Demire Dayal ve Demir D Metal retimi Demir cevheri sinterleme Yksek dzeyde atk geri kazanm, yala kirletilmi malzemeler dahil Dk dzeyde atk kullanm, iyi kontrol edilen tesis Yksek teknoloji, emisyon azaltm Kok retimi Gaz temizleme yok Art yakc/ toz giderme Demir ve elik retim tesisleri ve dkmevleri Demir ve elik tesisleri Kirli hurda, hurda n stma, snrl kontrol Temiz hurda/bakir demir, Art yakc, bez filtre Kirli hurda, hurda n stma, BOS frnlar APCli Yksek Frn Dkmevleri Souk hava kubbesi veya dner ember, APC yok Dner ember bez filtre Souk hava kubbesi , bez filtre Scak hava kubbesi veya indksiyon frn, bez filtre Bakr retimi kincil bakr Basit teknoloji kincil bakr yi kontrol edilen kincil bakr - PCDD/PCDF kontrol iin optimize edilmi Bakr/bakr alamlarnn eritilmesi ve dkm Birincil bakr sl admlar dahil 800 50 5 0,03 0,01 ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND NA ND ND ND ND ND ND NA ND ND ND 630 630 300 ND ND 50.000 400 400 30.000 20.000 10 4,3 1 0,03 ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND 0,2 8 0,5 400 400 9.300 9.300 10 3 0,1 0,01 ND ND ND ND ND ND ND ND NA NA NA NA 15 15 1,5 ND 800 3.200.000 8.121.000 32,000 24,363 0,000 0,000 0,002 0,000 0,002 0,000 0,000 7,440 7,440 0,000 0,000 0,000 0,000 5,200 4,500 0,700 0 0 0 20,000 12,000 8,000 0,0 0,0 0,0 0,000 0,000 0,000 5,9 5,859 0,000 0,000 0 0 0 0,000 48,000 121,815 0,000 3 0,3 0,06 0,06 ND ND ND ND ND ND 4.421.196 20 5 0,3 ND ND ND ND ND ND ND ND ND 0,003 0,003 0,003 5.151.531 5.151.531 Kaynak Kategorileri Potansiyel Emisyon Yolu (g TEQ/t) Hava Su Kara rnler Kalntlar retim t/a g TEQ/yl Hava 25,758 0,000 25,758 0,000 13,264 13,264 0,000 11.321.000 56,363 7,9582E-07 0 7,9582E-07 0 0,0 0,0 0,0 169,815 0 0 Yllk Emisyon g TEQ/yl Su 0 g TEQ/yl Kara 0 g TEQ/yl rnler g TEQ/y Kalntlar 0,015 0,000 0,015 0,000 0

Alminyum retimi (tamam ikincil) Hurda alminyumun ilenmesi, girdilerin asgari dzeyde ilem grmesi, 150 basit toz giderme Hurdann ilem grmesi, iyi kontrol edilen, iyi APCler 35

77

3 4 5 f 1 2 3 g 1 2 3 4 h 1 2 I 1 2 3 j 1 2 l 1 m 1 2 3

Yongalar/evirmeli kurutma 5 Hurdann ilem grmesi, iyi kontrol edilen, bez filtre, kire enjeksiyonu 4 Optimize edilmi proses ve APCler 0,5 Kurun retimi Hurdadan ikincil kurun , PVC batarya ayrclar PVC/Cl2 iermeyen hurdadan ikincil kurun, filtreler Modern frnlarda PVC/Cl2 iermeyen hurdadan ikincil kurun, fral sistem inko retimi Toz kontrol bulunmayan frn Scak briketleme /dner frnlar, temel kontrol Kapsaml kontrol Eritme (yalnzca) Pirin ve tun retimi Basit eritme frnlar Gelimi tehizat, rnein APCli indksiyon frnlar Magnezyum retimi Cl2 iinde MgO/C sl ilem kullanm, atksu artma yok, zayf APCler 250 Cl2 iinde MgO/C sl ilem kullanm kapsaml kirlilik kontrol Isl azaltm prosesi Isl demir d metal retimi (rnein., Nikel) Kirletilmi hurda, basit ya da sfr toz kontrol Temiz hurda, iyi APC tcler Metal tme tesisleri Termal kablo geri kazanm Kablonun akta yaklmas Art yakcl temel frn, slak fra Elektrik motorlarnn, fren balatalarnn yaklmas, vb., Art yakc 5.000 40 3,3 0,2 100 2 50 3 10 0,1 1.000 100 5 0,3 80 8 0,5

NA ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND

NA ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND

NA ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND

NA 100 400

20.000 0,000 0,000 3.000 0,240 0,240 0,000 0,000 0 5,588 5,080 0,508 0,000 0,000 0 0,000 0,000 0,000 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0 0,000 0,000 0,000 0 0,000 0,000 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0 0 0,000 0 0 0 0 0 0 0 0 5.080 5.080 0 0 0 3.000 0,000 0,000 0

ND ND ND ND ND ND ND ND ND

9.000 24 ND ND ND NA ND ND ND

NA NA NA ND ND NA ND NA NA

ND ND NA ND ND ND ND ND ND

0 9.000 ND ND ND ND ND ND ND

Demire Dayal ve Demir D Metal retimi Kaynak: Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii, 2003 ve DE,2003.

113,854

0,000

0,000

0,000

195,690

78

Kategori 3. Enerji retimi ve snma/yemek piirme Trkiyede enerji genel itibaryla doal gazdan, hidrolik kaynaklardan ve linyit, kmr ve fuel-oil gibi fosil yaktlardan elde edilmektedir. Trk enerji retiminin 2002 ylndaki kaynaklar itibaryla dalm ekil 1de verilmitir. ekil 1. Kaynaklar itibaryla gayr safi elektrik enerjisi retimi (Kaynak: EA)

Other (biomass etc) 0% Hydraulic 26% Geothermal 0% LPG 0% Wind 0% Naphta 1%

Hardcoal 3% Lignite 22%

Fuel-oil 8% Diesel oil 0% Natural gas 40%

2002 yl itibaryla, toplam enerjinin %47si EA (Kamu Elektrik retim irketi) tarafndan retilmekte olup, %15i otoprodktrler; %3,5i imtiyaz sahibi firmalar; %15i retim irketleri; %3,5i mobil santraller ve %16s da EAn bal ortaklklar tarafndan retilmektedir. Trk enerji sektrndeki nemli gelimelerden birisi rzgar, gne ve jeotermal enerji gibi temiz enerji kaynaklarnn payndaki arttr. rnein, 1990 ylndaki rzgar enerjisi kullanmnn pay %0,3 iken, bu pay iki katna karak 2001 ylnda %0,6ya ulamtr. Gne enerjisi kullanmnn pay ise 1990 ylnda %0,1 iken, 2001 ylnda %1,1e kmtr. POPlerin oluumuyla ilgili dier bir iyileme ise, baz yerel ynetimlerinin atk depolama alanlarndan kan gaz enerji retiminde kullanmaya balamasdr. Trkiyede bu alanda ilk proje, 1995 ylna kadar serbest bir atk boaltma alan olan Kemerburgaz plnde gerekletirilmitir. Depolama alannn rehabilitasyonun (Fotoraf 1 ve 2) ardndan, Firma ylda 15 milyon kWh elektrik retmeye balamtr. Bu sektr iin PDCC/F envanteri Tablo 49da verilmitir.

Fotoraf 1,2. Atk depolama gaz retim tesisi, stanbul 79

Tablo 49. Trkiyede Enerji retimi ve Isnma/Yemek Piirmeden Kaynaklanan PCDD/F Envanteri, 2002 yl
Kaynak Kategorileri Kat. Alt Kat. 3 A Snf Enerji retimi ve Isnma/Yemek Piirme Fosil Yakt Kullanlan Enerji Santralleri Fosil yaktla/atkla birlikte alan g kazanlar Kmrle alan g kazanlar Ar yaktla alan g kazanlar Hafif fuel oil/doal gazla alan g kazanlar Biyoktle Kullanlan Enerji Santralleri 1.Dier biyoktlela alan g kazanlar 2. Odunla alan g kazanlar plk gaz ve biyoktle yaklmas Biyogazla alan kazanlar, motor/trbinler ve flaring Evsel snma ve yemek piirme Biyoktle Kontamine odun/biyoktle sobalar Temiz odun/biyoktle sobalar Evsel snma Fosil yaktlar 1 2 3 3 Kaynak: DE, 2003. Kmr sobalar 70 Petrol rn sobalar 10 Doal gaz sobalar 1,5 Enerji retimi ve Isnma/Yemek Piirme ND ND ND NA NA NA NA NA NA Potansiyel Emisyon Yolu (g TEQ/TJ) Hava Su Kara rnler Kalntlar retim TJ/y 498.066 35 10 2,5 0,5 500 50 8 ND ND ND ND ND ND ND NA NA NA NA NA NA NA NA NA NA NA NA NA NA ND 14 ND ND ND 15 NA Yllk Emisyon g TEQ/y g TEQ/y g TEQ/y g TEQ/y g TEQ/y Hava Su Kara rnler Kalntlar 3,548 0 0 0 4,7 0,000 3,391 0,098 0,060 6,000 6,000 0,000 0,144 0,144 2,500 0,000 2,500 3,580 3,500 0,000 0,080 15,772 0 0 0 0,5 0,0 0,5 250,0 250,0

1 2 3 4 B 1 2 C 1 D 1 2 E

339.066 39.000 120.000 12.000 12.000 18.000 18.000 25.000

4,7

0,0 0,0 0,0

1.500 100

ND ND

NA NA

NA NA

2.000 20 ng TEQ/kg Kl 5.000 ND ND

25.000 103.000 50.000 53.000

255,2

80

Kategori 4. Mineral rnleri malat Trkiyede gelimi bir imento sanayi bulunmakta olup, toplam kaytl imento fabrikas says 40tr. Bu fabrikalarn %80ik blm Trkiye imento Mstahsilleri Birlii (TMB) yesidir. TMB, ye iyerlerinin proses, kalite ve evre balamnda kontrol, dzenleme ve muayenelerini gerekletirmektedir. Trkiyedeki imento retim tesislerin byk ounluu modern proses kontrol teknolojisi ile donatlm olup, bu durum bu sektrdeki POP emisyonlarn snrlamaktadr. Snm kire, Trkiyenin farkl blgelerinde ve deiik teknikler kullanlarak, genellikle kk ve orta lekli iletmeler tarafndan retilmektedir. Sektrde yalnzca 2-3 byk tesis bulunmakta olup, piyasada %50 dzeyinde pazar payna sahip bulunan bu tesislerin proses ierisinde iyi dzeyde toz giderme mekanizmalar bulunmaktadr. Pazarn dier yarsn oluturan firmalarn byk ounluu allm yntemlerle yeterli dzeyde kire retebilmekte olup, herhangi bir proses kontrolne sahip bulunmamaktadr. Trkiye, dnyadaki en byk tula ve seramik reticilerinden birisidir.Trkiyede ate tulas, souk tula, blok tula, silika tulas, yaltm tulas, manyetit tula, kiremit, vb. gibi ok sayda farkl tula tipleri retilmektedir. Trk istatistiklerine gre, yalnzca kiremit retim kapasitesi ylda 100.000 tonun zerinde bulunmakta olup, bu sektrde yer alan firmalarn byk ounluunun uygun proses kontrol sistemleri yoktur. Trkiyedeki seramik retiminin byk ounluu byk lekli iletmeler tarafndan gerekletirilmekte olup, bu iletmeler genellikle yeterli dzeyde toz bertaraf sistemlerine sahiptir. Cam genellikle byk lekli iletmelerce retilmekte olup, bunlarn zellikle toz iin olmak zere iyi proses kontrol sistemleri bulunmaktadr. Ayrca, stanbul, zmir, Konya ve Adanada bulunan drt kk ve orta lekli iletmede hurda cam kullanlarak cam retimi gerekletirilmektedir. Bu drt iletme tarafndan ylda 100.000 ton cam geri dnm salanmakta olup, bu da toplam cam retiminin %10luk blmnn geri dntrld anlamna gelmektedir. Trkiyede kaytl toplam snm kire, tula, cam ve seramik reticisi says 937dir. Asfalt Trkiyede genellikle yerel ynetimler tarafndan retilmektedir. Asfaltn hammaddesi yalnzca Trkiye Petrol Rafinerileri A.. (TPRA) tarafndan retilmektedir. Her ne kadar reticilerin byk ounluu proseste doal gaz veya LPG kullanmaktaysa da, bu sektrde sfr proses kontrol sistemleri ya hi bulunmamaktadr veya yetersiz dzeydedir (Fotoraf 3). Trkiyedeki toplam asfalt reticisi says 2003 yl itibaryla 41dir. Mineral rnleri imalat iin yukarda belirtilen bilgiler kullanlarak elde edilmi PCCD/F envanter verileri Tablo 50de verilmitir.

Fotoraf 3. Trkiyede asfalt retimi 81

Tablo 50. Trkiyede Mineral rnleri malatndan Kaynaklanan PCDD/F Envanteri, 2002 yl
Kaynak kategorileri Kat. Alt kat. 4 A Snf Mineral rnleri malat imento frnlar Islak frnlar, ESP scakl >300 C Islak frnlar, ESP/FF scakl 200 ila 300 C Islak frnlar, ESP/FF scakl <200 C ve tm kuru frn tipleri Snm Kire Siklon/toz kontrol yok Yeterli toz giderme Tula Siklon/toz kontrol yok Yeterli toz giderme Cam Siklon/toz kontrol yok Yeterli toz giderme Seramik Siklon/toz kontrol yok Yeterli toz giderme Asfalt karm Gaz temizleme bulunmayan karm tesisi Bez filtreli ve ya fral karm tesisi Potansiyel Emisyon Yolu (g TEQ/t) Hava Su Kara rnler Kalntlar retim t/a Yllk Emisyon g TEQ/y Kalntlar 3,300 3,300 3,300 0,000 0 0 0 0

g TEQ/y g TEQ/y g TEQ/y g TEQ/y Hava Su Kara rnler 33.000.000 19,800 0 0 0

1 2 3 B 1 2 C 1 2 D 1 2 E 1 2 F 1 2

5 0,6 0,05 10 0,07 0,2 0,02 0,2 0,015 0,2 0,02 0,07 0,007

NA NA NA ND ND NA NA NA NA NA NA NA NA

ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND

ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND ND

1 0,1 0,003 ND ND ND ND ND ND ND ND ND 0,06 450.000 450.000 450.000 132.500 132.500 32.500 1.100.000 100.000 1.000.000 654.000 54.000 600.000 9.600.000 9.600.000 33.000.000 19,800 0,000 4,532 4,500 0,032 0,027 0,027 0,001 0,035 0,020 0,015 0,023 0,011 0,012 0,672 0,672 0,000 44.936.500 25,088

0,000 0,000 3,300

4 Mineral rnleri malat Kaynak: Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii, 2003 ve DE, 2003.

82

Kategori 5. Ulatrma Ruhsat kaytlarna eklenen veya karlan motorlu aralara ilikin bilgiler 1987 ylndan bu yana Emniyet Genel Mdrl tarafndan yaymlanmakta olup, Devlet statistik Enstits (DE) tarafndan toplanm ve yaynlanm olan bilgiler ekil 2de verilmitir. ekil 2. Tip itibaryla motorlu aralar
133003 58790 1046907 399025 875381 120097 241700 4600141 Automobile Minibus Bus Small truck Truck Motorbike Special purpose vehicles Road machines

Dier taraftan, her trl akaryaktn kamuya ait petrol irketi tarafndan retilmesi nedeniyle, TPRA (Trkiye Petrol Rafinerileri A..) tarafndan desteklenen bu bilgiler ulatrma iin emisyon parametrelerinin belirlenmesinde kullanlmtr. TPRA dk oktanl normal benzin retimini 2002 ylnda durdurmu olup, bugn yalnzca sper ve kurunsuz benzin retmektedir. Akaryakt, zmit, zmir, Krkkale ve Batmanda yer alan 4 rafineride retilmektedir. Ulatrma iin yukarda belirtilen bilgiler kullanlarak elde edilmi PCCD/F envanter verileri Tablo 51de verilmitir. Kategori 6. Kontrolsz Yakma lemleri Ormanlar, Trkiyenin toplam yzlmnn %26sn kaplamaktadr. Orman Genel Mdrl verilerine gre, toplam aalandrma alan 2,4 milyon hektardr. Her yl, 5.000 ila 10.000 hektar orman yangnlar sonucu zarar grmektedir. 2002 ylnda, 4.562 hektar orman alan yangndan zarar grmtr. Dier taraftan, azalma gstermekle beraber anz yakma halen baz blgelerde yaygn olarak uygulanmakta olup, baz aratrmaclar toplam alan 14 milyon hektar olarak vermektedir (hsan Bulut, Atatrk niversitesi FenEdebiyat Fak Corafya Blm). p depolama alan yangnlar Trkiyedeki ekolojik sorunlardan birisidir. Ancak, stanbul, zmir ve Bursa gibi baz byk ehir belediyeleri tarafndan plklere boaltlan kat atklarn byk ounluu anaerobik ortamlar yaratlmasna yol amakta olup, bu nedenle bu blgelerde p depolama alan yangnlarna yaygn olarak rastlanmaktadr. Yeterli bilgi bulunmamas nedeniyle, bu alanda aratrma projelerinin balatlmasna ihtiya duyulmaktadr. Bu balk altnda yer alan dier nemli bir husus da sanayi tesislerindeki yangnlardr. Son 10 yl ierisinde, Trkiyede baz byk boyutlu snai yangnlar meydana gelmitir; 1997 Krkkale Makine ve Kimya Sanayi Patlamas 1997 stanbul Tuzla Tersanesi Yangn 83

Tablo 51. Trkiyede Ulatrmadan Kaynaklanan PCDD/F Envanteri, 2003 yl

Kaynak Kategorileri Potansiyel Emisyon Yolu (g TEQ/t) Su Kara rnler Kalntlar Tketim t/a * 3.374.000 821.000 2.553.000 0 NA NA NA NA NA NA NA NA NA NA NA NA ND ND ND ND 7.219.000 7.219.000 69.900 69.900 g TEQ/y Hava 2,062 1,806 0,255 0,000 0,000 0,000 0,000 0,722 0,722 0,280 0,280 3,063 Yllk Emisyon g TEQ/y g TEQ/y g TEQ/y g TEQ/y Su Kara rnler Kalntlar 0 0 0 0

Kat. Alt Kat. Snf Hava 5 Ulatrma A 4 devirli motorlar 1 Kurunlu benzin 2,2 2 Katalizrsz kurunsuz benzin 0,1 3 Katalizrl kurunsuz benzin 0,00 B 2 devirli motorlar 1 Kurunlu benzin 3,5 2 Katalizrsz kurunsuz benzin 2,5 C Dizel motorlar 1 Dizel motorlar 0,1 D Ar petrol rn yakan motorlar 1 Tm tipler 4 5 Ulatrma Kaynak:TPRA, Trkiye Petrol Rafinerileri A...,2003 ve DPT. * Tketimin satlarla ayn olduu varsaylarak Dnm katsaylar: Hacim --> ktle Benzin Motorin L 1 1

NA NA NA NA NA NA

NA NA NA

ND ND NA

0 0 0

0 0 0

0 0 0

0 0 0

kg 0,74 0,85

84

Tablo 52. Trkiyede Kontrolsz Yakma lemlerinden Kaynaklanan PCDD/F Envanteri, 2002 yl
Kaynak Kategorileri Kat. Alt Kat. Snf 6 6 A 1 2 3 4 B 1 2 3 4 5 Kontrolsz Yakma lemleri Yangnlar/Yakma ilemleri-biyoktle Orman yangnlar Otlak ve fundalk yangnlar Anz yakma (tarlada), etkilenme yok Anz yakma (tarlada), etkilenme var, kt yanma koullar Yangnlar, atk yakma, p depolama alan yangnlar, sanayi yangnlar, kaza sonucu kan yangnlar p depolama alan yangnlar Evlerde kaza sonucu kan yangnlar, fabrikalar (olay bana) Kontrolsz evsel atk yakma Potansiyel Emisyon Yolu (g TEQ/t) Hava Su Kara rnler Kalntlar retim t/y Yllk Emisyon

5 5 0,5 30

ND 4 ND 4 ND 10 ND 10

NA NA NA NA

ND ND ND ND

g TEQ/y g TEQ/y g TEQ/y g TEQ/y g TEQ/y Hava Su Kara rnler Kalntlar 1.000.000 5,000 0 4,000 0 0 1.000.000 5,000 4,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0 0,000 0 0,000 0,000 0,000 0 0,000

1.000 ND NA Kalntlara 400 ND bakn Kalntlara 300 ND bakn Aralarda kaza sonucu kan yangnlar (ara Kalntlara 94 ND bakn bana) Odunun akta yaklmas (inaat/ykm) 60 ND ND

NA NA NA NA NA

ND 400 600 18 10

0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 5,000 0 4,000 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000

6 6 Kontrolsz Yakma lemleri Kaynak: evre ve Orman Bakanl, 2002 ve DPT, 2002.

85

1999 zmit, Trkiye Petrol Rafinerileri A.. Yangn (Depremden sonra meydana gelmitir) 1999 Yalova Aksa Akrilik Kimya Sanayi A..Yangn (Depremden sonra meydana gelmitir) 2000 zmit Dilovas Sanayi Blgesi Yangn

Kk ve Orta lekli letmelerdeki yangnlar da dikkate alndnda, evreye bu kaynaktan salnan POP emisyonlarna ilikin net bir bilgi bulunmamaktadr. 2004 ylnda, kaza sonucu kan yangnlara ilikin olarak Trkiyede SEVESO-2 Direktifine Uyum Salanmas baln tayan bir proje balatlmtr. Kontrolsz yakma ilemleri iin yukarda belirtilen bilgiler kullanlarak elde edilmi PCCD/F envanter verileri Tablo 52de verilmitir. Kategori 7. Kimyasal Madde ve Tketici Mamulleri retimi Trkiyede, kat sektrnde yaanan zelletirmenin ardndan, kat hamuru ve kat byk lde zel sektr tarafndan retilmektedir. Kamuya ait fabrikalar zelletirilmi olup, retim istatistiklerinde deiim yaanmaya balanmtr. 2002 verilerine gre, toplam kat retiminin (1.718.500 ton) yaklak %33 (444.600 ton) kamu kesimince gerekletirilmektedir. retilen kadn byk blm geri kazanlm atk kat kullanlarak elde edilmektedir (Fotoraf 4). Pestisitler, stanbul, zmir, Lleburgaz ve zmitte bulunan 22 tesiste retilmektedir. UNEP tarafndan hazrlanm emisyon katsaylarna gre, 4 tesis tarafndan yalnzca ylda yaklak toplam 7.375 ton 2,4-D retilmektedir. 2,4,5-T Trkiyede 1979 ylnda yasaklanm olup, klorobenzen ise Trkiyede retilmemitir. PVC genel olarak bir kamu iktisadi teebbs olan PETKM tarafndan retilmektedir. PVC ieren inaat malzemelerine olan talebin artmas, ok sayda kk ve orta lekli iletmenin getiimiz yllarda PVC retimine balamasna neden olmutur. Trkiye tekstil sektrnde dnyadaki en byk reticilerden birisi konumundadr. Tekstil reticilerinin byk ounluu Marmara blgesinde (stanbul, Bursa, Tekirda) yeralmakta ise de, son yllarda Ege blgesi (Denizli, Aydn) gibi dier blgelerde de ciddi bir ilerleme gzlenmektedir. 2002 yl itibaryla, tekstil sektrndeki toplam firma says 10.0000in zerindedir. Deri sanayi, ihra potansiyeli balamnda Trkiyenin lokomotif sektrlerinden birisi konumundadr. Deri sektr, 400.000 tonluk yllk retim kapasitesi ve sektrde faaliyet gsteren 1.200 firma ile, 10. en byk sanayi dal kimliini tamaktadr. Yine de, tek bir pazara bal olmaktan ve dengesiz piyasa hareketlerinden tr, sektrdeki kapasite kullanm oran ar tempolu bir d eilimi gstermektedir. 1998 yl itibaryla kapasite kullanm oran %50-60 civarnda bulunmaktayd. Kimyasal madde ve tketici rnleri iin yukarda belirtilen bilgiler kullanlarak elde edilmi PCCD/F envanter verileri Tablo 53de verilmitir. Fotoraf 4. Atk kattan kat retimi

86

Tablo 53. Trkiyede Kimyasal Madde ve Tketici Mamullerinden Kaynaklanan PCDD/F Envanteri, 2002 yl
Kaynak Kategorileri Alt Kat. Kat. Snf 7 a 1 2 Kimyasal Madde ve Tketici Mamulleri Kat hamuru ve kat tesisleri Kaynatma Kazanlar (kat hamurunun tonu bana) Siyah erbet kazanlar, sulu amur, ahap yakma 2. Yalnzca aa kabuu kazanlar Sulu amurlar 0,07 0,4 Su g TEQ/ADt pg TEQ/L g TEQ/ADt 4,5 0,06 70 2 4,5 0,2 Kalnt g TEQ/t amur 100 10 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0 10,349 0,349 0,000 0,000 4 5 b 1 Slfit katlar, yeni teknoloji (ClO2, TCF) Yeniden kazanlm kat Kimya Sanayi PCP Avrupa, Amerikan retimi (fenoln Cl2 ile klorlanmas) 0,1 10 1.000.000 0,000 10,000 0 0 0 0,000 0,000 0 0 1000 1000 0 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0 0 0 0,000 0,000 0,000 0,000

Potansiyel Emisyon Yolu (g TEQ/t) Hava Su Kara rnler Kalntlar

retim t/a g TEQ/y Hava g TEQ/y Su

Yllk Emisyon g TEQ/y Kara g TEQ/y rnler g TEQ/y Kalntlar

1 2 3 4 1 2 3

Kraft prosesi, eski teknoloji(Cl2 ) Kraft prosesi, modern teknoloji (ClO2) TMP hamuru Yeniden kazanlm kat hamuru Kat hamuru ve kat Kraft hamurlar/birincil fiberlerden elde edilen katlar, Cl2 Slfit katlar, eski teknoloji (Cl2) Kraft katlar, yeni teknoloji (ClO2, TCF), aartlmam katlar

Hava

Su

Kara
8

rnler
1 0,5

Kalntlar

1.043.602 43.602

Hava

Su

Kara

rnler
2.000.000

Kalntlar
0

2 3 1 2

in retimi (HCHnin termolizi) PCP-Na PCB Dk dzeyde klorlanm, rnein Clophen A30, Aroclor 1242 Orta dzeyde klorlanm, rnein e.g., Clophen A40, Aroclor 1248

800.000 500

0,000 0,000

Hava

Su

Kara

rnler
15.000 70.000

Kalntlar

0,000 0,000

87

3 4 1 2 3 4 5

Orta dzeyde klorlanm, rnein Clophen A50, Aroclor 1254 Yksek dzeyde klorlanm, rnein Clophen A60, Aroclor 1260 Klorlanm Pestisitler Saf 2,4,5-Triklorofenoksi asetik asit (2,4,5-T) 2,4,6-Triklorofenol (2,4,6-PCPh) Diklorprop 2,4-Diklorofenoksi asetik asit (2,4-D) 2,4,6-Triklorofenil-4-nitrofenil eter (CNP = kloronitrofen ) Eski teknoloji Yeni teknoloji

300.000 1.500.000

0,000 0,000

Hava

Su

Kara

rnler
7.000 700 1.000 700 300.000 400 ND NA

Kalntlar

7.375

5,163 0,000 0,000 0,000

7.375 0

5,163 0,000 0,000 0,000

6 7 1 2 3 4 1 2

Klorobenzenler Grafit anodlu klor retimi Kloranil fenoln klorlanmas araclyla p-kloranil hidrokinon araclyla p-kloranil Kloranil bazl boya maddeleri (eski proses, Snf 1) fenoln klorlanmas araclyla o-kloranil ECD/VCM/PVC Eski teknoloji, EDC/VCM, PVC Modern tesisler EDC/VCM ve/veya EDC/VCM/PVC Yalnzca PVC 0,95 0,0003 0,015 0,03

ND ND

Hava

Su

Kara

rnler
400.000 100 1.200 60.000

Kalntlar

0,000 0,000 0,000 0,000 0,000

Hava
1

Su

Kara

rnler

Kalntlar

0 0

0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0

0,000 0,000 0 0,000

0,000 0,000 0,000 0,000 0 0

0,03 0,1

2 0,2

c 1 d 1 2 e 1 2

Petrol rafinerileri Tm tipler Tekstil fabrikalar st snr Alt snr Deri fabrikalar st snr Alt snr NA NA

Hava
ND NA

Su
NA

Kara Kara
NA NA

rnler
NA

Kalntlar
ND

0 800.000 20.000 780.000 400.000 400.000

0 0

0 0

0 2,078 2 0,078

Hava
NA NA ND ND

Su

rnler
100 0,1

Kalntlar
ND ND

Hava
ND ND

Su
NA NA

Kara

rnler
1.000 10

Kalntlar
ND ND

4 0 4

7 Tm Ana Sektrler Kaynak: Dnkasan Ltd.ti, 2002; Devlet Planlama Tekilat, 2002; Petkim, 2002.

0,000

0,000

21,589

0,000

88

Kategori 8. Muhtelif Kuru temizlemenin bu kategoride yer alan dioksin/furan kaynaklarndan biri olmasna karn, Trkiyede klor bazl solventlerin (perkloretilen, tetrakloretilen, vb.) kullanmna ilikin yeterli bilgi bulunmamaktadr. Dier bir nemli dioksin kayna ise sigara tketimidir. TEKEL Gn. Md. verilerine gre, Trkiyedeki toplam sigara sat 2002 yl itibaryla 67.321.000.000 adet olup, bu deere zel sektr sigara satlar dahil deildir (12). zel sektr pazar paynn %30 olduu kabul edilmekte olup, buradan da yaklak 30.000.000.000 adet sigara toplama eklenmektedir. Muhtelif faaliyetler iin yukarda belirtilen bilgiler kullanlarak elde edilmi PCCD/F envanter verileri Tablo 54de verilmitir. Kategori 9. Bertaraf/p Depolama Alanlar Baz p depolama alan etdleri bir yana braklacak olursa, Trkiyedeki belediyelerin byk ounluunun evreyle uyumlu p depolama alanlar bulunmamaktadr. p depolama alan szntlarna ilikin snrl miktarda aratrma olmas nedeniyle, bu alanda gvenilir veriler mevcut deildir. Kanalizasyon artma ilemleri iin, Trkiyede dezenfeksiyon iin klor kullanlan ok sayda atksu artma tesisi mevcuttur. 1988de karlan Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliine, 1995te karlm Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmeliine ve 2001 ylnda karlm olan Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmeliine gre; atksu artma ilemleri evre ve Orman Bakanl tarafndan sk bir biimde dzenlenmekte ve denetlenmektedir. Dolaysyla, atksu artma sektrne ilikin olarak yalnzca dioksin balamnda baz sorunlar bulunmaktadr. Baz bahe atklarndan ve hayvansal atklardan kompost retimi, retim prosesinin yksek yatrm maliyetinden tr Trkiyede olduka snrl dzeydedir. stanbul ve zmirde bulunan baz kk ve orta lekli iletmeler bahe atklarndan kompost retmektedir (Fotoraf 5). Bertaraf/p depolama alanlar iin yukarda belirtilen bilgiler kullanlarak elde edilmi PCCD/F envanter verileri Tablo 55de verilmitir.

Fotoraf 5. zmirde kompost retimi

89

Tablo 54. Muhtelif Faaliyetlerden Kaynaklanan Toplam PCDD/F Emisyonlar

Kat. Alt Kat. Snf 8 Muhtelif A Biyoktle kurutulmas 1 Temiz odun 2 Yeil yem PCP ile ya da baka biimde ilem 3 grm biyoktle B Krematoryumlar 1 Kontrolsz 2 Orta dzeyde kontroll 3 Optimal dzeyde kontroll C Ttsleme Tesisleri lem grm odun, yakt olarak 1 kullanlan atk yalar 2 Temiz yakt, art yakcsz 3 Temiz yakt, art yakc D Kuru temizleme kalntlar 1 Ar tekstiller, PCP ile ilem grm, vb. 2 Normal tekstil rnleri E Sigara tketimi * 1 Puro (kalem bana) 2 Sigara (kalem bana) Hava Su Kara rnler Kalntlar 0 0,007 NA 0,1 NA 10 90 10 0,4 50 6 0,6 NA NA 0,3 0,1 NA NA NA NA NA NA NA NA NA NA Na ND ND ND NA NA NA ND ND ND NA NA NA NA 0,1 0,1 0,5 NA NA NA ND ND ND NA NA NA NA Yakma 0 3.000 50 NA NA 104.856.000.000 0,0105 0 0,0000 104.856.000.000 0,0105 104.856.000.000 0,010 0 0 0 ND ND ND 0 ND 2,5 2,5 0
retim t/y Yllk Emisyon g TEQ/y retim g TEQ/y Yllk Emisyon g TEQ/y retim g TEQ/y Yllk Emisyon g TEQ/y

0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0

0,000 0,000 0,000 0,000

0,000 0,000 0,000 0

0,000 0,000 0,000 0

8 Muhtelif Kaynak: Tekel Genel Mdrl, 2002 ve DE, 2000 (zel sektr sigara satlar).

0,000

0,000

90

Tablo 55. Bertaraf/p Depolama Alanlarndan Kaynaklan Toplam PCDD/F Emisyonlar

Kaynak Kategorileri Kat. 9 A 1 2 B 1 Alt Kat. Snf Bertaraf/p Depolama Alanlar p depolama alan sznts Tehlikeli atk * Tehlikeli olmayan atk * Kanalizasyon/kanalizasyon artma Snai, klor ilintili kark evsel Atksu amuru temizleme yok 2 Atksu amuru temizleme mevcut Kentsel ortamlar Atksu amuru temizleme yok Atksu amuru temizleme mevcut 3 C 1 2 3 D 1 2 3 E 1 9 Uzak alanlar ve konut alanlar veya modern artma tesisi Suya ak olarak boaltma Kark evsel ve snai girdiler Kentsel ortamlar Uzak ortamlar veya girdi denetimi Kompost retimi Tm organik fraksiyonlar Bahe ve mutfak pleri Yeil malzemeler,etkilenmeyen ortamlar Atk ya bertaraf Tm fraksiyonlar Bertaraf/p depolama alanlar ND ND ND ND ND 100 0,000 0,000 0 0,001 0 NA NA NA NA NA NA 5 0,5 0,1 ND ND ND NA NA NA NA NA NA NA NA NA 100 15 5 NA NA NA 100 NA NA NA 100 0 0 0 0 0 5 0,5 2 0,5 0,1 NA NA NA NA NA NA NA NA NA NA 1.000 1.000 0 100 100 10 0 NA NA 200 30 NA NA NA NA 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Potansiyel Emisyon Yolu (g TEQ/t)

Hava Su Kara rnler Kalntlar

retim t/y g TEQ/y Hava Su 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0

Yllk Emisyon g TEQ/y g TEQ/y Kara 0 0 0 0 0 g TEQ/y rnler 0 0 0 0 0 0,000 0,000 0,000 0 0 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0 0 0 g TEQ/y Kalntlar

0,001 0,000 0,000 0,001 0

Kaynak: KTS Kompost rnleri Tic.Ltd.ti.,zmir

91

Kategori 10. Scak Noktalarn Belirlenmesi Poliklorlanm bifeniller Szlemeye Ek Ada Blm IIye tabi olup, aada sralanm ykmllklerin yerine getirilmesi beklenmektedir: Her bir taraf lke: (a) Taraf lkeler Konferansnn gzden geirmesine bal olarak, tehizatlarda (rnein, transformatrler, kondansatrler veya sv stok ieren dier muhafazalar) poliklorlanm bifenillerin kullanmnn 2025 yl itibaryla ortadan kaldrlmas balamnda aada sralanm nceliklere uygun olarak gerekli tedbirleri alacaktr: (i) Yzde 10dan ve hacmen 5 litreden fazla poliklorlanm bifenil ieren tehizatn belirlenmesi, etiketlenmesi ve kullanmdan kaldrlmas ynnde ciddi aba harcayacak; (ii) Yzde 0,05den ve hacmen 5 litreden fazla poliklorlanm bifenil ieren tehizatn belirlenmesi, etiketlenmesi ve kullanmdan kaldrlmas ynnde ciddi aba harcayacak; (iii) Yzde 0,005den ve hacmen 0,05 litreden fazla poliklorlanm bifenil ieren tehizatn belirlenmesi, etiketlenmesi ve kullanmdan kaldrlmas ynnde ciddi aba harcayacak; (b) Madde 3n 2. paragrafna baklmakszn, yukarda (a) bendinde belirtilmi olduu zere poliklorlanm bifenilleri ieren tehizatn evresel ynden gvenli atk ynetimi amac dnda ihra veya ithal etmeyecek; (c) Bakm ve servis ilemleri dnda, yzde 0,005den fazla poliklorlanm bifenil ieriine sahip svlarn dier tehizatta tekrar kullanlmas amacyla geri kazanmna izin vermeyecek; (d) Poliklorlanm bifeniller ieren svlar ile poliklorlanm bifeniller tarafndan kirletilmi ve yzde 0,005den fazla poliklorlanm bifenil ieriine sahip tehizatn Madde 6nn 1. paragrafna uygun olarak en ksa zamanda, ancak 2028 ylndan nce (Taraf lkeler Konferans tarafndan gzden geirilebilir) evresel ynden gvenli atk ynetimini salayacak dorultuda, ciddi aba harcayacaktr. Yeterli dzeyde bilgi bulunmayndan tr, Trkiyede poliklorlanm bifenillerin (PCBler) emisyon deerleri ve nemini ve PCB ieren tehizatn deerlendirilmesi mmkn olamamaktadr. Ruhsat verme ilemlerinin manel olarak yaplmas nedeniyle, Trkiyeye girmi bulunan toplam transformatrlerin ve dier tehizatn toplam says bilinmemektedir. Trkiye Elektrik retim A.. verilerine gre, Trkiyede yaltm svs olarak PCB ieren ve farkl ehirlerde bulunan toplam 254 transformatr ve dier tehizat olarak 1972 kapasitr olup, bu tehizattaki toplam PCB miktar zel sektr dahil 1000 ton olarak verilmektedir. PCB kullanlan tehizattan kaynaklanan toplam PCB emisyonlar Tablo 56da verilmitir.

92

Tablo 56. Scak Noktalar iin Toplam PCB Emisyonlar

rn (g TEQ/t) Grlme Skl (t) Belirlenen g TEQ Hava Su Kara rn Kalnt x sahaya zel deerlendirme gerektiini gstermektedir x x x x x x x x 10 0 1 5 5 x x x x x

Snf

1 2 1 2

1 2

1 2

Not:

Scak Noktalarn Belirlenmesi Klorlanm organik maddelerin retim sahalar Klorofenoller ve trevleri veya PCB x Dier klorlanm organik maddeler Klor retim sahalar Grafit elektrodlu x Grafit elektrodsuz x Klorlanm fenollerin/pestisitlerin formlasyonu x Dioksinle kirletilmi pestisitlerin uygulama alanlar Kereste retimi Pentaklorofenol ve dier dioksin ieren koruyucular x kullanlarak PCP kullanlmadan, evreye ak olmayan tesislerde x PCB ieren tehizat 53 Dk dzeyde klorlanm, rnein Clophen A30, Aroclor 15.000 20 1242 Orta dzeyde klorlanm, rnein Clophen A40, Aroclor 1248 70.000 15 Orta dzeyde klorlanm, rnein Clophen A50, Aroclor 300.000 15 1254 Yksek dzeyde klorlanm, rnein Clophen A60, Aroclor 1260 1.500.000 3 Filtrelemeli x Filtrelemesiz x Kategori 1-9a ilikin atk/kalnt depolama yerleri x lgili kaza sahalar x Tortu taramas x Tehizattaki PCBlerdeki klor dzeyine ilikin yeterli bilginin bulunmay nedeniyle,klor ierii miktar tahmini olarak verilmitir.

93

Tablo 57 Trkiyedeki Dioksin ve furan emisyonlar (g TEQ/yl)

Kaynak Kategorileri Kat. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1-9 Hava Atk Yakma 19,883 Demirden ve Demird Metal retimi 113,854 Enerji retimi ve Isnma 15,772 Mineral rn retimi 25,088 Nakliye 3,063 Kontrolsz Yakma Prosesleri 5,000 Kimyasal Madde ve Tketici rnleri retimi 0,000 Muhtelif 0,010 Uzaklatrma / Gmme 0,000 Potansiyel riskli noktalarn tanmlanmas Toplam 182,7 Yllk Emisyonlar (g TEQ/a) Su Kara rnler 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 4,000 0,000 0,000 0,000 21,589 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,001 0,0 4,0 21,6

Kalnt 0,6 195,7 0,0 3,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 199,6

Farkl Bakanlklar tarafndan yaymlanm bulunan Ynetmeliklerin uygulamaya konmas ve kontrol bu ekilde yrtlecektir (5,6,7)9. rnein, Trkiyenin Atk Ya Kontrolne ilikin AB Direktifine uyum amacyla 2004 ylnda Atk Ya Kontrol Ynetmeliini karm olmasna karn, eylem plannda Trkiyenin Avrupa Birlii mktesebatndan (PCB ve PCTlerin Uzaklatrlmas Hakknda 96/59/EC numaral Ynetmelik ile Avrupa Konseyi ve Parlamentosunun Stockholm Szlemesinin Uygulanmasna likin Direktifi) kaynaklanan ykmllklerin de dikkate alnmas gerekmektedir. Dolaysyla, bu Direktifin uygulanabilmesi iin ulusal laboratuarlarn gerekli altyapya kavuturulmas ve analiz deneyimi ynnden desteklenmesi gerekmektedir. Trkiyenin yapmas gerekenler;
Ulusal laboratuarlarda POP analizi kapasitesinin gelitirilmesi Trkiyede seilmi sektrlerde dioksin ve furan envanterlerinin oluturulmas (Tablo 57) PCB kullanlan tehizatn ayrntl envanterinin oluturulmas ve evresel Ynden Emniyetli Ynetim BHC envanteri (tarihesi, kullanm, depolanmas, vb.) Trkiyedeki POP emisyonlarnn risk deerlendirmesidir.

2.3.5 Stoklama alanlar, kirletilmi alanlar ve atklar, tahmini deerler, ilgili mevzuat, rehberlik, iyiletirme nlemleri ve bu sahalardaki emisyon verilerine ilikin bilgilerin durumu hakkndaki veriler 12 Kalc Organik Kirleticinin POPler (isim verilecek olursa, aldrin, chlordane, dieldrin, endrin, heptachlor, Mirex, toxaphene, DDT, Hekzoklorobenzene, PCBler, dioksin ve furanlar) etkin olarak ynetimi, kresel boyutta hayati nem tayan bir konudur. POPler, evrede kalclk gstermekte, uzun mesafeler katedebilmekte ve biyolojik olarak birikim yapabilmektedir; bu nedenle bu kalc organik kirleticilerin ortadan kaldrlmalar, bu yaplamyorsa kullanmlarnn snrlandrlmas veya yasaklanmas zorunluluk gstermektedir.
9

5. evre ve Orman Bakanl www.cevreorman.gov.tr 6. Tarm ve Kyileri Bakanl www.tarim.gov.tr 7. Salk Bakanl www.saglik.gov.tr

94

Trkiyenin POPlere dnk gerekli nlemleri alabilmesi iin, kirletilmi alanlarn, POP stoklarnn ve kullanlan POP miktarlarnn belirlenmesi, envanterlerin hassas ve gvenilir biimde oluturulmas ile idari ve teknik altyapnn oluturulmas gerekmektedir. Bu balamda, alma grubunca hazrlanm bulunan anket formlar kurululara, kurumlara ve sanayi kurulularna gnderilmi ve ayrca literatr taramas yaplm olup, veri analizleri deerlendirilmi ve tm envanterler oluturularak bu raporda sunulmutur. Trkiyede esas itibaryla 6 farkl potansiyel olarak kirletilmi alan ya da sorun bulunduu grlebilmektedir. Bunlar: Ankara-Yenimahalledeki DDT depolama alan; Kocaelideki BHC ve DDT depolama blgesi; Kahramanmara, Ktahya ve Elazdaki PCB ieren transformatr sahalar (ilave almalara gerek duyulmaktadr); Sinop ve Samsun arasnda depolanm bulunan tehlikeli atklar (POPler dahil); Karadeniz ve Akdenizdeki kirletilmi ya da kirletilme potansiyeli bulunan blgeler (ilave almalara gerek duyulmaktadr).

Buna ek olarak, zel sektrde PCB ieren birtakm tehizatn bulunduu bilinmektedir. Ancak, zel sektr envanterlerine ulamann g olmas nedeniyle bu rapora dahil edilmemitir. Son 50 yl ierisinde, ada retim tekniklerindeki hzl geliimin sonucu olarak, dnyann pek ok yerinde bu maddeleri ieren kimyasallar ve rnler tarmsal retimin arttrlmas amacyla yaygn olarak retilmi ve bu maddeler kullanmlarnn sonucun olarak evreye yaylmtr. Bu kimyasallar esas itibaryla pestisitler, yabani ot ve mantar ldrcler, Polyklorlanm bifenil (PCBler), Polyklorlanm dibenzodioksin ve eitli yapay organik halojen hidrokarbonlar oluturmaktadr. Son 25 yl ierisinde, gelimi lkelerin pek ou zellikle organochlorinelanm hidrokarbonlu pestisitlerin kullanmn yasaklamtr. Ancak, bu bileiklerin doada ayrmaya uramadan uzun sre kalabilmelerini salayan kalc yaplar, bu pestisitlerin eitli hayvan ve insan vcutlarnda birikim yapmalarnn yan sra, bu bileiklere maruz kalmam alanlarda da bunlarla karlalmasna yol amtr. Bunun nedeni, organochlorinelanm hidrokarbon pestisitlerin kalc kimlii ve uzun vadeli etkileridir. Yukarda belirtilen hususlar nedeniyle, bu bileiklerin olumsuz etkilerinin ortadan kaldrlmas ve insan ve evre salnn korunmas iin pek ok lke tarafndan paylalan ve kabul gren bir uluslararas erevenin bulunmas zorunluluu ortaya kmtr. Birlemi Milletler evre Program (UNEP), hem insan sal, hem de evre asndan yksek toksik etkilere sahip 12 POP gibi maddelerin emisyonunun ve miktarlarnn azaltlmas veya ortadan kaldrlmasna ynelik programlar ve benzeri almalarn daha da gelitirilmesine karar almtr. Bu dorultuda, POPlere likin Stockholm Szlemesi hazrlanmtr. 1940l yllarn ardndan, zellikle organik Polyklorlanm hidrokarbon pestisit grubuna mensup DDT, Heptachlor, Klorat, Aldrin, Dieldrin, Endrin ve Toxaphene gibi kimyasal maddeler Trkiyede byk miktarlarda kullanlmtr. Bugn itibaryla bu kimyasal maddelerin kullanm dnyada 70den fazla lkede yasaklanm bulunmaktadr. Bu maddeler Trkiyede 1980li yllarn balarnda yasaklanmtr. Bu gibi maddelerin kullanmnn yasaklama ile sona ermi olmasna karn, kalclk gstermeleri nedeniyle insan ve evre sal zerinde tehdit oluturmaya devam etmektedirler.

