T.C.

MMAR SNAN NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS MMARLIK ANA BLM / ANA SANAT DALI SANATTA YETERLK TEZ

ERKEN CUMHURYET DNEM KONUTLARINDA MEKAN VE MOBLYA

Y. Mimar H. ebnem UZUNARSLAN DANIMAN : Prof. Oya BOYLA
STANBUL MAYIS 2002

NDEKLER
Sayfa

ZET SUMMARY RESM LSTES GR BLM: CUMHURYET DNEMNN BALANGICINDAN TBAREN YAANAN DEMN MEKANA ETKLER Toplumsal deiim srecinde ekonomik koullar ve kltrel yaplanmaya etkileri

I II III 1 2 2

1.1.1. 3 1.1.2. 5 1.1.3. 7

Toplumsal deiim sreci Ekonomik koullar ve etkileri Kltrel yaplanma hareketleri 9 10 14 16 16 17 17 22 27 28 38 45 51

Yaam biimindeki deiimin mekana etkileri 1.1.4. Kent konutlarnda mekansal deiim 1.1.5. Krsal blge konutlarnda mekansal deiim

BLM: CUMHURYET DNEM KENT KONUTLARINDA MEKAN ZELLKLER Dnemin konutlarnda i mekan 1.1.6. Dnemin konut tipleri 2.1.1.1. Cumhuriyet ncesinde gelimi konut tipleri 2.1.1.2. Cumhuriyetle gelien konut tipleri 1.1.7. Dnem konutlarnda genel mekansal zellikler 2.1.2.1. Duvar, tavan ve yer demesi 2.1.2.2. Aydnlatma 2.1.2.3. Istma 1.1.8. Dnem konutlarnn plan zellikleri ve oda dzeni

2.1.3.1. Plan zellikleri 2.1.3.2. Oda dzeni Dnemin mekanlarn belirleyen faktrler 1.1.9. Kullancnn ekonomik ve kltrel yaps 1.1.10. Gelenekler ve evre 82 1.1.11. Mimarlk alanndaki gelimeler 85 1.1.12. eitli yaynlarla nerilen mekanlar 87 BLM: CUMHURYET DNEM MEKANLARINDA MOBLYA 1.2. Mobilyalarn kullanm,biim ve genel zellikleri 3.1.1.Kullanm zellikleri 3.1.2. 102 3.1.3. 111 3.2.1. 116 3.2.2. 117 Biimsel zellikler Genel zellikler

51 63 78 79

94 94 96

Mobilya seimini etkileyen unsurlar htiyalar Maazalar ve atlyeler

115

3.2.3. 126 3.2.4. 132

Mimar ve dekoratrler Moda olgusu ve reklamlar 136 137 156 165 179 182 182 199 202 206 211 217 221

levlerine gre mobilya trleri 3.2.5. Oturma ve yatma elemanlar 3.2.6. Servis-hizmet elemanlar 3.2.7. Depolama elemanlar 3.2.8. Aksesuarlar BLM: CUMHURYET DNEM KONUT RNEKLER Atatrk Evleri Hseyin Rahmi Grpnar Evi/ Heybeliada-stanbul Sait Faik Abasyank Evi/ Burgazada-stanbul Makbule Atadan Kk/ ankaya-Ankara Kazm inasi Dersan Evi/ Bykada-stanbul SONU KAYNAKLAR EK ZGEM

ZET
Erken Cumhuriyet Dnemi Konutlarnda Mekan ve Mobilyalarn aratrld bu almada, konutlar dnem iinde gsterdikleri mekan zelliklerine gre deerlendirilmi ve bu mekanlarda kullanlan mobilyalar incelenmitir. Birinci blmde Cumhuriyet dneminin balangcndan itibaren yaanan deiim sreci, toplumsal, ekonomik ve kltrel boyutlar ile ele alnm, bu srecin kent ve krsal blge konutlarndaki mekansal etkileri ortaya konmutur. kinci blmde dnemin kent yaplarndaki i mekanlar, konut tipleri, plan zellikleri ve oda dzenine bal olarak belirginleen zellikleri ile irdelenmitir. Mekan dzenini etkileyen unsurlar da tm boyutlar ile ele alnmtr. nc blmde Cumhuriyetin ilk yirmi ylnn mekanlarnda kullanlan mobilyalar, kullanm ve biimsel zellikleri ile deerlendirilmitir. Seiminde rol oynayan etkenler belirlenmi; ilevlerine gre snflandrlan mobilya trleri ayr ayr incelenmitir. Drdnc blmde mekan ve mobilyalar ile dnemin zelliklerini tayan konut rneklerine yer verilmitir. Sonu blmnde ise Erken Cumhuriyet dnemi konutlarnn mekan ve mobilyalarnda belirginleen zellikler ve dnemin gnmze etkileri deerlendirilmitir.
II

SUMMARY In this thesis studying Interiors and Furniture in the Houses of Early Republican Period , houses are evaluated according to their spacial properties and the furniture used in the interiors are examined. In the first chapter, the changes occuring since the beginning of the Republican Period have been considered according to the social, economic and cultural aspects; the spacial effects of this process on urban and rural houses are shown. In the second chapter, the city house interiors of the period are examined by their properties determined according to the house types, layouts and room arrangements. The elements effecting spacial order are considered with al their aspects. In the third chapter, furniture used in the first 20 years of the Republic are examined by their form and functional properties. Factors playing a role in the choices of furniture are determined. Furniture types being classified by their functions, are studied one by one separately. In the fourth chapter, house examples carrying the properties of the period are studied by their interiors and furniture. In the conclusion part, properties seen in the Early Republican Period house interiors and furniture as well as effects of this period to today are determined.

III

RESM LSTES
BLM:
Resim 2.1 : Rus Madamn Yals (zkan Yals) Yeniky, Resim 2.2 : (Reyhan Kk) Arif Paa Kk Resim 2.3 : (kr Bey Kona) Sultanahmet, Resim 2.4 : stanbul Ortakyde On sekiz Akaretler Msevi Sra Eevleri Resim 2.5 : stanbul Tnelde Doan Apartmannn Avlusu. Resim 2.6 : Harikzadegan Apartmanlarnn Resim 2.7 : Heybeliada, smet nn Kk Resim 2.8 : Ankara Villalar. Resim 2.9 : Ankara II.Vakf Apartman genel grn. Resim 2.10 : Mimar Zeki Sayarn Modada ina ettii villa. Resim 2.11 : Mimar Adil Denktan projelendirdii, Tten Apartman. Resim 2.12 : stanbul Ramiz Gke. Resim 2.13: Safranboludan bir rnek. Resim 2.14: Cevdet Kerim Beyin Salonu, stanbul,1933 Resim 2.15: Edip Hakknn nerdii duvar desenlerinden rnekler. Resim 2.16: Duvar hals kaplanm bir oda kesi.

Resim 2.17: Pembe Kk Tavan Resmi. Resim 2.18: Hseyin Rahmi Grpnar evinden bir rnek. Heybeliada, stanbul. Resim 2.19: Beyolu Perpignani Apartman, Resim 2.20: Sedat Hakk Eldem, Maka Ahmet Aaolu Evi, Resim 2.21: stanbul,Ayazpaa, Tten Apartman salonu. Resim 2.22: Ankara Yeniehir, Refik Bey Apartman Resim 2.23: stanbul, Ayazpaa,Tten Apartman Resim 2.24: Yedign, Ev kesi, hal rnei. Resim 2.25: stanbul, Suadiye, B.Yusuf evinin merdivenlerinde kullanlan yresel yol hals. Resim 2.26: Seyfi Arkann tasarm, siyah-bej ksilolit demesi.
IV

Resim 2.27: Expanko Reklam. Resim 2.28: Lamba Reklam. Resim 2.29: H.R.Grpnar Evi, Gaz Lambas. Resim 2.30: S.F.Abasyank Evi, Gaz Lambas ve Avize Resim 2.31: Dnemin el dekorlu,boncuklu aydnlatma elemanlarndan rnekler. Resim 2.32: Dnemin Abajur renekleri. Resim 2.33: Osram Reklam. Resim 2.33: Bykada, Kazm inasi Dersan evinin giri holnde yer alan avize,

zel olarak yaptrlmtr. Resim 2.34: Bykada, K.. Dersan evi aydnlatma elemanlarndan rnekler. Resim 2.35: Ankara,Eski Kkn ocakl odas. Resim 2.36: S.F.Abasyank evinde kullanlm olan mangal. Resim 2.37: Yedign Dergisi, kapak resmi, mangal keyfi. Resim 2.38: H.R.Grpnar evi, demir dkm soba. Resim 2.39: H.R.Grpnar evi, ini soba. Resim 2.40: Yazar Vala Nurettin ve ei, stanbuldaki evleri. ini sobal salon. Resim 2.41: Pembe Kk, radyatr ka Resim 2.42: Ankara,Yeniehir,Refik Bey Apartman, modern bir mine Resim 2.43: Abdlhak Hamit Tarhan evi, kaloriferli ke Resim 2.44: stanbul, Surp Agop sra evleri konut plan. Resim 2.45a: ankaya,Eski Cumhurbakanl Kk sofa girii. Resim 2.45b: ankaya, Eski Cumhurbakanl Kk sofas Resim 2.46a: Kalamdaki villann planlar. Resim 2.46b: Villann n cephesi. Resim 2.47: Nianta, Hsn Bey Apartman ve planlar. Resim 2.48a: Mimar Samih Saim, Msy Pepo aki evi projesi, cephe grnleri. Resim 2.48b: Mimar Samih Saim, Msy Pepo aki evi projesi, alt kat plan. Resim 2.49: Mimar Necip Uzmann nerdii sanatkar evi projesi.

Resim 2.50: Selanik, Atatrk Evi, misafir odas. Resim 2.51: Ss Dergisi, Oturma odas. Resim 2.52: Bykada, Rosolato Kk, Oturma odas. Resim 2.53: Bykada, Rosolato Kk, Yatak odas.
V

Resim 2.54: Uak,Kaftanclar Kona, Yatak odas. Resim 2.55: Tevfik Fikretin alma odas. Resim 2.56: stanbul, Modada bir villann salonu Resim 2.57: Aptullah Ziya, kabul salonu perspektifi,1930. Resim 2.58: Kalamda bir villann yemek salonu Resim 2.59: Yalova, Baltac iftlii oturma odas. Resim 2.60: Muhsin Erturulun evi, alma odas, stanbul. Resim 2.61: Silifke,Hac Hulisi Efendi Kona, Mutfak. Resim 2.62: Saka ocuk 1929 Resim 2.63: Mutfak nerisi. Resim 2.64: Dnemin Amerikan Mutfa, yeni yaplara rnek oluturmutur. Resim 2.65: Frigidaire,Buzdolab Reklam. Resim 2.66: Aparey ve tesisat malzemeleri reklam. Resim 2.67: Villeray Boch Reklam Resim 2.68: Salih Sabri Evi, Banyosu.

Resim 2.69: Yazlk Kk kesi Resim 2.70: Mimar Necip Uzmann proje rnei. Resim 2.71a: Hayalimizde Yaayan Evler kesi Resim 2.71b: Yuvamzn dekoru iin fikirler, Resim 2.71c: Evlerimizin Dekoru Resim 2.72: Asri Evin ii kesi,

BLM :
Resim 3.1: Evlerimizin iyz Ramiz Gke,1936. Resim 3.2: Kuzguncuk Mrvvet Deniz Evi sofas. Resim 3.3: Modada bir villann salonu. Resim 3.4: Aptullah Ziyann yemek odas perspektifi,1930. Resim 3.5: Yatak odas takm. Resim 3.6: Atatrkn Samsunda kald oda.(1925-1928) Resim 3.7: Aptullah Ziyann yatak odas perspektifi,1930 Resim 3.8: Salah Cimcozun Modadaki kk
VI

Resim 3.9: Kalamdaki villann salon ve yemek odas. Resim 3.10: stanbul Burgazada, Sait F. Abasyank evi Art Nouveau komod. Resim 3.11: Aptullah Ziya, i ve alma odas perspektif 1930. Resim 3.12: Mimar Seyfi Arkan,ler Apt. hsan Galip evi mobilyalar.

Resim 3.13: Erken Art Deco olarak tanmlanabilecek bir oda. Resim 3.14: Modada bir villa salonu, (Mimar Zeki Sayar) Resim 3.15: Bir villann salonu, Art Deco mobilylar. Bykada. Resim 3.16: Karm Beni Aldatrsa flim dekoru. Resim 3.17: stanbul Sokaklar flim dekoru Resim 3.18: Kelebek kontrplak reklam Resim 3.19: Tobal ithal kontrplak reklam. Resim 3.20a: H.R.Grpnar evi, hazeran sandalye. Resim 3.20b: Hasr bahe koltuu,1930. Resim 3.21: Yazlk bir evin salonu Resim 3.22: Psalty Maazas Beyolu/stanbul. Resim 3.23: Psalty Maazas, rn etiketleri Resim 3.24: Psalty Maazas reklam.. Resim 3.25: Baker Maazas reklam. Resim 3.26: Selahattin Refik Srmal, Mobilya Maazas. Ankara. Resim 3.27: S.R.Srmal, Beyolu Dekorasyon Maazas reklam. Resim 3.28a: Luvr Maazalar reklam. Resim 3.28b: Hara Kardeler Mobilya Maazas reklam. Resim 3.29: Macar marangoz fabrikas reklam. Resim 3.30: zi reklam.

Resim 3.31: Galovanoplasti reklam. Resim 3.32a: Adanadaki evin yemek blm. Mimar A.Ziya. Resim 3.32b: Adanadaki evin yemek blm. Mimar A.Ziya. Resim 3.33: Ankara Hariciye kk Yemek salonu ve oturma blm. Resim 3.34a: S.H.Eldem tasarm koltuk. Resim 3.34b: A.Morta tasarm yaz masas. Resim 3.35: Dekoratr Nizami Beyin mekan perspektifi. Resim 3.36: Prof. Se sergi ilan. .
VII

Resim 3.37: Madeni eya modas ald yrd balkl ke. Resim 3.38: ki yazhane modeli Resim 3.39: Evleriniz kk ise Resim 3.40: Konforda yenilik Resim 3.41: Avusturya Fabrikalar hazeran sandalyeleri umumi sat deposu reklam. Resim 3.42: Psalty ve Franko Byk Mefruat Maazas reklam. Avusturyann Mondos markal sandalyeleri, koltuklar ve ngiliz karyolalar satlmakta. Resim 3.43: stambul Mahmutpaada 102 Nolu Maaza reklam. Leon J.Fredman Fb. (Thonet) sandalyeleri ve mperial Fb.karyolalar satlmakta. Resim 3.44: Avusturyann mehur Gloria markal sandalyeleri, lake ve pirin

karyolalar. Fiyatlarmz makuldr. Katrcolu Han No:46-48 Resim 3.45: Hara Kardeler Mobilya Maazalar reklamlar. Resim 3.46: Salih Sabri evi salonu Fatih. Resim 3.47: Cemal Nadirin izgileriyle bir sofa.(1940lar) Resim 3.48: Kalamda bir villann yemek odas takm Resim 3.49: Bir alma odas nerisi. Resim 3.50a: Eklektik tarzda bir sandalye. Resim 3.50b: Bir koltuk takm sandalyesi. Resim 3.50c: Yemek odas takm sandalyesi. (S.F.Abasyank evi) Resim 3.51a: Thonet sandalye. (Mrvvet Deniz evi) Resim 3.51b: Thonet sallanan sandalye. (H.Rahmi Grpnar evi) Resim 3.52: Salon takm sandalyesi. (K.inasi Dersan evi) Resim 3.53: Bir Koltuk takm nerisi. Resim 3.54: Manzara ve sohbet kesi. (Kalamda bir villa) Resim 3.55a: Yanyal Mustafa Paa Kona ndan bir koltuk. Resim 3.55b: Art Nouveau kanepe. Kzltoprakda bir kk salonu. (Tun Yalman 1925) Resim 3.56: ankaya Kk koltuklar. Resim 3.57: Metal kolakl koltuklar. (ler Apt.) Resim 3.58: Art Deco koltuk takm.

Resim 3.59: Nianta Hsn Bey Apt.koltuk rnei.

VIII

Resim 3.60a: Erisel kolakl koltuk. Resim 3.60b: S.F.Abasyank, evinden bir rnek. Resim 3.60c: Ramiz Gkenin izgisiyle dneme zg koltuklar. Resim 3.61: Cemal Nadirin izgisiyle Art Deco bir koltuk.(Akbaba,1924) Resim 3.62: Rulo yastkl kanepe.(Mario Levi evi, Kadky) Resim 3.63a: Hasr koltuunda Atatrk Resim 3.63b: Hasr kanepe. (S.F.Abasyank evi, Burgazada) Resim 3.63c: Hasr koltuk. (Ziya Paann yazl,Bykada) Resim 3.64a: Aa grnmnde kam koltuk(S.F.Abasyank evi, Burgazada) Resim 3.64b: K..Dersan evinden bir rnek. (Bykada) Resim 3.65: Yatak olabilen bir ke kanepe, modern evler iin nerilmi. Resim 3.66a: Kanepe kitaplk birleimleri. Resim 3.66b: Fonksiyonel bir ke kanepe. Resim 3.67: Alr kapanr bir kanepe nerisi. Resim 3.68: Sedirli oda dzeni. Resim 3.69: H.Avni Lifijin Alayan Kadn tablosunda bir oturma odas. Resim 3.70: Bir divan rnei. Resim 3.71a: H.R.Grpnar evinden bir karyola

Resim 3.71b: Pirin karyola Resim 3.72: Imperial karyola reklam Resim 3.73: Cibinlikli yatak. Resim 3.74: El ii yatak rtleri. Resim 3.75: Cevis yatak odas takm.(M.Deniz evi) Resim 3.76: Kitaplkl karyolalar. Resim 3.77: Dolap grnmnde rnekler. Resim 3.78: Dnemin ezlonglarna bir rnek. Resim 3.79: Balkonda kullanlan ezlonglar. Resim 3.80: Tuvalet masas ile kullanlan bir puf nerisi. Resim 3.81: Arkalkl bir puf.(Tulya Madrann byk annesine ait.) Resim 3.82: Atatrkn puflu dinlenme koltuu.(Konya) Resim 3.83: Mnih Fehimin izgileriyle hasr fontlu tabureler. Resim 3.84a: Bir piyano taburesi.
IX

Resim 3.84b: Dneme ait bir rnek Resim 3.85: Bykadada bir evin yemek odas takm. Resim 3.86: Modern bir alma masas (ler Apt.Ayazpaa) Resim 3.87: Alr - kapanr bir yemek masas. M.Deniz evi sofas. Resim 3.88: Oturma odasnda bir masa (Banu sfandiyar zer evi)

Resim 3.89: 19.yzyl zelliklerini tayan bir masa.(M. Levi evi) Resim 3.90: Art Deco tarzda lake bir yemek odas masas. Resim 3.91: S.F.Abasyankn cam yzeyli alma masas. Resim 3.92: S:F.Abasyankn evinden kam bir tuvalet masas Resim 3.93a: Art Deco tarzda bir tuvalet masas.(T.Madra evi) Resim 3.93b: Asimetrik bir tuvalet masas nerisi. Resim 3.94a:Oturma eleman ile birlikte kullanlm yksek sehpa. Resim 3.94b:Sedef kakmal bir sehpa. (H.R.Grpnar evi) Resim 3.95a:Sigaralk sehpa (S.F.Abasyank evi) Resim 3.95b:Sedef kakmal Sigaralk sehpa (Mario Levi evi) Resim 3.96a: ieklikler. (M.Deniz evi, Kuzguncuk) Resim 3.96b: Kam ieklik (S.F.Abasyank evi, Heybeliada) Resim 3.97a: Modern bir orta sehpa (ler Apt. Ayazpaa.) Resim 3.97b: Oturma grubu iinde bir orta sehpa (Gzel Fb. rn.) Resim 3.98: Ss eyalarna ayrlm bir sehpa (H:R.Grpnar evi.) Resim 3.99a: S.F.Abasyank evinden bir rnek Resim 3.99b: ayakl sehpa (M.Deniz evi.) Resim 3.99c: Levha ayakl sehpa nerileri. Resim 3.99d: Caml orta sehpa. Resim 3.100a: Sofada bir konsol. (M.E.Bozkurt Evi,Bykada)

Resim 3.100b: Salona yerletirilmi bir konsol. Resim 3.101: K:.Dersan evi giri hol, Bykada. Resim 3.102a: eitli sandklar. Resim 3.102b: S.F.Abasyank evi, bir sandk. Resim 3.103: Gmme dolap. Resim 3.104: Eklektik tarzda bir yatak odas takm.(Yalova Atatrk kk.) Resim 3.105: kapl aynal gardrop.(Gzel Fb. malat.)
X

Resim 3.106: ok fonsiyonlu ceviz gardrop. Resim 3.107: Asimetrik bir takm nerisi. Resim 3.108: Oturma odasnda bir komod. Resim 3.109a: M.Deniz evi sofasndan bir rnek Resim 3.109b: S.F.abasyank evi yemek odasndan bir rnek Resim 3.110: Yatakla birlikte zmlenmi komodin rnei. Resim 3.111a: Psalty Maazas rn bir komodin. Resim 3.111b: S.F.Abasyank evinden Art Nouveau bir komodin Resim 3.111c: H.R.Grpnar evinden bir komodin Resim 3.112 : Takma dahil bir komodin Resim 3.113 : Bahariyede bir evin oturma odas. Resim 3.114 : Mario Levi evinden bir bfe.(1870)

Resim 3.115 : H.R.Grpnar evi yemek odas takmnn bfesi. Resim 3.116 : Art Nouveau vitrin (S.F.Abasyank evi) Resim 3.117 : Pempe Kkn yemek odas takmna bfe haricinde kontr bfe de dahil edilmi Resim 3.118 : Takmla birlikte nerilen bfeler. Resim 3.119 : Caml kitaplk (S.F.Abasyank evi) Resim 3.120 : Psalty kat dolab. Resim 3.121 : Modern bir kitaplk nerisi. Resim 3.122a : Mzik dolab (H.R.Grpnar evi) Resim 3.122b : Art Deco Mzik dolab (Mario Levi evi) Resim 3.123 : Art Deco iki dolab (K..Dersan evi) Resim 3.124 : thal iki dolab (Mario Levi evi) Resim 3.125a : Mrrvet Deniz evinden aynal ask rnekleri Resim 3.125b : M.Levi evi kapitone ask rnei. Resim 3.126 : M.Deniz evin sofasnda aynal portmanto. Resim 3.127 : Modern bir ask nerisi. Resim 3.128 : Mimar Aptullah Ziyann portmanto tasarm. Resim 3.129 : ankaya,Eski kk giriindeki boy aynas Resim 3.130a : Art Nouveau paravan. Resim 3.130b: Karikatre yansayan bir paravan rnei.

XI

Resim 3.131 : Duvar saati Resim 3.132 : Piyano rnei (Osman Bey ailesinden Rikkat Hanm.) Resim 3.133 : Yastkl kanepe.

BLM :
Resim 4.1: amyayla Kk, anakkale. Resim 4.2 : Osmanl evi, Eskiehir. Resim 4.3: Hnkar Kk, Bursa. Resim 4.4: Suphi Paa evi, Adana. Resim 4.5: Mavromati Kona, Mersin. Resim 4.6: Hac Hulisi Efendi Kona, Silifke. Resim 4.7: Souksu Kk, Trabzon. Resim 4.8: Naim Palas, zmir. Resim 4.9: Baltac iftlii Kk, Yalova. Resim 4.10: Atatrk Kk, Yalova. Resim 4.11: Ankara Gar Direksiyon Binas Resim 4.12: Eski Cumhurbakanl Kk,Ankara. Resim 4.13: Dolmabahe Saray,stanbul. Resim 4.14: Florya Deniz Kk,stanbul. Resim 4.15: Hseyin Rahmi Grpnar Evi mekan ve mobilyalar,

Heybeliada,stanbul. Resim 4.16: Sait Faik Abasyank Evi mekan ve mobilyalar, Burgazada,stanbul Resim 4.17: Makbule Atadan Villas mekan ve mobilyalar, ankaya, Ankara. Resim 4.18: Kazm inasi Dersan evi mekan ve mobilyalar, Bykada, stanbul.

EK : ARATIRMA SORULARI
Erken Cumhuriyet dneminde yaadnz, incelediiniz ve / veya evrenizdeki evlerin: Konutlarn planlar nasld ? Oda dzeni nasld ? Mekan dzenlemelerinde neye gre karar verilmekteydi ? Ne tr mobilyalar vard ? Mobilyalarn kullanm biimlerine ilikin neler sylenebilir ? ilik ve bakm nasld ? Mobilya seimini etkileyen faktrler nelerdi ? Dnemin maaza ve atlyeleri konusunda neler syleyebilirsiniz ? Konutlarn yer demesi, duvar, tavan zellikleri nasld ?

Aydnlatma elemanlarnn eit ve zellikleri hakknda neler syleyebilirsiniz ? Istma sorunu nasl zmleniyordu ? Mekanda aksesuar, perde, rt vb. kullanm alkanlklar nasld ?

 Mekan dzenlemelerinde dnemin mimar ve dekoratrleri ne kadar etkiliydiler ?

TEEKKR
Sanatta yeterlik tezi almamn her aamasnda sonsuz destei iin danman hocam Sayn Prof. Oya BOYLAya, almam sresince blmn tm imkanlarn sunan Blm Bakanmz Sayn Prof. Onur ALTANa ve hocam Prof. Nuran YENERe teekkrlerimi ve sayglarm sunarm. Aratrmalarma katkda bulunan; Sayn elik GLERSOYa, Sayn Ercment TARCANa, Sayn Gevher BOZKURTa , Sayn lhan BERKe, Sayn Jale BDO BAARANa, Sayn Kerim KERMOLa, Sayn Mario LEVye,Sayn Metin DENZe, Sayn Muhlis TRKMENe, Sayn Mrvvet DENZe, Sayn Necdet ENe, Sayn Nedim GRSELe, Sayn Peride CELALe, Sayn Sadi Ze, Sayn Sadun ERSNe, Sayn Selim LERye, Sayn Sevim GRGNe, Sayn Utarit ZGye, Sayn Ziya ZTANa, deerli vakitlerini ayrdklar ,bilgi ve birikimlerini aktardklar iin, ayrca fotoraf ve grsel malzemelerin oluumundaki Sayn Erdal AKSOYa teekkrlerimi sunuyorum. Y. Mimar H. ebnem UZUNARSLAN stanbul, Mays 2002 tm katklarndan dolay

ZGEM
1997-1998 retim Yl Gz Dneminde Mimar Sinan niversitesi Fen Bilimleri Enstits Mimarlk Ana Bilim / Ana Sanat Dalnda Sanatta Yeterlik renimine balad. 1995 ylnda Mimar Sinan niversitesi Mimarlk Fakltesi 1991 ylnda Mimar Sinan niversitesi Fen Bilimleri Enstits Mimarlk Blmnde Aratrma Grevlisi olarak greve balad. Mimarlk Blmnde stanbulda Sata Sunulan ve Tketilen Mobilya Trleri konulu yksek lisans tezini tamamlad. 1987-1988 retim Ylnda Mimar Sinan niversitesi Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blmnden mezun oldu. 1983 ylnda stanbul Nianta Kz Lisesinden mezun oldu.

Bilimsel almalar : Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Blm Mimarlk Tarihi

Yksek Lisans programnn dzenledii; 2000den Kesitler II : Cumhuriyetin Mekanlar / Zamanlar / nsanlar, Doktora Aratrmalar Sempozyumunda Cumhuriyetin lk 20 Ylnda Mimarlk Alanndaki Gelimelerin Mekan ve Mobilyaya Yansmalar konulu billdiri sunumu. Kasm 2001.

Gazi niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blm (Mimarlar Odas Ankara ubesi) dzenledii; Kuram Mimari Biimlendirmede Yzey Sempozyumunda

ve T.M.M.O.B.nin ve Uygulama

Yzey Dokularnn levi konulu bildiri sunumu. Ekim 1999.

1

GR :
Bu almada Erken Cumhuriyet dnemi olarak tanmlanan 1923 1943 yllar arasnda yaanan konutlarn mekan dzeni ve mobilyalar aratrlmtr. Aratrma srecinde arivler incelenmi; konusu bu yllarda geen romanlar, fotoraflar, dnemin mimari ve popler yaynlar, kadn dergileri ve gnlk gazeteler taranmtr. Bu yaynlarda yer alan reklam, karikatr ve haberlerin yan sra konutlarn mekan ve mobilyalarna ilikin neriler de deerlendirilmitir. lk yirmi yllk srete yaanan ve gnmze kadar korunabilen konutlar belirlenmi; mekan ve mobilyalar ayrntl olarak ele alnmtr. Ayrca, bu dnemi yaayan ve aratran kiilerle grlerek saptanan veriler dorultusunda varlan sonular; konut, mekan, mobilya geni ierisinde ele alnarak tez ierisinde rneklerle ortaya konmutur.
2

1. BLM : CUMHURYET DNEMNN BALANGICINDAN

TBAREN YAANAN DEMN MEKANA ETKLER 1.1. Toplumsal deiim srecinde ekonomik koullar ve kltrel yaplanmaya etkileri :
Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren balayan toplumsal deiim, byk lde ekonomik koullara bal olarak gerekleebilmitir. Bu deiim her alanda kendini hissettirmi ve kltrel deiimin de temelini oluturmutur. lhan Tekeli, Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlamas balkl yazsnda yeni Trkiye Cumhuriyetinin aydnlanma gelenei iinde kktenci bir adalama ya da modernite projesini uygulamaya altndan bahsederek, bu projeyi genel izgileri ile drt ana boyutta irdeler: Bunlardan birincisi bilgiye, ahlaka ve sanata; aklc, evrenselci bir aydnlanma gelenei erevesinde yaklalmasdr. kinci boyut ekonomiktir. Bu boyut iinde kapitalist gelime sanayileme ve zel mlkiyetin kurumsallamas zel bir yer tutmaktadr. nc boyut ulus-devlet ve temsili demokrasinin kurumsallamasdr. Drdnc boyut ise kanun karsnda eit, toplum iindeki haklarnn ve sorumluluklarnn bilincinde olan zgr yurttan oluturulmasdr.
1

Bu boyutlaryla Trkiyenin adalama projesi .Tekelinin de vurgulad gibi zengin bir kltrel birikimin ve tarihsel balarnn izlerini tamaktadr. Batnn gemiteki blc ve saldrgan tutumuna ramen Tark Zafer Tunayann deyimiyle batya ramen batllk felsefesi ile gerekletirilen devrimler deiim srecinin

simgesi haline gelmitir.

ada uygarlk dzeyine erimek her kesimde

benimsenmesi ngrlen hedef olmutur.

1

lhan Tekeli, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlamas, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, 1. 2 nci Aslanolu, Erken Cumhuriyet Dnemi Mimarl Doktora Tezi, Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Blm, Ankara, 1980, 8. 3

Toplumsal Deiim Sreci :

Toplumsal deiim srecini irdelerken dnemin toplumsal yapsna deinmek gerekmektedir. Cumhuriyet ncesi nfus 1914 ylnda 16.3 milyon iken ,1927 ylnda 13.6 milyona dm %17 orannda azalmtr. Bu nfus kaybnn nedenlerinin banda sava yllarnn nemi byktr; ancak etnik yapdaki deiiklikler de nemli rol oynamtr. Kurtulu Sava sonrasnda Trk ve Yunan hkmetleri arasndaki nfus mbadelesi antlamas gereince Rumlar Yunanistana gnderilmi. Sadece stanbul Rumlar 1923-1927 arasnda uygulanan bu mbadelenin dnda tutulmutur.
4 3

1914-1927 arasnda nfustaki azalmann en nemli yn bunun byk lde kentlerde yaanm olmasyd. stanbul, zmir, Edirne, Bursa, Sivas gibi byk kentlerin nfuslar 1880lerde ki dzeylerinin altna dm. Dou Anadolunun nemli kentleri ise (Bitlis, Van, Mu, Harput gibi) birer byk ky durumuna gelmilerdir. Bu dnemde kyl ii ve orta snf belirgin katmanlard. 1927 nfus
5

saymna gre nfusun %83.6s krsal yerlemelerde %16,4 kentlerde yayordu. ok nemli rol oynamas ve deiimin gerekleebilecei sonucunu ortaya koyuyordu.

Bu nfus dalm, krsal yerlemelerde yaayan kyl kesimin gelime srecinde lkenin btnnde ele alnarak

1922de T.B.M.M. de yapt konumada Trkiyenin hakiki sahibi ve efendisi, hakiki mstahsil olan kyldr diyerek bu duruma dikkat eken Gazi Mustafa Kemal, Cumhuriyetin kuruluu ile birlikte yurt genelinde atlmlar balatmtr. Bu dorultuda tarma zendirici nlemler alnm, eitli kolaylklar salanm ve baz illerde rnek ky projeleri uygulanmtr. zellikle 1940l yllarn bandan itibaren etkin rol oynayan Ky Enstitleri modernleme srecinin krsal
3

Yahya S.Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Tarih Vakf Yaynlar, 3.Bask, stanbul, 1994, 97. 4 H.J.Psomiades, Greek, Turkish Relations 1923-1930, Colombia University,US. 1962, 148-55. (Y.S.Tezelin a.g.e. de aktard kaynak) 5 Y.S. Tezel, a.g.e., 99-100. 6 A.Gndz kn, Osmanl Sanayi 1913, 1915 Yllar Sanayi statistiki, T.C. Babakanlk DE Matbaas, Ankara, 1997, 44. 4

kesimdeki uygulayclar olmulardr. Dnemin Trkiyesindeki toplumsal yapya bakldnda farkl i kollarnda alan kesimler arasnda snf farkll yaratacak boyutta ayrmlar yaplmadn gryoruz. Bu konuda zellikle Atatrkn konumalarnda, Trkiyede farkl snflara mensup kesimler olsa dahi snfsal kartlklarn olmadnn her frsatta vurgulanmas toplumsal btnlk adna

nemlidir.

Toplumsal deiim srecinin temellerinin atld dnem Cumhuriyetin ilk be yldr. Bu dnemde adalama felsefesi ile modern Trk toplumunun yaratm sresi balam ve Atatrk devrimleri srasyla gerekletirilmitir. 1922de saltanatn, 1924te hilafetin kaldrlmasnn ardndan Tevhid-i Tedrisat kanunu ile eitimde eitli dzenlemelere gidilmi ve laik dzene geilmitir. Yine ayn yl eriat mahkemelerinin kaldrlarak medeni kanunun kabul edilmesi toplumsal dzenin tamamen deimesine olanak tanmtr. 1926daki apka ve kyafet devriminin ardndan 1928de gerekleen harf devrimi, toplumda byk heyecanlar yaratm ve ulusal bilin kavramnn oluum ve geliiminde nemli rol oynamtr. 1934te Trk kadnna seme ve seilme hakknn tannmas, ada uygarlk seviyesine ulamak adna gerekleen atlm srecine yeni bir boyut kazandrmtr.
9

Afife Baturun deyimiyle aydnlanma ve pozitivist dnce

kaynaklarndan etkilenmeler tayan devrim ilkeleri yeni Trk toplumuna yenilik, aklclk,ilev, yarar, nesnellik, bilime ve ilerlemenin determinizmine inan gibi dnce normlar ve kavramlar getirmitir.
10

Toplumun iinde bulunduu bu hzl dnm sreci her alanda kendini hissettirmi, cumhuriyet toplumunun hedefleri belirginleerek, kltrel, siyasi ve ekonomik boyutlar ile de adalama yolunda kimlik geliimini srdrmtr.
7

hsan Bilgin, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, Modernlemenin ve Toplumsal Hareketliliin

Yrngesinde Cumhuriyetin mar, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, 261. 8 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Remzi Kitabevi, 3.Bask, stanbul, 1969, c3, 453. 9 .S.Aydemir, a.g.e., 260. 10 Afife Batur, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk 1925-1950 Dneminde Trkiye Mimarl, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, 214. 5

Ekonomik Koullar ve Etkileri :

Cumhuriyetin ilk yllar, Birinci Dnya Savandan sonra, zorlu artlarda verilen byk mcadelenin sonucunda kazanlm Kurtulu Savann doal olarak yaratm olduu tahribat onarmaya alarak gemitir. Bu almalar yorgun insan gc ve km bir ekonomiyle gerekletirilmeye allmtr. Toplam nfusun azalmas, etnik yapnn deierek kentleme olgusunun gerilemesi Trkiye ekonomisinin olumsuz ynde etkilenmesine sebep olmutur. Yeniden yaplanma dneminin ilk yllarnda eitim ve salk problemleri de dolayl olarak ekonomiyi etkilemekteydi. Sava dnemlerinde azalan tarmsal retim ve Osmanlnn k dneminde ekonominin byk lde kapitalist metropollere bal olmas olumsuz koullar hazrlamt.
11

Cumhuriyetin ilan ncesinde, ifti, sanayici,

tccar,ii gruplarnn

grlerini ortaya koyduklar Trkiye Ekonomi Kongresini gerekletiren Mustafa Kemal, dnemin ekonomik politikasnn temel ilkelerinin saptanmasn salamtr. Dnemin ekonomik politikasnn amac: zel sektrn desteklenmesi, ancak zel giriimlerin yetersiz kald alanlarda devlet uygulamalarnn devreye girmesi

ynnde belirginlemitir.