95

Belirli aralklarla yrtlen biyolojik izleme almalar, bu bileiklerin Trkiyede 25 yldr kullanlmyor olmalarna karn bunlarla temasn halen mevcut olduunu gstermektedir. Bu maddelere maruz kalnmas, doada tam olarak znmeye uramayan kalc bir yapya sahip olmalar ve organizmalarn ya dokularnda ve besin zincirinde birikim yapmalarndan kaynaklanmaktadr. POPlerin olumsuz etkilerinin snrlandrlmas veya mmkn mertebe ortadan kaldrlmas iin, bu kimyasallarn retim ve kullanmnn yasaklanmas, POP stoklarnn evreyle uyumlu biimde ortadan kaldrlmas ve kirletilmi alanlarn temizlenmesi gerekmektedir. Bu balamda, alma grubu kirletilmi alanlarn nitelik ve miktarlarn belirleyebilmek amacyla POP stoklarna ilikin bilgileri aratrmtr. Bu aratrmann amalar arasnda, POPler tarafndan kirletilmi alanlarn belirlenmesi ile lkemizin bu kimyasal maddelerin ortadan kaldrlmasna ynelik temel nceliklerinin ve gerekli planlarn ortaya konulmas, stoklarn n envanterlerinin oluturulmas, kullanm sresi gemi madde stoklarnn ortadan kaldrlmas olanaklarnn deerlendirilmesi yer almaktadr. POPler tarafndan kirletilmi olma olasl bulunan alanlar aada verilmitir: Incirlik Askeri ss Trkiyedeki dier tesislerden gelen PCB ieren atk yalar 1988e kadar ncirlik ssnde konteynerlerde muhafaza edilmekteydi. 1988 ylnda konteynerlerin tanmas srasnda bir ya szntsnn meydana gelmi olduu anlalmaktadr. Sonu olarak, depolama alannn kullanm 1988 yl sonu itibaryla sona erdirilmitir. Kirletilmi alann ortadan kaldrlmas amacyla Mart 1990, Haziran 1992 ve Kasm 1993 tarihlerinde bir dizi aratrma yaplm ve bu blgenin iyiletirilmesi ve kullanma tekrar almasna ynelik bir proje hazrlanmtr. ABD evre Bakanl Hava Kuvvetleri ssnn taeron firmas olan LAW ve Orta Dou Teknik niversitesi evre Mhendislii Blm bu projeyi birlikte yrtmtr. Projenin amac, Avrupa Birlii ve Trkiye tarafndan zerinde ortak mutabakat salanmas gereken, kirliliin ortadan kaldrlmas yntem ve seeneklerinin ortaya konulmas idi. 2001 ylnda, PCBler tarafndan kirletilmi bulunan alandaki tm kirli toprak ortadan kaldrlmak zere yurtdna gnderildi. Kaz alannn peyzaj tamamlanarak, bu alan yeil alan olarak yeniden kullanma ald. 2001 ylnda ortadan kaldrlan atklarn tip ve miktarlar, Tablo 58de yer almaktadr. Bu sonulara ve resmi beyanlara gre u anda lkemiz askeri slerinde PCBs veya PCB ieren ekipmanlardan kaynaklanan kirlenmi alanlar mevcut deildir. Tablo 58 Ortadan kaldrlm atklar ve miktarlar
ATIK PCB ile kirletilmi saha PCB ile kirletilmi saha PCB ile kirletilmi saha Preslenmi variller Kontaminasyon Dzeyi 50 ppm ve st 10ppm-50ppm 1ppm-10ppm -----Konteynerler Varil Konteyner Konteyner Ahap Varil Konteyner Says 170 12 9 19 Toplam Hacim (Yard3/m3) 45/34,35 60/45,80 45/34,35 bilinmiyor

96

Polyklorlanm Bifeniller (PCBler) Heksaklorohexane (BHC), yukarda da belirtilmi olduu zere tarmda mantar mcadelesinde kullanlmaktadr. Bu madde ayn zamanda klorr solventi ve PVC gibi organochlorinerl maddelerin retimi srasnda da bir yan rn olarak ortaya kmaktadr. Bu madde, yakma tesislerinden salnan uucu kller ve klor alkalin tesislerinden salnan gazlarn bir rn olup, bir arada bir kirlilik sistemi ve evresi oluturmaktadr. Bu maddenin retimi ve kullanm Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan 1985 ylnda yasaklanmtr. Polyklorlanm bifeniller (PCBler), elektrikli makinelerin yaltmnda kullanlan organik bileiklerdir. Bu maddeler, yllar boyunca hemen hemen tm transformatrlerin retiminde yaltc olarak kullanlmtr. PCBler PVC retimi ve atk yakma gibi organochlorine retim proseslerinin yan rnleri olarak da ortaya kabilmektedir. Aromatik yaplarndan, klorr iermelerinden ve vcutta birikim yapmalarndan tr, riskli kimyasal maddeler olarak kabul edilmektedir. Ancak, tamamen kapal sistemlerde kullanlmalar insan ve evre zerinde herhangi bir olumsuz etkiye yol amamaktadr. PCBlerin olumsuz etkileri, bu maddeleri ieren yiyecek ve ieceklerin tketilmesi durumunda ortaya kmaktadr; PCBler koklama, yutma ya da deriden emilim yoluyla vcuda girebilmektedir. Bu maddeler uygun olmayan koullarda yakldklarnda, tam bir yanma rnleri olumamakta, insan ve evre zerinde daha byk zararl etkilere sahip Polyklorlanm dibenzo-p-dioksin (PCDD) ve Polyklorlanm dibenzo furan (PCDF) ortaya kmaktadr. PCBlerin nfusun byk ounluu zerindeki etkileri kirletilmi gdalardan kaynaklanmaktadr. Sanayilemi lkelerde yaayan insanlar zerinde yaplan aratrmalar, PCBlerin g dzeylerinin varln ortaya koymutur. Bu tip bir maruz kalmann herhangi bir hastala yol amad ifade edilmitir. PCB ieren maddelerin akarsulara, gllere, vb. atlarak balklarda birikim yapmas ve bu balklarn tketilmesi sonucunda insanlarda ayn semptomlarn grld farkedilmitir. Yrtlen aratrmalarn sonularna gre, uygun olmayan koullardaki yakma ilemlerinin sonucunda salnan PCB ve gazlarla temas, deriyi, solunum, sindirim ve sinir sistemlerini etkilemektedir. Bu proje kapsamnda, resmi bir mektup hazrlanarak PCBli tehizat bulundurduu varsaylan kurululara gnderilmi olup, elde edilen envanterler Aratrma alma Grubunun Raporunda verilmektedir. Pek ok zel kesim kuruluu mevcut durum itibaryla PCB ieren transformatrleri bulunmad yantn vermitir. Elektrik retim A.. ve Trkiye Elektrik letim A.. nin elinde bulunan PCB ieren transformatrler, kapasitrler TEDA ve EA ve TEA tarafndan yrtlen PCB ieren transformatrler ve kapasitrlerle ilgili aratrmalara gre Trkiyede PCB ieren toplam 290 adet transformatr ve TEA ta ise 1972 adet kapasitr, 5 adet transformatr bulunduunu ve bunlardan EA,

97

elindeki toplam 187 transformatrden 106 adedinin elden kardn ve geri kalan ksm zerinde de bertaraf ve envanter ilemlerinin devam etmekte olduunu belirtmitir. Kapasitrler ve halen tespiti yaplamayan ekipmanlarla ilgili almalar srdrlmektedir. TEDA ta bugne kadar yaklak 50.000 transformatrn etiket bilgileri incelenmitir. PCB izolasyon ya yerine silikonlu ya, esterlenmi rnler veya kuru tip transformatrler konmutur. Bu transformatrlerin bazlar, farkl noktalara dalm durumdadr. Bunlarn byk ounluu Kahramanmara, Ktahya ve Elaz illerinde bulunmaktadr. Bu blgelerde, transformatrlerin ka adedinin evreyi kirlettiinin belirlenebilmesi iin ilave almalara ihtiya duyulmaktadr. Buna ek olarak, transformatrlerin bakm yaplmas ve PCB ieren yalarnn deitirilmesi amacyla yerlerinin deitirilmesi konusunda pek ok farkl noktada eitim verilmektedir. Kocaelideki BHC ve DDT POP pestisitler ve stoklarna ilikin bilgilere gre, Trkiyede DDT ve BHCden baka POP pestisit stou bulunmamaktadr. Pestisitlerin Trkiyede yasaklanmasnn ardndan, BHC ve DDT stoklar Tarm ve Kyileri Bakanlnca bir nlem olarak toplanmtr. Trkiyede pestisitlerin kstlanm ve yasaklanm olduu dnemlerde gerekli nlemler alnm ve aldrin, dieldrin, heptachlor, DDT, chlordane ve toxaphene gibi pestisitlerin kullanm 1968 ylnda bu yana kstlanmtr. Aldrin ve heptachlorun topraa uygulanmas yasaklanm, ancak tohumlarda kullanlmasna izin verilmitir. DDTnin sebzelerde ve meyve aalarnda kullanm kstlanm, ancak aalarn iek atklar dnemlerde zeytin gvesine kar ve pamukta prodenyaya kar kullanlmasna izin verilmitir. Bu yllarda, HCH kullanmna kar herhangi bir karar alnmamtr. Ancak, zirai koruma ilalarnn kullanmnn bir sonucu olarak, bitkilerde HCH ve samanda da DDT kalntlar bulunmu ve 1985 ylnda gerekli nlemlerin alnmas iin bir uyar yaynlanmtr. Yaklak 2.700 ton HCH (heksaklorosikloheksan ya da - BHC) ve DDT uval ve variller ierisinde Merkim Sanayi rnleri A..nin irintepe, Derince-Kocaelideki depo binasnda muhazafa edilmektedir. Bu madde Zirai Koruma Kimyasallar A.. tarafndan retilmi olup, beyaz toz niteliindeki malzeme bitki korumade kullanlmak zere 50 kglk naylon torbalarda ve varillerde muhafaza edilmitir. 1985 ylnda, Tarm ve Kyileri Bakanlnn Koruma ve Kontrol Genel Mdrl, yasa uyarnca (6968 numaral Zirai Mcadele ve Zirai Karantina Kanunu) bu maddelerin bir depo binasnda muhafaza edilmesini zorunlu komutur. Gemite atklarn yok edilmesine ilikin farkl tarihlerde baz almalar yrtlm ise de, herhangi bir somut sonu elde edilememitir. TUBTAK-MAM Gda Bilimleri ve Teknolojisi Enstits rn analiz etmi olup, DDT ve BHCnin hangi tipten olduklar belirlenmitir; DDT (2-4 DDE, 4-4 DDE, 2-4 DDD, 2-4 DDT, 4-4 DDD, 4-4 DDT) ve - HCH (heksaklorosikloheksan ya da - BHC)

98

Merkim Sanayi rnleri A..nin irintepe, Derince-Kocaelideki depo binas, BHC muhafazas iin gereken koullar karlamamaktadr; binann tmnn yamura kar korunmas iin onarlmas gereklidir. Bu depo binas, bugnk haliyle Kocaeli iin olas bir kirlilik sahas konumundadr. Karadeniz Sahili boyunca yasad olarak variller halinde atlm tehlikeli atklar 1988 ylnda, varillere konulmu POPler dahil olmak zere ok byk miktarlarda tehlikeli atk Sinop ve Rize arasndaki sahil eridi boyunca yasad olarak atlm olarak Trk yetkilileri tarafndan bulunmutur. Bu atklarn yzde 80lik blm Sinop ve Samsun arasndaki blgede tespit edilmitir. Trkiye, Zararl Atklarn Snrlar tesi Tanmnn ve Bertarafnn Kontrolne likin Basel Szlemesine 1994 ylnda taraf olmutur. Trkiyenin 1995 ylnda yrrle girmi bir ulusal bir Tehlikeli Atklarn Ynetimi Ynetmelii mevcuttur. Bu atklarn mevcut muhafaza koullar olduka ktdr. Metal varillerin byk ounluu yksek oranda paslanm olup, atk maddeler muhafaza deposunun betonunu ve evredeki topra kirletmektedir. nsan ve evre salnn korunmas iin, bu eski atklarn yok edilmesine ve evrede kirlilik aratrmalarnn yaplmasna acil olarak ihtiya duyulmaktadr. Karadeniz ve Akdenizde POP Kirlilii Trkiyenin kuzeyinde yer alan Karadeniz, 422.189 km2lik bir yzey alanna ve 2.200 metreye varan bir derinlie sahiptir. Karadenizin havza alan, 9 lkede toplam 80-100 milyon kiinin yaad nemli sanayi ve tarm blgelerinden gelen suyu buraya boaltmaktadr. Karadeniz, gemi yllarda herhangi bir snrlama olmakszn yrtlen denizyolu tamacl, mineral ileme, toksik atklarn boaltlmas, evsel atk dearj ve nehirler tarafndan tanan toksik maddeler tarafndan yksek oranda kirletilmi durumdadr. Karadenizi kirleten nehirler, Tuna (203 km3/yl), Dinyeper (54 km3/yl), Dinyester (9,3 km3/yl), Don (28 km3/yl) ve Kubandr (13 km3/yl) (Tablo 59). Pestisit kalntlar deniz suyunda da bulunmutur. Karadeniz sahillerinden elde edilen numuneler analiz edilmi ve 11 eit pestisit tespit edilmitir. Elde edilen sonular, ekil 3de verilmektedir (Tuncer G., 1998).

99

ekil 3 Karadenize Yaplan Pestisit Dearj

1000000 Flux kg y-1 100000 10000 1000 100 10 1

an

Al dr in

in

D T H ep ta kl H or ep ta .E po ks i

in

nd

ld r

dr

p' D

En

ie

'D

p, p'

Li

p'

,p

p,

o,

Industries

Rivers

Domestic discharges

Karadenizdeki en nemli kirlilik kaynaklar, pestisit dearj olup Tablo 59da verilmektedir. (Kurt PB ve zko HB 2004). Tablo 59 Trkiyenin Karadeniz Sahillerine Pestisit Dearj
Sakarya Nehri Guluc Deresi Neyren Deresi Kilimli Deresi Catalaz Deresi Filyos ay Bartn ay Kzlrmak Nehri Yeilrmak Nehri Mili Deresi Civil Deresi Melet Deresi K.Gre Deresi Aksu Deresi Tabakhane Deresi Deirmendere Deresi Heptachlor <11.200 2.200 90 9.6 90 2.400 740 <23.000 92 310 30 500 3.9 6.100 50 11 Aldrin Dieldrin 8.400 25.300 110 680 22 55 <1 3.7 41 <30 <1.700 310 18 70 920 3.500 330 410 43 13 1.7 <4 170 131 1.1 1.7 740 110 2.3 12 <500 20 Endrin p.pDDE o.pDDE o.pDDD o.pDDT 112.000 21.000 296.000 105.000 29.000 500 50 610 340 750 75 13 90 95 90 <3 0.1 7.1 4.1 9.7 27 <24 <24 <30 <30 200 670 1 .200 210 420 42 29 95 24 52 53.000 840 14.000 7.800 23.300 8.700 170 3.400 860 1.400 <12 <2 <3 <2 <3 <24 200 <4 <5 <5 940 420 700 340 940 3.2 8.6 1.7 1.3 2.9 220 35 170 270 330 15 4.6 16 21 18 620 4 230 90 290

Karadenizde Kurt ve ekibi tarafndan yaplan aratrmalarda, deniz suyunda ve karlan midye rneklerinde ciddi miktarlarda klorrl pestisitlere ve PCBlere rastlanmtr. Trkiyenin Karadeniz sahillerinden karlan midye numunelerinden elde edilen klorrl pestisit ve PCB younluklar Tablo 60da, deniz suyundan elde edilen deerler ise Tablo 62de verilmektedir.

o,

p'

100

Tablo 60 Midye numunelerinde saptanm klorlanm pestisit ve PCB younluklar

(Trkiyenin Orta Karadeniz sahilinde 1999 ve 2000 yllarnda midyelerde saptanm ortalama klorlanm pestisit ve PCB younluklar) Bileik -BHC -BHC -BHC -BHC P,p-DDT P,p-DDE P,p-DDD Dieldrin Endosulfan-I Endosulfan sulphate Endrin Endrin aldehite Heptachlor Heptachlor epoksit HCB Lindane Aldrin Endosulfan-II Baruthane (1), Pg/g ww 5 12 3 2 290 2800 950 780 4000 5700 180 1300 110 Yok 270 130 590 270 Yeil Fener (2), Pg/g ww Yok 13 18 1 400 300 850 180 Yok Yok 310 140 20 Yok 170 160 Yok 2100 Krmz Fener (3), Pg/g ww 8 70 8 200 240 70 2200 130 600 790 180 420 14 Yok Yok Yok 70 Yok Belediye Evleri (4), Pg/g ww 600 3900 Yok Yok 1800 2400 1000 600 16,000 3400 1500 1200 1600 Yok Yok Yok Yok 11,000 Sinop (5), Pg/g ww 190 22 yok yok 1100 230 240 380 80 yok 190 yok 40 yok 180 120 yok 12 Yalky (6), Pg/g ww 50 140 Yok 30 Yok 120 5400 360 20 7 20 3 8 Yok Yok Yok Yok 2

PCBler Yok Yok Yok Yok yok Yok Yeil Fener (2) ve Krmz Fener (3) numune alma noktalar Samsun sahilinde liman iinde, Baruthane (1) Samsun Sahilinin batsnda ve Belediye Evleri (4) ise Samsun sahilinin dou tarafndadr. yok= Tespit edilmedi Koyu renk saylar tespit snrnn altndadr. Pg/g ww= Islak arln gram bana ortalama kirletici younluu

Tablo 61 Karadeniz suyunda saptanm klorlanm pestisit ve PCB younluklar

(Trkiyenin Orta Karadeniz sahilinde 1999 ve 2000 yllarnda deniz suyunda saptanm ortalama klorlanm pestisit ve PCB younluklar)

Bileik

Baruthane (1),

Yeil Fener (2),

Krmz Fener (3),

Belediye Evleri (4),

Sinop (5),

Yalky (6),

Pg/ml a-BHC b-BHC g-BHC d-BHC P,p-DDT P,p-DDE P,p-DDD Endosulfan-I Endosulfan sulphate Endrin Endrin aldehit Heptachlor Heptachlor epoksit HCB Lindane Aldrin Endosulfan-II PCBler 0,6 7 Yok 3 Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok 0,7 Yok Yok Yok Yok 6 Yok

Pg/ml Yok Yok 0,3 Yok Yok Yok Yok 0,1 Yok Yok 0,5 0,2 Yok Yok Yok Yok Yok Yok

Pg/ml 1 Yok Yok Yok Yok Yok Yok 1 Yok Yok Yok 30 Yok 8 Yok Yok Yok Yok

Pg/ml Yok Yok Yok Yok Yok yok yok 15 yok yok yok 1 yok 2 yok yok 2 yok

Pg/ml yok yok yok yok yok 1 105 yok yok yok 15 1 Yok Yok Yok Yok Yok Yok

Pg/ml Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok 1 Yok Yok Yok Yok Yok Yok

Yeil Fener (2) ve Krmz Fener (3) numune alma noktalar Samsun sahilinde liman iinde, Baruthane (1) Samsun Sahilinin batsnda ve Belediye Evleri (4) ise Samsun sahilinin dou tarafndadr. yok= Tespit edilmedi Koyu renk saylar tespit snrnn altndadr.

101

Akdeniz sahilinden alnm balk ve kalnt numunelerinde DDT, DDE ve PCB tespit edilmitir (Aratrma, Batrk ve ekibince gerekletirilmitir). Canl organizmalardaki ve kalntlardaki PCB miktarlarnn tespit edilebilen deerin altnda olduu gzlemlenmitir. Akdenizden alnm kalnt numunelerinde saptanm organochlorinelanm bileik younluklar Tablo 62de, homojenize edilmi balk numunelerindeki organochlorinelanm bileik younluklar Tablo 63de ve canl organizma numunelerindeki organochlorinelanm bileik younluklar ise Tablo 64de verilmektedir (Batrk ., 1980) Tablo 62 Kalnt numunelerinde saptanm organochlorinelanm bileik younluklar
Kalnt -BHC -BHC pp- DDE pp- DDD pp- DDT PCB-1260 Younluk (mg/g) 1.8 0.2 1.9 9.2 16.1 208.6 Ng g-1 kuru arlk 0.1 0.7 2.7-+0.7 7-+4 13-+5.3 180-+39

Tablo 63 Homojenize edilmi balk numunelerindeki organochlorinelanm bileik younluklar

Kalnt -BHC B-BHC Aldrin pp- DDE pp- DDD pp- DDT PCB-1254 Younluk (mg/g) 7.8 37.7 11.1 56.4 30.7 40.0 1645.0 Ng g-1 kuru arlk 16-+7.4 41.3-+17.4 17.2-+4.1 296.0-+214 293.0-+227 370.0-+270 3220.0-+2830

Tablo 64 Canl organizma numunelerindeki organochlorinelanm bileik younluklar

Analizi yaplan tr Analizi yaplan birey says %EOMa Organochlorine art (ng g-1F.W.) t-DDEd Asgari 20 1.8 Azami Ortalama Mullus barbatus(barbunya) Asgari 26 16.0 Azami Ortalama Mullus surmeletus(tekir) 6 2.6 Asgari Azami Ortalama Upeneus mollucensis(Nil barbunyas) Asgari 26 16.0 Azami Ortalama Parapenaus kerathurus(karides) Asgari 26 16.0 Azami Ortalama Patella caerulea 26 16.0 Asgari Azami Ortalama
a b c

t-DDT 5 173 48 2 122 62 7 35 21 31 69 47 3 61 28 1 4 2 8 324 89 9 257 130 20 49 34 49 94 74 4 65 34 2 7 5

t-PCBb Tc 10 T 2 T T T T T T 2 39 15

Mugil auratus (altnba kefal)

% canl organizmann taze arl baz alnarak hesaplanm, ayrtrlabilir organik madde PCB hesaplamalar Aroclor 1254 baz alnarak yaplmtr T, 2 ng g-1 altndaki deerleri gstermektedir. dt-DDE op- ve pp-DDEnin toplamdr.

102

Coelhan ve ekibi tarafndan yaplan aratrmalarda, Marmara Denizi ve Akdenizden karlan balk numunelerinde baz organochlorinerl kirleticilere rastlanmtr. Bu aratrmalarda, Marmara Denizinden alnan balk numunelerinde ciddi DDT miktarlar tespit edilmitir. Akdeniz ve Marmara Denizinden alnm numunelerdeki PCB 6 snf bileik miktarlarnda ok kk bir farkllk olduu gzlenmektedir (Tablo 64-65) (Coelhan ve Barlas 1998).

Olas Kirletilmi ve ncelik Tayan Sahalar Daha nce de akland zere, olas kirletilmi sahalarda, kirletilmi blgenin hassas olarak belirlenebilmesi iin daha fazla aratrmaya ve numunelere ihtiya duyulmaktadr. Kocaelindeki BHC ve DDT depolama alan; Ankara-Yenimahalledeki DDT depolama alan; Kahramanmara, Ktahya ve Elazdaki PCB ieren transformatr sahalar (ilave almalara gerek duyulmaktadr); Sinop ve Samsun arasnda varillerde depolanm bulunan tehlikeli atklar (POPler dahil); Karadeniz ve Akdenizdeki kirletilmi ya da kirletilme potansiyeli bulunan blgeler (ilave almalara gerek duyulmaktadr).

2.3.6 POPlerin Gelecekteki retimi, Kullanm ve Emisyonlar Muafiyet zorunluluklar Trkiyenin Tam yelik Sreci nedeniyle, POPlerin gelecekteki emisyonlar (retim), 2005 ylndan sonra dmeye balayacaktr. Bu srete, mevzuatn byk blm yenilenmi ve/veya deitirilmi olup, ok sayda yeni mevzuat da oluturulmutur. rnein, evre ve Orman Bakanl IPPC Direktifinin Trkiyede uygulanabilmesi iin Hollandal Koordinatr ile birlikte Trk tarafnn yerine getirmesi gerekenleri yapmtr. Dolaysyla, Trk mevzuatnn AB Mktesebat ile uyumlatrlm olduunun sylemek mmkndr. Ancak, bu mktesebatn yrrle konabilmesi, Trkiyenin zel koullar nedeniyle uzun bir geii srecini gerekli klacaktr. rnein, IPPC Direktifi BAT ve BEPnin uygulanmasn gerekli klmakta, ancak POPlerin kontrol iin BAT ve BEPye ilikin yeterli bilgi ve deneyim bulunmamaktadr. POPlerin gelecekteki istem d retiminden kaynaklanan emisyonlar Tablo 66da verilmektedir. Dier taraftan, Ek A ve Bde listelenen kimyasal maddelerin hi birisi Trkiyede retilmeyecek ve kullanlmayacak olduundan, Szlemede herhangi bir muafiyet talebinde bulunulmayacaktr.

103

Tablo 65 Marmara Denizi ve Akdenizden alnm numunelerdeki 6 PCB snf bileikler

Bileik - HCH - HCH HCH PCB 28 PCB 52 PCB 101 PCB 138 PCB 153 PCB 180 o.p-DDE p.p-DDE o.p-DDD p.p-DDD o.p-DDT p.p-DDT Toxaphene Parlar No 26 Toxaphene Parlar No 50 Toxaphene Parlar No 62 HCB Heptachlor - Chlordane cis-Chlordane Trans-Chlordane Trans-Nanoklor Mirex OCS 1- HCHler 2- PCBler 6 Snf 3- DDT 4- Toxaphene, 3 Snf 5- Chlordane 1-5 1 34 97 yok yok yok 51 129 94 51 22 341 312 523 116 165 24 31 11 31 yok yok 9 11 341 23 60 131 325 1479 66 361 2362 2 4 6 3 8 7 31 52 41 30 yok 280 4 35 18 36 yok 17 4 2 2 yok 3 5 8 11 43 13 169 371 21 16 590 Marmara Denizi 3 20 49 15 7 yok 54 169 138 119 yok 730 42 204 38 228 32 64 72 26 25 yok yok 15,4 27 54 yok 84 487 1242 168 42,4 2023 4 12 57 8 yok 44 122 241 195 53 20 2448 118 750 260 494 47 31 36 32 yok yok 22 56 33 66 yok 78,6 652 4162 114 111 5126 5 3 6 2 yok 28 39 105 116 96 24 372 892 551 95 110 13 10 6 24 6 yok 6 39 5 1 8 11 384 2050 29 50 2524 6 1 1,7 1,2 7,6 17,3 88 15 29 10 69 230 3,7 26 31 16 5 19 7 2,4 4 8,6 yok 21 115 yok 16 3,9 166,9 375,4 31 144,6 721,8 7 2 1 4 71 44 561 65 8,3 16,5 623 576 yok 5 48 42 yok 40 116 15 26 32 yok yok 17 32 1 7 914,3 1294 156 49 2420 Akdeniz 8 1 1 yok yok yok 206 9 13 yok yok 115 yok 8 yok 2,6 yok yok 35 7 yok 9 131 yok 50 yok 22 2 228 149 35 190 605 9 1 2 1 4 yok 18 37 29 14 yok 231 yok 19 7 43 4 11 10 7 yok yok 2 4 2 14 yok 4 102 300 25 8 439 10 1 2 1 2 yok 4 38 30 16 yok 305 25 13 4 44 2 5 5 6 yok yok 2 3 3 14 yok 4 90 391 12 8 505

Tablo 66. POP kimyasallarn gelecekteki emisyonlar Yl stenmeden Yaplan retim Emisyonlar Pestisitler retim Kullanm PCB-HCB retim Kullanm PCDD/Fs 2002/03 Referans Envanteri g I-TEQ 0 0 0 10 407,9 2005 g I-TEQ 2010 g I-TEQ 2020 g I-TEQ 2030 g I-TEQ

9 367

7,2 293,6

5,8 234,9

4,6 188

104

2.3.7 Emisyonlarn ve Bunlarn nsan ve evre Salna Olan Etkilerinin zlenmesine Ynelik Mevcut Programlar ve Bulgular POPler, yksek oranda toksik, doada kalcl olan, canl organizmalarn ya dokularnda birikim yapan, daha souk iklim blgelerine doru uzun mesafeler katedebilen organik kimyasal bileiklerdir. Kresel eylemlere ilk muhatap olan on iki adet POPnin tm chlor ieren organik bileiklerdir. Bunlar, aldrin ve dieldrin, endrin, chlordane, DDT, heptachlor, Mirex, toxaphene, Hekzoklorobenzene, polyklorlanm bifeniller (PCBler), polyklorlanm dibenzodioksinler ve polyklorlanm dibenzofuranlardr. POP kalntlar balk ve hayvan yalarnn yan sra insan emzirme stnde de kresel dzeyde rastlanmaktadr. En yksek atk deerlerinin bazlar, her iki yarmkredeki kutup blgelerinde kaydedilmitir. reme sistemi bozukluklar, deformasyonlar, balklarda ve yaban hayvanlarnda ilev bozukluklarnn bu kalc kirleticilerle bants giderek artan miktarda kantla desteklenmektedir. Yaban hayatndaki etkilerin gerek boyutu ou kez g farkedilir olup, son derece dk younluklarda dahi tetiklenebilmektedir. nsanlar POPlere genellikle besin zinciri araclyla maruz kalmaktadr. Giderek artan miktarda kant, insanlarn POPlar ile temasnn kansere, sinirsel davranlarda zayflamaya, baklk sisteminde biyokimyasal deiikliklere ve olas ilev bozukluuna, reme sistemi bozukluklarna, emzirme sresinde ksalmaya ve eker hastalna yol aabildiine iaret etmektedir. Bu etkilerin pek ounun mekanizmas insan endokrinolojik sisteminin -sklkla fets geliimi srasnda- bozulmas araclyla ortaya kyor grnmn vermektedir. Trkiyede pestisit kullanm 1950li yllarda DDTnin neredeyse her trl Zararlye kar kullanmyla balamtr.Trkiye bir tarm lkesi olup, dolaysyla bitki koruma bir zorunluluk olup, bitki koruma ve stma tayclaryla mcadelede en etkin yntem kimyasal madde, zellikle de DDT kullanm olmaktadr. 1940lardan bu yana ok sayda yapay organochlorine pestisit retilmekte ve bitki korumade kullanlmak zere temin edilebilmektedir. Bunlar arasnda, aldrin, DDT ve heptachlor yasaklandklar 1980li yllara dek kullanlmlardr. Trkiyede zellikle 1980den sonra temel olarak insanlar tarafndan tketilen balk, midye ve st dahil gdalar pestisit at bulunup bulunmadnn belirlenmesi amacyla analiz edilmi olup, elde edilen sonular yaymlanm veya raporlanmtr. ncelikli Kirletici Emisyonlarnn Bildirimi ve Raporlanmas: DDT en yaygn olarak kullanlm POP kimyasal konumundadr. Dolaysyla, ncelik sralamasnda en bata yer almaktadr. Aldrin, dieldrin ve endrin bir arada analizi yaplm bulunan POP kimyasallarnn ikinci en byk grubunu oluturmaktadr. Heksaklorohexane de Trkiyede en yaygn olarak kullanlm POP pestisitler arasnda yer almaktadr. Bu maddenin ise nc sray aldn sylemek mmkndr.

105

POPler iin Mevcut zleme Standartlar ve Kapasitesi: Trkiyede POPler iin daha nceden yaplm ya da halen devam etmekte olan herhangi bir alma bulunmamaktadr. Refik Saydam Hfzshha Enstitsndeki Zehir Aratrma Mdrl tam tehizatl olup, gelecekte POPlerin izlenmesi almalarnn yrtlmesi iin uygun donanma sahiptir. Bu laboratuarlarda halen ime sularnn PCB analizleri olaan olarak gerekletirilmektedir. Laboratuarlarn tek eksik yn, henz akredite edilmemi olmalardr. Halen devam etmekte olan izleme almas bulunmay nedeniyle, almalarn zayf ynlerinin deerlendirilmesi veya Szleme ykmllkleri ile karlatrlmas mmkn olamamaktadr.

POP Etkilerinin Potansiyel Kaynaklarna likin Mevcut Bilgiler Trkiyede stoklardaki yaklak 10 ton DDT dnda herhangi bir POP kayna bulunmamaktadr. lkede ayrca baz PCB ieren gayr faal elektrik transformatrleri de bulunmaktadr. POPlerin evrede, Gda Maddelerinde, Yemlerde ve nsanlardaki Varl : Literatr taramas. Deerlendirme iin balang destek bilgisi olarak 1977-2004 yllarn kapsayan ve almayla ilgili aday iin yrtlm bir literatr taramas kullanlmtr. Tarama almas, kolay eriim amacyla bir veritaban yneticisi yazlm ile dzenlenmi 56 referansa ulalmasn salamtr. Bunlara ek olarak, literatr taramas (1977-2004), 89 yayn ismi vermitir10. Blgesel veritabannn analizi (Tablo 67), Stockholm Szlemesi tarafndan kapsanan oniki POP arasndan DDT, aldrin ve HCBnin en yksek sayda referansa sahip olduunu gstermektedir. Tablo 67 Literatr aratrmas (1977-2004)
Blgeler Marmara Ege Karadeniz Anadolu Akdeniz Dou ve Gneydou Anadolu Toplam Aldrin Dieldrin Endrin Chlordane Heptachlor DDT Toxaphene Mirex 2 2 3 3 2 0 12 1 1 3 3 2 0 10 1 1 3 1 2 0 8 1 0 2 0 0 0 3 0 1 2 4 1 0 8 2 4 5 10 2 1 24 1 0 1 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 HCB PCBler PCDD/F 2 2 2 5 0 1 12 2 0 2 3 0 1 8 2 0 0 0 0 0 2

10

Baknz Ergin N., ve dierleri, 2004. Salk alma Grubu Raporu.

106

evresel Dzeyler Toksikolojik ve Ekotoksikolojik Tanmlama Trkiyede POPlerle ilgili ciddi miktarda veri bulunmakla birlikte, bu veriler blmlerle ilgili, corafi ve zaman balamnda ve ayrca zellikle de eski verilerde analitik kalite ynlerinden dengesiz bir dalm gstermektedir. Burada raporlanan veriler eksiksiz olmas iddias bulunmamakta olup, verilerin farkl matrislerdeki mevcut POP dzeylerine ilikin bilgi verme ynnden yeterince kapsaml olmas hedeflenmitir.Veriler temel olarak son 10 yl kapsamakta olup, mmkn olduu durumlarda zamansal deikenlik hususu da ele alnmaktadr. POPlerin Cansz Ortamlardaki Younluu Hava ve Yalar Atmosferdeki POP younluu, muhtemelen metodolojik glkler nedeniyle Trkiyede en az aratrma yaplan konulardan birisidir. Veriler temelde HCB, BHC ve PCBler gibi Organochlorine bileikleriyle snrl olup, genelde kentsel alanlar ve tarm alanlar olmak zere ok sayda blgede tespit edilen bu maddelere ynelik olanlar dndaki lmler, genel bir deerlendirme yapmak iin yeterli deildir. zmit tehlikeli/klinik atk yakma frnndan alna kl numunelerindeki ar metal ve organik kirletici younluklar aadaki gibidir: Nisan 2000de, zayda (zmit Atk ve Kalntlar Artma, Yakma ve Deerlendirme A..) yakma frnndan frn dip kl ile ekonomizer ve elektrostatik kelticiden uucu kl numuneleri alnarak analiz edilmek zere Greenpeace aratrma laboratuarlarna gnderilmitir. Numunelerin ikisi (ESP ve ekonomizer kl) ngilteredeki akredite edilmi bir laboratuara klorlanm dioksin ve duran younluklarnn belirlenmesi amacyla gnderilmitir. Elektrostatik kelticiden (MI0065) toplanan kl, Tablo 68de yer alan sonular vermitir. Polyklorlanm bifeniller (PCBler), dip kl dahil analiz edilen tm kl numunelerinde belirlenmitir. Buna ek olarak, klorlanm dioksinler iki uucu kl rneinde belirlenmi olup, ESP rneindeki dzeyler ekonomizer klndeki deerlerden daha yksek deerler vermitir. Tablo 69, kl numunelerinde organik kirleticiler analiz sonularn zetlemektedir. Tanmlanan bileik says, her bir vakada belirlenen ve ayrdedici niteliklerle %90dan daha yksek uyum gsteren bileik saysn gstermektedir. Tablo 68 Kl numunelerinin organik kirletici analizi sonular Numune M 10064 M 10065 M 10067 Tanmlama Dip kl ESP kl Ekonomizer kl Belirlenen Bileik Says 60 13 12 Tanmlanan Klorlanm Bileik Bileik Says Says 32 2 3 3 2 3 PCB Says 2 2 2

107

ESB klnde klorlanm kirleticilerin varl, bu numune iin yaplm dioksin analizi sonular ile (0,28 ng I-TEQ/g, ppb) bir kez daha dorulanmtr. Bu deer kaydedilmi en yksek deer olmamakla beraber, yine de dier baz yakma frnlarnda saptanm geni deer aklnn iinde kalmaktadr. Kocaeli niversitesi evre Mhendislii Fakltesinden Karademir ve arkadalarnn Trkiyedeki bir sanayi blgesindekki PCDD/F dzeylerinin tahminine ynelik olarak zayda ve University of Newcastle ile Thyne evre Mhendislii Blm birlikte yakn gemite yrtt yaymlanmam bir alma bulunmaktadr. Tablo 69 Hava, su, imen ve stteki PCDD/F younluklar Hava Toprak imen St Younluk aral 23-563 fg TEQ/m3 0.5-4.1 ng TEQ/kg 0.3-5.0 ng TEQ/kg 33-308 pg TEQ/kg fg : 1 x 10 15 gram ng :1 x 10 9 gram pg :1 x 10 12 gram TEQ : Uluslararas Toksisite Edeeri. Bu almada dikkate alnan maruz kalma yollar nefes alma ve gda tketimi ile azdan maruz kalmalardr. Bu amala, sebze kkenli gdalar iin hava ve imendeki younluk deerleri kullanlmtr. Benzer bir biimde, st iin yaplan lmler de almada kullanlmtr. Toprak altnda yetien sebzeler (soan, patates) ile et, tavuk ve yumurta iin enterpolasyon yaplarak tahmini dioksin deerleri kullanlmtr. Blgede ikamet edenler iin bir maruz kalma ablonu oluturulmutur. alma sonularna gre, maruz kalma oranlar kentsel alanlarda ikamet edenler iin 4 pg TEQ/vcut arl/gn, krsal alanda ikamet edenler iin ise 10pg TEQ/vcut arl/gn olarak tahmin edilmektedir. Kabul edilen snr deer ise 2 pg TEQ/ vcut arl/gndr. Sonu olarak, tahmini dzeylerin lkemiz asndan ok yksek olduklar grlmektedir. Ancak, almann boyutunun ve numune saylarnn yeterli byklkte olmamas nedeniyle, daha hassas sonulara ulalabilmesini teminen ilave aratrmalara ihtiya duyulmaktadr. Maruz kalmalarn esas itibaryla gda kaynakl olmas nedeniyle, besin maddeleri zerinde daha fazla aratrma yaplmas gerekmektedir. Temiz ve Atk Sular stanbul yaklak 12 milyonluk nfusuyla bir metropol olup, Trkiyenin en byk kentsel yerleim merkezidir. Kentin gnlk ortalama kamusal ve snai su talebi, 18 milyon metrekp civarndadr. Su talebi genellikle bin yldr kullanlmakta olan yzeysel su kaynaklarndan karlanmaktadr. stanbulun su kaynaklar ciddi kirlilik sorunlaryla karlamtr. Su kaynaklarnn evresinde yeni yerleim alanlar ve baz sanayi kurulular kurulmasnn yan sra, tahl, msr ve ayiei ekimi gibi tarmsal faaliyetler de yrtlmekte, bykba ve kkba hayvanclk yaplmaktadr. Bu faaliyetlerin bir sonucu olarak su havzalarnda Ortalama 176 fg TEQ/ m3 1.2 ng TEQ/ kg 1.8 ng TEQ/ kg 105 pg TEQ/ kg

108

pestisit uygulamas ve gbreleme denetimi nem tamaktadr. Baz klorlanm pestisitlerin kullanmnn Trkiyede yasaklanm olmasna karn bunlarn bozunmaya kar diren gstermeleri, su kaynaklar iin potansiyel bir risk oluturmaktadr. Tablo 70 stanbuldaki ham ve artlm sularn Organochlorine pestisit ierikleri
Artma Tesisi Avrupa Yakas Numune Kathane A.T. KONUM Alibey Baraj Ham Su -BHC (ppb) y-BHC (ppb) Aldrin (ppb) Artma klar -BHC (ppb) -BHC (ppb) Aldrin (ppb) Filtre klare -BHC (ppb) y-BHC (ppb) Aldrin (ppb) Pompa stasyonlare,f -BHC (ppb) y-BHC (ppb) Aldrin (ppb)
a

B. ekmece A.T.b Terkos Baraj 0.908 0.025 yok yok 0.829 0.008 yok yok 0.879 0.007 (0.419 0.004) yok (yok) yok (yok) 0.544 0.004 (0.151 0.010) yok (yok) yok (yok)

merli Baraj A.T.

Anadolu Yakas Elmal A.T.

0.662 0.060 <0.001 yokd 0.586 0.013 <0.001 yok 0.886 0.013 (0.326 0.006) <0.001 (yok) yok (yok) 0.145 0.005 (0.062 0.009) <0.001 (yok) yok (yok)

0.679 0.036 0.067 0.004 yok 0.516 0.009 0.062 0.006 yok 0.769 0.003 (0.255 0.005) 0.057 0.003 (0.005 0.001) yok (yok) 0.158 0.004 (0.070 0.008) 0.033 0.002 (0.004 0.001) yok (yok)

0.335 0.019 0.077 0.006 0.029 0.004 0.308 0.008 0.064 0.006 0.058 0.004 0.517 0.005 (0.2620.004) 0.018 0.002 (0.0020.001) 0.081 0.009 (yok) 0.423 0.012 (0.1580.015) 0.018 0.003 (0.0020.001) 0.071 0.004 (yok)

1.724 0.025 yok yok vspace5pt 0.934 0.014 yok yok 0.620 0.006 (0.490 0.006) yok (yok) yok (yok) 0.142 0.003 (0.103 0.007) yok (yok) yok (yok)

, y-BHC ve Aldrin iin 5 veri setinin ortalamas (%95 gvenilirlik) bKlorlulua dayanan dzeltilmi deerler. cNTU : Nefelometrik bulanklk birimi. Kalibrasyon erilerinin oluturulmasnda Formazin sspansiyonlar kullanlmtr. d yok : tespit edilmedi e Normal geri ykama klar parantez iinde verilmitir. f Filtre setlerinden kan kark su numuneleri

stanbulun ime suyu kaynaklarndan birka artlmam (ham) ve iilebilir su rnei alnarak, 9 adet organochlorine pestisitin varl analiz edilmitir.GC ve TLC analizlerinde yalnzca ve BHC ile aldrin tespit edilmitir. Bu maddeler olduka kalc olmalar ve ok yava bozunuma uramalar nedeniyle, toprakta kolaylkla birikim yapabilmektedir. Rezervuar suyundaki pestisit younluu emme ve geri brakma proseslerini ieren kinetik dengenin ayrma katsays ile ilintilidir (Tablo 70). Datm alanndan alnan su numuneleri de analiz edilmi ve birka semtin musluk sularnda yalnzca BHC kalntlarna rastlanmtr. Sonular Tablo 71de verilmitir

109

Tablo 71 stanbulun baz semtlerindeki musluk suyunun organochlorine pestisit ierii Artma Tesisi Avrupa Yakas A.Kathane A.T. Semt Artma tesisine olan Yaklak uzaklk (km) 0 6.5 8.5 8.8 9.3 13.50 0 30.0 36.0 0 27.0 29.0 31.0 33.1 35.0 35.1 48.8c 50.8c 51.0c -BHCa (ppb) 0.145 0.005 ve 0.544 0.004 0.699 0.100 0.191 0.046 0.041 0.025 0.143 0.017 0.143 0.017 0.158 0.004b 0.090 0.016b 0.089 0.011b 0.423 0.012 0.228 0.011 0.062 0.017 0.560 0.012 0.627 0.018 0.034 0.021 0.281 0.024 0.328 0.003 0.126 0.013 0.097 0.004 0.142 0.003 0.163 0.005

Artma k Mecidiyeky Beikta Maka Beyolu Esenler

B.Bykekmece

Artma k Bahelievler Zeytinburnu Artma k Gztepe Kartal Maltepe Suadiye skdar Kadky ncirli Bakrky Ataky (3.ksm)

Anadolu yakas A.merli A.T.

B.Elmal A.T.

Artma k 0 Beykoz 17.0 a Tm dier Organochlorine pestisitler tespit edilmemitir. b Dzeltilmi deerler. c Grece daha yeni hatlar.

BHCden daha tehlikeli olan BHC ve aldrinin ortadan kaldrlmas muhtemelen datm hatlarnn i duvarlarnda ve ara depolama tanklarnda adsorption ve sedimantasyon sreleri sonucunda meydana gelmitir. stanbul ehir ebeke suyundaki kalnt dzeylerinin aldrin iin 1 ppb, BHC iin ise 4 ppb olan azami izin verilen deerlerin altnda kald grlmtr. Kalnt dzeyleri, su kalitesinin toplam pestisit at temel alnarak yapld ve yksek kaliteli su iin azami 1 ppblik bir younlua izin verilen Trk mevzuat ile uyumludur. Trk mevzuat ile Dnya Salk rgt (WHO) standartlar itibaryla, su numunelerinin tmndeki organochlorine pestisit younluklar azami snrlarn altndadr. Ancak, eski hatlardan iletilen musluk sular, tek bileik iin AB standartlar tarafndan izin verilen deerlerden daha yksek Organochlorine younluuna sahiptir.