12

1927de kartlan Tevik-i Sanayi kanunu zel giriimcinin endstriye ve sermaye birikimine katksn desteklemek adna nemlidir. Bununla birlikte 19231926 dneminde tarmsal retimin artmasyla hzl bir dzelme yaanm, bu durum dier atlmlara imkan tanmtr.
13

1920li yllarn yapm program zorunlu ve fonksiyonel yatrmlara ncelik vermi, ancak ilk yllarda planland kadar hzl gelimeler gerekleememitir. ngrlen program erevesinde; alt yap tesislerinin milliletirilmesi, ulam ann gelitirilmesi gibi mhendislik yatrmlar, sava maduru Anadolu kentlerinin onarm ve kk lekli hizmet ve prestij yaplarnn yapm, Ankarann bakent olarak ina ve kurulu giriimleri ile Misak- Milli snrlar dnda kalm gmenlerin iskan konularna yer verilmitir.
11 12

Y.S.Tezel, a.g.e., 100-103. .S.Aydemir, a.g.e., 348-351. 6

Yeniden yaplanma srecinde, yap sanayinin yetersizlii ve btnyle ithal malzemeye baml olmasnn yan sra mimar, mhendis, teknisyen, kalifiye ii ve usta dzeyinde boluklarn olmas bu zorlu srecin almasn gletirmekteydi. zellikle yap alannda i sahibi olan aznlklarn sava sonrasnda Trkiyeden

ayrlmalar ile oluan boluk tm kentlerde

hissedilmitir. stanbulda yap

yatrmlar byk lde durmu, Anadolu kent ve kasabalarndaki anonim yap etkinlikleri de yok denecek kadar azalmtr. lk be yllk dnmede Ankara dnda nemli bir yapm etkinliinden sz etmek mmkn deildir.
14

(A.Batur sh:214)

1929 dnya ekonomik bunalm, Trk ekonomisinde de eitli nlemler alnmasn gerektirmi, bu dnemde devleti bir politika benimsenerek ithalat ve ihracatta yeni dzenlemelere gidilmitir. Ayn yl Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin kurulmas ile yerli mallarn kullanm ve sat eitli etkinliklerle tevik edilmitir. Bu uygulamalar ekonominin kalknmasnda byk rol oynamtr. 30lu yllarn ekonomik politikas, hzl sanayileme yolunda krizin etkilerini azaltmak zere korumac ve dzenleyici ayn zamanda yatrmc bir kimlik kazanmtr.1931de Merkez Bankas kurulmu, 1934te yrrle giren be yllk kalknma plan erevesinde, endstriyel retimi artrmaya ynelik eitli sektrlerde (dokuma,maden,selloz,seramik,kimya, ...gibi) yaklak yirmi adet fabrika
15

kurulmas planlanmtr.1933te kurulan Smerbank ve 1935te kurulan Etibank gibi bankalar nemli yatrmlarn gereklemesine katkda bulunmulardr. 30lu yllarn zorunlu olarak ynlendii devleti ekonomi politikas kamu sektrn yaplanma srecinde ncelikli hale getirmitir. Bu dorultuda 1930-35 yllar arasnda kentler, ada toplum bilincini destekleyici biimde yeniden
16

rgtlenerek ina edilmeye balanmtr.

Dnemin ekonomik koullarnn dorudan etkiledii adalama sreci, kentsel ve krsal alanlardaki yapsal geliimin yan sra toplumun yaam biimini de ynlendirmitir. Modernleme srecinde, zellikle mekanlara yansyan boyutuyla yeniliki bir tutum olduka ksa srede benimsenmitir.
13 14

A.Batur, a.g.e., 210. ve Yahyha S.Tezel, a.g.e., 111. A. Batur, a.g.e., 214. 15 T.Bulutay, Y.S.Tezel ve N.Yldrm, Trkiye Milli Geliri, 1923-1948, Ankara niversitesi S.B.F. Yaynlar, No:375, Ankara, 1974, 378. 7

Kltrel Yaplanma Hareketleri :

Dnemin kltrel yaplanma hareketlerini irdeleyebilmek iin, Cumhuriyet ncesi, Osmanl mparatorluunun gelmi olduu noktadaki kltrel yapya, iki farkl adan bakmak gerekmektedir. Bunlardan birincisi yaam biimi ve alkanlklardr ki toplumun genel yapsn mekansal boyutlar ile ifade eder. Dier bak as ideolojik adan yaklamdr ve gemile gelecek arasnda kpr kurarak kltrel geliimin boyutlarn tanmlar ki bu boyutlar Cumhuriyet sonrasnda amalanan adalama ve modernleme srecinin geliimini ve nemini aka ortaya koymaktadr. Osmanlnn 19.yy boyunca gelien Bat hayranl yzyln sonlarna gelindiinde zellikle bakent stanbul merkezli bir deiim srecinin temellerini oluturmutur. Ekonomiden hukuka ve eitime kadar bat gz nne alnarak yaplan

deiiklikler, kltrel ve dnsel boyutta yaam biimini etkilemitir. stanbulda yaayan aznlklarn batnn sosyo-ekonomik model deerlerini benimseyerek oluturduklar evre, kltr deerlerin etkileimi asndan nemlidir.
17

Bu dnemde batllama yolunda abalayan ynetici brokrat evre yeni yaam tarz ile mekanlarn bat normlarnda biimlendirmeye balamtr. Kadnlar alafrangalk gerei okutulmakta; evlerde yabanc mrebbiyeler, dil, mzik, dans ya da adab- muaeret dersleri vermektedirler. Evlerde roman ve gazete okunmakta, partiler dzenlenmektedir. Bu grnts ile 20.yya giren toplumun byk bir blm batnn alaturka bir yorumu niteliindedir. Anadolu kentlerinde, ayn dnemde yaam biimi farkllklar gstermekle birlikte stanbul rneinin etkileri byktr.
18

Cumhuriyetle birlikte geleneksel aile yaps deimeye balam ve

ehirdeki aile yapsnn yaygnlamas ile konut tipleri mekan dzeni de ayn paralellikte deimeye balamtr. Ayn dneme ideolojik adan baktmzda, Osmanl Devletini iine dt kmazdan kurtarmay amalayan eitli ideolojilerin gelitiini gryoruz. Zamann
16 17

Falih Rfk Atay, ankaya, 1881-1938, Doan Karde Matbaaclk, stanbul, 1969, 452. Aytanga Dener, Sosyal ve Mekansal Deimenin Etkileimi Cumhuriyet Sonras stanbul Konutlar, Doktora Tezi, T Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 1994, 97. 18 A. Dener, a.g.e., 129-131. 8

ttihat ve Terakki Hkmeti Osmanllk, slamclk ve Trklk

ideolojileri

arasnda bocalam ve sonuca ulaamamtr. Tm devrimci gelimeler Cumhuriyetle

beraber Atatrkn baarlar sonucu yaanmtr. Cumhuriyetin kurulu dneminde, Atatrkle birlikte yeni Trkiyenin yaplamasnda alanlar doal olarak dnsel yaplar Osmanl siyasi evrelerinde oluan brokrat aydnlardr. Bu nedenledir ki bir taraftan Osmanlnn yapsal ve dnsel baz zelliklerini tamakta, dier taraftan da bu miras reddetmektedirler.
19

Bu kltrel kaos iersinde adalama yolundaki atlmlar teker teker yaama geirilmeye balanmtr. ada Trk ulusunu yaratma ve ortak bilinle lkeyi kalkndrma abalar iinde kltr alannda almalar yapacak Trk Kltr Kurumunun ve etnik aratrmalarnn sergilenecei Etnografya mzesinin kurulmas, Devlet Resim Heykel sergilerinin dzenlenmesi, Musiki Muallim Mektebinin al Cumhuriyet dneminin ilk atlmlardr.
20

1930lara yaklaldnda her alanda ulusuluk ilkesinin benimsendii, Trk dili ve tarihi ile ilgili aratrmalarn younlatn grmekteyiz. 1931de daha sonra Trk Tarih Kurumuna dnecek olan Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin kuruluu da bu ilkeyi destekler niteliktedir.
21

1930lu yllarn sonlarnda Halkevlerinin kurulmas adalama ideolojisinin dorultusunda yeni kltrel faaliyetlerin ve hizmetlerin de yer ald mekanlar olmutur. Halkevleri zellikle kk ve orta lekli kentlerde etkili bir kltrel ortam yaratmtr.
22

Halkevlerinin dnda yine benzer amalarla kurulmu olan Ky

Enstitleri, krsal kesimde kltrel geliimi ve aktiviteyi salayabilmek amacyla

kurulmu ve desteklenmitir.

23

Kltrel yaplanma hareketleri iinde Cumhuriyet

Trkiyesinin temelini oluturan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ve yaz devriminden sonra modern ve laik eitim ilkeleri ile okullar yeniden rgtlenmitir.1927 saymna gre nfusun sadece %11nin okur yazar olduu tespit edilmitir.30lu yllarda, ylda
19 20

A. Dener, a.g.e., 125. .Aslanolu, a.g.e., 10. 21 T.Timur, Trk Devrimi ve Sonras 1919-1946, Ankara,1971, 203. 22 Sevin Osmay, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk 1923ten Bu Gne Kent Merkezlerinin Dnm Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, 142. 23 .Bilgin, a.g.e., 261. 9

ortalama elli ilkokul ve yirmi orta dereceli okul alm ancak, parasal koullarn yetersizlii eitim seferberliinin yaygnlamasna engel oluturmutur. 1930larn ikinci yarsndan itibaren kltrel deiimin
24

toplumdaki

yansmalar belirginlemeye balamtr. lkenin modernizasyonu erevesinde gerekleen atlmlar ve batdaki gelimeler gnlk hayat ve yaam biimini dorudan etkilemitir. Yeniden yaplanma srecindeki kent planlamalar ve yap tipleri, dnemin glenen akm modernizm etkisinde gelimi, slam/Dou kkenli kltrden bat kltr everenine gemenin tamamlaycs olarak kabul edilmitir. Eski toplum dzeniyle balarn tek tek koparld bu dnemde, her alanda adalk felsefesi balamnda modern mimarinin de uygulanmaya balamas ile konutlarn mekan

dzeni, kullanm biimi ve mobilya tipleri de deimitir. Modern konut, modern konfor ve donat ile modern mobilya sahibi iin bir stat ve adalk belgesi saylm, Osmanl dneminde st gelir gruplarnn kulland mobilya ve konut donats Cumhuriyetten sonra orta snflara doru yaygnlamtr.
25

Dnemin kltrel yaplanma hareketleri dorultusunda art gsteren yaynlar, hemen her konuda toplumu bilgilendirerek, adalama yolunda ynlendirmeyi amalam ve bu srece byk lde katkda bulunmulardr. Bu yaynlar iinde magazin ve kadn dergileri nemli yer tutarken; Trkiyenin ilk mimarlk yayn olan Mimar dergisi de modern mimarlk alanndaki gelimeleri ve ada ynelimleri duyuran ayrca uygulamalarn da tartld etkin bir platform oluturmu ve sonrasnda Arkitekt ad ile yayn hayatna devam ederek bu ilevini srdrmtr.

1.2. Yaam Biimindeki Deiimin Mekana Etkileri :

Cumhuriyetle birlikte deimeye balayan toplumsal dzen, geleneksel yapdan uzaklaan yaam biimiyle yeni mekansal araylar da beraberinde getirmitir. Kltrel Yaplanma Hareketleri bal altnda incelenen bu deiim,
24 25

A. Batur, a.g.e., 217. A. Batur, a.g.e., 218-220. 10

adalamann gerei olan devrimlerle hz kazanm ve Trkiyenin yeniden

yaratlmas ve yaplandrlmas

gerekliliinden hareketle mimarlk alannda

somutlamtr. Mimarlkta farkl dnemlerle ifade edilen gelimeler mekan perspektiflerini de paralel ynde etkilemitir. Bu dnemde Modern ve Asri szckleri deiim ideolojisinin sembol olarak, her alanda olduu gibi mimari ve mekan ada boyutta tanmlamak amacyla da olduka sk kullanlmlardr. Cumhuriyetle birlikte yerlemeye balayan geleneksel geni aile dzeninden ekirdek aile yapsna gei, mimarlkta yaanan gelimelerin mekandaki yansmalarn glendirmitir. Yeni yaam kltrnn gelitirdii farkllklar, eitli yaynlarla da vurgulanm ve bu yeniliki tutum mekansal boyutlar ile toplumun her kesimine ulatrlmaya allmtr. ada ideolojinin gelitirdii yeni dzenin toplumdaki yansmalar yerleim alanlarna gre farkllklar gstermitir. Trkiye geneli ele alnd zaman; deiimin daha ok kent merkezli olduu grlmektedir. Bu nedenle gerek konutlarda gerekse konut harici yaplarda mekansal deiim blgelerin ekonomik ve kltrel yapsna gre gemitir. kademeli olarak hayata

Kent Konutlarnda Mekansal Deiim :

1920lerin mparatorluunun balarnda, kent konutlarna baktmzda; Osmanl son dnemlerinde yaanan batllama hareketlerinin sonucu,

zellikle entelektel kesimin Batl yaam tarzn rnek alarak biimlendirdii

mekanlar grmekteyiz. Konumu dolaysyla daha ok stanbul merkezli olarak gelien bu yaam biimi, Cumhuriyetin ilk yllarnda da ayn zelliini srdrerek dier kentlerdeki konutlarn mekanlarn da etkilemitir. Kozmopolit bir yapya sahip olan stanbulda eitlilik gsteren konutlar, geleneksel geni aile yapsna uygun mekan dzenlerini, 1930lara yaklatka terk etmeye balamlardr. adalama yolunda eskiye dayal olan her eyi reddetme eiliminde; hzla ekirdek Aile dzenine gemeye alan ailelerde kopmalar baladka yeni dnemin yeni yaplarna ilgi artmtr.
11

Tanzimattan balayarak deien st snf ev kltr ve aile yaants ounlukla brokrasi ve ticaretle uraan sekinlerin evlerini deitirmitir. Ayn yndeki deiimi dier kentlerin nde gelen ailelerinin evlerinde de grmek mmkndr. Bu yeni dzen geleneksel ev dzeninden uzaklamay da ifade ediyordu. Cumhuriyet Trkiyesine geiin kazandrd ivme ile aile yapsndaki zlme eilimi yaygnlamaya ve mevcut geleneksel konut dzeni ihtiyalara cevap verememeye balad.
26

Geleneksel Osmanl / slam toplumundan, btnyle

batllam, laik bir topluma geii amalayan yeni dzen; hemen tm yurtta kamu yaplarnn yan sra konut yapmna da hz verdi. 20li yllar mevcut mekan dzenine bir yenilik ve katk salayamamt. Ancak bu dnemde yaanan olumsuz ekonomik koullar konak yaamnn srdrlmesini de olanaksz klmaktayd. .

Peyami Safann Biz nsanlar adl romannda ad geen Orhan iin; yenilikler materyalizmle zdeleen boyutuyla farkl bir anlam kazanm; eskiden kurtulmak ise saplant halini almtr. Safa, 1920li yllarda yaanan bu durumu; ...Materyalizm kelimesinin Orhan iin genel bir cazibesi vard. Bu kelime hala ona kurtulular vaadediyordu. Kk Ayasofyadaki evelerinde kapdan ieri girdii vakit onu kf kokusu ile karlayan rutubetli ve karanlk talktan en st kata kadar, o khne binay tka basa dolduran kasvetten kurtulmak iin bu kelimenin verdii mitlere sarlmt. Onun nazarnda materyalizm, yalnz bir akidenin deil btn medeni, gzelliklerin adyd: Elektrik , otomobil srati, gramofon sesi, telefon kolayl, her ey, her ey... cmleleri ile ifade etmitir. Karaosmanolu, Kiralk Konak adl romannda, stanbul Cihangirde konakta oturan bir ailenin 1925lerde, konakta yapt deiimi ve daha sonra da yeni mekanlara geme isteini ve zlemini yle dile getiriyordu : Byk Hanmn vefatn mteakip, evi kendi heveslerine gre esasndan deitirmeye kalkt; ne kadar eski eya varsa hepsini tavan aralarna ve mahzenlere attrd, her oday Avrupadan gelmi mobilya kataloglarna gre ayr bir slupta, ayr bir renkte Pisaltiye detti.
26

27

28

Sibel Bozdoan, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Living Modern : The Cubic House in Early Republican Culture, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 313-326. 27 Peyami Safa, Biz nsanlar nklap ve Aka Kitabevi stanbul, 1959, 98. 28 Yakup Kadri Karaosmanolu, Kiralk Konak, letiim Yaynlar, 23.Bask, stanbul, 2000, 14.

12

.......Hem dorusu, bu evde bir trl rahat edemiyordum; senelerden beri bu geni odalarda alt ay k bir trl snmann, senelerden beri alt ay yaz bir taraftan nefes almann imkann bulamadm. Bu ne ok pencere, bu ne ok kap..... .....Nasl desek, ne yapsak nafile. ....Sana teden beri sylerim. ilide, o mkemmel ve yeni apartmanlar dururken burada gebe halinde yaamann manasn anlayamyorum. .....ilinin yeni usul, elektrikli, banyolu, apartmanlar Servet Beyi gittike ekiyordu. ...Vaka bu apartmanlarn merdivenlerinden karken: Ne yazk asansr yok! diye hayflanyordu, fakat, zerinde zarif beyaz bir plaka Trke ve frenke numaras yazlm, zil dmesi parl parl parlayan kaplardan ieriye girip de burnu boyanm parkenin kokusunu alr almaz adeta ii alyor;...
29

Kukusuz, Modernleme srecini yaayan her bireye ekonomik koullar elverdii lde bunu mekanlarna yanstabilmiti. Bu dnemde yeni yaplan konutlara geebilenler asri ve modern hayata daha abuk ayak uydurmular. Bunun haricinde, bir kesim mevcut konutlarndaki mekan dzenini yenileme yoluna gitmitir. R.N.Gntekin, Yaprak Dkm adl romannda bu dnemlerde skdar Balarbanda yaayan bir ailenin hayatndan kesitler verilirken; modernleme abalarnn yaam biimlerine ve mekanlarna yansyan etkileri de ortaya konmutu. .......Cazbant, durmadan alyor, iki gn evvel kafesleri sklm pencerelerin

arkasnda bir alay insann mtemadiyen srayp tepindii grnyordu. .......Senelerden beri hasretini ektikleri asri hayata nihayet kavumulard. .........Aa sofa ile talk arasndaki camekan kaldrlm, delik deik duvarlar sar yaldzl bir kat ile kaplanmt. Davet akamlar talktaki su kp, sofadaki yemek masas ve daha baka hrdavat eya mutfaa tanyor, yukardan kilimler iskemleler, ssl yastklar indirilerek bir kabul salonu dekoru kuruluyordu.
30

1930lardan balayarak yaygnlaan konut yapm, yeni mekan dzeninin iaretlerini vermeye balam, stanbulda modern hayata ynelik hareketlilik srerken, Ankarann yeniden imar projesi kapsamnda ina edilen yaplarda
29 30

Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 140-141. Reat Nuri Gntekin, Yaprak Dkm, nklap Kitabevi, 27.Bask, stanbul, 2000, 60-66. 13

homojen olarak dalm gsteren modern tarz i mekanlarda da kendini gstermeye balamt. Yeni konutlar gelenekselden farkl olarak ekirdek aile yapsna gre programlanm, daha nce Oda olarak, tm eylemlere cevap veren mekanlarn yerini; Oturma Odas, Yatak Odas, Salon gibi fonksiyonlarna bal olarak kullanlmaya balayan mekan dzeni almt. Eski dzende Sofa olarak tanmlanan hacimler ise yerini hol ve koridorlara brakmt. Ancak mekanlardaki deiim ve yeni yaklamlar, modernizmin mimarideki yansmalar kadar hzl yaanmamtr. Yeni mimari ile ina edilmi konutlarda yaama sreci balamasna ramen pek ok

konutun i mekanlarnda, eski ve yeni alkanlklara paralel kullanlan eyalarda da eitlilik ve eklektik bir tutum grlmektedir. Kiralk Konak romannda Cihangirdeki konandan ilide bir apartman katna tanan Servet beyin, yeni evi, bu dnemin kartlklarn ok iyi ifade etmektedir. ......yeni yaplm bir apartmand; ii henz boya, al ve demir kokuyordu. .....Demecilerle beraber eyay kendi yerletirdi; perdeleri kendi eliyle takt, hallar serdi; ......Yemek odasn Fransz tarznda dedi; fmvarla ktphaneye ngiliz slubunda kanepeler, masalar ald; salon biraz melez oldu; zira, btn, konaktan getirilmi eyadan teekkl etti. Yalnz Cemille Seniha iin iki yatak odas smarland.
31

Dnemin modern anlayn yanstan Kbik tanm ile ina edilen konutlar, ayn tanma uygun mobilyalarla denmi mekanlar, modern yaam imajn yaratmann koulu olarak dnemin yaynlaryla halka ulatrlmaya allyordu. Ancak bu yeni izgiler eski yaam dzenine tamamyla zt bir anlay ifade ettiinden, eitli tepkilerin domasna neden oluyor, ayn zamanda eletiriliyordu. Y.K. Karaosmanolu, Ankara romannda; Ordudan emekli Hakk beyin evini anlatrken, bu yeni tarzn zelliklerini detayl olarak yanstm ve ayn zamanda eletirmitir. .......Onlar da, nce saakl, kuleli bir evde oturmakta idiler. Onlar da her

aile gibi sonradan moderne doru bir istihale (bakalama.) buhranna mptela
31

Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 143. 14

oldular. Hatta Hakk Bey, her hususta olduu gibi ev hususunda da herkesten bir para ileriye gidip, aleme, kbiin ilk rneklerini gsterdi. deerlendirildiinde; batllama ve ada
32

Erken Cumhuriyet dnemi konutlarnda mekansal deiim genel olarak Trkiyeyi yaratma ideolojisi sonucu,toplumun geleneksel dzenden uzaklaarak modern mimari ile ina edilen konforlu yaplara byk bir istekle yneldiini, bununla birlikte, modern yaama olgusunun ancak imkanlar lsnde mekanlara yansdn grmekteyiz.

Krsal Blge Konutlarnda Mekansal Deiim :

Krsal alanlar genel anlamda deiim ve iletiim olanaklarnn azalarak yansd ve yerellik dozunun da ayn oranda artt bir yap sergilemektedir. Bu nedenle bu alanlarda yer alan konutlarda, gerek teknik ve malzeme gerekse planimetri alarndan blge ve yrelere gre deien, byk bir eitlilik hakimdir. Bununla birlikte yerellii amann yksek maliyetini en zor karlayabilen toplumsal gurubun, kylerde yaayan kesim olmas da mevcut durumu aklar niteliktedir. Krsal konut, corafi etmenlere baml olarak ok kolay farkllaabilmekte ama tarihsel srele ilintili deiimlere gl bir diren gsterebilmektedir. stisnai

yerleimler de olmakla birlikte, krsal konut daima folklorik bir kimlikle karmza kmaktadr.
33

Dnemin Anadolu corafyas iinde, daha ok douya gidildike

belirginleen konutlar da bu perspektifi yanstan, geleneksel bir dzenin paras niteliindedirler. Cumhuriyetle birlikte, Anadolu kentlerinde yaanan deiim daha ok kamu yaplaryla kendini hissettirirken; bu srecin gnlk yaama yansmas zaman almtr. Anadolunun btnnde modernleen ve geleneksel kalann oluturduu iki kutuplu bir yap grlmektedir.
34

Cumhuriyet sonrasnda, ekonomik ve politik etkinlik merkezinin Bat Anadoludan orta Anadoluya kaym olmas mekansal deiimi hazrlam;
32 33

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, letiim Yaynlar, 10.Bask, stanbul, 2000, 136. Uur Tanyeli, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Anadoluda Bizans,Osmanl ncesi ve Osmanl Dnemlerinde Yerleme ve Barnma Dzeni, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 445-448. 15

Ankarann bakent oluuyla ilikili olarak gelien krsal blgelerde, yap etkinlikleri artm; mevcut yresel mekan zelliklerinde kademeli bir deiim gzlenmitir. hsan Bilginin tanmlad gibi modern tutum, yaygn geleneksel doku iinde adacklar oluturmutur.
35

Krsal alanlardaki toplumsal kesim genelde tarmla geimini salayan ailelerden olumakta; toprak sahipleri ve topraa sahip olmayanlar olarak ayrabileceimiz, bir yapdayd.
36

Bu kesimin yaad, blgelere gre farkllaan

geleneksel konutlarda, ksa vadede mekansal bir deiimden sz etmek mmkn deildir. Ancak krsal alanlarda merkezi konumdaki kasabalar, Cumhuriyetle birlikte gelien yeni kamusal dzenden paylarn almlar ve modern kavramyla bu yolla tanmlardr. 1930lu yllarda konut, devletin hedefleri iinde yer alm kyl ve ii konutlarnn yapmna zel bir nem verilmitir. Krsal blgelere ada bir grnm kazandrmak amalanm; ancak nceki uygulamalarn kye ve kylye yabanc bir izgide olmas nedeniyle; ayn hatalarn tekrarlanmamas dncesinden hareketle yarmalar alm; yeni ev projelerinin kylnn yapt evler ett edilerek yaplmas gereklilii vurgulanmtr. Dnemin ky projeleri ile ilgili olarak Abidin Mortan Arkitekte yazd yazda, sz konusu anlay yanstan bir ok ky plannn hazrland ve mimar Burhan Arif ve Behet nsal tarafndan hazrlanan projelerin, bu yaklamn doru rnekleri olduu belirtilmitir.
38 37

Ancak geleneklerin

gz nne alnarak yapld bu yaplar dnemin modernist tutumunun rnekleri olmulardr. Bu abalar krsal blgelerde yeni bir oluumu hedeflemi ancak yaygn bir uygulamaya dnememitir. Her eye ramen etkiledii sylenebilir.
34

bu abalar krsal kesimde

modernleme ideolojisinin yerlemesi ynnde deerlendirilirse, dolayl olarak

.Bilgin, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Anadoluda Modernleme Srecinde Konut ve Yerleme, Y.Sey (derl), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 472-473. 35 .Bilgin, a.g.e., 1996, 476-478. 36 Gven Glksz ve Yiit Glksz, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi Krsal Yap,

letiim Yaynlar, stanbul, 1983, 1240-1244. 37 Yldz Sey, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Cumhuriyet Dneminde Konut Y.Sey (derl.) Tarih Vakfi Yaynlar, stanbul,1996, 277-278. 38 Abidin Morta, Ky Projesi Arkitekt, (11-12) stanbul, 1935, 320. 16

Cumhuriyet ncesi dnem

dahil olmak zere, krsal blgelerdeki kent

39

merkezlerinde yer alan evlerde, Uur Tanyelinin deimiyle stanbul merkezli zevk dnyasna katlma olgusu hep var olmutur. balamtr. Anadolunun doal yapsndaki zelliklere bal bir oluum gsteren geleneksel yapdaki konutlar ve mekanlar, iklim ve evresel etkilere gre programland iin mevcut dzen korunmutur. Bu konutlarn genel mekan dzeni ekonomik koullara gre fazla bir farkllk gstermemekle birlikte; farkllk yapnn ve odalarn kuruluundaki zen ve ss elerinde gze arpmaktadr. ancak deiim byk kentlerdeki ivmeyi yakalayamamtr.
40

te bu ynelimle, kimi konfor ve lks

eleri tarada; ancak bu maliyete katlanabilen bireylerin konutlarnda grlmeye

Daha ok

19.yzyldan gnmze uzanan bu yaplarda i mekana az sayda mobilya katlm;

BLM : ERKEN CUMHURYET DNEM KENT KONUTLARINDA MEKAN ZELLKLER 2.1. Dnem Konutlarnda Mekan :
Dnemin kontlar genel olarak Osmanldan devrald geleneksel geni aile

yaps, alkanlklar ve mekan dzeni ile Cumhuriyeti karlamtr. Mekanlar, genelde mesafeli ilikilerin korunmas gelenei sonucu gelien, sabit elemanlarla zmlenmi oda dzenini korumakta; odalar farkl eylemlere (oturma,dinlenme,yemek yeme,alma,yatma ve ykanma) cevap verecek konumda, bamsz eylem alanlar olarak kullanlmaktayd. Konutlar, ortak eylem alan olan sofa ile odalarn konumu asndan geni aile yapsn barndracak biimde planlanmt. Ancak kentlere gre deiiklikler gsteren konutlar ve mekan dzenleri toplumun gelir ve kltr yapsna bal olarak farkllamaktayd. zellikle, mparatorluun merkezi konumundaki stanbulda konutlar; kozmopolit yapsna bal olarak eitlilik gsteriyor ve dier kentlere rnek oluturuyordu. stanbulun
39 40

U.Tanyeli, a.g.e., 466-467. nder Kkerman, Trk Evi T.Turing ve Otomobil Kurumu Yayn, stanbul, 1996, 196-209 17

saray evresinden gelen, aydnlarn yaam biimi, Avrupa rnei dorultusunda gelierek mekanlarna yansyordu. Cumhuriyet ncesinde zellikle zmir, Mersin, Trabzon gibi liman kentlerinde bu etkileimin izleri daha belirgindi. Bu merkezlerde ticaret burjuvazisi, aznlklar ve st kademe brokratlarn yaad mekanlardaki deiim, Cumhuriyetle birlikte orta ve byk lekli Anadolu kentlerinde, brokrat ve memur kesimle birlikte, prestijli meslek sahiplerinin yaad mekanlarda da

hissedilmeye baland.

41

Erken Cumhuriyet dneminde mekanlarda gze arpan en

nemli zellik geleneksel yap tipleriyle birlikte, modern yaam dzeniyle rten yeni konut tiplerinin kullanmndan doan eitliliktir. Bu nedenle konut tipleri, mevcut i mekan dzeninin olumasn dorudan etkileyen bir unsur olarak karmza kmaktadr.

Dnemin Konut Tipleri :

Cumhuriyetin ilk yirmi ylndaki konut tipleri incelendiinde iki farkl oluum gndeme gelmektedir. Cumhuriyete adm atld yllarda mevcut olan konutlar ve yeniden yaplanma srecinde ina edilen konutlar olarak ayrabileceimiz, bu konutlar tanmladklar yaam biimiyle mekansal adan farkllamakta ayn zamanda kentlere gre de eitlilik gstermektedir. Mevcut olan konut tipleri, Osmanlnn bakenti stanbul eksenli bir eitlilik gstermektedir. Kentsoylu bir yaam biiminin Anadolu kentlerine yansmalarnda da bu konutlar etkili olmutur. Cumhuriyetin ilan ile birlikte Ankarada younlaan yap etkinlikleriyle birlikte yeni konut tipleri belirginlemeye balamtr.

Cumhuriyet ncesinde Gelimi Mevcut Konut Tipleri :

Osmanl Corafyas iinde blgelere ve kentlere gre farkllamakla birlikte yaygn olan konut tr ahap konutlardr. Ancak, 18.yzyln ikinci yarsndan balayarak Hakim Kent konumundaki stanbul merkezli deiim olgusu konut

41

.Bilgin, a.g.e., 1996, 477-478. 18

tiplerinde de etkili olmu; zellikle 19.yzyl boyunca geliim gsteren konutlar, Cumhuriyetin ilk yllarna kadar uzanan yaam biiminin, tanm iinde yer almlardr. Dolaysyla; Cumhuriyetin ilk yllarna tanan konutlar, Anadolu genelindeki etkileri de gz nne alnrsa yine stanbulun yrngesinde belirginlemitir. Bu konut tiplerini Atilla Ycel drt balk altnda toplamtr. : Mahallelerdeki Geleneksel ahap konutlarda gzlenen deiime uram tipler (Konaklar, Kkler,Yallar gibi); Sra Evler; Apartma nlar; Sayfiye konutlar, kkleri gibi; Dnem konutlarnn biimlenmesinde, Avrupa kentlerinde yaanan gelimelerden baka; stanbul, zmir gibi kentlere yerleen Avrupallar ve Levantenlerin de etkileri hissedilmektedir. stanbul konutlarnn Boaziinde, su kylarnda ve ahap olanlarna yal; sayfiye semtlerinde, bahe iinde ve yine ahap olanlarna kk; ehirde haremlik ve selamlk daireli ve ou kagir olanlarna konak,
42

ad verilmekteydi.

43

(Resim 2.1 - 2.2 - 2.3)

Resim 2.1 : Rus Madamn Yals (zkan Yals) Yeniky, 100 yllk yap 1984-86 yllar arasnda restore edilmi Kaynak : Cafer Bozkurt,Tasarm (8), Boazii Eski Eser Yanilemeleri stanbul 1990 73.
42

Atilla Ycel, Tarihten Gnmze Anadoludan Yerleme, stanbulda 19.yzyln Kentsel Konut Biimleri, Y.Sey (derl.) Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 298. 43 Ahmet inasi Hisar, Gemi Zaman Evleri Varlk Yaynevi, stanbul, 1956, 103. .

19 Resim 2.2 : (Reyhan Kk) Arif Paa Kk engelky 90 yllk yap,1988-1989 yllar arasnda restore edilmitir. Kaynak : Cafer Bozkurt,Tasarm (8), Boazii Eski Eser Yanilemeleri stanbul 1990 78. .

Resim 2.3 : (kr Bey Kona) Sultanahmet, Bugn Yeil Evolarak bilinen konan restorasyondan nceki grnm. Kaynak : elik Glersoy,Yeil Ev, Trkiye Turing Otomobil Kurumu Yayn, stanbul 1999, 23

Birinci gruba giren bu yaplarn dnda, stanbulda yeni yap tiplerinin yaplmasnn bir nedeni de yaad yangnlar olmu; kagir yap sistemi tevik edilmitir. zellikle 19.yzyln son eyreinden itibaren yangn sonras planlanan ve toplu bir dzenlemeyle imara alan alanlarda yaygn olarak uygulanan konut tr Sra Evler olmutur. Bu konutlar iki, yada drt katl olup odalar zellemi kk konutlardr. Kumkapdan Kuzguncuka , Balattan Yeldeirmenine , Balarbandan Ortaky ya da Beiktaa kentin farkl semtlerinde ina edilen bu konutlarn kullanclar da eitlidir. Bazen Akaretler rneinde olduu gibi saray

brokrasisine, bazen de ehrin eitli gayrimslim cemaatlerine bal olmu ve ortak emalar kullanlarak ina edilmilerdir.
44

44

(Resim 2.4)

A.Ycel, a.g.e., 1996, 307-309. 20 Resim 2.4 : stanbul Ortakyde Onsekiz Akaretler Msevi Sra Eevleri. Kaynak : .Bilgin, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Anadoluda Modernleme Srecinde Konut ve Yerleme, Y.Sey,(derl.), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 477. .

Dnemin apartman rnekleri ise Galata-Pera, Ayazpaa, Nianta, Tevikiye ve ili semtlerinde yer alan bu ok katl kagir yaplar, ortak kullanm alanlar bulunan, alt katlar ticarethane olarak tasarlanm konutlardr. zel bahelerinde tenis kortu olan, asansrl, avlulu, at katlarnda ortak amarhaneler ve uak odalar da bulunan bu tip konutlar, geleneksel yap dorultusunda bazen de aile apartmanlar olarak kullanlmlardr.
45

(Resim 2.5)

Dneme ait en nemli rnek, 1918 yangnnda evlerini kaybeden dk gelirli

kiiler iin yaplan THY. Harikzadegan apartmanlardr. Merkezi bir avlu etrafnda toplanan bloklardan oluan, her katnda -drt odal sekiz dairenin yer ald bu konutlar dnemin sosyal konut olarak yaplan tek apartman tipi kontlardr. dneminin konutlarna model oluturmutur. (Resim 2.6)
45 46

46

Viyana

ve Paristeki rnekleri ile yaran boyutlaryla bu apartmanlar, Cumhuriyet

.Bilgin, a.g.e., 1996, 475. ve A.Ycel, a.g.e., 1996, 309. Yldrm Yavuz ve Sha zkan, Modern Turkish Architecture The Final Years of The Ottoman Empire, R.Holod and A.Evin, (Ed.) University of Pennsylvania Press, US.1984, 35. 21

Resim 2.5 : stanbul Tnelde Doan Apartmannn Avlusu. Kaynak : A.Ycel, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme stanbulda 19. Yzyl Kentsel Konut Biimleri, Y.Sey,(derl.), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 307.

Resim 2.6 : Harikzadegan Apartmanlarnn 1922-23de tamamlanm durumu. Kaynak : Ertem Ertunga, Ramada Hotel Laleli Tasarm, (8), stanbul, 1990, 54.

Ayrca, Anadolu ve Rumeli yakas sahilleri boyunca demir yoluna paralel olarak; Boazda sahil boyunca ve Adalarda, yeni bir yerleme eilimini ifade eden Sayfiye Evleri de dnemin yaplar arasndadr. hsan Bilginin Banliy Evi olarak da tanmlad bu evleri, Avrupadaki rneklerinden ayran bu zellik
47

mevsimlik kullanm amal olmalardr.

Bu evler genellikle geni baheler, bazen

de kk balar ve koruluklar iinde yer alan, iki- katl ahap konutlardr. Geleneksele yakn bir izgide gzkmelerine ramen biim ve slup eitlilii

47

.Bilgin, a.g.e., 1996, 475-476. 22

hakimdir. 1930 sonrasnda modern konutlara gei, hzlanmasna ramen yazlk konut kullanm uzun sre devam etmitir. (Resim 2.7)
Resim 2.7 : Heybeliada, smet nn Kk. Kaynak : nn Vakf Arivi / Ankara

Ele alnan dnemde, stanbulda grlen kimi tipolojilerin, zellikle de apartman ve sayfiye evi tipindeki konutlarn, ksa sre iinde yakn yerlemelere, dier byk kentlere ve giderek ok daha geni bir corafyaya yaylarak geerlilik

kazand gzlenmektedir. Bu dorultuda 20. yzyl balarnda, demiryolu gzergah ve ticaret eksenleri boyunca bu konut tiplerinin farkl rnekleriyle karlamak mmkndr.

Cumhuriyetle Gelien Konut Tipleri :

Cumhuriyetle birlikte bir yandan nceki dnemde ortaya km olan apartman tipi konutlar, Orta Anadolunun modernlemeyi temsil eden blgelerinde yaygnlarken, dier yandan yeni sunum biimleri gndeme geliyordu. Yeni devletin nderliinde yrtlen modernleme programnn, konut yerlemelerindeki karln da toplu konutlar oluturmaktayd. Bu konutlar Avrupadaki rneklerin etkisinde gelien Lojman Konut tipi yaplard. Bata Ankara olmak zere Anadoludaki sanayi yatrmlarnn evrelerinde kmelenen bu yerlemeler, kendi dneminin modernist izgilerini yanstmaktayd. Yine ayn ideolojiyle hayata
23

geirilen ve yeleri iin Mlk- Konut retmeyi amalayan kooperatiflerin ilk rnekleri de bu dnemde verilmeye balanmtr.
48

Ankarann bakent olmas nedeniyle stanbuldan gelen brokratlar ve devlet kadrolarnn oluturulmas dolaysyla yeni konutlara ihtiya duyulmu ve bakentin inasna balanmtr. lk konutlar memurlar iin yaplm, ikier katl drt yada be odal, ada anlayla donanm mutfak ve banyolar ile ayr hizmeti odalar bulunan yaplard. Duvarlar fayans denen banyolara, Avrupadan zel banyo

tekneleri ithal edilmi ve bu konutlara jeneratrle elektrik salanmtr. Ancak bu konutlar daha sonra zenginlerin oturabilecei pahal villa ve apartmanlara dntrlmlerdir. (Resim 2.8)

Resim 2.8 : Ankara Villalar. Kaynak : Y.Sey, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk Cumhuriyet Dneminde Konut, Y.Sey,(derl.), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,1998, 275.

Kira evleri olarak kullanlan konutlar da yine bu dnemde yaygnlamtr. Ankarada ina edilen ok katl kiralk konut yaplarnn ilk rnekleri I.ve II. Vakf Apartmanlar olarak bilinen betonarme yaplardr. ok katl kiralk konut yaplarnn

mekanlar genellikle ortak kullanm alanlar ile desteklenen tek odal blmlerden olumaktayd.
49

Ancak bu yeni yaplarda yaanan mekanlar, yap tipleriyle kartlk

oluturmaktadr. (Resim 2.9)

48 49

.Bilgin, a.g.e., 1996, 478-480 Yldrm Yavuz, Tarih inde Ankara 1923-1928 Ankarasnda Konut Sorunu ve Konut Gelimesi A.T.Yavuz, (derl.), ODT Ankarallar Vakf Yayn, Ankara,2000, 233-239. 24 Resim 2.9 : Ankara II.Vakf Apartman genel grn. Kaynak : Y.Yavuz, Tarih inde Ankara 1923-1928 Ankarasnda Konut Sorunu ve Konut Gelimesi, ODT Ankarallar Vakf Yayn, Ankara,2000, 247. 7

Memduh evket Esendaln Ayal ve Kiraclar adl romanna konu olan olaylar, Ankarada ok katl kiralk bir apartmann mekanlarnda gemektedir. Esendal, bir ok katl konutun sahibi olan Ayalnn da yaad, ayn binadaki odasn, komusunun azndan kaleme almtr. ......Ayal benim yanmdaki odada oturuyor. Kapdan ieri girince insan kendini Semercinin hannda bir odada sanr: Solda yere serilmi bir yatak. Bu yatak baz gnler drlp keye kaldrlr,baz gnler de serili kalr,Ayal stnde oturur. Kap arkasnda su testisi,aznda mavi marapa kapal. Kap karsnda pencere nnde serili bir yatak daha ... Yerde Krehir rnei bir hal seccade. Bir kede st renkli teneke kapl bir sandk,bir eski bavul, kapan Ayalnn kendi ksele paralaryla mhlad bir gaz sand. Bunu Ayal amar dolab gibi kullanr. stnde oturduu zaman soluk pembe yorgan boydan boya yatan stne serilir, daha stne de yerdeki seccadelerden biri yaylr. Yatan baucunda, duvarda asl bir saz....
50

Bu odann tasvirlerinde grld gibi geleneksel alkanlklarn

srdrld, mekanda mobilya kullanlmam geici zmlerle idare edilen bir mekan anlatlmtr. Ayn hikayede ; deiim abalar da hissedilmekte ve geen zaman iinde bu odann eklenen mobilyalarla deitirilmeye alld grlmektedir..... Ayal odaya, iki kiilik ok eski, ok mkellef bir ceviz karyola ile
50

Memduh evket Esendal, Ayal ve Kiraclar, Bilgi Yaynevi, Ankara, 2000, 28-29. 25

konsolu ok yksek, gene cevizden ereveli bir endam aynas, bir de yuvarlak orta masas getirdi, koydu. Bu yksek konsol ve aynas ancak bir ifte merdivenin orta sahanlna konulmak iin yaplm olabilir. Yoksa bir sandalye stne kmadka insan aynada yzn gremez.
51

Ankarann yeniden imar projeleri dorultusunda

ina edilen farkl tipteki bu konutlarn pek ou Ayal ve Kiraclar rneinde olduu gibi mekansal zellikler asndan moderni yakalamakta zorlanmlardr. stanbulda yaanan gelimeler ise Ankarada yaanan yeniden yaplanma srecinden farkl bir zemine oturmaktadr. Cumhuriyet kurulduktan sonra mparatorluun ortadan kalkmas ile stanbuldan yeni bakente kayan yksek brokrat kesim ve Avrupaya giden aznlklar kent nfusunun azalmasna neden olmutur. Bu ortamda stanbulda konut a bulunmamaktadr. Ancak stanbulda 1930lardan balayarak inaat hzlanan betonarme apartmanlar asansrl kaloriferli ve her mevsim scak suyu bulunan rahat ve konforlu yaamn simgesi olmutur. Dnemin arsa speklasyonlar sonucu ortaya kan apartmanlarn haricinde villalar veya tek aile evleri olarak tasarlanan konut tipleri byk ahap konaklarn ve kklerin yerini almtr. (Resim 2.10) Ayrca mal sahiplerinin bina yaptrmay yatrm kabul ettii bu dnemde, kira evi olarak yaplan konut tipleride yaygnlamtr. (Resim2.11)

Resim 2.10 : Mimar Zeki Sayarn Modada ina ettii villa. Kaynak : Arkitekt,(3), stanbul, 1936, 65.
51

M..Esendal, a.g.e., 28. 26

Resim 2.11 : Mimar Adil Denktan projelendirdii, Tten Apartman. Kaynak : Arkitekt,(5-6), stanbul, 1936, 133.

stanbulda 1928-1934 yllar arasnda yaplan konut tiplerinin semtlere gre dalmlar incelendiinde; 1070i Beyolunda olmak zere 1301 adet apartman olduu tespit edilmitir. Ayn dnemdeki tek aile evlerinin says ise 4704 tr. Bu toplamn 1989 adeti ise Fatih blgesi merkezlidir.
52

Bu dnemde, Ramiz Gkenin

1936da Akbaba dergisinde yaynlanan stanbul adl karikatrne yansyan perspektifler; konut tiplerindeki eitlilii ifade etmesi asndan ilgintir. (Resim 2.12)

Resim 2.12 : stanbul Ramiz Gke. Kaynak : Tan Oral, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, Ev izgi ehir Y.Sey.,(derl.), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, 345.
52

mer Kanpak, Modernism and Dwelling Residential Architecture in Early Republican Turkey Massachusadts Institute of Techonology. US. 1998, 48-52. 27

Yeni yap tiplerinin sunduu konfor tercih edilmesine karn bu konutlardaki yaam biimine almann zor olduu dncesi de eitli yaynlar aracl ile dile getirilmitir.Kbik tanm ile zdeleen bu yeni dnemin konut tipleri Hseyin Cahit Yalnn 1935de kaleme ald Ev Sevgisi balkl yazsnda, byk bir

hzla hayata geen apartman yaamn u cmlelerle eletirmektedir. : ..... Byk yurt iinde adeta yurtsuz ve yuvasz kaldk gibi.... Eski evlerimizi ykclara sattk. Ve onlar bizim ailemizin tarihini tekil eden, ac ve tatl gnlerimizi iinde toplayan, yaatan eski binay, gzmzn nnde atr atr yktlar, bizi hayatta serseri braktlar. Belki modern apartmanlara tandk. Belki bugn o eski plak tahta demeli odalarmzn yerine yumuak tyl serili salonlarmz var. Fakat bu bizim iin bir ocak deil, bir ev deil
53

diyerek; deiim srecini, duygusal bir adan

yorumlamaktadr. Bu dnemde konut tiplerinde belirginleen yaam tarznn hzla deierek farkllamas aslnda an getirdii bir gereklilik olarak ortaya kmaktadr.

Dnemin Konutlarnda Genel Mekansal zellikler :

Bu dnem konutlar Cumhuriyetle birlikte girdii srete, pek ok aamay ayn anda kat etmi; konut yaplarnn trleri ne olursa olsun genel mekan zellikleri paralel deiimler gstermitir. Ancak ilk yllarda geleneksel alkanlklarn hkm srd bu konutlar, eski ve yeninin kart, ounlukla bir arada kullanld bir yap sergilemektedirler. Cumhuriyet ncesinden gelen mevcut konutlar bir yandan kendi yapsal zelliklerini korurken, dier yandan yeni malzemelerin mekanlarda kullanlmaya balanmas ile deiime uramlardr. Bunun dnda kalan yeni konut tipleri ise yapm sreci ierisinde; gelien yenilikleri bnyesinde toplam, eskiden tamamyla

kopuk bir anlay ve farkl malzemeleri ile

ada yaam yakalamaya

almlardr. Bylece konutlarn duvar, tavan, yer demesi gibi yapsal zellikleri eskiye oranla farkllam, daha nce konstrksyona bal bir grnt hakimken sonralar, kullanlan malzeme zelliklerinin n plana kt bir tutumla ele
53

Hseyin Cahit Yaln, Ev Sevgisi, Yedign, (V-119) stanbul, 1935, 5. 28

alnmlardr. Mevcut konut tiplerine deiim sonucu giren malzemeler apartman ve villa gibi yeni yaplarda mimarlarn seim ve nerileri dorultusunda uygulanmtr. Bu srete aydnlatma ve stma zmleri yine konutun yapsna gre farkllamaktadr. zellikle elektriin yaplara girmesiyle birlikte yaam deimi; ncelikle kent konutlarnn mekanlarn etkilemitir. Elektriin konutlara kademeli olarak balanmas, ayn dnem iinde farkl dzenlerin yaanmasna neden olmu, elektrik balanmayan konutlar bir sre eski dzeni devam ettirmilerdir. ounlukla byk kentlerde kullanm yaygnlaan elektrik, 1930lardan sonra aydnlatma elemanlarnn yan sra asri dzenin vazgeilmez ekipmanlarn da mekanlara tamtr. Istma sorunlar da evlerin yap tipleriyle balantl olarak deiik ekillerde zmlenmitir. Ancak geleneksel yaplar eski dzenlerini korumularken; yeni stma tesisat genelde yapnn inas srasnda uygulanabildii iin, zellikle ahap konutlar bu yeni snma biimini bnyelerine alamamlardr. Bu nedenle yeni sistem

- stanbulda mevcut baz kagir apartmanlar hari - ancak Cumhuriyet sonrasndaki konutlarda, bir konfor esi olarak karmza kmaktadr.

Duvar, Tavan ve Yer Demesi :

Konutlarn duvar, tavan ve yer demesi olarak ele alacamz yapsal ve yzeysel zellikleri yap tiplerine ve hzl yaanan deiim srecine bal olarak farkllamaktadr. Cumhuriyeti karlayan mevcut yaplar iersinde ahap konutlarn arlkta olduu grlmektedir. Bu konutlarn pek ou deiim sreci ncesinde var olan yzey zelliklerini yaplar gerei genellikle srdrmlerdir. Ahap yaplarn ounda duvar ve tavanlar yapnn konstrksyonunu yanstmaktadr. Ahap duvarlar dekorlu olarak kullanld gibi baz konutlarda dz denebilecek sadelikte de olabilmektedir. Baz duvar yzeylerinde alan yerli dolaplarn yzeyleri ile btnlk salanmtr. (Resim 2.13)
29

vernik

kullanlarak ahabn dokusu korunmu; geleneksel mekanlarda oda dzeni iinde yer

Resim 2.13: Safranboludan bir rnek. Kaynak : .Kkerman, Trk Evi, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayn, 5.Bask, stanbul, 1996, 140.

Cevdet Bey ve Oullar romannda ad geen Erzincandaki bir kk odasnn yzey zellikleri: .... Tavann kelerinde kurtlarn delik deik ettii ahap ilemeler vard. Bir duvar boydan boya dolapt. Ayn ilemeler dolaplarn kapaklarnda da ayetlerin vav kayklaryla iie grnyordu. tanmla karmza kmaktadr. Bazlarnda ahap dokuyu rten yal boya uygulamalar mekann yapsal zelliklerini ikinci planda brakmtr. zellikle 1930lardan sonra modernleme abalar iinde pek ok ahap yapda duvarlar kat kaplanm, deme ve perdelerle
54

eklinde, farkl bir

uyumlu

renk

ve

desenler

seilerek

mekan

btnl

yaratma

amal

kullanlmtr.(Resim 2.14)

Resim 2.14: Cevdet Kerim Beyin Salonu, stanbul,1933 Kaynak : Yedign,,(34), cilt:2, 1 kinci Terin, stanbul, 1933, 11.
54

Orhan Pamuk, Cevdet Bey ve Oullar, letiim Yaynlar, stanbul, 1999, 469. 30

Reat Nuri Gntekin, Yaprak Dkm adl romannda 1935lerin modern yaam yakalama abalar ile, skdar, Balarbandaki bir evde yaanan mekansal deiim; Ev eyas, hemen batan baa deiiyordu. Eski krk oda takmlar, kerevetler, masalar, sandalyeler satlyor, yerine yenileri geliyor, baz odalarn duvarlar katlanyordu.
55

biiminde ifade edilmitir.

Kagir yaplarn ounda badanal duvar ve tavanlara rastlanrken, moderni yakalama ynnde konut sahibinin gelir durumuna gre yal boya ve kat kapl duvarlar ne kmaktadr. Edip Hakk, Mimar dergisine yazd makalede duvar katlarnn modern sanatla birlikte farkl bir boyut kazandndan sz ederken, ayn zamanda mekana uygun desenlerde
56

katlarn

kullanlmas

gerekliliine

karlatrmal olarak deinmitir.

(Resim 2.15)

Resim 2.15: Edip Hakknn nerdii duvar desenlerinden rnekler. Kaynak : Arkitekt,,(6), stanbul, 1932, 175.

Dnem mekanlarnda ska rastlanan bir e de duvar hallardr. Eskiye dayanan alkanlklarla, farkl renk ve desenlerde yresel hallarla giydirilen duvarlar yzeylerde doku zenginlii yaratmaktadr.(Resim 2.16) Y.K.Karaosmanolu Ankara romannda, mteahhit Murat Beyin 1926da yeniledii Kavaklderedeki kkn anlatrken; hallarn rengine ve naklarna gre boyanm duvarlardan ve bu
55 56

R.N.Gntekin, a.g.e., 60. Edip Hakk, Duvar Katlar Arkitekt, stanbul, 1932, (6) 175. 31

duvarlarn farkl ebatlarda kymetli ipek seccadelerle

kaplandndan sz

etmektedir.

57

Kk ve konak gibi konutlarn tavan yzeyleri genellikle oymal ve zel dekorlu olabilmektedir. Ayrca bu tip konut mekanlar zelleemeye baladka daha ok misafir odas olarak ayrlan mekanlarda ince iilikli tavanlar (boyal veya vernikli), zel bir yer tutmaktadr.(Resim 2.17) Aznlkta olsa da baz kklerin zel blmlerinde; Ankara romannda da bahsedildii gibi geleneksel tepe pencerelerine de rastlanmaktadr.
58

Resim 2.16: Duvar hals kaplanm bir oda kesi. Kaynak : ehbal,cilt:3, 1914, 85.

Resim 2.17: Pembe Kk Tavan Resmi. Kaynak : nn Vakf Arivi / Ankara.

Yine ayn tip konutlarn odalarnda tahta deme olarak bilinen; ahabn on- on iki santim eninde, uzunlamasna kullanlmasndan oluan bir konstrksyonla yaplm, cilasz yer demeleri dneme zgdr. ounlukla hal ve kilimlerle rtlerek kullanlan bu tip yer demelerinin, fralanarak ykanp temizlenmesi ii o dnemin gnlk yaants iinde nemli bir yer tutmaktadr. Bu demlerin haricinde cilal parke demeler de ok sk kullanlmaktadr. Mekanlarda kullanlan yresel hallar iinde Hereke, Isparta, Sivas ve Kayseriye ait olanlar tercih edilmektedir.(Resim 2.18) Daha ok Anadolu evlerinde karmza kan kilimlerin haricinde seccadeler de mekanlarda nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca acem hals
57

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 135-136.

32

olarak tannan ran hallarna da ayr bir deer verilmitir. Bu tip hallara, dnemi anlatan romanlarda ki mekanlarda da rastlamak mmkndr. Ankara romannda geen Kavaklderedeki kk tasvir edilirken; Alt metre boyunda, yedi metre eninde bir acem hals, sedef kakmal bir parkenin drtte n ancak rtebiliyordu. cmlesi ile mekann
59

bykl,

yer

demesindeki

detaylara

girilerek

vurgulanmtr.

Resim 2.18: Hseyin Rahmi Grpnar evinden bir rnek. Heybeliada, stanbul. Fotoraf : Erdal Aksoy

Yeniden yaplanma sreci yeni malzemeleri de beraberinde getirmi; bu

dnemde muamba olarak bilinen ve duvardan duvara serilerek kullanlan malzemelere talep artmtr. Ayrca dier plastik esasl malzemeler de kolay temizlenebilme zellii ve renk seenekleriyle ounlukla tahta demelerin yerine tercih edilmilerdir. Konutlarn talk olarak da nitelenen giri hacimlerinde ise karo-mozaik, ini ve ta haricinde nadiren mermer kullanlm, ayrca Malta ta gibi zel malzemeler de mekanlara girmitir.
58 59

60

(Resim 2.19)

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 135. Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 135. 60 Sevim Grgn, 31.01.2001 ve Ercment Tarcan, stanbul,18.10.2000 tarihli grmeler, 33

Resim 2.19: Beyolu Perpignani Apartman, karo-mozaik yer demesi. Kaynak : 1870 Beyolu 2000, Bir Efsanenin Monografisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2000, 9

zellikle 1930lardan sonra hzlanan inaatlar betonarme apartman ve villa tipi konutlarda younlamtr. Dnemin mimari anlay ile projelendirilen bu konutlarn duvar, tavan ve yer demesi gibi yzey zellikleri dnemin malzemelerini yanstmaktadr.

Modern planl konutlarn, duvarlarnda da yenilenen konutlarda olduu gibi ounlukla yal boya ve kat kullanld grlmektedir. Ancak mekanlarn eski dzenden tamamen farkl bir yaklamla, modernizm in kurallar dorultusunda ele aln biimi eitlenerek duvar yzeylerine de tanmtr. Genellikle misafir odas ya da salon olarak kullanlan mekanlarn duvarlarnda programlanm niler, dekoratif amal tasarlanmtr. Bu niler kimi yerde duvarla btnlemi; bazen de ahap malzemenin kullanld, kitaplk gibi rafl depolama elemanlarna dnmtr.(Resim 2.20) Mimar Adil Denktan stanbul Ayazpaadaki Tten apartmannn bir dairesinde; salona ayrlan blmde yer alan ni iine yerleen ceviz kaplama ktphane, ahap profillerle karelere blnm duvarla btnletirilmitir.(Resim 2.21)
34

Resim 2.20: Sedat Hakk Eldem, Maka Ahmet Aaolu Evi, duvar nileri. Kaynak : S.H.E., 50.Yl Meslek Jbilesi, M.S.. Yayn, stanbul ,1983, 36.

Resim 2.21: stanbul,Ayazpaa, Tten Apartman salonu. Kaynak : Arkitekt,(5-6), stanbul,1936, 135.

Baz konutlar da ise daha ok yatak odalarnda duvarla birlikte zlm, geleneksele gnderme yapan gmme dolaplar modern bir izgide ele alnarak tercih edilmitir. Bunlarn haricinde konuta zel tasarlanm yzeylerde nemli bir yer tutmaktadr. Ankara Yeniehirdeki Mimar Refikin projelendirdii Refik Bey apartmanndaki bir dairenin salon duvarlarnda kapy da iine alarak, kiri boyunca devam eden ve yan duvardaki nilerle btnleen siyah bir izgi dikkat ekmektedir. Bu mekana zel, tasarlanm duvar yzeyleri; dnemin modernizm akmnn temelini oluturan De Stijl grubu sanatlarndan Mondreannn resimlerini artrmaktadr. (Resim 2.22) Dnemin duvarlara getirdii en byk yenilik cam duvar olarak tanmlanan yzeylerdir. Genellikle mekan blmek ihtiyacna effaf bir zm
35

getiren bu yzeyler, daha ok giri holn salondan veya salonun oturma blmn yemek blmnden ayrmak amacyla kullanlm, modern mimarl simgeleyen bir unsur olarak uygulanmtr.
61

Ayrca ahap lambri duvar yzeyleri de baz

mekanlarda farkl etkiler yaratmak amacyla kullanlmtr. Kimi yerde merdivenle btnleen duvarlarda, kimi zaman da salon ve yemek blmlerini birbirinden ksmen ayran yzeylerde grlmektedir.
Resim 2.22: Ankara Yeniehir, Refik Bey Apartman Salonu. Kaynak : Mimar,,(5), stanbul, 1933, 171.

Mekanlarn pek ounda kap ve pencere doramalar renk ve malzeme asndan duvar yzeyiyle kontrast yaratmaktadr. Kaplar genellikle lake ve camldr. Baz konutlarda ince perdelerin gerilerek kullanld kap rnekleri de mevcuttur. Ayrca kap yksekliinden tavana kadar olan mesafenin duvardan farkl tonda veya tavanla ayn renkte boyanmasyla oluan bir bordr de etkilemektedir. (Resim 2.23)
Resim 2.23: stanbul, Ayazpaa,Tten Apartman alma odas,tavan bordr, Kaynak : Arkitekt,(5-6), stanbul, 1936, 136.
61

atmosferi

Behet nsal, Kbik Yap ve Konfor, Arkitekt, (3-4), stanbul, 1939, 60-62. 36

Dnemin yeni konutlarnda, kk ve konaklardaki kadar olmasa da tavanlar genellikle yksektir. ou badanal olan tavanlarda, ksmen al uygulamalarnn da balad grlmektedir. Ankara, Yeniehirde 1926larda yaanan evin tavanlar, Y.K.Karaosmanolu tanmlanmaktadr.
62

tarafndan

yuvarlak

halkal

kbik

bir

tavan

olarak

Bu rnekte olduu gibi, modern araylar erevesinde gelien

ve dnemin popler aydnlatma tarz olan gizli k uygulamalarnda tavanlar alyla bitirilmi, ayrca kartonpiyer bordrler de kullanlmtr. Duvar yzeylerinde olduu gibi ounlukla konutlarn salon blmnde zelleen tavanlar, kimi zaman duvarlarda yer alan esprilerin izlerini tamaktadr. Bu tip zmlerde, Tten apartmanndaki dairenin salonunda olduu gibi tavanlar ahap profillerin deiik ekillerde kullanlmas ile biimlendirilmitir. Modern konutlarn oda ve salonlarnda, farkl cins ahaptan cilal parke yer demeleri yaygndr. Mimarlarn tercihine gre odalarda daha ok yerli retim parke kullanlrken, salonlarda Tten apartmannda olduu gibi Rus parkesi gibi ithal malzemeler de grlmektedir. Deme ekilleri farkllamakta, odalarn veya salonun konumuna gre bordr gibi deiik biimlerde uygulanabilmektedir. balk srt tabir edilen parke deme ekli en yaygn olandr. Konut yaplar modern ilkeler nda tasarlanmasna ramen i mekanda moderni tam olarak yakalayamamtr. Bu durum mobilyalarn yan sra seilen hallarla da belirginlemektedir. Modern izgide mekanla uyumlu zel dokunmu

renk ve desende hallar kullanlmakla birlikte; (Resim 2.24) eski hallarn yeni mekanlara tand rnekler hayli fazladr. Villa tipi evlerin ounlukla ahap olan merdivenlerinde de talarla sabitlenmi, yol hals olarak bilinen ou yresel olan hallarla hemen her evde karlamak mmkndr. (Resim 2.25) Giri, hol ve koridorlarda daha ok rastlanan karo-mozaik, ini gibi malzemelerin yan sra karo-seramik ve mermer kullanmnn yaygnlat da gzlenmektedir. Bu malzemelere ek olarak ithal plastik yer demeleri de modern renk ve izgileri uygulama kolaylndan dolay daha ok mimarlar tarafndan tercih edilmilerdir. Ayazpaada kira evi olarak tasarlanm apartmanda kullanlan
62

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 101. 37

ksilolit yer demesi dnemin modernist izgilerine ve kullanlan metal bkm

mobilyalara uyumlu deseniyle zel rnekler arasna girmektedir. (Resim 2.26)

Resim 2.24: Yedign, Ev kesinde yer alan zel dokunmu hal rnei. Kaynak : Yedign,,(223), cilt:9,1937, 22.

Resim 2.25: stanbul, Suadiye, B.Yusuf evinin merdivenlerinde kullanlan yresel yol hals. Kaynak : Arkitekt,(3), stanbul, 1937, 70. Resim 2.26: Seyfi Arkann tasarm, siyah-bej ksilolit demesi. Kaynak : Arkitekt,(5), stanbul, 1935, 135.

thal yer demeleri iinde mantar parketi olarak piyasaya sunulan ve her tip demeye uygulanabilirlii vurgulanan zel malzemeler de dnemin seenekleri
38

arasna girmitir. expanko markas ile tantlan bu rnn reklamlarna 1936dan itibaren Arkitekt sayfalarnda rastlamak mmkndr. (Resim 2.27) Bunun haricinde, ithal olan Ksilolit
63

adyla piyasada yer alan, alternatif malzeme olarak

niteleyebileceimiz; yerlisi Eskiehir, Marg ocandan kan manyezit ile yaplan deme kaplamalarnn da kullanld grlmektedir. Reklamlarnda hem tahta deme ve hem muamba yerini tutan deme olarak tantlan Margolit adl deme malzemesi tm mekanlar iin nerilmektedir.
Resim 2.27: Expanko Reklam. Kaynak : Arkitek, (1), stanbul, 1936
64

Yeni konutlarn yer demeleri genellikle yapnn dier elemanlar gibi mekan btnln tamamlayacak biimde zmlenmitir. Seilen malzemeler

ister eski ister yeni olsun zellikle mimarlarn tasarlad mekanlarda, kuralc bir yaklamla uygulanmtr.

Aydnlatma :
Osmanl mparatorluu, ancak 1900lerin banda, son dnemlerini yaarken elektrikle tanabilmitir. Elektriin Avrupada hayata geiinden olduka ge saylabilecek bir dnemde kullanlmaya balanmas; stanbulun ahap arlkl yapsal perspektifi ile dorudan ilgilidir. Ge kullanmn balca nedeni ahap
63 64

Mimar,(4) Ksilolit stanbul, 1931, 179. Mimar,(4) Margolit Reklam stanbul, 1931 39

yaplarn tad yangn riski olmutur. Ve maalesef bu yllardaki ilk deneme, zzet Paann Beiktataki konann yanmasyla sonulanm; bu durum, Osmanlnn elektrie kavumasn bir kez daha geciktirmitir. Bu tarihten yllar sonra ilk elektrik lisans 25 Ekim 1910 da Ganz adnda bir Macar irketine verilmi; ehirdeki, ilk elektrikli lamba 11 ubat 1914de yanmtr.
65

Ancak, mparatorluun sonunu hazrlayan sava yllar ayn zamanda elektrik kullanmnn yaygnlamasna da engel olmutur. Cumhuriyetin ilk yllarnda ekonomik sorunlarn glgesinde balayan yeniden yaplanma abalar, genellikle karanlkta yaanmtr. 1920li yllarn ikinci yarsndan itibaren konutlarda yava yava art gsteren elektrikle aydnlatma, 1930larla birlikte zellikle byk

kentlerin konutlarnda kademeli olarak yaygn kullanma ulamtr. Dnemin gazetelerinden Vakitde 14 Temmuz 1932 tarihinde yaynlanan haber; ilk olarak 1929da elektrik verilen zmirin, Karyaka semtinin 15 Austosta elektrie kavuacan bildirmektedir. Bu haber dnemin bu konudaki geliimini aklar niteliktedir. Konut aydnlatmasn bu geliim erevesinde incelediimizde; ayn dnem iinde, henz elektrik tesisat olmayan ve elektrik kullanan evler olarak iki farkl konut dzeni ile karlamaktayz. ounlukla Cumhuriyetin ilk yllarna tarihlenen ve elektrik tesisat olmayan evler, eitli gaz lambalar ve kandillerle aydnlatlmakta idi. Bu yllarda geen pek ok romanda, bu tip konutlarn atmosferine ilikin anlatmlara ska yer verilmitir. zellikle dnemi gereki mekan tasvirleriyle anlatan Ankara romannda yer alan konutlar iinde Murat Beyin ayn dnemde yaad elektrikli lks kknn aksine, yazar Neet Sabitin 1926da oturduu mahallede hibir evin elektrik ve suyunun olmadna deinilmi; Elektrik ok pahalya mal oluyor, yanalmaz bir lks telakki ediliyordu. sylemiyle mevcut durum ortaya konmutur.
66

Kerime Nadirin Hkrk adl romannda, Paalimannda kk bir yalda yaanan olaylar nakledilirken elektriksiz bir konuttaki dzen satrlara u cmlelerle yansmtr : ... Sofada kk bir idare lambas yanyordu.....Karanlkta bir yere
65

Murat Bardak, Beyaz Enerji Krizimiz Bir Yangnla Balad, Hrriyet Gazetesi, stanbul, 13.05.2001, 7.

40

arpmamak iin dikkatle yryerek onu yatana braktm, sonra konsolun zerinde duran byk lambay yaktm.
67

... Komodinin stndeki pembe abajurlu lambadan

68

dklen k, Nalann zerine uzanm olduu ezlongu iyice aydnlatyordu. nnde grdm. aydnlatyordu.
70 69

... Sofa karanlkt. .......Bam evirince Nalan elinde bir amdanla kapnn .... Masann zerinde yanan lamba ikimizin de yzn nden

Halide Edip Advarn Sinekli Bakkalnda da, bu mahallede yer alan evin perspektifi iinde; ... Tavanda asl kocaman fenerin iindeki petrol lambasnn sar .... zellikle vurgulanmtr.
71

Bu anlatmlarda da yer ald gibi dnemin aydnlatma elemanlar kullanldklar yere gre eitlilik gstermektedir. Bu eitlilii dnemin gazetelerindeki reklamlarda da grmek mmkndr. Farkl markalarda retilen bu elemanlar : Fener lambas, asma lambalar, duvar lambalar, masa lambalar ve tercihe gre masa stnde de kullanma uygun abajurlu veya abajursuz fenerler, genellikle yz mumluk olarak sata sunulmulardr. (Resim 2.28)

Resim 2.28: Lamba Reklam. Kaynak : Milliyet Gazetesi,, 18 /11/1926, 6.

66 67

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 143. Kerime Nadir, Hkrk, nkilap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1982, 76. 68 K.Nadir, a.g.e., 80. 69 K.Nadir, a.g.e., 98. 70 K.Nadir, a.g.e., 126. 71 Halide Edip Advar, Sinekli Bakkal, zgr Yaynlar, stanbul, 2000, 243. 41

Yine dnemin kk ve konaklarnda yer alan deiik formlardaki mumlu avizeler ve lambalarn bazlar elektrikle birlikte, yenileri ile deitirilmitir. Bu dneme rnek olarak verebileceimiz; Hseyin Rahmi Grpnarn Heybeliadadaki ve Sait Faik Abasyankn Burgazadadaki evlerinde kullanlan farkl tipte aydnlatma elemanlar, elektriksiz yaamdan elektrie geiin izlerini tamaktadr. (Resim 2.29-2.30 )

Resim 2.29: H.R.Grpnar Evi, Gaz Lambas. Fotoraf : Erdal Aksoy Resim 2.30: S.F.Abasyank Evi, Gaz Lambas ve Avize Fotoraf : Erdal Aksoy

Elektrikle aydnlanmaya balayan konutlarda moderni yakalama heyecannn mekansal yansmalar daha hzl yaanmtr. Yeni dzenin yeni aydnlatma

elemanlar arasnda yer alan ilk rnekler, her ne kadar gaz lambalarnn formlarna yaknlk gsterse de zelleen mekan yaps ile btnlk salamaktadr. lk yllardaki rnekler arasnda; el dekorlu cam avizeler ve ayakl lambalarn yan sra kuma (boyama desenli) kullanlm olanlarda mevcuttur. Bu tip aydnlatma elemanlar genelde Avrupadaki rneklerine yakn bir izgide karmza kmaktadr. Bu yllarda Sevim Grgnn, ocukluunda yaad evde, kendi odasnda boncuklu, zeri elle boyanm cam bir lambann; Annesinin odasnda, krmz kumatan yaplm bir avizenin yan sra, salonlarnda ise cam ubuklar olan bir avize kullanlmaktadr.
72

72

Ercment Tarcannn

ocukluunun getii evde ise

S.Grgn, 2001 42

Annesinin odasnda yer alan; sehpa ile balantl, ayakl, ince cam saaklar sallanan, kularla ssl reflektrl bir lamba dnemin tipik rneklerindendir.
73

Verilen rneklerin benzerlerine 1920li yllarn balarnda yaynlanan kadn dergilerinde de rastlamaktayz. 1923 tarihli Ss dergisinin dekorasyon kelerinde, dnemin modas niteliindeki bu tarz aydnlatma elemanlarna yer verilmitir. (Resim 2.31) 1930lara doru eitli konumlarda kullanlan abajurlar; hemen her

mekanda dneme zg izgileriyle yerini almtr. (Resim.2.32)

Resim 2.31: Dnemin el dekorlu,boncuklu aydnlatma elemanlarndan rnekler. Kaynak : Ss,(17), cilt:1,stanbul,1923, 139. Resim 2.32: Dnemin Abajur renekleri. Kaynak : Yedign,(171), cilt:7,stanbul,1936, 17.

Ayrca elektrik, mekanlarda zellikle 1930 sonrasnda yeni elemanlarn kullanmn da beraberinde getirmitir. Buzdolab, elektrikli gramofon, vantilatr, aspiratr, elektrikli t gibi pek ok rn mekanlardaki yerini almtr. Yeni konut tiplerinin ounda, Modernizmin getirdii anlayla planlanan mekanlarn aydnlatma sistemleri iin zel projeler retilerek uygulanmtr. Yapyla birlikte zmlenen elektrik tesisat konuta zel aydnlatma biimini mmkn klmtr. Bu ynde gelien konutlarda al tavanlarla kombine edilmi gizli k uygulamalarna ok sk rastlanmaktadr. Yine Ankara romanndan rneklersek; Y.K.Karaosmanolunun anlatm ile, ordudan emekli Hakk Bey, yeni konutunda
73

E.Tarcan, 2000 43

kbiin ilk rneklerini gstermi, tavanlar gizli k enstalasyonlarna gre oyuk binalarn ilkine sahip olmutur.
74

Dnemin mimar ve mhendisleri, aydnlatma konusunu modern mimarlkla birlikte ele alarak, mekann doru aydnlatlmas gereklilii zerinde durmulardr. Elektrik mhendisi Hassan Halet Evlerin Elektrik Tertibat balkl makalesinde; i mekan aydnlatmasnn, mekan ambians ile ilikili olmas gerektiini, k

kaynann saklanarak yaynk bir kla aydnlatmann gzler iin de iyi olduunu vurgulamtr. Aydnlatmann eylemler dorultusunda ihtiyalara cevap verecek biimde yerletirilmesinin nemine de deinen Halet, masa lambalar haricinde yemek mekannda masann zerinde, yatak odasnda yatak kenarlarnda ve mekann ortasnda da genel aydnlatma kullanlmasnn doruluu zerinde durmutur. Mimar Behet nsal da modern mimarln konforunu sz etmitir.
76 75

anlatt, Ankara

Radyosundaki konumasnda endirekt aydnlatmadan dolayl bir konfor esi olarak

Aydnlatma projeleri hazrlayan kurulularn yan sra eitli aydnlatma rnleri ve nerileri yaynlarla da kullanc tercihine sunulmutur. zellikle Osram marka ampullerin nerildii reklamlara ska rastlanmaktadr. (Resim 2.32) Ayrca 1935lerden itibaren Osramn rettii Linestra Borular kullanlan floresanlarn ilk rnekleri olarak
77

adyla piyasaya srlen, tavan

dairesel ve izgisel farkl aydnlatma kombinasyonlarna imkan tanyan, bu gn tanmlayabileceimiz aydnlatmalar piyasaya sunulmutur. Bu elemanlar modern konutlar iin nerildii

gibi konut harici mekanlar iin de bir alternatif olarak grlmtr.(Resim 2.33)
Resim 2.33: Osram Reklam. Kaynak : Cumhuriyet Gazetesi, 25/02/1926, 6.
74 75

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 136-137. Hassan Halet, Evlerin Elektrik Tertibat Mimar, stanbul, 1931, 14. 76 B.nsal, a.g.e., 60-61. 44

Resim 2.33: Bykada, Kazm inasi Dersan evinin giri holnde yer alan avize, zel olarak yaptrlmtr. Kaynak : Arredamento Dekorasyon,(6-7),1989, 57.

Modern mekanlarda kullanlan aydnlatma elemanlar giderek dnemin izgilerini yanstr hale gelmi, popler tarz Art Deco esprisinde elemanlar, mobilya ve mekanla uyumu gzetilerek seilmi; ounlukla da doru kullanmna dikkat edilmitir. (Resim 2.34)

Resim 2.34: Bykada, K.. Dersan evi aydnlatma elemanlarndan rnekler. Kaynak : Arredamento Dekorasyon,(6-7),1989, 61
77

Arkitekt, (11-12), Linestra Borular ile Tenvirat stanbul, 1935 45

Istma :
Konutlarda snma ihtiyacna getirilen zmler, yine farkl konut tiplerine ve modernleme eilimlerine paralel olarak eitlilik gstermektedir. lk yllarda kullanlan stma elemanlar, her konuda olduu gibi geleneksel dzen erevesinde gelimitir.

ounluu ahap olan geleneksel planl konutlarn erken rneklerinde, ie dnk sabit dzenin getirdii zmler yer almtr. Baz odalarnda (k odas) ocaklar sreklilik gsteren mevcut dzenin bir parasn oluturmulardr. (Resim 2.35) Ayrca ihtiyaca gre kullanlan mangallar pirin veya bakrdan olup; iinde kmr yaklan, hem stma hem de ksmen piirme ilevini yerine getiren elemanlardr.(Resim 2.36)

Resim 2.35: Ankara,Eski Kkn ocakl odas. Kaynak : nn Vakf Arivi Resim 2.36: S.F.Abasyank evinde kullanlm olan mangal. Fotoraf : Erdal Aksoy 46

Mekanlarn zellemeye balamasyla oda dzeni iinde gremediimiz ocaklar; ancak byk kk ve konaklarn salonlarnda, Batdaki rnekler dorultusunda farkllaarak yerini minelere brakmtr. Mangal kullanm ise uzun yllar devam etmi, snma ilevinden ok, keyif amal tercih edilmitir. Mekanlarn modernleme sreci iinde mangallar, daha ok ark kesi gibi

geleneksele gnderme yapan baz blmlerin dekoratif esi olmulardr. (Resim 2.37)

Resim 2.37: Yedign Dergisi, kapak resmi, mangal keyfi.