110

Beykan Petrol Sahasnda retim faaliyetleri nedeniyle yzey topranda ve yeralt suyunda meydana gelen hidrokarbon kirlilii kayg uyandrmaktadr. Beykan Petrol Sahas, 1960l yllarn balarnda sulama amal olarak yaplan orta byklkteki bir barajn su havzasyla evrilidir. Barajn rezervuarnn evresindeki eitli koruma blgeleri dahilinde toplam 38 adet petrol kuyusu almtr. Bu kuyularn 13 adedi rezervuar kysnn mutlak koruma blgesi ad verilen ilk 300 metrelik blmnde yer almaktadr. Bu kuyulardaki ve kuyular ve dier tesisleri balayan boru hatlarndaki petrol dklmeleri, rezervuar su kalitesini etkileyen potansiyel kirlilik kaynaklar olarak deerlendirilmektedir. Mevcut sznt kaytlar, petrol retiminin en st dzeylerde olduu yllarda, sahann tmnde yllk ortalama 95 ton dzeyinde bir dklme meydana geldiini ve bunun sonucunda ise kirletilmi topraklarda ortalama 20.300 ppmlik bir TPM younluunun olutuunu ortaya koymaktadr (NATO raporu,1998)11. Orta Karadeniz Blmndeki 16 yzey ve yeralt suyu rneinde BHC ile BHCnin alfa, beta, gamma ve delta izomerlerine rastlanmtr. BHC ve izomerlerinin kalntlar ise 6 numunede tespit edilmitir. Kalnt deerleri yzey suyunda farkl izomerlerde 0,00030,2505 ug/litre, yeralt suyunda ise 0,0001-0,5720ug/litre arasnda bulunmutur (Geyiki ve Bykgngr, 2002)11. Dolaysyla, bildirilen deerlerin evre asndan tad nemi takdir etmek mmkn olamamaktadr. Manyas Gl farkl pestisit eitleri ile kirletilmektedir. Balkesirde bulunan Manyas Glnde ve havzasnda (Ku Cenneti olarak bilinmektedir) yer alan 9 farkl istasyondan Kasm 1996 ve Mays 1997 arasnda alnan tortu ve su numunelerinde Organochlorine (OK) pestisitlere rastlanmtr. Kalnt analizi sonularna bakldnda, ekosistemlerin organochlorine pestisitlerin kalntlaryla kirletilmi olduu grlmtr. Kalntlar genel olarak heptachlor, heptachlor epoksit, BHC, aldrin, opDDT, opDDE, endrin ve dieldrinden olumaktadr. Suyun kirlilik dzeyi, suda yaayan fauna ve bitey asndan lgili mevzuat itibaryla eik toksik deerinin zerindedir (Kolankaya ve dierleri, 1997)11. Gln kirletilmilik dzeyi, evredeki tatlsulardan daha yksektir (Tablo 72). Bu pestisitler su numunelerinde toksik dzeylerde bulunmu olmamakla birlikte, tortulardaki heptachlor ve heptachlor epoksit su kular ve dipte yaayan organizmalar asndan toksik olabilir. Manyas Gl deiik pestisit eitleri ile kirletilmi durumdadr. Bu pestisitler su kularn da belirgin olarak etkilemektedir. Elde edilen sonular, kularn yumurta retimlerinin ve yumurtadan kma orannn azaldn, yavru ku lmlerinde ve oluum bozukluklarnda da bir art olduunu gstermektedir. Yukar Sakarya havzasnda be deiik OC pestisit ve bunlarn bozunum rnleri tortularda, suda ve balklarda tespit edilmitir (Barlas, 1998). (Tablo 73)12

Geyiki., Bykgngr H., 2002 The Research of Pollution Spring Nad Surface Waters caused by Benzene Hexachlor Isomers and Benzen Hexachlor, Pesticides, Scientific of Environment, cilt 5, 30-46. NATO 1998 Pilot Study, Annual Report No. 228. Kolankaya D., ve dierleri 1997 The Pollution of Manyas Lake, Toxicologist, Mart 36, 279. Ekmeki F.G., ve dierleri 2000, Organo Klorlu Pestisitler ve Bunlarn Saryar Baraj ve Buraya Boalan Akarsularda Sudaki, Tortudaki ve Baz Balk Trlerindeki Kalntlar, Trkiye, TBTAK.
12

11

111

Tablo 72 Manyas Ku Glndeki tortu numunelerindeki baz Organochlorine kalntlar, Mays, 1996-1997 Srck Deresi -BHC 0.448 -BHC 0.226 Lindane 0 Heptachlor 5.463 Heptachlorepoksit 8.332 Aldrin 0 Dieldrin 0.156 Endrin 0.225 ppDDD 0.169 ppDDE 0.050 opDDD 0.266 opDDT 0.186 ppDDT 0.228 Pestisitler (ppb) Srck Girii 1.186 2.024 0.942 3.403 10.306 2.400 0.630 0.061 0.448 0.284 0.231 0.034 0.489 Karadere Kocaay Kocaay Girii 0.814 1.421 0.959 1.548 1.337 0.935 0.175 2.078 0 3.460 8.442 0.101 9.530 15.230 1.130 1.092 1.229 1.154 0.378 1.572 0.208 0.414 3.402 0.304 0.385 0.439 0.025 0.345 1.245 0.045 0.039 1.199 0.108 0.177 0 0.089 0.288 0.350 4.546 Dutluk Deresi 1.752 1.784 0.472 9.100 13.315 0.713 0.620 0.163 0.371 0.157 0.184 0 0.292 Bereketli 0.394 1.780 0.542 5.827 12.808 0.915 1.152 0.260 0.310 0.015 0.024 0.915 0.282

Tablo 73 Yukar Sakarya Nehri havzasndan Ekim 1995 ve Eyll 1996 arasnda alnan su numunelerindeki mevsimsel Organochlorine kalntlar (g /gr slak arlk). Pestisitler Ekim1995 ortalamas n:8 0.226 0.298 0.183 0.239 1.346 2.738 2.555 0.441 1.013 1.879 1.765 1.676 0.825 ubat1996 ortalamas n: 8 0.158 Yok Yok Yok Yok 0.092 Yok Yok 0.068 0.069 0.093 0.071 Yok Mays 1996 ortalamas n:8 1.878 Yok Yok 0.093 0.045 0.162 0.325 0.112 0.096 0.175 0.168 0.04 0.382 Austos 1996 ortalamas n: 8 1.877 Yok Yok Yok 0.117 0.063 Yok Yok 0.001 0.086 Yok 0.042 1.117

-BHC -BHC Lindane Aldrin Dieldrin Endrin Heptachlor Heptachlorepoksit opDDT ppDDT opDDD ppDDD ppDDE

Yok : Tespit edilebilir dzeyin altnda n: numune says

Saryar Baraj Glnn (SBG) deiik noktalarnda alnan su numuneleri, Organochlorine pestisit (OCP) dzeylerinin, akarsu sistemlerinin ve gl ortamnn su ve tortularndaki OCP younluunun belirlenebilmesi iin analiz edilmitir. Saryar Baraj Glnde eitli konumlarnda yer alan lm noktalarnda 11 eit pestisit ve bunlarn kalntlar tespit
Barlas N. 1998 Yukar Sakarya Havzasndaki Suda Yaayan Sistemlerdeki ve Organizmalardaki Organo Klorlu Pestisit Kalntlarnn Belirlenmesi, Trkiye, Blten, evre Kirlilii ve Toksikoloji. 62, 278-285.

112

edilmitir (deerler Saryar lm stasyonunda 0,011 ppm ppDDT ila ayrhan stasyonunda 0,069 ppm ppDDT arasnda deiim gstermektedir) (Ekmeki ve dierleri., 2000)12. Tespit edilen (tipler itibaryla) ve llen (miktar olarak) Organochlorine pestisit kalntlarnn lm istasyonlar arasndaki en dk deerleri Alada Deresinde (yalnzca alfa-BHC: 0,048 ppm), en yksek olanlar ise Uakbk stasyonunda (10 deiik OCP art, en yksek deer olarak 0,061 ppm alfa-BHC) llmtr. Su analizlerinden elde edilen bulgular ise OCPlerin esas itibaryla Sakarya Nehri ve Kirmir ay ile tandn ortaya koymutur. Bunlara ek olarak, Alada Deresinin kirlilik yknn Saryar Baraj Glne akan dier iki nehire oranla ok daha dk olduunu sylemek de mmkndr (Tablo 73). Yedi rnekleme istasyonunun tamamndan alnan tortu numunelerinde belirlenen OCP kalnt ve dzeyleri, su numunelerinden elde edilen sonular ile karlatrmal biimde bir araya getirilmitir. Tortulardaki OCP kalntlarnn Saryar Baraj Glnn sularndakilere oranla hem eitlilik, hem de younluk bakmndan ok daha yksek olduu grlmektedir. Tortulardaki atk dzeyleri, balk trlerinde gzlemlenen deerlerden daha da yksektir. Tortulardaki en yksek OCP atk miktar Uakbk stasyonunda (11 deiik OCP art, azami younluk 0,708 ppm) belirlenmi olup, sulardaki deerlerin en dkleri ise Alada Deresinde llmtr. Bir dier analiz, Gksu Deltasndan alnan su ve tortu numuneleri zerinde yrtlmtr. almann sonularna gre, Gksu Deltasndaki su rneklerinde 13 organochlorine pestisit ve bunlarn kalntlar tespit edilmitir (kalntlar Lindaneda 0,007 ppmden heptaklorda 1,377 ppm ye kadar deiim gstermektedir). Elde edilen bulgular Tablo 74de verilmektedir. (Aya, Barlas, ve Kolankaya, 1997)13. Tablo 74 Gksu Deltasnda su ve totudaki organochlorine pestisit kalnt dzeyleri
Su ortalama ppm N: 24 Tortu ortalama ppm N: 24 0.687 0.63 0.164 0.690 0.044 0.033 1.377 0.244 0.041 0.553 0.220 0.195 0.579

Pestisit

-BHC 0.058 -BHC 0.006 Lindane 0.007 Aldrin 0.049 Dieldrin 0.036 Endrin 0.021 Heptachlor 0.015 Heptachlorepoksit 0.019 opDDT 0.050 ppDDT 0.024 opDDD 0.046 ppDDD 0.057 ppDDE 0.025 Yok : Tespit edilebilir dzeyin altnda N: Numune says

13 Ayas ve dierleri 1997, Determination of Organochlorine Pesticide Residues in Various Environments and Organisms in Gksu Delta, Turkey, Aquatic Toxicology 39, 171-181.

113

Trkiyenin Karadeniz kysnda bulunan evsel ve snai dearj noktas konumundaki nehir ve aylar dahil 42 kaynakta 1993 ylnn mevsimi sresince pestisit ve PCB lmleri yaplmtr (Tuncer ve dierleri, 1998). Lindane, heptachlor, heptachlor epoksit, aldrin, dieldrin, endrin, ppDDE, opDDE, opDDD, opDDT ve ppDDT dahil 11 pestisit ve PCBnin younluklar da llmtr. lm yaplan klorlanm bileiklerin younluu, nehir ve aylarn bazlarnda llebilir snr deerlerinin altnda yer almtr. Heptachlor ve aldrin younluklar byk debili nehirlerin birkanda da llebilir snr deerlerinin altnda bulunmutur. Her bir nehir ve aydan gerekleen pestisit ak Tablo 75de verilmektedir. Sakarya Nehrinin, bu almada yer verilen kaynaklar arasnda her trl pestisit iin ak arayla en byk kaynak olduu grlmektedir. Bu aslnda beklenen bir durumdur, zira Sakarya Nehri Karadenizin bat kesiminde yer almakta ve drenaj havzas Trkiyenin kuzeybatsndaki verimli ovalar kapsamaktadr. Sakarya Nehrini Kzlrmak ve Yeilrmak Nehirleri izlemektedir. Bu iki nehir de yksek debiye sahip olmalarna karn, dou Karadeniz kesiminde yer almakta olup, drenaj havzalar Trkiyenin bat blgeleri kadar youn tarm faaliyeti yaplmayan Anadolu Blgesini kapsamaktadr. Dier aylar, blgede youn tarmsal ve snai faaliyetin bulunmay nedeniyle Karadenize yaplan pestisit dearjnda nemli rol oynamamaktadr. Tablo 75 Trkyenin Karadeniz kysnda yer alan nehir ve dier akarsulardan yaplan pestisit dearj (kg yr 1)
Heptachlo r. <11200 2200 90 9,6 90 2400 740 <23000 92 310 30 500 3,9 6100 50 11 Aldrin 8400 110 22 <1 41 <1700 18 920 330 43 1,7 170 1,1 740 2,3 <500 Dieldrin 25300 680 55 3.7 <30 310 70 3500 420 13 <4 131 1,7 110 12 20 Endrin 112000 500 75 <3 27 200 42 53000 8700 <12 <24 940 3,2 220 15 <620 ppDDE 21000 50 13 0,1 <24 670 29 840 170 <2 200 420 8,6 35 4,6 4 opDDE 296000 610 90 7,1 <24 1200 95 14000 3400 <3 <4 700 1,7 170 16 230 opDDD 105000 340 95 4.1 <30 210 24 7800 860 <2 <5 340 1,3 270 21 90 opDDT 29000 750 90 9,7 <30 420 52 23300 1400 <3 <5 940 2,9 330 18 290

Sakarya n. Guluc . Neyren . Kilimli . atalaz . Filyos n. Bartn . Kzlrmak n. Yeilrmak n. Mili . Civil . Melet . K. Gre . Aksu . Tabakhane . Deirmendere .

n: nehir,

: ay

Karadenize Trk kaynakl 12 ton heptachlor, 11 ton aldrin, 31 ton dieldrin, 180 ton endrin ve 500 ton DDT dearj yaplmaktadr. almada yer alan kaynaklarn byk ounluunda, tarmda yasad pestisit ve PCB kullanldn gsteren bulgulara rastlanmamtr. Sakarya nehri, en nemli pestisit kayna konumundadr (Tuncer ve dierleri, 1998).

114

Tablo 76 Trkiyede 1999-2000 yllar arasnda Anadolu Blgesinden toplanm su ve tortu numunelerindeki organochlorine pestisit kalnt dzeyleri (g/g)
Tuz Gl Su (Asgari- Azami) n:10 Tortu (Asgari- Azami) n:10 Organochlorine bileikleri Hirfanl Baraj Gl Su (Asgari- Azami) n:10 Tortu (Asgari- Azami) n:10 Emekaya Lake Su (Asgari- Azami) n:10 Tortu (Asgari- Azami) n:10 Tersakan Gl Su (Asgari- Azami) n:10 Tortu (Asgari- Azami) n:10 Bolluk Gl Su (Asgari- Azami) n:10 Yok0.785 0.246 Yok Yok Yok Yok0.027 0.11 Yok Yok Yok Yok0.312 0.026 Yok0.198 0.08 Yok Yok Yok Tortu (Asgari- Azami) n:10 Yok2.719 1.386 1.1483.87 1.958 Yok Yok1.589 1.459 Yok Yok Yok Yok1.171 0.95 Yok Yok0.616 0.384 Yok-0.06 0.007 Yok0.542 0.36 Yok

-BHC Yok1.069 0.525 -BHC Yok Lindane Yok0.163 0.02 Aldrin Yok Dieldrin Yok1.17 0.562 Endrin Yok0.403 0.188 Heptachlor Yok Heptachlorepoksit Yok0.273 0.25 opDDT Yok ppDDT 0.1811.955 0.831 opDDD Yok2.12 1.236 ppDDD 0.3011.169 0.682 ppDDE Yok0.429 0.283 Yok2.309 1.421 Yok0.784 0.212 Yok1.443 0.667 0.1281.115 0.881 0.0060.278 0.11 Yok0.35 0.265 Yok 0.1532.66 0.969 Yok0.311 0.132 Yok0.567 0.296 Yok-311 0.273 Yok0741 0.47 Yok0.402 0.29 Yok0.294 0.152 Yok1.798 0.527 Yok1.446 0.793 0.0883.99 1.389 0.2130.47 0.391 Yok Yok0.487 0.193 Yok 0.0422.93 1.307 Yok0.224 0.098 Yok0.375 0.254 0.1481.184 0.633 0.1471.224 0.55 Yok0.425 0.226 Yok0.385 0.37 1.013.54 2.244 Yok Yok Yok0.415 0.284 Yok0.554 0.251 Yok Yok Yok1.677 1.144 Yok Yok2.55 1.385 Yok 0.3620.993 0.617 Yok 0.271.423 0.961 Yok Yok Yok Yok Yok-0.49 0.215 Yok 0.941.25 1.031 Yok-1.46 0.640 Yok Yok0.373 0.05 Yok 0.2030.662 0.451 Yok Yok0.559 0.366 Yok1.329 0.710 Yok Yok 0.0370.746 0.398 Yok Yok0.47 0.36 Yok Yok2.324 0.524 Yok0.148 0.123 Yok2.42 2.218 Yok 0.7654.426 2.298 Yok Yok Yok-3.84 1.79 Yok Yok Yok 2.3113.156 2.586 Yok 1.522.68 1.672 Yok-3.04 1.674 Yok Yok3.23 2.328 Yok0,688 0.229 0.3973.97 1.678 Yok 0.912.44 1.476 Yok1.519 0.797 Yok Yok Yok1.036 0.345 0.6522.13 1.246 Yok 0.041.857

Yok : Tespit edilebilir dzeylerin altnda n: Numune says

115

Daha yaygn olarak kullanlan bileiklerin Organochlorine pestisit kalntlar Anadolu Blgesindeki doal tatlsu ortamlarnda tespit edilmitir. Tuz Glnde, Hirfanl Baraj Glnde, Emekaya Glnde, Tersakan Glnde ve Bolluk Glnde su ve tortuda toplam 13 eit Organochlorine pestisit ve bunlarn kalntlar belirlenmitir. Tablo 76da verilen Organochlorine pestisit kalnt dzeyleri, tortu numunelerinde su numunelerine gre daha yksektir. Tortu numunelerine yksek dzeylerde alfa BHC, beta BHC, heptachlor epoksit, aldrin, opDDT, opDDD ve ppDDT belirlenmitir. Tuz, Hirfanl Baraj, Emekaya, Tersakan, Kozanl ve Kulu Gllerinde su ve tortu numunelerindeki Organochlorine pestisit kalntlar (zellikle alfa BHC, beta BHC, aldrin, dieldrin, heptachlor epoksit ve dier DDT metabolitleri olan opDDT , ppDDT, ppDDD), bu gllerin geni tarmsal alanlarda yer almalar nedeniyle dier gllere oranla genelde daha yksek olarak bulunmutur. En yksek ayrtrlabilir alfa BHC deeri 1,38 g/g (deer akl belirlenemedi 2,719 g/g ortalama) olup, Bolluk Glndeki tortu rneinde saptanmtr. En yksek heptachlor epoksit kalnt deeri ise 1,398 g/g olarak Kozanl Gl tortu numunelerinde tespit edilmitir. En yksek ayrtrlabilir beta BHC deeri ise (Hirfanl Baraj Gl ortalamas olan 2,328 g/g) yine tortu numunelerinde saptanmtr. DDT ve metabolitleri olan ppDDE, opDDD, opDDT, ppDDD, ppDDT, tortu numunelerinde ysek dzeylerde tespit edilmitir (srasyla Tuz Glnde 1,421, Hirfanl Baraj Glnde 1,389, Tuz Glnde 2,244, Tuz Glnde 0,969 g/g ortalama younluk). Bu yksek pestisit kalnt deerleri, Organochlorine pestisitlerin srekli olarak kullanlmasndan kaynaklanyor olabilir (Barlas, 2002). Deniz Suyu Deniz suyundaki organik kirleticilere ilikin olarak 25 yl once yaymlanm ilk verilerin byk blm kullanlan yntemin analitik hassasiyetinin altnda kalm olup, dolaysyla veri setlerinin tad nem snrldr. Daha yakn gemite yksek su hacimli numune alma cihazlarnn kullanlmas, deniz suyu ortamndaki POP dzeylerine ve stoklarna ilikin hassas verilerin elde edilmesini salamtr. Toksik kirletici bileikleri zmit Krfezi boyunca Harita 2de gsterildii zere tespit edilmitir.

Harita 2. Marmara Denizindeki zmit Krfezi numune alma istasyonlar

116

Tablo 77 zmit Krfezi kysndaki deniz suyunda belirlenen PCB aile yeleri younluklar (pg/l)
Bileikler (ng / l) Naftalen Asenaftilen Asenaten Fluoren Fenantren Anthrasen Fluoranten Piren Benz[a]anthrasen Krisen Benzo[e]piren Benzo[b]fluoranten Benzo[k]fluoranten Benzo[a]piren Dibenz[a,h]antrasen Benzo[g,h,i]perilen Indeno[1,2,3-cd]piren Halka Says 2 3 3 3 3 3 4 4 4 4 5 5 5 5 5 6 6 TBTAK SE yok yok yok yok 0.28 0.05 yok yok yok yok yok yok yok yok yok yok yok yok Dil Deresi SE 3.90 yok yok yok 0.47 0.04 yok yok 1.38 0.06 0.89 0.01 0.68 0.02 yok yok yok yok yok yok yok Solventa SE Hereke SE Petkim SE yok yok yok yok 0.19 0.10 yok 0.37 0.05 yok 0.29 0.03 0.37 0.02 yok yok yok yok yok yok yok yok yok yok yok 1.09 0.10 yok yok yok yok 0.82 0.02 yok yok yok yok yok yok yok yok yok yok 0.59 0.03 2.47 0.9 0.09 0.01 yok 0.80 0.02 1.57 0.03 0.29 0.03 yok yok yok yok yok yok yok Tpra SE 2.53 0.9 yok yok yok yok 0.04 0.01 yok 0.92 0.05 2.28 0.3 1.14 0.2 yok yok yok yok yok yok yok Petrol Ofisi SE yok yok yok 0.16 0.02 yok yok yok yok yok yok yok yok yok yok yok yok yok SEKA Dou Kanal SE SE D.L. yok yok yok 0.82 0.03 1.31 0.02 yok 0.74 0.02 2.64 0.1 0.48 0.02 1.17 0.3 yok yok yok yok yok yok yok 0.14 0.01 yok 0.29 0.03 1.90 0.02 1.17 0.03 0.32 0.01 1.26 0.06 yok 0.35 0.04 1.07 0.07 yok yok 0.18 0.01 0.72 0.01 yok yok yok 0.1 0.55 0.03 0.03 0.01 0.004 0.08 0.02 0.02 0.01 0.09 0.02 0.005 0.007 0.01 0.02 0.15

Toplam HPLC (ng/l) Toplam Spectro (g/l)

0.28 0.05 2.5 1.0

7.32 0.08 18.5 3.0

1.22 0.06 1.16 0.6

1.91 0.1 2.93 0.5

5.81 0.90 2.75 0.3

6.91 0.97 3.69 1.0

0.16 0.02 3.12 1.1

7.16 0.32 1.81 0.9

7.40 0.11 13.68 3.5

Yok: Tespit edilebilir dzeylerin altnda; D.L.: HPLC lmleri iin tespit snrlar; SE: Standart Hata.

PCBlerden PCB105e istasyonlarn tmnde rastlanmtr. PCBler, non-ortho PCBler, mono-ortho PCBler ve toplam PCBler olarak snflandrlm olarak Tablo 77de verilmitir. Deniz suyundaki toplam BHC younluu 2,32 ila 26,33 ng/litre arasnda deimektedir. Nonortho PCB younluu genel olarak, tespit edilebilir alt snrlarn alt ila zmit Krfezi deniz suyunda 118,66 pg/litre arasnda deimektedir. Mono-ortho PCB younluu ise nonorthodan ok daha yksektir. Toplam PCB younluklar ise istasyonlar arasnda byk farkla en yksek olarak Dil Deresinde llmtr (Telli, 1991)14. PCBler yapay kirleticiler olup, deniz suyundaki toplam PCB younluklar midye numunelerine oranla 1,000 kat daha dktr. Yksek PAH ve PCB younluklarnn pek ou kat hamuru ve kat fabrikalarnn bulunduu noktalarda llmtr. En yksek kirlilik dzeyi, zmit Krfezine atk brakan en byk iki akarsu olan Dou Kanal ve Dil Deresinde belirlenmitir. Dou Ege deniz suyu numunelerinde organochlorine pestisit at younluu bulunduu tespit edilmitir. Numune alnan konumlar Harita 3te gsterilmitir (Kksezgin ve dierleri, 2001)15.
Kksezgin et al 2001. Trace Metal and Organochlorine Residue Levels in Red Mullet (Mullus barbatus) from the Eastern Agean. Turkey, Wat. Res. Vol.35, No.9, 2327-2332. 15 Telli F., 1991 Seasonal Changes in the Polyaromatic Hydrocarbone (PAH) and Organochlorine Pesticide Levels in Mussels / Mytilus galloprovinciallis, Living Along the Black Sea (M.Sc Thesis) METU Dept. Mar. Biology and Fisheries Institute of Marine Sciences, 114 pp.
14

117

Harita 3 Ege Denizindeki istasyonlarn konumlar Ege Denizinde Mullus baratus iin DDE ve DDD younluklar srasyla 10-18 ve 0,86 4,5 ug/Kg (Islak arlk) olarak llmtr. Ege Denizindeki aldrin dzeyi ise numunelerde 0,10 ve 0,61ug/Kg arasnda deimektedir. DDT ve metabolitlerinin bileimi ise genellikle p,pDDD (%34), p,pDDT (%16) ve o,p-DDT (%4) olarak sralanmaktadr (Tablo 78). Tablo 78 Ege Denizindeki Organochlorine kalntlar. Younluklar ug/Kg slak arlk olarak verilmitir. Numune says Asgari Azami Ortalama Aldrin 18 0.10 0.61 0.26 0.14 P,p-DDE 18 0.86 4.5 1.94 0.97 P,pDDD 18 10 18 14.44 2.48

Bu almada PCB tespit edilmemitir. Ancak, Dou Akdenizde de buharlama yalardan fazla olup, PCBlerin ortak tasfiyesi Ege Denizinde de meydana gelmektedir. Kurt ve zko (2004) Trkiyenin Orta Karadeniz sahilindeki deniz suyunda bulunan organochlorine pestisit ve PCB dzeylerini belirlemitir. Deniz suyu izleme almas, Orta Karadeniz Blm Sahilinde, Yalky (Ordu) ve Sinop arasnda yer alan 6 numune alma noktasnda 1999 ve 2000 yllarnda yaplmtr (Harita 4). Deniz suyunda pek ok klorlanm pestisit tespit edilmi olup, p,p DDE ve p,p DDD younluklarnn DDTden daha yksek olduu grlmtr. Bu sonu artc olmayp, organizmalarda DDT birikimi bulunduuna da iaret etmektedir. Tablo 79da grlecei zere, numune alma noktalarndaki deerler arasnda farkllklar bulunmaktadr. Deniz suyu numunelerinin hibirisinde PCB belirlenmemi ve numune alma noktalarnda PCB kirlilii gzlenmemitir. Numune analizleri Kzlrmak ve Yeilrmakta tarm faaliyetlerinin etkisini biraz lde gstermemitir (Tablo 79).

118

Harita 4. Numune alma almas ve noktalarn konumlar Tablo 79 Trkiyenin Orta Karadeniz Sahilinde 1999 ve 2000de deniz suyunda llen ortalama klorlanm pestisit ve PCB younluklar.
SNOP Kimyasallar Baruthane (1), KIZILIRMAK Yeil Fener (2), SAMSUN Krmz Fener (3), YELIRMAK Belediye Evleri (4), ORDU YAKINI Sinop (5), Yalky (6),

Pg/ml a-BHC b-BHC g-BHC d-BHC P,p-DDT P,p-DDE P,p-DDD Endosulfan-I Endosulfan sulphate Endrin Endrin aldehit Heptachlor Heptachlor epoksit HCB Lindane Aldrin Endosulfan-II PCBler 0,6 7 Yok 3 Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok 0,7 Yok Yok Yok Yok 6 Yok

Pg/ml Yok Yok 0,3 Yok Yok Yok Yok 0,1 Yok Yok 0,5 0,2 Yok Yok Yok Yok Yok Yok

Pg/ml 1 Yok Yok Yok Yok Yok Yok 1 Yok Yok Yok 30 Yok 8 Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok yok yok 15 yok yok yok 1 yok 2 yok yok 2 yok

Pg/ml

Pg/ml Yok Yok Yok Yok Yok 1 105 Yok Yok Yok 15 1 Yok Yok Yok Yok Yok Yok

Pg/ml Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok 1 Yok Yok Yok Yok Yok Yok

Yeil Fener (2) ve Krmz Fener (3) numune alma noktalar Samsun sahilinde liman iinde, Baruthane (1) Samsun Sahilinin batsnda ve Belediye Evleri (4) ise Samsun sahilinin dou tarafndadr. yok= Tespit edilmedi Koyu renk saylar tespit snrnn altndadr.

DDTnin su ortamlarndaki kalc yarlanma sresi yaklak 5 yl olarak, ift kabuklularda ise 10-20 yl arasnda (almalarn sonularndan tahmin edilmitir). DDT, bu yarlanma sreci ierisinde yava yava DDE ve DDDye dnmektedir. DDTnin Trkiyede 1980lerin sonlarnda yasaklanm olduu dikkate alndnda, biota numunelerinde ok yksek DDT younluklarnn bulunmas artc olmamaktadr. Dier taraftan, DDTnin atmosfer kaynakl katlm sonucunda ve ayrca DDT ile youn olarak kirletilmi alanlardan ve tarm

119

topraklarndan sznt yoluyla ve blgedeki ve dier lkelerdeki yasad kullanmlarn sonucunda bu bileiin deniz suyu ortamna srekli bir giriinin mevcut olduu dnlmektedir. DDTnin en yaygn metaboliti olarak grlen DDE, ok yava bozunuma urayabilen bir bileiktir. Topraklar ve kanalizasyon amurlar Adanadaki ncirlik ssndeki bir askeri yeniden kullanm sahasnda, bu sahann iletilmekte olduu 1970 ve 1988 yllar arasndaki dnemde, depolama varillerinden szan PCB ieren ya nedeniyle toprak kirlilii meydana gelmitir. Ekim 1991de yarm metre derinliinde bir kaz yaplarak, karlan topraklar yaklak 300 varil ierisinde ve bir ynda muhafazaya alnmtr. PCB tarafndan kirletilmi toprak hacmi 1,600 m3 olarak tahmin edilmektedir. Saha snflandrmas aratrmalar, sahadaki topraklarn yksek kil ieriine sahip (% 65) ve yeralt suyu kirlilii olaslnn dk olduunu ortaya koymutur. Kompozit kirletilmi toprak numunelerinde llm PCB younluu 750 ppme kadar kabilmektedir. Kirletilmi topraklarn geri kazanmnda, yakma ve in situ/ex situ katlatrma/stabilizasyon (S/S) dahil olmak zere eitli seenekler deerlendirilmi bulunmaktadr. Gksu Deltasnn eitli blmlerinden alnm toprak numuneleri zerinde analizler yaplmtr. almann bir sonucu olarak, Gksu Deltasnn eitli ksmlarnda 13 Organochlor pestisite ve bunlarn kalntlarna rastlanmtr. Kalnt younluk deerleri, tarm d topraklarda Lindane iin 0,013 ppm ila tarm topraklarnda pp-DDE iin 5,416 ppm arasnda deiim gstermektedir. Tarmsal blgelerden alnm toprak numunelerindeki organochlorine pestisit younluunun, genel itibaryla su ve tortudan alnan numunelerdekilere gre daha yksek olduu grlmektedir (Tablo 80). -BHC, aldrin, heptachlor, op-DDT, op-DDD, ve pp-DDE toprak numunelerinde yksek dzeylerde tespit edilmitir (Aya, Barlas ve Kolankaya, 1997). Tablo 80 Gksu Deltasndan alnm eitli toprak numunelerindeki Organochlorine kalnt dzeyleri, 1991-1993 Organochlorinelanm Toprak Tarmsal Toprak Tarm D Kumul Alan bileikler Alan Ort. ppm N: 16 Alan Ort. ppm N: 16 Ort.ppm N: 16 -BHC 0.656 0.048 -BHC 0.093 0.013 Lindane 0.256 0.115 Aldrin 1.044 0.224 Dieldrin 0.933 0.014 Heptachlor 4.777 0.735 Heptachlor epoksit 0.174 0.180 o,p-DDT 3.365 0.320 p,p-DDT 0.537 0.444 o,p-DDD 2.713 0.572 p,p-DDD 2.624 0.090 p,p-DDE 5.416 0.174 Endrin 0.121 0.020 Yok: Tespit edilebilir dzeylerin altnda, N: Numune says 0.166 0.092 0.087 0.023 0.082 0.474 0.032 0.203 0.148 0.279 0.070 0.048 Yok

120

Tatlsu ortamndaki biotada POP younluklar : balklar ve su kular Balk numunelerinde, DDT ve metabolitleri olan ppDDE, opDDT, ppDDT, ppDDD ve opDDD (ortalama younluklar srasyla 2,454, 1,74, 1,474, 1,262 ve 1,199 g/g olarak deiim gstermektedir) Ekim aynda yksek dzeylerde llmtr. Bozunma rn olan heptachlor epoksit, ayn ayda ya dokusunda daha yksek younluklarda (ortalama younluk 3,635 g/g) bulunmutur. Bu pestisitlerin biyolojik younlama etkenleri de tahmin edilmitir. almada, fabrikalardan gelen sv atk dearj, tarmsal ve sanayi kkenli atklar dahil eitli kirleticilere maruz kalm bulunan istasyonlarda tm organochlorine pestisit kalntlar daha yksek dzeylerde tepit edilmitir. Dieldrin dzeyleri aldrine gre, heptachlor epoksit dzeyleri ise heptaklora oranla daha yksek olarak llmtr (Barlas, 1998). Balklarda, organochlorine pestisit younluklar farkl trlerde ve dokularda tespit edilmitir. Sazan ve kefalde llen organochlorine pestisit younluklar farkldr. Sazanda, karacier dokusunda 6, ya dokusunda ise 13 farkl organochlorine pestisit at tespit edilmi olup, belirlenen ortalama younluklar endrinde 1,072 ppmden opDDTde 4,217 ppm arasnda deiim gstermektedir. Ancak, kefalde karacier dokusunda 6, ya dokusunda ise 11 farkl organochlorine pestisit at tespit edilmi olup, belirlenen ortalama younluklar pp-DDEde 0,066 ppmden opDDTde 0,912 ppm arasnda deiim gstermektedir. Aldrin, mavi yenge, sazan ve kefal ya dokularnda dieldrine oranla daha yksek younluklarda bulunmutur. Ayrca, heptachlor da sazan ya dokusunda ve kefal karacier dokusunda heptachlor epoksite oranla daha yksek younluklarda tespit edilmitir. Sazandaki organochlorine pestisit birikimi kefale oranla daha yksektir. Baz seilmi su kular ve bunlarn yumurtalarnn da organochlorine pestisit kalntlaryla kirletilmi olduklar saptanmtr. Su kularnn ya dokularndaki organochlorine pestisit younluklar karacier dokularndakilere oranla daha yksek olarak bulunmutur. Su tavuklarnda karacier, ya dokusu ve yumurtada srasyla 4, 13 ve 9 deiik organochlorine pestisit at bulunmu olup, bu kalntlarn ortalama younluklar yumurtalarda op-DDT iin 0,075 ppm ile ya dokularnda -BHC iin 2,147 ppm arasnda deiim gstermektedir. Yaban rdeklerinde, karacier, ya dokusu ve yumurtada srasyla 5, 12 ve 5 deiik organochlorine pestisit at bulunmu olup, bu kalntlarn ortalama younluklar ya dokularnda pp-DDE in iin 0,046 ppm ile -BHC iin 2,775 ppm arasnda deiim gstermektedir. Kk balkl yumurtalarnda ise 13 farkl organochlorine pestisit at tespit edilmi olup, bunlarn ortalama younluklar endrin iin 0,045 ppm ile pp-DDE iin 1,789 ppm arasnda deiim gstermektedir (Aya, Barlas ve Kolankaya, 1997). nsanlardaki POP Dzeyleri Organochlorine Pestisitler (OCPler) nsan stndeki organochlorine pestisit dzeyleri son on yl ierisinde birka lkede aratrlmtr. Refik Saydam Hfzshha Enstitsnn Zehir Aratrma Dairesi Pestisit Kalntlar Laboratuar (PAL), insan stndeki organochlorine pestisitlerin belirlenmesine ynelik UNEP/WHO projelerinin birisine katlmtr. Bu aratrma, Ankara kentinde insanlarn organochlorine pestisitlere maruz kalma dzeylerinin belirlenmesine ynelik egdml UNEP/WHO pilot projesi tarafndan hazrlanmtr. Proje, iki ana aamaya ayrlmtr. Birinci aama, Kalite Gvenilirlii, ikinci aama ise izlemeden olumutur. Pestisit Kalntlar Laboratuar, Analitik Kalite Gvenilirlii aamasnda tatminkar sonular elde etmitir. zleme aamas iin, 1984 ve 1985 yllarnda 52 donrden insan st numuneleri toplanarak, elektron

121

yakalamal gaz kromatogratisi kullanlarak organochlorine pestisitlerin varl ynnden analiz edilmitir (Yeniova, 1992). Organochlorine pestisitler iin tm analitik sonular Tablo 81de verilmitir. Tablo 81 nsan stndeki pestisit kalnt dzeyleri Pestisit at HCB BHC BHC BHC pp DDE pp DDT Ya % x + s 3.48 + 0.31 3.48 + 0.31 3.48 + 0.31 3.48 + 0.31 3.48 + 0.31 3.48 + 0.31 ppm (mg/kg ya)x + s 0.079 + 0.025 0.027 + 0.006 1.166 + 0.212 0.084 + 0.050 3.12 + 0.404 0.515 + 0.077

Tm anneler ve ilk kez doum yapan anneler iin karlatrmal veriler Tablo 82de yer almaktadr. Tm anneler ve ilk kez doum yapan annelere ilikin OCP veriler karlatrldnda, ilk kez doum yapan annelerin emzirme st yandaki younluk deerlerinin tm annelerin emzirme st yandaki deerlere gre daha yksek olduu grlmektedir. OCPlerin insan organizmasnda mr boyunca birikim yapyor olduu ve ilk kez doum yapan annelerin emzirme stnn ilk bebek tarafndan tketildii dikkate alndnda, kan bu sonu mantkl grnmektedir. Tablo 82 Trkiyedeki tm annelerin ve ilk kez doum yapan annelerin st yandaki OCP dzeyleri lk kez doum yapan annelere ilikin veriler Ya * 3.48 3.40 HCB 0.079 0.081 BHC 0.027 0.025 BHC 1.166 1.413 BHC 0.084 0.167 pp DDE 3.12 4.49 pp DDT 0.515 0.83 DDT 3.635 5.32 * % Organochlorine pestisitler iin bildirilen izleme verileri, Tablo 83-86da tm lke verileriyle karlatrmal olarak zet halinde yer almaktadr. Mg/kg ya Tm annelere ilikin veriler

122

Tablo 83 nsan st yandaki ortalama HCB ve HCB izomer dzeyleri lke/Blge Anne ya Belika in Almanya Hindistan srail Japonya Meksika sve Trkiye ABD Yugoslavya 26 27 25 24 26 27 21 27 26 28 26 Numune says 47 100 81 50 52 107 48 58 52 50 50 Ya yzdesi 2.7 2.5 3.1 4.8 3.4 3.1 3.1 2.8 3.48 2.6 3.7 HCB 0.3 1.1 0.06 0.063 0.084 0.079 0.21 mg/kg ya BHC 0.2 6.6 0.28 4.6 0.29 1.9 0.4 0.085 1.166 <0.05* 0.28 BHC <0.01* 0.03 0.062 0.037 <0.02* 0.011 0.003 0.084 -

* Tespit etme alt snrlar in, Hindistan, Japonya ve Trkiye iin verilen - BHC dzeylerinin, dier katlmc lkelerinkilere oranla ok daha yksek oluu grlmektedir. Bilindii zere, - BHC teknik BHCde ikincil neme sahip olmasna karn, biyolojik ynden kalcla sahip bir bileiktir. Tablo 84 nsan st yandaki ortalama OCP dzeyleri lke/Blge Anne ya Belika 26 in 27 Almanya 25 Hindistan 24 srail 26 Japonya 27 Meksika 21 sve 27 Trkiye 26 ABD 28 Yugoslavya 26 * Tespit etme alt snrlar Numune says 47 100 81 50 52 107 48 58 52 50 50 Ya yzdesi 2.7 2.5 3.1 4.8 3.4 3.1 3.1 2.8 3.48 2.6 3.7 pp DDE 0.94 4.4 1.2 4.8 2.2 1.5 3.7 0.81 3.12 1.6 1.9 mg/kg ya pp DDT 0.13 1.8 0.25 1.1 0.23 0.21 0.71 0.09 0.515 <0.1* 0.18 DDT 1.07 6.2 1.45 5.9 2.43 1.71 4.41 0.9 3.635 1.60 2.08

in, Hindistan, Meksika ve Trkiye iin verilen insan st yandaki pp-DDT ve pp-DDE (ppDDTnin en yaygn metaboliti) dzeylerinin, dier katlmc lkelerinkilere oranla ok daha yksek olduu grlmektedir. pp-DDE ve pp-DDTnin ortalama dzeyleri arasndaki oranlar Tablo 85de gsterilmitir. Bu oran, pp-DDTnin tarmsal hastalk tayc Zararl mcadelesinde halen kullanlmakta olduu lkelerde (in ve Hindistan), kullanmlarnn 1970li yllardan bu yana iddetle kstlanm olduu lkelere oranla daha dktr.

123

Tablo 85 pp DDE ve pDDTnin insan st yandaki ortalama dzeyleri ve bu maddelerin oranlar.

lke/Blge BELKA (Brksel) N (Pekin) ALMANYA (Hanau) HNDSTAN (Ahmedabad) SRAL (Kuds) JAPONYA (Osaka) MEKSKA SVE (Uppsala) TRKYE (2 ehir) ABD (22 ehir) Yugoslavya pp DDE mg/kg ya 0.94 4.4 1.2 4.8 2.2 1.5 3.7 0.81 3.120 1.6 1.9 pp DDT mg/kg ya 0.13 1.8 0.25 1.1 0.23 0.21 0.71 0.09 0.515 <0.10* 0.18 ppDDE /ppDDT 7.8 2.3 4.2 3.5 11 7.4 4.7 9.4 6.06 11 8.9

Tablo 86 anne style memeden beslenen ocuklarn gnlk organochlorine pestisit al miktarlarn gstermektedir. Organochlorine pestisitlerin kabul edilebilir gnlk al miktarlar Tablo 86da verilmitir. Tablo 86 Hesaplanm Gnlk Al Miktarlar Hesaplanm gnlk al, mg/kg vcut arl Orta deer BHC BHC pp DDE ppDDT 0.59 8.1 1.1 5.0 1.0 0.95 3.2 0.41 2.34 <0.45* 0.81

LKE

HCB

Belika 1.4 0.90 <0.05* 4.2 in VY 30 0.14 20 Almanya 5.0 1.30 0.28 5.4 Hindistan VY 21 0.17 22 srail 0.27 1.30 <0.09* 9.9 Japonya 0.28 8.6 0.05 6.8 Meksika VY 1.8 VY 17 sve 0.38 0.38 0.01 3.6 Trkiye 0.36 5.3 0.38 14.2 ABD VY <0.23* VY 7.2 Yugoslavya 0.95 1.3 VY 8.6 * Tespit edilebilir dzeyin altnda (VY) Veri yok Ortalama Gnlk Al Miktarlar (ADI) DDT = 5 mg/kg vcut arl BHC = 0,6 mg/kg vcut arl BHC = 10 mg/kg vcut arl

124

DDT kompleksi al miktarlar, Aratrmaya katlan lkelerdeki emzirilen bebeklerin bir blmnde ya da byk ksmnda ADIyi amaktadr. Kalknmakta olan lkelerde, ADI pek ok bebekte birka kat almaktadr. Ancak, ADI yaam boyu maruz kalma temelinde gelimekte olup, insan st araclyla kirletici al, yaam ierisinde genellikle birka ay ile snrl kalmaktadr. Trkiyede organochlorine pestisitler tarm sektrnde greceli uzun bir zaman sresince kullanlmtr. Organochlorine pestisitlerin (OCPlerin) evrede ve daha sonralar besin zincirinin baz blmlerinde grlmeleri, insan ve hayvanlarn bu bileikleri almalar sonucunu dourmakta olup, OCPlerin evredeki ve gdalardaki varl 1960l yllarn balarndan bu yana tespit edilmektedir. Emzirme st besin zincirinin en st noktasnda bulunmakta olup, organochlorine pestisitler tarafndan meydana getirilen kirliliin belirlenmesi iin en iyi belirleyiciler arasnda yer almaktadr. nsan poplasyonlarnn ya dokularndaki organochlorine pestisit dzeylerinin lm maruz kalma dzeylerinin belirlenmesi ve tehlike olaslklarnn deerlendirilmesi asndan iyi markrler konumundadr. nsan ya dokularndaki OCP dzeyleri, son yirmi yl ierisinde yaymlanm ok sayda aratrmann konusunu oluturulmutur. Aratrmalarda ilgi byk lde DDT ile DDT metabolitleri ve BHC izomerleri zerinde younlamtr. Trkiyede OCP kalntlar Trk poplasyonu zerinde insan ya dokusu numuneleri zerinde, 1976dan bu yana belirli zaman aralklarnda blgesel aratrmalar yrtlmesi suretiyle izlenmitir (Kayaalp 1979; Karakaya ve zalp 1987; Burgaz ve dierleri, 1994). nsan st zerinde yaplm en son aratrmalardan birisi (ok ve dierleri, 1997) Trkiyenin tarmsal blgelerinde gerekletirilmitir. Bu almada, Trkiyenin iki farkl blgesinde yaayan salkl donrlerden en az be yl sresince 104 insan st rnei toplanmtr. Aratrmaya katlan annelerin yalar 17 ile 44 arasnda deimekteydi. Blgeler, benzerlikleri ve evresel ve sosyoekonomik karakterlerindeki farkllklar baznda seilmitir: Manisa, Trkiyenin batsnda yer alan gelimi bir sanayi ve tarm blgesidir. Van ise Trkiyenin dousunda yer alan bir tarm ve hayvanclk blgesidir (EPA). Manisa ve Vanda yaayanlardan alnan st numunelerinde bulunan temel kirleticiler, -BHC, BHC, HCB, Heptachlorepoksit ve ppDDE kalntlardr. Numunelerin % 93nde -BHC, % 100nde -BHC, % 45inde -BHC % 96snda HCB, % 96snda heptachlor epoksit ve % 44nde ise ppDDT tespit edilebilir dzeylerde bulunmutur. Sonular Tablo 87de verilmitir.

125

Tablo 87 Van ve Manisa illerinde insan stnde llm OCP dzeyleri (OrtalamaStandart Sapma)
Bileik HCB Van 0.058 0.029 0.050 0.020 0.417 0.140 0.016 0.023
a

Manisa 0.044 0.027 0.067 0.037 0.355 0.137 0.017 0.028 0.441 0.220 0.069 0.037 1.851 0.700 0.072 0.130 2.153 0.906

Ortalama 0.050 0.030 0.060 0.032 0.380 0.141 0.017 0.026 0.457 0.167 0.072 0.034 2.013 0.939 0.100 0.149 2.357 1.182

BHC
- BHC BHC -BHC HEPTACHLOR EPOKST P.P:DDE P.P:DDT DDTb
a

0.483 0.152 0.078 0 028 2.263 1.188 0.141 0.168 2.670 1.470

BHC= DDT=

BHC+ BHC+ BHC 1.115 x p.p'.DDE + p.p'.DDT

HCB, organochlorine kirleticilerin en kalc ve toksik olanlarndan birisidir. Bu bileik, Trkiyede 1959 ylnda bu yana kullanlmamtr. Bu almada, st numunelerinin % 96snn HCB kalntlar ierdii belirlenmitir (Tablo 88). HCB kalntlarnn nedeni olarak eitli sanayi faaliyetleri gsterilmektedir. HCB kalntlar bir yan rn olarak retilmekte, dier pestisitlerde bir kalnt olarak bulunmakta ve BHCnin HCBye biyolojik olarak dnm sonucunda ortaya kmaktadr. Tablo 88 Trkiyenin deiik blgelerine ait anne stndeki ortalama OCP dzeyleri (mg/kg ya baznda)
ehir Sivas Ankara Adana Kocaeli Kayseri Van Manisa Yl
84-85 84-85 84-85 95-96 95-96

n BHC
0.26 <0.01 <0.01 <0.01 0.096 0.05 0.067 61 52 50 41 63

- BHC
0.94 0.92 1.43 0.72 0.522 0.417 0.355

BHC
0.3 <0.01 <0.01 <0.01 0.156 0.016 0.017

HCB HE**
0.08 0.084 0.058 0.044 0.011 0.078 0.069

pp DDE
2.71* 8.55* 2.56* 2.39 2.26 1.85

pp DDT
0.42* 1.17* 0.37* 0.41 0.141 0.072

DDTb
13.97 3.66 10.57 3.30 3.07 2.67 2.15

DDE DDT Ref

6.45 7.31 6.92 5.61 14.74 17.45 1 2 2 2 3 *** ***

1983 18

1989 51

* Orta deer; **Heptachlor epoksit; ***Mevcut alma; Referanslar; 1) etinkaya ve dierleri 1983; 2) Karakaya ve dierleri 1987; 3) stnba ve dierleri 1994 Bu almada saptanan DDE/DDT oran, DDT kullanmnn 1970li yllardan bu yana yasaklanm bulunduu gelimi ve gelimekte olan lkelerin ounda bulunan oran kadar yksektir.