Kaynak : Yedign,(44), cilt:2, 1934

Yaprak Dkm adl romana konu olan Balarbandaki ev de mangal kullanlan evlerden biridir. Bir k gecesi Ali Rza Bey, elinde bir kitap, mangal banda uyukluyordu. ... Mangal eeledi.
78

cmleleri iine gizlenen mangal keyfi

dnemin gnlk yaamn rutinleri arasndadr. Halide Edip Advarn ocukluk anlarn toplad kitab Mor Salkml Evde de, mangal benzer bir hayatn parasdr. Yazar, Bykbabasnn, mangalda ekmek kzartarak tulum peyniri ile ikramlarn unutamamaktadr.
79

Yine yazarn kaleme

ald Sinekli Bakkal daki evde, mangal; etrafna konulan hasr iskemle ile

mekanda kullanlm ve geleneksel kahve keyfiyle birlikte tanmlanmtr.

80

Mangaln bir stma eleman olarak yetersiz kald konutlarn pek ou demir dkm sobalarla stlmlardr. zelleen konutlardaki balca stma eleman olan
78 79

R.N.Gntekin, a.g.e., 52. H.E.Advar, Mor Salkml Ev, zgr Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1998, 27. 47

sobalarn eitleri konut tiplerine, kullancnn statsne ve mekanlara gre deimektedir. Daha ok sofalara kurulan sobalar; bu mekana alan odalarn da snmasn salamaktaydlar. Istma gerelerinin deiimi konut planlarn da etkilemitir. Ankara kale iinde yer alan geleneksel konutlarda ocak ile soba yer deitirerek, ocak yerleri ni olarak kullanlmaya balanmtr. Her bir odas ocakla snan d sofal Ankara evlerinin planlar, soba kullanmna paralel deierek orta sofal holl evler zellikle 1925lerden itibaren yaygnlamtr.
81

Odun ve kmr sobalarnn yaygn

olarak kullanld mekanlar, daha ok orta snf olarak tanmlanan gelir grubuna ait ailelerin yaad evlerdir.(Resim 2.38) Bu evlerin ounda, prestij mekan niteliindeki misafir odas olarak ayrlm blmlerde deiik renklerde olabilen ini sobalar kullanlmtr.(Resim 2.39-2.40) st gelir grubunun oturduu kk ve konaklarda ise ini sobalarn says mekanlara paralel art gstermekte, ayrca

salonlarnda mineler de yer almaktadr.

82

Resim 2.38: H.R.Grpnar evi, demir dkm soba. Fotoraf : Erol Aksoy Resim 2.39: H.R.Grpnar evi, ini soba. Fotoraf : Erol Aksoy
80 81

H.E.Advar. a.g.e., 2000, 243. Ayl Tkel Yavuz, Tarih inde Ankara 19.yzyl Ankarasnda Kale i, A.T.Yavuz (derl.) ODT Ankarallar Vakf Yayn, Ankara, 2000, 168-169. 82 S.Grgn, 2001 48

Resim 2.40: Yazar Vala Nurettin ve ei, stanbuldaki evleri. ini sobal salon. Kaynak : Yedign,,(193),cilt :8, 1936, 18.

Bu dnemde zmirdeki konutlara baktmzda; iklim zelliklerinden dolay farkllklarla karlamaktayz. ini sobalarn pek kullanlmad mekanlarda, mangaln haricinde daha ok minelere yer verilmitir. Hemen hemen btn evlerde

rastlanan mermer minelerin dnda peli mine olarak bilinen ve ithal bir kolla alan mineler de kullanlmtr. Kollar genelde ngiltere ve talyadan gelen bu minelerin en byk zellii, kol ekildiinde snan mine duvar sayesinde evin btnn iyi snmasna imkan vermesidir. zmir evlerinde, odun sobalarnn haricinde selemander ad verilen sobalarnda sklkla kullanld grlmektedir. zerimde bir kertenkele resminin bulunduu bu sobalar tekerlekli olup; iinde yaklan ate sndkten sonra, borular kartlarak istenen mekana tanabilme zelliine sahiptir.
83

Bu tip sobalarn stanbulda da salamandra adyla kullanld

84

bilinmektedir.

Cevdet Bey ve Oullar romannda ad geen; halen kullanldndan bahsedilmektedir.

85

Cevdet Beyin

Niantandaki evinde kulland kmrl sobann 1930da satn alnarak, 1936da

Sinekli Bakkal romannda ise Rabiann mevlt okumak iin gittii Robert Kolej yaknlarndaki bir yalnn i dzeni anlatlrken; Bu yalda Rabiaya yepyeni gelen ey ak ocaklard. lerinde yn yn odun yanyor, minelerin hepsi renkli
83 84

E.Tarcan, 2000 Aptullah Ziya, Binann inde Mimar, Mimar, (1), stanbul,1931, 15. 85 O.Pamuk, a.g.e., 114 49

mermerden oyulmu... Sar mermer mine iindeki alevlerin karsna oturttular. Cmleleri, dnemin byk konutlarndaki stma dzenini yanstmaktadr.
86

Ayrca

romanda; Rabiann yaad ev yeniden dzenlenirken, mangaln yerine beyaz ini bir soba alacaktr.
87

1930lu yllarda Cihangirdeki bir konakta yaananlarn zerine kurulmu olan Kiralk Konak da ise Servet Bey, bu konakta yaad hayattan ikayetidir. Hem dorusu, bu evde bir trl rahat edemiyorum, senelerden beri bu geni odalarda alt ay k bir trl snmann, senelerden beri alt ay yaz bir taraftan nefes almann imkann bulamadm. derken ; ilide yaplan yeni apartmanlara ve
88

kaloriferli evlere geme zlemini dile getirmektedir.

Bu dnemde pek ok kii, bu ve benzeri nedenlerle yaadklar evleri imkanlar dahilinde deitirerek, betonarme apartman ve villalarda kaloriferle snmay semilerdir. Cumhuriyet ncesinde, ilk olarak stanbulun kagir

apartmanlarnda karlatmz kalorifer tesisat, bina ile birlikte zmlenen bir sistem olduu iin, mevcut konutlara sonradan uygulama yaplamamtr. Bu durum da apartmanlara geii hzlandran nemli etkenlerden biridir. Yaplarn yeni stma sistemi, mekan dzenini de etkilemi; ayrca kaloriferin grnmesi istenmeyen mekanlarda radyatr ka gibi gizlemeye ynelik zmler uygulanmtr. (Resim 2.41)
Resim 2.41: Pembe Kk, radyatr ka Kaynak : nn Vakf Arivi.
86 87

H.E.Advar, a.g.e., 2000, 266. H.E.Advar, a.g.e., 2000, 431. 88 Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 141. 50

Ancak sistem, yeni uygulanmaya baladndan baz sorunlar da beraberinde getirmitir. Bugnn Sarayls adl romann kahraman Ata Efendinin, Taksimdeki bir apartman dairesinde, yeterli snamad iin demir sobal eski evini arad grlmektedir. Modern konutun balca donatlarndan biri olan kaloriferle stma sistemi, gnmze tanan nemli admlardan biri olmutur. Bununla birlikte; geleneksel konutlarda olduu gibi, modern mekanlarda da ska rastladmz mineler, kaloriferli konutlarn salonlarnda modernizmle btnleerek yer almtr. (Resim 2.42-2.43)
Resim 2.42: Ankara,Yeniehir,Refik Bey Apartman, modern bir mine
89

Kaynak : Mimar,(5), 1933, 171 Resim 2.43: Abdlhak Hamit Tarhan evi, kaloriferli ke Kaynak : Yedign, (215), cilt:9,1937, 15
89

Refik Halit Karay, Bugnn Sarayls, nkilap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1965, 78. 51

Dnem Konutlarnda Plan zellikleri ve Oda Dzeni :

Dnemin konut tiplerindeki farkllklar, plan emalarna da yansmtr. Bu durum mekann bln ve odalarn yerleim dzenlerini etkileyerek kullanm zelliklerini belirlemitir. lk on ylda toplum dzeni ve yaam biimindeki deiimle mekanlarda hissedilen, eskiden kopma ve gelenekseli reddetme eilimleri, ikinci on ylda gelien yeni konut

tiplerine geii hzlandrmtr. Bu noktada ailelerin sosyal statleri ve gelir dzeyleri etkin rol oynam; yaanan evlerin mekan dzeni ve bu mekanlarda kullanlan mobilyalar stat gstergesi olarak kabul edilmitir. Geleneksel ve modernin bir arada yaad dnem konutlarnn plan zellikleri, bu ikilii aka ortaya koymaktadr.

Plan zellikleri :
Dnemin konutlarnda mekan dzeninin geleneksel planl konut mekanlar ve modern planl konut mekanlar olarak iki farkl adan ele almak gerekmektedir. Geleneksel Planl Konut Mekanlar :

Osmanldan, Cumhuriyete gei yllarna tarihlenen konutlarn hemen hepsi

geleneksel planl konutlarn mekan zelliklerini tamaktadr. Konut planlar lke genelinde blgelere gre eitlilik gstermekle birlikte mekan kullanm asndan ortak ynleriyle n plana kmaktadr. Dnemin mevcut konutlar arasnda yer alan sra ev tipi konutlarda benzer plan zellikleri gstermektedir.(Resim 2.44)
Resim 2.44: stanbul, Surp Agop sra evleri konut plan. Kaynak : .Bilgin, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Anadoluda Modernleme Srecinde Konut ve Yerleme, Y.Sey,(derl.), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 474. 52

Odalarn, genellikle bir sofa etrafnda topland bu mekanlarn Cumhuriyet sonrasnda kullanm biimleri deimi; nceleri her ihtiyaca cevap verecek ekilde sabit elemanlarla (sedir, yklk, dolap gibi.) kurulan Odalar daha sonra zellemeye balamtr. Geleneksel plannda bir deiiklik olmamasna ramen modernleme srecinde de kullanm sren bu konutlarn odalar mekan dzenini tamamlayan mobilyalarla sabit zmlerin bir arada kullanld karma bir grnt sergilemilerdir. Pek ounda geni aile yapsnn getirdii dzen srmekle birlikte, mekanlar misafir odasnn haricinde aile bireylerine ait yatak odalar, oturma odalar, alma odalar eklinde zellemitir. ncesinde herhangi bir mobilyann kullanlmad, bazen minderlerin yer ald sofa ortak kullanm alan olma zelliinden uzaklaarak; bazen toplu yemeklerin yendii ayn zamanda da odalarn dolayl olarak

snmasn

salayan

sobalarn

yerletirildii

bir

sirklasyon

alan

haline

gelmitir.(Resim 2.45a 2.45b)

Resim 2.45a: ankaya,Eski Cumhurbakanl Kk sofa girii. Kaynak : nn Vakf Arivi 53

Resim 2.45b: ankaya, Eski Cumhurbakanl Kk sofas. Kaynak : nn Vakf Arivi

Genellikle iki katl olan bu tip konutlarn giriinde, st kata kan merdiveni de iine alan bir hol ve bahe balants da olan geni bir mutfak yer almaktadr. Baz planlarda giri holyle balantl misafir/oturma odas da grlmektedir. kinci katta ise sofa etrafnda yer alan odalardan olumaktadr. Pek ok evde yklk veya sandk odas olarak adlandrlan, depolama amal mekanlar da bulunmaktadr. Geleneksel yapya uygun olarak ykanma ve arnma ilevleri, oda iindeki sabit dolap sistemi iinde yer alan guslhane ad verilen, inko kapl zel

blmlerde zmlenmitir.

90

Tuvaletler, blgelere gre deiim gstermekle

birlikte pek ounda konut dnda yer almakta olup; Cumhuriyetin ilk yllarnda, byk kentlerdeki konutlarn iine dahil edildii grlmekte; ayrca baz konutlarda hamam olarak kullanlan hacimler de bulunmaktadr. Cumhuriyet yaklarken, 1922lerin Ankarasnda hayal edilen ev geleneksel yapda bir evdir. Bu hayali ev Ankara romannda : ....Bizim evimiz mi? Ooo o bir konak yavrusu. Bir muhteem porte cochereden (konak avlusuna alan arabalarn geecei kap.) gireceksin, bir byk avludan geeceksin: bir tarafta ev sahibinin dairesi, br tarafta bizim dairemiz.
90

.Kkerman, a.g.e., 187. 54

Merdivenlerden kacaksn: Birinci kat, gene bir byk sofa...Her odada yerli dolaplar, sedirler... Hele bir senin getirdiin eyalar yayp dedik mi deme gitsin... cmleleri ile kaleme alnmtr. lhan Berkin ifadesine gre, ayn yllarda Manisann Derviali Mahallesinde ailesiyle oturduklar ev ise tek katl, odal, mutfak ve avlusu olan geleneksel planl konut yapsna sahip farkl bir rnektir. e kapal bir dzeninin hkm srd bu evlerde odalarn kullanm biimleri, ailelerin ihtiyalarna gre deimektedir. lhan Berkin yaad evdeki odalar aile bireylerine paylatrlm, kendisi ve Annesi mutfak olarak belirlenen mekan asl fonksiyona ek olarak yatma, alma gibi
91

eylemler iin bamsz bir oda gibi de kullanmlardr. benzer kullanm zellikleri gstermektedir.

92

Genelde farkl tiplere ait olmalarna ramen, geleneksel planl konutlar; zmirin Sakz Ev tipindeki konutlar da blgesel zellikler dorultusunda gelimi, ancak geleneksel zellikleri ile belirginleen bir yapda karmza kmaktadr. zmirin imbat rzgarn alarak serinleyecek biimde dnlm, bu tip evlerden birini, Atilla lhan, Der Saadette Sabah Ezanlar adl romannn satrlarnda : Yukar ehrin eteklerinde Sakz biimi bir ev ..... st kapdan girince, yksek tavanl salon, karsnda yatak odas, panjurlarn aralndan, aradaki avlunun gnei iliklerine kadar ilemi malta talar grnr.... anlatmaktadr. Yelpaze eklinde planlar olan bu evlerin uygulanabilmesi iin zmirde bir ok sokan merdivenli olarak yapldn vurgulayan, Ercment Tarcann ocukluk yllarnda byle bir sakz evde gemitir. Tarcann ifadesine gre 1930-1938 yllar arasnda kaps, rzgar girecek biimde parmaklkl, kuzuluk ad verilen camlar olan bu evin giriinde bir sofa yer almaktadr. Sol tarafta bir misafir odas, karda bir yemek-oturma odas ve yanndan birka basamakla inilen bir mutfan olduu bu evin st katna karken, merdiven aralndan bir k odasna geilmektedir. Tavan ykseklii en fazla iki metre olan bu oda, kentin iklim zellikleri dolaysyla
91 92

93

eklinde

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 27. lhan Berk, stanbul,30.09.2000 tarihli grme.

93

Atilla lhan, Der Saadette Sabah Ezanlar, Bilgi Yaynevi, 1.Bask, Ankara, 1981, 231. 55

pek fazla kullanlmamaktadr. st katnda odann bulunduu bu evlerde oturma odasnda alan bir pencereden giren rzgar tm evi serinletebilmektedir.
94

Ayn dnemde Levanten Evleri olarak bilinen, daha ok konsoloslarn ve Avrupadan gelen yabanclarn yaad iki katl, apartman tipinde ina edilen ve ayn zamanda cumbal olan yaplar da zellikle zmirde nemli bir yere sahiptir. Genellikle iki kanatl bir demir kapdan girilen holn, karsnda baheye bakan bir oturma odas ve bu odayla balantl mutfak ve kiler yer almaktadr. Giriin sanda veya solunda, sokaa bakan bir misafir odasnn olduu bu konutlarda, ahap iki kollu bir merdivenle st kata klmaktadr. Orta sahanlndan ulalan alak tavanl blm sakz evlerde olduu gibi bu tip konutlarn bazlarnda da karmza kmaktadr. Daha ok tuvalet veya hizmeti odalarna ayrlan bu blmlerin haricinde, st katta sofa etrafnda drt yada be oda yer almaktadr. Baz evlerde cumbaya alan oda, oturma odas, dierleri ise yatak odalar olarak kullanlmaktadr. Mutfaklarn ou kiler ve avlu balantl olan bu evlerde zemin katla ayn plana sahip birde bodrum kat bulunmaktadr.
95

stanbul, Bomontide ikiz ev tipinde ina edilmi kagir konutlar da plan emalarndaki farklla ramen kullanm zellikleri asndan dnemin geleneksel tutumunu yanstmaktadr. Ailesi 1924ten itibaren bu tip konutlardan birinde

yaamaya balayan, Jale Bidonun ocukluunun getii bu konut, kendi ifadesine gre; bahe iinde iki katl, geni giyotin pencereleri olan bir evdir. Eve ift kanatl, caml, demir bir kapdan girilmekte; girite, ini mozaik kapl taln solundaki ksa koridorda, karlkl olarak; bahe ile balantl bir mutfak (yemek yenilebilen) ve hamam yer almaktadr. Sada ise bodruma inilen bir kap ve st katlara kan ahap bir merdiven bulunmaktadr. Merdivenin kt kk holn (yklk ve gmme dolaplarnda yer ald) devam niteliinde bir koridor misafir odas ile balanty salarken; bu holden kap ile geilen sofann etrafnda; bir oturma odas iki yatak odas, hamamla tuvaletin birlikte zmlendii bir hacimden oluan bu blm, konut
94 95

E.Tarcan, 2000 .Ece.Postalc, zmir Levanten Evleri ve Gnmzdeki Kullanmlarnn Mimarlk Asndan rdelenmesi Yksek Lisans Tezi, Mimar Sinan niversitesi F.B.E. stanbul, 1998, 55-56. 56

iinde zellemitir. Bu dzen 1935ten sonra tanlan Cihangirdeki Persiye apartmannda farkllaacaktr.
96

Modern Planl Konut Mekanlar : Modern planl mekanlar olarak tanmlayabileceimiz konutlar ise genellikle 1930lu yllarda hzlanan yeniden yaplanma ve modernizasyon sreci iinde ina edilen konutlarda karmza kmaktadr. Apartman ve villalar olarak balca iki farkl tipte projelendirilen bu konutlar dnemin mimari anlay ile tasarlanm,

modernizmle birlikte uygulanmaya balayan kurallar dorultusunda fonksiyonel bir yaklamla biimlendirilmitir. Apartmanlarda odalar; mutfak ve banyo bir hol veya koridor etrafnda planlanmtr. Konut byklne bal olarak oda saylar deimekle birlikte, odalar; yemek ve oturma eylemlerine ayrlm bir salon, (salon-salamanje olarak adlandrlan) haricinde yatak odas ve alma odas olarak dzenlenmitir. Villalar ise genellikle iki katl olarak planlanmtr. Giri katnda holle balantl bir salon, alma odas, mutfak ve bazen tek tuvalet; giri holndeki merdivenle klan ikinci katta ise yatak odalar, alma odas ve banyo yine bir koridor veya hol evresinde yer almtr. Ayrca, hizmeti odas, amar odas olarak ayrlan hacimlere bodrum katlarnda yer verilmitir. Bu tip konutlarda da alkanlklara bal olarak salonlar genellikle misafir odas kimlii kazanm ve aileler gnlk yaamlarn oturma odas olarak tanmlanan mekanlarda srdrmlerdir. Modern planl konut mekanlarn farkl klan, dnemin mimarlar tarafndan tasarlanm olmalardr. Mimarlarn mekan organizasyonunu fonksiyon ve mekansal ilikilerin dnda gn ve manzaray da dikkate alarak gerekletirmeleri, odalarn yerleim dzenlerini etkilemektedir.
97

Bununla birlikte; dnemin modern

yaam imaj dorultusunda gelien sosyal hayatn getirdii dans ve parti gibi popler eilimlere de cevap verebilecek konumda mekanlar tasarlanmakta; zellikle

villalarda geni salonlar ve teraslar yer almaktadr.

96

98

Baz zel olarak planlanm

Jale Bido (Baaran), stanbul,15.09.2000 tarihli grme. 57

yaplarda, sigara odas , mzik odas, k bahesi gibi farkl dzenlemeler de gze arpmaktadr. Dnemin modern planl konutlar ile belirginleen Beyolu ve Cihangir blgesinde yer alan apartmanlardan biri de Persiye apartmandr. Her kat tek daire olarak planlanm alt katl bu yapnn, beinci katndaki dairenin giriinde yer alan geni hol, sirklasyon amal kullanlrken; ayn zamanda istenildiinde solda ift kanatl caml bir kapyla geilen, salona katlarak, yemek odas ilevine de cevap verecek ekilde dzenlenmitir. kisi sada biri solda olmak zere, yatak odas olarak kullanlan oda yine bu hole almakta, ayrca holn sandaki bir kapdan koridora geilmektedir. Mutfak bu koridorun sanda yer alrken, apartman holyle balantl servis girii de dnlmtr. Mutfan yanndaki oda gnlk yemek ve oturma odas olarak kullanlmakta; solda ise banyo ve tek tuvalet yer almaktadr. k koridorun karsnda yer alan geni balkon, oturma odasnn penceresinden izlenebilmektedir.
99

Girite yer alan odalar ve salonu ile geleneksel yapdan

tamamen uzaklaan bir plana sahip bu dairenin eski dzeni artran tek zellii sofa gibi kullanlan giri holdr. Mimar Zeki Sayarn, Kalamda yapt villalardan biri, Fenerbahe caddesi

ile sahil arasnda iki kat ve bir bodrum olarak planlanmtr. Zemin katta, bir tarafnda tuvalet dier tarafnda vestiyer bulunan antreden geilen geni bir hol yer almaktadr. Kat merdivenlerini de iine alan holden yemek ve oturma salonuna geilmektedir. Holn sanda merdiven altndan geii salanan bodrum haricinde, servis girii olan bir mutfak ve servis ofisinin de bulunduu servis blm ayn zamanda yemek salonuna balanmtr. Ayrca holn solunda salona da gei olan bir alma odas yer almaktadr. Yemek blm holden bir srme kapyla ayrlm, ancak salon ve yemek blm holle birleerek tek bir mekana dnebilmektedir. Birinci katta yatak odalarnn ald geni hol (sofa) ayn zamanda banyo odas ve hizmeti odasnn bulunduu koridora balanmaktadr. Yapnn zemin katnda salon ve yemek blmnden geilen manzaral geni bir terasn haricinde st kattaki holden klan geni bir balkon mevcuttur. Konutun mekanlar planlanrken odalar
97 98

.Kanpak, a.g.e., 55. S.Bozdoan, a.g.e., 319.

5 58

gmme dolap ve yklk gibi sabit elemanlarla birlikte dnlmtr. zellikle salon ve yemek mekanlarna dnemin modern yaam biimi ile gelien sosyal aktivitelere cevap verecek biimde olduka geni bir alan ayrld grlmektedir. (Resim 2.46a 2.46b)
Resim 2.46a: Kalamdaki villann planlar. Kaynak : Arkitekt,(2), 1937, 33-40
100

Resim 2.46b: Villann n cephesi. Kaynak : Arkitekt,(2), 1937, 33-40

99 100

J.Bido, 2000 Arkitekt,(2) Kalamda Bir Villa , stanbul, 1937, 33-40.

5 59

Nianta, Gzelbahe sokanda yer alan Hsn Bey Apartmannn mimarlar M.Hsn ve Y. ubukcyan dr. Zemin kat dairesinde terasa alan salon ve yemek odas st kattaki dairelerde balkona balantl olarak zmlenmitir. Mutfak ve servis ofisinden yemek odasna gei salanm, yatak odas, banyo ve tek tuvalet giri holne balanan koridor zerinde planlanmtr.
101

(Resim 2.47)

Resim 2.47: Nianta, Hsn Bey Apartman ve planlar. .

Kaynak : Arkitekt,(6), 1932, 163-167.

101

Arkitekt,(6) Hsn Bey Apartman , stanbul, 1932, 163-167.

6 60

Makada uygulanmak zere: Mimar Samih Saim tarafndan, 1930da Pepo aki iin projelendirilen villa tipi konut iki katldr. Ei piyano hocas olan akinin istei, kullanl ayn zamanda piyano almalarna elverili bir planlamadr. Bu dorultuda giri katndaki holden geilen salon da talebe uygun olarak llendirilmitir. ki ayr piyanonun yan sra bir ktphane ve oturma blmnn de yer ald salondan, geni caml kaplarla yemek blmne geilmektedir. Bu blm sekiz kii iin dzenlenmi, ayrca cumba gibi dnlen camekanl blmde de sabit oturma dzenine yer verilmitir. Fmuvar olarak adlandrlan bu blm istendiinde perdeyle ayrlabilmektedir. Yemek odasndan hole geilmekle beraber mutfaa balanan koridora alt basamakla inilmektedir. Servis girii balants da olan bu koridorda birde tuvalet bulunmaktadr. Giriin altndaki bu katta, mutfaa bitiik bir hizmeti odas, depo ve terasa da klan bir blardo salonu da yer almaktadr. Yatak odalarnn planland ikinci kata holden dokuz basamakla (1.55m) klmaktadr. ki oda ve bir banyoya ayrlan bu katn alt kattaki iz dmnde

sadece mutfak ve bilardo salonunun yer ald grlmektedir. atsnda teras da olan bu planlamada dikkat eken en nemli nokta; mutfan yemek blmyle balantsnn kopukluudur. Bu projede de mutfak, konutun dier hacimleriyle kyaslandnda; boyutlar ve konumuyla ihmal edilmitir.
102

(Resim 2.48a 2.48b)

Resim 2.48a: Mimar Samih Saim, Msy Pepo aki evi projesi, cephe grnleri. Kaynak : Mimar,(4), 1931, 193-195.
102

Mimar, (4), Ev Projesi stanbul, 1931, 193-195.

6 61

Resim 2.48b: Mimar Samih Saim, Msy Pepo aki evi projesi, alt kat plan. Kaynak : Mimar,(4), 1931, 193-195.

Ayrca, deien yaam tarz ile birlikte; verilen rnekte olduu gibi kiiye zel, villa tipi konut projeleri de yaplmaya balanmtr. Bu projelerin bazlar uygulanm, olmakla beraber fikir projesi olarak kalan projeler de ounluktadr. Dnemin popler dergilerinden Yedign n ev balkl kelerinde de yer bulan bu projelerden bir tanesi Mimar Necip Uzmana aittir. Uygulamas yaplmam, fikir

projesi;

Sokak zerinde 5 odal bir sanatkar evi bal altnda yaynlanmtr.

Plan zellikleri, dergideki anlatmyla yledir: Bu ev iki kat zerine yaplmtr. Kapdan girince geni bir oturma ve kabul odas vardr. Bu odadan kk bir koridor ile yemek odasna geilmektedir. Ayn katta bir muharrire ve ressama mesai odas veya atelye vazifesini grecek byk bir salon vardr. Kk bir sofa ile ayrlan bu byk odadan bir yatak odasna geilmektedir. Yatak odasnn yan banda bir giyim odas vardr ki, ayn zamanda ve icab halinde sandk odas vazifesini grebilir. Bu binann en st katnda ok geni bir taraa mevcuttur. Bu taraa resimde grld gibi caml bir kk veyahut k bahesi vazifesini de
62

grebilir. Eer bu binann dam kaln betondan yaplacak olursa, taraaya toprak deyerek her nevi iekler ve kk aalar yetitirmek kabil olur
103

(Resim 2.49) 2

Resim 2.49: Mimar Necip Uzmann nerdii sanatkar evi projesi. i

Kaynak : Yedign,(295), c:12,1938, 22.

Dneme ait apartman ve villa projelerinde, geleneksel konut dzenini artran mekan tanmlar dikkati ekmektedir. Pek ok modern konutta holler sofa ad ile projede yer alm; ayrca, yklk, sandk odas olarak ayrlan blmler de kullanlmtr. Daha ok villa tipi kont planlarnda grlen bir zellik de giri
103

Necip Uzman, Sokak zerinde 5 Odal Sanatkar Evi Yedign,(VI-295) cilt 12, stanbul,1938, 22. 63

katlarnda alma ofisi, bro, ktphane odas gibi alma amal kullanlan ve ayn zamanda, salonla balants bulunan mekanlardr. Modern planl konutlarn ounda;

mutfaklara, konutlarn bykl ile ters orantl olarak olduka kk alanlar ayrld grlmektedir. Bununla birlikte, mutfak-yemek odas ve mutfak-servis girii, balantlarna bu konutlarn hemen hepsinde zel bir nem verilmitir. Eski kk ve konaklardaki geni aile dzeninin bir paras olan hizmet eden kiilerle yaama alkanl, modern dzen iersinde de srdrlmeye allm; pek ok konutta hizmeti odalarna zel mekanlar ayrlmtr.

Oda Dzeni :
Dnemin konutlarnda mekanlarn zellemesine bal olarak deien oda dzenleri, kullancnn kltr ve gelir dzeyine gre farkllamakla birlikte geleneksel yapnn izlerini tamaktadr. Konut planlarnda deiime ramen oda dzenlerindeki alkanlklar mekanlar uzun sre etkilemeye devam etmitir. Dnem konutlarnn mekan dzenleri; romanlara ve dnemin popler yaynlarna yansyan ynlerinin yan sra, bu dnemi yaam ve/veya incelemi olan kiilerin ortak ifadelerine gre belirginlemitir. Yaplarn plan zellikleri dorultusunda deien oda dzenlerini de yine geleneksel ve modern planl konutlara gerekmektedir. Misafir, Oturma, Yatak ve alma Odalar : Geleneksel dzende, misafir odas olarak kullanlan mekanlarda gre iki farkl adan incelemek

genellikle kanepe ve

koltuklara ek olarak sandalyelerden oluan bir takm

bulunmaktadr. Bu elemanlarn hemen hepsinin - sedir dzenindeki gibi - duvar kenarlarna dizili konumda kullanld grlmektedir. Koltuk takmnn ortasnda bir sehpa haricinde, bir konsol ve ieklikler yine ayn mekanda yer almaktadr. Eer varsa bir ini soba veya mangal da mekan tamamlamaktadr.(Resim 2.50) Ailenin sosyal statsne gre, deerli takmlarn ve aksesuarlarn konulduu vitrin niteliinde caml dolaplara da rastlamak mmkndr. Genellikle kilitli tutulan bu
64

mekanlar, ailenin statsnn gstergesi niteliinde dzenlenmi olup sadece misafirlerin kullanmna almaktadr. Ayrca, mekana ve artlara gre deimekle birlikte piyano bu dzenin nemli bir paras olarak karmza kmaktadr. r

Resim 2.50: Selanik, Atatrk Evi, misafir odas. Kaynak : nn Vakf Arivi.

Ailenin gnlk yaamn geirdii, bazen yeme ve alma dahil olmak zere; ok amal olarak kullanlan oturma odalarnda ise karma bir dzen n plana kmaktadr. Pencere kenarnda yer alan bol yastkl, minderli bir sedirin veya divann yan sra yine odann duvar kenarlarna dizili konumda bulunan koltuk, kanepe, masa ve sandalyeler mekann byklne ve ihtiyaca gre yerletirilmektedir. (Resim 2.51) Bunlara ek olarak, gmme dolap ve komodlar da bu mekanlarda grlebilmekte; yine ailenin sosyal konumu, her mekanda olduu gibi burada da dzeni etkilemektedir.(Resim 2.52) Bu adan incelendiinde baz konutlarda oturma odas; divan, sedir ve yer sofrasnn kullanld geleneksel

dzenin aynen korunduu bir mekan olarak da karmza kmaktadr. lhan Berk, Uzun Bir Adam adl romannda, ablasnn Salihlideki evinden bahsettii u cmleler: ...ki katl, byk avlulu, baheli bir evdi bu......Akam yer soframz kurulur, ben dizlerimin stne oturur nmzdeki trl yemeklere uzanrdk... alkanlklarn getirdii dzenin baz gstermektedir.
104

104

evlerde 1930lara

kadar srdn

lhan Berk, Uzun Bir Adam, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1997, 37-38. 65

Resim 2.51: Ss Dergisi, Oturma odas. Kaynak : Ss,(8),1923,109. .

Resim 2.52: Bykada, Rosolato Kk, Oturma odas. Kaynak : P.Tulac, Tarih Boyunca stanbul Adalar, c:2 Pars Yaynclk, stanbul, 1992, 385.

Tek kiilik yatak odalarnda da ayn zellik gze arpmaktadr. Eski mekan dzeninin korunduu oda tipleri olduu gibi genellikle duvara dayal bir karyola, baucundaki ahap komodin ile birlikte kullanlmakta; bunun haricinde mekanda bir sedir ve / veya bir koltuk ve kimi mekanlarda bir de masa olabilmektedir. Yine gmme dolaplarla birlikte sandklara da yer verilmektedir. (Resim 2.53) Ebeveyn yatak odalar ise tek kiilik odalarla ayn konumda dzenlenebildii

gibi, ounlukla mobilyalarn takm halinde bulunduklar mekanlardr.(Resim 2.54) Duvara dayal olabildii gibi ounlukla ortada yer alan karyola ve ba ucundaki komodinlere ek olarak tuvalet masal ve gardroplu takmlar tercih edilmektedir. Tuvalet masas yerine komod, sedir yerine de ezlong ad verilen kanepeleri de bu mekanlarda grmek olasdr.
66

Resim 2.53: Bykada, Rosolato Kk, Yatak odas.

Kaynak : P.Tulac, Tarih Boyunca stanbul Adalar, c:2, Pars Yaynclk, stanbul, 1992, 385. Resim 2.54: Uak,Kaftanclar Kona, Yatak odas. Kaynak : Fotoraf H. zzl Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,stanbul, 1999, 71.

zellikle, ynetici brokrat ve aydn evre dahil ailelerin evlerinde ise alma odas olarak dzenlenen mekanlarda; oda llerine gre yaptrlm ak veya kapal bir ktphane nitesinden baka alma masas ve sandalyesinden oluan bir gurupla birlikte koltuklara da yer verilmitir. (Resim 2.55) Bu odalarn ald sofa da ise ini veya demir dkm bir sobann haricinde genellikle ortada bir masa bulunmaktadr. Bu hacimlerin bazlarna aynal

veya aynasz bir konsol da eklenmitir. Ayakkablk ve portmantonun bulunduu, giri hollerinde yine statye bal olarak konsol grlebilmektedir. ounlukla kalabalk ailelerin yaad evlerde; yatl misafir gelenei dorultusunda, misafire zel odalarn haricinde; yere serilen yataklarn konulduu yklk ad verilen blmler nemli bir yer tutmaktadr. Bu tip hacimlerin kullanm uzun yllar devam etmi ve pek ok villa ve apartmanlarn mekanlarnda kullanlmlardr.
67

Resim 2.55: Tevfik Fikretin alma odas. Kaynak : stanbul Dergisi, (30), stanbul, 1999, 125. 5

Modern konutlardaki oda dzeni ise yapya, mekan organizasyonuna bal olarak; kiilerin tercihleri veya mimarlarn nerileri dorultusunda gelimitir. Geleneksel yapdan farkl olarak salonlardaki oturma blmnn haricinde yemek blmne de ayrlm bir yerleim dzeni dikkat ekmektedir.(Resim 2.56) Salonun konumuna gre oturma dzeninin oluturulduu bu mekanlarda koltuk, kanepe gibi oturma elemanlar sehpalarla kombine edilmi guruplar halinde manzaraya - varsa minenin konumuna gre farkl biimlerde kullanlabilmektedirler. Ayrca modern planl konutlarn giri hollerinde, resmi konuklar arlamak amacyla kabul salonu tanmlamasyla dzenlenmi oturma blmlerine de rastlanmaktadr. (Resim 2.57)
Resim 2.56: stanbul, Modada bir villann salonu Kaynak : Arkitekt,, (3), stanbul, 1936, 68. 8

68

Resim 2.57: Aptullah Ziya, kabul salonu perspektifi,1930. Kaynak : Mimar, (1), stanbul, 1931, 14.

Mobilyalar ilevsellik esas alnarak yerletirilmekte; kombinasyonlar yeni yaam imaj ile gelien sosyal hayatn samimi havasn yanstmaktadr. Salonlarda rahatlk n planda tutulmakla birlikte alkanlklar kolay terk edilememi ve bu

mekanlar misafir odas kimliinden uzaklaamayan prestij mekanlar olma zelliini srdrmlerdir. Yemek blmnde ise, masa evresindeki sandalyeleri ile birlikte eitli depolama elemanlar ile kombine edilmi guruplar yer almaktadr. Baz konutlarda yemek odas olarak ayrlan salondan bamsz mekanlar da grlmekte; bu mekanlara yerletirilen takmlarn masalar genelde ortada, fazla sandalyeleri de duvar kenarlarna dizili konumda bulunmaktadr.(Resim 2.58) Modernizmin etkisinin hissedildii baz mekanlarda nadir de olsa takm halinde kullanm alkanlndan uzak, farkl izgilerde mobilyalarn kombinasyonlarna rastlamak mmkndr.
69

Oturma odas olarak kullanlan mekanlar ise yemek mekan olarak da

kullanldklar gibi, dinlenme ve almaya elverili biimde ihtiyalara gre dzenlenmiler ve eski alkanlklar yanstmaya devam etmilerdir. Bu dzen apartman tipi konutlarn oturma odalarnda daha belirgindir.(Resim 2.59)
Resim 2.58: Kalamda bir villann yemek salonu Kaynak : Arkitekt, (2), stanbul, 1937, 41.

Resim 2.59: Yalova, Baltac iftlii oturma odas. Kaynak : Fotoraf, H.zzl Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk, stanbul,1999, 30.

Yatak odalarndaki mobilyalar takm anlaynda kullanm zelliini srdrmler, dnemin izgilerini yanstan takm elemanlar mekann bykl ve

kullancsnn tercihi dorultusunda farkl oturma dinlenme elemanlaryla kombine edilmilerdir. Ayrca modern konutlarda giyinme- soyunma iin ayrlan gmme dolapl blmlere de rastlanmaktadr. Bu mekanlarn dnda modern konutlarda ihtiyaca gre dzenlenen ocuk odalar ve alma odalar da, ilevsel bir yaklamla ele alnarak, zmlenmilerdir.
70

Kbik Yap ve Konfor balkl makalede modern mimarinin kurallarna gre zmlenmi ideal konutta, ocuk odalarnn mekan dzenine de deinilmitir. Behet nsaln ifadesiyle: Buras da ocuk odas olacak. nk yerli raflar ve dolaplariyle, nilerle hep ocuk mikyasn yaatyor. u kk yatak otomatik bir ekilde derhal yk dolabnn iinde kayboluyor. Gece lazm olacak her ey gndz kendi hcrelerinde gizleniyorlar. Bylece ocuklarn gndz burada oynamak iin serbest bir saha temin edilmi bulunmaktadr. eklinde tanmlanan ocuk odalar, ilevsel bir yaklamla ele alnmtr.
105

Yeni yaplarda alma odalarna zel bir yer

ayrld grlmektedir. Bu mekanlarn ounlukla salonla balantl olarak planlanmas ayn zamanda, salonlar gibi prestij mekan niteliinde ele alnmasna neden olmu; alma eyleminin gerektirdii masa, sandalye, kitaplk gibi mobilyalarn dnda kabul amal oturma guruplarna ve aksesuarlara da mekan dzeni iinde yer verilmitir.(Resim 2.60)

Resim 2.60: Muhsin Erturulun evi, alma odas, stanbul. Kaynak : Yedign, (56), c:3, stanbul, 1934, 10.
105

B.nsal, a.g.e., 61. 71

Mutfaklar : Mutfaklara geleneksel planl konutlarda olduka geni hacimler ayrlmtr. Genelde giri katlarnda bahe veya avlu balantl olarak planlanan mutfaklar

- geni aile dzeninin ihtiyalarna cevap verecek ekilde - ounlukla aileye yardmc olan kiiler tarafndan kullanlan mekanlardr. Byk ocaklarn kullanld bu hacimlerde yemekler kmr ateinde piirilirdi. Yemek hazrlklarnn yapld drt ayakl dikdrtgen byk masalar, genelde sedirlerle kombine edilerek yer almaktayd. Konutlarda odalarn zellemeye balamas ile birlikte gnlk yemeklerin yendii bir mekan olarak da kullanlmaya balayan mutfaklara, sandalyeler de katlmtr. Halide Edip Advarn Sinekli Bakkal nda bahsedilen mutfak da ....Yemek odas ... Yemek odas gene eski mutfak. ... Geni, ferah. yerlere krmz tula demiler, ocak yle ssl olmu ki ...Yalnz ortaya bir masa konulacak, muamba rtlecek.
106

cmleleriyle

bu deiimi rneklemektedir. Mutfak

gerelerinin daha ok raflarda ve/veya aslarak depoland grlmektedir. Buzdolab ncesinde yiyeceklerin saklanma sorunu, her gn yemek piirme alkanln dourmu, ksa sreli saklama amac ile tel dolaplar kullanlmtr. Ocak evresindeki baz hazrlk yzeylerinin alt blmlerinin kapak veya perdelerle rtlmesiyle oluturulan depolama alanlarna da rastlanmaktadr.(Resim 2.61) Ayrca, mutfaklarn ounda veya balantl olduu avluda bir de toprak su kpleri bulunmaktayd. Genellikle az tlle rtl, tahta kapakl, ap geni ve yksek olan bu kplerin en ok rastlanan Enez kpleri olduu bilinmektedir.
107

Konut

sahiplerinin kullanmad mekanlar olmas nedeniyle genellikle ihmal edilen

geleneksel dzenin mutfak duvarlarnda daha ok ini kaplama; yer demesi olarak da yine ini, karo, mozaik veya malta ta gibi malzemelerin kullanld grlmektedir.
106 107

H.E.Advar, a.g.e., 328. Milliyet Sanat, (515) Ahmet Mithat Efendi ve Srmake Suyu, stanbul, 2002, 90-91. 72

Resim 2.61: Silifke,Hac Hulisi Efendi

Kona, Mutfak. Kaynak : Fotoraf,H.zzl, Atatrk Evleri,Dnya Yaynclk,stanbul,1999, 89.

Su tesisatnn henz kullanlmad bu tip konutlarn mutfaklarnda bahe veya avluda yer alan; - yaz aylarnda soutma ilevi de gren- kuyulardan su salanmakta; ime suyu
108

ise sakalar tarafndan datlmaktadr. 1920lerin

Ankarasnda Solfasol suyu olarak bilinen su, adn, getirildii kyden alm ve dnemiyle zdelemitir. (Resim 2.62)
Resim 2.62: Saka ocuk 1929 Kaynak : Fotoraf, M.O.Williams .N.G.S mage Collection, mparatorluktan Cumhuriyete stanbul , Bankas Yaynlar, stanbul, 2000, 7. .

108

Y.K.Karaosmanolu, Ankara, 45. 73

Modern konut mutfaklarnn eski alkanlklarn etkisiyle, standart bir plana oturtulmad grlmektedir. Apartmanlarn ounda havalandrmann yetersiz olduu dar alanlar mutfaa ayrlm, villa tipi evlerde de ayn anlayla ihmal edilmitir. Plan zellikleri iinde de deinildii gibi sadece servis girii ve yemek blm ile ilikisi dnlen mutfak, konut sahibinin kullanmad bir hacim olarak deerlendirmitir. Ancak, kimi mutfaklarda yapyla zlm daha ok davlumbaz olarak bilinen, bacaya bal blmler ocak stnde yer alrken, pencere camna yerletirilen tipte aspiratrler de havalandrma sorununa ek zm olarak sunulmutur. Mutfa yeterli kullanm zelliklerine sahip, nadir konutlarn projeleri tantlrken, ev sahibinin yardmcsna kullandramyaca kadar konforlu tanm ile kullancya sunulmutur.
109

Ayrca Yedign dergisinin Ev ve Eya kelerinden d

birinde konu edilen mutfak ev kadnnn salonu olarak anlatlmtr. (Resim 2.63)
Resim 2.63: Mutfak nerisi. Kaynak : Yedign, (7), 1933, 2.
109

B.nsal, a.g.e., 61.

7 74

Mutfaklardaki nemli deiimlerden biri havagaznn yaplara girmesi ile kullanlmaya balayan havagaz ocaklarnn yaygnlamasdr. Bugnn Sarayls adl romanda Taksim civarndaki bir apartman dairesinin mutfanda kullanlmaya balanan havagaz; ...Elektrii kendi evindeki tasarruf zihniyeti ile yakmad iin mutfak karl seher vaktinin donuk loluunda. Fakat her taraf beyaz inilerle kapl olduundan karanlk saylmaz; ayrca havagaznn bir mcevher gibi gk yakut ile fr dolay ilenmi ldak halkas ikisinin de yzne aksetmi... bir anlatmla vurgulanmtr. Bu dnem yurt dndaki mutfak rnekleri de dikkate alnmaya balanmtr. Duvarlarn daha ok, fayans kapland, modern yaplarn mutfaklarnda yer demesi olarak karo mozaik, ini gibi malzemelerin yan sra mermer de kullanlmtr.(Resim 2.64) Baz mutfaklarn ocak evresinde; Kiralk Konak romannda ad geen ilideki bir apartman dairesinin mutfanda olduu gibi ini taklidi frenk tulalarnn dendii rnekler de mevcuttur.
111 110

eklinde dolayl

Su tesisatna sahip yeni

konutlarn mutfaklarndaki bir deiim de tel dolaplarn yerini alan buzdolaplar olmutur. (Resim 2.65) Ancak mutfaklar dar olan pek ok konutta buzdolab, mutfak dnda ounlukla holde kullanlm ve st rtlerek (buzdolab rts) mekandaki mobilyalarla btnletirilmeye allmtr.

Resim 2.64: Dnemin Amerikan Mutfa, yeni yaplara rnek oluturmutur. Kaynak : Yedign, (148), c:6,1936, 6.
110 111

R.H.Karay, a.g.e., 106. Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 140-141. 75

Resim 2.65: Frigidaire,Buzdolab Reklam. Kaynak : Yedign, (324), c:13, 1939,

Temizlik Amal Islak Hacimler : Temizlik amal slak hacimler de konut tiplerine gre eitlilik gstermektedir. Geleneksel planl konutlarda odalarn dolaplar iinde yer alan guslhane ad verilen inko kapl blmlerin yan sra, ayn zamanda hamam ve alaturka tuvaletler de kullanlmakta idi. Hamamlar genelde, yer ve duvarlar mermer kapl olup, (ini olanlarda mevcuttur) scak ve souk su musluklar olan mermer kurnalarn yer ald mekanlardr. ounlukla soukluk ad verilen bir n girii bulunan hamamn bitiiinde; iinde frn benzeri ocaklarn ve su depolarnn bulunduu bir hacim

mevcuttur. Bu kapal ocaklarda odun yaklmakta ve bu yolla depolardan birindeki su ve hamamn snmas salanmaktadr.
112

Konut tiplerine gre deimekle birlikte;

tavanlarnda tepe penceresi olan rneklerine de rastlanan hamamlarn tavanlar ounlukla al malzemeyle bitirilmitir. Konut mekanlarnda yaanan deiim sreci iinde hamamlar; eski dzenin devam niteliinde, hacimler olarak karmza kmaktadr. ada yaamn iinde yer almayan ve modern konutlarn banyolar ile karlatrldnda; kullanm
112

zor gelen hamamlar, yapnn bir paras olmas

J.Bido, 2000 76

sebebiyle deitirilmesi olduka zahmetli mekanlard. Cihangirdeki bir konan hamam da modern yaam biimine uyumsuzluu nedeniyle Koca evde bir banyo odas bile yok, o hantal hamam yakmak, ikide birde kazann svattrmak, ikide birde kurnalarn tamir ettirmek lazm geliyor. eklinde bir yaknmaya konu edilmi, ilideki apartmanlara gemek iin var olan pek ok sebepten biri olarak ortaya konmutu.
113

Gedik paada yaayan Ata Efendi ise evindeki hamam yenilemeyi semiti : ...Rt ertesi gn ustalar yollayacak hamam blmesine bir banyo koyduracakt. Bir de havagaz ile snan termosifon lazm. Derhal scak su verir; lastikli du tertibat da vardr. .

...Altnc gn Ata Efendi henz imento, kire, al kokan, fakat prl prl inileri, musluklar ve beyaz lake boyal su stacayla evin bir kesini lks hale sokan hamama uzun uzun baktktan sonra erkenden sokaa kt;.. alld grlmektedir. Ankara romannda ad geen kk ise 1926da batan baa modernize edilirken banyo da dnemin tm asri yenilikleri; ...Lakin, Murat Beyin banyosu btn dillerde destand. Yatak odasnn yan banda bir byk salon geniliinde olan bu banyo yerden tavana kadar mavi inilerle kapl idi. Teknesi, ayn renge alar somaki mermerdendi. Ayn mermerden lavabonun bizote aynalar yle bir teknikle yaplmt ki, banyonun neresine gitseniz, hep kendinizi onun iinde seyretmeniz mmknd... ...Murat Bey, ...Berlinden getirttii trl trl friksiyon ve masaj aletlerinin ve daha bir sr hidroterapik icatlarn birini brakp birini alyor,.. Bu, fskiyeli havuzlar andran bir muntan bide idi... Tuvalet Odas olarak da
115 114

cmleleri

ile Bugnn Sarayls romanna konu olan hamamn bir banyoya dntrlmeye

satrlarndaki ekliyle uygulanmt. alaturkadan,

Dnemin apartman ve villalarndaki banyo ve tuvaletler; Banyo Odas ve adlandrlmaktadr. Tuvaletlerin alafrangaya gei yapt bu konutlarn banyolarnda Lavabo, klozet, kvet (ounlukla ayakl) ve termosifonun (veya havagazl ofben) yer ald;(Resim 2.66)
113 114

Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 141. R.H.Karay, a.g.e., 220,222. .

77

bazlarnda da ithal rnlerin de kullanld grlmektedir.(Resim 2.67) Yer ve duvarlarda fayans ve ini-mozaik kaplamalarnn haricinde mermer de kullanlmtr.(Resim 2.68) Ayrca bu dnem apartmanlarnn bazlarnda srekli scak su salayan merkezi sistem tesisat da bulunmaktadr.

Resim 2.66: Aparey ve tesisat malzemeleri reklam. Kaynak : Arkitekt,(9), 1936, ,

Resim 2.67: Villeray Boch Reklam. Kaynak : Arkitekt,(1), 1938

115

Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 134-135.

7 78

Resim 2.68: Salih Sabri Evi, Banyosu. Kaynak : Arkitekt, (2), 1936, 40.

Modern yap iindeki, modern banyonun nasl olmas gerektiine rnek bir proje zerinde deinen B.nsal; Banyo odas deil, hakikaten bir salon, beynovar yle yarm vcut banyosu almak iin deil, istediiniz gibi su iinde uzanabilirsiniz. Fakat, belki banyoya girip te hasta gibi tedavi iin yatmay sevmezseniz ne de olsa kurnada ykanmak daha temiz gibi geliyor size. Eh ite buda kurnas, o da var duunu da unutmamlar.... ofbeninin havagaz kokusuna kar ite mkemmel vantilasyon tertibat. Bu apartmanda scak su var ama u kedeki ofbeni de koymular ki scak su ilemez, durur, bir ey olursa o zaman bir kibritle kendiniz hemen suyunuzu strsnz. Burada ifte lavabo, bide alafranga W.C. hi bir ey

unutulmu deildir. diyerek gerek konforu tanmlamtr. dealize edilen mekan dzeninin geleneksel hacimlere yapt gndermeler ilgi ekicidir.
116

Dnemin Mekanlarn Belirleyen Unsurlar :

Erken Cumhuriyet dnemi mekanlar birbirinden ok farkl iki dzenin kesitii noktada biimlenmitir. Osmanldan Cumhuriyete geen toplumun yaad hzl deiimin mekanlar da farkllamaya balamtr. Ancak yirmi yl gibi ksa bir sre iinde gelien modernleme olgusu doal olarak kademeli bir ekilde mekanlara yansm; dolaysyla mekanlardaki eitlilii arttrmtr. Bu
79

eitliliin olumasnda belirleyici rol oynayan unsurlar, bamsz olarak ayr etkilere sahipmi gibi grnmekle beraber, rneklerdeki mekan dzeni iinde, hemen hepsinin belli oranlarda etkili olduu ortaya kmaktadr. Dnem mekanlarnda belirleyici konumda olan en nemli etken, kullancnn ekonomik ve kltrel yapsdr ki bu gelenek ve evre faktrnn mekansal orann ifade etmekte ve dier unsurlar da ancak bu erevede gelien tercihlerle hissedilmektedir. Ayn yaklamla yerleen popler mimari tarz ve slublar daha ok bat etkisiyle belirginleerek mimarlarn tasarm ve uygulamalarna yansm; bu mekanlarn yer ald eitli yaynlar araclyla toplumsal deiime yn verilmek istenmitir.

Kullancnn Ekonomik ve Kltrel Yaps :

lk yllar toparlanma sreci ile geen Cumhuriyet dnemi, toplumun her bireyini etkileyen farkllklar da beraberinde tamtr. mparatorluk dneminin saraya yakn ailelerinin srdrd batl yaam biimi devam ederken ekonomik koullardaki olumsuzluk bu dzeni srdren aileler dahil olmak zere her kesimi etkilemitir. Dzen deiiklii ile zengin olarak tanmlanan st gelir gurubuna dahil ailelerin ou maddi yetersizliklerle karlam; bu negatif etkiler mekanlarda mevcut dzeni korumaya ynelik bir tutuma dnmtr. Ak- Memnu romannda, Bihterin yaad iki mekan, maddi farkllklarn yansd zellikleriyle karlatrmal olarak verilmitir. Annesinin yaad ev, geleneksel dzenden uzaklam olmakla birlikte; rutubetli, eskiliklerini rtmek iin ilemeli rtlerle kapatlmaya allan koltuklarn, yaldzlar dklm yatak ve atlak ceviz dolaplarn yer ald, khne bir yap olarak tanmlanrken; evlenerek gittii ev ise, ar perdeleri, oyma ceviz sandalyeleri, iri kalpakl lambalar, yaldzl iskemleleriyle geridonlarn yer ald Boaziindeki yallardan biridir.
117

Konusu Osmanlnn son dnemlerinde gemekle birlikte roman, 19.yzyl Bat

116 117

B.nsal, a.g.e., 61. Halit Ziya Uaklgil, Ak- Memnu, Sabah Matbaas, 2.Bask, stanbul, 1925, 29-30. 80

konutlarn artran saray etkisinde gelimi mekanlar ile Cumhuriyetin ilk yllarndaki st snf yaam kltrn de dolayl olarak ifade etmektedir. Cevdet Bey ve Oullar romannda yer alan, Tevikiyedeki kr Paa Konann yine o dnemlere gnderme yapan zellikleri ile 1930lardan sonra da kullanld grlmektedir.
118

Alt gelir guruplar iinde saylabilecek kesimin yaadklar mekanlar ise Osmanlnn Batllama hareketleri nden de ok az etkilenmi ve geleneksel yaam biiminin bir paras olarak Cumhuriyetle bulumu ve sonrasnda yaanan deiim dneminin hzna yetiememitir. Sinekli Bakkal romannda maddi durumu dzelen Zati Bey; Geliboludaki tangr tangr bo, ereti eyal olarak tanmlanan evinden stanbula tanmtr. Yeni ev ise; ...Her yer sar yaldzl endam aynalar, konsollar ve masalarla dolu. Demeler mnasebetli, mnasebetsiz birbirinin tepesine kar gibi tklm tklm doldurulmu. Herif adeta Beyolu dkkanlarn evine nakletmi. Hele duvarlarda niformal, niformasz, boyal, boyasz bir Zati Bey serisi. O zamann alafrangala zenen yeni zengin evi! Hatta Zati Beyin Eski Trk odas diye zenip, bezenip dedii oda bile, antikac Haymn dkkannn bir kesine benziyor...
119

eklinde

kmseyen bir dille aktarlm; grg ve kltr eksiklii vurgulanmak istenmitir. Elit olarak da tanmlanan; sosyal ve kltrel birikime sahip, daha ok saray kkenli st dzey idari kadro ve brokrat kesimden olan gurubun dnda ticaretle

uraan, ounluu gayri Mslim olan aileler; yeni dnemle balayan deiime en kolay uyum salayan gurupta yer almlardr. Pek ou ailelerinden kalan mekan dzenini srdrmekte iken; aile yapsndaki zlmelerle 1930lardan balayarak yeni konutlara ynelen ve modern yaam biimini bir adalk simgesi olarak gren kesim de yine bu elit guruba dahil kiilerdir. Bu gurup Osmanldan kalan, geleneksel olandan uzaklaarak, eskiden tamamyla kopuk, ayn zamanda an sosyal aktivitelerine cevap verecek bir dzen kurmay ama edinmi ve ekonomik koullar elverdii lde hayata geirmitir.
118 119

O.Pamuk, a.g.e., 529. H.E.Advar, a.g.e, 175. 81

Kiralk Konak romannda ailenin zlmesiyle ocuklarn terk ettii eski konakta, sadece sahibi Naim Efendi kalmtr. Maddi zorluklar sonucu iindeki eyalarn satld konak da kiralktr. Bu durum; ...Her gn evin eyalarndan bir eyi satyorum, dedi. Evvela fuzuli mobilyalardan, Tatl takmlarndan,
120

bfelerden, masalardan, kanepelerden baladk; imdi sra yataklara geldi. Sofadaki o gzel hallarn hepsi gitti evladm, girerken dikkat etmedin mi?.. anlatlmtr. 1930larn ynelimleri erevesinde gelien konusu ile; st snfn modern yaam imaj yaratma arzusunu detayl biimde ele alan Cemal Reit Reyin 1934de diyerek

sahnelenen nl opereti Lks Hayat da yer alan ayn adl arksnn u szleri: ilide bir apartman / Yoksa eer halin yaman / Nikel Kbik mobilyalar/ Duvarda yal boyalar/ ki tane otomobil, biri ak biri deil / A uak hizmetiler/ Dolu mutfak, dolu kiler/ Hanm gezer, sen gezersin / Gndzleri aydan aya / Gece olur davetlisin / ya sineye ya baloya / Lks Hayat, Lks Hayat / Bak keyfine yan gel de yat / Ne gzel ey oh ne rahat / Yoktur ein Lks Hayat .. atmosferini mekansal boyutlaryla ifade etmesi asndan ilgintir. Cumhuriyetle yerleen dzen; mhendis, doktor, yksek memur gibi mesleklere sahip ancak orta gelirli olarak bilinen ailelerin kltrel profilleri, ekonomik dzeyleri ile paralellik gstermedii iin modern dzene geileri kolay olmamtr. Daha ok mevcut mekanlarn yenileyerek asri dzenle btnlemeye almlar; ou deiebilmek adna imkanlarn zorlamlardr. Bununla birlikte, ailelerinden kalan kkl bir mekan dzeni olmamas, yeniyi daha kolay benimsemelerine ve sahip olmalarna neden olmutur. Cumhuriyetin ikinci on yl iinde belirginleen en nemli zellik; st snfn terk ettii mekan dzeninin alt gelir gurubuna doru kayma eilimidir. Deiimi, eskiden kurtulmak, popler olan almak ve uygulamak dncesiyle zdeletiren st snfn, evden kard eyalar alt gelir guruplarnn mekan dzeni iinde yerini alm; bylece bu kesime dahil ailelerin konutlar da genel anlamda - birka adm geriden de olsa deiim sreci iine girmitir. dnem

120

Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 195. 82

Bugnn Saraylsnda geen dialog bu durumu zetler niteliktedir : .... Gidiniz de evindeki ihtiam grnz. Btn odalar stil denmi. ...- Stil ne demektir Allahakna?....bizde hanedan azas karken saraylarndan satlan, unun bunun elinde kalan, sokaklara dklen eyaya stil diyorlar. ... - Lakin hi eya gtrmeyecek. Batan aa yeni mobilyalar dyorlar. Bilirim bunlar... Hepsi de adi kaplamadr. Eya bu evdeki gibi olur,hepsi masif, hepsi stil ..
121

Gelenekler ve evre :
Toplum dzeninin belirleyicisi konumundaki gelenekler, yaamn detaylarna ve buna bal olarak biimlenen konutlarn mekan dzeni iine yerlemitir. Kltrel yap; geleneklerin ve evrenin farkl etkileriyle oluarak, yaanan mekanlarda gzle grlen somut bir ifadeye dnr. Kltrel deiim eski alardan beri, toplum iinde sre gelen bir olgudur. Ancak bireyler farkllamay hissetmedikleri srece deiimden bahsetmek mmkn deildir. Cumhuriyet dnemi mekanlarnn ncesi ve sonrasna baktmzda; ok zn bir sre iinde kkleen ve gelenek olarak tanmlanan yaay ve davran biimini deitirmenin ok da kolay olmad grlmektedir. Uur Tanyelinin deyimiyle; geleneksel bilgi birikimiyle giderilemeyen saysz gereksinim transferlerle

karlanmaya allmtr.

122

Modernleme olarak tanmlanan deiim gerei ile

geleneklerden

uzaklama, Osmanldan balayarak Batllama kavram ile rterek hayata gemitir. Cumhuriyetle birlikte mevcut dzenin iine ald Batl ve modern olan her ey ideolojik szgeten geerek mekanlara yansmtr. Sonu; geleneklerden kopuu ifade etmektedir. Ancak, gl geleneksel dzen, modern olan mekanlara
121 122

R.H.Karay, a.g.e., 107,109,124. Uur Tanyeli, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Osmanl Barnma Kltrnde Batllama- Modernleme: Yeni Bir Simgeler Dizgesinin Oluumu, Y.Sey,(derl.) Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1996, 284. 83

kabul ederken ayn zamanda alkanlklara gre yorumlayarak ikili bir dzenin olumasna zemin hazrlamtr. Bu davran biimi de Osmanlnn batllama dnemine dayanan farkl bir gelenein sonucudur. Ahmet Hamdi Tanpnar, Gmrkten geen her ey Mslmanlayordu. (...) st tarafna aslm Yesarizade yazmas yznden Fransz slubu konsol, Bohemya ii lamba hep Mslmand. ngiltereden dn gelmi rokoko saat, melez denmi aynal, saksl Louis XV. slubu otoman markizetli yakut patiska minderli odaya girer girmez ok Mslman bir zaman saymaya balad iin derhal Mslmanlar, (...)
123

dedii Be ehir adl romannda bu

tutumu rneklemektedir. Konutlarda, geleneklerin en hzl terk edildii hacimler, misafir odas olarak kullanlan mekanlar olmutur. Daha ok st snf yesi aileler modern olan statlerinin simgesi olarak mekanlarna almlar; bunun dnda geleneksel yaplarn korumulardr. evresel etkiler bu noktada arln hissettirmektedir. Bu anlayla biimlenen mekanlarda modernle tanan son blm konutun da en kapal esi konumundaki yatak odalar olmutur. Geleneksel dzende yaamaya alan kiiler, grnrde yerletirilmeye allan modern mekan dzeni iinde kendilerini yabanc hissetmilerdir. Hseyin Rahmi Grpnarn psevdi adl romannda ad geen Kasm Efendinin ...Salonda yava yava ilerleyerek oturacak bir yer aryor, ama her zamanki oturuuyla bada kuracak yahut diz kecek bir yer bulamyordu, sana soluna baknd. Bir ey devirmemek iin son derece rkek bir- iki adm att. Nihayet kk bir kanepenin nne serilmi halnn zerine bacaklarn kvrarak kt.... evresine baknd, azndan << oda deil, ft ars,bit pazar >> szlerini kard.
124

cmleleriyle anlatlan durumu, geleneklerle yerleen davranlarn ...kide bir kalarnn altndan senin kuty

mekan kullanm biimine etkisini aklar niteliktedir. Karaosmanolu da Ankara romannda geen bir sahneyi; yastklara, brmck perdelere yle tuhaf bir bak vard ki...Divanda bir trl
123 124

Ahmet Hamdi Tanpnar, Be ehir, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1985, 150. Hseyin Rahmi Grpnar, psevdi, Atlas Kitabevi, stanbul, 1977, 282.

84

oturamad, yere seccadenin stne kt...

125

eklinde benzer bir ifadeye yer

vermitir. Ayal ve Kiraclar romannda da kalorifer, elektrik ve havagaznn olduu vurgulanan bir apartman dairsinde yaayan Ayalnn; kahvesini mangalda piirme geleneini srdrmesi hayretle karlanmaktadr.
126

Bununla birlikte, evre

olarak tanmladmz aile yaknlar, konutun bulunduu mahalle iinde sren dier yaamlar ve dnda kalan farkl dzenlerin bilgi anlamndaki yansmalar da konut mekanlarn etkilemitir. Bireyler mekanlarn biimlendirirken, nemli lde evrenin deer yarglarn gz nnde tutmular, farkl ve stn olmak gibi sosyal stat gstergelerini kullanmaya almlardr. Ankara da karlatmz, eski millet vekili Murat Beyin yenilemeye alt evinin de evresel etkilerle biimlendii grlmektedir. Bu durum; ...Murat Bey durmadan odalarn eklini ve rengini deitiriyor, mobilyalarn yeniliyordu. Dlgerler, doramaclar, kaplamaclar, evin iinden bir lahza eksik olmuyordu. Tam her ey bitip artk Murat Bey bsbtn yerleir gibi olurken, stanbuldan bir misafir veya Berlinden bir mhendis geliyor. bunu byle yapsaydnz daha iyi olurdu. u ekil buraya hi uymam diyor ve bu sz, btn ev halk iin, haftalarca yeni bir tedirginlie yol ayordu... alnmtr. zellikle, Cumuriyetin ilk yllarna ait mekanlarn ounda grlen evresel
127

eklinde kaleme

etkiler; ncesinde yeni - Osmanl olarak tanmlanm ailelerin srdrdkleri alkanlklarn ve Batl yaam tarznn bir sonucudur. Halit Ziya Uaklgilin romanlarna konu olan mekanlar da evresel etkilerin izlerini barndrmaktadr. Yazarn 1924te kaleme ald Krk Hayatlar adl romannda ad geen mer Bey, Avrupada tp okuyarak, yurda dnm ve evlenmitir. Batda grdklerine benzer bir eve sahip olma isteiyle, ilide ald arsaya bir ev yaptran mer Beyin misafir odasn demek iin bo vakitlerini Avrupadaki byk eya maazalarna ait kataloglar kartrarak geirmesi ve benzerlerini de Beyolundaki atlyelere
125 126

Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 37. M..Esendal, a.g.e, 28. 127 Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 134. 85

yaptrmay dnmesi evresinden farkl olduunu mekanlara yanstma abalaryla rtmektedir.

128

Batllama olgusu mekanlara; yaam dzenini kolaylatrc, pratik ynyle deil, ncelikle tad stat ve adalk mesajlar ile gstermelik olarak girmi; bu durum da evre faktrn etkin klmtr. Yeniliklerin konutlara yansmasnda ne kan bu yaklam Cumhuriyetle birlikte devam etmi, mekan kimlikleri kullanc profilini ortaya koymaktan ok evre iindeki yere gre biimlenmitir. Ankaradaki ordudan emekli Hakk Beyin; Berlinin veya Parisin son mobilya sergi kataloglarndaki eya resimlerine gre denmi odalarn, salonlarn herkese

ilk gsterdii gnlerdeki hali yazar tarafndan bayramlklaryla sevinen bir ocua benzetilmitir.
129

Bu rnekte olduu gibi aileler mekanlar ya evrelerinden grdkleri gibi ya da evreye stnlklerini gsterecek ekilde demilerdir.

Mimarlk Alanndaki Gelimeler :

Osmanl mparatorluu son dnemini yaarken; Birinci Dnya Sava sonrasnda bat lkelerinde, modern mimarinin temellerinin atldn grmekteyiz. Biim-ilev birlikteliinin aklc bir yaklamla n planda tutulduu modernizm; 1917de Hollanda da De Stijl gurubu ile kn srdrmekte, Almanyada da 1919da alan Bauhaus Okulunun retileri bu yeni anlay desteklemektedir. zellikle 1920lerden balayarak Batda gzlemlediimiz uyan ve bu uyann sonunda fiili gerekleri arama eilimi, bizde herhangi bir yank uyandrmamtr.
130

Kurtulu Sava ardndan Trkiye Cumhuriyetinin kurulu yllarnda gelien ulusal bilin yaratma abalar iinde oluan mimari ortam, Birinci Ulusal Mimarlk Akm adyla gemi deerlerin srdrlmesi felsefesini yaatrken; hzla gerekletirilen devrimler mimaride yeni deerlerin kabul ve uluslararas mimarlk
128 129

Halit Ziya Uaklgil, Krk Hayatlar, Orhaniye Matbaas, stanbul,1924, 210-211. Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 136. 130 Blent zer, Yorumlar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993, 320. 86

anlayn lkede egemen klma araylarn beraberinde getirmitir. Bu iki farkl anlay bir arada yaama ortam bulmutur. Toplum ancak 1930lardan itibaren Modernizmin yansmalarn hissetmeye balamtr. Modern mimarlk ortamnn Trkiyede tannmas ve benimsenmesinde, says az da olsa yurtdnda eitim yapan mimarlarn katklar ve gelien iletiim ortam etkili olmutur. 1930lu yllar balarken Ankaradaki uygulamalarn, yaynlarn ve devrimci ortamn verdii ivmeyle aktif bir dneme girilmi, gen mimarlar byk bir hevesle modern mimarl uygulamlardr.
131

Yeni

dnemin

Mimari

gelime

ve

tartmalarnn izlenebildii tek yayn olan Mimar

(Arkitekt) dergisinin

sayfalarnda yer alan yaptlarda aklc ve ilevsel bir anlayn hakim olduu grlmekte; ayrca yaplarn mimarlar tarafndan da vurgulanmaktayd. Kbik Mimari tanm iinde yer bulan bu yeni modernist tutum gemiten kesin bir kopuun ifadesi olarak kabul edilmi; dnem boyunca nce kamu sonra da konut yaplarnda uygulanmtr. Modern mimarln estetik kurallar olarak kabul gren karakteristik zellikler Kbik kavramn gndelik hayata tam; kbik ev, kbik eya gibi tanmlar dnemin simgesi haline gelmitir. Bu dnemde modern mimarl sembolize eden Kbik; modernizmin kitlesel hacimlerini tanmlamak iin kullanlm ve bu dnemdeki mimarlk araylarnn biimsel ifadesi olmutur.

Kalknma ynn ve politikasn ada uygarlk dzeyine erimek olarak formle eden ynetimin kltrel ve teknolojik a kapatmak iin yabanc uzmanlardan yararlanlmas gerektii dncesiyle davet edilen yabanc mimarlar da gerek proje ve uygulama gerekse eitim alanlarnda hizmet vermilerdir. Yabanc mimarlarn bu faaliyetleri Trk mimarlar arasnda eitli tartmalara yol amakla birlikte modern mimarinin Trkiyedeki geliimini nemli lde etkilemitir. Mimarlar tm abalarn bir yandan dier lkelerdeki gelimelere yetimek, dier yandan yabanc mimarlarn lkemizdeki rnlerini amak yolunda younlatrmlardr. Birinci Ulusal Mimarlk Dnemi deiim felsefesiyle hareket
131

A.Batur, a.g.e., 223. 87

eden bir ortamda gelimi ancak milli kimlii korumac tavr ile modernleme ideolojisinin gerisinde kalmtr. Mimarlkta yaanan bu gelenekselci tutum doal olarak i mekanlardaki eski dzenin srmesine neden olmutur. Erken Cumhuriyet dneminde ilk 20 yln sonlarna doru dnyada yaanan gelimelere paralel, ulusal mimarlk yaratma dncesinin arlk kazanmas sonucu doan kinci Ulusal Mimarlk akm Trkiyede yabanc mimarlara yneltilen eletiriler ve tepkilerle de beslenerek glenmitir. Bu akmn verdii rnekler modern anlayla sentezlenmesine ramen mekanlarda tekrar geleneksel havann esmesine neden olmutur. Ancak bu dnem modernizmin mekanlarda yaratt etkiyi

yakalayamam, sadece bu akmn uygulaycs mimarlarn mekanlar ile snrl kalmtr.

eitli Yaynlarla nerilen Mekanlar :

Batllama abalar ile Osmanldan balayarak kkl deiime ynlendirilen toplum kendini Cumhuriyetin devrimleriyle balayan yeni hayatna alma sreci iinde bulmutur. Bu srete, gerek pratik gerekse ideal anlamda pek ok konu, eitli yaynlarla ele alnarak; toplumun radikal deiime uyumu hedeflenmitir. Topluma ada yaam modelleri sunmay amalayan yaynlar, henz Cumhuriyet in telaffuz edilmedii, 19. yzyln son dnemlerinden itibaren grlmektedir. Bu yaynlar farkl konular iiren gazete, magazin, kadn ve ev dergileri olabildii gibi o dnemde Adab- Muaeret kitab olarak baslan, sosyal hayattan konut dzenine kadar her trl davran ve yaam biimine batl neriler getiren kuralc kitaplard; ve benzeri kitaplar okullara kadar girerek 20. yzyln ortalarna kadar yaynlanmaya devam edeceklerdi. Pratik kullanm deeri tartlr olan ve ilki 1894de Ahmet Mithat Efendi tarafndan Avrupa Adab- Muaereti yahut Alafranga ad ile yaynlanan kitabn adndan 1903-1911 yllar arasnda Mehmet zzetin kaleme ald Rehber-i Umuru Beytiye balkl ciltten oluan, ev ve mekana ilikin her konunun detayl olarak ele alnd bir ansiklopedi toplumu ynlendirmeyi amalamaktayd. inde; ev

88

sahibi olacaklarn mutfak dzeninden, banyoya, mobilyadan, tabloya, stmadan, bahe dzenine kadar, her eyin Avrupai bir yaklamla ele alnarak zm nerileri sunan bu yayna benzer yaynlar Cumhuriyet dneminde de devam etmitir.
132

zellikle okullar iin baslan ders kitaplarnda da konutlarn mekan dzeninden mobilya seimine kadar batl standartlara uygun; olmas gerekenler ilgin detaylara girilerek yer almakta idi. Ahmet Cevad tarafndan ilkokullar iin hazrlanan Hayat ve Tabiat konulu ders kitabnda
133

yer alan i mekan resimlerinin Fransz okul

kitaplarndan kopya ederek kullanlmas; dnemin yaam biimini batdan farksz grmeye almak adna dikkat ekicidir. 1930larn banda ilkokul drdnc snflara okutulan Ev Bakm kitabnda ise kabul salonlar olarak tanmlanan misafir odalarnda yer almas gerekli eyalarn yan sra duvarlarna aslacak tablolarn yal boya olmas gerektiine kadar, mekan dzenleri kuralc bir yaklamla ele alnm, topluma ocukluktan itibaren geleneklerden uzak bir hayat tarz benimsetilmek istenmitir.
134

Cumhuriyetin ilk on yl iine san devrimler arasnda, ev eyalarnn dzenine ve adalamasna dair her hangi bir kanun yer almamasna ramen bu konudaki deiim, yaam iinde kaplad alanla doru orantl olarak apka ve kyafet devrimleri kadar tevik edilmitir. Dnemin gazetelerinden Hakimiyet-i Milliyenin 9 Mart 1929 tarihli

nshasnda Burhan Arif Medeniyete giden yolun ucu tten ocan dibine baldr. diyerek kerevet yerine koltuk, bakr sini yerine yemek masas kullanlmas gerektiini belirtmektedir. 1923de yaynlanan Yeni Adab- Muaeret adl kitabn Eski Adab- Muaeretden Yenilie Doru, Yeni Asr, Yeni Hayat, Yeni Aile gibi st balklar, yerletirilmeye allan ada toplum ideolojisinin alt balklar niteliindedir. Muhittin Dalkl bu kitabyla yeni ev dzenlerinin nasl olmas gerektiine ayrntl biimde yer vermitir. Modern konut mekanlar yazarn ifadesiyle okuyucuya u cmlelerle aktarlmtr.:
132 133

U.Tanyeli, a.g.e., 294. Ahmet Cevad, Hayat ve Tabiat, 2.cilt, stanbul, 1928, (U.Tanyeli, a.g.e. de aktard kaynak) 134 Doktor Muhittin Celal, Ev Bakm, lk Mektep-Snf:4, stanbul,1931-1932, 24,30.(U.Tanyeli, a.g.e.de aktard kaynak) 89

Uzun ubuklu kadife rtler kenarlar ponponlu eski ipekli rtler de kalkmtr... iniler de salonlara konmuyor... ...Mcella mobilyelerin zerindeki tozlar imdi eskisinden ok kolaylkla alnabildii iin piyano zerine rt koymaya gerek kalmamtr.... ..Bu gn iin artk eskisi gibi srf monden kabullere mahsus salonlar modadan kalkmaktadr. Apartman kiralarnn ykseklii, asri inaat esaslar buna sebep oluyor.... hem daima oturma, hem alma ve misafir salonu olarak yaayan bir

oda halinde kullanlyor Misafirler byle bir salonda mnhasren kabul salonuna mahsus eya grmedii zaman artk istirap etmemektedir. Hatta ekseriya salonla yemek odas da birletiriliyor. Bu takdirde salonun bir ksm paravan, bir camekan veya buna benzer bir vasta ile tefrik ediliyor, yemek masas da burada duruyor.
135

diyerek salonlarn yerleim ve kullanm zelliklerini tm

detaylaryla nakletmektedir. Ayn kitapta, yatak odalarnn dzenine de deinen Dalkl yataklarn tehir edilmesini, gardroplarn da mmkn olduu kadar odada kullanlmamasn; bu elemanlarn yerinin amar odalar olduunu belirtmekte ayn zamanda odann kk bir salon gibi dzenlenmesi gereklilii zerinde durmaktadr. Haftalk dergilerin ev ve eya ile ilgili kelerinde de eitli konut projeleri tantlmakta ve oda dzenleri ile ilgili nerilere yer verilmekteydi. nceleri Ecnebilerden odalarmzn tezyini ve tefrii hakknda neler renebiliriz gibi balklar altnda ele alnan bu projeler 1930larn sonuna doru mimarlarn imzalaryla yaynlanmaya balamtr.
136

Derginin Mimar tarafndan hazrland

belirtilen bu kelerde ounlukla bat kaynakl dergilerden alntlar olmakla birlikte, dnemin yaam artlarna uyarland grlmektedir. Bu projeler yazlk kk, hafta sonu evi, villa gibi adlarla uygulama kolayl vurgulanarak, yap zellikleri okuyucuyu ekecek bir dille nakledilmekte; mekan dzeninden evdeki yaay biimine kadar her konu idealize edilerek aktarlmakta idi. i

135

Hayati Tfekiolu, Cumhuriyet deolojisi ve Trk Basn Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul, 111-112. 136 Muhit,(4),Ecnebilerden Odalarmzn Tezyini ve Tefrii Hakknda Neler renebiliriz? stanbul, 1929, (sene:11), 18. 90

Yeni Gn adl haftalk derginin yazlk kk kesinde yer alan proje,(Resim 2.69) konut plannn yan sra; Bir haftalk zc ve yorucu bir mesaiden sonra, banz rahata dinleyecek bir sayfiyeye ekilmek ocuklarmzla ba baa kalmak istersiniz elbet.... te size bir saadet yuvas, ucuz, gzel havadar bir kk. Bir mutfak, bir banyo, geni ve havadar bir yatak odas ile bir yemek odas ve salondan ibaret. Yatak odas gnn her saatinde gne alr ve bilirsiniz ki gnein girdii yere doktor girmez. Akam yemeklerinizi gne ekilipte ortal gzel bir serinlik yayld zaman, zarif zevceniz ve gzel ocuunuzla beraber yemek odasnn nndeki taraada yiyebilir, sonra da ezlonga uzanarak tatl tatl konuabilirsiniz.eklinde, yaam biimi de tarif edilerek tantlmtr. r

Resim 2.69: Yazlk Kk kesi Kaynak : Yenign, (13), 1939, 20.