126

Tablo 89 Deiik lkelerdeki insan stndeki ortalama OCP kalnt dzeyleri (g/kg ya ayrlmam st baznda)
lke srail talya Kanada Fransa spanya Msr Trkiye Yl 1985 1985 1987 1990-1991 1991 1993 1995-1996 p.p'DDE 79.0 1.4 29.22 21.83 18.7 21.37 20.13 p.p'DDT 8.46 0.25 2.45 0.79 0.4 2.93 1.0 DDE/DDT 9.33 5.6 11.92 7.3 46.75 7.3 16.04 Referans Weisenberg ve dierleri 1985 Dommorco ve dierleri 1987 Dewailly ve dierleri 1989 Bordet ve dierleri 1993 Hemandez ve dierleri 1993 Saleh ve dierleri 1996 Mevcut alma

Tablo 89da gsterilmi olduu zere, stteki DDT oran Trkiyede tedrici bir azal gstermektedir. Bu almada bulunan DDT dzeyleri ile 1987 ylnda yaplm bir almada (Karakaya ve dierleri) elde edilmi dzeyler (p<0,001) arasnda ciddi bir farkllk gzlenmektedir. Bu almann sonular dikkate alndnda, kullanmn yasaklanmas sonucunda, BHCye hem sanayi, hem de tarmda maruz kalnma balamnda OCP kalntlarnn azalma eilimi gsterdiini, ancak hala daha sk tedbirlere gerek duyulduunu sylemek mmkndr. ok ve dierleri tarafndan yaplan ikinci almada (1996), Manisada (Trkiye) yaayanlarn ya dokularndaki organochlorine pestisit kalnt dzeyleri 1995-1996 yllar arasnda belirlenmitir. Bu amala, Manisa ilinde son 5 yldr yaamakta olan farkl donrlerden Manisa Devlet Hastanesinde gerekletirilen ameliyatlar srasnda, 56 insan ya dokusu rnei (35 kadn ve 21 erkek) alnmtr. Bu blge, ana ekonomik faaliyetler arasnda tarmn yer ald bir kentsel alan kimliini tamaktadr. 56 ya dokusu rnei gaz kromatografisi yntemiyle analiz edilmi olup, elde dilen sonular Tablo 90da verilmitir. Tablo 90 Manisa sakinlerinin ya dokusundaki klorlu hidrokarbon kalntlar (Ortalama deerler mg/kg ayrtrlm ya baznda verilmitir)
BLEK HCB BHC - BHC BHC -BHC HEPTACHLOR EPOKST p.p':DDE p.p':DDT DDT Ortalama 0.033 0.036 0.102 0.067 0.374 0.311 0.043 0.095 0.519 0.339 0.121 0 063 1.832 0.889 0.088 0.212 2.130 1.026 BHC Deer akl N.D.- 0.177 N.D.- 0.339 N.D.- 1.581 N.D.- 0.479 0.129- 1.694 0.030- 0.316 0.305- 3.938 N.D.- 1.039 0.305- 4.325

N.D.: Tespit edilebilir dzeyin altnda BHC= BHC+ - BHC+ DDT= 1.115 x p.p'.DDE + p.p'.DDT

127

-BHC, -BHC, HCB, heptachlor epoksit ve ppDDE kalntlarnn, Manisada yaayanlarn ya dokusundaki temel kirleticiler olduu grlmtr. Numunelerin % 93nde -BHC, % 96snda -BHC, % 36snda -BHC, % 84nde HCB, % 100nde heptachlor epoksit, % 100nde ppDDE ve % 25inde ise ppDDT tespit edilebilir dzeylerde bulunmutur. Bu sonular, donrlerin obesite endeksinin insan ya dokusundaki OCP bileiklerinin kalnt dzeyleriyle korelasyon iinde bulunmadna iaret etmektedir. OCP dzeylerinin yataki arta bal olarak art gstermesi beklenen bir bulgudur, zira bu kimyasal maddelerin insan vcudunda mr sresince birikim yapt, metabolizmalarnn ve arndrlmalarnn yava bir tempoda meydana geldii iyi bilinmektedir. Ankarada yaayanlar zerinde ya dokusu kullanlarak daha nceden yaplm bir almada, HCB dzeyinin 0,164 ppm olarak bulunmasna karn, yeni almada sz konusu dzey 0,033 ppm olarak belirlenmitir. Bu deer, Trkiyede gerekletirilmi dier alma bulgularndan greceli olarak daha dktr (Burgaz ve dierleri, 1995) Trklerin ya dokularndaki heptachlor epoksit varl Burgaz ve dierleri tarafndan (1994) 0,021 ppm olarak bildirilmitir. Yeni almada ise, heptachlor epoksit 0,121 ppm olarak bulunmu olup, bu deer daha nce bulunan deerden olduka farkldr (p<0,01). Bu sonu, Manisadan toplanm numunelerin tarmsal faaliyetin youn olduu bir blgeye ait olmasndan ve numunelerin heptachlor epoksit kayna olan ve yaygn olarak kullanlan heptachlorun yasaklanmasndan nce toplanmasndan kaynaklanyor eklinde yorumlanmtr. Tablo 91de Ankara blgesinde 1976-1996 yllar arasnda ya dokusundaki organochlorine pestisitlerin belirlenmesi amacyla yrtlm eitli almalarn sonular zet halinde verilmitir. Tablo 91 Trkiyenin deiik blgelerine ait ya dokusunda llm OCP (mg/kg ya baznda)
Yl 76-77 84-85 91-92 95-96 Blge
ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA

n
41 48 60 56

BHC
4.20 0.73 1.72 0.83 1.54 1.04 0.59 0.39

pp'- DDE
10.2 0.64 5.83 3.31 3.72 3.59 1.83 0.89

pp'- DDT
3.20 0.63 0.62 0.50 0.27 0.32 0.09 0.21

DDT
14.6 1.38 7.12 4.10 4.42 4.16 2.13 1.03

DDE/ DDT
3.19 9.40 13.77 20.82

Ref
1 2 3 **

(1) Kayaalp ve dierleri, 1979, (2) Kayaalp ve zalp 1987, (3) Burgaz ve dierleri, 1994, * BHC olarak, ** Mevcut

alma

eitli lkelerde llm insan ya dokusundaki ppDDE ve ppDDTnin ortalama dzeyleri Tablo 92de zet halinde verilmitir. 1976 ylndan bu yana, DDE/DDT oranndaki art ve ya dokusundaki DDT ile BHC dzeylerindeki azal, OCPlerin snrlandrlmas ve engellenmesinin ve bu bileiklerin zaman ierisinde kullanmlarnn azalmasnn etkisini ortaya koymaktadr.

128

Tablo 92 Deiik lkelerde insan ya dokusunda llm ortalama ppDDE ve ppDDT kalnt dzeyleri (mg/kg ayrtrlm ya baznda) lke spanya Hindistan Kenya Meksika Almanya Polonya ran Trkiye Yl 1991 88-89 1992 1991 1990 89-92 91-92 95-96 pp'DDE pp'DDT DDE/DDT 3.93 0.71 3.26 10.00 0.44 5.75 2.45 1.83 0.40 0.88 2.49 4.02 0.09 0.54 0.19 0.09 10.70 0.81 1.31 2.49 4.69 10.70 12.89 20.82 Referans Gomez- Catalan ve dierleri 1995 Nair ve dierleri 1992 Kanja ve dierleri 1992 Waliszewski ve dierleri 1996 Teufel ve dierleri 1990 Ludwicki ve Goralezyk. 1994 Burgaz ve dierleri 1995 Mevcut alma

can ve dierleri tarafndan 2001 ylnda yaplm en yeni almalardan birinde, organochlorine pestisit kalntlar ile insanlarda olumu gs tmrlerindeki antioksidan enzim faaliyetleri arasndaki ilinti aratrlmtr. Etiolojisinin bilinememesine karn, evresel, genetik, hormonal ve beslenme etkenler gs tmrlerinin oluumunda risk etkenleri olarak kabul edilmektedir. Gs kanserlerinin ounluunun evresel etkenlerden kaynakland ne srlmtr. evresel etkenler arasnda, ksenostrojen gibi organochlorine pestisitlerin gs kanseri etiolojisinde ettirgen bir rol oynad ne srlmekle beraber, bu savlara kart raporlar da mevcuttur. Gs kanseri iin risk etkenlerinden birisinin, potansiyel strojenik faaliyetleri ile baklk sistemini bask altna alc ve tmr oluumunu tevik edici zelliklerinden tr organochlorine pestisitlerden kaynakland dnlmektedir. Ankaradaki Onkoloji Hastanesinde mastektomi ameliyat geirmi ve yalar 28 ile 72 arasnda deien ve infiltratif duktal karsinoma bulunan toplam 24 kadn gs kanseri hastasndan gs tmr ve bunu evreleyen tmrsz doku (kontrol rnei amal, normal yapya sahip; tmrden 3 cm.ye kadar olan mesafeden) rnei alnmtr. 24 gs kanseri hastasna ait olan tmrlerden ve kontrol amal gs dokularndan, llebilir organochlorine pestisit, GSH ve LP dzeylerine sahip olanlarnn ve antioksidan ve GST faaliyeti gsterenlerinin saylar ve yzdeleri Tablo 93de verilmitir.

129

Tablo 93 24 gs kanseri hastasna ait olan tmrlerden ve kontrol amal gs dokularndan, llebilir organochlorine pestisit, GSH ve LP dzeylerine sahip olanlarnn ve antioksidan ve GST faaliyeti gsterenlerinin saylar ve yzdeleri
Kontrol Tmr N Yzde N Yzde BHC 22 92 22 92 - BHC 23 96 22 92 BHC 11 46 20 83 HCB 16 67 10 42 HE 17 71 23 96 p.p:DDE 24 100 22 92 p.p:DDT 19 79 12 50 DDT 24 100 22 92 SOD 24 100 24 100 CAT 18 75 18 75 Se-GSH-Px 19 79 21 88 T-GSH-Px 19 79 21 88 GSH-Px II 11 46 13 54 GRd 24 100 24 100 GSH 20 83 24 100 CDNB 22 92 23 96 DCNB 12 50 18 75 EAA 20 83 19 79 ENPP 19 79 19 79 LP 24 100 24 100 Numunelerin %42 ila %100nde tespit edilebilir OCP kalntlar mevcuttur.

Tablo 94 24 gs kanseri hastasndaki tmr ve evreleyen tmrsz (kontrol) gs dokularndaki OCP dzeyleri.
Kontrol - BHC - BHC - BHC HCB HE pp':DDE pp':DDT -DDT f 0.27 0.06 (ND- 1.72)b 3.43 0.63 (ND- 14.43) 0.26 0.11 (ND- 2.00) 0.64 0.46 (ND- 2.03) 0.40 0.20 (ND- 4.34) 5.37 1.06 (0.11-22.73) 1.89 0.59 (ND-13.74) 7.87 1.60 (1.52-39.09) Tmr 1.20 0.37c (ND- 5.61) 4.19 1.07 (ND- 25.77) 0.69 0.20d (ND- 3.53) 0.23 0.11 (ND- 2.43) 1.54 0.47e (ND- 7.34) 5.18 0.88 (ND- 15.83) 2.02 1.10 (ND-24.31) 7.80 1.40 (ND- 27.06)

a-mg/kg ya,ortalama deerstandart hata b-asgari ve azami deer akl c-lgili kontrol rneinden nemli derecede farkllk gsteriyor (p<0.02). d- lgili kontrol rneinden nemli derecede farkllk gsteriyor (p<0.01) e- lgili kontrol rneinden nemli derecede farkllk gsteriyor (p<0.001) f--DDT=1.115p.pDDE+p.pDDT ND: tespit edilmedi.

130

Tmrlerin ve kontrol amal gs dokularnn -BHC, HCB, ppDDE, ppDDT ve DDT dzeyleri arasnda ciddi bir farkllk bulunmamtr. Sonu itibaryla, tmrlerdeki birtakm organochlorine pestisitlerin yksek dzeylerde bulunmas ve antioksidan faaliyetteki art ve bunlarn bazlar arasndaki korelasyon, serbest radikal mediated oksidatif stresin insan gs tmrleri asndan en azndan ksmen bu OCPler ile ilintili olduunu gsterebilmektedir (Tablo 94). Nisan 2002 ve Aralk 2002 tarihleri arasnda gerekletirilen dier bir almada, Ankara niversitesi Tp Fakltesi Kadn-Doum Blmnde, Ankarada en az son 5 yldr yaamakta olan farkl donrlerden toplam 101 adet insan st rnei alnmtr (ok ve dierleri, 2004). Tablo 95, bu 101 kadndan alnm insan st numunelerindeki ortalama OCP konsantrasyonlarn gstermektedir. -BHC, HCB, p.p. DDT ve p.p DDE kalntlarnn, Ankarada yaayanlarn st numunelerindeki temel kirleticiler olduu tespit edilmitir. OCPlerin grlme sklnn, elde edilen deerlerin ortalamalar ve deer aklklar Tablo 95de listelenmitir. Sonular, Ankarada yaayan nfusta halen tespit edilebilir OCP dzeyleri bulunduunu gstermektedir. Tablo 95 Ankarada yaayanlardan alnm st numunelerindeki OCP kalntlar (mg/kg ya baznda)
Pestisit HCB - BHC - BHC - BHC - BHC HEPTACHLOR EPOXIDE pp. DDE pp.DDT - DDT Ortalama(+ St.Sapma) 0.15 +0,24 0.05+ 0.15 0.49+ 0.65 0.01+ 0.05 0.55+0.69 0.06+0.19 2.28+2.86 0.13+0.30 2.66+3.40 Deer akl N.D - 1.024 N.D - 0.881 N.D - 2.975 N.D - 0.342 N.D 2.975 N.D 1.200 N.D 12.220 N.D 2.734 N.D 14.090 Grlme skl (%) 50.49 14.85 62.37 11.88 17.82 95.05 82.17

N.D. : Tespit edilebilir dzeylerin altnda - BHC = - BHC + - BHC + - BHC - DDT = 1.115 x p.p. DDE + p.p. DDT Tablo 96, Karakaya ve dierlerinin (1987) daha eski yllarda elde etmi olduklar bilgileri bu almada elde edilen sonularla karlatrmaktadr. Tablo 96da grlecei zere, Ankarada yaayan deneklerden alnan insan st numunelerindeki OCP dzeyleri zaman ierisinde azalmtr. Tablo 96 Ankarada yaayanlardan 1984-2002 dneminde alnan insan st numunelerindeki ortalama OCP atk dzeyleri
Yl 19841985* 20012002* P*** N 61 101 BHC 0.14 0.05 <0.001 BHC 1.30 0.49 <0.001 - BHC 0.02 0.01 <0.001 HCB 0.15 Heptachlor epoksit 0.06 p.p.DDE 3.28 2.28 <0.001 p.p.DDT 0.73 0.13 <0.001 DDT 4.15 2.66 <0.001 BHC 4.39 0.55 <0.001 DDE /DDT 4.50 17.67 <0.001

(Ortalama deerler mg/kg ayrtrlm ya bazndadr) , * Karakaya ve dierleri (1987). ** Mevcut alma. *** ok ve dierleri (2002)

131

Tablo 97, Ankarada aratrmalarn yrtlm olduu 15 yllk sre boyunca ya dokusu numunelerindeki ana kalnt dzeylerini ve ynelimlerini gstermektedir. Tablo 97 Ankarada yaayanlarn ya dokularndaki OCP kalnt dzeyleri.
Yl 19761977* 19841985** 19911992*** N 41 48 60 - BHC 0.19 0.16 - BHC 1.52 1.52 - BHC 0.017 HCB 0.16 Heptachlor epoksit 0.062 p.p.DDE 10.2 5.83 3.72 p.p.DDT 3.20 0.62 0.27 DDT 14.60 7.12 4.42 DDE /DDT 3.19 9.40 13.53

(Ortalama deerler mg/kg ayrtrlm ya bazndadr) , * Kayaalp ve dierleri 1979** Karakaya ve zalp 1987.*** Burgaz ve dierleri, 1994

Baz numunelerde heptachlor epoksite rastlanmtr (% 17,82). Ankara dahil Trkiyenin baz blgelerinde heptachlor epoksit varl daha nce bildirilmiti (Burgaz ve dierleri, 1994; ok ve dierleri, 1998). Ankarada yaayanlarn insan ya dokusu numunelerindeki heptachlor epoksit dzeyi Burgaz ve dierleri (1994) tarafndan 0,021 ppm olarak verilmitir. Heptachlor epoksit dzeyi bu almada ise 0,06 ppm olarak tespit edilmi olup, bu deer daha ncekine oranla byk farkllk gstermektedir (p<0,05). nsan vcudundaki heptachlor epoksit dzeyleri bir oksidasyon rn olarak heptachlordane kaynaklanm olabilir, zira heptachlor Trkiyede 1985 ylna dek bir pestisit olarak kullanlmtr. HCB gemite pestisit olarak retimi ve kullanm ve eitli klorlu bileiklerin retimi srasnda bir yan rn halinde ortaya kmas sonucunda evreye girmi yaygn bir kirleticidir. Ankarada yaayanlarn ya dokularndaki ortalama HCB atk dzeyleri 0,164 ppm olarak bildirilmitir (Burgaz ve dierleri, 1994). Bu almada, HCB dzeyi 0,152 ppm olarak bulunmutur. HCB, gerekten de analizi yaplm olan OCPlerin en ilginlerinden birisidir. Bulunan deerlerin zaman ierisinde dmesi beklenirken, bu deerlerin yllar boyu sabit kaldklar gzlenmektedir. HCB younluu Trkiyenin dier blgelerinde daha dk bulunmutur (ok ve dierleri, 1998; ok ve dierleri, 2002). nsan stnde HCB bulunmasnn nedeni olarak eitli faaliyetler ve dier pestisitler (PCNB, PCP, DCPA, vb.) gsterilebilir (Tobin, 1986). Her ne kadar pestisitlerin tarmsal faaliyetlerde kullanm ve sanayi faaliyetlerindeki birtakm retim proseslerinde atk yan rnler olarak olumalar sonucunda ciddi HCB atklar retilmesi sonucunu vermise se, bu aratrma sonular HCBye maruz kalnmasnn nedenleri ve kaynaklarna ilikin daha ayrntl aratrmalara gerek duyulduunu gstermektedir. Deneysel ve epidemiyolojik aratrmalar, DDE/DDT orannn maruz kalmann ardndan zaman ierisinde ya da DDT kullanmnn snrlandrlmas sonrasnda art gsterdiine iaret etmektedir. Bu almada, DDE/DDT oran 17,67 olarak bulunmutur ki, bu deer Karakaya ve dierleri tarafndan 1987 ylnda elde edilen deer olan 4,50den (p<0,001) bir hayli yksektir. Dier taraftan, ya dokusu zerinde yaplan almalarda bu deer 1976 ylnda 3,19 (Kayaalp ve dierleri, 1979), 1984 ylnda 9,4 (Karakaya ve zalp, 1987) ve 1991 ylnda da 13,53 olarak bulunmutur (Burgaz ve dierleri, 1994). DDE/DDT oranlarna baktmzda, Trkiyedeki OCP snrlamalarnn ve mevzuatnn etkili olduunu ve bu bileiklere maruz kalnmann zaman ierisinde azalma eilimi gsterdii grlmektedir. En yeni alma Erdorul ve dierleri tarafndan 2004 ylnda Kahramanmara blgesinde gerekletirilmitir. Kahramanmara St mam niversitesi Fen ve Edebiyat Fakltesi Kimya Blm Biyokimya dal tarafndan Mart ve Temmuz 2003 tarihleri arasnda

132

Kahramanmara blgesinde en az son 7 yldr yaamakta olan 37 salkl anneden insan st numuneleri alnmtr. Elde edilen organochlorine pestisit younluklar Tablo 98de verilmitir. nsan st numunelerindeki DDTler toplamnn slak arlk baznda 0,52 ile 315,8 ng/g arasnda deitii grlmtr. ppDDE ve pp DDT arasndaki ortalama oran ise 31,1 olarak bulunmutur. pp DDD izomeri az sayda numunede llebilmitir (numunelerin % 14). -BHC en yaygn olarak tespit edilen BHC izomeri olmu ve ortalama deer olarak slak arlk baznda 2,08 ng/g dzeyinde belirlenmitir (Tablo 118). -BHCnin ortalama younluu slak arlk baznda 0,38 ng/g olarak bulunmu, -BHC ise hi bir numunede belirlenememitir. HCB insan st numunelerinin 35inde (% 94,6) slak arlk baznda ortalama 0,30 ng/g deeri ile tespit edilmitir. PCBler 37 numunenin yalnzca 8inde llebilmi, dier numunelerde ise PCBlerin toplam deeri tespit edilebilir snr deer olan slak arlk baznda 0,15 ng/gn altnda kalmtr (Tablo 118). PCBlerin toplamnn deer akl slak arlk baznda 0,21-1,92 ng/g arasnda belirlenmitir. En yaygn olarak tespit edilmi PCB kongenerleri PCB 118, PCB 138, PCB 153, PCB 170 ve PCB 180 olmutur. Tespit edilen kongenerlerin younluklar, ok ve dierleri tarafndan (2003) bulunmu deerlerin altnda kalmtr. Bu sonu, Kahramanmara blgesinin Ankarayla karlatrldnda sanayileme derecesi ynnden daha aada olmasndan kaynaklanyor eklinde yorumlanmtr. Emzirilen bebekler iin ortalama 750 gramlk bir diyet ve Tablo 32de verilmi ortalama DDT younluklar dikkate alnarak, toplam DDT iin gnlk ortalama al miktar (EDI) 24 g olarak hesaplanmtr. Ortalama bir bebek iin 7,5 kglk bir vcut arl (6 aya kadar) kabul yapldnda, bu EDI deerleri toplam DDT iin Dnya Salk rgt (WHO) tarafndan 20 g/vcut kg/gn olarak verilen kabul edilebilir gnlk al miktarnn (ADI) % 16sna karlk gelmektedir. Dolaysyla, llm bu ortalama deerleri ieren stn tketiminin bebein sal asndan herhangi bir tehlike oluturmayaca, ancak gzlenmi younluk deer aralnn st snrnda DDT ieren stle beslenen bebekler asndan sorunlu bir durumun sz konusu olabilecei grlmektedir (Tablo 98).

133

Tablo 98 Kahramanmarata alnm 37 insan st rneinde llm organochlorine pestisit ve seilmi PCB ve PBDE kongenerlerinin ortalama ve orta deerleri ile standart sapmalar ve deer aralklar (ng/g slak arlk baznda) Bileik -BHC - BHC - BHC BHCler HCB Oksichlordane Trans-chlordane Trans-nonaklor Cis-chlordane CHLler pp'-DDE pp'-DDT pp'-DDD pp'-DDT DDTler PCB 28 PCB 74 PCB 99 PCB 118 PCB 138 PCB 153 PCB 170 PCB 180 PCBler Ortalama St.sapma ng/g slak arlk baznda ND 0.38 2.08 2.20 0.30 0.28 ND 0.17 ND 0.39 31.3 0.16 0.07 0.95 32.4 0.03 0.05 0.08 0.16 0.19 0.34 0.07 0.15 1.08 ND 0.28 3.55 3.55 0.28 0.23 ND 0.12 ND 0.35 53.8 0.13 0.03 1.09 54.2 0.03 0.03 0.03 0.10 0.09 0.19 0.04 0.08 0.61 Orta deer ND 0.27 0.69 1.02 0.18 0.20 ND 0.11 ND 0.28 13.9 0.11 0.06 0.70 14.9 ND 0.06 0.06 0.16 0.19 0.33 0.06 0.15 1.10 Deer aral ND ND-1.12 ND-13.5 ND-14.0 ND-1.13 ND-0.74 ND ND-0.36 ND ND-1.10 0.44-313.5 ND-0.48 ND-0.11 0.07-6.52 0.52-315.8 ND-0.07 ND-0.10 ND-0.12 0.03-0.29 0.04-0.32 0.08-0.66 0.04-0.32 0.04-0.27 0.21-1.92 Lod 0.05 0.05 0.05 0.15 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.20 0.05 0.05 0.05 0.05 0.20 0.02 0.02 0.02 0.02 0.02 0.02 0.02 0.02 0.15

BDE 47 0.006 0.005 0.004 0.003-0.012 0.001 BDE 99 0.002 0.002 0.002 0.001 PBDEler 0.008 0.004 0.006 0.005-0.014 0.003 PCBler ve PBDEler iin ortalama ve orta younluk deerleri tespit edilebilir snrn zerinde kalan numuneler iin hesaplanmtr. Tespit edilebilir snrn altnda kalan deerler sfr olarak kabul edilmitir. ND: tespit edilebilir dzeyin altnda.

Polyklor bifeniller (PCBler) Polyklor bifeniller (PCBler), farkl klor ikameleri olan 209 olas kongenerin bir karm olup, insanlar iin evrede potansiyel olarak tehlikeli olabilecek maddeler arasnda yer

134

almaktadr. PCBlerin yksek lipofilik yaplar ve biyolojik bozunuma kar diren gstermeleri nedenlerinden tr, bu kimyasal maddeler organizmalarn ya dokularnda biyolojik olarak birikim yapabilmektedir. PCBlerin laboratuar hayvanlarnda kronik reme ve sindirim sistemi bozukluklarna ve deride lezyonlara yol atklar bilinmektedir. Bunlara ek olarak, ABD evre Ajans (EPA), PCBlerin insanlar asndan olas kanserojen maddeler arasnda bulunduundan phelenmektedir (1996). Biyolojik birikim yapabilme zellikleri ve toksisitelerinden tr PCBlerin pek ok ama dorultusundaki kullanm 1970li yllarn balarndan bu yana lkelerin byk ounluunda snrlandrlm veya yasaklanmtr. Ankarada ok ve dierleri tarafndan ehirde yaayan kadnlarn emzirme stlerindeki ve ya dokularndaki polyklorlanm bifenil (PBC) younluklarnn tespitine ynelik olarak yrtlen bir aratrma 2001 ylnda tamamlanmtr. Polyklorlanm bifeniller (PCBler) 1929 yLindane bu yana dnya apnda kullanlm olup, retim, kullanm ve uzaklatrlmalarna ilikin snrlamalarn uzun yllardr yrrlkte bulunmasna karn doada varln srdrmektedir. PCBler aktarm ve dielektrik svs olarak, boyalarda, polimerlerde ve yaptrc maddelerde stabilizatr olarak ve eitli snai proseslerde yalama maddesi olarak kullanlmtr. Bu almada, Ankarada en az son 5 yldr yaamakta olan 32 anneden st ve ya dokusu numuneleri Nisan 1999 ve ubat 2000 tarihleri arasnda alnmtr. almada, pek ok Avrupa devleti ve dzenleyici kurulu tarafndan mevcudiyet ve yaylm gsteren markrler olarak kullanlan 7 PCB kongeneri (IUPAC numaralar 21, 52, 101, 118, 138, 152 ve 180) seilmitir. Tablo 99-105, 32 kadndan alnm emzirme st numunelerindeki ortalama PCB younluklarn gstermektedir. St numuneleri, Trkiyenin merkezinde, deniz ve byk gllerden uzakta yer alan bir sanayi ehri olan Ankarada yaam olan kadnlardan alnmtr. Ancak, tm denekler balk dahil karma bir diyete sahiptir. Sonular itibaryla, IUPAC 153 numaral PCB, kongenerler arasnda en byk paya sahip olan olup, toplam PCBlerin % 41ini oluturmaktadr. Bu kongener, No.180in % 23 ve No.138in % 20lik paylaryla beraber en arlkl kongener kimliini tamakta olup, bu deerler dier lkelerde elde edilmi sonularla paralellik gstermektedir. Bu kimyasal maddelerin ok uzun biyolojik yarlanma srelerine sahip olmalarndan tr, PCB kongenerleri 138, 153 ve 180in vcut ya ierisindeki younluklarnn yala beraber art gstermesi beklenir. Bu almada elde edilmi olan insan stndeki 7 PCB kongener dzeyleri, dier baz lkelerde bulunmu deerlerle Tablo 100de karlatrlmtr.

135

Tablo 99 Ankarada yaayanlarn emzirme stlerindeki 7 PCB kongenerinin ortalama younluklar (ng/g lipit ya baznda)
Yap 2,4,4'Triklorobifenil 2,2,5,5'Tetraklorobifenil 2,2',4,5,5'Pentaklorobifenil 2,3,3'4,4'Pentakorobifenil 2,2',3,3',4',5Heksaklorobifenil 2,2'4,4'5,5'Heksaklorobifenil 2,2'3,4,4',5,5' Heptachlorobifenil IUPEC 28 52 101 118 138 153 180 OrtalamaSt.Sapma 5,7 16,8 10,3 21,3 6,6 25,2 18,9 48,4 54,3 124,4 110 141,1 59,8 101,5 Deer Aral 0,0-35,4 0,0-55,7 0,0-71 0,0-313,3 0,0-329 0,0-416,5 0,0-266 % 18,8 25 9,4 18,8 46,9 56,3 46,8

Tablo 100 Trkiyedeki (Ankara) gsterge PCBlerin insan stndeki dzeylerinin eitli dier lkelerdeki benzer almalarla karlatrlmas.
lke Byk Britanya (1991) (n=32) ek Cum. (1996) (n=17) Almanya (1995) (n=68) Fransa (1993) (n=20) Norve (1994) (n=28) Kanada (1995) (n=497) Ukrayna (1999) (n=197) Trkiye (2001) (n=32) 28 31,25 Nd 17 31 7,8 4,75 14# 5,7 52 26,2 Nd 13 68 * 0,87 18# 10,3 101 15 Nd 14 30 1,1 * 23# 6,6 118 28,6 28,5 * 37 26.2 16,6 93# 18.9 138 68,1 289 168 99 86.8 28 134# 54,3 153 85,9 379 240 80 114.4 38,3 149# 110 180 74,9 240,2 173 103 50.6 20,9 55# 59.8 Ref 1 2 3 4 5 6 7 **

(1) Duarte- Davitson ve dierleri 1991; (2) Schoula ve dierleri 1996; (3) Georgii ve dierleri 1995; (4) Bordet ve dierleri 1993; (5) Jahansen ve dierleri 1994; (6) Newsome ve dierleri 1995; (7) Gladen ve dierleri1999 Nd: tespit edilebilir dzeylerin altnda, *analiz edilmemi, # Orta deer, **Mevcut aratrma, ng/g ya baznda

PCBlerin yksek lipofilik doas ve biyolojik bozunuma kar direnleri, bu kimyasal maddelerin organizmalarn ya dokularnda birikmelerine ve besin zincirleri araclyla biyomagnifikasyonlarna olanak tanmaktadr. nsanlarn besin zincirinin en st noktasnda bulunmas nedeniyle, bu bileikler insan ya dokularnda ve emzirme st yanda grece yksek dzeylerde tespit edilmektedir. Biyolojik birikim yapabilme zellikleri ve toksisitelerinden tr PCBlerin pek ok ama dorultusundaki kullanm 1970li yllarn balarndan bu yana lkelerin byk ounluunda snrlandrlm veya yasaklanmtr (Tablo 100). Trkiyede organochlorine pestisitler nfus zerinde 1976dan bu yana belirli aralklarla yrtlen blgesel nitelikli almalarla (Karakaya ve dierleri, 1987; Burgaz ve dierleri, 1994; ok ve dierleri, 1997; ok ve dierleri, 1998) izlenmitir. Ancak, PCB kirliliine ilikin ok snrl bilgi veren tek bir alma (etinkaya ve dierleri, 1983) dnda birden fazla evresel blmde (hava, ime suyu, tortu, gda, balk, insan st, ya dokusu) PCB kirlilii hususunda ulusal bazda herhangi bir belgeleme yaplmamtr. Bu nedenlerden dolay,

136

bu almann sonular Trkiyede PCB kirleticilerinin younluklarna ilikin referans verilerini salayacak olmas itibaryla byk nem tamaktadr. Almanyada etinkaya ve dierleri tarafndan (1983) Almanyada yaayan Trk annelerden alnm insan st numuneleri zerinde yrtlm bir aratrmada toplam PCB deeri 1,28 mg/kg olarak belirlenmitir. Dier taraftan, Ankara blgesinden alnm 5 insan st rneinde hi bir PCB kongenerine rastlanmamtr. Bu sonular, sanayilemenin roln ortaya koymaktadr. 1983 yLindane bu yana, sanayilemenin bir sonucu olarak, PCBlerin kullanmm alanlarnda art meydana gelmitir. PCBler Trkiye dahil birka lkede elektrik transformatrlerinde, kapasitrlerde ve dier elektrikli tehizatta soutucu/dielektrik svs olarak kullanlmtr. Ancak, Trkiyede PCB kullanmna ilikin istatistiki bilgi mevcut deildir. PCBlerin kullanm, 1977 ylnda itibaren lkelerin ounda kapal sistemlerle snrlandrlmtr. PCBlerin kullanm Trkiyede de 1993 ylnda itibaren kapal sistemlerle snrlandrlm ve 1996 ylnda da Toksik Maddeler Kontrol Kanunu uyarnca yasaklanmtr. PCBlerin s transferi ve hidrolik svlar gibi nominal olarak kapal sistemlerde kullanlyor olmasndan tr, eksilen svnn tamamlanmas ve onarm faaliyetleri srasnda PCBlere maruz kalnmas hala mmkndr. Dier bir alma, bir nceki almayla ayn tarihlerde ok ve dierleri tarafndan (2000) ya dokular zerinde gerekletirilmitir. Nisan 1999 ve ubat 2000 arasnda, Ankara niversitesi Tp Fakltesi Kadn-Doum Blm tarafndan gerekletirilen ameliyatlarda, Ankara blgesinde son 5 yldr yaamakta olan farkl donrlerden toplam 29 insan ya dokusu rnei alnmtr. almaya katlan tm donrler kadn olup, ilk defa doum yapan annelerdir. PCBler, farkl kriterlere bal olarak eitli alt gruplara ayrlabilir. Regulasyon ve eitli laboratuarlardan gelen verilerin karlatrlmas iin bir ortak zemin oluturulmas amacyla, yedi PCB kongeneri (IUPAC numaralar 28, 52, 101, 118, 138, 153 ve 180) PCBlerin varl ve dalmn izlenmesinde indikatr bileikleri olarak seilmitir. Tablo 101, 29 kadndan alnm ya dokusu numunelerindeki ortalama PCB younluklarn gstermektedir. Bu almada, ya dokusu rneini veren donrler, ilk defa doum yapm annelerden olumaktayd. Ya dokusunda birikim yapan organochlorine bileiklerin doum saysna bal olarak art gsterdii bilinmektedir. PCBlere insanlarn maruz kalmas % 90dan fazla bir oranda st rnleri, et ve balk gibi besinlerin az yoluyla alnmas sonucunda meydana gelmekte; su, hava ve toprak gibi tm dier kaynaklar ise geri kalan % 10luk blme karlk gelmektedir. nsan ya dokusu rnekleri, Trkiyenin merkezinde, deniz ve byk gllerden uzakta yer alan bir sanayi ehri olan Ankarada yaam olan kadnlardan alnmtr. Ancak, tm deneklerin et ve balk dahil karma bir diyete sahip olduu bildirilmekte olup, Ankarada yaayanlar iin PCB kaynaklar arasnda zensiz uzaklatrma uygulamalar, kazalar, eitli sanayi tesislerinden ve kimyasal atk uzaklatrma sahalarndan kaynaklanan szntlar gsterilmektedir.

137

Tablo 101 Ankarada yaayanlarn ya dokularndaki 7 PCB kongenerinin ortalama younluklar (ng/g lipit ya baznda) Yap 2,4,4'Triklorobifenil 2,2,5,5'Tetraklorobifenil 2,2',4,5,5'Pentaklorobifenil 2,3,3'4,4'Pentakorobifenil 2,2',3,3',4',5Heksaklorobifenil 2,2'4,4'5,5'Heksaklorobifenil 2,2'3,4,4',5,5' Heptachlorobifenil PCB ND: Tespit edilebilir snrn altnda.

IUPEC Ort. + St.Sapma Deer Aral Pozitif Numune % 28 52 101 118 138 153 180 5.0 8.8 11.4 18.9 10.4 22.6 40.7 89.5 82.3 88.5 141.7 132.3 91.8 122.8 383.3 ND-35.4 ND-55.7 ND-79.8 ND-313.3 ND-329 ND-416.4 ND-505.8 34.5 31.0 78.8 24.1 65.5 69.0 58.6

Tablo 102 Ankarada yaayanlarn emzirme stlerindeki ve ya dokularndaki PCB kalnt dzeyleri (ng/g ya arl baznda)
nsan St Ya Dokusu Yl 1999-2000 1999-2000 28 5.7 5.0 52 10.3 11.4 101 6.6 10.4 118 18.9 40.7 138 54.3 82.3 153 110.0 141.7 180 59.8 91.8 PCB 265.6 383.3 Ref. ok ve dierleri (2003) Mevcut alma

PCB kongeneri 153, 180 ve 138, ticari PCB karmlarnn bileenleri olan alt ila yedi klor atomu iermektedir. Bu kongenerler canl organizmalarda yksek bir kalcla sahip olup, insan ya dokusunda ana PCB bileikleri olarak sklkla rastlanmaktadr. PCBlerin ya dokularndaki dzeylerinde yaa bal olarak art gstermesi, bu maddelerin doadaki kalclklar ve biyolojik birikim yapma eilimleriyle aklanabilir. Bu kimyasal maddelerin ok uzun biyolojik yarlanma srelerine sahip olmalarndan tr, vcut yandaki PCB kongenerleri 138, 153 ve 180in younluklarnn yala beraber artmas beklenir. Yukarda da belirtildii zere, bu kongener (PCB 153, 180 ve 138) baat bir konuma sahiptir. Bu almada, sz konusu bileiin dier PCB bileiklerine oranla daha yksek dzeyde tespit edilmesi, dier lkelerde elde edilmi sonularla benzerlik gstermektedir. ok ve dierlerinin insan st numuneleri zerindeki daha nceki (2003) analiz sonular, mevcut aratrmann sonularyla karlatrmal olarak Tablo 102de verilmektedir. Her iki almada da kullanlan denekler ayn tarihlerde Ankarada yaamaktaydlar. Bu PCB bileii (IUPAC numaralar 138, 153 ve 180), Ankara blgesinde toplanm st numunelerinde de ana bileikler olma zelliini tamaktayd. Tablo 103de mevcut aratrmada insan ya dokusunda tespit edilmi yedi PCBnin dzeyleri, dier baz lkelerde elde edilenlerle karlatrlmaktadr. PCB 28, 52 ve 101in younluklar, gelimi lkelerde elde edilmi sonulardan daha yksek olarak bulunmutur. Bunun nedeni, Trkiyede bu bileiklere maruz kalnmann devam etmekte olduu gerei olabilir. Dier

138

taraftan, daha yksek dzeyde klorlanm PCBlerin (138, 153 ve 180) younluklar spanya, Polonya ve svete elde edilmi deerlere oranla ok dktr. Bu sonular, sanayilemenin ve sanayide, tarmda ve evlerde kullanlan kimyasal madde saylarndaki artn oynad rol ortaya koymaktadr. Tablo 103 Trkiyedeki (Ankara) gsterge PCBlerin ya dokularndaki dzeylerinin eitli dier lkelerdeki benzer almalarla karlatrlmas (ng/g ya baznda)
lke Polonya(1994) (n=20) Belika (2000) (n=46) talya (2000) (n=10) spanya (2000) (n=35) sve (2000) (n=28) ili (2000) (n=10) Trkiye(2001) (n=29) Kongener Says 55 7 37 33 33 37 7 28 13.0 2.8 * 4.9 4.1 * 5.7 52 1.7 2.7 * 0.9 1.4 * 10.3 101 4.2 3.0 3.0 2.0 2.3 * 6.6 118 71.0 57.1 20.7 47.0 40.0 3.2 18.9 138 230.0 68.3 58.0 220.0 230.0 6.2 54.3 153 290.0 145.3 112.0 300.0 300.0 11.0 110.0 180 175.0 93.7 85.5 280.0 200.0 7.8 59.8 Ref 1 2 3 4 5 6

7 *:Analiz edilmemi 1- Falandysz ve dierleri (1994) 2- Pauwels ve dierleri (2000). 3- Mariottini ve dierleri (2000). 4- Wingfors ve dierleri (2000). 5- Wingfors ve dierleri (2000). 6- Mariottini ve dierleri (2000). 7Mevcut alma

Ankara blgesinde hem insanlarn, hem de evrenin PCBler maruz kalma dzeyleri ile insanlarn OCPlere maruz kalma dzeylerinin deerlendirildii dier bir doktora tez almas Ankara niversitesi Adli Tp Enstitsnde 1999 ylnda tamamlanmtr (Yeniova ve Vural, 1999). Bu aratrma, Ankarada insanlarn ve evrenin PCBlere maruz kalma dzeylerinin belirlenmesi amacyla yrtlmtr. zleme aamasnda, Ankara Adli Tp Kurumunda yaplan otopsiler srasnda 50 donrden lm sonras ya dokusu rnei alnmtr. nsan st numuneleri ise Ankara blgesinde yaayan 50 anneden alnmtr. TEA sosyal tesisleri civarndaki blgeden 15 toprak rnei; Mogan ve Eymir Glleri arasndaki kanaldan da 20 adet tortu rnei alnmtr. Tm numuneler, elektron yakalama dedektrl gaz-sv ve doldurulmu kolon kromatografisi kullanlmak suretiyle analiz edilmi ve PCB ve organochlorine pestisitlerin varl aratrlmtr. Elde edilen sonular Tablo 104, 105 ve 106da verilmitir. Ankara blgesinde Ankara Adli Tp Kurumundan 50 adet lm sonras ya dokusu rnei toplanarak, bunlar OCPler ynnden analiz edilmitir. Elde edilen sonular, azalan younluk deerleri srasyla tablolatrlmtr: PP-DDE, -BHC, PCB, HCB, PP-DDT, -BHC, BHC.

139

Tablo 104 l ya dokularndaki OCP ve PCB (mg/kg ya baznda) Kalnt PCBler HCB - BHC - BHC - BHC - BHCa p.p. DDE p.p.DDT - DDTb Ort. deer(+ St.Sapma) 0.180 +0.163 0.064+0,074 0.004+ 0.010 0.310+ 0.286 0.031+ 0.085 0.346+0.304 1.74+1.69 0.070+ 0.120 2.039+1.972 Orta deer 0.134 0.042 0.002 0.220 0.004 0.244 1.235 0.026 1.461 Deer aral N.D - 0.780 0.0006-0.426 N.D - 0.067 0.008-1.341 N.D - 0.540 0.046-1.345 0.190-7.819 N.D 0.619 0.267- 9.336 Grlme skl (%) 96 100 42 100 66 100 70

N.D. : Tespit edilebilir dzeylerin altnda. a: - BHC = - BHC+ - BHC+- BHC

b: - DDT= 1.115x p.p. DDE+ p.p.DDT

Tablo 105 nsan stndeki OCP ve PCB dzeyleri (mg/kg ya baznda) Kalnt PCBler HCB - BHC - BHC - BHC - BHCa p.p. DDE p.p.DDT - DDTb Ort. deer(+ St.Sapma) 0.0469 +0.0447 0.0308+ 0.0475 0.3410+ 0.3308 0.0326+ 0.0273 0.4243+0.3613 1.5486+1.8567 0.1457+ 0.2234 1.8789+2.1695 Orta deer 0.0334 0.0051 0.2115 0.0318 0.3236 0.7749 0.0273 1.0211 Deer aral N.D.- 0.1904 N.D - 0.1807 N.D.- 1.2583 N.D - 0.0946 0.0201-1.2595 0.0868-9.2981 N.D 0.7769 0.0968- 10.4161 Grlme skl (%) 92 60 96 76 100 66

N.D : Tespit edilebilir dzeylerin altnda a: - BHC = - BHC+ - BHC+- BHC

b: - DDT= 1.115x p.p. DDE+ p.p.DDT

Ankara blgesinde yaayan annelerden toplanm st numunelerindeki younluk sras ise u ekilde bulunmutur: PP-DDE, -BHC, HCB, -BHC, PP-DDT, -BHC. Analiz edilen OCP ve PCBlerin younluk deerleri, insan ya dokusu ve stnde benzerlik gstermektedir. Ancak, insan stnde bulunan PCB kalnt dzeyleri, tespit edilebilir snrlarn altnda kalmtr. Bu sonu, insan st donrlerinin ortalama yann ya dokusu donrlerinin ortalama yana gre daha kk olmasndan kaynaklanyor olabilir. Tablo 106 Toprak ve tortudaki PCB dzeyleri Malzeme Toprak Tortu Orta deer 50.0030 0.0029 Deer aral 0.527-464.4 N.D.- 0.01962 Grlme skl (%) 100 55

140

Toprak analizlerinde ise, numuneler PCB ieren elektrik transformatr yalarnn deitirildii TEA sosyal tesisleri civarndan toplanm olup, elde edilen sonular tm numunelerin yksek PCB younluuna (Aroklor 1260) sahip bulunduunu ortaya koymutur. Tortu numuneleri ise, PCBlerin doal vastalarla tandklar ve biyolojik tanmdan getikleri gz nnde bulundurularak, Mogan ve Eymir Glleri arasndaki kanaldan toplanm olup, ayn PCBleri ierdikleri belirlenmitir. Ayrca, Trkiyedeki donrlerin ya dokularndaki PCB dzeyleri, Japonya gibi sanayilemi lkelere oranla ok dk olup, Finlandiya, Kanada ve ABD gibi lkelerde elde edilmi sonularn ise bir miktar altnda kalmaktadr. Ancak, analitik metodolojideki farkllklar, numunelerin toplanma zamanlar, donrlerin yaam alanlar ve dier parametreler Trkiyede elde edilmi bu sonularn dier aratrma sonularyla karlatrlmasn gletirmektedir. Sonular verilen bu iki alma, Trkiyede PCBler meslek d maruz kalma dzeylerini gstermektedir. PCBlerin kullanm yakn gemite snrlandrlm olup, bu maddelerin doadaki ar kalclklarndan tr, yaplm aratrmalarn belirli aralklarla tm lke sathn kapsayacak biimde geniletilmi olarak yinelenmesi zorunluluk gstermektedir. Ayrca, PCBler toprakta ve tortularda halen mevcuttur. Gdalardaki POP dzeyleri nsanlar POPlere genellikle gdalardan alabilmektedir. POP kalntlarna balklarn ve dier hayvanlarn yalarnn yan sra, tahllarda, st ve st rnlerinde de rastlanmaktadr. Ankara niversitesi Veteriner Fakltesince DDTnin yasaklanmasnda nce Nisan 1976Nisan 1977 arasnda yrtlm olan daha nceki bir almada, Trkiyenin Akdeniz sahilinden alnm eitli balk ve karides numuneleri zerinde elektron yakalama dedektrl gaz-sv ve ince tabaka chromatographic yntemler kullanlarak, organochlorine pestisit kirlilik dzeyleri belirlenmitir (Akman ve dierleri, 1978). Bu aratrmada, Akdenizin Antalya ve skenderun Krfezleri arasnda kalan blmnden alnm ve Mugil Spp., Mullus Spp., Chrysophrys. Spp., Pagrus ve Pagellus Spp., Epinephelus Spp. ile karideslerden (Upeneus trisulcatus) oluan toplam 234 balk rneinde organochlorinelanm pestisit kalntlar analiz edilmitir. Numunelerin tm itibaryle kalnt tiplerinin grlme skl DDT trevleri iin % 100; BHC izomerleri iin % 99,1; aldrin iin % 86,7; dieldrin iin % 74,7 ve endrin iin de % 65,3 olarak bulunmutur. Elde edilen sonulardan, organochlorine pestisitlerin ortalama toplam younluunun slak doku baznda 0,339 ppm (0,339 mg/kg), ya baznda ise 21.650 ppm (21.650 mg/kg) olduu hesaplanmtr. Sonular Tablo 107, 108 ve 109da verilmitir.

141

Tablo 107 Akdeniz balklarnn etindeki OCP kalnt dzeyleri balklk sahalarndaki genel kirlilik dzeylerine gre (ppm).
BALIKILIK SAHALARI Antalya DDT BHC Aldrin Endrin Dieldrin Toplam 0.121 0.0227 0.137 0.0276 0.022 0.029 0.024 0.0058 0,.032 0.0080 0.336 Alanya 0.142 0,0235 0.150 0.0223 0.029 0.0044 0.018 0.0047 0.040 0.0121 0.379 Silifke 0.100 0.0179 0.117 0.0169 0.039 0.0130 0.021 0.0100 0.013 0.0025 0.290 Mersin 0.147 0.0279 0.104 0.0126 0.033 0.0076 0.015 0.0033 0.029 0.0057 0..328 skenderun 0.141 0.0214 0.119 0.0087 0.032 0.0084 0.017 0.0038 0.048 0.0079 0.375

Tablo 108 Akdeniz balklarnn etindeki OCP kalnt dzeyleri - balk trlerinin genel kirlilik dzeylerine gre (ppm)
PESTSTLER BALIK TRLER DDT trevleri 0.231 0.0382 0.114 0.0290 0.108 0.0303 0.140 0.0280 0.119 0135 0.068 0.0117 0.067 0.0130 BHC izomerleri 0.145 0.0151 0.081 0.0091 0.223 0.0364 0.114 0.280 0.106 0.0147 0.101 0.0310 0.150 0.0240 Aldrin 0.025 0.0029 0.029 0.100 0.060 0.0184 0.047 0.0105 0.023 0.0026 0.015 0.0059 0.021 0.0039 Endrin 0.018 0.0039 0.017 0.0060 0.017 0.0060 0.35 0.0113 0.013 0.0040 0.029 0.0120 0.006 0.0023 Dieldrin 0.048 0.0112 0.018 0.0029 0.032 0.0095 0.043 0.0118 0.040 0.0066 0.06 0.0034 0.007 0.0014

Mugil sp Epinephelus sp Chrysophiys sp Pagrus and Pagellus sp Mullus sp Diplodus sp Upeneus trisulcatus sp

Tablo 109 Akdeniz balklarnn etinde ve yandaki OCP kalntlar. PESTSTLER DDT BHC Aldrin Endrin Dieldrin Balk Eti 0.131 & 0.0128 0.123 & 0.0111 0.029 & 0.0046 0.023 & 0.0031 0.033 & 0.0049 Kalnt dzeyleri Balk Ya 8.269 0.7016 8.344 0.6209 2.200 0.3161 1.262 0.1827 1.575 0.6290

Balk numuneleri iin seilmi bulunan blge, Antalya ve skenderun Krfezleri arasnda kalan sahadr, zira buras snai ve tarmsal faaliyetlerin yan sra youn bir balklk faaliyetinin yrtld bir blge olma zelliini tamaktadr. Ayrca, bu blge toprak kirliliine maruz kalmakta olup, Dou Akdenizde ok sayda akarsuyun bulunmas da dikkat ekmektedir.

142

Ayn grup tarafndan benzer bir alma, Ege Denizinde yaayan ve ekonomik deeri bulunan balk trlerindeki klorlu insektisit kalnt dzeylerinin belirlenmesi amacyla, ayn analitik yntemler kullanlarak 1981 ylnda Ankara niversitesi Veteriner Fakltesinde yrtlmtr. (Akman ve dierleri, 1981) Sonular Tablo 110 ve 111de verilmitir. Tablo 110 Ege Denizindeki eitli balk trlerinde balk etinde belirlenmi OCP atklar (ppm veya mg/kg).
BALIK TRLER Mugil Sp Mullus Sp Pagellus, Diplodus, Dentex, Cantharus, Boopps, Chrysohyrs Sp Smaris Trachurus Maena Coruihoi Sp Epinephelus Pracentropristis Serranus Sp Sardina Sp 43 52 123 PESTSTLER DDT Trevleri 0.0043 0.0062 0.040 0.0064 0.031 0.0046 BHC zomerleri 0.022 0.0038 0.018 0.0037 0.021 0.0026 Aldrin 0.007 0.0019 0.004 0.0011 0.008 0.0015 Endrin 0.008 0.00274 0.007 0.0027 0.008 0.0016 Dieldrin 0.004 0.0080 0.004 0.0007 0.003 0.0004

15

0.0015 0.0049

0.025 0.0058

0.006 0.0028

0.004 0.0020

0.003 0.0009

6 27

0.031 0.1094 0.054 0.0226

0.010 0.0028 0.026 0.0041

0.002 0.007 0.003 0.0002

0.002 0.0015 0.0011 0.0037

0.003 0.0009 0.003 0.0006

Tablo 111 Ege Denizindeki eitli balklk sahalarndaki OCP kalntlarnn ortalama kirlilik dzeyleri. (ppm veya mg/kg)
PESTST LER DDT Trevleri BHC Trevleri Aldrin Endrin Dieldrin BALIKILIK SAHALARI Kuadas Krfezi zmir Krfezi Ayvalk Krfezi 0.026 0.0040 0.026 0.0057 0.059 0.0112 0.012 0.0036 0.004 0.0013 0.015 0.0030 0.008 0.0037 0.003 0.0010 0.004 0.0011 0.023 0.0029 0.007 0.0002 0.015 0.0032 0.004 0.0005

Gllk Krfezi 0.033 0.0036 0.030 0.0047 0.010 0.0023

Saros Krfezi 0.027 0.0061 0.023 0.0034 0.005 0.0011 0.010 0.0031 0.003 0.0006

0.005 0.0011 0.005 0.0017 0.005 0.0006 0.002 0.0002

Ayn ekip tarafndan Karadeniz Blgesinde yaayan balklar iin 1975 ylnda yaplm dier bir kalnt belirleme aratrmasnda, OCP dzeyleri DDT izomerleri iin 0,281 ppm; BHC izomerleri iin 0,074 ppm; aldrin iin 0,013 ppm; endrin iin 0,009 ppm ve dieldrin iin ise 0,032 ppm olarak bulunmutur. Toplam insektisit dzeyi ise 0,409 olarak belirlenmitir.

143

Her benzer almann sonular karlatrldnda, OCP kalnt dzeylerinin Akdenizde en yksek olduu, bunu Karadenizin izledii ve Ege Denizi balklarnn OCP kalntlar bakmndan en az kirletilmi balklar olduu grlmektedir. Bu aratrmann nda, balk gvde arl ierisinde organochlorine pestisitler balamnda ifade edilen kalnt younluklar, deniz iinde en dk Ege Denizinde mevcuttur. Trk konserve balk rnlerinde bulunan organochlorine pestisit, nitromusk ve chlorobiphenil kalntlarna ilikin olarak, zden ve dierleri tarafndan yakn gemite (2001) bir aratrma yrtlmtr. Bu aratrmada, Trk sularnda yayan balklarn kirlilik dzeyleri, seilmi organochlorine pestisitler, nitromusklar ve klorobifenil kongenerleri itibaryla genel hatlaryla sunulmutur. Konserve edilmi balklar, hamsi, sardalya, palamut ve alabalktan olumaktayd. Bu balklar, alabalk dnda Karadeniz ve Marmara Denizinde tutulmutur. Organochlorine pestisit kalntlar balklarn hem etinde, hem de ya dokularnda aratrlmtr. Kalntlarla ilgili bilgiler, Tablo 112-116da ayrntl olarak verilmitir. Trk kodeksi uyarnca, balk konservelerindeki ve ihra edilen balklardaki PCB ve organochlorine pestisit kalntlarnn snr deerleri olan yada 0,0005 mg/kg ve balk etinde de 0,0001 mg/kgn altnda bulunmas gerekmektedir. Bu aratrmada elde edilen sonular, kodeks snr deerlerinin ne karlk gelmektedir. Tablo 112 BHC izomerleri, 4 BHC ve toplam BHC miktar
Hamsi A HCB Mg / kg -BHC Mg / kg - BHC Mg / kg -BHC Mg / kg -BHC Mg / kg ( dnda) BHC mg/kg Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya 0,0069 0,0004 0,0024 0,0001 B 0,0030 0,0003 0,0016 0,0002 0,0016 0,0002 C 0,014 0,0011 0,0004 Sardalya A B 0,0069 0,0011 0,0043 0,0007 0,0211 0,0033 0,0034 0,0005 0,0254 0,0040 0,0187 0,0008 0,0098 0,0004 0,0389 0,0017 0,0033 0,0001 0,0487 0,0021 C 0,0026 0,0004 0,0018 0,0003 0,0070 0,0010 0,0005 0,0001 0,0088 0,0012 Palamut D 0,0020 0,0002 0,0011 0,0001 0,0014 0,0002 0,0011 0,0001 Alabalk C 0,0164 0,0027 0,0058 0,0010 0,0463 0,0077 0,0007 0,0001 0,0520 0,0087

Balketi -

- : Ya < 0,0005; Balketi< 0,0001

144

Tablo 113 Seilmi baz PCBlerin miktarlar.

Hamsi A 0,0027 0,0002 0,0115 0,0006 0,0019 0,0003 0,0055 0,0003 0,0106 0,0011 0,0238 0,0013 0,0315 0,0018 0,0106 0,0006 B 0,0029 0,0015 0,0048 0,0005 0,0037 0,0003 C 0,0066 0,0006 0,0030 0,0003 0,0034 0,0003 0,0039 0,0102 0,001 0,0063 0,0006 Sardalya A 0,0052 0,0008 0,0059 0,0009 0,0059 0,0079 0,0113 0,0018 0,0111 0,0017 0,0123 0,0019 0,0163 0,0025 0,0047 0,0010 B 0,0077 0,0003 0,0321 0,0014 0,0055 0,0002 0,0116 0,0005 0,0096 0,0004 0,0109 0,0005 0,0268 0,0011 0,0112 0,0005 C 0,0043 0,0006 0,0008 0,0001 0,0009 0,0001 0,0033 0,0005 0,0073 0,0010 0,0041 0,0006 Palamut D 0,0018 0,0003 0,0127 0,0021 0,0180 0,0030 0,0280 0,0047 0,0249 0,0042 0,0351 0,0059 0,0104 0,0018 Alabalk C 0,0005 0,0001 0,0015 0,0002 0,0037 0,0004 0,0030 0,0028 0,0003 0,0016 0,0002 -

PCB 28 Mg / kg PCB 31 Mg / kg PCB 52 Mg / kg PCB 101 Mg / kg PCB 118 Mg / kg PCB 138 Mg / kg PCB 153 Mg / kg PCB 180 Mg / kg PCB 194 Mg / kg

Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi

- : Ya < 0,0005; Balketi< 0,0001

Tablo 114 DDT, polimerleri, 2,4 izomerleri ve toplam DDT miktarlar

Hamsi A 0,0022 0,0001 0,2008 0,0111 0,0735 0,0041 0,0031 0,0002 0,0008 0,3086 0,0171 B 0,0669 0,0062 0,0103 0,0010 0,0029 0,0003 0,0770 0,0076 C 0,0031 0,0003 0,1081 0,0105 0,0221 0,0021 0,0021 0,0002 0,1393 0,0135 Sardalya A 0,0118 0,0018 0,0875 0,0136 0,0624 0,0097 0,0044 0,0007 0,1812 0,0282 B 0,3187 0,0136 0,2182 0,0093 0,0046 0,0002 0,5757 0,0246 C 0,0122 0,0017 0,0538 0,0075 0,0289 0,0040 0,0016 0,0002 0,0989 0,0138 Palamut D 0,0088 0,0014 0,3983 0,0069 0,4327 0,0723 0,8767 0,1466 Alabalk C 0,0135 0,0015 0,0330 0,0037 0,0212 0,0024 0,0011 0,0001 0,0733 0,0083

4,4 DDT Mg / kg 4,4 DDE Mg / kg 4,4 DDD Mg / kg 2,4 DDT Mg / kg 2,4 DDE Mg / kg 2,4 DDD Mg / kg DDT mg/kg

Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi

- : Ya < 0,0005; Balketi< 0,0001

145

Tablo 115 Chlordane (bireysel ve toplam) ve toxaphene dzeyleri.

Hamsi A -Chlordane Mg / kg Oksichlordane Mg / kg -Chlordane Mg / kg -Chlordane Mg / kg P 26 Mg / kg P 50 Mg / kg P 62 Mg / kg Toxaphene Mg / kg Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi Ya Balketi 0,0014 0,0001 0,0014 0,0001 B 0,0009 0,0009 C 0,0071 0,0007 0,0071 0,0007 Sardalya A 0,0010 0,0002 0,0010 0,0002 0,0001 0,0001 B 0,0042 0,0002 0,0042 0,0002 C 0,0006 0,0001 0,0007 0,0001 Palamut D 0,0031 0,0005 0,0009 0,0002 0,0040 0,0007 0,0007 0,0001 0,0007 0,0001 Alabalk C -

- : Ya < 0,0005; Balketi< 0,0001

Elde edilen bulgulardan karlan baz sonular aada verilmitir: Balk yanda bulunan HCB kalntlar (azami) 0,0187 mg/kg (sardalya), asgari 0,0020 mg/kg (palamut), balk etinde ise azami 0,0027 mg/kg (alabalk), asgari 0,0002 mg/kg (palamut) olarak tespit edilmitir. BHC oranlar balk yanda azami 0,0034 mg/kg (sardalya), asgari 0,0005 mg/kgn altnda ve balk etinde ise azami 0,0005 mg/kg (sardalya), asgari 0,0001 mg/kg (sardine) olarak belirlenmitir. Palamut iin yksek DDT kalnt dzeyleri belirlenmi ise de, yine de bunlar TLVnin 1/3nde kalmaktadr. Balk etindeki chlordane kalntlar 0,0001 mg/kg 0,0007 mg/kg arasnda belirlenmitir. Analizi yaplan balk trlerinin ilemden geirilerek konservelenmesi ve piyasaya sunulmas ncesinde yukarda belirtilen analitlerin pheye yer brakmayacak miktarlarda ierdii ortaya konulmutur. Sardalya, sardelles ve alabalk numuneleri genel itibaryla Alman ynetmelik snrlarnn ok altnda deerler vermitir. Ancak, palamuttaki toplam DDT dzeyi 0,5 mg/kglk (slak arlk baznda) Alman ynetmelik snrna yakn deerlere ulamtr. Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi Toksikoloji Blm tarafndan yrtlen bir aratrmada, st, tereya, peynir ve ya numunelerinde organochlorine pestisit kalntlar chromatographic yntemler kullanlarak belirlenmitir (Ceylan-Akman, 1977). Bu aratrmann amac, Ankaradaki pazarlardan alnm inek st, tereya, peynir ve bbrekst ya numunelerinde organochlorine pestisit kalntlarnn varlnn ve hangi dzeylerde bulunduunun belirlenmesiydi. Haziran 1973- Eyll 1974 tarihleri arasnda toplam 80 numune alnarak, kolon kromatografisi, gaz-sv ve ince tabaka kromatografisi kullanlarak e zamanl olarak analiz edilmitir.

146

Tablo 116 Dier Organochlorine pestisitlerin dzeyleri.

Hamsi A Heptachlor Mg / kg Dieldrin Mg / kg Ya Balketi 0,0079 0,0004 0,0060 0,0003 0,0029 0,0002 0,0048 0,0003 B 0,0016 0,0001 C 0,0054 0,0005 0,0012 0,0009 0,0155 0,0015 A 0,0087 0,0014 0,0030 0,0005 0,0032 0,0005 0,0017 0,0003 0,0026 0,0004 Sardalya B 0,0132 0,0006 0,0026 0,0001 0,0039 0,0002 C 0,0024 0,0003 0,0013 0,0002 0,0081 0,0011 D 0,0130 0,0021 0,0014 0,0002 0,0021 0,0002 Palamut Alabalk C 0,0020 0,0002 0,0062 0,0010 -

Ya Balketi Oktaklorstirol Ya Mg / kg Balketi Cis Heptachlor Ya Mg / kg Balketi Bromokilen Mg / kg Ya Balketi Moskusiksilol Ya Mg / kg Balketi Moskusketon Ya Mg / kg Balketi Endrin-Keton Ya Mg / kg Balketi Endrin Mg / kg Ya Balketi - Endosulfan Mg / kg Ya Balketi - Endosulfan Mg / kg Ya Balketi Endosulfansl Ya Mg / kg

Ya Balketi -

- : Ya < 0,0005; Balk eti< 0,0001

Numunelerde en yaygn olarak bulunan kalntlar, pp-DDT, pp-DDE, op-DDT, -BHC ve Lindanedr. Bu kalntlarn yksek dzeylerde bulunduu gzlenmitir. Aldrin metoksiklora 80 numunenin hi birisinde rastlanmamtr. Sonular Tablo 117-120de verilmitir. Tablo 117 Sr bbrek yandaki ortalama kalnt deerleri. BHC...........................1.241 0.801 - BHC............................0.805 0.649 pp-DDE.........................0.780 0.550 pp-DDT.........................0.398 0.296 op-DDT..........................0.394 0.279

147

Tablo 118 Stteki ortalama kalnt deerleri. pp-DDE.........................0.043 0.018 - BHC............................0.032 0.019 BHC............................0.027 0.018 pp-DDT.........................0.018 0.008 op-DDT.........................0.009 0.006 Tablo 119 Tereyandaki ortalama kalnt deerleri. BHC...........................1.531 0.932 - BHC............................0.697 0.332 pp-DDE.........................0.647 0.298 pp-DDT.........................0.350 0.161 op-DDT........................0.171 0.110 Tablo 120 Peynirdeki ortalama kalnt deerleri. pp-DDE.........................0.377 0.185 - BHC............................0.286 0.079 BHC...........................0.0194 0.082 pp-DDT.........................0.122 0.085 op-DDT........................0.044 0.030 Bu sonular analiz edilen gda numunelerinin organochlorine pestisitler ynnden yksek oranda kalnt ierdiklerini gstermektedir (Yasaktan nce). Organochlorine pestisitlerin byk ounluunun Trkiyede uzun bir sredir kullanlmyor olmalarna karn, bu pestisitlerin doada bozunuma uramadan uzun sreler boyunca varolmalarn salayan kalc yaplarndan tr, organochlorine pestisit kalntlarna gdalarda, zellikle de tahllarda, yal ette ve st rnlerinde rastlanmaktadr. Refik Saydam Hfzshha Enstits Zehir Aratrma Blm laboratuarlarnda Ankarada yerel piyasada satlan tereya ve bulgurda mevcut organochlorine pestisit dzeylerinin belirlenmesi amacyla 2001 ylnda bir aratrma yrtlmtr. Analizler, Ankaradaki eitli yerel marketlerden toplanm olan toplam 150 numune zerinde yrtlm olup, bu numuneler 7 farkl retici (A, B, C, D, E, F, G) tarafndan retilmi 70 tereya rneinin yan sra 30 ak satlan tereya ve 50 ak satlan bulgur rneinden olumutur. PCNB, Lindane, pp-DDT, pp-DDE ve pp-DDD standartlar ABD evre Koruma Ajansndan (EPA) salanmtr. Numunelerde (tereya ve bulgur) mevcut organochlorine pestisit kalntlar gaz sv kromatografisi (GLC) ile belirlenmitir. Organochlorine pestisit kalntlar glendirilmi numunelerden salanan ortalama geri dnler balamnda hesaplanm olup, PCNB iin % 97,0; Lindane iin % 98,6; pp-DDT iin % 98; pp-DDE iin % 99 ve pp-DDD iin de % 98 olarak bulunmutur. Sonular Tablo 121de gsterilmitir.

148

Bu alma boyunca tereya numunelerinde herhangi bir organochlorine pestisit atna rastlanmam iken, bulgur numunelerinde PCNB ve Lindanea, birka bulgur rneinde de pp-DDT ve pp-DDE kalntlarna rastlanmtr. Tablo 121 Bulgur numunelerinde mevcut organochlorine pestisit kalnt dzeyleri (ppm) Organochlorine pestisit Azami PCNB Lindane p.p-DDT p.p-DDE Toplam-DDT 32 10 2 2 2 n Ort. St.Sapma 0.0070 0.0080 0.0269 0.0208 0.0557 Asgari 0.0570 0.0392 0.0349 0.0312 0.0582

0.0223 0.015 0.0210 0.010 0.0309 0.005 0.0260 0.007 0.0569 0.001

Bulgur numunelerinde belirlenmi kalnt yzdeleri uyarnca, numunelerin % 64nn PCNB kalntlarn, % 20sinin Lindane artn ve % 4nn ise DDT kalntlarn ierdii, geriye kalan % 12lik blmn ise herhangi bir organochlorine pestisit at iermedii belirlenmitir. Gda Kodeksi uyarnca, bulgurda varolabilecek azami kalnt snrlar (FAO tolerans snrlar), PCNB iin 0,2 ppm, Lindane iin 0,5 ppm ve toplam DDT iin de 0,1 ppmdir. Dolaysyla, bulgur numunelerinde tespit edilmi bulunan ortalama PCNB ve Lindane kalntlaryla toplam DDT kalntlar (pp DDT ve pp-DDE miktarlarnn toplamlarnn ortalamas), numunelerin tmnde azami kalnt snrlarnn ok altnda kalmaktadr. Numunelerin tm itibaryla, organochlorine pestisit kalnt dzeyleri azami kalnt snr deerlerini amamtr. nsan sal ynnden, iki numunede belirlenmi bulunan DDT kalnt miktarlarnn Gda Kodeksi tarafndan tavsiye edilen azami kalnt snrnn (0,1 mg/kg) ok altnda kaldn grmek sevindiricidir. Buna ilave olarak, bu bulgu yasaklama kararna tam olarak uyulduunu ve DDTden kaynaklanan evre kirliliinin azalm olduunu gstermesi itibaryla daha da byk bir nem tamaktadr. Kolankaya ve dierleri tarafndan gerekletirilen dier bir aratrma (2002), varroa mcadelesi amacyla kullanlan malatyon, perizin ve amitraz gibi organochlorine ve organofosfatl insektisitlerin bal ve polen zerindeki kalnt dzeyleri analiz edilmitir. Ayrca, fndk zararllarna kar kullanlan iki insektisidin kalnt dzeyleri de belirlenmitir. Eyll 2000de, kimyasal uygulamaya maruz kalm bal peteklerinden bal ve polen numuneleri alnmtr. Akakoca-Sakarya blgesinden de Mays 2001 tarihinde l bal arlar toplanmtr. Organokorlu pestisitler iin alnm numunelerde ve -BHC, Lindane, aldrin, dieldrin, endrin, DDT ve trevleri (pp DDT, op DDD, op DDT, op DDE) ve pp DDE, heptachlor ve heptachlor epoksitten oluan 13 organochlorine artn varl, gaz kromatografisi analizi yntemiyle Ni elektron yakalama dedektr kullanlarak aratrlmtr. DDT ve trevlerinin kalntlarnn yan sra, aldrin ve metabolitleriyle endrin ve dieldrine 16 bal rneinden

149

6snda, 8 polen rneinin ise 2sinde rastlanmtr. Sonular, Tablo 122 ve 123de verilmitir. Farkl bal ve polen numunelerinde 13 organochlorine pestisitten 10 adedi tespit edilebilir snrlar ierisinde bulunmusa da, ayn pestisitler balmumu numunelerinde tespit edilememitir. Tespit edilen kalntlar ppbler dzeyinde olup toksisite dzeyinin altnda bulunmutur. Tablo 122 Trk Kodeksi, Amerikan Kimya Dernei, FAO/WHOya gre baldaki azami kalnt snr deerleri (mg/kg) Pestisitler Koumafos Amitraz Malatyon Aldicarb Bromopropilat Diklorobenil Diklorvos Endosulfan Fluvalinat Lindane Chlordane DDT Heptachlor Trk Kodeksi, Azami Kalnt Snrlar 0,2 0,01 0,1 0,05 0,01 0,01 0,01 0,01 0,05 0,01 Amer.Kimya Dernei FAO/WHO Gnlk Al Azami Kalnt Snrlar Dozu 0,01 1,0 0,5 0,05 0,5 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,001 0,0005 0,003 0,005 <0,0001 <0,0001 <0,0001 <0,0001 <0,0001 <0,0001 <0,0001 <0,0001

Elde edilen verilere gre, bir polen rneinin baldan daha fazla sayda pestisit eidi ierdii grlmtr. Bu bulgu, organochlorine pestisitlerin daha nceleri bal arlarnn dolatklar blgelerde iek ama mevsiminde uygulandklarn ve bunun sonucu olarak polenlerin kontamine olduklarn ve bu pestisitlerin ve kalntlarnn kalc yaplarndan tr kalnt kullanlmamalarna karn halen bal ve polenlerde mevcut olduklarn gstermektedir. Malatyon, perizin ve amitraz kalntlar 16 rneinden yalnzca birisinde ve ok dk dzeylerde (srasyla 0,007, 0,001 ve 0,003 ppb olarak) belirlenmitir. Malatyon, perizin ve amitraz kalntlar bal ya da balmumu numunelerinin hi birisinde tespit edilmemitir. Karboslfan 25 ve karbaril 85e Akakoca-Sakarya blgesindeki farkl istasyonlardan toplanm l bal arlarnda rastlanmtr. Ayn blgelerden toplanm kovanlardan gelen arlar zerinde laboratuarda herhangi bir insektisit artna rastlanmam olmas nedeniyle, insektisitlerin arlar etkileyerek lmlerine yol atklar sonucuna varlabilir.

150

Tablo 123 Bal ve polen numunelerinde llm organochlorine pestisit dzeyleri

Numuneler (ng/ul) 1 Bal 6 Bal 7 Bal 11 Bal 12 Bal 14 Bal 2 Polen 14 Polen Aldrin 5,92 9,280 2,452 4,202 43,05 12,20 18,68 Endrin 1,165 0,370 0,958 7,961 6,826 18,25 Dieldrin 11,18 6,044 10,10 2,44 5,838 7,66 3,619 12,588 Epoksit 12,90 3,07 2,074 2,079 7,122 37,34 0,999 4,187 12,51 Heptachlor p,pDDT 14,00 1,112 1,12 o,pDDE 31,666 5,050 9,024 6,171 2,514 20,877 2,853 25,729 p,pDDD 0,388 0,916 o,pDDT 2,752 24,662 p,pDDE 9,672 1,272 2,823 19,844 1,05 6,125 Lindan e 2,532 4,906 1,685

Refik Saydam Hfzshha Enstits Zehir Aratrma Blmnn laboratuarlarnda doal kaynak suyu, doal maden suyu, kaplca suyu ve ime suyu numuneleri 1997 ylndan bu yana OCPlerin mevcut olup olmadklarnn belirlenmesi amacyla analize tutulmaktadr. Her yl analiz edilen numune says Tablo 124de verilmitir. OCPler itibaryla, tm numunelerin 0,00001 mg/Llik tespit edilebilir snr deerin altnda kaldklar tespit edilmitir. Tablo 124 Organochlorine Pestisitler (HCB, Heptokloroepoksit, Aldrin, Dieldrin, -DDT)
1997 Doal Kaynak Suyu Doal Maden Suyu Kaplca Suyu me Suyu 4 2 1998 24 4 1999 10 1 2000 28 3 2

-BHC,
2001 26 8 9 7

BHC,
2003 26 20 10 8

Heptachlor,
2004 9 ay 10 11 2

2002 10 3 6 6

Potansiyel Risk Gruplar: Trkiyede gerekletirilmi bilimsel aratrmalarn btn dikkate alndnda, lkenin tmn kapsayan bir aratrmann yaplmam bulunduunu sylemek mmkndr. Aratrmalarn byk blm u blgelerde yrtlmtr: Karadeniz Blgesi, ukurova Blgesi, Gneydou Anadolu Blgesi, Marmara Blgesi, Anadolu Blgesi (genel itibaryla Ankara, Kayseri, Konya ve Sivas).

151

Yukarda belirtilmi aratrmalarn tamam kabul edilmi snrlarn altnda deerler vermitir. PCBler iin baz istisnalar bulunmaktadr, rnein PCB ieren transformatr yalarnn deitirildii TEDA laboratuar civarndan toplanan toprak numuneleri16. Bir dier rnek olarak, zaydata yaplan Greenpeace analizi gsterilebilir17. Bu blgelerde yaayan nfus asndan ksa vadede bir risk bulunmad sonucuna varmak mmkndr. Bugne dek herhangi bir aratrma yaplmam ok sayda blge bulunmas nedeniyle, bu blgelerde yaayan nfusun potansiyel risk grubu olup olmadn kestirmek bu aamada mmkn deildir. Dier taraftan, Bu blgelerde yaayan nfus, bugn itibaryla POP kimyasallarna maruz kalmamakta olup, gelecek iin herhangi bir risk tamamaktadr. Trkiyede evre ve Orman Bakanl (OB), standart ve esaslarn belirlenmesi, politikalarn oluturulmas, dier bakanlklarla egdmn gelitirilmesi, eilimlerin izlenmesi, yrrlkteki yasalarn yaptrmnn salanmas ve evreyle ilgili bilgilerin yaym konularndaki yetkili makam olup, projede aklanm bulunan kilit faaliyetlerin stlenilmesi asndan da en uygun makam konumundadr. evre ve Orman Bakanl ayrca POP odak noktas kimliini tamaktadr. 2.3.8 Hedef gruplarda mevcut bilgi dzeyleri, bilinlilik ve eitim; bu bilgilerin eitli gruplarla paylalmasna ynelik mevcut sistemler; dier Szlemeye Taraf lkelerle bilgi al-verii mekanizmas Trkiye Avrupa Birlii Aday lkelerinden birisi olup, kamunun bilinlilik dzeyi teknik ve sosyal alanlarda olduu zere, evresel konularda da art gstermektedir. Ayrca, medya sektr kamuyu zarar verici evresel kazalar izlemek suretiyle evresel sorunlar hususunda bilgilendirmektedir. Trkiyede Telekomnikasyon sektrnn zelletirilmesinin ardndan, halkn katlmcl, bilgi al-verii ve bilgiye eriimde art meydana gelmitir. Kamu kurulularnn, sivil toplum kurulularnn ve uluslararas vakflarn internet sayfalar da evresel sorunlara ilikin bilgilere eriim ynnden baarl bir performans gstermektedir. Trkiyenin evre politikasna gre, baarya ulalmas nfusu oluturan tm kesimlerin evrenin ilevini ve ortaya kabilecek sorunlar kavranmasna baldr. Bu saptamann ortaya koyduu gerek, evre eitiminin toplumun tm kesimlerine erimesi gereidir. Bu ama dorultusunda, her Trk vatandann sorunlarn farkna varmas ve evrenin korunmasndaki sorumluluklarn tam olarak stlenmesinin salanmas iin srekli ve kapsaml eitim programlar toplumun her dzeyinde uygulanmaktadr. evre eitimi, resmi eitim dzeninde Trkiyedeki okullarn mfredat sistemine dahil edilmitir. Okul d eitimde ise, karar alclarn, ilgili tm dzeylerdeki kaynak yneticilerinin eitilmesi, kamuoyunun daha fazla bilinlendirilmesi ve evresel faaliyetler iin motivasyonun arttrlmas hususlarnda olanak salamalar dorultusunda ynlendirilmeleri iin srekli olarak aba harcanmaktadr. Bu alanda faaliyet gsteren kurum ve kurulularn bazlar unlardr:

16

Yeniova M., Vural N., 1999, Polyklorlanm Bifenillerin Biyolojik ve evresel zlenmesi, Doktora Tezi.

17 Greenpeace 1998 update 2000 Reports, The Dark Site of Petkim, Greenpeace Research Lab., University of Exeter, UK Tolga Temuge, Greenpeace Mediterranean.

152

Dernekler ve sivil toplum kurulular le hizmetleri Basn-yayn kurulular Dini dernek ve kurulular niversiteler ve aratrma kurumlar Bakanlklar ve kurulular Okullar

evreyle ilgili bilgilerin yaymna ynelik ara ve yntemler ise unlardr: dergiler, haber bltenleri, yayn organlar, brorler, radyo/TV, posterler, tirtler ve hediyelik eyalar, Trkiyede uygulanmakta olan ara ve yntemlerin bazlardr. 2.3.9 Kamu d paydalarn ilgili faaliyetleri Trkiyede POPler ynelik kamu bilinlilik dzeyinin ykseltilmesi dorultusunda yalnzca birka STK kk roller oynamaktadr. Greenpeace Akdeniz Brosu-Trkiye, POPlerin uluslararas tanmas, kaynaklar ve kresel tanm, vb. konularda baz brorler yaymlamaktadr. Kocaeli Sanayi Odas (KSO), bugn itibaryla 1.220 yeye sahip olup, 32 personeli ile hizmet vermektedir. Bu Oda, kendisine Yasa ile verilmi bulunan firma sicil kayd, sertifikasyon ve devlete danmanlk salama gibi grevleri yerine getirmenin yan sra, hem sanayinin, hem de toplumun faydasna olacak yeni proje ve hizmetler gelitirmektedir. KSO, Birlemi Milletler evre Program tarafndan APELL (Acil Durumlara Ynelik Olarak Yerel Dzlemde Bilinlilik ve Hazrlkllk) program iin 1993 ylnda bir ana stlenici kurulu olarak seilmitir. Kocaeli Sanayi Odas, 1990 ylndan bu yana 70den fazla kritik firmay etkili evresel kazalara kar ana iletiim ana balam bulunmaktadr. Trkiyede medya sektr evresel sorunlarla ok ilgilidir; medya kurulular POPlerle ilgili konular dahil eitli konularda zel evresel programlar hazrlamaktadr. Medyann bu ilgisi, Trkiyede POP tehlikelerine kar kamu bilinliliinin ykseltilmesi ynnden byk bir avantaj oluturmaktadr. Trkiyede sk evre denetimleri ve cezalarndan tr, atk exchange aratrmalar lkede grece hzl bir art gstermektedir. Son 5 yl ierisinde, Trkiyenin stanbul, Ankara, Bursa, Kocaeli ve Adana gibi sanayilemi kentlerinde ok sayda borsa kurulmu olup, bu borsalar sz konusu kentlerde kurulu Sanayi Odalar tarafndan kontrol edilmektedir. Bu borsalarn faaliyetlerinde bir art gzlenmesine karn, ruhsatsz faaliyetler, atklar veya atk miktarlarna ilikin yanl bilgiler verilmesi gibi baz sorunlarla da karlalmaktadr. Trkiyedeki POP sorunlaryla ilgili ana STKlar Tablo 125de verilmitir.

153

Tablo 125 Trkiyedeki POPlerle ilgili ana STKlar

sim Kocaeli Sanayi Odas Istanbul Sanayi Odas Ankara Sanayi Odas Buday Hizmetleri Ekolojik POPlerle lgisi Atk ve tehlikeli ynetimi Atk ve tehlikeli ynetimi Atk ve tehlikeli ynetimi Hayat Genel Kirlilik Genel Adres atk Kocaeli Sanayi Odas-Kocaeli www.kosano.org.tr atk Istanbul Sanayi Odas-Istanbul www.iso.org.tr atk Ankara Sanayi Odas-Ankara www.aso.org.tr Kaln Sok. No:15 Kitap Han Kat:2 Eminn STANBUL www.bugday.org PK 105-109 Salpazar 80040 STANBUL www.greenpeacemed.org.mt www.trt.net.tr www.ntv.com.tr

Greenpeace Trkiye

TV Kanallar (TRT2, Discovery Genel Trkiye, NTV, CNN Trk, vb.)

Bu konu ile ilgili olarak 2.2.5 ayrntl bilgi vermektedir (sayfa 28-40). 2.3.10 POPlerin deerlendirilmesi, lm, analizi, POP ikameleri ve nleyici tedbirler, ynetimi, aratrma ve gelitirmeye ynelik teknik altyapya genel bir bak uluslararas program ve projelerle olan balantlar Trkiyede, su kaynaklar ynetimine ilikin 2000/60/EC numaral AB Direktifine karlk gelen herhangi bir mevzuat bulunmamaktadr. Yukarda belirtilen Direktifin kapsad konular, eitli kurum ve kurulularn yetki ve sorumluluu altnda bulunmaktadr. Bu dorultuda, Trkiyede Su ereve Direktifinin Uygulanmas adn tayan bir MATRA projesi oluturulmu ve balatlmtr. Proje, mevcut ynetsel yapnn 2000/60/EC numaral Direktifin uygulanabilmesi iin ne ekilde bir dnm geirmesi gerektiinin belirlenmesini salayacaktr. MATRA projesinin tamamlanmasnn ardndan, merkezi ve il dzeyindeki birimlerin 2000/60/EC numaral Direktife uyum salanmas ve Direktifin uygulamas dorultusunda eitilmesi, merkezi yaplarn glendirilmesi ve uygulama dorultusunda gerek duyulacak yatrm gereksinimlerini kapsayan yeni bir proje Katlm ncesi Mali Destek Programna teklif edilecektir. 31 Mays 2005 tarih ve 25831 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmi bulunan Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii, ilgili AB mktesebat ile tam uyumludur. Ancak, uygulamayla ilgili baz glkler bulunmaktadr. Artma tesisi amuruna ilikin AB mevzuatna uyum, evre ve Orman Bakanlnn sorumluluunda olup, Salk Bakanln bal Refik Saydam Hfzshha Enstits ise Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii hkmleri uyarnca artma tesisi amuru zerindeki analizleri yrtmektedir. Trkiyede artma tesisi amuruna ilikin aratrma faaliyetleri Ankara Bykehir Belediyesi dahil yalnzca birka yerel ynetim tarafndan yrtlmektedir. Bu konuyla ilgili olarak karlalan en byk glklerden birisi, artma tesisi amurunun ortadan kaldrlmas konusudur. Konuya ilikin olarak snrl sayda analiz yrtlm olup, elde edilen sonular tipik evsel atk zellikleri gstermektedir. Yrrlkteki Trk mevzuat her ne kadar AB mktesebat ile byk lde uyumlatrlm ise de, bulunan AB direktifleriyle tam bir uyum salanmas iin yaplmas gereken kanun deiiklikleri ve karlmas gereken ynetmelik taslaklarnn hazrlanmasna ynelik almalar balatlmtr. Trkiyenin atk ynetimine ilikin temel sorunlar, sanayide zararl atklarn ortadan kaldrlmas ile snai, evsel ve zel atklar ile inaat atklarnn ayr ayr 154

toplanmayarak bir araya getirilmesidir. Ancak, evre ve Orman Bakanlnca hazrlanm bulunan ynetmelik erevesinde, zellikle bykehir belediyeleri entegre atk ynetimi aratrmalarn balatm olup, atklarn farkl kategoriler itibaryla toplanarak ortadan kaldrlmas da bir lde gerekletirilmi bulunmaktadr. Trkiyede, az sayda olmakla beraber, zararl ve evsel atklarn ortadan kaldrlmasna ynelik tesisler bulunmaktadr. 14 Mart 2005 gn ve 25883 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmi bulunan Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii, atklara ilikin 75/442/EEC numaral Konsey Direktifinde yer alan tanmlar ve hkmlerle uyumludur. Ancak, atk ynetimi esaslarna ilikin hkmler net deildir ve kaytlarn tutulmas, izleme ve yaptrm konularna ynelik hkmlerin glendirilmesi salanm ve sz konusu Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii hazrlanmtr. Trkiye Basel Szlemesine 1994 yLindane bu yana taraf konumundadr. Szlemenin hkmleri Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii kapsamnda sk bir biimde uygulanmaktadr. ABye katlm srecinde atklarn nakliyesine ilikin ayr bir uygulama ynetmeliinin hazrlanmas ngrlmektedir. Kat Atklarn Ynetimi Ynetmelii, atklarn paketlenmesinin ynetimine ilikin birtakm hkmler iermektedir. Atk yalarn, PCB (polyklorlanm bifeniller) ve PCTlerin (polyklorlanm terfeniller), atk piller ve akmlatrlerin uzaklatrlmas, Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmeliinin kapsamna girmektedir. Ancak Trkiyede, hurdaya karlm aralara ilikin Direktifin hkmlerini yanstan herhangi bir mevzuat mevcut deildir. Her ne kadar mevcut Trk mevzuat atk ynetimine ilikin direktiflerin hkmleriyle ksmen uyumlu ise de, birtakm hukuki boluklar ve netletirilmesi gereken baz hususlar mevcuttur. Bu balamda, aada listelenmi bulunan AB direktifleriyle tam uyumlu olacak ynetmelik taslann hazrlanmasna dnk almalar balatlmtr. 2003 Yl Katlm Ortakl Belgesinde Acquisnin aktarlmas ve uygulanmaya balanmasnn ksa vadeli bir ncelik olmas ve acquisnin transpozisyonun tamamlanmasnn ise bir orta vadeli ncelik olarak tanmlanm olduu dikkate alnarak, sanayi kkenli kirlilik ve risk ynetimi konular ncelikler olarak tayin edilmitir. Entegre kirlilik nleme ve kontrol direktifinin (IPPC-96/61/EC) benimsenmesi ve uygulanmas iin kurumsal destek baln tayan bir proje, Hollanda Hkmetinin MATRA Program ile ikili ibirlii desteiyle 2003 ylnda balatlmtr. Merkeziyeti komnist rejimlerin 1989 ylnda kmesinden bu yana, Hollanda makamlar Merkezi ve Dou Avrupada yeni bir toplumun olumasn MATRA ad verilen programlar erevesinde 1994 yLindane bu yana desteklemektedir. MATRA, Felemenkede Toplumsal Dnm anlamna gelmektedir. Bu program, Merkezi ve Dou Avrupa lkelerinde oulcu ve demokratik hukuk devletlerine dnmn desteklenmesi zerinde odaklanmaktadr. Bu lkelerden bazlar Mays 2004 tarihinde Avrupa Birliine katlmtr. Dier baz lkelerse (Trkiye, Bulgaristan, Romanya) halen yelik iin aday konumundadr. Hollanda Hkmeti, Temmuz 2000de Trkiyeyi MATRA Programndan yararlanabilecek lkeler arasna dahil etti. Bu karar, Avrupa Birlii Komisyonunun Helsinkide Aralk 1999da Trkiyeye Avrupa Birlii yelii iin adaylk stats verme kararnn nda alnmtr. Buna ek olarak, 2003 yl Katlm ncesi Mali Yardm Programna teklif edilmi bulunan Trkiyeye Hava Kalitesi, Kimyasal Maddeler ve Atk Ynetiminde Destek Projesi (TR362.03), Avrupa Parlamentosunun 2001/80/EC numaral ve Avrupa Birlii Konseyinin 23

155

Ekim 2001 tarihli byk yakma tesislerinden baz kirleticilerin hava emisyonlarnn snrlandrlmasna ilikin Direktifleriyle uyum salanmas ve bunlarn uygulamaya konulmas iin ynetsel kapasitenin glendirilmesini iermektedir. Seveso I Direktifi 1996 ylnda Trkeye evrilmi ve Byk Snai Kazalar iin Yerel Acil Durum Planlarna ilikin Tebli hazrlanarak tm illere datlmtr. Acil evre Merkezleri ve Acil Durum Mdahale Esaslar Taslak Ynetmelii, Seveso II Direktifi (96/82/EC) erevesinde hazrlanmaktadr. Seveso II Direktifinin uygulanmasnn hem kamu sektr, hem de zel sektr asndan yksek maliyetli yatrmlar gerektirmesinden tr, Seveso II Direktifinin Ulusal Programa dahil edilmesi mmkn olamamtr. Trkiyede SEVESO II Direktifine Uyum Salanmas baln tayan Life Projesi Mart 2004te balatlm olup, evre ve Orman Bakanl tarafndan koordine edilmektedir. Trkiyenin evre mevzuat mevcut en iyi teknolojilerin ve/veya daha temiz teknolojilerin tevikine ynelik dorudan hkmler iermemektedir. Bunun uygulama asndan nemli bir sonucu, atk su ve/veya emisyon standartlarn rakamsal tanmlarnn bu teknolojilerle ilgili olmamas ya da bunlar yanstmamas olmaktadr. Sanayi kkenli kirlilik ve risk ynetimi Direktiflerine uyum salanmas ve bunlarn uygulanmas iin, zellikle de entegre kirlilik kontrol ve byk lekli yakma tesislerinden havaya birtakm kirletici maddelerin emisyonlarnn snrlandrlmas iin, byk boyutta yatrmlara ve teknik kapasitenin glendirilmesine ihtiya duyulmaktadr. Mktesebatn bu ncelik kapsamnda uygulamaya konulabilmesi iin, uzunluklar bu yatrm ihtiyalarnn karlanp karlanmadna bal olarak deiebilecek gei srelerine gereksinim duyulacaktr. Bu ama dorultusunda, Entegre Kirlilik nleme ve Kontrol Direktifinin (IPPC-96/61/EC) Benimsenmesine Ynelik Kapasite Oluturma (nsan Kaynaklar Boyutu) projesi 2003 ylnda balatlmtr. IPPC Direktifi Trkiyede getiimiz yl kabul edilmitir. Hukuki ve kurumsal dzenlemelerin tartlmasnn salanaca kurumlar aras bir platform oluturulmutur. Trkiye, bugn itibaryla Direktifin uygulanmas iin kurumsal temeli belirleme aamasnda bulunmaktadr. Hazrlanan seenekler karar verici makamlara seim yaplmas iin sunulacak ve bunun ardndan da benimsenen seenee ynelik strateji oluturulacaktr. Pilot alma tamamlanmak zeredir; PETKM aratrmasndan elde edilen bulgular zerinde sonuca varlma aamasna gelinmitir. IIPC hakknda kilit bilgilerle donatlm bir ekip oluturulmutur. Bu ekip, Trkiyede Direktifin uygulanmas iin gerekli kapasitenin ekirdeini oluturacaktr. Daha Temiz retim Hususlarnda Gnll Dzenleme Mekanizmalar itibaryla, Trk Kimyasal Madde malatlar Dernei tarafndan Daha Temiz retim kriterlerinin gnll olarak benimsenmesinin teviki amacyla yrtlen ve Trkiyede bulunan hemen hemen tm kimyasal imalat tesislerin katld bir Sorumlu zen program bulunmaktadr. stanbul Sanayi Odas ve Kimyasal Madde malatlar Dernei, evresel konularda birlikte hareket etmektedir. Trkiyede devlete bal aratrma merkezleri ve niversiteler tarafndan yrtlen, onaylanm ve halen devam etmekte olan baz nemli aratrma projeleri bulunmaktadr. POPlerle ilgili projeler Tablo 126da verilmektedir.

156

eitli kurulularn aada listelenmi alanlardaki izleme, aratrma ve gelitirme kapasitesinin belirlenmesine ynelik bir mevcut durum analizi yrtlmtr: evresel kimya ve POPlarn gelecei, POPlarn sosyo-ekonomik ve kltrel etkileri, POPlarn insan sal ve evre zerindeki etkileri ve bu etkilerin lm.