9 91

Ayn sayfada yer alan Oturma Odanz Asriletiriniz balkl blmde : Harpten evvel satn aldnz eski usl eyalarnz artk deitiriniz. Ne gzel modern eyalar var... hem o kadar da ucuz ki ... Tavandaki allar dknz, imdi sadelii daha ok beeniyorlar. Eski avizeyi gtrp Bedestende ucuz pahal satn ve yerine gzel bir abajur aln. Kalorifer radyatrn kitap raflarnn arasna gizlemek her halde daha gzel bir i olur. .... Bask somyal bir kanepe ve ksa bir masa.... ite yeni asri bir salon. alar saat yerine gzel iekli bir vazo koymay da ihmal etmeyiniz diyerek anlatlan yeni oturma odas dzeni Yeni Gn Mimar imzasn tamaktadr.
137

Dnemin popler dergilerinden Yedignde de yakn bir dille ele alnan Ev kelerde verilen projelerin ou fikir projesi niteliinde olup Mimar Necip Uzman imzasyla yaynlanmtr. (Resim 2.70) 2

Resim 2.70: Mimar Necip Uzmann proje rnei. Kaynak : Yedign, (292), c:12,1938, 22

Evlerimizin Dekoru, Hayatnzn Dekoru, Hayalimizde Yaayan Evler, Gzel Evler gibi blmlerde gnn izgilerini yanstan proje ve mekanlar yer almtr. (Resim 2.71a 2.71b 2.71c)

92

Resim 2.71a: Hayalimizde Yaayan Evler kesi

Kaynak : Yedign, (221), c:9,1937, 22. .

Resim 2.71b: Yuvamzn dekoru iin fikirler Kaynak : Yedign,(303), c:12,1938, 26. Resim 2.71c: Evlerimizin Dekoru Kaynak : Yedign, (236), c:10,1937, 22
137

Yenign, (13), Yazlk Kk, stanbul,1939, 22.

9 93

Asri evin ii balkl kede de kbik evlerle ilgili bilgiler verilmi ve modern evler iin bir antrenin yerleim dzeni ve bir yaz kesi nerilmitir. (Resim 2.72)
Resim 2.72: Asri Evin ii kesi Kaynak : Yedign, (170), 1936, 21

Mesleki yaynlar arasnda ilk olma zelliine sahip; Arkitekt adl aylk yap sanat, ehircilik ve dekoratif sanatlar dergisi ise yurt ii ve yurt dnda ou

uygulanm eitli projeleri detaylaryla yaynlamtr. Abidin Morta ve Zeki Sayarn sahibi olduu dergi dnemin mimarlarnn projelerini tantmann haricinde mesleki tartmalara da sayfalarn aan boyutuyla Trkiyede modern mimarln gelimesinde nemli rol oynamtr. Projelendirdikleri yaplarn i mekan dzenlemelerini detayl olarak ele alan mimarlar, konut planlar ve yerleim dzenleri ile ilgili grlerini de eitli makalelerle ortaya koymulardr. Aptullah Ziyann Binann inde Mimar, Behet nsaln Kbik Yap ve Konfor, smail Hakk Oygarn Yeni Tezyin-i Sanat gibi pek ok makalede mekan zmleri zerine nerilere yer verilmi; ayrca mekanlarn mimarlar ve dekoratrler yardmyla dzenlenmesinin nemi vurgulanmtr. Yaynlarda hedeflenen; Cumhuriyetle tanan toplumun yeni mekanlarda, yeni bir kimlikle, yeni bir hayata balamasna nclk etmek ve bat normlarnda
94

ynlendirmektir. Ancak bu yaynlarn; toplumun geneli iinde snrl bir okuyucu kitlesine ulat gz nne alndnda, etki alannn darald grlmektedir.

BLM :ERKEN CUMHURYET DNEM MEKANLARDA MOBLYA 3.1. Mobilyalarn, Kullanm Biim ve Genel zellikleri :
Mobilya, Bat kltrnde gelien mekan dzeninin bir paras olarak,

Trklerin geleneksel mekan yapsyla elimektedir. Osmanlnn batllama hareketleri erevesinde 19.yy. da, Bat slubunda yaplan Dolmabahe ve Beylerbeyi saraylarnda kullanlmaya balayan mobilya; yzyln sonlarna doru zellikle stanbulda saray evresindeki konutlarn pek ounda mekanlara girmi bulunmaktayd. ....Sonraki sahipleri tamir
138

Ahmet Mithat, Jn Trk adl romannda st snfa ait bir stanbul konan; ve tezyin ehemmiyetini daima ierilere hasredegeldiklerinden konan ii hakikaten pek mamur. Hatta en evvelki inasn tezyin eyleyen tepe camlar,sofa setleri, musandralar, ieklikler, raflar, filanlar kaldrlarak binaya yeni binalar ekil ve sureti verilmeye gayret olunmu. Vaka bu gayretteki yanllk yle eyleri anlayanlara, bilenlere hafi olamaz ise de bu hanenin eshabnda o gustolar olmadndan hanelerini Alafranga yapmak istemiler de bu arzu ile o canm eski letafet-i mimariyeyi zayi etmiler. Bu tahriben tecdid gayreti mefruatta dahi grlm. Eski divanlar, minderler kaldrlm. Yerine keler, kanepeler, koltuklar, sandalyeler konulmu. Yatak odalar karyolalar, komodlar, gece servisleri filanlar ile tantmaktayd.
138

doldurulmu. Aynal dolaplar, lavobolar dahi

unutulmam. Alaturkadan kamilen karlp alafranga edilmi vesselam. diyerek

139

Oya Boyla, Mobilya Eczacba Sanat Ansiklopedisi, (cilt 2), Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul, 1997, 1285-1286. 139 Ahmet Mithat, Jn Trk, Olak Yaynlar, stanbul, 1995, 11.

95

Avrupada etkili olan stillerin izgilerini tayan bu mobilyalarn bazlar ithal edilmekte; bir blm de ounluu gayrimslim olan mobilya ustalar tarafndan retilmekteydi. Cumhuriyet ncesi konutlarda, ailelerin kltrel ve ekonomik yapsna bal olarak eitlilik gsteren mobilyann, 1930lar dan sonra modern yaamn sembol haline geldiini grmekteyiz. Mekanda mobilyalarn kullanm biimleri, konut tiplerine, bulunduklar mekana ve kullancnn kltrel ve ekonomik durumuna gre farkllamaktadr. elik Glersoy, dnemin mobilya kullanmndaki eitliliini ailelerin statsne gre drt grupta deerlendirmektedir.
140

Birinci grup; saraya yakn

evreden, paazade olarak adlandrlan konak sahiplerinin mekanlarnda, yer alan, ailelerinden kalan mobilyalardr ki Glersoy bunlar saray artklar olarak tanmlamaktadr. kinci gurup, aileden kalan mobilyalar olmayan ancak, maddi imkana sahip, yksek memur, mhendis gibi meslek guruplarna dahil kiilerin evlerinde kullandklar; dnemin yeni izgilerini yanstan zellikte mobilyalardr. nc gurup; maddi imkanszlklar iinde yaayan kiilerin evlerinde yer alan; kark olarak nitelendirilen dzende, sabit elemanlarla bir arada kullanlanlar. Drdnc gurup; yoksullar ve alaturkal devam ettiren ailelerin

evlerinde geleneksel sabit dzen srmekte ve mobilya kullanlmamaktadr. Bu perspektif 1940larn bana kadar ok fazla deiime uram ve mobilya kullanm alkanlklar bu ynde devam etmi; tanmlanan guruplar, biimsel zelliklerin belirginlemesinde de etkili olmutur. Ramiz Gkenin 1936da Akbaba mizah dergisinde yaynlanan Evlerimizin yz isimli karikatr dnemin eitliliini ok iyi ifade etmektedir. (Resim 3.1)
140

elik Glersoy, stanbul, 3 Kasm 2000, tarihli grme.

9 96

Resim 3.1: Evlerimizin iyz Ramiz Gke,1936. Kaynak : T.Oral, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk ,Ev izgi ehir, Y.Sey (derl.) Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1998, 343.

Kullanm zellikleri :
Mobilyalarn kullanm zellikleri; mekandaki konumlar asndan farkllklar gstermektedir. Geleneksel dzenin deiime balamas ile sabit elemanlarla birlikte kombine edilerek kullanlmaya balayan mobilyalarn, pratik ilevleri ounlukla ikinci planda kalm ve prestij esi olarak mekanlara girmilerdir. Eski dzeni srdren evlerde mobilyalarn kullanlmaya baland ilk mekanlar misafir odalar olmu, zaman iinde batllama eilimleri ile mobilya, en son yatak odalarnda yerini almtr.
97

Konutlarn misafir odasna ayrlm blmlerinden baka ebeveyn yatak odas olarak zellemi mekanlarda da kullanlan mobilyalarn takm anlay ile guruplandn grmekteyiz. Misafir odalarnda yer alan oturma guruplar genellikle mekann byklne gre iki koltuk bir-iki kanepe veya drt koltuk bir-iki kanepeli takmlardan olumaktadr. Koltuk Takm olarak satlan bu takmlara iki veya drt sandalye de eklenebilmektedir. Ayrca 1930lardan sonra eitli ke guruplar da bu mekanlarda

ska yer alm bir veya iki koltukla birlikte eitli ebatlarda sehpalarla bir arada kullanlmlardr. Jale Bidonun yaad Bomontideki geleneksel planl evin salonunda da benzer bir kullanm biimi ile l byk bir kanepeye eklenmi iki koltuk ve drt sandalyeden oluan takm, yksek bir orta sehpa ile tamamlanm, mekandaki konsolun yan sra koltuk kenarlarnda da kk ebatl sehpalar olduu ifade edilmektedir.
141

Sevim Grgnn Arnavutkydeki evlerinde de misafir odas mobilyalarn kullanm zellikleri asndan benzemektedir. ki koltuk ve bir kanepeden oluan takm, sandalyelerle tamamlanmaktadr.
142

Yemek odasna zel bir mekan

ayrlmayan geleneksel planl yaplarda, mutfakta ve oturma odasnda yemek yeme alkanl bu odalardaki masa ve sandalyelerin kullanmn da beraberinde getirmitir. Bu elemanlar koltuk ve divanlarla ayn mekanlarda yer almlardr. Baz konutlarn sofalarnda yer alan masa ve sandalyeler de Utarit zginin 1930larda yaad Haydarpaadaki evde
143

ve Mrvvet Deniziin Kuzguncukda halen

yaad evde olduu gibi yemek amal kullanlmlardr. Bu mekanlarda takm anlayndan sz etmek mmkn deildir.(Resim 3.2) Modern planl konutlarla birlikte yemek odas ounlukla salonun bir blm haline gelmi, kendi iinde yemek odas takm olarak, depolama elemanlar ile kombine edilmi, ancak bu blmde yer alan mobilyalar da genellikle

konuklarn kullanmna ayrlmtr. 1935den sonra Cihangir,

141 142

Kristal Palas

apartmanndaki dairelerden birinde yaayan J.Bidonun amcas Cezmi Bidonun

J.Bido, 2000 S.Grgn, 2001 98

evinde de bu dzene rastlanmaktadr. Salon-Salamanje olarak adlandrlan; yemek blmnn de dahil edildii salonun oturma blmnde yer alan bir kanepe ve iki koltuktan oluan takm, yksek sehpas orta ve yan sehpalara ek olarak ayakl lamba ve yksek iekliklerle kombine edilerek kullanlm; yemek blmndeki takm ise; alr-kapanr bir kare masa, sekiz sandalye ve dneminde kontr- bfe olarak bilinen vitrinli-aynal bir depolama elemanndan olumutur. Bu gurubun kullanlan kumalarla oturma gurubu ile btnletirildii de belirtilmitir.
144

(Resim 3.3) 3

Resim 3.2: Kuzguncuk Mrvvet Deniz Evi sofas.

Fotoraf : Erdal Aksoy Resim 3.3: Modada bir villann salonu. Kaynak : Arkitekt,(9), 1936, 247.

Mimar Aptullah Ziyann tasarlad bir apartman dairesinde ise yemek odas bamsz olarak da kullanlabilen bir mekandr ve mobilyalar yerine gre tasarlanmtr. Yemek masas, alr-kapanr zellikte olup sandalyelerde zel olarak masa ile takm oluturacak izgidedir. Masann bulunduu blmn duvarnda
143

Utarit zgi, stanbul, 16Ekim 2000, tarihli grme.

9 99

mimarn asma bfe tabir ettii bir depolama eleman kullanlm, ayrca byk bir bfede mekandaki takm anlay iinde yer bulmutur. (Resim 3.4)
Resim 3.4: Aptullah Ziyann yemek odas perspektifi,1930. Kaynak : Mimar,(1), 1931, 17.

Yatak odalar iinde sadece ebeveyn yatak odalarnda kullanlan mobilyalarn takm anlayn yanstt grlmektedir. (Resim 3.5) Takmlarn ounda gardrop

iki - kapl ve kapaklar aynal olup; tuvalet masalar da bir pufla btnlemitir. Takm haricinde oturma-dinlenme elemanlar ve paravanlar da yer almtr. Tek kiilik odalarda da takm harici ancak uyumlu mobilyalarn bir arada kullanld grlmektedir.(Resim 3.6) Odalarn ounda karyola bandaki komodinlerin daha ok ekmeceli ve dolapl tipleri tercih edilmektedir. Gardrop adyla zdeleen giysi dolaplar ise her odada bulunmamaktadr. Yatak odalarndaki gmme dolaplarn ve sandklarn (dolap iinde de olabilmekte) haricinde daha ok konsol adyla bilinen komodlar da nemli bir yer tutmaktadr. ekmeceli veya kapakl olan bu depolama elemanlarnn kullanm olduka yaygndr. Yatak odalarna giren masa veya yksek
144

J.Bido, 2000 100

sehpalar, yaz veya yemek amal kullanma cevap verecek biimde seilmektedir. Bunlarn haricinde portatif pantolon, elbise ve kravat asklklar da olabilmektedir.

Resim 3.5: Yatak odas takm. Kaynak : Yedign,(280), c:11,1938, 22.

Resim 3.6: Atatrkn Samsunda kald oda.(1925-1928) Kaynak : Yedign,(305), c:12,1939, 4.

Yine mimar Aptullah Ziyann tasarlad konut projesinden rneklersek; modern bir evin yatak odasnda karyolann keye yerletirilerek perde ile odadan ayrlabilen dzen iinde kullanldn grmekteyiz. Kitap okuma amacna hizmet
101

edebilecek konumda aydnlatmas ile birlikte ele alnm; karyolann soluna yerletirilen dolap ayn zamanda komodin ilevini grecek ekilde blmeleri olan

bir elemandr. Mimar komodin kullanmn gereksiz grmektedir. Bu mekanda yer verilen iki koltuk istenildiinde birletirilerek ezlong gibi kullanlacak ekilde tasarlanmtr.(Resim 3.7) Bu rnekte olduu gibi Modernizmin etkisinin hissedildii baz mekanlarda nadir de olsa takm halinde kullanm alkanlndan uzak, farkl izgilerde mobilyalarn kombinasyonlarna rastlamak mmkndr. k

Resim 3.7: Aptullah Ziyann yatak odas perspektifi,1930. Kaynak : Mimar,(1), 1931, 18.

Karma bir dzene sahip olan mobilyalarn kullanm zellikleri benzer ynleriyle ne kmakta ve alkanlklar devam ettirmektedir. Bununla birlikte ideal olan arama abalar iinde mimarlar farkl zm nerileri zerinde younlamlardr. Misafir odalarnda biimsel zellikler n planda tutularak; gsterili olana yer verilirken bu lt oturma ve yatak odalarnda deierek fonksiyonel ve rahat olana doru bir ynelim izlenmektedir.
102

Biimsel zellikler :
Cumhuriyetin ilk yirmi yl ok farkl tarzda mobilyalarn bir arada kullanld bir dnem olmutur. Bu dnemin mobilyalar; stanbul eksenli bir geliim izlemitir. Osmanlda Batl yaam biimini benimseyen ailelerin evlerinde kullanlan saray stili mobilyalar, o dnemin st snfna ait bir dzenin parasyken; Cumhuriyetle birlikte bu tarz mobilyalar orta snfn evlerine girmitir. Bu mobilyalar Avrupada 19. yzyln ikinci yarsndan sonra arln hissettiren eski Avrupa saray stillerinin bir arada kullanld eklektik tarzda mobilyalardr.(Resim 3.8) 3

Resim 3.8: Salah Cimcozun Modadaki kk Kaynak : Yedign,(130) c:6,1935, 3. 3

103

Cevdet Bey ve Oullar romannda ad geen Tevikiye kr Paa konanda kullanlan mobilyalar; ... Sana soluna bakt; iskemleler, divanlar, koltuklar, avizeler grd. Eyalar arasnda yrd. Duvara asl bir tabloya bakt...Ayaklar kedi ayana benzeyen yaldzl koltuklar seyretti. Bir kede zeri sedef kakmal bir kk sandk duruyordu. Bunun neye yaradn dnrken bir sandalyenin stnde de ayn cins sedef grerek dnd : Bir koltukta, bir divanda da sedefler vard. ... Sevgili piyano! diye dnd. Sevgili sedef odasnda. Gene glmseyerek kalkt, eyalara bakt. Sedef takmlar...Koltuklar...Kkken rtlerindeki yaldz bacaklarma batard,oturamazdm. Gene de seviyorum o koltuklar. ....Sevgili byk oda. .. Avizemiz... Babamn sevdii koltuk... Kadife kapl koltuklar... Ayakl lambann boumlar... Bfenin camekanlarnda sevgili annemin sevgili porselenleri.... eklindeki anlatmlarla
145

tanmland

gibi

19.

yzyln

eklektik

tarzn

yanstmaktadr.

Cumhuriyet ncesinde Halide Edip Advarn

ocukluunu yaad

Beiktataki evi ve odasndaki mobilyalarn biimsel zellikleri, kendi yorumu ile : ... Artk o byk sofa, ifte merdivenler bana eski gzelliklerini kaybetmiler gibi geldi. ....o sevimli beyaz rtl sedirin yerinde imdi Avrupai eyalar duruyordu. ....Teyzenin eski odasn bana yaz ve ders odas olarak hazrlatm, oraya byk bir yaz masas,rahat ngiliz koltuklar, bir de salncakl sandalye koydurmutu.

...Baucumdaki gece lambasnn stndeki fanus, tpk Kralie Victoriann o gnlerdeki garip resimlerine benzerdi. eklinde aktarlmtr.
146

Mimar Zeki Sayarn, Kalamda 1936-1937 yllarnda ina ettii bir villann i mekanlarnda kullanlan mobilyalarda, yapnn mimarisine tamamen zt bir anlay izlenmektedir. 19.yzyln eklektik tutumunu hissettiren ve biimsel zellikleriyle eski dzenden geldii belli olan bu mobilyalar, yeni dzene adapte edilmilerdir. (Resim 3.9)
145 146

O.Pamuk, a.g.e., 50,529. H.E.Advar, a.g.e., 104. 104

Resim 3.9: Kalamdaki villann salon ve yemek odas. Kaynak : Arkitekt, (5-6),1937, 132.

20.yzyln balarnda 1910lara kadar Avrupada etkili olan Art Nouveau tarz; Cumhuriyet ncesi yaplarn mimarisi ile birlikte mekanlarn da etkilemitir. Bu mekanlarda kullanlan mobilyalarda ise Art Nouveaunun yaln ve kt izgileri arlk kazanmtr. Cumhuriyet sonrasnda da pek ok evde kullanlmaya devam ettii grlmektedir.

Orhan Pamukun ... Perihan ile Refik karlkl oturdular. Refik pencerenin yanndaki koltuktayd. Perihan komodine dirseklerini dayam, arada bir aynaya bakyordu. ......imdi karsyla birlikte art nouveau yatak odas takmnn iinde oturuyor! Yumuak kvrmlar,yuvarlak izgileriyle gemi lombozlarn, gverteleri hatrlatan dolaba, byk yataa bakyordu. cmlelerinde bahsettii oda, 1936larda yaanan Niantandaki bir eve aittir.
147

Ercment Tarcann 1930larda zmirde

yaad evde, Annesinin odasndaki mobilyalar; ayrca S.F.Abasyankn Burgazadadaki evinde kullanlan mobilyalardan bazlar Art Nouveaunun biimsel zelliklerini tamaktadr. (Resim 3.10)
147

O.Pamuk, a.g.e., 148. 105

Resim 3.10: stanbul Burgazada, Sait F. Abasyank evi Art Nouveau komod. Fotoraf : Erdal Aksoy.

1930lardan itibaren belirginleen modern mobilya nn izgisi yine Bat

etkisinde olumutur. Ancak bu etki Avrupada olduu gibi iki farkl ynde gelimitir. Birincisi modern mimarlkla e zamanl geliim gsteren bir izgidir. Ve modernizmin reticisi ve uygulaycs olan Almanyadaki Bauhaus okulunun etkisi byktr. Bu okulun yeni, kuralc tasarmlar, Trkiyedeki deiim ideolojisiyle gsterdii paralellik asndan nem kazanmtr. zellikle; mimarlarn yaplar iin nerdikleri mobilyalar arasnda, ilev ncelikli yaln mobilyalar zel bir yer tutmaktadr. Ancak bu yeni tutum, eski alkanlklardan tamamen kopuk anlayyla ideolojik adan kabul grmekle birlikte, halk tarafndan souk olarak tanmlanm ve mekanlara tam olarak yansyamamtr. Modern tarzda denmi bir salonda yer alan mobilyalarn biimsel zellikleri Karaosmanolu tarafndan itici bulunarak, ilgin bir yorumla okuyucuya sunulmutur. ... Birer dii sandalyesini andran koltuklar, birer ameliyat masasna
106

benzeyen sedirler, bir otomobil ii gibi kanepeler, sekiz keli masalar, eski zahire ambarlarndan hi fark olmayan bfeler, dresuarlar ve nihayet btn bunlarn zerine serpilmi duran birtakm acayip, korkun ve ihtilal biblolar; plak duvar, plak yer...hepsinin zerinde souk bir klinik parlts....
148

Yine dnemin ideal

mekan ve mobilya araylar iinde Mimar Aptullah Ziya tarafndan i ve alma odas olarak tasarlanan odada, modernizmin kurallarnn uygulanmaya allm

olduu grlmektedir. (Resim 3.11)

Resim 3.11: Aptullah Ziya, i ve alma odas perspektif 1930. Kaynak : Mimar,(1) 1931,19.

Modernizmin etkisinin en youn hissedildii mekanlar Resim 3.12 de

grld gibi Bauhausda yetien tasarmclardan biri olan Marcel Breuer in tasarmlarna benzer; devamllk gsteren metal strktrde mobilyalarn kullanld mekanlar olmutur.
148

Y.K.Karaosmanolu, a.g.e., 139-137. 107

Resim 3.12: Mimar Seyfi Arkan,ler Apt. A

hsan Galip evi mobilyalar. Kaynak : Arkitekt,(5) 1935,136.

Bu dnem mimarisini tanmlamak iin kullanlan Kbik kavram yine dnemin mobilyalar iin de kullanlmtr. Ancak bu dnemde Kbik Mobilya olarak adlandrlan mobilyalarn pek ou, modernizmin kat kurallarndan uzaklaan izgileriyle dikkati ekmektedir. Bu tasarmlarn, modernizm kurallarnn uyguland yaplarla kesitii en nemli nokta kitlesel ve yaln olulardr. Bu adan bakldnda kbik mobilyann modernizmden ok Art Deco etkisinde gelitii grlmektedir. Bauhausun yalnln Art Nouveaunun akc izgileri ile birletiren bu dekoratif tarz adn, 1925te Pariste dzenlenen, Dekoratif Sanatlar ve Modern Endstri Sergisinden alan Art-Deco;
149

zellikle

1930lardan itibaren, tm dnyada olduu gibi Trkiyede de kabul grm ve kbik mobilya olarak yeni mimarinin modern mekanlarda kullanm yaygnlamtr. Edebi Hanm Mecmuas tanmyla yaynlanan Ss dergisinin 15 Eyll 1923 tarihli 14.saysnda; Avrupadan rnekler verilerek anlatlan dnemin eilimleri, bir mekan perspektifiyle birlikte - Cumhuriyetin yeni konutlarn ynlendirmek amacyla -sunulmutur. Yaz masasnda, Art Nouveau izgiler
149

O.Boyla, a.g.e., 1283. 108

hissedilirken; ktphanenin yaln izgileri, dairesel ni iine yerleen oturma blm

ve duvar panosu, yerdeki post ile birlikte Art Deco zelliklerin yava yava belirginlemeye balad gzlenmektedir. (Resim 3.13)

Resim 3.13: Erken Art Deco olarak tanmlanabilecek bir oda. Kaynak : Ss (14) c:1,1923,103.

Arkitekt sayfalarnda yer verilen, Modadaki bir villann salonundaki mobilyalarda da dnemin izgiler hakimdir. Tamam kuma kaln kesitli koltuklar

ve ahap ayakl kuma sandalyeler; ortada yer alan yine kaln kesitli ancak yaln olarak nitelenen bir sehpa ile kombine edilerek kullanlmtr. Modernist izgilerin Art Decoya kart kbik anlay bu mekandaki mobilyalarn seiminde de etkili olmutur. (Resim 3.14) Mimar Samih A. Kaynakn projelendirdii Bykadadaki bir villann i mekanlarnda yer alan mobilyalar da biimsel zellikleri ile zgn rnekler arasna girmektedir. (Resim 3.15)
109

Resim 3.14: Modada bir villa salonu, (Mimar Zeki Sayar) Kaynak : Arkitekt (3) 1936, 69. Resim 3.15: Bir villann salonu, Art Deco mobilylar. Bykada. Kaynak : Arkitekt (8) 1936, 222. 2

Ayrca, bu yllara ait filmlerin dekorlarn oluturan mekan dzenlerinde de, popler tarz Art Deconun yansmalar ne kmaktadr. 1932de Niantandaki pek film stdyolarnda ekilen Karm Beni Aldatrsa adl operet filmi iin hazrlanan dekorlar, dekoratr Vedat Ar tarafndan tasarlanmtr. Bu dekorlarn bir
110

paras olan yatak odasnda kullanlan mobilyalar, dnemin Batdaki rneklerini aratmamaktadr. (Resim 3.16) Benzer zelliklere stanbul Sokaklar filminin hol dekorunda da rastlamak mmkndr. (Resim 3.17) Mimar Abidin Mortan Film ve Dekor balkl yazsnda bu dzenlemelerin halkn her kesimine ulaarak rnek oluturduu ve doru seimlere ynlendirdii vurgulanarak, nemine deinilmitir. 1 150

Resim 3.16: Karm Beni Aldatrsa flim dekoru. Kaynak : Mimar (7-8) 1932, 260.

Resim 3.17: stanbul Sokaklar flim dekoru. Kaynak : Mimar (2) 1932, 48.
150

Abidin Morta, Flim ve Dekor,Mimar,(2) stanbul,1932, 48. 111

Verilen rneklerdeki mobilyalar biimsel zellikleri asndan incelendiinde

genellikle 1930lardan sonra yaln izgilerin ve rahatln n planda tutulduu bir anlayn hakim olduunu sylemek mmkndr.

Genel zellikler:
Erken Cumhuriyet dneminde kullanlan mobilyalarn malzeme ve iilik zellikleri; kentlere ve yresel zelliklere gre farkllamakla birlikte dnemin ynelimleri dorultusunda deitii grlmektedir. Kullanlan malzemeler de alkanlklar ifade etmekle birlikte, yeni malzemelerin kullanlmaya balamas, retimi ve yntemlerini etkilemi ancak, mevcut koullar ve teknoloji bu noktada belirleyici olmutur. ilik zellikleri ise uygulama yntemlerine bal olarak farkllamakta ve mobilya biimlerini etkilemektedir. Ayrca, kullanlan mobilyalarn bakm ve korunmasnda dneme zg alkanlklarn nemli rol oynad gzlenmektedir. Malzeme ve ilik : Cumhuriyete miras kalan geleneksel yapnn getirdii en nemli unsurlardan biri olan ahap konutlar, i mekanlarda da bu malzemenin kullanmn gerekli klm; dolaysyla sabit dzenin yerini alan mobilyalarn yegane malzemesi olarak ahap her zaman n planda yer almtr. Geleneksel malzeme olarak tanmlayacamz ahap ok kullanlmasna karn ham madde ve ileniindeki yetersizlikler sonucu oluan lke dna baml ortamn mobilya imalatn da dorudan etkiledii grlmektedir.

Ham madde olarak gereken am aacnn bol olmasna ramen imalata elverili iyi cins yetimedii gerekesiyle Karpatlar ve Macaristandan ithal edildii grlmektedir. thal edilen rnler arasnda kaplama cinsleri de nemli bir yer tutmaktadr.
151

Dnemin mobilyalar incelendiinde lkemizde bol olmas nedeniyle en ok kullanlan ahap malzemenin ceviz olduu ortaya kmaktadr. Ayrca 1930lardan itibaren yzeyi oluturan tek malzeme olarak kullanlan kontrplak retimi de art
112 2

gstermekte; kayn, kzlaa, karaaa, kaplama, kontrplak reten Kelebek Yeni Kontrplak Ltd.ti. nin ilanlar, dnemin yaynlarnda sklkla karmza kmaktadr. (Resim 3.18) Bunun haricinde ithal kontrplak malzeme satan firmalar da mevcuttu. (Resim 3.19)
Resim 3.18: Kelebek kontrplak reklam. Kaynak : Arkitekt (1) 1930. Resim 3.19: Tobal ithal kontrplak reklam. Kaynak : Cumhuriyet Gazetesi,25/12/1928,6.

Mobilya retiminde ahap iilii retim biimine gre deimektedir. Kaliteli mobilya reten atlyelerde yzey konstrksyonu, kontrplak levhalar arasnda am dolgu malzemesi kullanarak oluturulurken; sradan mobilya retimi yapanlar ise konstrksyon olarak tanmlanmayan, zgaral ereveye tek ynl kontrplak akma gibi yntemlerle almlardr. Bu dnemde aalar sobalarn yannda istiflenerek kurutulmakta, yaptrma

ilemlerinde iki eit tutkal kullanld bilinmektedir. Kemik veya boncuk tutkal olarak da bilinen scak tutkal, jlelemesi nedeniyle konstrksyonlarda kullanlmazken; stten elde edilen kazeyin tutkal tercih edilmekte idi. Kaplama ilemleri ise stlm inko levhalar yardmyla kaplama ekici kullanlarak scak tutkalla yaplan uygulamalard. zmir kalemi ad verilen, ba profilli bir alet bugnk freze yerine kullanlmakta; bu rnekteki gibi pek ok el aletinin kullanld mobilya imalatnn, el iiliine dayal olduu grlmektedir. zellikle Anadoluda yaygn olan torna iiliinin yan sra oyma ve kakma gibi yzey iilikleri de Osmanldan gelen alkanlklara paralel olarak uzun sre uygulanmaya devan etmitir.
151

A.G.kn, a.g.e., 100. 113

st yzey ilemlerinde daha ok gomalak cila ad verilen, tamponlarla uygulanan teknik uygulanmakta; 1930lardan sonra zellikle kbik mobilyalarda, lake ve cam -cila gibi parlak yzeylere de ska rastlanmaktadr.
152

Ayrca dneme ait hemen her evde karlatmz ithal Thonet iskemlelerin benzeri; ahab duvarla bkerek biimlendiren atlyelerde mevcuttur. Ayn srete hazeran, hasr, kam gibi oturma elemanlar ve sehpalarda kullanm yaygn olan malzemeler de ithal edilmekte idi.
153

(Resim 3.20a 3.20b)

Resim 3.20a: H.R.Grpnar evi, hazeran sandalye. Fotoraf : Erdal Aksoy.

Resim 3.20b: Hasr bahe koltuu,1930. Kaynak : P.Tulac, Tarih Boyunca stanbul Adalar, c:1, Pars Yaynclk, 1989, 482

Konutlarda, ou ithal olan pirin karyolalarn haricinde metal mobilya kullanmndan sz etmek mmkn deildir. Ancak, 1935lerde modern anlayla birlikte mekanlara giren, taycs metal boru bkm mobilyalar nemli bir yer tutmakta; ounlukla nikelaj tekniinin uyguland bu mobilyalarn kuma veya deri yzeylerle kombine edilerek kullanld grlmektedir. Bunlarn haricinde, bu yllarda mobilyada cam kullanmn da artt izlenmektedir.
152 153

Sadun Ersin, stanbul, 18 Haziran 2001, tarihli grme. Kerim Kerimol, stanbul, 30 Eyll 2000, tarihli grme. e

114

ilikteki zen kullancnn ekonomik dzeyine bal olarak deimekte; salamlk ve malzeme seimi gibi rnn kalitesini belirleyen unsurlar, hitap edilen evreye gre eitlilik gstermektedir. Bakm: Mobilyalar uzun sreli kullanm alkanlnn srd bu dnemde ekonomik koullarn olumsuzluu da mevcutlar korumay gerektirmitir. Daha ok koltuk ve kanepe gibi elemanlarn ypranmasn nlemek iin, rtlerek kullanld veya zel klflar diktirildii grlmektedir. Yazlk veya sayfiye evlerine tanma alkanl da mobilyay koruma dncesini beraberinde getirmi ayrca yazlk evlerde de genellikle mobilyalar zel klflarla kullanlmlardr.(Resim 3.21) Bunun haricinde kullanmda kirlenmesi muhtemel ksmlara ( kolak ve dayanma yeri gibi) zel el ii rtler konulmas da gelenek halini almtr. r

Resim 3.21: Yazlk bir evin salonu Kaynak : S.Grgn koleksiyonu.

Tamirat ve bakm, satn aldklar veya siparile imal eden kiilerce yaplan mobilyalarn (daha ok aileden kalan) kk apta yenilemelerle uzun yllar kullanld bilinmektedir. 1930 sonrasndaki deiim olgusu ile mekanlara yeni bir anlayla giren mobilyalar, bu alkanlklar unutturmaya balamlardr. Bu nedenle eski mobilyalarn ou atlarak veya satlarak yerini yenilerine brakmtr.
115 5

Mobilya Seimini Etkileyen Unsurlar:

Konutlarda kullanm yaygnlaan mobilyalarn seimi de -konut genelinde olduu gibi- yine sosyo-ekonomik ve kltrel yapyla doru orantl olarak deimektedir. Aileden kalan mobilyalarn kullanan kesim ihtiyalara gre yeni mobilya edinirken, kkl deiimi benimseyenler ayn zamanda ada olan kullanma istei ile hareket etmilerdir. Bir grup tercihleri dorultusunda maazalarda sata sunulan rnlere ynelirken, baz kimseler de istedikleri mobilyalar siparile atlyelere yaptrma yoluna gitmilerdir. Younluun yaand stanbulda yer alan maaza ve atlye profilleri incelendiinde genel eilim somutlamaktadr. Dnemin izgilerini yanstan mobilyalar belirlemede yaynlar ve reklamlar da etkili olmu; ounlukla asri mobilyaya sahip olmay stat gstergesi sayan kesim tarafndan izlenen bu yaynlardaki neriler, mobilya seimlerinde nemli rol oynamtr. Dergilerle halka ulatrlan pek ok konu gibi mobilya da moda olgusu iinde yer bulmu; nerilen izgilerin dnda kalan her ey demode olarak nitelendirilmitir. Yaplamann hz kazand bu yllarda, Bat standartlarnda modern konut anlay yerlemesinde etkili olan mimarlar, konutun bir btn olarak ele alnmas gerektii dncesi ile hareket etmiler ve ina ettikleri konutlarn i mekan

dzenlerini mobilya seimleri de dahil olmak zere projelendirmilerdir. Ayrca ideal mekan nerileri ile birlikte eitli mobilya tasarmlarna da imza atmlardr. Dekoratr olarak tanmlanan meslek grubunun daha ok film, tiyatro gibi dekorlar tasarlad grlmekte; ancak mekan dzenlemenin neminin vurgulanmaya balad bu dnemde, konusunda zel eitim alan mimar veya sanatlar tarafndan mekan ve mobilyaya getirilen rneklere de rastlanmaktadr.
116

3.2.1.htiyalar:
Mobilya; Batllam konut dzeninin bir paras olarak mekanlara girmi, Cumhuriyetle birlikte adalamann sembol haline gelmitir. Geni aile dzeni iinde kuaktan kuaa aktarlan mobilyalar, uzun yllar deitirilmeden kullanlmlardr.1920lerin balarnda ekonomik yetersizlikler sonucu, ypranm olsalar da kullanm srdrlen bu mobilyalar, 19. Yzyl mekan dzeninin izlerini tamlardr. Geleneklerin kolay terk edilemedii yaam biimi ile ancak ihtiyalar dorultusunda yeni mobilyalar mekanlara kademeli olarak- girmeye balam; mobilya seiminde kararlarn verilmesi aile yaplarna gre eitlilik gstermitir. Kltrel birikimi olan ailelerde, ihtiyalar belirleyen ve karar veren evin hanm iken; siparii veren veya satn alan tarafn evin beyi olduu grlmektedir. ada

toplum yaratma yolunda gerekletirilen devrimler ile kadnlar; toplumdaki yerlerini eit haklara sahip olma ynnde salamlatrmasna ramen alma hayatna geemedikleri grlmektedir. Bu durum; ihtiyalar belirlemesine ramen kadn alverite etkisiz klmaktadr. Evin genel dzeni ile ilgilenen kadnn daha ok kuma, perde, rt vb. alverilerde tek bana karar verdii grlmektedir. Dnemin romanlarnda da konu edilen konutlarn hemen hepsinin erkek karakterlere ait olduu vurgulanmakta, evin kadn almad iin son sz erkee ait olmaktadr. Ayrca, yaynlarda yer verilen tantm ve nerilerin de erkeklere hitaben yapld dikkat ekmektedir. Ayn zamanda 20.yzyln bandan itibaren yaanan teknolojik gelimelerin mekansal boyuta tanmas, yeni ihtiyalar zorunlu klm , ayn tutum mobilya kullanmna da yansmtr.1930lardan itibaren konfor esi ihtiyalar arasna girerek, konut genelinden mobilyaya kadar n planda tutulmaya balanm; bu durum da yeni mobilyalara ilgiyi arttrmtr. Deiim ideolojisi ile hareket eden toplumun, iletiim aralar ile dnyaya almas; yeni yaam biimlerini rnek alarak mekanlar biimlendirme isteini gndeme getirmi asri olan almak en nemli ihtiya haline gelmitir.
117

Maaza ve Atlyeler:
Dnemin mobilya seiminde etkin rol oynayan maaza ve atlyeler,

sunduklar alternatiflerin yan sra nerileri ile de kullancy ynlendirmekteydiler. Genel olarak kentlere ve hatta semtlere gre farkllaan maaza ve atlyeler; kaliteye gre deiik kesimlere hitap eden mobilyalar ile mekanlarn en etkin belirleyicileri olmulardr. Osmanlnn Batllama reformlarn takip eden srete, ilk olarak stanbulda kullanlmaya balanan mobilyalar genellikle ithal edilmekte veya Batda mobilya reten firmalarn at, ube maazalar yoluyla satlmakta idi. Mobilya kullanm alkanlnn yaygnlamaya balamas ile eitli atlyelerin de katld mobilya retiminde zmir de nemli bir pay sahibiydi. ounluu gayri-Mslim (Rum, Ermeni) olan ustalarn sahip olduu atlyeler, mobilyacl Osmanldan Cumhuriyete ulatrarak yeni dnemde de retimlerini srdrmlerdir. 1913-1915 yllarna ait Osmanl sanayi istatistiklerinde ad geen; marangozluk ve mobilyaclkla uraan kurulular, fabrika olarak tanmlanmlarsa da bugnk anlamda seri retimden sz etmek mmkn deildir. statistiki verilere gre on firma tespit edilmi; bu firmalardan bazlarnn sat maazalar da bulunduu bilinmektedir. Kurulular daha ok Beyolu ve Galata blgesinde younlamakla birlikte; Fatih ve evresinde de mobilya retiminin arlkta olduu grlmektedir. Bu dnemde ad geen firmalar ve kurulu yllar : 1. Patriyanu Daryos, Beyolu - 1893

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Psalty Mefruat Ticarethanesi, Beyolu - 1867 Osmanl-Avusturya Mefruat ve Hal irketi, Beyolu - 1915 Feriko Piyer Mefruat Maazas, Beyolu - 1909 Kortesi Biraderler, Beyolu - 1902 Fokelstein H. Mefruat Fabrikas, Galata - 1897 Narlyan Mefruat Fabrikas, Nianta - 1893 Hac Ahmet Efendi Marangoz Fabrikas, Fatih - 1914
118

Deirmenciyan B. ve Mahdumlar, Balat - 1909

10. Hac Osman Efendi Marangoz Fabrikas, emberlita - 1909 11. Haseki Fabrikas, Haseki - 1914 12. Fridman Leon J. , Sultanhamam - 1909 13. Sarrafyan A. Ve N. malat- Osmaniye Fabrikas, Paaliman 1909 retim kapasitelerine gre deerlendirildiinde; stanbul dnda hibir kentte, ayn paralelde kurulua rastlanmamaktadr. Bu yllarda 350.000 nufslu zmir ve 150.000 Bursa gibi kentlerde ihtiyalar kk atlyeler veya ithalatla karlanmaktadr. Bu dnemde mobilya ithalatnn, imalat % 46.8 orannda at belirlenmitir. Sandalye ithalat ise toplamn % 50sini oluturmaktadr. Dnem ithalatnn % 50si, Avusturya -Macaristandan geri kalan ise Almanya, Amerika, 1 154 ngiltere ve Fransadan yaplmtr.

Maazalar: 1923 sonrasnda da faaliyetlerini srdren maazalar stanbul, Beyolu merkezli bir perspektifte ortaya kmaktadr. Bu maazalarn en nl olan Maison Psalty olarak tannan mobilya maazasdr.1867de Jean Psalty tarafndan alan maaza, Avrupann moda izgilerini Osmanlya uyarlam, bazen de tmyle taklit etmitir. Satt mobilyalar daha ok saray evresi ve varlkl aileler tarafndan tercih edilen Psalty; 1893de Tnelde, 1913de Tepebanda at maazalarndan baka stiklal Caddesi ve Galatadaki maazalar ile birlikte toplam drt maazaya sahipti.(Resim 3.22) Bu dnemde Avusturyadan Thonet sandalye de ithal ettii bilinen Psaltyde; ithal rnler dahil olmak zere satlan mobilyalarn tm maazann etiketini tamaktayd. ( Resim 3.23) Ayn zamanda i mekan dzenlemeleri yapan ve dnem gazetelerinde ilanlarna ska rastladmz Psalty Mobilya Dekorasyon irketi 1952de kapanmtr.
154

155

( Resim 3.24)

A.G.kn, a.g.e., 104-106. 119 9

Resim 3.22: Psalty Maazas Beyolu/stanbul. Kaynak : kdam Gazetesi, 7/04/1899, 7. 7

Resim 3.23: Psalty Maazas, rn etiketleri, Kaynak : 1870 Beyolu 2000, Beyolu Mzesi iin neriler, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2000, 96-97.

Resim 3.24: Psalty Maazas reklam..

Kaynak : Cumhuriyet Gazetesi, 19/01/1929, 6.

155

Mnevver Eminolu (derl.), 1870 Beyolu 2000, Bir Beyolu Fotoroman, Psalty Mobilya 120

Yine ayn dnemde hizmet veren kurululardan biri olan Baker Maazalarnda ise mobilyadan kumaa, tuhafiyeden spor malzemesine kadar, ngiliz yapm eitli trde eya satlmaktayd. 1856da Krm Sava sonras stanbula yerleen ngiliz George Baker ve oullarna ait olan bu maazann mobilya imalat yoktu. Biri Tnelde, stiklal Caddesinde yer alan ubelere sahip bu maazalar zinciri , 1950lerde tasviye edilmitir. ( Resim 3.25) 3

Resim 3.25: Baker Maazas reklam. Kaynak : ehbal, c:4, 1913.

Tneldeki Baker maazasnn yannda yer alan (Bugn Paabahe ve Turkcell binalarnn olduu yerde) 1867de alan nl Alman Pazarnda da ou Almanya, Fransa, ngiltere ve Amerikadan ithal edilmi; mobilya, mutfak eyas, mcevher gibi pek ok deiik rn tketiciye sunulmutu. rnlerinin de satld eitli pasajlar ve pazar
156

Ad geen maazalarn dnda; demelik kuma, perde, rt, vb. mefruat ad ile zde dkkanlar da

mevcuttu. Bunlarn iinde Anadolu Pasaj ve giriindeki Lazzaro Franko , ark

Maazas, Yap Kredi Yaynlar stanbul, 2000, 211. 156 M. Eminolu (derl.), 1870 Beyolu 2000, Bir Beyolu Fotoroman, Alman Pazarndan Baker Maazasna, Yap Kredi Yaynlar stanbul, 2000, 154. 121

Pazar (1960lara kadar) ve Krmz Horoz irketi veya The Coq Rouge Company Ltd. (1942ye kadar) olarak tannm pek ok firma da bulunmaktayd.
157

Cumhuriyetle birlikte, Ankaradaki yaplanma hareketleri ile gelien mobilya ihtiyacyla eitli maazalar almaya balanmtr. Bu dnemde alan maazalardan en popler olan, 1928de Selahattin Refik Srmalnn sahibi olduu mobilya maazas idi. nl kiiler ve yeni zenginlerin evlerini derken tercih ettikleri bu maaza ayn zamanda, yeni devlet daireleri ve vekaletlere de mobilya vermekte; bu mekanlar ayn zamanda Selahattin Refik Bey tarafndan dekore edilmekteydi.
158

(Resim 3.26) 1914de emberlita, Vezir Handa, 1915de Galatada Antika mobilya maazalar olan Selahattin Refik, Ankaradaki maazasn, 1930larn banda stanbula tayarak Dekorasyon ad ile yeni bir maaza am ve mevcut izgisini srdrmtr. (Resim 3.27) 3

Resim 3.26: Selahattin Refik Srmal, Mobilya Maazas. Ankara. Kaynak : Antika (1) Msrl Yaynlar, stanbul, 1985, 12
157

M. Eminolu (derl.), 1870 Beyolu 2000, Bir Beyolu Fotoroman, Anadolu Pasaj, Krmz Horoz irketi, Yap Kredi Yaynlar stanbul, 2000, 75,141. 122 2

Resim 3.27: S.R.Srmal, Beyolu Dekorasyon Maazas reklam. Kaynak : Yedign (285) c:11, 1938, 27

Mobilya maazalarnn pek ou gazete ve dergi reklamlaryla da adlarn duyurmulardr. Adn verdiimiz maazalarn haricinde ilanlarna en ok rastlananlar arasnda; Avusturyann Thonet ve Glorya markal rnlerinin toptan ve perakende satn yapan Yosef M.Aciman, Mahmutpaadaki maazasnda, ngiliz mperial pirin karyola ve thonet sandalyelere ek olarak eitli mobilya takmlar da satan Leon J. Fridman, daha ok 1930 sonrasnda Beyolunda Hara Kardeler Mobilya Maazas ve Luvr Maazalar gibi kurulular da yer almaktadr. (Resim 3.28a 3.28b)

Resim 3.28a: Luvr Maazalar reklam. Kaynak : Yenign Gazetesi, 30/01/1931, 14.

Resim 3.28b: Hara Kardeler Mobilya Maazas reklam. Kaynak : Tanin Gazetesi, 15/02/1945, 1.
158

50 Yllk Yaantmz 1923-1933, (cilt:1), Mefruat-Mobilya, Milliyet Yaynlar, stanbul,1975, 223. 123

Ayrca, bu dnemde ou Kapalarda olmak zere eitli antika mobilya

satan; N. Rt Bngl, Nurettin Yatman gibi isimlere ait maazalara da rastlamak mmkndr. mobilya
159

Edip Hakk, Arkitektdeki makalesinde mobilya maazalarnn, kullancnn seiminde fazlasyla etkin olduunu, eletirel bir yaklamla yorumlamaktadr : ... Maddi hayatn az ok intizama sokmu bir kimse evinin tanzimine bizzat nezaret eder. Daha dorusu herhangi mobilya maazas ile evi mterek tanzim ederler. Alel usul enfes! Bir dekorasyon vcude getirmi olur. Gelenler, taalkat ve dostlar bu zevkin karsnda az ak kalrlar. Mobilya maazasnn adresi sorulur notlar alnr... Atlyeler : Mobilya konusunda faaliyet gsteren atlyeler; daha ok stanbul ve zmirde younlamlardr. Ancak, bu konuda da stanbul merkezi konumu dolaysyla ne kmaktadr. Her iki kentte de mobilyaclkla uraan kesimin ounluu Rum ve Ermenilerden oluan kalifiye aznlklar olduu grlmekte ancak, E.Tarcan stanbulda ve zmirde talyan ustalarn da bulunduunu ifade etmektedir. Atlyeler genellikle sipari yntemiyle almakta, ounlukla Batdaki rnekleri, mevcut kataloglar yardmyla,istee gre uyarlanmakta veya kopya etmektedirler. Bulunduklar mevkiye ve evreye gre malzeme ve iilik zellikleri deimektedir. Dnemin koullarnda, elektrik motoru kullanm yaygn olmad iin pek
160

ok atlye makine kiralama yntemiyle almakta, makinelerini kullandran atlyelerin ayrca imalat yapmadklar bilinmektedir.
161

Atlye profilleri, yine stanbul eksenli incelendiinde; malzeme ve iilik kalitesi yksek olanlarn Beyolu Galatasaray merkezli bir kilometrelik bir alanda (Kazanc Yokuu, Kumbarac Yokuu, Tnel, Tophane, Tarlaba, Dolapdere)
159 160

Taha Toros, Antika ve nl Antikaclar, Antika, (1), Msrl Yaynlar, stanbul, 1985, 12-14. Edip Hakk, Gzel Sanatlar Akademisinde Hazrlayc Tezyinat Snf, Arkitekt, (9-10), stanbul, 1934, 280. 161 S.Ersin, 2001 124

faaliyet

gsteren

atlyeler

olduu

grlmektedir.

Sradan

olarak

tanmlayabileceimiz, iilii zensiz, dayanksz, ucuz mobilya reten atlyeler ise genellikle, dnemin Tavuk Pazar olarak da bilinen,emberlita ve evresi ile Kapalar civarnda bulunmakta idi. Bu tip atlyelerde ounlukla torna iilii uygulanmaktayd. Mobilya imalat ile uraan ustalar arasnda Tarlabanda, Kalinikos Biraderler; Kumbarac Yokuunda, Mehmet iman ile olu brahim iman ve Darmi Usta (iskelet ve sandalye imalat); Sraselvilerin paralelinde, Kosta Efendi; yine Galatasaray civarnda irigotis ve Vafopulos; Ayrca, Kurtuluda Dimitri ksidas, Koo Mango, Dimitri Ananas gibi isimlere rastlanmaktadr.
162

Sz konusu

dnemde; Rum ustalar tarafndan yetitirilen ve halen Kumbarac Yokuunda

mesleklerini srdren kiilerden biri olan 1938 doumlu Hammed Usta; en iyi oymac ve en iyi cilaclar grdn vurgulamakta ve 1963de stanbuldan ayrlan Akliya Monopolis, Koyo Payidos, Anastas Msrlolu gibi ustalarn yannda meslei rendiini ifade etmektedir. Yine ayn blgede mobilyaclk yapan kr Kulolu da alt ustalar arasnda, Dimitri Gemiciolu ve Fati Kalinas isimlerini vermektedir.
163

smi geen pek ok ustann sahip olduu atlyelerde her trl

mobilya el iiliine dayal yntemlerle retilmektedir. st gelir gurubuna dahil kiilere hizmet veren bu atlyelerde tm taleplere cevap verecek titiz bir iilikle alld belirtilmitir. 1923de ilkokul rencisi iken mobilyaclk mesleini atlyelerde alarak renmeye balayan Kemal Ylmazda bu dnemde ad geen nemli isimlerden biri olmutur. lk atlyesini Kazanc Yokuunda aan Ylmaz, 1938de Niantanda at atlyede mesleine devam etmitir. Olu Arif Ylmazn ifadesine gre eitli dergilerden ve birikimleri dorultusunda izim ve maket yaparak mobilya tasarlayan Ylmaz, evrenin beenisi ve taleplerine cevap verecek ekilde yorumlayarak retim yapt ve siparile alt belirtilmitir.1935de Atatrkn Dolmabahe Sarayndaki odasnn mobilyalarnn yan sra dekorasyonunu da yapan Kemal Ylmaz, 1938de alan Birinci Trk Sanayi Sergisine de katlmtr. 1950li yllarda
162

.Glersoy, 2000 , K.Kerimol, 2000, E.Tarcan, 2000, S.Ersin, 2001, S.zi, 26 Ekim 2000 125 5

ise ilk maazasn aacaktr.

164

Baz geni apl atlyelerin Fabrika kimlii ile

verdii ilanlardan biri de Galata-Tophanede yer alan marangoz fabrikasna aittir. 1931 tarihli Mimar dergisindeki bu reklamda en iyi Avrupa usullerinin uyguland belirtilmi, Siparilerin Fabrika sahibi Bernhard . Tarafndan projelendirdii de vurgulanarak uzun sre garanti verilmitir. (Resim 3.29)

Resim 3.29: Macar marangoz fabrikas reklam.

Kaynak : Mimar, (11-12) 1931.

1935 sonrasnda Arkitekt dergisinde reklamlarna rastlanan Ali ve Ahmet zie ait zi Dorama ve Mobilya Fabrikas da Fatihde bulunmaktadr. (Resim 3.30) Bu dnemde zmit ve Adapazar evresinde de genelde ithal edilen thonet tipi
165

sandalyeleri

ayn

teknikle

reten

atlyelerin

bulunduu

bilinmektedir.
163

Ayrca metal mobilya retimi, kromaj ve nikelaj yapan atlyeler de

mevcuttur. (Resim 3.31)

Hseyin Karagz, Eski Ustalardan Kim Kald..., Sar-Siyah stanbulspor stanbul Erkek Liseliler Dergisi, (1), Fa letiim Yaynlar, stanbul, 1999, 10-14. 164 Yusuf Cem, Bir Mobilya Ustasnn Ardndan , Tasarm,(22), stanbul, 1992, 108-109. 165 S.Ersin, 2001. 126

Resim 3.30: zi reklam. Kaynak : Arkitekt (11-12) 1935. 5

Resim 3.31: Galovanoplasti reklam. Kaynak : Arkitekt (11-12) 1935.

Mimar ve Dekoratrler :
1930larla birlikte, modern mimarlk ideolojisinin yansmaya balad yaplarn i mekanlarnda da mimarlarn imzalar grlmeye balanm, mimar kimlii, youn bir biimde sorgulanarak ada bir yaklamla tanmlanmaya allmtr. Mimar dergisinde yer alan makalesinde Aptullah Ziya : ...Bugn artk cihan teslim etmitir ki mimar evimizi,; youn, gnee kar bizi muhafaza iin yapp giden bir amele deil, bize itimai hayatmzda yol gsteren bir mtefekkirdir. Evimizin dyla nasl megul olmusa evimizin iiyle de aynen ve belki daha ziyade megul olur. Artk koltukudan alnan hazr eya ve mble ile evimizin iini dolduramayz....
166

diyerek, yapnn tmyle mimar tarafndan zmlenmesi

gerektiini, hatta mobilya seimine de mimarlarn karar vermesinin daha doru d

127

olduunu savunmutur. Batdaki mimarlarn, mesleki felsefesinin o yllardaki temelini oluturan bu yaklam Trkiyede de benimsenmitir. Bu dnce dorultusunda ncellikle kendi yaplarnn i mekanlarn tasarlayan mimarlar, ayn yaklamla mobilya da tasarlamlardr. Aptullah Ziyann 1932de Adanada ina ettii, orta halli olarak tanmlanan bir aile iin tasarlad tek katl evin mekan dzeni ve mobilya seimi mimara aittir. Yerli ustalara, yerli malzemeyle yaptrlm olan mobilyalarn dnemin izgilerini tad grlmektedir. (Resim 3.32a 3.32b)

166

A.Ziya, a.g.e., 14.

Resim 3.32a: Adanadaki evin yemek blm. Mimar A.Ziya. Kaynak : Arkitekt (2) 1933, 41. Resim 3.32b: Adanadaki evin yemek blm. Mimar A.Ziya. Kaynak : Arkitekt (2) 1933, 44. 128

1935de Mimar Seyfi Arkan tarafndan projelendirilen Ankara Hariciye Kknde yer alan mobilyalar yapnn mimar tarafndan tasarlanm ve uygulanmtr. Yine 1936da, Atatrkn kz kardei Makbule Atadan iin ina edilen ankayadaki villann ve ncesinde Atatrk iin 1934 ylnda yaplan Floryadaki yazlk kkn mobilyalar da yaplarn mimar Seyfi Arkann imzasn tamaktadr.(Resim 3.33)
Resim 3.33: Ankara Hariciye kk Yemek salonu ve oturma blm. Kaynak : Arkitekt (6) 1935, 315.

Arkitekt sayfalarnda mobilya seimi ile ilgili eitli yorumlara da yer

verilmitir. mobilya seimi ile ilgili olarak Mimar Dergisi sayfalarnda rastladmz; Memlekette yaplan inaatn ekserisinde olduu gibi hala basmakalp, zerinde fikir yorulmam, bizi tatmin edemeyen mobilyalar kullanyoruz. htiyalarmz mtemadiyen deiip yeniletii ve baka memleketlerde gnn ekilleri ve gnn konforu arand bir devirde biz yine iinin ve tccarn bize mnasip grd eyalarla iktifa ediyoruz. Mobilyaya vereceimiz parann zevkimize ve ihtiyacmza uygun, ayn zamanda da sade ve iktisadi olmas iin ekillerini mimar tespit etmelidir. biiminde ifade edilen dnceler, dnemin alkanlklarn tanmlayan ynyle de dikkat ekicidir. tasarmlaryla desteklenmitir. (Resim 3.34a 3.34b)
167

167

Bu konudaki yorumlar,

dnemin mimarlar Sedat Hakk Eldem ve Abidin Mortan ilev ncelikli yaln

Mimar,(8), Mobilya stanbul, 1931, 273-274. 129 9

Resim 3.34a: S.H.Eldem tasarm koltuk. Kaynak : Mimar (8) 1931, 274.

Resim 3.34b: A.Morta tasarm yaz masas. Kaynak : Mimar (8) 1931, 273.

Mekanlarn bilinli bir yaklamla ele alnmas gerektiini dnenler;

konusunda uzman kiilere danarak dzenleme yoluna gitmilerdir. Bu yndeki taleplerin artmas ile Dekoratr olarak bilinen kiilere ilk olarak bu yllarda ihtiya duyulmaya balanmtr. Daha ok mobilya aldklar maazalarn sahiplerine deneyimleri olduu dncesiyle - danan kullanc, bu kiileri de dekoratr olarak tanmlamtr. Mimarlarn tm eletirilerine ramen bu tutumun uzun sre devam ettii grlmektedir. Bu yaklamla ne kan nl isimlerden birisi Beyolundaki Dekorasyon maazasnn sahibi Salahattin Refik Srmaldr. Ayn yllarda, Gzel Sanatlar Akademisinde mesleki eitim alan kiiler de dekoratr olarak; konut mekanlarnn haricinde film dekorlar da tasarlamlardr. Akademide eitim grdkten sonra Pariste de dahili mimari okuyan Dekoratr Nizami Beyin, popler modern tarzda tasarlad mobilya ve mekanlara yine Mimar
130

dergisinde: ...Bugn binalarn dahili tezyin ve tefrii bal bana bir sanat halini almtr. Bizde de gn getike, ihtiya hissetmeye baladmz bu ube hakknda ihtisas sahibi olan arkadalarmzn oalmasn ve kendilerine memleketimizde bir i sahas ihzar edilmesini arzu eder, arkadamza muvaffakiyet temenni ederiz. cmleleri ile birlikte yer verilmitir.
168

(Resim 3.35) Ayrca Mimar dergisinin

sayfalarnda proje ve yazlar ile gndeme gelen isimler arasnda, Akademide eitim alm dekoratr Vedat Ar da bulunmaktadr. r

Resim 3.35: Dekoratr Nizami Beyin mekan perspektifi. Kaynak : Mimar (5) 1932, 114.

Dnemin sonlarna doru mekan ve mobilyaya ilikin her eyin meslek sahiplerince zmlenmesi gerektii ynnde abalarn younlat gzlenmektedir. Bu gnk anlamda i mimarlk mesleinin temellerinin atld; 1930larn sonlarna doru Gzel Sanatlar Akademisi Tezyinat Sanatlar ubesine Fransz

profesr Marie-Louis Senun hoca olarak getirilmesi de bu abalarn sonucunda gereklemitir. Se, Trkiyede alt dnemde meslekle ilgili grlerini <<Tezyini Sanatlar>> n cemiyette mhim bir rol vardr. Esasen bu yeni bir
168

Mimar,(5), Dahili Mekan stanbul, 1932, 114-115. 131

sanat ubesidir. Mazide dekoratr yoktu. Mimar, ressam, heykeltra, halc, kuyumcu gibi her trl sanatkar ve zenaatkar vard. Lakin Dekoratr zamanmzn icaddr. Dank unsurlar tanzim edip bunlarla bir btn meydana getiren - tabir caizse bir orkestra efi vardr. te dekoratr budur. Devrimiz bir ihtisas devridir. ... Eyann arz edilmesi, tarz, tanzimi ve eya iin sanayiye model hazrlama dahi bal bana bir mesele kmesi tekil etmektedir. Keza bu vazife de dekoratrlerin omuzundadr. diyerek ifade etmektedir. Ayrca dnemin eilimlerini de Modern tezyini sanat forml yaama kabiliyetini tketmitir. ... Tezyini sanat tezyinattan, ssten soyuna soyuna adeta riyaziyeden km bir hale gelmitir. Biliyorsunuz ki bu da muassr cemiyetin, alet ve edevatn, bir kelimeyle makinenin cazibesi, tesiri, nfuzu altnda bulunmasnn neticesidir. ... Birka seneden beri muassr dekorasyon da bu tesirin altndadr. ... Bu itibarla mobilyalarmzda da ayn tekaml grlecektir. ... Her eye ramen makine karsnda ruhani ve beeri olan klasik unsurlar yerlerini almaldrlar. ... ok eski bir medeniyeti temsil eden Trkiyenin tezyini sanatlarndan, garptaki rnesans, pek ok ilham alacaktr. ... Talebelerimin

modern milli bir slup bulmalar beni mesud edecektir. eklinde aklamtr. Modernizmin her trl ss esinden arnm izgilerini insann doasna aykr bulan Se, dnemin Art Deco izgilerini tasarmlarnda kullanm; Trkiyede bulunduu sre ierisinde mobilya tasarmlarnn da yer ald sergiler amtr. (Resim 3.36)
169

Resim 3.36: Prof. Se sergi ilan. . Kaynak : Tanin 17/03/1945, 6.

169

Hikmet Mnir Profesr Se ve Tezyini Sanatlar Yedign,(368),cilt:15,stanbul,1940, 6. 132

Erken Cumhuriyet Dneminde deimeye balayan mekan ve mobilyaya bak asn; Gzel sanatlar Akademisi hocalarndan smail Hakk Oygar Yeni

Tezyini Sanat balkl makalesinde: ...Dahili mimari ve mobilya dekorasyonu dnden ziyade bugnn sanatidir; her ne kadar insanlar daima evlerini sslemek iin eyalarla bir dekor yapmlarsa da hibir zaman bugn ki kadar umumi bir surette bu ksm sanata ehemmiyet vermemilerdir. ... kk ve byk her eyadan evlerimizin en mahrem yerlerine kadar her eyde Dekoratrlerin izdii ekiller hakimdir.
170

cmleleri ile ifade etmitir.

Moda Olgusu ve Reklamlar:

Cumhuriyetle gelen kkl deiim mevcut yapy tamamen reddederek yeni temeller oluturmu; yeni bir yzyl yaamaya balayan dnyann ada medeniyetleri ile paralel ynelimleri hedefleyen devrimleri hayata geirmitir. Bu srete benimsenen yeni dzenin her esi, Batnn popler ve gncel olan ile zdeleerek, kendiliinden gelien bir moda olgusuyla btnlemitir. zellikle 1930larda giyimden, kullanm eyalarna kadar her eyin modern olanla deitirildii bu dnemde; yaynlanan dergi ve gazetelere ulaabilen herkesde asri olana sahip olma istei daha da glenmitir.Modern kavram iine yerleen her ey ayn zamanda moda olarak yorumlanm; tm yaynlar hemen her gn moda olan baka bir yeniliin habercisi konumunda olmulardr. Ancak bu etkileimin, toplumun snrl bir kesimi iin geerli olduunu vurgulamak gerekmektedir. Sahip olunan her ada nesne gibi mobilya da kimlik belirleyici unsurlardan

biri olmu; yaam biimi ve alkanlklarna yabanclasa da yaynlarda nerilen mobilyalarn kullanld mekanlarda yaamak ama haline gelmitir. Yabanc yaynlar ve filmlerle belgelenen Batnn yaam biimi ve mekanlar, zellikle st gelir ve kltr grubuna dahil kiilerce hzla kopya edilmi; mobilya da bu "ayrcaln" bir paras saylmtr. zellikle teknolojik yeniliklerin yansd;
133

farkl malzemelerle biimlendirilmi mobilyalarn yan sra ok fonksiyonlu mobilyalar da talep edilen moda rnler arasnda yer almlardr. (Resim 3.37)

Resim 3.37: Madeni eya modas ald s

yrd balkl ke. Kaynak : Yedign (167) c:7, 1936, 9. .

Dnemin haftalk yaynlarndan Yedign mecmuasn; Ev ve Eya, Gzel eyalar gibi kelerinde yer verilen popler tarzda mobilyalar ve kombinasyonlar gnn moda izgilerini tamaktadr. ounun d kaynakl olduu grlen , bu blmlerde verilen rneklerde; mobilyalarn kullanm zellikleri vurgulanmakta ayn zamanda nasl kullanlmas gerektii ile ilgili nerilere de rastlanmaktadr. (Resim 3.38 - 3.39 - 3.40)
Resim 3.38: ki yazhane modeli Kaynak : Yedign (102) c:4, 1935, 19. Resim 3.39: Evleriniz kk ise Kaynak : Yedign (10) c:1, 1933, 2.
170

smail Hakk Oygar, Yeni Tezyini Sanat , Mimar, (11-12), stanbul, 1932, 338. 134 4

Resim 3.40: Konforda yenilik Kaynak : Yedign (224) c:9, 1937, 22.

Gazetelerde yer alan reklam ve ilanlarn ou mobilya maazalarna ait olup, fotoraf kullanlmamtr. Pek ounda tantlmak istenen rn, izim niteliindeki resmiyle yaynlanmakta; rnn zellikleri ve salamlna deinilerek mterinin davet edildii grlmektedir. Baz reklamlarda maazann kimlii de ikinci plana itilmektedir. zellikle ithal rnlerin nereden geldii ve markalar ne kmakta, rn eitleriyle beraber fiyatlar da verilmektedir. Ayrca mobilyann ucuzluk

faktr de hemen her reklamda vurgulanmaktadr. (Resim 3.41 - 3.42 - 3.43)

Resim 3.41: Avusturya Fabrikalar hazeran sandalyeleri umumi sat deposu reklam. Kaynak : Cumhuriyet Gazetesi 25/12/1928, 6. 135 5

Resim 3.42: Psalty ve Franko Byk Mefruat Maazas reklam. Avusturyann Mondos markal sandalyeleri, koltuklar ve ngiliz karyolalar satlmakta. Kaynak : Cumhuriyet, 09/04/1927, 6. .

Resim 3.43: stambul Mahmutpaada 102 Nolu Maaza reklam. Leon J.Fredman Fb. (Thonet) sandalyeleri ve mperial Fb.karyolalar satlmakta. Kaynak : Cumhuriyet, 06/06/1927, 6.

Reklamlar en sk yaplan rnlerin banda pirin karyolalar ve Thonet markal iskemleler gelmektedir. Bu adan deerlendirildiinde en ok talep edilen mobilya trlerinin, karyola ve sandalye olduu; reklamlarn ounun orta gelirli snfa hitap ettii sonucuna varmak mmkndr.(Resim 3.44) Pek ok firmann n

zellikle gazetelerde, her gn denebilecek kadar sk ilan verdii grlmektedir.

Resim 3.44: Avusturyann mehur Gloria markal sandalyeleri, lake ve pirin karyolalar. Fiyatlarmz makuldr. Katrcolu Han No:46-48 Kaynak : Milliyet, 30/07/1927, 6. 136 6

Mesleki dergilerde yer alan maaza ilanlarnda ise 1930dan itibaren mobilya fotoraflarna da rastlanmakta, rn kalitesinin haricinde maaza isminin de n planda tutulduu grlmektedir. Yerli retimin artt bu yllarda, ithal rnlerde belirgin bir d yaanmas, firmalarn markalama abalar iine girdii ynnde deerlendirilebilir. (Resim 3.45) 3

Resim 3.45: Hara Kardeler Mobilya Maazalar reklamlar. Kaynak : Arkitekt,(1-9) 1938.

Dnem konutlarnda en sk rastlanan mobilya trlerinin reklam yaplan marka ve maazalarn sata sunduu izgileri tad grlmekte; bu durum da moda ve reklam faktrnn mobilya seiminde olduka etkin bir rol oynadn gstermektedir.

levlerine Gre Mobilya Trleri :

levlerine gre Oturma ve Yatma ,Servis-Hizmet ve Depolama elemanlar olarak ele alnan mobilya trlerinin yan sra Aksesuarlar da dnemin
137

belirginleen zellikleriyle incelemek gerekmektedir. Konutlarda kkl bir dzen deiikliinin yaand; 20lerden 30lara uzanan bu gei yllar, mobilyalardaki

biimsel eitliliin tanm niteliindedir. Mekanlarda kullanlan mobilya trleri, ekonomik koullarla doru orantl olarak art gstermektedir.

Oturma ve Yatma Elemanlar :

ounlukla, bir takmn paralar olarak kamza kan sandalye, koltuk ve kanepelerin dnda; bu dneme zg olan ve uzun yllar kullanm sren divanlar, mekan iinde nemli yer tutmaktadr. Ayrca yatma elemanlar olarak snflanan karyola ve yataklarla genelde ayn mekanda yer alan; ezlong, puf gibi yardmc oturma elemanlar da zelleen konutlarda grdmz trlerdir. Bu gurup iine giren taburelerin mekanlara girii ise ok eskiye tarihlenmektedir. Sandalyeler : Dnemin balarndan itibaren farkl mekan dzenleri iinde kullanlan sandalyeler 20li yllarn balarnda, Osmanldaki kullanm zellikleri ile mekanlarda ki yerini almtr. Yemek odas olarak zelleen mekanlara rastlamadmz bu yllarda, koltuk takmlarna dahil elemanlardan biri olarak misafir odalarnda karmza km; sonrasnda da ayn dzen srmtr.(Resim 3.46) Yine ayn srete mutfaklarda kullanlan sandalyeler gerektiinde oturma odas veya sofadaki masa ile de kullanlmlardr.(Resim 3.47) 1930lardan sonra yerlemeye balayan yemek dzeni iinde kolakl veya kolaksz sandalye eitleri takmlarn paras olmutur.(Resim 3.48) alma mekanlarnda ise genelde masann biimiyle uyumlu

olduu grlmektedir.(Resim 3.49)

138

Resim 3.46: Salih Sabri evi salonu Fatih. Kaynak : Arkitekt,(2) 1936, 40. .

Resim 3.47: Cemal Nadirin izgileriyle bir sofa.(1940lar) Kaynak : Hilmi Yceba, Cemal Nadir, Dizerkonca Matbaas, stanbul 1957, 51. .

Resim 3.48: Kalamda bir villann yemek odas takm Kaynak : Arkitekt,(2) 1937, 42. 139 9

Resim 3.49: Bir alma odas nerisi. Kaynak : Yedign (52) c:2, 1934, 13. .

Biimsel zellikler asndan incelendiinde; ilk yllarda ounlukla 19.yzyln eklektik izgilerini tayan sandalyelerin haricinde (Resim 3.50a - 3.50b - 3.50c) yine ayn dneme ait Thonet olarak bilinen buhar bkm ahap sandalyeler hemen her konutta karmza kmaktadr. Sallanan trleri de olan bu sandalyeler uzun yllar Avusturyadan ithal edilerek kullanlm ve dnemle zdelemitir.(Resim 3.51a 3.51b) 30larla birlikte, Modernizm ve Art Deco zelliklerin hissedildii sandalyelerde kuma ve ahabn bir arada kullanld trlerin yan sra strktr, metal borularn bklmesiyle oluturulan eitler de mevcuttur.(Resim 3.52)

Resim 3.50a: Eklektik tarzda bir sandalye.

Kaynak : stanbul (27) 1998,50. Resim 3.50b: Bir koltuk takm sandalyesi. Kaynak : S.Grgn koleksiyonu. 140

Resim 3.50c: Yemek odas takm sandalyesi. (S.F.Abasyank evi) Fotoraf : Erdal Aksoy

Resim 3.51a: Thonet sandalye. (Mrvvet Deniz evi) Fotoraf : Erdal Aksoy Resim 3.51b: Thonet sallanan sandalye. (H.Rahmi Grpnar evi) Fotoraf : Erdal Aksoy 141 1

Resim 3.52: Salon takm sandalyesi. (K.inasi Dersan evi) Kaynak : Arredamento Dekorasyon (6-7) 1989, 58.