POPlarn iktisadi, sosyal ve salk faaliyetleri zerindeki kimyasal etkileri, lke analizi sonucunda akla kavuturulmutur. Ancak buradaki glk, insanlarda, malzemelerde, doal kaynaklarda ve evrede izleme, aratrma ve gelitirme balamnda ortaya kabilecek sorunlarn giderilmesi iin gerekli kurumsal kapasitenin varlnn belirlenmesi hususunda bulunmaktadr. Trkiyede faaliyet gstermekte olan kurumlar, belirlenmi bulunan zorluklarla baa klmas ve alnacak nlemlerin gelitirilmesi iin gerekli potansiyele sahip bulunmaktadr. Ancak, bu kurumlarn hepsi, aratrma ve gelitirmenin yan sra izleme faaliyetlerinin yrtlebilmesi iin gerekli ek kurslarn, aratrmaclarn ve altyapnn salanmas gibi benzer temel sorunlarla kar karyadr. Bunlara ek olarak, Trkiyenin kirletilmi alanlarn geri kazanm ve bilgi ynetimi kapasiteleri ve atk ynetimi tesisleri alanlarnda kapsaml destee, teknik ve mali yardma gereksinimi bulunmaktadr. Tablo 126 Trkiyedeki POPlerle ilgili projeler
Projenin Ad Trkiyede seilmi evre (su, toprak ve hava) ve biotalardaki POP kalntlar Aday lkelerdeki Dioksin Emisyonlar (AB evre Gn. Md.Tarafndan Finanse Edilen Proje) Kirletilmi sahalar iin bir risk tarama sisteminin gelitirilmesi (Ulusal) Kat ve amur-fazl reaktrler kullanlarak topran yeniden kazanm (Ulusal) Budayda ve buday rnlerindeki baz organofosforlu pestisitlerin belirlenmesi (Ulusal) Ege Blgesindeki seralarda domates retiminde kullanlan baz pestisitlerin ve ayrtrma metodolojilerinin aratrlmas (Ulusal Proje) evrede ve ilenmi gdalardaki pestisit kalntlarnn azaltlmas (NATO Projesi) stanbul me Suyu Kaynaklarndaki pestisit kirliliinin belirlenmesi Gksu Deltasndaki Baz Organochlorine Pestisit Kalntlar ve Bunlarn Su Kular zerindeki Toksik Etkileri Manyas Glndeki organochlorine pestisit kirliliinin belirlenmesi Sakarya Havzasnda kirleticilerin evrede ve organizmalardaki birikimi ve balklara olan etkileri Yl(lar) 200220032004 2003200220042004POPlerle lintisi Kurum/Kurulu TBTAK-MAM (Ortak Kurulu) POPlerle genel Orta Dou Teknik olarak ilintili niversitesi POPlerle genel Orta Dou Teknik olarak ilintili niversitesi Pestisitler TKB, Zirai Mcadele Merkez Aratrma Enstits TKB, Bornova Zirai Mcadele Aratrma Enstits TKB, Bornova Zirai Mcadele Aratrma Enstits Istanbul Technical University Hacettepe niversitesi, Biyoloji Blm Hacettepe niversitesi, Biyoloji Blm Hacettepe niversitesi, Biyoloji Blm Dioksin/Furan

20022001 19911993 1998 19961999 Pestisit Pestisit Pestisit Pestisit

157

2.3.11 Etkilenen Nfus ve Ortamlarn Belirlenmesi, Kamu Sal ve evre Kalitesine Ynelik Tehditlerin Tahmini Boyut ve iddetleri ve alanlar ve Yerel Topluluklar Ynnden Sosyal mplikasyonlar ncelikli Kirletici Emisyonlarnn Bildirimi ve Raporlanmas: DDT en yaygn olarak kullanlm POP kimyasal konumundadr. Dolaysyla, ncelik sralamasnda en bata yer almaktadr. Aldrin, dieldrin ve endrin bir arada analizi yaplm bulunan POP kimyasallarnn ikinci en byk grubunu oluturmaktadr. Heksaklorohexane de Trkiyede en yaygn olarak kullanlm POP pestisitler arasnda yer almaktadr. Bu maddenin ise nc sray aldn sylemek mmkndr. POPler iin Mevcut zleme Standartlar ve Kapasitesi: Trkiyede POPler iin daha nceden yaplm ya da halen devam etmekte olan herhangi bir alma bulunmamaktadr. Refik Saydam Hfzshha Enstitsndeki Zehir Aratrma Mdrl tam tehizatl olup, gelecekte POPlerin izlenmesi almalarnn yrtlmesi iin uygun donanma sahiptir. Bu laboratuarlarda halen ime sularnn PCB analizleri olaan olarak gerekletirilmektedir. Laboratuarlarn tek olumsuz yn, henz akredite edilmemi olmalardr. Ancak, bu laboratuarlar yeterlilik testini gemekte ve SOP (Standart Ayrma Prosedr) koullarn yerine getirebilmekte olup, dzelen laboratuar koullar aamasnda bulunmaktadr. Halen devam etmekte olan izleme almas bulunmay nedeniyle, almalarn zayf ynlerinin deerlendirilmesi veya Szleme ykmllkleri ile karlatrlmas mmkn olamamaktadr. POP Pestisitlere ve PCBlere ilikin Mevcut Mesleki Gvenlik Tedbirleri POP kimyasal maddeler Trkiyede yllar nce yasaklanm olup, artk kullanlmyor olmalarndan tr bu kimyasal maddelere ynelik mevcut herhangi bir mesleki emniyet tedbiri bulunmamaktadr. Trkiyede POP kimyasal maddelerin kullanlm olduklar dnem boyunca, ILOnun mesleki emniyet klavuzlar dikkate alnmtr. Potansiyel Risk Gruplar Bugne dek yrtlm bulunan bilimsel aratrmalar bir sistematik izleme almas olarak deil, daha ziyade bireysel bazda yksek lisans ve doktora tez almalar ve proje aratrmalar olarak yrtlmtr. Gerek deerlerin belirlenebilmesi ve daha nce analiz yaplmam alanlardaki eksikliin giderilebilmesi iin, lke sathnda yrtlecek kapsaml izleme almalarna ynelik ciddi bir ihtiya bulunmaktadr. Sulu tarm yaplan blgelerde yaayanlarn potansiyel risk grubunu oluturduklarn sylemek mmkndr. zleme almalarnn zellikle Sakarya Nehri Havzas ve Gneydou Anadolu Blgesinde yrtlmesi zorunluluk arz etmektedir.

158

Genel Deerlendirmeler
Trkiyede, OCPlerin Zararl mcadelesinde kullanlmas 1945 ylnda balam olup, bu maddeler 1960l ve 1970li yllarda nemli miktarlarda kullanlmtr. Bu kimyasal maddelerin kullanm, 1983 yLindane bu yana ciddi biimde snrlandrlmtr. Bu maddelerin yerine, OCPler ile ayn derecede kalclk gstermeyen ve metabolitleri OCPlerden daha az zehirli olan Endosulfan trevleri kullanlmaya balanmtr. DDT ve metabolitleri, BHC ve izomerleri, aldrin, dieldrin ve endrin trevleri artk kullanlmamakla beraber, tortuda, insan stnde ve ya dokularnda halen tespit edilebilmektedir. Ancak, getiimiz yllrda kalnt dzeylerinde belirgin bir d gzlenmitir. Bu sonu, OCPlerin biyolojik yarlanma srelerini doldurduklarn gstermektedir. Ayrca Gneydou Trkiyede, zellikle de Suriye ve Irak snrlarnda yasad DDT ticareti ve kullanm olasl mevcuttur. Bu snr blgelerinde Krfez Savandan bu yana snr gvenliinde yaanan kopukluklar nedeniyle yasad pestisit trafiinin mevcut olduundan phelenilmektedir. Bu nedenden tr, bu blgede yksek DDT dzeylerinin bulunmas beklenebilir. Sakarya Nehri, Karadenizin bat kesiminde yer almas ve drenaj havzasnn Trkiyenin kuzeybatsndaki verimli ovalar kapsamas nedeniyle, organochlorine pestisitlerin neredeyse tm iin en nemli kaynak konumundadr. Sakarya Nehrini Kzlrmak ve Yeilrmak Nehirleri izlemektedir. Bu iki nehir de yksek debiye sahip olmalarna karn, dou Karadeniz kesiminde yer almakta olup, drenaj havzalar Trkiyenin bat blgeleri kadar youn tarm faaliyeti yaplmayan Anadolu Blgesini kapsamaktadr. Trkiyede OCP kalntlar insan ya dokusu numuneleri zerinde, 1976dan bu yana belirli zaman aralklarnda blgesel aratrmalar yrtlmesi suretiyle izlenmitir. Baz numunelerde heptachlor epoksite rastlanmtr (% 17,82). Ankara dahil Trkiyenin baz blgelerinde heptachlor epoksit varl daha nce bildirilmiti (Burgaz ve dierleri, 1994; ok ve dierleri, 1998). Ankarada yaayanlarn insan ya dokusu numunelerindeki heptachlor epoksit dzeyi Burgaz ve dierleri (1994) tarafndan 0,021 ppm olarak verilmitir. Daha sonraki bir aratrmada ise (ok ve dierleri, 2002) 0,06 ppm olarak tespit edilmi olup, bu deer daha ncekine oranla byk farkllk gstermektedir (p<0,05). nsan vcudundaki heptachlor epoksit dzeyleri bir oksidasyon rn olarak heptachlordane kaynaklanm olabilir, zira heptachlor Trkiyede 1985 ylna dek bir pestisit olarak kullanlmtr. HCB gemite pestisit olarak retimi ve kullanm ve eitli klorlu bileiklerin retimi srasnda bir yan rn halinde ortaya kmas sonucunda evreye girmi yaygn bir kirleticidir. Ankarada yaayanlarn ya dokularndaki ortalama HCB kalnt dzeyleri 0,164 ppm olarak bildirilmitir (Burgaz ve dierleri, 1994). Daha sonra yaplan bir aratrmada ise HCB dzeyi 0,152 ppm olarak bulunmutur (ok ve dierleri, 2002). HCB, gerekten de analizi yaplm olan OCPlerin en ilginlerinden birisidir. Bulunan deerlerin zaman ierisinde dmesi beklenirken, bu deerlerin yllar boyu sabit kaldklar gzlenmektedir. HCB younluu Trkiyenin dier blgelerinde daha dk bulunmutur (ok ve dierleri, 1998; ok ve dierleri, 1999). nsan stnde HCB bulunmasnn nedeni olarak eitli faaliyetler ve dier pestisitler (PCNB, PCP, DCPA, vb.) gsterilebilir (Tobin, 1986). Her ne kadar pestisitlerin

159

tarmsal faaliyetlerde kullanm ve sanayi faaliyetlerindeki birtakm retim proseslerinde atk yan rnler olarak olumalar sonucunda ciddi HCB kalntlar retilmesi sonucunu vermise se, bu aratrma sonular HCBye maruz kalnmasnn nedenleri ve kaynaklarna ilikin daha ayrntl aratrmalara gerek duyulduunu gstermektedir. Deneysel ve epidemiyolojik aratrmalar, DDE/DDT orannn maruz kalmann ardndan zaman ierisinde ya da DDT kullanmnn snrlandrlmas sonrasnda art gsterdiine iaret etmektedir. Yakn zamanda yaplm bir aratrmada (ok ve dierleri, 2002), DDE/DDT oran 17,67 olarak bulunmutur ki, bu deer Karakaya ve dierleri tarafndan 1987 ylnda elde edilen deer olan 4,50den (p<0,001) bir hayli yksektir. Dier taraftan, ya dokusu zerinde yaplan almalarda bu deer 1976 ylnda 3,19 (Kayaalp ve dierleri, 1979), 1984 ylnda 9,4 (Karakaya ve zalp, 1987) ve 1991 ylnda da 13,53 olarak bulunmutur (Burgaz ve dierleri, 1994). DDE/DDT oranlarna baktmzda, Trkiyedeki OCP snrlamalarnn ve mevzuatnn etkili olduunu ve bu bileiklere maruz kalnmann zaman ierisinde azalma eilimi gsterdii grlmektedir. Organochlorine pestisitlerin byk ounluunun Trkiyede uzun bir sredir kullanlmyor olmalarna karn, bu pestisitlerin doada bozunuma uramadan uzun sreler boyunca varolmalarn salayan kalc yaplarndan tr, organochlorine pestisit kalntlarna gdalarda, zellikle de tahllarda, yal ette ve st rnlerinde rastlanmaktadr. Numunelerdeki (tereya ve bulgur) mevcut organochlorine pestisit kalntlar tespit edilmi olup, tereya numunelerinde hi bir organochlorine pestisit atna rastlanmam, bulgur numunelerinde PCNB ve Lindanea, birka bulgur rneinde de pp-DDT ve pp-DDE kalntlarna rastlanmtr. Konserve edilmi balklar, hamsi, sardalya, palamut ve alabalktan olumaktayd. Bu balklar, alabalk dnda Karadeniz ve Marmara Denizinde tutulmutur. Organochlorine pestisit kalntlar balklarn hem etinde, hem de ya dokularnda aratrlmtr. Trk kodeksi uyarnca, balk konservelerindeki ve ihra edilen balklardaki PCB ve organochlorine pestisit kalntlarnn snr deerleri olan yada 0,0005 mg/kg ve balk etinde de 0,0001 mg/kgn altnda bulunmas gerekmektedir. Bu aratrmada elde edilen sonular, kodeks snr deerlerinin ne karlk gelmektedir. Analizi yaplan balk trlerinin ilemden geirilerek konservelenmesi ve piyasaya sunulmas ncesinde yukarda belirtilen analitlerin pheye yer brakmayacak miktarlarda ierdii ortaya konulmutur. Sardalya ve alabalk numuneleri genel itibaryla Alman ynetmelik snrlarnn ok altnda deerler vermitir. Ancak, palamuttaki toplam DDT dzeyi 0,5 mg/kglk (slak arlk baznda) Alman ynetmelik snrna yakn deerlere ulamtr. nsan st ve ya dokusunda gerekletirilen OCP kalnt aratrmalar, Ankara, Sivas, Adana, Kayseri, Kocaeli ve Kahramanmara gibi lkenin snrl saydaki blgesini kapsamtr. Trkiyenin byk boyutlu tarmsal alanlara sahip bir tarm lkesi olmas nedeniyle, lkenin tmne ynelik daha hassas saptamalar yaplabilmesi iin daha fazla aratrma yaplmasna ihtiya duyulmaktadr. OCP kalnt analizinin yan sra, OCPlerin insanlar dahil suda ve karada yaayan organizmalar zerindeki toksik etkilerinin ok daha byk bir lekte deerlendirilmesi gerekmektedir.

160

Bugne kadar yrtlm bulunan toprak ve tortu analizleri olduka az olup, saylar yetersizdir. Ayrca, topraktan bitki rtsne aktarm da gelecekte yrtlecek aratrmalar iin uygun bir alan oluturmaktadr. 2.3.12 Yeni kimyasal maddelerin deerlendirilmesi ve listelenmesi iin uygun bir sistemin ayrntlar (Yeni kimyasal maddelerin deerlendirilmesi iin mevcut dzenleyici yaplar) Pestisitler ve snai kimyasallar iin Trkiyede farkl ruhsatlandrma prosedrleri bulunmaktadr. Tarmsal pestisitlerin ruhsatlandrma prosedr, 17 ubat 1999 gn ve 23614 sayl Resmi Gazetede yaymlanm bulunan Zira Mcadelede Kullanlan Pestisit ve Benzeri Maddelerin Ruhsatlandrlmas Hakknda Ynetmelikte (Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan karlmtr) verilmitir. Ruhsatlandrma ilemleri, Tarm ve Kyileri Bakanlna yazl bavuru ile balamaktadr. Bavuruda bulunan firma, ruhsat ilemlerinden sorumlu olacak ve alanlara, retim tesisine ve pestisit rnlerinin spesifikasyonlarna ilikin gerekli belgeleri sunacak sorumlu bir uzman istihdam etmekle ykmldr. Ruhsatlandrma, pestisitlerin bileimleri baznda yrtlmektedir. reticiler, pestisitlerin biyolojik etkinliklerini deneyebilmek iin pestisitleri retmek iin geici haklara sahiptir. Bu deneme amal retim iin Tarm ve Kyileri Bakanlndan (TKB) izin alnmas gereklidir. Ruhsat bavurusu iin, ilgili bavuru belgelerinin TKBna sunulmas gerekli olup, sunulan belgeler bakanlklar aras bir komisyon tarafndan incelenmektedir. TKB, pazarlama ncesinde ruhsata tabi olan pestisit rnlerini analiz etme hakkna sahiptir. Tketiciler ynelik pestisitler Salk Bakanlnca, 18 Ekim 1952 gn ve 8236 sayl Resmi Gazetede yaymlanm bulunan Gda Maddelerinin ve Umumi Sal lgilendiren Eya ve Levazmn Hususi Vasflarn Gsteren Tzk ve tketicilere ynelik pestisitlerin (bcek ldrcler, fare ldrcler ve kabuklu ldrcler mollusitler) ruhsatlandrlmasna ilikin bir Bakanlk Teblii hkmleri uyarnca ruhsatlandrlmaktadr. Ruhsat ilemleri, Tarm ve Kyileri Bakanlnn uygulad pestisit ruhsatlandrma ilemleriyle byk lde benzemektedir. Tketiciler ynelik pestisitlerin resmi ruhsatlandrma prosedrnn netletirilmesi amacyla yeni bir ynetmelie ihtiya duyulmakta olup, bu ynetmeliin Salk Bakanl tarafndan 2005 ylnda yrrle konulmas planlanmaktadr (Madde 3, EK-D). evre ve insanlar veya hayvanlar iin riskli, tehlikeli veya toksik etkileri bulunan kimyasal maddeler, evre ve Orman Bakanlnca; 20 Nisan 2001 gn ve 24379 sayl Resmi Gazete ile deitirilmi, 11 Temmuz 1993 gn ve 21634 sayl Resmi Gazetede yaymlanm bulunan Tehlikeli Kimyasal Maddelere likin Ynetmelik hkmleri uyarnca ruhsatlandrlmaktadr. Bu ynetmelik erevesinde; reticiler, retilen kimyasal maddelerin tantm, bu kimyasal maddelere ilikin retim, ithalat ve kullanm verileri (retim ve kullanma ilikin tahmini veriler dahil), maddelerin kimyasal, fiziksel ve ekolojik zellikleri ve uzaklatrma yntemlerinin evre ve Orman Bakanlna sunulmas gereklidir. Ancak, bu denli zengin bir veri btnn izleyebilecek veya analiz edebilecek yeterlilikte bir veritaban bulunmamaktadr. Pestisitler, tketici kimyasallar ve toksik ve zararl maddeler, Trkiyede ynetmelikler ile ya yasaklanm, ya da kontrol altna alnm durumdadr. Ancak, bu maddeler ilgili kurum ve

161

kurulular tarafndan yeterli dzeyde izlenmemektedir. Komu lkelerden kaaklk yaplmas suretiyle bu kimyasal maddelerin ruhsatsz kullanm mmkn olabilmektedir. Snai kimyasal maddelerin reticileri ve bunlarn rettii kimyasal maddeler, sorumlu bakanlklar tarafndan ruhsatlandrlmamaktadr. retim ve sat verileri, Devlet statistik Enstits tarafndan toplanmakta olup, d ticaretin izlenmesi ise D Ticaret Mstearl tarafndan yrtlmektedir. Yeterli dzeyde izleme uygulamasnn bulunmay ve aratrmalarn yetersizlii, yeni kimyasal maddelerin deerlendirilmesini ve listelenmesini engelleyen unsurlar durumundadr. Pestisit ve dier zararl maddelerin kontrol Trkiyede ynetmelikler araclyla yrtlmektedir. rnein, daha nceki blmde ayrntl olarak akland zere, POP pestisitler Trkiyede yasaklanm durumdadr. Bitki korumada kullanlan pestisitlerin ve benzeri rnlerin ruhsatlandrlmasna ilikin usul ve esaslara dair ynetmelik 1999 tarihli olup, pestisitlerin kontrolyle dorudan ilintilidir. Bu ynetmelik Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan yrtlmekte olup, dolaysyla baz aktif maddeleri ieren bitki koruma rnleri bu bakanlk tarafndan kontrol edilmekte ve denetlenmektedir. Toksik maddelerin ve bunlarn rnlerine ilikin ynetmelik (1993) de ayn maddelerin kontrolne yneliktir. Bu ynetmelik evre ve Orman Bakanl tarafndan yrtlmekte ise de, yeni kimyasal maddelerin deerlendirilmesi ve listelenmesi Trkiyede bugn itibaryla yeterli dzeyde gerekletirilememektedir. Yeni kimyasal maddelerin deerlendirilmesi ve listelenmesine ynelik uygun bir sistemin gelitirilmesi iin, yeni bir eitim program balatlmaldr. Yukarda belirtildii zere, Trkiyede yeni pestisitler iin ruhsat deerlendirilmelere ynelik mevcut ilemler mevcuttur (Madde 3 ve Ek D). verebilecek

zet olarak, Stockholm Szlemesinde Madde 3, EK-D de belirtildii zere yeni bir kimyasal maddenin deerlendirilmesi ve listelenmesi iin gerekli bilgiler unlardr: Kimyasal yap Kalclk Biyolojik birikim evrede uzaklara tanm ve evre ile insan salna olumsuz etkilerdir.

2.3.13 Piyasada mevcut olan kimyasal maddelerin deerlendirilmesi ve listelenmesi iin uygun bir sistemin ayrntlar (Piyasada mevcut olan kimyasal maddelerin deerlendirilmesi iin mevcut dzenleyici yaplar) Piyasada mevcut olan pestisitler, 22 Haziran 1995 gn ve 22321 sayl Resmi Gazetede yaymlanm bulunan Zirai Mcadele lalar Kontrol Ynetmelii hkmleri uyarnca denetlenmektedir. Denetimler, rn, etiket, fabrika, pazar, proses ve tketici ikayetlerine ilikin olarak yrtlmektedir. Kontroller srasnda, rnn spesifikasyonlar, tavsiye edilen kullanm ekliyle bitki, hastalk, bcek ve yabanc ot zerindeki etkileri yetkili laboratuarlarda denetlenmekte veya analiz edilmektedir. Denetimler, Tarm ve Kyileri Bakanlnn blge mdrlklerince gerekletirilmektedir. Deerlendirme ve analiz raporlar daha sonra merkez birimine gnderilmektedir. Piyasada zaten mevcut olan tketicilere ynelik kimyasal maddeler, Salk Bakanlnca denetlenmektedir. Piyasa denetimleri sistematik olarak yrtlmemekte, daha ziyade

162

mterilerin ikayetleri zerine gerekletirilmektedir. Denetim ilemleri effaf deildir. Bu sorunun yukarda belirtilen yeni ynetmelik ile giderilmesi beklenmektedir. Tehlikeli kimyasal maddelerin ticareti, retimi, ambalajlanmas ve etiketlenmesi, depolanmas ve nakliyesi ile itigal edenler, evre ve Orman Bakanlnca Tehlikeli Kimyasal Maddelere likin Ynetmelik hkmleri uyarnca denetlenmektedir. Denetimler, evre ve Orman Bakanl yetkilileri tarafndan piyasadan veya dorudan doruya reticilerden rastgele numune toplanmas suretiyle yrtlmektedir. rnlerin spesifikasyonlar ve etikette verilen bilgiler, sz edilen ynetmelik hkmlerine ve reticilerin evre ve Orman Bakanlnda kaytl ruhsatlarna uygunluk ynnden kontrol edilmektedir. Numuneler, Trk Standartlar Enstits tarafndan belirlenmi ilgili standartlara uygun olarak toplanmaktadr. Bu maddelerin ithalat, D Ticaret Mstearlnn yllk D Ticarette Standardizasyon Teblileri ile denetim altna alnmakta olup, ithalatlarn evre ve Orman Bakanl tarafndan karlm bir Kontrol Sertifikasna sahip olmalar ykmll bulunmaktadr. Ancak, snai kimyasal maddelerin denetim sisteminin evre ve Orman Bakanlnca etkin ilev grecek ekilde yeniden dzenlenmesi gerekmektedir. 3.0 Ulusal Uygulama Plannn Stratejisi ve eylem plan unsurlar 3.1 Politika Bildirimi Ulusal Uygulaa Plan (NIP); Stockholm Szlemesinin ykmlln belirten eylemleri, Avrupa Birlii Mevzuatn ve Trkiye Yasalarn kapsamaktadr. Son 10 yllk sre ierisinde, olduka eitli bir Yasalar ve Ynetmelikler btn, POPlerin evreye yaylmnda dorudan ya da endirekt olarak bir azalmaya ve POPlerin gda maddelerindeki ve insan nfusundaki dzeylerinde azalmalara neden olarak, kamu ve evre sal ynnden nemli ilerlemeler salamtr. Maruz kalmalara ilikin son veriler, POP emisyonlarnn kontrol iin alnan tedbirlerin bu maddelerin al miktarlarnda ciddi bir azalmann meydana geldiini gstermektedir: insanlardaki POP kalnt dzeyleri 1990l yllarn balarndan bu yana azalmaktadr. Politika bildirimi ve envanterler paydalar tarafndan onaylanm olup, Ulusal Uygulama Plannda ayrntl olarak aklanan tedbirlerde kabul edilip onaylanm ve tm payda bakanlklar tarafndan benimsenmitir. Trkiye Birlemi Milletler tarafndan Brezilyann Rio de Janerio kentinde 1992 ylnda dzenlenen evre ve Kalknma (UNCED) konferansna katlmtr. Bu konferansta, devlet ya da hkmet bakanlar, dier pek ok hususun yan sra kimyasal maddelerin gvenli ynetimini hedefleyen ve Gndem 21 adn tayan bir belgeyi benimsemitir. Bu belge, her bir lkenin srdrlebilir kalknmaya bir arada ulalabilmesine dnk sorumluluklarn ana hatlaryla ortaya koymaktadr. Zehirli ve tehlikeli maddelerin yasad uluslararas tanm dahil kimyasal maddelerin evresel ynden emniyetli ynetimine eilen Gndem 21 kapsamnda u hususlar yer almaktadr: Zehirli kimyasal maddeler ve kimyasal riskler alanlarnda bilgi alverii, Kimyasal maddelerin snflandrlmas ve etiketlendirilmesinin uyumlu hale getirilmesi,

163

Kimyasal risklerin uluslararas dzlemde deerlendirilmesinin kapsamnn geniletilmesi ve hzlandrlmas, Risk azaltm programlarnn oluturulmas, Zehirli ve tehlikeli maddelerin yasad uluslararas tanmnn nlenmesi, Kimyasal maddelerin ynetimine ynelik ulusal olanaklarn glendirilmesi.

POPlar, potansiyel zehirli kimyasal maddeler kategorisine girmektedir. Trkiye, POPlara ilikin Stockholm Szlemesinin hkm ve ykmllklerinin etkin olarak uygulanmas hususunda kararllk tamaktadr. Bu kararllk, Trk Hkmetinin Szlemenin imzalanmas, hzla benimsenmesi ve Trkiye Byk Millet Meclisine onaylanmak zere gnderilmesi ile aka ortaya konulmutur. evre ve Orman Bakanlnn, srdrlebilir kalknmann gvence altna alnabilmesi amacyla, POPlar dahil kimyasal maddelerin snai, tarmsal, insan sal ve tketici kullanmlarnda, insan salna, ekosistemlere ve genel anlamda evreye zarar verilmesinin nlenmesi iin evresel ynden emniyetli ynetiminin salanmasnda nc rol oynamas beklenmektedir. Ulusal Uygulama Plannn gelitirilmesi sreci, Bakanlklar, kamu kurum ve kurulular, aratrma kurumlar, STKlar, dernekler ve basn/yayn kurulular dahil ilgili ulusal paydalarn geni tabanl ve etkin katlmn iermi olup, ulusal paydalar tarafndan Plann tm zerinde yorumlar yaplm ve paydalarca onaylanmtr (Ek 1). Bu balklarn altnda, Trk Hkmetinin u hususlara ilikin faaliyetleri ve ncelikleri gelitirmesi beklenmektedir: Yine de, pek ok zme kavuturulmam POP sorunu halen mevcut olup, tm bu sorunlar listelenmi Ulusal ncelik Geerli Klma alanlarnda verilmitir. Bunlar, Ulusal Uygulama Plannn politikasn ve amalarn aklamaktadr. NIPin temel stratejik amalar zet olarak unlardr: POP emisyonlarnn ortadan kaldrlmas ve insanlarn POPlara maruz kalmalarnn azaltlmas POPla balantl eski birikintilerin tasfiyesi. BAT/BEP (Mevcut En yi Teknikler/ evreye En Az Zarar Verici Uygulama) ilkelerinin gelecekteki sanayi geliim stratejilerinde temel ilke olarak alnmas. nceden seilmi alanlarda bu maddelerin miktarnn lm iin gerekli ek verilerin toplanmas. Stockholm Szlemesinin uygulanmas ile ilgili grevlerin gerekletirilmesi amacyla, bakanlklar aras denetleme programlarnn en verimli biimde kullanlmas.

Trkiyede, dier AB lkelerinde grlen de benzer olarak, PCDD/Flerin emisyonlarnn azalmas da dahil olmak zere, POPlarn evreye yaylmasnn azalmasna ynelik bir eilim gzlenebilir, fakat, NIPin hazrlanmas aamasnda, bu azalmadan kaynaklanan aadaki gerekler dikkate alnmaldr: Trkiyede, PCDD/Flerin salverilmesinin azalmas da dahil olmak zere, POPlarn atmosfere yaylmasnn azalmasna ynelik bir eilim gzlenmektedir. Fakat sna

164

kaynaklardan yaylm, dikkat ekici bir biimde derken, sna olmayan kaynaklardan kaynaklanan yaylmn (evlerde kat yakt tketimi, evlerde atk yaklmas, yangnlar v.b.) d oran ok daha az olabilecektir. nmzdeki yllarda, ok miktarda PCB malzemesinin ve PCB ieren tehizatn yok edilmesi gerekecei gereini gz nnde bulundurduumuzda, bu sorunun, yukardakilerin evreye zarar vermeden yok edilmeleri dikkate alnarak zlmesi ve olas evre kirlenmesinin ve insanlarn bu maddelere maruz kalmalarnn nlenmesi bir zorunluluktur. zetle, Trkiye Stockholm Szlemesini imzalamtr ve Szlemeyi onaylama srecindedir. POP sorununa kar lkenin ald tavr ve NIPin ulusal politika ve evrenin korunmasna ilikin yasal erevenin iindeki yeri belirlenirken, halk sal ve srdrlebilir kalknma dikkate alnmaldr.

3.2 Uygulama Stratejisi Bu alt blm, Stockholm Szlemesinden doan ykmllkleri yerine getirmek iin NIPe dahil edilmi olan eylemleri ayrntl biimde inceleyecek ve NIPin yeniden gzden geirilmesi, rapor edilmesi, deerlendirilmesi ve gncellenmesi dahil olmak zere, somut NIP eylemlerinin koordinasyonu iin ereve mekanizmasnn taslan karacaktr. (Tablo 3.2) Tablo 3.2 Uygulama stratejisi geliimi ve kapasite gelitirilmesi nerisi ve ncelikler Uygulama Stratejisi Sorumlu**
* Tm ilgili paydalar arasnda Ulusal Sektrler aras OB* koordinasyonu salamak iin resmi olarak, bir Ulusal alma Grubunun kurulmas. * u anda kurulu olan POP uzmanlar ekibine, projeleri ve verilen OB alanda, Trk ve AB yasalarnda evreyle ilgili dzenlemeleri deerlendirmeleri iin yetki verilmesi ve varolan temel siyasi ve iktisadi dzenlemeleri kabul eden uygulamalarn deitirilmesi. * Baz PCB ieren baz atklar, imento fabrikalarnda tasfiye OB, EPDK edilebilir. * POP ieren atklarn tasfiye edilmesi. OB * PCBlerden kalan veya POPlarla kirlenmi maddelerin OB, STB, ETKB, TKB, (zellikle PCBlerin) ve kirlenmi arazinin ve kalnt ve TUBITAK (MAM) atklarnn ortadan kaldrlmas iin gerekli teknolojik imkanlarn salanmas. * POPlarn, insan sal ve evre iin oluturduu tehditlerin OB, SB, TKB tespit edilmesi ve deerlendirilmesi. * POPlara alternatif oluturan kimyasal maddelerle ilgili OB, SB, TKB, ETKB aratrmalara ciddi arlk verilmesi. * NIPin, srekli gzden geirilmesine, rapor edilmesine, OB, SB, TKB, ETKB deerlendirilmesine ve gncellemesine devam edilmesi. * Ulusal paydalardan taahht alnmas. OB * Ksaltmalara baknz ** lk sradaki bakanlk veya kurulu koordinasyondan sorumludur. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn (ETKB) genel mdrl ilk toplantda kendileri yetkilerine gre koordinasyona katlacak olanlar belirleyecek, mali kaynaklar bakanlk ve kurulular beraberce ihtiyaca gre tespit edecektir.

Tablo 3.2nin aklamalarnda belirtilmi olduu zere, ilk srada yer alan bakanlk veya kurulu eylem plann uygulanmasndan ve koordinasyonundan sorumlu olacaktr. Gerekli mali kaynaklar her bir tabloda ve Tablo 3.5te verilmitir. Uygulama srecinde, her bir sorumlu bakanlk veya kurulu, eylem plannn her bir maddesinin maliyetini dier bakanlk veya kurulularla birlikte belirleyecektir.

165

3.2.1 Uygulama lkeleri Bu alt blm eylemlerin ayrntlarn esaslarn inceleyip NIPin Stockholm Szlemesi ynnden NIP sorumluluunu mekanizmalarn genel erevesini, inceleme, rapor etme, deerlendirme ve gncelleme faaliyetlerinin ilkelerini belirleyecektir. Ulusal Proje Koordinatrnn de dahil olduu, Ulusal POP Envanteri ve Trkiyede Stockholm Szlemesi hakknda bilgili, NIP mercisi olacak bir alma grubunun kurulmas. POPlarla ilgili Stockholm Szlemesinin etkili biimde uygulanmas iin, ulusal dzeyde sektrler aras koordinasyon gerekmektedir. Bu, kimyasal maddelerin ynetiminden sorumlu olanlardan, kimyasal gvenilirlii etkileyen etkinliklere dahil olanlara kadar, sanayicilerden, iilerden ve Sivil Toplum Kurulular gibi kamu yararna alan gruplardan temsilcileri de kapsayan, tm dzeylerdeki, kamu paydalarnn ve ilgili paydalarn ibirliine uyumlu, egdml bir yaklamdr. POPlarn evre ve insan sal iin oluturduu tehditlerin tespit edilmesi ve deerlendirilmesi. Deerlendirme sreci iine uluslararas kabul gren kriterler, standartlar ve snr deerleri lke iin uyumlu hale getirilecektir. POPlara alternatif oluturan kimyasal maddelere ynelik aratrmalara ciddi arlk verilecektir. NIPin, srekli gzden geirilmesine, rapor edilmesine, deerlendirilmesine ve gncellenmesine devam edilecektir. NIPin Trkiyede uygulanma sreci 2006da balatlacak ve 5 yl sonunda 2010da tamamlanacaktr. POP projesi GEF ve UNIDO tarafndan desteklenmektedir. lkenin u an iin zel muafiyetlere ihtiyac yoktur.

3.2.2 Ulusal ncelikli Alanlar POP projesinin, Ulusal nceliklerin Belirlenmesi altay ile sonulanan nc aamasnda, ulusal ncelikler ve amalar tm katlmclar ve POP Trkiye Ulusal Koordinasyon Komitesi tarafndan belirlenmi ve onaylanmtr. Bunlar, projenin ikinci aamasnda gelitirilmi olan POP taslak envanterleri temel alnarak yaplmtr. Kullanlmayan stoklarn ve kirletilmi alanlarn ncelikle akut evresel ve salk risklerinin azaltlmas: Aadakilerin evresel olarak gvenilir biimde ynetimi ve yok edilmesi: irintepe, Derince Kocaeli'de Merkim Sanayi rnleri A..de depolanm olan 2700 ton BHC. Tarm ve Kyileri Bakanlnn Ankara yaknndaki depolama tesisinde depolanm olan 10.930 kg DDT. Karadeniz Kysnda Sinop ve Samsun arasndaki blgede, yasad olarak braklan ve POP ieren 150 tonluk atk varilleri.

PCBlerin, PCB ieren ve PCByle kirlenmi aralarn evresel olarak gvenilir biimde ynetimi

166

PCBler konusunda, yetkililerin gsterdii byk abalar sonucunda datlan resmi anketlerden memnuniyet verici sonular alnamamtr. Toplam transformatrlerin adedi 250.000 olup bugne kadar bunlardan 50.000 adedi incelenmitir. Kayd yaplan PCBli transformatrlerin adedi 290, toplam kapasitrlerin adedi 1.972 dir. Bunlara ilave olarak toplam PCB miktar, zel sektr dahil yaklak 4.000 ton olup, bunun iinde kamuya ait miktar yaklak toplam 1.000 ton dur. Bu miktar envanter almalar devamnda artabilir. a. PCB ieren ve PCByle kirlenmi aralar konusunda ayrntl envanterlerin dzenlenmesi. b. PCBlerin etkin biimde ynetimi iin gerekli uygun ulusal altyapnn oluturulmas. c. PCBlerin gvenli biimde ynetimi aamal olarak ortadan kaldrlmasna ynelik usul ve esaslarn belirlenmesi. d. PCB ieren ekipmann kademeli olarak kullanmdan kaldrlmas. e. PCBlerin ve PCB ieren ekipmann bertaraf edilmesi. Stockholm Szlemesi, ulusal ve uluslararas taahhtlerle uyumlu yasalarn gelitirilmesi, gzden geirilmesi ve uygulanmaya konulmas a. Stockholm Szlemesiyle uyumlu mevzuatn karlmas. b. POPlarn zaman ierisinde ortadan kaldrlmasyla ilgili mevzuatn karlmas. POPlarla ilgili her trl konuda bakanlklarn sorumluluklarnn arttrlmas ve netletirilmesi a. lgili bakanlklar arasnda iyi tanmlanm bilgi deiimi salanmas. b. POPlarla ilgili konularda, bakanlklar aras komitelerin kurulmas. c. Szlemeye taraf lkeler arasnda dzenli bilgi deiiminin salanmas. POPlarn ve atklarn daha etkin ynetimi iin ulusal altyapnn gelitirilmesi a. POPlar iin yeni ve/veya daha gl laboratuarlarn kurulmas /veya yeni ve/veya daha gl analizler yaplmas. 1. Referans Laboratuar, evre ve Orman Bakanl 2. Refik Saydam Hfzshha Merkezi Bakanl, Salk Bakanl 3. MAM (Marmara Aratrma Merkezi), TBTAK (Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu) Eitimli i gc ve standartlatrlm, kabul gren yntemlerle, belirtilen laboratuarlarda, POPlarn dzenli olarak analizlerinin yaplmas ve izlenmesi. POPlarn daha etkin olarak denetimi ve izlenmesi iin sistematik aratrma programlar. POPlarla kirlenmi ya da POP ieren kalnt ve atklarn ve tehizatn toplanmas ve geici olarak depolanmas iin geici bir depo binas oluturulmas.

b. c. d.

POPlarn ynetimi iin kapasite gelitirilmesi a. Risk deerlendirmesi ve laboratuar testleri araclyla etkilenmi insan topluluklarnn saptanmas. b. En nemli kaynaklardan (demire dayal ve demir d metal retimi, mineral rnlerinin retimi, atklarn yaklmas, enerji santralleri) dioksin ve furan emisyonlarnn azaltlmas. c. POPlarn emisyonunu mmkn olan her kademede dzenli ve devaml izleme programlarnn uygulanmas.

167

Kamunun Bilinlendirilmesi a. POPlara ilikin konularda eitim program (BAT/BEP klavuzlar gibi) b. POPlara ilikin bilgiye ulalabilecek, glendirilmi, merkezi, ve kamuya ak bilgi merkezleri oluturulmas. Aadaki ilkelere ballk: a. POPlarn ynetiminin her aamasnda evre ve insan sal dikkate alnmaldr. b. Kimyasal maddelerin kullanm, olas etkileri ve zararlar birlikte deerlendirilmelidir. c. Kirlenmenin evresel ve toplumsal etkileri, kirleten der ilkesi balamnda deerlendirilmelidir. d. Vatandalarn Bilgi Edinme Hakk ilkesi kabul edilmelidir. e. POPlar da dahil olmak zere, kimyasal maddelerin ynetiminde, btnlemi oklu paydalk sreci dikkate alnmaldr. Finansal kaynaklar ve mekanizmalar belirlenmeli ve uygun yaklam gelitirilmelidir. Yukarda sralanm ulusal ncelik alanlar ve ncelikli amalar, ulusal ve uluslararas uzmanlarn olduu kadar, alma Gruplarnn ve Ulusal Koordinasyon Komitesinin deerlendirmelerinin sonulardr. Ayrca alma gruplarnn, NIP eitiminden sonra, Trkiye in Ulusal Uygulama Plann biimlendirebilecekleri kabul edilmi ve onaylanmtr. Sonu olarak, Ulusal nceliklerin Belirlenmesi altay (National Priority Validation) ile sonulanan POP projesinin nc aamas sresince, ulusal ncelikler ve amalar, tm katlmclar ve POP sorunu Trkiye Ulusal Koordinasyon Komitesi yesi tarafndan tanmlanm ve belirlenmi, kabul edilmi ve onaylanmtr. Bu, projenin ikinci aamasnda gelitirilmi olan POP n-envanterleri temel alnarak yaplmtr. Zemini oluturan kaynaklar, hazrlk envanterlerinin kaynakasnda verilmitir. Taslak Envanter Raporu ile ilgili kaynakalar dipnotta belirtilmitir18. 3.2.3 En nemli lkeler Stockholm Szlemesi iin Ulusal Uygulama Plannn hazrlanmas srasnda takip edilecek olan nemli ilkeler: Ulusal evre Politikas ve uzun vadeli srdrlebilir kalknma stratejisi ile uyumun salanmas. Szlemenin 2025 yl itibaryla PCBlerin tamamen kullanmdan kaldrlmas gibi hedef tarihlerine uyum salanmas, temel dnm noktalarndan birini oluturmaktadr.

18

KAYNAKA
1. 2. 3. 4. 5. 6. Aratrma alma Grubu, Koordinatr: Dr A. Alev Burak, Mart 2005 Kontaminasyon alma Grubu, Koordinatr: Beyhan Ball, Mart 2005 Emisyonlar alma Grubu, Koordinatr: Snmez Dal, Mart 2005 Kurulular alma Grubu, Koordinatr: Fehim bilir, Mart 2005 Salk alma Grubu, Koordinatr: Dr. Nur Ergin, Mart 2005 Ulusal Kimya Profili Hazrlama alma Grubu Koordinatr: Prof. Dr. . Sahir rtolu, Mart 2005 Ynetici zeti, POPlar Projesi Envanter Raporu, Ulusal Proje Koordinatr, Prof. Dr. Altan Acara, Mart 2005.

7.

168

Ulusal sektrler aras koordinasyon: kimyasal ynetimin btn sorumluluk dzeylerinde tm ilgili paydalar arasnda, ve bunlarn yan sra sanayi, bakanlk ve sivil toplum kurulularnn temsilcileri dahil olmak zere kimyasal gvenlii etkileyen faaliyetlerde bulunan kii ve kurumlarla ibirliinin salanaca koordineli bir yaklam benimsenecektir. POPlar ve ynetimi hakknda veri/bilgiler: Karar alma srecine destek olmann yan sra risklerin yerel koullar altnda ynetilebilmesine yardmc olmak zere, insan sal ve evreye ilikin (zellikle ulusal veya yerel durumlara zg) veriler/bilgiler derlenecek ve gerektiinde retilecektir. Temel mevzuat ve altyap: Yasal, kurumsal, idari ve teknik altyap glendirilerek yeterli dzeye ulatrlacaktr. Bu dzenlemeler, Stockholm Szlemesinin dzenleyici hkmlerinin yrtlmesine yardmc olacaktr. POPlardan kaynaklanan risklerin tanmlanmas ve belirlenmesi (takdiri) : POPlarn insan salna ve evreye dnk riskleri belirlenecektir. Bu balamda, uluslararas kabul gren kriterler, standartlar ve snr deerler mmkn mertebe benimsenecektir. Gvenli ynetime dayal bir risk ynetimi: Bu balk, POPlarn ithalat/ihracat, imalat/terkibi, nakliyesi, depolanmas, kullanm ve bertaraf edilmesine ynelik faaliyetleri kapsayacaktr. Bu kapsamda, POP pestisitlere ve PCBlere zel bir nem gsterilecektir. Risk iletiimi, eitimi ve kamuoyunun bilinlendirilmesi: Hedeflenen gruplarn ve genel kamuoyunun POPlara ilikin sorunlara duyarllk kazanmas iin aba harcanacaktr. kame kimyasal maddeler: POPlara ikame nitelikteki kimyasal maddelere ynelik aratrmalar sk bir biimde yrtlecektir. Ulusal Uygulama Plannn gzden geirilmesi, raporlanmas, deerlendirilmesi ve gncellenmesi gerekletirilecektir. Ulusal paydalarn ve kurumlarn konuyu sahiplenmesi salanacaktr.

3.2.4 Kurumsal/Ynetsel Dzenlemeler ve Sorumluklarn Tayini Uygulama stratejisinin gelitirilmesi iin ilgili paydalar arasndaki ok sektrl koordinasyonun ulusal dzeyde salanmas ile kapasite oluturma nerisi ve ncelikleri blm 3.2.1de de aklanmtr. 3.2.5 Uygulama Yaklam Bu alt blm, NIPin yrtlmesi faaliyetlerinin ve bunlarn hayata geirilmesi iin nerilen i plannn ana hatlarn sunmaktadr. Bu genel deerlendirme, eitli eylem planlarnn ve stratejilerinin NIP erevesi ile nasl btnletirildiini ortaya koymaktadr. plan aklamalar u hususlar vurgulamaktadr: Ayrntl sorumluluk tayinleri, Uygulama takvimi, Bte gereksinimleri, ngrlen finansman kaynaklar.

169

3.2.6 Uygulama Stratejisini Gzden Geirme Mekanizmalar Uygulama stratejisi, raporlama ve izleme geliimine ynelik birtakm mekanizmalar bnyesinde barndrmaktadr. Bu mekanizma, faaliyet srasnda temel aralar gstermek suretiyle lmlere ve performansn izlenmesine etkinlik kazandrmaktadr. Buna ek olarak mekanizma, hem NIPin kendisinin sonular ile hem de NIPin bileenlerindeki hedefleri birletirmekte ve dzenleyici veya yasama eylemlerinin yrrle girmesi ve belirli birtakm szleme ykmllklerinin yerine getirilmesi iin hedeflenen tarihlerini de kapsamaktadr. 3.3 Etkinlikler, stratejiler ve eylem plan Bu alt blm, Stockholm Szlemesinin talep ettii ve Szleme ykmllklerini yerine getirmek iin tasarlanm olan, lkeye zg etkinlikleri, eylem plann ve stratejileri sralayacaktr. zellikle emisyon envanteri ile ilgili zlmemi sorunlar bulunmaktadr. PCDDlerin kii ve km2 bana den emisyonlar daha fazla incelenmesi ve muhtemelen de ilerleme salanmas gereklidir. Bu da, Trkiyenin AB standartlarna ulamak iin de ilerleme salamas anlamna gelmektedir. Genel olarak, POPlarn dorudan veya dolayl olarak evreye salverilmesinin, gda maddelerindeki ve insan topluluklarndaki miktarlarnn azaltlmas ve kamu salnn korunmas asl amalardr. Tablo 3.3 Etkinliker, Strateji ve Eylem Plan
Eylem Plan ve Stratejiler Sorumlu * Evlerde kat yakt tketimi, evlerde atk yaklma, yangnlar vb. OB, SB, TKB, ETKB de dahil olmak zere, insanlarn POPlarla etkilenmesinin azaltlmas ve POP emisyonlarnn ortadan kaldrlmas. * POPlarn retimi, kullanm, dalm ve deerlendirilmesine OB, SB, TKB, ETKB bal eski kalnt ve birikintilerinin, zellikle PCB ieren ekipmann, olas evre kirlenmesi ve insan etkilenmesinin nlenmesi iin evreye zarar vermeyecek biimde yok edilmesi. * BAT/BEP (Mevcut En yi Teknik/ evreye En Az Zarar Verici OB, SaB, SB, TKB, ETKB Uygulama) ilkelerinin gelecekteki sna geliim stratejilerinde temel ilke olarak alnmas. * nceden seilmi alanlarda POPs maddelerinin miktarnn OB, TKB, SB, ETKB lm iin gerekli ek verilerin toplanmas. * Stockholm Szlemesinin uygulanmas ile ilgili grevlerin OB, TKB, SB, ETKB gerekletirilmesi amacyla, bakanlklar aras denetleme programlarnn en verimli biimde kullanlmas.

170

3.3.1. Etkinlik: Kurumsal ve dzenleyici nlemler

Trkiyede, POPlar da dahil olmak zere, kimyasal maddelerle ilgili sorunlara byk nem verilmektedir. Taraflarn Szlemenin amalarn yerine getirmelerini salayacak, Szlemenin POPlarla ilgili artlarn karlayan, geni bir mevzuat btn mevcuttur. Bu yzden, Szlemenin Trkiyede baarl bir biimde uygulanabilmesi iin, baz hkmlerinin, lkede kimyasal maddelerin ynetimlerini dzenleyen kurumsal ve hukuki ereveyle uyumlu hale getirilmesi gerekmektedir. Ama, POP olarak kabul edilmeye aday yeni pestisitlerin ve sna kimyasal maddelerin retimini ve kullanmn nlemektir. Bu yzden, bu eylem plan, varolan kurumsal olanaklar ve hukuki ereveyi takviye etmeyi amalamaktadr. Bu, personelin arttrlmas, yeni birimlerin ve komitelerin kurulmas, altyapnn (rnein yeni bilgisayarlarla, gerekliyse eitimlerle) glendirilmesi anlamna gelmektedir. Trkiyede, Ek A ve Bnin ierdii maddeler 10 ila 15 yl nce karlan yasalarla yasaklanmtr. Bu yzden, bu kimyasal maddelerle ilgili mevzuat, lkenin ve Szlemenin gereklerine uydurulmaldr. Dzenleme, Ek Cde yer alan POPlarn istenmeden yaplan emisyonlarnn azaltlmasn ve ortadan kaldrlmasn amalamaktadr. Dzenleyici belgenin taslann, ihtiyalar ve koullarn gerekleri uyarnca, yasaklanan maddeler listesinin geniletilmesi iin esneklik salayacak biimde tasarlanmas uygun olacaktr.
Yakma tesislerinden ve dier tesislerden kaynaklanan uucu kl sorununa, p alanlarnn yeniden snflandrlmas dahil olmak zere, yasal erevede zm getirilmesi. POPlarn ortadan kaldrlmas sorununa yasal bir zm bulunmas, POPlarn ortadan kaldrlmasnda yakma dnda teknolojilerin tercih edilmesi, POPlarn etkin biimde imhas ilkesine dayanlarak, bertaraf etmeyi dzenleyen standartlarn oluturulmas. Kanalizasyon atklarnda POP miktarn snrlayarak Trk mevzuatnn eksiklerinin giderilmesi (evresel riskler, besin zincirinin kirlenmesi, artma suyunun sna ilemlerde ilemden geirilmesi ynteminin dzeltilmesi). Toprak kirliliini denetleyen, Resmi Gazetede 31 Mays 2005 tarihinde yaymlanm ynetmelikte, POPlar snrlayan deerlerin gncellenmesi. Kk lekli tesislerde, yasal onay dahilinde, ya yaklmas sorununa yasal zm getirilmesi. p alanlarnda (yeni ortaya kan sorunlu blgelerde) tehlikeli atklarn depolanmas sorununa yasal zm getirilmesi. PCDD/F ierikleri iin snrlama koyulmas ve atklardaki dier POPlar iin var olan snrlamalarn yeniden gzden geirilmesi. Bu blm, mevcut kurumsal yapy aklamakta ve vurgulamakta, ayrca bu yapnn hkmetin sorunlarla mcadeledeki ve zellikle de kalc bir birimin oluturulmas ve bu birimin yaptrm gcne kavuturulmas dahil dzenleyici faaliyetlerdeki uzun vadeli konumuna ilikin kapasitelerini irdelemektedir (ayrca blm 2.2ye baknz). AB klavuz ilkelerinin Avrupa Parlamentosu Konseyi tarafndan kabul grecek biimde benimsenmesi. evre ve Orman Bakanlnn alt birimleri ile dier kurum ve kurulular arasndaki koordinasyonun iyiletirilmesi. Stockholm Szlemesinin uygulanmasnn desteklenmesi ve Ulusal POPlar Envanterinin yasal dzenlemeler ile gncellenmesi. UNIDO faaliyetlerinin yaklamnn AB mktesebat ile birletirilmesi. Trk mevzuatnn Stockholm Szlemesi ile uyumlu hale getirilmesi.

171

Tablo 3.3.1 Etkinlik: Kurumsal ve dzenleyici takviye nlemleri Eylem Plan Kurumsal ve dzenleyici nlemler Sorumlu Kaynaklar/ Sre htiyalar19 Yl F, Te, Tr, C,P, Lx, Ta, T
5

Tesisler
Konferans ve altay tesislerinin kiralanmas

Tehizat
letiim, sunum gereleri, bildiri ve basm gereleri

2006- Toplam 2010 Maliyet 1.200.000 ABD Dolar

50.000

* Varolan kurumsal yapnn ve mevcut hkmet uygulamalarnn, dzenleyici etkinliklerine sorunlara eilerek, uzun dnemli gelimelerde en iyi biimde katk yaparak kapasitelerin tanmlanmas ve vurgulanmas. * Avrupa Parlamentosu Konseyi tarafndan kabul edilecek biimde AB tznn kabul edilmesi. * evre Bakanl ve dier kurumlar arasndaki koordinasyonun, madde 6 A, B ve C eklerindekiler dahil olmak zere, Szlemeden doan ykmllkleri yerine getirecek biimde gelitirilmesi. * lkenin, Szlemeye dahil olmasyla birlikte, arabiriminde, sekreterya ve bilgi dolamn salayan dier organlar (Madde 9), aratrma, gelitirme ve gzetim ile ilgili uluslar aras giriimlere katlm (Madde 11) teknik destek (Madde 12) mali kaynaklarn talep ve tedarik edilmesi (Madde 13) ve rapor gereklilii (Madde 15, Ek A, blm II, Madde 5(a)) ile ilgilenecek kalc gruplar ve uzman a rglerinin kurulmas. * Stockholm Szlemesinin uygulanmas, personelin arttrlmas ve altyapnn yeni bilgisayarlar ve eitim ile iyiletirilmesi, Ulusal POP Envanterinin yasal dzenlemelerle gncellenmesi. * UNIDO etkinliklerinin yaklamyla, AB mevzuatnn birletirilmesi.

OB

OB OB, SB, TKB, ETKB OB, TKB, SB, ETKB

2 2

50.000 200.000

100.000

OB, TKB, SB, ETKB OB, TKB, SB, ETKB

150.000

50.000

19 Kaynaklar/htiyalar F: Finans Te: Teknik uzman

L: lojistik E: Ekipman

P: Kaynak personel Tr: Yol giderleri

C: Kapasite gelitirme

T: Eitim

Lx: Hukuk uzman

Ta: Teknik asistan

172

* Trk kanunlarnn Stockholm Szlemesine uygun olarak dzenlenmesi. * Yakma tesislerinden ve dier tesislerden kaynaklanan uucu kl sorununa, p alanlarnn yeniden snflandrlmas dahil olmak zere, yasal erevede zm getirilmesi. * POPlarn ortadan kaldrlmas sorununa yasal bir zm bulunmas, POPlarn ortadan kaldrlmasnda yakma dnda teknolojilerin tercih edilmesi, POPlarn etkin biimde imhas ilkesine dayanlarak, ortadan kaldrlmay dzenleyen yntemlerin oluturulmas. * Kanalizasyon atklarnda POP miktarn snrlayarak Trk kanunlarnn eksiklerinin giderilmesi (evresel riskler, besin zincirinin kirlenmesi, artma suyunun sna ilemlerde ilemden geirilmesi ynteminin dzeltilmesi) * Topran kirlenmesini denetleyen, Resmi Gazetede 31 Mays 2005 tarihinde yaymlanm ynetmelikte, POPlar snrlayan deerlerin gncellenmesi * Kk lekli tesislerde, yasal onay dahilinde, ya yaklmas sorununa yasal zm getirilmesi. * p alanlarnda (yeni ortaya kan scak blgelerde) tehlikeli atklarn depolanmas sorununa yasal zm getirilmesi. * Yasak maddeler listesinin, dier maddeleri, lkenin kendi inisiyatifiyle ortadan kaldrmak istedii kimyasal maddeleri ierecek biimde geniletilmesi uygun olacaktr. * PCDD/F ierikleri iin snrlama getirilmesi ve atklardaki dier POPlar iin var olan snrlamalarn yeniden gzden geirilmesi.

OB, TKB, SB, ETKB OB

3 3

50.000 50.000

OB

50.000

OB, TKB, SB OB, TKB OB OB OB, TKB, SB

100.000

3 3 4 5

50.000 50.000 100.000 100.000

OB, TBTAK (MAM), SB

50.000

173

3.3.2 Etkinlik: Kasti retim ve kullanmdan kaynakl salvermelerin azaltlmas ya da yok edilmesine ynelik nlemler
Trkiye, u anda POP kimyasal maddeleri retmemekte ithal veya ihra etmemektedir. Baz elektrikli aralarda kullanlan PCBler dnda, POP kimyasal maddelerinin kasti olarak yasal kullanm sz konusu deildir. Fakat, baz POP pestisitleri ve PCBler yasad biimde kullanlabilecei beyan edilmektedir. Bu sebeple, POP pestisitlerinin yasad ithalatnn ve kullanmnn ve PCBlerin yasad kullanmnn yasaklanmas ve engellenmesi iin gerekli ise ilave nlemler alnmaldr. Szlemenin 3. maddesi, kasti kullanmdan kaynakl salvermelerin azaltlmas ve yok edilmesi iin yaplmas gereken etkinlikleri zetlemektedir. Bu etkinlikler, yasal ve idari nlemleri iermektedir. Sunulan bu eylem plan, POPlarn kasti retim ve kullanmndan kaynakl salvermelerin azaltlmas ve yok edilmesine ynelik nlemleri tanmlamaktadr.

174

Tablo 3.3.2 Etkinlik: Kasti retim ve kullanmdan kaynakl emisyonlarn azaltlmas ya da ortadan kaldrlmasna ynelik nlemler Tesisler Tehizat Balama Eylem Plan Sorumlu Kaynaklar Sre Yl tarihi / htiyalar Konferans letiim, 2006 Te, Tr Kasti retim ve kullanmdan kaynakl emisyonlarn ve sunum azaltlmas ya da ortadan kaldrlmasna ynelik nlemler altay ve bildiri
tesislerinin kiralanmas ktlar, Bilgisayarlar

Toplam Maliyet 150.000

* POPlarn kasti retim ve kullanmndan kaynakl OB emisyonlarn azaltlmas, yok edilmesi. * Ek A, B, Cdeki kimyasal maddelerin ithalatnn/yasad OB ithalatnn yasaklanmas/engellenmesi.

5 2

100.000 50.000

175

3.3.3 Etkinlik: Ek Ada yer alan POP pestisitlerin retim, ithalat ve ihracat, kullanm, stoklanmas ve atklar (Ek A, Blm 1de yer alan kimyasal maddeler)
NIPin bu blm, Ek A POP Pestisitleri ile ilgili ilemsel nlemler erevesinde deerlendirilmelidir. Kurumsal ve dzenleyici nlemler, ayrca blm 3.3.1 ve 3.3.2de incelenmitir. Tablo 3.3.3 Etkinlik: retim, ithalat ve ihracat, kullanm, ortaklar ve POPs pestisitlerin atklar (Ek A, ksm, kimyasallar) Eylem Plan Ek Ada yer alan POP pestisitlerin retim, ithalat ve ihracat, kullanm, stoklar ve atklar (Ek A, Blm 1) * Eski tarm kimyasal depolarnn, dkm alanlarnn, POP TKB Pestisitleri birikintilerinin fiili olarak denetlenmesi ve veri tabanlarnn gncellenmesi. * POP pestisitlerinin (Stockholm Szlemesinde anld TKB, OB ekliyle) geri dnlmeyecek biimde tasfiye edilip edilmeyeceklerinin, ve edileceklerse bunun ne zaman ve nerede gerekleecei bilgisinin Bakanlka salanmas, bu pestisitlerin gvenli biimde ortadan kaldrlmalar iin gereklidir. * Trkiyede evre Denetiminin yetkilerinin geniletilmesi. OB Sorumlu Kaynaklar/ Sre htiyalar Yl Te, Tr, E Tesisler
Konferans ve altay tesislerinin kiralanmas

Tehizat
letiim, sunum gereleri, bildiri ve basm gereleri

Balama Tarihi 2006

Toplam Maliyet 1.150.000

50.000

100.000

2 2

50.000 50.000

SB, * OCPler, uluslar aras taahhtler gerekesi ile, denetleme OB, programlarnn ve ulusal envanterlerin gncellenmesinin, TKB, ETKB POPlarn insan sal zerindeki etkilerinin deerlendirilmesinin de bir paras olarak kalmaldrlar. Bu, POP pestisitlerine ynelik Avrupa Komisyonunun Atklarn Yaklmas Direktifini de (2000/EC/76) kapsamaldr.

176

* Pestisid ve atk konular dahil, kaynak ve emisyon bilgilerinin toplanmas, dzenli lmlerle balant yaplarak, deerlendirilmesi * Trkiyede evre Denetimi, her yl etkinlikleriyle ilgili OB, (yaplan denetimler, bunlarn sonular ve verilen cezalar) TKB raporlar hazrlanacaktr. SB,

100.000

50.000

* Kazalarn nlenmesi, olaand i koullarnn, sznt ve OB, TKB, tamalarn nne geilmesi iin, denetimlerin sklatrlmas ve ETKB bakmn iyiletirilmesi. * Geici, gvenli depolamann gelitirilmesi. * Teknoloji transferi ve bilgi deiiminin salanmas. OB, TKB, ETKB OB, TKB, SB, ETKB, TBTAK (MAM)

100.000

3 4

100.000 100.000

* Depo olarak kullanlan binalarn temiz biimde boaltlmas, OB, TKB, onarm ve ykm, gvenliin salanmas, ambalajlama ETKB yaplmas.

450.000

177

3.3.4 Etkinlik: PCBlerin ve PCB ieren ekipmann retim, ithalat ve ihracat, kullanm, tanmlanmas, etiketlenmesi, sklmesi, depolanmas ve bertaraf edilmesi (Ek A, Blm IIde yer alan kimyasal maddeler)
Trkiyede PCBler retilmemekte olup, gemite de hibir zaman retilmemitir. Hazrlk envanterleri, lke apnda PCB ieren transformatrlerin ve kapasitrlerin olduunu ortaya karmtr. Fakat, lkedeki, PCB ieren transformatrler ve kapasitrler de dahil olmak zere, kapal, yar-kapal ve ak ekipmanlar uygun biimde denetlenmemi ve belgelenmemitir. nerilen etkinlikler, PCBlerin ynetimi iin, hem uzun, hem de ksa dnemli, Stockholm Szlemesinden doan ykmllklere uygun, belirli eylemler tanmlamtr. Geni kapsamda, amalar, Stockholm Szlemesinin getirdii ykmllklere uygun olarak, 2010 ylna kadar, PCB kullanmnn azaltlmas ve nihai olarak ve 2028 ylnda sona erdirilmesi, kimyasal maddelerin emisyonlarnn nlenmesi, ve PCB atklarnn evreye zarar veremeyecek biimde bertaraf edilmesi veya nihai olarak yok edilmesidir. Eylem Plannn amalar ve ncelikleri %0,005in stnde PCB ieren svlarn tekrar kullanmnn nlenmesini iermektedir. Stoklarn, etkisiz hale geldikleri kabul edilene kadar gvenilir, etkin ve evreye zarar vermeyecek biimde ynetilmesi hedeflenmektedir.

178

Tablo 3.3.4 Etkinlik: PCBlerin ve PCB ieren ekipmann retim, ithalat ve ihracat, kullanm, tanmlanmas, etiketlenmesi, sklmesi, depolanmas ve bertaraf edilmesi (Ek A, Blm IIde yer alan kimyasal maddeler) Eylem Plan Sorumlu Kaynakla/ Sre Tesisler Tehizat Balama Toplam htiyalar Yl Tarihi Maliyet 2006 2.450.000 Konferans ve letiim, Te, Tr PCBlerin ve PCB ieren ekipmann retim, ithalat ve sunumlar, altaylar ihracat, kullanm, tanmlanmas, etiketlenmesi, ekipman, iin depolanmas ve bertaraf edilmesi (Ek A, Blm IIde yer bildiriler, tesislerinin alan kimyasal maddeler) basm kiralanmas 5 400.000 * Blgesel ve yasal dzeyler ile ilgili (kirletilmi blgeler ve OB, ETKB araziler, eski stoklar) PCB envanterlerinin tamamlanmas ve gncelletirilmesi. * PCBlerin ve PCB ieren ekipmanlarn kullanmnn, 2028 OB, ETKB ylndan ge olmamak artyla en ksa zamanda durdurulmas. * 50 ppmden fazla PCB ieren ekipmann 2010dan nce OB, ETKB tanmlanmas ve etiketlendirilmesi. * Atk ieren PCB sorununun zlmesi iin PCB/PCT ieren OB, ETKB atklar sorununun zlmesinde, (tehlikeli atklarn idaresinde Ulusal Plan nerisine dayal olan) gvenli uzaklatrma eylem plann temin edecek bir toplama sisteminin kurulmas. * (PCB/PCT ieren atklar iin) tehlikeli atklarn ynetimi OB, ETKB Ulusal Plan nerisi, kamu kurulular iin, gerekli birtakm ykmllkleri tanmlayacaktr. * Atk ieren PCB/PCTler envanterinin, hazrlk aamasndaki OB, ETKB yasaya dayanarak tamamlanmas ve ceza sorununun zlmesi. 5 5 3 200.000 50.000 100.000

50.000

50.000

179

* PCB/PCT ieren tehlikeli atklarn ellelenmesi Ulusal OB, ETKB Plannn nihai ekline kavuturulmas (neden olan etkenlerin belirlenmesi ve PCB/PCT ieren atk retimine dair llebilir verilerin edinilebilmesi iin). * PCB/PCT ve PCDD/F ieren atk retimine dair bugnk OB, ETKB durumun can alc sorunlar (yakm tesislerinden ve dier aralardan gelen yal kl ve dier atklarn dahi belgelenmesindeki yanllklar, bilgilendirilmemi teknisyenler, atklarn ayrtrarak toplanmasnda kan sorunlar, bu (maddelerin) depolama nitelerinde dier yal svlarla kartrlma olasl, elektro-teknik aralarn ilemden geirilmesinde eksik aygtlar) * PCBlerin ynetimi, depolanmas, iyiletirilmesi ve elden OB, ETKB karlmas iin ilemsel kapasitenin arttrlmas. Tm kirletilmi alanlar, atklarn boaltld alanlar, depolama alanlar ile ilgili srekli bilginin (kullanlm, depolanm, ve bertaraf edilmi PCB atklar ile ilgili dzenli bir envanterin) salanmas. * lemsel olarak uygun yakma tesislerinin kullanlmas OB, ETKB (Trkiyede yakma dnda teknolojiler kullanlmamaktadr.) * POPlarn, POP ieren atklarn, POP ieren ya da POPla OB, ETKB kirlenmi tehizatn, ve hatta evresel matrislerin BAT/BEP ilkelerine dayanlarak ortadan kaldrlmas iin uygun tesislerin kurulmas. * PCB ieren atklarn yaklmasnda yksek frnlarn OB, ETKB kullanlmas.

100.000

200.000

150.000

3 4

100.000 150.000

100.000

180

* Uucu kl sorununda, varolan depolama sistemi yerine, OB, ETKB bunlarn kaynaklandklar yerlerde geri dntrlmelerinin kabul edilmesi. * Mal sahiplerinin kendi tesislerindeki depolarn, nakilden OB, ETKB nce emniyete alnmalar ve dzenli olarak kontrol edilmeleri, ve gerektii gibi depolanmam PCB ieren depolanm atklarn ve PCB ieren aygtlarn naklinin hzl bir biimde balatlmasnn temin edilmesi. * POPlar kk lekli s tesislerde yakan yneticilere, OB, ETKB yan (PCBler, POP pestisitleri ve dier toksik maddelerce) kirletilmi olup olmadn belirleyecek ynetmeliklerin temin edilmesi. * PCB kirliliinin yok edilmesiyle ilgili yalarn geri OB, ETKB dntrlebilme frsatnn deerlendirilmesi. * Transformatrlerin ve kapasitrlerin temizlenmesinde, OB, ETKB evreye zarar vermeyecek yntemler kullanlmasnn temin edilmesi. * Kirlilik oran fazla olmayan topraklarn (50 mg/kgnin OB, ETKB, altnda) biyolojik olarak temizlenmesindeki, parametrelerin, SB ekolojik olarak gvenilirliliin salanmas. * Yeni olas PCB kaynaklarn tanmlanmas. OB, ETKB

100.000

150.000

50.000

3 4

50.000 100.000

100.000

5 5 5

50.000 50.000 150.000

* PCB ieren ekipmann yenileri ile deitirilmesinin tevik OB, ETKB edilmesi. * nsanlar, evre ve biota zerindeki olas PCB etkilerinin OB, ETKB, deerlendirilmesi. SB

181

3.3.5 Etkinlik: DDTnin (Ek Bde listelenmi kimyasal maddeler) lkede kullanld durumlarda retimi, ithalat ve ihracat, kullanm, stoklanmas ve atklar
Trkiyede DDT retilmemekte, ithal ve ihra edilmemekte ve kullanlmamaktadr. DDT stoklama alanlar, atklar ve bu konu daha nceki blmlerde detayl olarak tartlmtr.

182

Tablo 3.3.5 Etkinlik: DDTnin (Ek Bde yer alan kimyasal maddeler) lkede kullanld durumlarda retimi, ithalat ve ihracat, kullanm, stoklanmas ve atklar (Ayrca 3.3.1 ve 3.3.2ye de baknz) Eylem Plan DDTnin (Ek Bde yer alan kimyasal maddeler) lkede kullanld durumlarda retimi, ithalat ve ihracat, kullanm, stoklanmas ve atklar (Ayrca 3.3.1 ve 3.3.2ye de baknz) * Ek Bde yer alan kimyasal maddelerin retim, ithalat ve ihracat, kullanm, stoklama ve atk envanterlerinin gncelletirilmesi * Ek Bde yer alan kimyasal maddeler iin veri ve ynetim sisteminin gelitirilmesi OB, TKB Sorumlu Kaynaklar/ htiyalar Te,Tr,P Sre Yl Tesisler Konferans ve altay tesislerinin kiralanmas 2 Tehizat letiim Sunumlar Gereleri ktlar Balama Tarihi 2006 Toplam Maliyet 100.000

50.000

OB, TKB

50.000

183

3.3.6 Etkinlik: Belirli Muafiyetler Talep Etmek ve Devam Eden Muafiyet htiyac (Madde 4)
Trkiye Stockholm Szlemesinin A ve B Eklerinde listelenen kimyasal maddelerin retimi iin herhangi bir sna kapasiteye sahip deildir ve ayrca gelecekte de bu maddeleri retmeyi veya kullanmay planlamamaktadr. Bu nedenden dolay, Trkiye Ek A ve B de, Madde 4te listelenen kimyasal maddeler iin herhangi bir eit muafiyet talebinde bulunma artlarna imdilik sahip deildir.

184

Tablo 3.3.6 Etkinlik: Belirli Muafiyetler Talep Etmek ve Devam Eden Muafiyet htiyac (Madde 4) Eylem Plan Belirli Muafiyetler Talep Etmek ve Devam Eden Muafiyet htiyac (Madde 4) Sorumlu Kaynaklar/ htiyalar Te,Tr,P Sre Yl Tesisler Konferans ve altay tesislerinin kiralanmas 2 Tehizat letiim Sunumlar Gereleri ktlar Balama Tarihi 2006 Toplam Maliyet 50.000

* POPlarda belirli muafiyet talepleri iin kaytlarn oluturulmas

OB, TKB, ETKB, SB

50.000

185

3.3.7 Etkinlik: PCDD/Flerin istenmeden yaplan emisyonlarnn azaltlmas iin nlemler (Madde 5)
Madde 5 ve Ek Cde listelenmi olan kimyasal maddelerin her birinin antropojenik kaynakl emisyonlarnda, 5 yl gibi ksa bir sre iinde, bireysel kategorilerin toplam emisyonlara olan katksnda nemli deiiklikler ya da POPlarn istenmeden yaplan emisyonlarnda belirgin azalma beklenebilir. POPlarn istenmeden yaplan emisyonlarn azaltlmas iin uygulanacak ilave stratejilere uygun olarak kavramsal yaklamlardaki deiikliklerin ilerletilmesi gerekmektedir. BMnin POP protokolnn uygulanmas ile birlikte hazrlanan, yakma tesislerinden kaynaklanan POP emisyonlarnn snrlandrlmas iin genel strateji halen yrrlktedir. Kanalizasyon atklar da dahil olmak zere kat ve sv atklar, eer mmknse, asl yerlerinde ilenmeli ve zehirden arndrlmaldr. (kapal su dngs), kanalizasyon atnn artlmas, uucu kln termal olarak zehirden arndrlmas, atn tasfiyesi (sblimasyon) ve nitrifikasyonu) Yakm tesislerinden ve metalrjik ilemlerden kaynaklanan, zehirli organik ve inorganik maddelerle ar derecede kirlenmi ve younluu yksek uucu kl sorununun ynetimi yntemleri iin detayl bir envanter hazrlanmaldr. PCB gibi maddelerin yaklmasnn yasak olduu frnlarda, PCDD/Flerin younlam hali olduu iin, uucu kln yaklmasnn da yasak olduu gereinin dikkate alnmaldr. Kirlenmi uucu kln etkin biimde zehirden arndrlmasna, younlaan aratrmalar desteklenmelidir. Emisyon envantrnn oksijen hacmi bazna dnmnn mevzuat uyumunun salanmas. POPs emisyon envanterlerinin belirlenmesi. POP emisyon lmlerinin evlerde doal gazn giderek artan yaygnlkta kullanmyla ve daha etkili atk ynetimiyle ilintili olarak yrtlmesi. Karayolu d ulamdan (karayolu d ordu hareketleri, tarm, ormanclk, vb.) kaynaklanan emisyon envanterinin saptanabilmesi amacyla, hareketli kaynak kkenli POP emisyon lm yaplmaldr. Ulam atklarnn tasfiyesi ile ilgili envanterin ilenmesinin sonulandrlmas gereklidir (lastiklerin, araba hurdalarnn paralanmas), yollarn yenilenmesi iin gereklidir. Fakat bu sonulandrma sreci, elden karlm otomobillerin sahipleri tarafndan atklarn tasfiyesi de dahil olmak zere, tasfiyenin deien dzeylerde alma yerlerinde gereklemesi nedeniyle belirsizliklerle doludur.

186

evreye salvermelerin ynetimi ile ilgili yasalarn ve politikalarn etkinliliinin deerlendirilmesi. Kara ve demiryolu ulamndaki tehlikeli maddelerin belgelenmesinin salanmas. Ordudaki POP sorunu ile ilgili bilginin envantere ilenmesi Emisyon envanteri, evlerdeki kat yakt yaklan sobalarn, toplam POP emisyonunlarna nemli llerde katkda bulunduunu gstermektedir. Bu geree istinaden evlerde kmr yaklmas sorununun ekonomik adan incelenmesi gereklidir. Yerel ocaklarda yanan kmr, odun ve bioktlenin oluturduu emisyonda evsel kmr yaklmasnn katksnn ekonomik adan incelenmesi. evreye emisyon envanteri ile balantl olarak, istenmeden retilmi POPlarn suya braklmas ve rnlerde ve atklardaki kalntlar ile ilgili bilginin ayrntlaryla tanmlanmas gereklidir. stenmeden yaplan POP emisyonlarnda dahi, ahap ileme fabrikalarndaki tutumu bioktle, atk boaltlan yerlerdeki yangnlar ve sna ilemlerdeki yangnlar gibi olas emisyon kaynaklarnn belirlenmesine ve izlenmesine devam etmek gereklidir. zellikle bir yakt datm plan ile donatlmam 100kwtan aa retim planlarnda ve bir oksijen lamba sondas ile tutumann ve kat atklarn yanm gazlardan etkili ayrmnn otomatik dzenlemesinin olmad durumlarda bioktle tutumasndaki PCDD/Flerin ykselen emisyon dzeylerinin belirlenmesi. Toplam emisyon aknda nemli bir etkisi olan btn kk kaynaklardan gelen emisyonlarn snrlandrlmas iin politika oluturulmas anacyla ile atmosferdeki emisyon bilgisinin birletirilmesi de dahil btn POPlarla ykl blgelerdeki atmosfer bilgisinin btnsel bir gruplamasnn yaplmas. Krematoryumlarn hayvansal yakma hizmetleri, kk hastanelerin p frnlar, vs. gibi kaynaklardaki emisyon envanterinin eriilebilir bilgisinden istifade edilmesi. POP emisyonlar dnldnde, atk yalarn frnlarda ve hamlal kazanlarda yanmas kabul edilebilir bir teknoloji olduu halde, uzun vadede, mineral ya atklarnn ve ekolojik yalayclarn retimi iin ilemden geirilmesinin (mesela tek bir boru hatt reaktr yardmyla geri dnm sreci gibi) tercih edilmesi. Aratrma yrtlmesi srasnda, dikkatin Trkiyedeki toplam POP emisyonlarna ek olarak; topraktan, p alanlarndan ve su yzeylerinden buharlaan POP dzeylerine de odaklanlmas salanmaldr. Stockholm Szlemesindaki ykmllkleri yerine getirme stratejileri ile ilgili bilinlendirmeye ynelik eitimin tevik edilmesi ve bu stratejilerin ve elde edilen olumlu sonularn be ylda bir gzden geirilmesi salanmaldr.

187

Tablo 3.3.7 Etkinlik: PCDD/Fler, BHC ve PCBlerin istenmeden yaplan retiminden doan atklar azaltma lleri (Madde 5) Eylem Plan Tespit PCDD/Fler, BHC ve PCBlerin istenmeden yaplan retiminden doan atklar azaltma lleri (Madde 5) Sorumlu Kaynaklar Sre Yl / htiyalar P, Ta, Te, T.E Tesisler
Konferans ve altay tesislerinin kiralanmas Laboratuar Hizmetleri ve Kimyasallar

Tehizat
letiim Sunumlar Gereleri ktlar

Balama Tarihi

Toplam Maliyet 2.800.000

stenmeden retilen yan rnlerin emisyonlarnn azaltlmas iin ek stratejilerin gelitirilmesi. Yakma frnlarnda POP emisyonunun snrlandrlmas. Kanalizasyon da dahil olmak zere kat ve sv atklarn asl yerlerinde ilenmesi ve toksik maddelerden arndrlmas. Yakma frnlarndan ve metalrjik uralardan yntemlerin esasl bir envanterinin oluturulmas PCBler gibi maddelerin ve kendi uucu klnn (nk bunlar, PCDD/Flerin konsantresidir) yaklmasnn yasak olduu ocaklardaki durumlarn dikkate alnmas

OB, ETKB, SB, TBTAK (MAM) OB, SB, TBTAK (MAM) OB

3 3

100.000 80.000

100.000

OB

100.000

OB, ETKB, SB

150.000

188

Kirlenmi kllerin etkili detoksifikasyonuna younlaan aratrmalarn desteklenmesi. Emisyonlarn oksijen volm ile dnmn yasal olarak ayarlanmas BHC ve PCB emisyon envanterinin belirlenmesi POP emisyonlarnn azaltlmasna odaklanlmas (evlerde doal gaz tketiminin artmas ve daha etkili atk ynetimi ile balantl olarak) Evlerde doal gaz tketiminin artmas ve daha etkili atk ynetimi ile balantl olarak POP emisyonlarnn lmnn yrtlmesi. Karayolu d motorlu ara emisyon envanterinin oluturulmas amacyla ynelik hareketli kaynaklardan POP emisyon etkenlerinin lmnden yararlanlmaldr. Evlerde kmr yaklmas sorununun ekonomik adan incelenmesi. Sobalarda kmr, odun ve bioktle yakmndan oluan emisyonlar ve genel evsel atk yaklmasnn birleimiyle ilgili geerli almalarn yrtlmesi

OB, ETKB, TBTAK (MAM) OB, TBTAK (MAM) OB, ETKB, TBTAK (MAM) OB, TBTAK (MAM)

100.000

5 5 5

120.000 150.000 100.000

OB, TBTAK (MAM)

100.000

OB, TBTAK (MAM)

200.000

OB, TBTAK (MAM) OB, TBTAK (MAM)

4 4

100.000 100.000

189

stenmeyen POPlarn suya salverilmesi, ve bunlarn kalntlarnn rnlere katlmas ve atklarla ilgili bilginin belirlenmesi. Olas emisyon kaynaklarnn (istenmeyen POP emisyonu) izlenmesi ve belirlenmesi. Her trl POPlardan atmosfer yoluyla etkilenen blgelerin btn olarak bir gruplanmas salanmaldr. (Toplam emisyon aknda nemli bir etkisi olan btn kk kaynaklardan gelen emisyonlarn snrlandrlmas iin politika oluturulmas ve dier nlemlerin uygulamaya konulmas) Metalrji sektrnn emisyonlarla ilgili eriilebilir bilgisinden istifade edilmesi (bu emisyonlarn snrlandrlmas politikas ve dier lmlerin balatlmas) Mineral ya atklar ve ekolojik yalayclarn kullanmnn tercih edilmesi Atk depolanm alan ve topraklar ile su yzeylerinden buharlaan POP dzeylerinin dikkate alnmas. evreye salverilmelerin ynetimi ile ilgili yasalarn ve uygulamalarn etkinliliinin deerlendirilmesi.

OB, SB

120.000

OB, TBTAK- MAM, SB OB, TBTAK (MAM)

180.000

150.000

OB, TBTAK (MAM)

80.000

OB, SGB, EPDK OB, TKB, SB

3 3

100.000 80.000

OB

100.000

190

Kara ve demiryolu tamaclndaki riskli maddelerin belgelenmesinin salanmas. Askeri tesislerde POP sorunuyla ilgili bilginin envantere ilenmesi Stockholm Szlemesindaki ykmllkleri yerine getirme stratejileri ile ilgili bilinlendirmeye ynelik eitimin tevik edilmesi ve bu stratejilerin ve elde edilen baarlarn be ylda bir gzden geirilmesi

OB OB, MSB* OB, SB, TKB ETKB, MSB TBTAK (MAM)

5 5 5

100.000 150.000 240.000

191

3.3.8 Etkinlik: Stoklama alanlar, kullanmdaki madde lmleri ve atklarn, pestisitlerin belirlenmesi, deerlendirme plan ve stoklar ile atklardan kaynaklanan salvermelerin ynetimi (Madde 6)
POPlarn tarihsel kirlilii ile ilikili olarak, bu sorunun tasfiyesinin temeli, sorunlu blgelerin, eski birikintilerin ve kirletilmi alanlarn veri tabannn tamamlanmasdr. Stoklarn, kullanmdaki maddelerin ve atklarn tutarl bir envanterinin hazrlanmasnn yan sra, bunlarn tasfiye prosedrlerinin gelitirilmesi de gereklidir. zlmemi veya yeni farkedilmi sorunlarn zlmesi. Bu yzden, POPlar da kapsayan btn eski ekolojik yklerin acilen ayrntlaryla belirlenmesi gereklidir (eriilebilir veri kaynaklarnda mevcut olan bilgilerin saptanmas ve bu bilgilerin gncelletirilmesi). Bununla ilikili olarak; semtlerde bir inceleme yaplmas, risklerin deerlendirilmesi ve dzeltici nlemlerin nerilmesi (varolan veriye yeni bilgilerin eklenmesi de dahil olmak zere) Uygun mali destekle stoklarn tasfiyesinin srdrlmesi (mevcut verilere yeni bilgilerin eklenmesi de dahil olmak zere) nceden de belirtildii gibi, yakma frnlarndaki atk problemi; uucu kllerin olumas ve bunlarn gelecei, zm bekleyen nemli nceliklerden bir tanesidir. PCDD/Flerin %80i uucu kllerden kaynaklanmaktadr. O halde; atklarn yakma frnlarnda ilenmesi ve katlatrlmasn dzenleyici, tutarl bir mevzuatn hazrlanmas gereklidir. Atk ynetimi bak asnda boaltm, yakm, geri dnm ilikisinde ekonomik sistem sorununun zlmesi gereklidir. Atk dkm alanlarndaki btn POP eitleri de dahil materyallerin uzun dnem depolanmas dnlemez, bunlar gelecek iin birer sorun kaynadr. Buna sadece olas evre kirlenmesine kar gvenlii gerektiren geici bir zm olarak baklabilir. Bu da demektir ki; boaltma alanlarndaki atk depolanmasnn biyosferden tam olarak ayrlmas gereklidir, bylece POPlarn besin zincirine girmesi engellenebilir. Gvenli boaltma iin aratrlan yntemler sunulmamtr ve bunlarn miktarna ilikin veri de yoktur. O halde; atk su artma tesislerinden gelen tortularn belirlenmesi, atklarn POP younluunun envanterinin belirlenmesi asndan gereklidir. Nitelik dzeylerinin belirlenmesi, detoksifikasyon parametrelerinin ve teknolojik nceliklerin gelitirilmesi, teknolojik ayarlama zerine yatrm taleplerinin deerlendirilmesi ve mali duruma bal olarak olas mali ortakln salanmas, atk su artma tesislerine olas POP giriinin ezamanl olarak yok edilmesi ile sna atk suyunun genel olandan sistematik olarak ayrlmas. Kirlilik nedenleri ve atk probleminin nihai tasfiyesine younlaan yeni teknolojiler ve biyoteknolojilerin aratrlmasnn ve gelitirilmesinin desteklenmesi salanmaldr.

192

Tablo 3.3.8 Etkinlik: Stoklama alanlar, kullanmdaki madde lmleri ile Pestisitler, DDT, PCB, BHC (Ek A,B,Cde listelenmi kimyasal maddeler) stok alanlar ve atklardan kaynaklanan emisyonlarn belirlenmesi ve ynetimi atk plan (Madde 6) Eylem Plan Stoklama alanlar, kullanmdaki madde lmleri ile Pestisitler, DDT, PCB, BHC (Ek A,B,Cde listelenmi kimyasal maddeler) stok alanlar ve atklardan kaynaklanan emisyonlarn belirlenmesi ve ynetimi atk plan (Madde 6) Sorunlu blgelerin, eski yklerin ve kirletilmi alanlarn(POP) veri tabannn tamamlanmas Bunlarn tasfiyesi iin prosedrlerin gelitirilmesi zlmemi veya yeni farkedilmi sorunlarn zm POPlar da kapsayan eski ekolojik yklerin ivedilikle ayrntlaryla belirlenmesi Semtlerde bir inceleme yrtlmesi ve dzeltici nlem nerisi de dahil olmak zere riskin deerlendirilmesi Uygun mali destek ile birikintilerin tasfiyesi iin program hazrlanmas Sorumlu Kaynaklar/ Sre htiyalar Yl P, Ta, Te, T.E Tesisler Konferans ve altay tesislerinin kiralanmas Laboratuar Hizmetleri ve Kimyasallar Tehizat letiim Sunumlar Gereleri ktlar Balama Toplam Tarihi Maliyet 2006 1.750.000

OB, TKB, ETKB OB OB, TKB, ETKB, SB OB, TKB, ETKB, SB OB, TKB, ETKB, SB

3 2 3 3 5

200.000 200.000 150.000 150.000 100.000

OB, TKB, ETKB, SB

100.000

193

Boaltma alanlarnda, herhangi bir POP trn ieren her trl maddenin, uzun bir sre depolanmasnn azaltlmas ve yasaklanmas POP emisyon younluunun belirlenmesi iin, atk su artma tesislerinden gelen kanalizasyon amuru envanterinin oluturulmas Kirlilik nedenleri ve atk probleminin nihai tasfiyesine younlaan yeni teknolojiler ve biyoteknolojilerin aratrlmasnn ve gelitirilmesinin desteklenmesi. Yakma frnlarndan kaynaklanan atk sorunlarn zlmesi (uucu kllerin olumas ve bunlarn gelecei) Boaltma, yakma, geri dnm ilikisinin ekonomik olarak dzenlenmesi sorununun (atk ynetimi perspektifinden) zlmesi POP atklarnn tanmas ve denetim altna alnmas iin depolama hizmetlerinin ruhsat ilemlerinin, iletilmelerinin, takip edilmelerinin ve izlenmelerinin gelitirilmesi.

OB, TKB, ETKB

100.000

OB

100.000

OB, SB, TBTAK (MAM)

300.000

OB, TBTAK (MAM)

100.000

OB, TBTAK (MAM)

100.000

OB, SB, TKB, ETKB

150.000

194

3.3.9 Etkinlik: Kirletilmi alanlarn belirlenmesi (Ek A,B,Cde listelenen kimyasal maddeler) ve evresel kabul edilebilecek biimde dzenlenmesi
Ekolojik risklerin analizi ile kirletilmi alanlarn envanterinin yrtlmesi, iktisadi deerlendirme ile birlikte temizlemenin gerekliliinin deerlendirilmesi, byle bir faaliyetin kirletilmi alanlarn ynetimine zemin olacak ekilde gerekletirilmesi. Kirletilmi alanlardan kaynaklanan kirleticilerin potansiyel yaylm riskinin azaltlmas iin, sahada geekletirilecek yntemlerden yararlanlmas. ncelikle halk sal srelerin yakndan gzetimi ve POPlar ieren atklarn ellelenmesi alannda mevzuatn iyiletirilmesi suretiyle (POP'larn depolanmas ve yaklmasna ynelik snrlar belirlenmesi) yeni ekolojik sorunlarn oluumunun engellenmesi zerine yaplan vurgunun artrlmas.

195

Tablo 3.3.9 Etkinlik: Kirletilmi alanlarn belirlenmesi (Ek A,B,Cde listelenen kimyasal maddeler) ve evrenin gvenilir olarak temizlenmesi Eylem Plan Kirletilmi alanlarn belirlenmesi (Ek A,B,Cde listelenen kimyasal maddeler) ve evresel kabul edilebilecek biimde dzenlenmesi Sorumlu Kaynaklar/ Sre htiyalar Yl P, Ta, Te, T Tesisler Konferans ve altay tesislerinin kiralanmas Laboratuar Hizmetleri ve Kimyasallar Tehizat letiim Sunumlar Gereleri ktlar Balama Toplam Tarihi Maliyet 2006 300.000

Ekolojik risk analizi ile kirletilmi alanlarn tam bir envanterinin karlmas, temizliin gerekliliinin deerlendirilmesi. Bunlarn temizlii ve temizlik standartlar iin doal ortamda gerekletirilecek yntemlerden yararlanlmas. Yeni ekolojik sorunlarn olumasnn engellenmesi zerine yaplan vurgunun arttrlmas.

OB, SB, ETKB

100.000

OB, SB, ETKB

100.000

OB, SB, ETKB

100.000

196

3.3.10 Etkinlik: Stoklama alanlarnn ynetimi ve kullanlan maddelerin ellelenmesi ve uzaklatrlmasna ynelik uygun nlemler
Stoklarn geici depolanmas iin uygun depolama tesislerinin belirlenmesi. Stoklama alanlarnn gvenli ynetimi iin mevcut bilginin gelitirilmesi. Gvenli elleleme ve uzaklatrmaya ynelik klavuzlarn gelitirilmesi. Kullanlan maddelerin gvenli blgelere nakli iin klavuzlar gelitirilmesi. Kullanlan maddeler iin toplama merkezlerinin veya toplama ablonlarnn oluturulmas.

197

Tablo 3.3.10 Etkinlik: Stoklama alanlarnn ynetimi ve kullanlan maddelerin ellelenmesi ve uzaklatrlmas iin gereken nlemler Eylem Plan Etkinlik: Stoklama alanlarnn ynetimi ve kullanlan maddelerin ellelenmesi ve uzaklatrlmas iin gereken nlemler Sorumlu Kaynaklar/ htiyalar P, Ta, Te, T Sre Yl Tesisler Konferans ve altay tesislerinin kiralanmas 3 4 3 3 Tehizat Balama Tarihi Toplam Maliyet ABD Dolar 200.000

2006 letiim, sunum, ekipman, bildiri ktlar, eitim materyalleri

* Stoklarn geici olarak depolanmas iin uygun depolama tesislerinin belirlenmesi. * Stoklama alanlarnn gvenli ynetimi iin mevcut bilginin arttrlmas. * Gvenli elleleme ve uzaklatrmaya ynelik klavuzlarn gelitirilmesi * Kullanlan maddeler iin toplama merkezlerinin veya bir toplama ablonunun oluturulmas

OB, TKB, ETKB, SB OB, TKB, ETKB, SB OB, TKB, ETKB, SB OB, TKB, ETKB, SB

50.000 60.000 40.000 50.000

198

3.3.11 Strateji: Kirletilmi alanlarn tanmlanmas (Ek A,B ve Cte listelenen kimyasal maddeler) ve evresel olarak gvenilir biimde iyiletirilmesi
Stockholm Szlemesi, 6. Madde, Ek A,B ve Cde listelenen kimyasal maddelerle kirletilmi alanlarn tanmlanmas ve bu alanlarn evresel olarak gvenilir biimde iyiletirilmesinin yrtlmesi iin, taraflarn uygun stratejiler gelitirmesini gerektirmektedir. Bu strateji taslak olarak aadaki gibidir: Ek A,B ve Cde listelenen kimyasal maddelerle kirletilmi alanlarn tanmlanmas Tanmlanan kirletilmi alanlarn iyiletirme nlemlerinin uygulanabilmesi iin bu alanlarn kontrol altna alnmas ve etiketlendirilmesi, kullanlmas muhtemel iyiletirme teknolojilerinin tanmlanmas Kirletilmi alanlarn temizlenmesi iin ynetmelik ve klavuzlarn oluturulmas. Tanmlanan iyiletirme nlemlerinin uygulanmasnda grev yapacak personelin eitilmesi ve becerilerinin gelitirilmesi.

199

Tablo 3.3.11 Strateji: Kirletilmi alanlarn tanmlanmas (Ek A, B ve Cde listelenen kimyasal maddeler) ve evresel olarak gvenilir biimde iyiletirilmesi Eylem Plan Sorumlu Kaynaklar Sre Tesisler Tehizat Balama Toplam / Yl Tarihi Maliyet htiyalar (ABD Dolar) 2006 450.000 letiim, Konferans P, Ta, Tr, Strateji: Kirletilmi alanlarn tanmlanmas (Ek A, B sunumlar, ve T, E ve Cde listelenen kimyasal maddeler) ve evresel ekipman, altay olarak gvenilir biimde iyiletirilmesi bildiri tesislerinin ktlar, kiralanmas eitim gereleri * Ek A,B ve Cde listelenen kimyasal maddelerle OB, TKB, kirletilmi alanlarn tanmlanmas ETKB, SB * Tanmlanan kirletilmi alanlarn iyiletirme OB, TKB, nlemlerinin uygulanabilmesi iin bu alanlarn kontrol ETKB, SB altna alnmas ve etiketlendirilmesi, kullanlmas muhtemel iyiletirme teknolojilerinin tanmlanmas * Kirletilmi alanlarn temizlenmesi iin ynetmelik ve OB, TKB, klavuzlarn oluturulmas. ETKB, SB * Tanmlanan iyiletirme nlemlerinin uygulanmasnda, OB, TKB, personelin eitilmesi ve becerilerinin arttrlmas. ETKB, SB 5 150.000

100.000

3 3

100.000 100.000

200

3.3.12 Etkinlik: Karlkl bilgi alveriini ve paydalarn katlmn salamak veya kolaylatrmak.
Bilgi alverii, kimyasal maddelerin gvenli ynetimi ynnden hayati neme sahiptir. Trkiyede, POPlar zerine etkili bir bilgi deiimi, ulusal kimyasallarn madde ynetimi ve gvenlik gerektiren bilgilere her ynyle dahil olan btn paydalarn, ihtiyalaryla ilikilendirilebileceklerini garanti etmelidir. Bilgi deiimi iin ulusal merkez noktasnn yaplandrlmas iin Bilgi alverii iin ulusal merkez noktasnn atanmas Bilgi alverii iin uygun bilgi gereksiniminin belirlenmesi Veri analistleri, bilgi teknolojisi uzmanlar, halkla ilikiler grevlileri, vb profesyonel ve destek elemanlar istihdamna olanak salanmas Bilgisayar, iletiim gereleri vb. tehizatn satn alnmas ve kurulmas Ulusal envanter vb.de listelenen kaynaklarla balantl nternet sitelerine abone olunmas nternet sitelerinin gelitirilmesi

Personelin gereken becerilerle donatlmas iin Personelin odak noktasnda gerekli becerilere sahip olacak ekilde eitilmesi

ok sektrl bilginin toplanmas ve kullanlmas iin, ulusal kapasitenin glendirilmesi. Ton bana kaynak belirlenmesi htiyalarn giderilmesi ve deerlendirmelerin yrtlmesi Eitim gereleri ve programlarnn gelitirilmesi Eitimin yrtlmesi

Paydalardan ballnn salanmas iin lgili payda kurumlarn/ortaklarn belirlenmesi Belirlenen paydalarla iletiimin salanmas Paydalardan geri bildirim (feedback) alnmas Paydalarn programlara katlmnn salanmas

201

Tablo 3.3.12 Etkinlik: Karlkl bilgi alveriini ve paydalarn katlmn salamak veya kolaylatrmak

Eylem Plan

Sorumlu

Kaynaklar / htiyalar P, Te, Tr, T, C

Sre Yl

Tesisler/ Eitim Gereleri

Kiralk alan ve mekanlar, mobilya, ekipman, bilgisayar yazlmlar

Balama Tarihi

Toplam Maliyet ABD Dolar 600.000

Karlkl bilgi alveriini ve paydalarn katlmn salamak veya kolaylatrmak. (baknz sf. 169)

2006

* *

Bilgi deiimi iin ulusal odak noktasnn yaplandrlmas Personelin ilgili becerilerle donatlmas

UPK, OB UPK, OB

3 3 3 1 1

150.000 150.000 200.000 50.000 50.000

* ok sektrl bilginin toplanmas ve kullanlmas iin, ulusal UPK, OB kapasitenin glendirilmesi. * * Paydalardan taahht alnmas. Salkla ilgili konularn gizili tutulmas. UPK, OB UPK, OB, SB

202

3.3.13 Etkinlik: Kamusal bilinlilik, bilgi ve eitim

Szlemenin Trkiyedeki POP'lar zerinde baarl bir biimde uygulamas, ancak, POP'larn doas ve onlarn insan sal ve evre zerindeki etkileri hakknda kamusal bilinlilik ve duyarllk yaratld zaman baarlacaktr. Bu nedenle etkinliin, kamu bilinliliini, POPlar hakknda eitim ve bilgilendirmeyi arttrmaya ynelik olmas nemlidir. POPlar hakknda kamusal bilinliliin yaratlmas ve bu bilinliliin gelitirmesi iin

Mali ve teknik kapasitenin snrlar gz nnde tutularak, POPlar hakknda bror, poster, blten vb. gibi bilinlendirici materyalin oluturulmas ve gelitirilmesi. Radyo ve televizyon eitim programlar gelitirilmesi. Makale, kitap vb.nin yazlmas ve yazlmalarnn tevik edilmesi.

Bu konu ile ilgili olarak Salk Bakanl, Hfzsshha Merkez Bakanl, Ulusal Zehir Merkezi aktif bir rol almaldr. Politika ve karar mercileri/POPlarla ilgili geleneksel otoritelerde bilinlilik yaratlmas iin lgili karar ve politika mercilerinin / geleneksel otoritelerin tanmlanmas. Duyarl tanmlanan gruplarla altaylar ve seminerler organize edilmesi.

Kamu eitim programlarnn uygulanmas iin Medyaya bilgi salanmas. Kamu eitimi verebilecek, STKlar, bakanlklar grevlendirilecek i gcnn tanmlamas. Kaynak personelin eitilmesi. POPlarla ilgili eitim kurumlaryla balant kurulmas.

ve

belediyelerde

POPlarn insan sal ve evre zerindeki sonular hakknda kamu bilincinin gelitirilmesi iin POPlarn alternatiflerinin kullanmlarnn ve faydalarnn tantlmas. Radyo ve televizyon programlarnn organize edilmesi POPlar hakknda bilginin toplanmas ve derlenmesi iin Bilgi merkezlerinin kurulmas Ek A, B ve Cde listelenen POPlar hakknda bilgi toplanmas iin mekanizmalarn gelitirilmesi. Bilgi yaylmnn kolaylatrlmas ve gelitirilmesi iin Web sitelerinin kurulmas ve bltenlerin baslmas. Bakanlklarda ve kurumlarda POPlar hakkndaki bilginin arttrlmas. lgili kurumlarn alanlarnn, bilim adamlarnn, eitmenlerin, teknik ve idari personelin eitilmesi iin Eitilenler iin kurslarn gelitirilmesi. Eitim gerelerinin retilmesi. altaylar ve seminerler dzenlenmesi.

203

Tablo 3.3.13 Etkinlik: Kamusal bilinlilik, bilgi ve eitim Eylem Plan Sorumlu Kaynaklar / htiyalar P, Ta, Te, T, E Sre Yl Tesisler Tehizat Balama Tarihi 2006
Toplam Maliyet ABD Dolar

Kamusal bilinlilik, bilgi ve eitim (baknz sf. 171)

Konferans ve altaylar iin tesislerin, aralarn kiralanmas

letiim, sunum gereleri, bildiri basm, ve eitim gereleri

1.700.000

* Mali ve teknik kapasitenin snrlarn gz nnde UPK, OB, TKB, tutularak, POPlar hakknda bror, poster, blten vb. gibi ETKB, SB bilinlendirici materyalin oluturulmas ve gelitirilmesi. * Politika ve karar mercileri/POPlarla ilgili geleneksel UPK, OB, TKB, ETKB, SB otoritelerde bilin yaratlmas. * Kamu eitimi programlarnn uygulanmas. UPK, OB, TKB, ETKB, SB

400.000

3 5 5 3 3 5

150.000 300.000 250.000 150.000 150.000 300.000

* POPlarn insan sal ve evre zerindeki sonular UPK, OB, TKB, ETKB, SB hakknda kamu bilinliliinin gelitirilmesi. * POPlar hakknda bilginin toplanmas ve derlenmesi * Bilgi yaylmnn kolaylatrlmas ve gelitirilmesi UPK, OB, TKB, ETKB, SB UPK, OB, TKB, ETKB, SB

* lgili kurumlarn alanlarnn, bilim adamlarnn, UPK, OB, TKB, eitmenlerin, teknik ve idari personelin eitilmesi. ETKB, SB

204

3.3.14 Etkinlik: Etkinliin deerlendirilmesi (Madde 16)

Stockholm Szlemesi Madde 16, Ek A, B ve Cde listelenen kimyasal maddelerin varlnda karlatrlabilir izleme verilerinin salanmas iin, taraflarn eitli mekanizmalar oluturmasn gerektirir. Bu deerlendirme, ulusal raporlar da dahil olmak zere, varolan bilimsel, evresel, teknik ve iktisadi bilgiler temel alnarak yrtlecektir. Szlemenin Trkiyedeki uygulamasnn etkinliinin deerlendirilmesi iin Bir deerlendirme programnn gelitirilmesi. Deerlendirme iin bir denetim listesi veya biimin gelitirilmesi. Ulusal performans deerlendirme kriterlerinin gelitirilmesi.

Deerlendirme sonularnn rapor edilmesi iin Raporlama iin bir mekanizma gelitirilmesi. Deerlendirme raporunun hazrlanmas.

POPlarla ilgili kresel izleme program iin bir klavuzun oluturulmas amalanmtr (UNEP/ POPs/COP.1/INF/23, ve POP laboratuarlarnn kresel envanterinin ilk basks hazrlanmtr (UNEP/POPs/COP.1/INF/24)). Kongrenin web sitesi zerinden (www.pops.int) COP.1deki deerlendirme sonular (UNEP/POPs/COP.1/21) hakknda tm teknik belgelere ve tartma materyaline ulalabilir.

205

Tablo 3.3.14 Etkinlik: Etkinliin deerlendirilmesi (Madde 16) Eylem Plan Sorumlu Kaynaklar / htiyalar P, T, Ta, E, Te Sre Yl Tesisler Tehizat Balama tarihi 2006 Toplam Maliyet ABD Dolar 1.000.000

Ekinliin deerlendirilmesi (Madde 16)

Konferans ve altaylar iin tesislerin kiralanmas

letiim, sunum ekipman, bildiri ktlar

* Szlemenin Trkiyedeki uygulamasnn etkinliinin UPK, OB, ETKB, SB deerlendirilmesi * Deerlendirme sonularnn rapor edilmesi . UPK, OB, ETKB, SB

2 2

500.000 500.000

206

3.3.15 Etkinlik: Raporlama

Stockholm Szlemesi Madde 15, taraflarn, Taraf lkeler Konferansna (COPS), Szlemenin koullarnn uygulanmas ile ilgili nlemler ve alnan nlemlerin verimlilikleri hakknda rapor verilmesini gerekli klmaktadr. Buna ek olarak, her bir taraf lke, Ek A ve Bde listelenmi POPlarn her birinin retimin, ithalat ve ihracatnn toplam miktar ve bu maddelerin her birinin ihracatnda ya da ithalatnda bulunan devletlerin listesi ile ilgili istatistiksel bilgiyi sekreteryaya sunmaldr. Bu rapor, Szlemenin yrrle girmesinden drt yl sonra balayacak olan Szlemenin etkinliinin deerlendirilmesine (Madde 16) nemli bir katk salayacaktr. Stockholm Szlemesinin koullarnn uygulanmas iin alnan nlemlerin rapor edilmesi. Szlemenin koullarnn uygulanmas iin alnan nlemlerin listelenmesi. Szleme biimiyle uyumlu bir raporlama biiminin gelitirilmesi. Stockholm Szlemesinin uygulanmasnn sonular ve istatiksel bilginin raporlanmas iin yazlmlarn tanmlanmas. Ek A ve Bde yer alan kimyasal maddelerin kastl retiminden kaynaklanan emisyonlarn azaltlmas ya da ortadan kaldrlmas iin alnan nlemlerin rapor edilmesi. Aadakilerle ilgili rapor hazrlanmas: Tarihleriyle birlikte, Ek Ada yer alan kimyasal maddelerin retiminin sona erdirilmesi iin alnan yasal/idari nlemler Tarihleriyle birlikte, Ek Bde yer alan kimyasal maddelerin retimi ve/veya kullanmnn snrlandrlmas iin alnan nlemler Szleme, Ek Ada belirtilen kimyasal maddelerin ithalat/ihracatnn sona erdirilmesi iin gerekli idari nlemlerin alnmas. Szleme Ek Bde listelenmi olan kimyasallarn ithalat/ihracatyla ilgili nlemler. stenmeden yaplan emisyonlarn azaltlmas veya ortadan kaldrlmas iin alnan nlemlerin rapor edilmesi. Aadakilerle ilgili rapor hazrlanmas: Ek Cde yer alan kimyasal maddelerin emisyonlarnn belirlenmesi, tanmlanmas, ve bu kimyasal maddelerin emisyonlarna ynelik tedbirlerin alnmas in eylem plan. Eylem plannn uygulanmas. Uygulamadaki zorluklar ve baarlar. Ek Cde listelenen kimyasal maddelerin antropojenik kaynaklar kkenli gncel ve gelecek iin tahmin edilen emisyonlarn aada belirtilen zel etkinliklerle deerlendirilmesi: Deerlendirmeyi kapsayc bir biimin gelitirilmesi Kaynak kategorisi Havaya, suya, topraa, rnlere ve kalntlara yaplan yllk emisyon (gTEQ/y)

207

 Gncel emisyonlarla ilgili verilerin toplanmas. Gelecekte tahmin edilen emisyonlarla ilgili verilerin toplanmas. Raporun veri listesinin analizi. Madde 5den doan ykmllklerin yerine getirilmesi iin gelitirilen stratejilerin ve baarlarnn gzden geirilmesi. Stoklardan veya atklardan kaynaklanan emisyonlarn azaltlmas iin alnan nlemlerin rapor edilmesi. Aadakilerle ilgili verilerin toplanmasnda kullanlacak veri toplanmas/envanter biiminin tasarlanmas Ek A veya Bde listelenmi kimyasal maddelerden oluan veya bu kimyasal maddeleri ieren stoklar, rnein; Kimyasal maddenin tr, stoklama yerlerinin says ve stoklama durumlar. Ek A, B veya Cde listelenmi kimyasal maddeleri ieren kullanmdaki rnler ve nesneler, ve bu kimyasal maddeleri ieren veya bunlarla kirletilmi atklar. Envanter formatnn kullanlmasna ynelik destekleyici eitimler Veri toplanmas Verilerin analizi ve raporun derlenmesi Stoklarn ynetimi iin alnacak yasal ve/veya idari nlemler ile ilgili rapor. Szlemeye Ek A ve Bde listelenen kimyasal maddelerin retimi, ithalat ve ihracatnn toplam miktar ile ilgili envanterin hazrlanmas. Yllk toplam kimyasal madde retimi (Kg/Yl), yllk toplam ihracat ve ihracatn yapld lkeler ile ilgili verilerin toplanmasnda kullanlacak envanter biiminin tasarlanmas ve pilot olarak denenmesi. birlii yapan dier paydalarn envanter kullanm ile ilgili eitilmeleri ve fabrikalarn denetimi. Trkiyedeki yasad giri noktalarnda muhtelif kaynaklarndan veri toplanmas. Raporun analizi ve derlenmesi.

PCBlerin yok edilmesine ilikin gelimelerin rapor edilmesi. Aadakilerin rapor edilmesi: Madde 11in bentlerinde listelenmi olan POPlarn kaynaklar, emisyonlar, insanlarda ve evrede varlklar, dzeyleri ve eilimlerinin izlenmesini, aratrma ve gelitirmeyi tevik edecek nlemler. Sonularn /raporlarn sunumunda kullanlacak erevenin gelitirilmesi. Paydalarn daha duyarl hale getirilmesi, rnein; aratrmaclarn, sunum iin gelitirilmi biimi kullanarak ulusal odak noktasna dzenli raporlar/bulgular sunmas. Bilgi merkezlerinde raporlarn oluturulmas rn. Zehir Denetim Merkezleri

208

Aratrma, gelitirme ve izleme sonucu ortaya kan bilginin depolanmas ve korunmas iin alnan nlemler Aratrma gelitirme ve izleme ile ilgili kapsayc bir rapor hazrlanmas.

Bilgi deiiminin rapor edilmesi. Kamusal bilgi, bilinlilik ve eitimin rapor edilmesi. Aratrma, gelitirme ve izlemenin rapor edilmesi.

209

Tablo 3.3.15 Etkinlik: Raporlama Eylem Plan Etkinlik: Raporlama Sorumlu htiyalar/ Sre Kaynaklar Yl P, Ta, T, Te,T Tesisler Konferans ve altaylar iin tesislerin kiralanmas 2 Tehizat letiim, sunum ekipman, bildiri ve ktlar Toplam Balama Maliyet ABD Tarihi Dolar 2006 1.100.000

* Stockholm Szlemesinin koullarnn uygulanmas iin alnan nlemlerin rapor edilmesi.

UPK, TKB, OB, ETKB, SB, TBTAK (MAM) UPK, TKB, OB, ETKB, SB, TBTAK (MAM) UPK, TKB, OB, ETKB, SB, TBTAK (MAM) UPK, TKB, OB, ETKB, SB, TBTAK (MAM)

200.000

* Ek A ve Bde yer alan kimyasal maddelerin kastl retiminden kaynaklanan emisyonlarn azaltlmas ya da ortadan kaldrlmas iin alnan nlemlerin rapor edilmesi. * stenmeden gerekletirilen emisyonlarn azaltlmas veya ortadan kaldrlmas iin alnan nlemlerin rapor edilmesi. * Stoklardan veya atklardan kaynaklanan emisyonlarn azaltlmas iin alnan nlemlerin rapor edilmesi.

100.000

100.000

100.000

210

* Szleme, Ek A ve Bde listelenen kimyasal maddelerin retimi, ithalat ve ihracatnn toplam miktar ile ilgili envanterin hazrlanmas * PCBlerin yok edilmesinde gelimelerin rapor edilmesi

UPK, TKB, OB, ETKB, SB, TBTAK (MAM) UPK, TKB, OB, ETKB, SB, TBTAK (MAM) UPK, TKB, OB, ETKB, SB, TBTAK (MAM) UPK, TKB, OB, ETKB, SB, TBTAK (MAM) UPK, TKB, OB, ETKB, SB, TBTAK (MAM)

100.000

100.000

* Bilgi deiiminin rapor edilmesi.

100.000

* Kamusal bilgi, bilin ve eitimin rapor edilmesi.

100.000

* Aratrma, gelitirme ve izlemenin rapor edilmesi.

100.000

211

3.3.16 Etkinlik: Aratrma, gelitirme ve izleme

Stockholm Szlemesi, Madde 11, taraflarn, POPlarla ilgili uygun aratrma, gelitirme, izleme ve ibirliine katlmalarn gerekli klmaktadr. Yaplan ilk deerlendirmeler gstermitir ki, lke POPlarla ilgili aratrma ve gelitirme etkinlikleri iin gereken altyapsal ve kurumsal kapasitelere sahip deildir. Bu blm, Trkiyenin aratrma, gelitirme ve izleme ihtiyalarnn karlanmas iin eitli etkinlikleri tanmlamaktadr: POPlarn ynetiminde kurumsal kapasitenin ve aratrma kapasitesinin gelitirilmesi. POPlarla ilgili aratrma yapabilecek kurumlarn belirlenmesi Verilerin ve analizlerin deiimine deer biilmesinin gelitirilmesi iin,ulusal bilimsel kapasitenin, aratrma kapasitesinin ve altyapnn glendirilmesi. Belirlenmi aratrma kurumlar arasnda a oluturmak iin mekanizmalar gelitirilmesi. POPlarn reme sal zerindeki etkilerinin azaltlmas ve yok edilmesine ynelik aratrmalar yaplmas. Aratrma ve gelitirme bulgularnn kamuya bildirilmesi iin prosedrler gelitirilmesi. POPlara alternatif kimyasal maddelerin tanmlanmas iin aratrmalar yaplmas. POPlarla ilgili tm faaliyetlerin izlenmesi iin uygun laboratuarlarn belirlenmesi. Ek A,B ve Cde yer alan kimyasal maddelerin analizi iin laboratuarn alt yaplarnn iyiletirilmesi. laboratuarn, Ek A,B ve Cde yer alan kimyasal maddelerin analizinin yaplabilecei hale getirilmesi. Varolan laboratuarlarn listesinin derlenmesi. (bk. Ulusal Kimyasal Profili) POPlarn analizi iin varolan laboratuarlarn kapasitelerinin deerlendirilmesi iin kriterlerin gelitirilmesi. Laboratuarlarn deerlendirilmesi ve seilmesi. POPlarn evredeki younluk dzeylerinin izlenmesi. rneklem iin matrislerin seilmesi rneklem ve analizlerin uygulanmas iin uygun yntemlerin belirlenmesi. Toprak, hava, su, anne st, ve dier biotalarda POPlarn varlnn analiz edilmesi. Verilerin uygun biimde ynetilmesi. Analiz sonularnn ynetimi iin prosedrlerin gelitirilmesi. zleme sonularnn yorumlanmas ve izleme raporlarnn sunulmas iin uluslararas kabul grm klavuzlarn gelitirilmesi. Kalite gvencesi ve izleme etkinliklerinin denetimi iin mekanizmalarn oluturulmas. Etkin kalite gvencesi ve kalite kontrol sistemlerinin gelitirilmesi. Verilerin kabulden nce deerlendirilecei bir panel oluturulmas.

212

Tablo 3.3.16 Etkinlik: Aratrma, gelitirme ve izleme (Madde 11)

Eylem Plan

Sorumlu

htiyalar/ Kaynaklar P, Ta, Te, T, E

Sre Yl

Tesisler

Tehizat i

Bal ama Tari 2006

Etkinlik: Aratrma, gelitirme ve izleme

Konferans ve altaylar iin tesislerin kiralanmas laboratuar ekipman ve mekan

letiim sunum ekipmanlar, bildiri ve kt tehizat elektrik ekipman

Toplam Maliyet ABD Dolar 8.300.000

* POPlarn ynetiminde kapasitesinin gelitirilmesi.

kurumsal

kapasitenin

ve

aratrma TUBITAK-

* Tm POP etkinliklerinin izlenmesi iin, uygun laboratuarlarn belirlenmesi. * laboratuarn, Ek A, B ve Cde yer alan kimyasal maddelerin analizinin yaplabilecei hale getirilmesi. * evrede POPlarn younluk dzeylerinin izlenmesi.

MAM, SB, TKB TUBITAKMAM, SB, TKB TUBITAKMAM, SB, TKB TUBITAKMAM, SB, TKB

OB,

5 2 5 5

4.200.000 50.000 750.000 2.500.000

OB,

OB,

OB,

Verilerin uygun biimde ynetilmesi.

TUBITAKMAM, SB, OB, TKB

500.000

* Kalite gvencesi ve izleme etkinliklerinin denetimi iin TUBITAKMAM, SB, OB, mekanizmalarn tesis edilmesi.
TKB

300.000

213

3.3.17 Etkinlik: Teknik ve mali yardm (Madde 12 ve 13)

Trkiyenin Stockholm Szlemesindan doan POPlarla ilgili ykmllklerini yerine getirmesi, uygun mali ve teknik yardmn salanmasna baldr. Aadaki eylemler, lkenin POPlarla ilgili amalarn tmne ulalmasn salayacak etkinliklerin baaryla uygulanmas ve eylemlerin gerekletirilmesinde ihtiya duyduu mali ve teknik destei almasn salamak iin gereklidir. Szlemenin baarl biimde uygulanmas iin teknik yardm kaynaklarnn bulunmas Teknik ihtiyalarn deerlendirilmesi Mali yardm kaynaklarnn belirlenmesi.

Szlemenin baarl biimde uygulanmas iin mali yardm kaynaklarnn bulunmas Mali ihtiyalarn deerlendirilmesi Mali yardm kaynaklarnn belirlenmesi neriler sunulmas yoluyla mali yardmn talep edilmesi.

214

Tablo 3.3.17 Etkinlik: Teknik ve mali yardm (Madde 12 ve 13) Eylem Plan Sorumlu Kaynaklar/ Sre htiyalar Yl P, Te, Ta, T, E Tesisler Tehizat Balama Toplam Tarihi Maliyet ABD Dolar
2006 200.000

Etkinlik: Teknik ve mali yardm (Madde 12 ve 13)

Konferans ve altaylar iin tesislerin kiralanmas

letiim, sunum ekipmanlar bildiri ve ktlar

* Szlemenin baarl biimde uygulanmas iin teknik UPK, OB, TTGV yardm kaynaklarnn bulunmas * Szlemenin baarl biimde uygulanmas iin mali UPK, OB, TTGV yardm kaynaklarnn bulunmas

2 2

100.000 100.000

215

3.4. lerleme ve kapasite gelitirme nerileri ve ncelikler

Stockholm Szlemesinin btnyle uygulanmasn hedefleyen ncelikli faaliyetler, mevcut potansiyelin glendirilmesinin gerekli olduu alanlar gstermektedir. NIPin ve Stockholm Szlemesinin btnyle uygulanmas, ulusal kapasitenin glendirilmesini gerektirmektedir. POP ieren ve POPla kirlenmi atklar, stoklar ve ekipman (PCByle kirlenmi tehizat da dahil olmak zere), ile ilgili envantere devam edilmesi iin, ilave teknik ve mali girdiler ayrca ilave i gc gerekecektir. Trkiye bu grevleri yerine getirecek yeterli teknik ve profesyonel kapasiteye sahip deildir, ayrca varolan mali kaynaklar da yetersizdir. Bu blm, Ulusal Uygulama Plan kapsamnda yrtlebilir bulunan ilk be (5) proje teklifini sunmaktadr. Projelerin tmnn amac, POP kaynakl insan sal ve evre risklerinin ynetiminin iyiletirilmesidir. Bu be proje ve bunlarn hedefleri aada zetlenmitir: No. Projenin Amac 1. POPlarn ynetimi iin insan kaynaklarnn ve kurumsal kapasitenin glendirilmesi Hedefler * POPlarn evresel ynden emniyetli ynetimi iin uygulama ilkelerinin gelitirilmesi * POPlarn ynetimi ve denetimi iin politikalarn ve mevzuatn gelitirilmesi * lgili kurulularda POPlarn ynetimi iin kapasitelerin gelitirilmesi * POPlarn ynetimi ile ilgili kurulularn faaliyetlerinin koordinasyonunun salanmas Sresi 2 yl Bte (ABD$) 200.000

2.

evredeki POPlarn belirlenmesi, analizi ve izlenmesi iin kapasite ve donanmn gelitirilmesi

* En az 3 laboratuarn iyiletirilmesi ve POP analizleri iin deney ekipman satn alnmas * Laboratuarlarn iletimi iin gerekli elemanlarn eitimi * evredeki POPlarn dzeylerinin belirlenmesi

5 yl

3.500.000

3.

POPlarn ynetimi iin bilgi ve iletiim sistemi gelitirilmesi ve kullanm

* POPlara ilikin ulusal bir veri ve bilgi merkezi kurulmas * POPlara ynelik bir iletiim stratejisi gelitirilmesi ve uygulanmas * Paydalar arasnda ulusal ve uluslararas dzeyde bir a kurulmasnn zendirilmesi * Zehir bilgi ve ynetim merkezlerinin oluturulmas

1 yl

150.000

4.

POPlara maruz kalmann insanlar zerindeki salk

* Yksek risk gruplarnn kar karya kald salk sorunlarnn karakterinin

5 yl

360.000 216

etkilerinin karakterinin ve ciddiyetinin aratrlmas ve deerlendirilmesi

ve ciddiyetinin tahmini * Belirlenmi olumsuz etkilerin ve risklerin kabul edilebilir dzeylere drlmesi iin gereken ynetim mdahaleleri iin frsatlarn nerilmesi * Salk merkezlerinin kapasitelerinin POP zehirlenmelerine mdahalede bulunabilecek dzeye karlmas

5.

PCB ieren atklar iin geici bir depolama tesisinin inaas

* nsan salnn ve evrenin kullanmdaki PCB etkilerinin azaltlmas * PCBlerin ve PCB ieren tehizatn gvenli ynetiminin salanmas * Tm PCBlerin ve PCB ieren tehizatn gvenli olarak bertaraf iin gerekli tesislerin inaas

2 yl

1.000.000

Bu neriler ayrca aadaki balklarn altnda da yer alabilirler: 3.4.1 Temel Yatrm Gereksinimleri ve ncelikleri 3.4.1.1 Ksa vadeli nlemler/projeler (1-3 yl) 3.4.1.2 Orta vadeli nlemler/projeler (4-10 yl) 3.4.1.3 Uzun vadeli nlemler/projeler (11-25 yl) 3.4.3 Kavramsal Mali Plan

3.5. Plann Uygulanmas in Zaman izelgesi ve Baar in Gerekli nlemler

Stockholm Szlemesi, Ulusal Uygulama Plannn i takvimi iki dneme blnebilir: 2005ten 2007ye kadar olan dnemi kapsayan ilk safhada, ncelik, kurumsal, yasal, ynetimsel ve teknik destek etkinliklerine verilirken, 2007den sonraki dnemi kapsayan ikinci safhada, bu etkinliklerin ilemsel uygulanmasna arlk verilecektir. Hazrlayc nitelikteki yasal ve kurumsal etkinlikler, Stockholm Szlemesinin Trkiye tarafndan 2005te onaylanmasna yol aacak biimde 2005te gerekletirilmelidir. E zamanl olarak, teknik alanlar iin eitim, ve kamunun bilinlendirilmesi programlarnn gelitirilmesi ve uygulanmas ile birlikte, evrenin POPlar tarafndan kirletilmilik itibaryla durumuyla ilgili bir deerlendirme de planlanmaldr. 2006da veri tabanlar kurulmal ve ileme konulmaldr. Ayrca, devam eden tm etkinliklerin devamllk gstermeleri ve uygulanmalar salanmaldr. 2007 yl, Stockholm Szlemesinin hkmlerinin uygulanmasnda kaydedilmi ilerlemenin deerlendirilmesine ve Taraf lkeler Konferansna 2008de sunulacak olan raporlarn hazrlanlmasna ayrlacaktr. Farkl etkinlikler iin ayrntl bir alma plan sunulmutur.

217

Stok edilmi pestisitlerin yok edilmesi ve PCB ieren ekipmanlarn bertaraf, 2006-2010 yllar arasnda ayr bir proje ve ayr bir mali destekle yaplabilecektir (Bak Blm 3.6 Kaynak Gereksinimi). Projenin hazrlanmasna bal olarak, atk artma iin alternatif ve yeni teknolojilerle bantl yatrm projeleri iin gerekli fonlarn alnmas, ancak NIPin zaman izelgesinin ikinci safhasnda mmkn olabilecektir.

3.5.1 Paydalarn Katlm

Ulusal Uygulama Plannn nemli bir uygulama prensibi, baarl olarak yrtlebilmesi iin nemli etkenlerden birisi, etkin bir payda katlmnn salanmasdr. Buna ek olarak, POPlar sorunu, politika oluturucular, halk ve eitli bask gruplar dahil olmak zere, toplumun ve iktisadi hayatn pek ok kesimini etkilemektedir. Bu erevede, UUPnn oluturulmas srecinin balangcndan bu yana ilgili ulusal payda kurulular ve gruplarn tanmlanmas, bunlara duyarllk kazandrlmas ve sorumluluklar verilmesi yoluna gidilmitir. Ulusal dzeyde bilinlilik dzeyinin ykseltilmesinin yan sra, tm ilgili paydalarn emniyetli kimyasal madde ynetimi ak bir tartma ortam yaratlmas ve etkin bir iletiim salanmas amacyla bir araya getirilmesi iin iyi bir olanak oluturaca dnlen bir balang altay dzenlenmitir. Srekliliin salanabilmesi amacyla, 2004 ylnda Ulusal Kimyasal Madde Ynetimi Profilinin hazrlanmas almalarn ynlendirecek ok paydal bir Ulusal Koordinasyon Komitesi (NCC) ve buna bal bir alma grubu oluturulmutur. Bu komite, Trkiyede Entegre Kimyasal Madde Ynetimi iin Ulusal Eylem Programnn koordinasyonunu da yrtmtr. Ayrca, bu paydalar Projenin POP etkinliklerini yrtme komitesi olarak da grev yapmtr. Ulusal Uygulama Plannn hazrlanmas srasnda, evre ve Orman Bakanl paydalara danm ve Plann geliimi ve ierii hususlarnda tavsiyelerine bavurmutur. zetle, Trkiyenin Szleme erevesindeki ve Ulusal Uygulama Plannda belirlenmi bulunan ykmllklerini ne ekilde yrtmesi gerektii hususunda paydalarn tavsiyeleri alnmtr. Tm paydalar programlar ve giriimleri destekleyerek, ykmllklerin ve Szlemenin felsefesinin uygulamalara yanstlmasn salamtr. Paydalar, Trk Hkmetinin Szlemenin yrtlmesinde nc roln oynamas ve kurulularla ibirlii iinde almas ihtiyacnn bulunduunun yan sra, Plan uygulamalarnn bir paras olarak POPlarn etkilerinin azaltlmas iin mevcut eylemleri benimsemesi gerektiine de iaret etmitir. Paydalar ayrca Trkiyede POPlar hususunda duyulan kaygnn gitgide arttna da dikkat ekmitir. Ankarada 25 Ocak 2006 tarihinde etin k artlar altnda (-20 derecede) gerekletirilen Nihai UUP altay, payda katlmnn dzeyini aka ortaya koymutur. Bu altayda 53 katlmc yer almtr.

218

3.6. Kaynak gereksinimi *

Trkiye iin Ulusal Uygulama Plannn tanmlanm grev ve etkinliklerinin baarl ve etkin biimde uygulanmas iin gerekli kaynaklarn bir zeti aadadr. Bu Ulusal Uygulama Plan (NIP) etkinlik ve eylem planlar tmnn sresi ve toplam maliyetine gre hazrlanm eylem planlarnda grev alacak kurulular ayrca belirtilmitir. Kurulularn eylem planlar iin toplam maliyetler, ayrca hesaplanm ve Tablo 3.6 ve 3.6.1 de gsterilmitir. Tablo 3.6. Mali Tablo (2006-2007) Bileen/ Unsur/ e Say Yllk Birim Birim Maliyeti ABD Dolar Birim Maliyeti ABD Dolar 2006 Toplam Maliyet ABD Dolar 2006-2007

Ynetim ve Egdm Mekanizmalar

Personel Ynetim harcamalar Yurtii ve yurtd seyahat Ekipman Unsurlarn toplam 30 30 30 2.500 1.000 5.000 900.000 30.000 150.000 3.000.000 4.080.000 30.000 250.000 10.000 60.000 350.000 1.800.00 60.000 300.000 6.000.000 8.160.000 60.000 500.000 20.000 120.000 700.000

Gelitirme lkeleri
Teknik yardm (yerel) Teknik yardm (uluslararas) Paydalara danmanlk Belge retimi Unsurlarn toplam 30 10 10 30 1.000 25.000 1.000 2.000

Politikalarn ve mevzuatn gelitirilmesi

Teknik yardm (yurtii) Teknik yardm (uluslararas) Paydalara danmanlk Unsurlarn Toplam 10 5 10 1.000 25.000 1.000 10.000 250.000 10.000 270.000 4.700.000 20.000 500.000 20.000 540.000 9.400.000

Genel Toplam

Bu hesaplamada kurulularn eylem plan iin yasal sorumluluklar dikkate alnmtr. Ulusal Uygulama Plan UNEP formatna gre 17 adet etkinlik ve bu etkinlikler iinde toplam 127 adet eylem plan ve etkinlik belirlenmitir.
Bu hesaplama, depo edilmi pestisit, PCB ve PCB ihtiva eden ekipmanlarn yok edilmesi veya temizlenmesini ve bu faaliyetlerle ilgili tama, geici uygun depo ve depolamay ve dier ilgili masraflar kapsamamaktadr. Ksaca, bu hesaplamalar UNIDO POPs Projesi (Proje No. GF/TUR/03/008) kapsamnda bulunmamaktadr. 15 Ocak 2006 tarihinden itibaren, projenin ve ulusal proje koordinatrnn grevi 6 ay sre ile uzatlm ve sz konusu proje kapsamna girmeyen konularla ilgili olarak sonradan projeler oluturulabilecektir.
*

219

Sz konusu eylem plan ve etkinlikler iin en az 30 adam/ay kabul edilerek ve 17 adet etkinlik iinde yasal yetkiler de dikkate alndnda bu projede evre ve Orman Bakanl yzde 67.0, Tarm ve Kyileri Bakanl yzde 7.0 Salk Bakanl yzde 10.0, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ( Genel Mdrlk) yzde 7.0 TBTAK-MAM yzde 9.0 katlm temsil edecei anlalmaktadr (Tablo 3.6.1). Bu katlmlar paydalarca da uygun grlmtr. Bu sonulara gre Bakanlk ve kurululara gre yllk bte dalm yukarda belirtildii zere Tablo 3.6.2 de gsterilmitir. Bu Tabloda evre ve Orman Bakanl, Salk Bakanlna, TBTAK-MAM a proje nceliinde belirtildii zere laboratuar destei ve art ngrlmtr. zet olarak, Tablo 3.6.2 de Ulusal Uygulama Plannn 1 yllk toplam btesi 4.7 milyon ABD Dolar ve 5 yln toplam btesi 23,5 milyon ABD Dolar olarak hesaplanmtr. Bakanlk ve kurululara gre hesaplanan kaynak dalmnda, 5 yl sre ile her yl evre ve Orman Bakanl 1.970.000 $, Tarm ve Kyileri Bakanl 366.000 $ Salk Bakanl 1.024.000 $, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl ( Genel Mdrlk) 316.000 $ ve TBTAK-MAM 1.024.000 $ mali kaynak alabilirlerse Ulusal Uygulama Plan (NIP) in eylem planlar uygulanabilecektir. zet olarak: 1. Proje No: GF/TUR/03/008 2. Projenin yeri: Trkiye 3. Projenin Teslim Tarihi: Mart 2006 4. Projenin Toplam Maliyeti: 23.500.000 ABD Dolar (Mart 2006 tarihinde tahmin edilen deerdir.) 5. Projenin Sresi: 5 yl (2006dan 2010a kadar) dr.

220

Tablo 3.6.1 Kurululara Gre Eylem Planlar ve Aktiviteler in Katlm Eylem Plan No. 15 2 9 21 2 1 23 12 3 4 4 5 7 2 9 6 2 127 Aktivite 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7 3.3.8 3.3.9 3.3.10 3.3.11 3.3.12 3.3.13 3.3.14 3.3.15 3.3.16 3.3.17 0,5 1,0 0,6 0,4 0,7 1,0 0,6 0,65 0,55 0,85 0,8 0,9 0,75 0,75 0,6 1,0 0,6 67 T 0,1 T 0,2 T 0,05 T 0,3 T 0,05 T 0,2 T 0,05 T 0,1 T 0,1 T 0,1 T 0,05 T 0,05 7 Katlm (%) SB 0,25 SB 0,1 SB 0,1 SB 0,25 SB 0,1 SB 0,4 SB 0,05 SB 0,1 SB 0,1 SB 0,1 SB 0,1 SB 0,1 10 E 0,05 E 0,1 E 0,45 E 0,1 E 0,15 E 0,05 E 0,05 E 0,05 E 0,05 E 0,05 E 0,05 7 TUB 0,01 -

STTSS-

T MAM TOPLAM

TUB 0,2 TUB 0,75 TUB 0,4 9

TTGV 0,001

221

Tablo 3.6.2 Kurululara Gre 2006 Yl Mali Kaynak htiyac (*) Personel Kii/ay
evre ve Orman Bakanl Tarm ve Kyileri Bakanl Salk Bakanl Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl
(**)

Teknik Yardm Ynetim Seyahat 20.000 2.000 3.000 2.000 3.000 30.000 100.000 10.000 15.000 10.000 15.000 150.000 30.000 2.000 3.000 2.000 3.000 40.000 D 150.000 20.000 30.000 20.000 30.000 250.000

Toplam Maliyet 600.000 60.000 90.000 60.000 90.000 900.000

Belge retimi 40.000 4.000 6.000 4.000 6.000 60.000

Paydalara Danmanlk 180.000 18.000 27.000 18.000 27.000 270.000

Ekipman

TOPLAM

20 2 3 2 3 30

850.000 250.000 850.000 200.000 850.000 3.000.000

1.970.000 366.000 1.024.000 366.000 1.024.000 4.700.000

TBTAK-MAM

TOPLAM
(*) (**)

Bak Tablo 3.5 Bakanln 3 Genel Mdrl Toplam

222

Ksaltmalar
AB: Adalet Bakanl AT: Avrupa Topluluu BEP: En iyi evresel uygulamalar BET (BAT): Bilinen en iyi teknik BHC: Benzenhexachlor C: Kapasitr CLRTAP: Uzun dnem snrlararas kirlilik konvensiyonu CSD: Srekli gelime komisyonu DDD: Dichloro diphenyl dichloroethane DDE: Dichloro diphenyldichlor ethylene DDT: Dichloro diphenyl trichloro ethane DE: Devlet statistik Enstits DPT: Devlet Planlama Tekilat DTM: D Ticaret Mstearl EM: Emlsiyon EPA: evresel Koruma Ajans EPDK: Enerji Dzenleme Piyasas st Kurulu KDBAE: Kta ve Deniz Bilimleri Aratrma Enstits ESAE: Enerji Sistemleri ve evresel Aratrma Enstits ETKB: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl OB: evre ve Orman Bakanl EA: Elektrik retim A. FAO: BM Gda ve Tarm rgt FSTRI: Gda Bilimi ve Teknoloji Aratrma Enstits GATA: Glhane Askeri Tp Akademisi GM: Gmrk Mstearl GTTA: Genel Tarif ve Ticaret Anlamas -BHC: Gamma isomer of 1.2.3.4.5.6-haxachlorocyclohaxane HCB: Hexachlorobenzene HCH: Hexachlorocyclohexane HPLC: Yksek verimli likid kromotografi IARC: Uluslararas Kanser Aratrmalar Ajans IE/PAC: Sanayi ve evre Program Merkezi IFCS: Kimyasal Emniyet iin Hkmetleraras forum ILO: Uluslararas Ofisi IOMC: Kimyasallarn Kabul edilebilen ynetimi iin rgtleraras program IPCS: Kimyasal Emniyeti Uluslararas Program IPPC: Entegral kirlilik korunmas kontrol direktrl IRPTC: Uluslararas kaytl potansiyel toksit kimyasallar ISG: Hkmetleraras Kimyasal Emniyet alma Grubu ISO: Uluslararas Standardizasyon Organizasyonu B: ileri Bakanl TA: stanbul Metropolitan Belediye evresel Koruma ve Atk Materyal Deerlendirme ve Ticaret Birlii ZAYDA: Trkiye Atk Yakma A.. KOB: Kk ve Orta Byklkteki letmeler KST: Kocaeli Sanayi ve Ticaret LPG: Likid Gaz Petrol MAM: Marmara Aratrma Merkezi MKTAE: Materyal ve Kimyasal Teknolojiler Aratrma Enstits MSB: Savunma Bakanl 223

MB: Maliye Bakanl n: Ekipman adedi NIP: Ulusal Uygulama Plan PCBs: Polychlorinated Biphenyl PCDD/F: Polychlorinated dibenzo dioxin/furane PCP: Pentachlorophenol PCT: Polychloroterphenyl PETKM: Trk Petro Kimyasal Birlii POP: Kalc Organik Kirletici PVC: Polyvinilchloride RSHM: Refik Saydam Hfzshha Merkezi SB: Salk Bakanl SGB: Sosyal Gvenlik ve alma Bakanl STB: Sanayi ve Ticaret Bakanl STK: Sivil Toplum Kurulular t/a: ton/yl T: Tarm t: transformatr TB: Trkiye imento reticileri Birlii TEDA: Trkiye Elektrik Datm A.. TEA: Trkiye Elektrik letim A.. TEA: Trkiye Elektrik retim A.. TEQ/A: Bir ylda dioksinin gram toksit etkisi edeeri TKB: Tarm ve Kyileri Bakanl TSE: Trk Standartlar Enstits TTGV: Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf TBTAK: Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu TBTAK-MAM: Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu - Marmara Aratrma Merkezi TPRA: Trk Petrol retim A.. ug TEQ/t: Bir ton dioksine equivalent toksit mikrogram UNEP: BM evre Program UNIDO: BM Sanayi Gelitirme rgt UNITAR: BM Eitim ve Aratrma Enstits UPK: Ulusal Proje Koordinatr OECD: Ekonomik birlii ve Gelime rgt WHO: Dnya Salk rgt WP: Islanabilen toz WTO: Dnya Ticaret rgt

224

EK 1 PAYDALAR LSTES Genel Kurmay Bakanl UNIDO Dnya Bankas evre ve Orman Bakanl Dileri Bakanl Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Trkiye Elektrik Datm A.. Genel Mdrl (TEDA) Trkiye Elektrik letim A.. Genel Mdrl (TEA) Elektrik retim A.. Genel Mdrl (TEA) 7. Sanayi ve Ticaret Bakanl 8. D Ticaret Mstearl 9. Salk Bakanl (Refik Saydam Hfzshha Merkezi Bakanl, Temel Salk Hizmetleri) 10. Tarm ve Kyileri Bakanl (Koruma ve Kontrol Genel Mdrl) 11. Trkiye eker Fabrikalar A.. genel Mdrl 12. Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf (TTGV) 13. Trkiye imento Mstahsilleri Birlii 14. Gmrk Mstearl 15. Trk Standartlar Enstits Bakanl 16. Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu Bakanl (Marmara Aratrma Merkezi) 17. Trkiye Kimya Sanayicileri Dernei (TKSD) 1. 2. 3. 4. 5. 6.

225

EK 2
Toplantnn Ad Toplant Tarihi Toplantnn Yapld Yer Toplant Konusu
Toplanty dzenleyen kurum

UNIDO Kalc Organik Kirleticiler Projesi 25.01.2006 Ankara Houston Hotel Ulusal Uygulama Plan-Son altay T.C. evre ve Orman Bakanl letiim Bilgileri Adres GERMANY HUNGARY ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA

No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

Ad Soyad MICHEAL MLLER FEJES SZABOLCS ALTAN ACARA MEHTAP SEZER ALAR CANKURTARAN ENOL ATAMAN MERAL YENOVA AYTEN KALAY MUSA DEMRBA Dr. AYDIN YILDIRIM SNMEZ DALI OLTAN CANLI MEHMET MADENCAN YKSEL SYLEZ GLEN DEMRBA MR ATAY REYHAN ELKER RUKYE DOAN YT NEE EHREL AYTEN TUYGUN HANDAN DNMEZ EROL ALBOSTAN YAAR ETN MEHMET DZGN REZZAN KATIRCIOLU

Kurum Ad UNIDO UNIDO TSE TSE TTGV SALIK BAK. SALIK BAK. EVRE VE ORM BAK. GENEL MDR. EVRE VE ORM BAK. GENEL MDR.YRD. TBTAK TBTAK SANAY TC. BAK. SALIK BAK. EVRE VE ORMAN BAK SANAY BAKANLII DI TC.MSTEARLII THALAT GENEL MD. EVRE BAKANLII EVRE BAKANLII EA EA TEDA TEA EA EVRE BAKANLII

Tel

ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA

3124166572 3124166572 3122650272 3124355680/1399 3124355680/1399 3122851040 3122850941 2626412300 2626412300 3122317280/1765 3124356440/1269 3122879963/5407 3122317280/1762 3122047800 3122879963 3122879963 3122126900/2067 3122127862 3122236472 3122124892 3123972412 3122879963

226

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53

HSEYN AVDAR BEYHAN BALLI MENEKE KESK DNMEZ MUSTAFA KAYA DERYA AHN FUAT BOLAT HLYA GLTEKN GLHAN SAYGILI CELAL ARMANGL TANSU KAYNAK ABDURRAHMAN ULUIRMAK ZEYNEP LELOLU NUR ERGN ERDOAN IIK ZLEM KYK BLGE GRGN HASAN VARDAL MURAT CEYHAN GLRU ENTER SEVCAN ERDEM AYTA KARAOVA HANDE AKIL UYGAR KOZANLI MEHMET SERT MERYEM HALICI ZCAN SAYDAN ESRA AYDIN FEYZAN KARAHAN

TEDA EVRE BAKANLII EVRE BAKANLII ENERJ VE TAB KAY. BAK. EVRE ORMAN BAKANLII ENERJ VE TAB KAY. BAK. ENERJ VE TAB KAY. BAK. EVRE BAKANLII UNDO EVRE BAKANLII EVRE BAKANLII EVRE BAKANLII EVRE BAKANLII GENEL KURMAY BK ZAYDA ZAYDA FLAP TURZM FLAP TURZM FLAP TURZM FLAP TURZM FLAP TURZM FLAP TURZM FLAP TURZM FLAP TURZM FLAP TURZM TERCMAN TERCMAN

ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA ANKARA

3122236472 3122879963 3122879963 3122124191 3122879963 3122124191 3122124191 3122879963 3122879963 3122879963 3122879963 3122879963 2623194444 2623194444

227

228