Koltuk ve Kanepeler : Koltuklar ne ekilde kombine edilirse edilsin, genelde hep takm iinde kullanlmtr.(Resim 3.53) Kanepelerle farkl saylarda kombine edilen koltuklar, misafir odalarnn dnda oturma mekanlarnda da - kimi zaman - sabit elemanlarla da gurup oluturmutur. Gelien sosyal hayatla birlikte; mekana gre sehpalarla birlikte yerletirilen koltuklar ikili dzenlemelerle, manzara ve sohbet kelerinin de eleman haline gelmitir. (Resim 3.54) 3

Resim 3.53: Bir Koltuk takm nerisi. Kaynak : Yedign (225) c:9, 1937, 22. 142 2

Resim 3.54: Manzara ve sohbet kesi. (Kalamda bir villa) Kaynak : Arkitekt (5-6) 1937,132.

lk yllarn mevcut takmlarnda Bat saray stillerinin karmasyla oluan biim ve ss eleriyle ykl olarak karmza kan koltuk ve kanepelerde, 1900lerin banda Art Nouveau izgiler de hissedilmektedir.(Resim 3.55a - 3.55b) 30lu yllara doru daha ok tamam kuma, kaln kesitli ahap ayaklar olan elemanlar mekanlarda kullanlmaya balanmtr.(Resim 3.56) Modernizmin etkisiyle gelimi trlerde ise metal ayakl olanlarn dnda metal levha kolakl zel

rneklere de rastlanmtr.(Resim 3.57) Kanepe ve koltuklarn tmnde, yumuak oturma yzeyleri ile rahatlk n plandadr.(Resim 3.58)
143

Resim 3.55a: Yanyal Mustafa Paa Kona ndan bir koltuk.

Kaynak : stanbul (22) 1997, 56.

Resim 3.55b: Art Nouveau kanepe. Kzltoprakda bir kk salonu. (Tun Yalman 1925) Kaynak : stanbul (27) 1998, 50. 144

Resim 3.56: ankaya Kk koltuklar. Kaynak : Yedign (172) c:7 1936, 19.

Resim 3.57: Metal kolakl koltuklar. (ler Apt.)

Kaynak : Arkitekt (5) 1935, 138. Resim 3.58: Art Deco koltuk takm. Kaynak : Yedign (112) c:5, 1935, 4.

Nianta, Hsn Bey apartmanndaki dairelerin birinde grlen kuma kapl geni koltuklar zgn rnekler arasndadr.(Resim 3.59) Bu tiplerin haricinde ahaptan erisel kolaklar olan kuma elemanlarn fontlarnda geni yaylar kullanld grlmektedir.(Resim 3.60a - 3.60b -3.60c) Rahat, yaln ancak kaba hatl olarak tanmlayabileceimiz bu mobilyalarn kumalar ounlukla iri desenlidir.(Resim 3.61a - 3.61b - 3.61c) zel dokuma kumalarla kaplanm olanlarn dnda, kadife ve deri (maroken, sahtiyan) kapl elemanlar da tercih edilenler arasndadr. Kanepelerde kullanlan yastklar da nemli bir yer tutmaktadr. (Resim 3.62) Ayrca, i ve d mekanlarda ok sk karlalan, hasr rg koltuk ve
145

kanepeler de dneme zg elemanlar arasndadr. (Resim 3.63a - 3.63b -3.63c) Yine bu yllarda ham aa grntsnde kam mobilyalara da rastlanmaktadr. (Resim 3.64a - 3.64b)

Resim 3.59: Nianta Hsn Bey Apt. koltuk rnei. i

Kaynak : Arkitekt (6) 1932, 167. Resim 3.60a: Erisel kolakl koltuk. Kaynak : P.Tulac, Tarih Boyunca stanbul Adalar, c:1 Pars Yaynclk,1989, 431. Resim 3.60b: S.F.Abasyank, evinden bir rnek. Fotoraf : Erdal Aksoy 146 6

Resim 3.60c: Ramiz Gkenin izgisiyle dneme zg koltuklar. Kaynak : H.Yceba, Karikatr Ustalarmz, Dizerkonca Matbaas,1959,53. 3

Resim 3.61: Cemal Nadirin izgisiyle Art Deco bir koltuk.(Akbaba,1924) Kaynak : H.Yceba,Cemal Nadir, Dizerkonca Matbaas,1957,38. .

Resim 3.62: Rulo yastkl kanepe. (Mario Levi evi, Kadky) Fotoraf : Erdal Aksoy. 147 7

Resim 3.63a: Hasr koltuunda Atatrk A

Kaynak : nn Vakfr Arivi.

Resim 3.63b: Hasr kanepe. (S.F.Abasyank evi, Burgazada) Fotoraf : Erdal Aksoy. Resim 3.63c: Hasr koltuk. (Ziya Paann yazl,Bykada) Kaynak : P.Tulac, Tarih Boyunca stanbul Adalar, c:1 Pars Yaynclk,1989, 214. 148

Resim 3.64a: Aa grnmnde kam koltuk(S.F.Abasyank evi, Burgazada) Fotoraf : Erdal Aksoy. y

Resim 3.64b: K..Dersan evinden bir rnek. (Bykada) Kaynak : Arredamento Dekorasyon (6-7) 1989,65.

Dnem konutlarnn, misafir ve oturma odalarnda ska grlen elemanlar arasnda, olduka geni ebatlarda (yatlabilir) kanepeler de yer almaktadr. (Resim 3.65) Ke kanepe olarak bilinen tipte olanlar da mevcut bu elemanlarn depolama elemanlaryla birlikte kullanld, ok fonksiyonlu rnekler de nerilenler arasndadr.(Resim 3.66a - 3.66b) Ayrca alr-kapanr bir mekanizma ile yatak olabilen trleri de mevcuttur. (Resim 3.67) 3

Resim 3.65: Yatak olabilen bir ke kanepe, modern evler iin nerilmi. Kaynak : Yedign (165) c:7, 1936, 21. 149 9

Resim 3.66a: Kanepe kitaplk birleimleri. Kaynak : Yedign (360) c:14 1940,12. 2

Resim 3.66b: Fonksiyonel bir ke kanepe. Kaynak : Arkitekt (5) 1933,166.

Resim 3.67: Alr kapanr bir kanepe nerisi. Kaynak : Yedign (334) c:13 1939, 23.

Divanlar : Geleneksel sedir dzeninden (Resim 3.68) mobilya kullanmna gei srecinde belirginleen divan, daha ok oturma odalarnn balca mobilyas

olmutur. (Resim 3.69) Divanlar genelde somya adyla bilinen - yatlabilecek

150

llerde - yayl veya telli olarak demirden yaplm, drt ayakl elemanlar zerine dek (pamuk dolgu) konulmasyla olumulardr. r

Resim 3.68: Sedirli oda dzeni. Kaynak : .Kkerman,Trk Evi, T.Turing Otomobil Kurumu, 1996, 103. Resim 3.69: H.Avni Lifijin Alayan Kadn tablosunda bir oturma odas. Kaynak : nn Vakf Arivi.

zel dikilmi etekli rtlerle rtlerek, gndzleri oturmak iin akamlar ise -istenirse- yatma amacna gre dzenlenmilerdir. Rahat oturmak ve yaslanmak iin ok sayda yastn kullanld divanlar, oda iinde duvara dayal konumda olmulardr.(Resim 3.70) Modern konutlarda grlen geni kanepelerin ounlukla divan kullanm alkanl ile gelitiini sylemek mmkndr. k

151

Resim 3.70: Bir divan rnei. Kaynak : ehbal,c:3, 1914, 85.

Karyolalar : Mekanlar zellemeye balamadan nce geceleri odalarn yklklerinden karlarak serilen yer yataklarn kullanma gelenei uzun yllar devam etmitir. Hatta odalarn zellemesi sonrasnda da yatl misafirler iin ayrlan ilte ve minderler, yklk veya gmme dolaplarda hazr tutulmulardr. Konutlara mobilyann girmesi ile birlikte ilk olarak pirin karyolalar kullanlmaya balanmtr. (Resim 3.71a - 3.71b) Tek veya ift kiilik farkl ebatlardaki pirin karyolalarn ou ithal rnlerdir. Bu dnemde en ok reklam ve

sat

yaplanlar ngiliz mal Standart veya mperial markal

rnler

olmulardr.(Resim 3.72) Yuvarlak veya kutu profilden imal edilen izgileri sade karyolalarn dnda, ince motiflerle ilenmi, yuvarlak ss aynal olanlar da

mevcuttur. e

Resim 3.71a: H.R.Grpnar evinden bir karyola Fotoraf : Erdal Aksoy. Resim 3.71b: Pirin karyola. Kaynak : .Uzunarslan koleksiyonu. 152

Resim 3.72: Imperial karyola reklam Kaynak : Milliyet, 03/07/1927, 6.

Pirin haricinde farkl renklerde lake boyal trleri de bulunan karyolalar, Anadolu kentleri dahil yaygn olarak kullanlmlardr. Eski alkanlklara bal olarak karyolalarn, gerektiinde cibinlik denilen tllerle rtld de grlmektedir.(Resim 3.73) Karyolalarn zerinde; el ii dantelli, ipek ve saten yatak

rtlerinin olduu rnekler ounluktadr. (Resim 3.74)

Resim 3.73: Cibinlikli yatak. Kaynak : H.zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk, 1999, 44.

Resim 3.74: El ii yatak rtleri. e

Kaynak : H.zzl, Atatrk Evleri,Dnya Yaynclk, 1999, 51.

Yatak odas takmlar iinde ise gardrop ve komodinlerle ayn biimsel zellikler tayan ahap karyolalar kullanlmtr.(Resim 3.75) nceleri Art
153

Noveaunun akc izgilerinin hakim olduu, deiik kaplama trlerinin kullanld, cilal bir mobilya olarak karmza kan takm karyolalar; 1930lardan sonra Art Deconun biimsel zellikleri ile mekanlara girmitir. Asimetrik zmlere de yer verilen bu yeni tarzla birlikte, lake arlkl parlak yzeyleri ile dikkati eken karyolalarn, baucunda kitaplk olanlar da mevcuttur.(Resim 3.76) Ayrca modern dzende kapal hali dolap grnmnde aldnda yatak olabilen trlere rastlanmaktadr.(Resim 3.77) Baucu deri kuma kapitone olan zel rnekler de

bulunmaktadr.
Resim 3.75: Cevis yatak odas takm.(M.Deniz evi) .

Fotoraf : Erdal Aksoy. Resim 3.76: Kitaplkl karyolalar. Kaynak : Yedign (320) c:13,1939, 22. Resim 3.77: Dolap grnmnde rnekler. Kaynak : Yedign (31) c:2,1933, 20. 154

ezlong ve Puflar :

Bu dnemde ezlong adyla bilinen dinlenme elemanlar, yatak odalarnda kullanlan mobilyalardandr.(Resim 3.78) nceleri sedirlerin yer ald konuma yerleen ezlonglar, kolaklar olmayan yaslanarak yar yatar pozisyonda kullanlan elemanlardr. Bu yllarda balkonlarda kullanlan alr-kapanr oturma elemanlar da ayn adla kullanlmlardr.(Resim 3.79) Yatak odalarnda mekann elverdii lde, ounlukla oda pencerelerinin nnde yer almlardr.

Resim 3.78: Dnemin ezlonglarna bir rnek. k

Kaynak : S.Grgn koleksiyonu. Resim 3.79: Balkonda kullanlan ezlonglar. Kaynak : Arkitekt (5) 1933, 166.

Tuvalet masalarnn bir paras olan puflar ise genelde arkalksz ve alak elemanlardr.(Resim 3.80) Ancak takmla uyumunu salamak amacyla arkalkl tasarlanm olanlar da vardr.(Resim 3.81) zellikle Art Deco tarzn hissedildii kbik takmlar da puflar zenle tasarlanm, ve dekoratif ncelikli eler
155

olmulardr. Ayrca dinlenme amacyla koltuklarla birlikte kullanlan puflar daha ok oturma ve yatak odalarnda tercih edilmilerdir.(Resim 3.82) 3

Resim 3.80: Tuvalet masas ile kullanlan bir puf nerisi. e

Resim 3.81: Arkalkl bir puf.(Tulya Madrann byk annesine ait.) Kaynak : Yedign (221) c:9, 1937, 22. Kaynak : Arrdamento Dekorasyon (58) 1994, 83. .

Resim 3.82: Atatrkn puflu dinlenme koltuu.(Konya) Kaynak : Fotoraf H. zzl Atatrk Evleri Dnya Yaynclk,1999, 58. 156

Tabureler : Geleneksel konut dzeni iinde yer alan ilk mobilya taburelerdir. ounlukla gnlk ileri yaparken kullanlan bu elemanlara avlu, mutfak gibi hacimlerde rastlanmaktadr. Oda dzeni iinde ise guslhanelere konulan tabureler; genellikle ahap veya drt ayakl, alak oturma elemanlardr. Oturma yzeyleri hasr da

olabilen bu elemanlarn sz konusu dnemde de i amal benzer kullanm devam etmitir.(Resim 3.83) Ayrca piyano alarken kullanlan tabure benzeri arkalksz ancak kolakl oturma elemanlar, yatak odas ve salonlarn eskiden kalan eklektik tarzda mobilyalar arasnda yer almlardr.(Resim 3.84a - 3.84b)

Resim 3.83: Mnih Fehimin izgileriyle hasr fontlu tabureler. Kaynak : Yedign (31) c:2,1933, 5. Resim 3.84a: Bir piyano taburesi. Kaynak : stanbul (30) 1999, 135. Resim 3.84b: Dneme ait bir rnek Kaynak : .Uzunarslan koleksiyonu. u

157

Servis - Hizmet Elemanlar :

Bu yllardaki tm mobilyalar gibi servis-hizmet elemanlar da deiik kullanm zellikleri gstermilerdir. ok farkl mekanlarda karlatmz masalarn dnda; sehpalarda sadece bu dnemde kullanlan eitleri ile de mekanlara girmilerdir. Konsollar ise evlerin genelinde sk rastlanan ve bu dnemde ne kan elemanlardr. Masalar : lk olarak geni ailelerin yaad konutlarn mutfaklarnda, yemek hazrlamak amac ile kullanlmlardr. Bu tip geleneksel konutlarda tm ihtiyalarn oda iinde zmlenmesinin getirdii dzene bal olarak; odalara tepsiyle yemek servisi yaplmakta ve toplu yemek yeme alkanl bulunmamaktayd. Mekanlar zellemeye baladktan sonra ayn alkanlklar kolay terk edilememi, hemen her odada bir masaya yer ayrlmtr. (Genelde rtl olan bu masalarn stnde su srahisi ve bardak konulmu bir tepsi de bulunurdu.) Ancak toplu yemek gerektiinde, sofaya yerletirilen masalar kullanlmaya balanmtr. Modern dzene geile birlikte sofadaki masadan baka oturma odasnda da masalara yer verilmitir. Bunlarn haricinde mutfak masalar da yemek yeme amacna hizmet etmilerdir. Konutlarda yemek odas olarak ayrlm blmlerde sandalyeleri ve bfeleriyle birlikte takm olarak kullanlan masalar, modern yaam dzeninin bir

esi haline gelmilerdir.(Resim 3.85)Yemek masalarnn

haricinde alma

odalarnda, yaz masas (Resim 3.86) ve yatak odalarnda da tuvalet masas olarak farkl ilevlere cevap veren trler de konutlara girmitir. Ayrca oyun masas, bilardo masas gibi zel elemanlar da yeni dzen iinde kullanlmaya balanmtr.
158

Resim 3.85: Bykadada bir evin yemek odas takm. Kaynak : Arkitekt (8) 1936,223. 3

Resim 3.86: Modern bir alma masas (ler Apt.Ayazpaa) Kaynak : Arkitekt (5) 1935, 140.

Mutfak masalar eski, geni mutfak dzenine uygun byk masalar olup; sradan ve zensiz bir iilikle yaplmlardr. Sofalarda ise yuvarlak veya kare, alr kapanr dzende genellikle orta ayakl veya drt torna aya olan cilal ahap masalar kullanlmtr.(Resim 3.87) Bu masalarn stnde ounlukla kadife bir rt olduu grlmektedir. Oturma odalarnda daha ok katlanabilir trde masalar tercih edilmitir. Gnlk yaam mekan olarak dzenlenmi bu odalardaki masalar, yemek haricinde gerekli her i iin kullanlmlardr.(Resim 3.88) Modern zmlerde

kanepe nne yerletirildikleri de grlmektedir.

159

Resim 3.87: Alr - kapanr bir yemek masas. M.Deniz evi sofas. Fotoraf :Erdal Aksoy E

Resim 3.88: Oturma odasnda bir masa (Banu sfandiyar zer evi) Kaynak :.stanbul (30) 1999,61.

Takma dahil olanlar ise mekana bal olarak deien form (yuvarlak, kare, dikdrtgen vb) ve llerde olup; gerek tayc ayaklar gerekse st yzey zellikleri ile dnemin popler tarzn yanstmlardr. Balangta ceviz kaplama, oymal ve cilal masalar yaygnken (Resim 3.89) modern mekanlarda parlak, cam cila veya farkl renklerde lake masalara daha ok rastlanmaktadr. Ayrca, ahap veya metal ayakl cam masalar da modernizmin etkisiyle mekanlarda kullanlmaya balamtr. 1930lardan sonra Art Deco esprilerin

hissedildii elemanlarda baza stne yerleen erisel ayaklar olabildii gibi ayaklar arasnda metal balantlar bulunan rneklere de rastlamak mmkndr. (Resim 3.90) Ayrca kaln kesitli, silindir ayaklar olan dairesel hatlara sahip masalar da grlmektedir. Ayn biimsel zellikler dnemin alma ve tuvalet masalarnda
160

da grmek olasdr. lk yllarda

kullanlan alma masalarnda cilal yzeyin

ypranmasn nlemek iin cam kullanld bilinmektedir.(Resim 3.91) Tuvalet masalar ise genellikle 1920lerin sonuna doru ok farkl izgilerle karmza kmaktadr.(Resim 3.92) Bu mobilyalar ekmece ve aynann farkl birleimleri ile olumutur. Daha ok dairesel formda kesilmi aynalar olabildii gibi, katlanr ( paral) aynalara da rastlanmaktadr. Asimetrik, kademeli formlarda, dekorlu camlarn kullanld, ii grnen ekmeceleri olan, tuvalet masalar da dnemi yanstan elemanlar arasndadr.(Resim 3.93) r

Resim 3.89: 19.yzyl zelliklerini tayan bir masa.(M. Levi evi) Fotoraf : Erdal Aksoy.

Resim 3.90: Art Deco tarzda lake bir yemek odas masas. Kaynak : Yedign (336)

c:13,1939,23. 161 1

Resim 3.91: S.F.Abasyankn cam yzeyli alma masas. Fotoraf : Erdal Aksoy. Resim 3.92: S:F.Abasyankn evinden kam bir tuvalet masas. Fotoraf : Erdal Aksoy. 162 2

Resim 3.93a: Art Deco tarzda bir tuvalet masas.(T.Madra evi) Kaynak : Arredamento Dekorasyon (58) 1994,82. .

Resim 3.93b: Asimetrik bir tuvalet masas nerisi. Kaynak : Yedign (221) c:9,1937, 22.

Sehpalar : Geleneksel dzenin srd konutlarda; sadece misafir odalarnda koltuk ve kanepelerle birlikte kullanlmlardr. Oturma elemanlarnn aralarna veya kelere yerletirilen eitli yksekliklerde sehpalarn dnda, orta sehpalara nceleri pek yer verilmemitir.(Resim 3.94a - 3.94b) Bununla birlikte sigaralk ad verilen, ap olduka dar (sadece tabla konulabilecek genilikte) elemanlarn hemen her evde kullanld grlmektedir.(Resim 3.95a - 3.95b) Bu tipteki kk sehpalar modern dzene getikten sonra da mekan iindeki yerini korumulardr. Yine balang yllarndan itibaren ieklik olarak kullanlan; dar ve yksek tipte elemanlar zerine saks konulmak zere mekanlarda yer almlardr. (Resim 3.96a - 3.96b)

163

Resim 3.94a:Oturma eleman ile birlikte kullanlm yksek sehpa. Kaynak : stanbul (29) 1999, 115.

Resim 3.95a:Sigaralk sehpa (S.F.Abasyank evi) Fotoraf : Erdal Aksoy.

Resim 3.94b:Sedef kakmal bir sehpa. (H.R.Grpnar evi) Fotoraf : Erdal Aksoy.

Resim 3.95b:Sedef kakmal Sigaralk sehpa (Mario Levi evi) Fotoraf : Erdal Aksoy. 164

Resim 3.96a: ieklikler. (M.Deniz evi, Kuzguncuk) Fotoraf : Erdal Aksoy. (S.F.Abasyank evi, Heybeliada) Fotoraf : Erdal Aksoy.

Resim 3.96b: Kam ieklik

Yan ve ke sehpalarn yan sra orta sehpalarn da kullanld mekanlar, daha ok modern konutlarn salonlar olmutur.(Resim 3.97a - 3.97b) Rahatln n planda tutulduu dzende sehpalar eitli zel kelerin de eleman olmulardr. Ayrca masa yksekliindeki sehpalara da bu yllarda rastlanmaktadr. Yksek sehpalar ilev ncelikli kullanma ynelik iken; alak sehpalar ise biblo, ss eyas, vb objelerin kullanld sergileme mobilyas niteliinde kullanlmlardr. (Resim 3.98)

Resim 3.97a: Modern bir orta sehpa (ler Apt. Ayazpaa.) Kaynak : Arkitekt (5) 1935, 139. Resim 3.97b: Oturma grubu iinde bir orta sehpa (Gzel Fb. rn.) Kaynak : Arkitekt (2) 1932, 166. 165

Resim 3.98: Ss eyalarna ayrlm bir sehpa (H:R.Grpnar evi.) Fotoraf : Erdal Aksoy.

Cilal, kakmal ahap yzeylerin haricinde ini veya mermer yzeyli rnekler, daha ok dnemin ilk yllarnda grlrken popler-modern mekanlardaki sehpalar ahap-lake-cam kombinasyonlar ile biimlenmilerdir. Dnemin sonlarnda

sadeleen, yaln ancak kaln kesitlerin hakim olduu bu elemanlarn ounda, ayak balantl alt kullanm yzeyleri de grlmektedir. veya drt ayakl olanlarn dnda levha ayakl dik al rnler de mevcuttur.(Resim 3.99a-3.99b-3.99c-3.99d)

Resim 3.99a: S.F.Abasyank evinden bir rnek Fotoraf : Erdal Aksoy. Resim 3.99b: ayakl sehpa (M.Deniz evi.) Fotoraf : Erdal Aksoy. y

Resim 3.99c: Levha ayakl sehpa nerileri. Kaynak : Yedign (318) c:13 1934, 22. 166 6

Resim 3.99d: Caml orta sehpa. Kaynak : Arredamento Dekorasyon (6-7) 1989, 57.

Konsollar :

Bu tip mobilyalarn kullanm yzeyi mermer, ounlukla ayakl, duvara yasl olarak kullanlabilen, yksek aynal, depolama blm olmayan mobilyalardr. Osmanlnn batllama dneminde mekanlara giren konsollar; ounlukla 19. yzyl eklektik tutumunun izlendii biimsel zellikleriyle ne kmaktadrlar. Daha ok st gelir gurubuna dahil ailelerin yaad byk konutlarda, saray etkisiyle kullanlmaya balanmlardr. Bu konutlarn salon veya misafir odalar dnda giri mekanlar ve sofalarda yer alan konsollarn pek ounda; altn varakl, yaldzl -Batnn eski saray

sitillerini artran - oymalar mevcuttur.(Resim 3.100a -3.100b)

Resim 3.100a: Sofada bir konsol. (M.E.Bozkurt Evi,Bykada) Kaynak : P.Tulac Tarih Boyunca stanbul Adalar, Pars Yaynclk,1999,366 Resim 3.100b: Salona yerletirilmi bir konsol. Kaynak : Sevim Grgn koleksiyonu. 167

Konsol tanm, bu elemanlarn kullanld dnemde de komod la kartrlmtr. Bu dnemde ok sk grlen dolap veya ekmeceli, aynas da olan komodlara mekanlarda konsol adyla yer verilmitir. Modern tarzda mobilyalarn kullanld mekan dzeni iinde genellikle yer almayan konsollar yerini dz hatlara sahip, mekana zel tasarmlara brakmtr. Aynalar da olan bu tip uygulamalara sadece giri hollerinde rastlanmaktadr. (Resim 3.101) 3

Resim 3.101: K:.Dersan evi giri hol, Bykada. Kaynak : Arredamento Dekorasyon (6-7) 1989, 57.

Depolama Elemanlar :
Cumhuriyet ncesindeki konutlarda yklk ad verilen depolama elemanlarnda yatak, yorgan, yastk gibi eyalar saklanrken giyim eyalarnn da sandklarda korunduu bilinmektedir.(Resim 3.102a - 3.102b) Mekanlarn zellemeye balamasyla odadaki yklkler yerini gmme dolaplara brakm,(Resim 3.103) ask ve raflar da mevcut ilevlerini kaybetmilerdir. 1920lerin balarnda sofa ile balantl yklk ve gmme dolaplara da rastlamak mmkndr. Odalarda ise ihtiyalara gre, eitli trlerde depolama elemanlar

grlmektedir. Yatak odalarnda gardrop, komodin, dresuar kullanlrken misafir ve oturma odalarnda bfe, vitrin, komod gibi depolama

gibi elemanlar

elemanlarna yer verilmitir. Yeni dzende ise bfe ve vitrinlerin deiik

168

kombinasyonlar ile tasarlanm; daha ok yemek blmnde kullanlan kontr-bfe gibi elemanlar da grmek mmkndr. Ayrca mzik dolab olarak bilinen, iine radyo, pikap gibi cihazlarn konulduu ayn zamanda plaklarn da depoland elemanlar dnemin popler mobilya trleri arasna girmitir. Bunlarn dnda alma odalarnda kitaplklar, giri hollerinde de portmantolar ihtiyaca cevap vermilerdir. i

Hatay ii am sandk.

Bursa ii ceviz eyiz sand.

Masif ceviz Osmanl sand Resim 3.102a: eitli sandklar. .

Kastamonu ii masif am sandk.

Kaynak : Art Decor (91) 2000, 154-159. Resim 3.102b: S.F.Abasyank evi, bir sandk. Fotoraf : Erdal Aksoy. Resim 3.103: Gmme dolap. Kaynak : Arredamento Dekorasyon (6-7) 1989,62. .

169

Gardroplar : Osmanlnn batllama srecinde, Avrupada kullanlan mobilyalarn isimleri ile birlikte ithal edildikleri grlmektedir. Giysi dolab veya yeri anlamnda, Franszca Garde-robe kelimesinden dilimize gardrop olarak geen bu depolama elemanlar ounlukla yatak odas takmlar iinde yer almtr.(Resim 3.104) Ancak takm harici kullanldklar da grlmektedir.

Resim 3.104: Eklektik tarzda bir yatak odas takm.(Yalova Atatrk kk.) Kaynak : Fotoraf H.zzl,Atatrk evleri, Dnya Yaynclk, 1999,90.

Genellikle iki veya kapl olan gardroplarn bir kapa aynal ve/veya ekmeceli olanlar da mevcuttur.(Resim 3.105) Biim ve st yzey zellikleri ile tarzlar belirginleen bu elemanlarda, yirmi yllk dneme paralel bir eitlilik

hakimdir.

lk

yllarda

Cumhuriyet

ncesine

ait

tarzlarn

grld

bu

elemanlar,bazen farkl fonksiyonlar da yklenmilerdir.(Resim 3.106)

Resim 3.105: kapl aynal gardrop.(Gzel Fb. malat.) Kaynak : Arkitekt (2) 1932,.166. 170 0

Resim 3.106: ok fonsiyonlu ceviz gardrop. Kaynak : Ahap (8) 1996, 96.

Modern uygulamalarda ilevsel ve yaln izgileriyle karmza kan gardroplarn kbik yorumlarnda yuvarlak ve kitlesel formlar parlak lake yzeylerle btnlemilerdir. Ayrca daha ok kk kaplamalarn kullanld kapaklardaki yzey oyunlar da (kaplamalarn farkl ynlerde kullanlmasyla oluan) dikkat ekicidir. Art Deco gardroplarda asimetrik uygulamalar da grmek mmkndr. (Resim 3.107) 3

Resim 3.107: Asimetrik bir takm nerisi. Kaynak : Yedign (221) c:9, 1937, 22.

Komodlar : 1930 ncesi dnem konutlarnn pek ounda rastladmz komodlar daha ok yatak ve oturma odalarnda grlmekle birlikte sofalarda da kullanm yaygndr. ekmeceli veya dolapl, zerinde ereveli aynas olan bu elemanlar, mekanlarda
171

duvara dayal konumda bulunmaktadr.(Resim 3.108) Masadan biraz daha yksek olan bu mobilyalarn ahap (daha ok ceviz) olan depolama blmnn zerinde mermer bir kullanm yzeyi mevcuttur. Aynas duvara asl olabildii gibi mermer yzeye oturan tipleri de grlmektedir.(Resim 3.109a-3.109b) Ayrca aynasz olan

trleri genellikle dresuar veya ifoniyer tanmyla mekanlarda yer almtr.

Resim 3.108: Oturma odasnda bir komod. Kaynak : Ss (5) 1923, 16. .

Resim 3.109a: M.Deniz evi sofasndan bir rnek Fotoraf : Erdal Aksoy Resim 3.109b: S.F.abasyank evi yemek odasndan bir rnek Fotoraf : Erdal Aksoy 172

htiyaca gre amar, giysi, vb. eyalar depolamak amacyla kullanlan komodlarn stnde el ii rtler de olabilmektedir. Ayrca, baz mekanlarda ayna kelerinden sarktlan rtleri de grmek mmkndr. Konsollarda olduu gibi zerine daha ok fanuslu gaz lambalar ve amdan gibi aydnlatma elemanlarnn

konulduu grlmektedir. Bu alkanlk elektrik kullanmndan sonra da dekoratif amal devam etmitir. Komodlar da konsollar gibi modern mekan dzeni iinde yer bulamam ve geleneksel konutlarn bir paras olarak kalmlardr. Daha ok sade ve yaln izgilerin hakim olduu grlen komodlar, mekanlardaki ilev ncelikli mobilyalar arasnda saylabilirler. Komodinler : Yataklarn baucu elemanlardr. Karyola kullanmnn yaygnlamas ile birlikte, grlmeye balayan komodinler, el altnda bulunmas gereken her eyin depoland bu elemanlar ayn zamanda servis ilevine de cevap vermileridir. Yatak odas takmlar iinde de yer alan bu mobilyalar, ortak biimsel zellikleri ile yatakla btn oluturmulardr.(Resim 3.110) 3

Resim 3.110: Yatakla birlikte zmlenmi komodin rnei. Kaynak : Arkitekt (2) 1932, 53

Genellikle duvara dayal olan yataklarn tek tarafnda yatan ortada kullanld durumlarda (daha ok ebeveyn odalar) iki tarafta birden yer almlardr. Tamam ekmeceli veya dolapl olanlarn dnda, daha ok ekmece ve dolabn bir arada olduu trler tercih edilmitir.(Resim 3.111a-3.111b-3.111c) Tm mobilyalar gibi dnemin biimsel farkllamalarnn yansd elemanlardan olmular ve modern dzen iinde de kullanlmaya devam etmilerdir. Ahap malzeme kullanlan rnekler arlktadr.(Resim 3.112)
173 3

Resim 3.111a: Psalty Maazas a

rn bir komodin. Kaynak : Beyolu Mzesi iin neriler,Y.K.Yaynlar, 2000,96 Resim 3.111b: S.F.Abasyank evinden Art Nouveau bir komodin Fotoraf : Erdal Aksoy. y

Resim 3.111c: H.R.Grpnar evinden bir komodin Fotoraf : Erdal Aksoy. Resim 3.112 : Takma dahil bir komodin Kaynak: Arkitekt (2) 1932,166.

Bfe ve Vitrinler : nceleri oturma odalarnda (Resim 3.113) karmza kan bfeler modernlemeyle birlikte yemek odas takmnn bir eleman olmulardr. Genellikle ayna kombinasyonlar ile biimlenen bu elemanlar daha ok tabak, bardak vb. sofra takmlarn depolamak iin kullanlmlardr. Dnemin balangcnda iki kademeli
174 4

olanlarna da ska rastlanmaktadr. Geni bir komod grnmnde st mermer olan bu trlerin bazlarnda st dolaplar da grlmektedir. 19. yzyldaki rneklerini artran bu tiplerde genelde st dolaplar alt blmdeki niteyle balantldr.(Resim 3.114) Duvara dayal konumda ereveli aynalar da olan bu elemanlarn baz kapaklar camldr. Vitrin gibi kullanlabilen bu caml blmlerin haricinde ak rafl blmler de olabilmektedir.(Resim 3.115)

Resim 3.113 : Bahariyede bir evin oturma odas. Kaynak: stanbul (20) 1997,40. .

Resim 3.114 : Mario Levi evinden bir bfe.(1870) Fotoraf : Erdal Aksoy. Resim 3.115 : H.R.Grpnar evi yemek odas takmnn bfesi. Fotoraf : Erdal Aksoy. 175

Vitrin olarak adlandrlan caml dolaplarn, bfeden bamsz bir eleman olarak yer ald misafir odalar ounlukla 1930larn ikinci yarsnda karmza kmaktadr. ncesinde vitrin benzeri geni dolaplarn daha ok kitaplk gibi kullanld grlmektedir.(Resim 3.116) Dnemin sonlarn da ise boyutlar klen trde, deerli grlen eyalarn sakland ve sergilendii elemanlar olmulardr. Ayrca yemek odas takmlar iinde kontr-bfe tanmyla yer alan elemanlar da

genellikle vitrin ve bfenin tek bir nite iinde topland aynas da olan trlerdir.(Resim 3.117) 3

Resim 3.116 : Art Nouveau vitrin Resim 3.117 : Pempe Kkn yemek odas takmna (S.F.Abasyank evi) Fotoraf : Erdal Aksoy. bfe haricinde kontr bfe de dahil edilmi Kaynak : nn Vakf Arivi..

Cumhuriyetin ilk yirmi ylnda mekanlarda yaanan eitlilik bu elemanlarn biimsel zelliklerin de yansmtr. lk yllarda el iiliinin arlkl olduu daha ok ceviz ve mee elemanlar (ou ithal) kullanlrken Art Nouveaunun sade izgide olanlarna da rastlanmaktadr. Kbik mobilya modas ile birlikte yaln yaplar ile dikkat eken bu tr depolama elemanlarnn, kk kaplamal ve parlak cilal olanlarndan baka lake trleri de tercih edilmitir. Lake olanlarn ounda dolap

kapaklar ve ayna erevesinde derz ler halinde uygulanm dneme zg izgisel dekorlar dikkat ekmektedir.(Resim 3.118)
176

Resim 3.118 : Takmla birlikte nerilen bfeler. Kaynak : Yedign (289) c:12, 1938, 22

Kitaplklar : Kullancnn sosyal ve kltrel konumuna bal olarak mekanlarda yer verilen kitaplklar, genelde alma odalarnn eleman olmulardr. Mekanlarda ayrlan yerin llerine gre zel yaplm niteler olduu gibi, bamsz bir mobilya olarak kullanlan trleri de mevcuttur. Bu elemanlar, ak rafl biimde kullanlabildikleri gibi kapakl trleri de ounluktadr. Daha ok caml kapaklarn grld kitaplklarn alt blmlerinde ahap

kapaklar tercih edilmitir.(Resim 3.119) Dnemim ikinci yarsnda kanepelerle kombine edilerek oturma odalarna; yataklarn baucu eleman olarak da yatak odalarna girdii grlen kitaplklara, modern planl konutlar iinde ise ktphane olarak zel mekanlar ayrld grlmektedir. Ayrca alma odalarnda kitaplklarla birlikte kat dolaplar olarak kullanlan elemanlara da rastlanmaktadr.(Resim 3.120) Konstrksyonu ounlukla ahap, st yzeyi de cilal olan bu elemanlar farkl yksekliklerde olabilmektedir. zel zmlerde duvar yzeyinin tavana kadar kullanld grlmekle birlikte, modern yaam dzeninde daha ok oturma ve yatak odalarna yerletirilen ktphanelerin alak ve kademeli olanlar tercih edilmitir. Kitap haricinde aksesuarlarn yerletirildii rnekler de mevcuttur.(Resim 3.121) Dnemin sonlarna doru modernizmin yalnl ile rten biimleriyle ada mekanlarn elemanlar haline gelmilerdir.
177 7

Resim 3.119 : Caml kitaplk (S.F.Abasyank evi) Fotoraf : Erdal Aksoy y

Resim 3.120 : Psalty kat dolab. Kaynak : Beyplu Mzesi in neriller, Y.K.Y.2000, 97. .

Resim 3.121 : Modern bir kitaplk nerisi. Kaynak : Yedign (148) c: 6,1936, 6.

Mzik ve ki Dolaplar : Mzik dolaplar zellikle 1930 sonrasnda, yerlemeye balayan modern yaam tarzyla birlikte deiimin ve asri hayatn sembol olarak mekanlarda kullanlmaya balamlardr. Deiimi Avrupal gibi olmakla zdeletiren st gelir ve/veya kltr gurubuna sahip kiiler; bu tr mobilyalar gelien sosyal hayatlarnn ihtiyalar arasnda grmlerdir. mkanlar yetersiz olan kesimin de adalk k

178

gstergesi olarak mekanlarna almaya alt bu elemanlar ayn dnemde Batda da popler olan rneklere benzer biimleri ile de tercih edilmilerdir. Mzik dolaplar iine radyo, gramofon, pikap ve plaklarn konulduu bir mobilya olarak daha ok misafir odas ve salonlara yerletirilmitir. Art Deconun zgn izgilerini tayan bu elemanlar genellikle parlak cilal ahap yzeyleri ve yuvarlak kitlesel hatlar ile dikkat ekmektedirler. Sadece pikap, gramofon ve plaklarn iine; radyonun da zerine konulduu rnekler de mevcuttur.(Resim 3.122a - 3.122b) Ayrca, eitli depolama blmleri ve iki dolaplar ile kombine edilmi bfe grntsnde elemanlara da rastlanmaktadr. r

Resim 3.122a : Mzik dolab (H.R.Grpnar evi) Fotoraf : Erdal Aksoy Resim 3.122b : Art Deco Mzik dolab (Mario Levi evi) Fotoraf : Erdal Aksoy

ki dolaplar ayr bir nite olarak kullanld gibi kanepelere eklenmi bir blme iinde de olabilmektedir. ki ieleri haricinde, bardaklarn da konulduu bu elemanlarn kapaklar bazen de servis yzeyi olarak kullanlabilmektedir. (Resim 3.123) thal olanlarna da rastladmz bu elemanlar genelde ahap olmakla birlikte metal, cam gibi farkl malzemelerle kombine edilmi zel rnlerin de kullanld grlmektedir.(Resim 3.124) 3

179 9

Resim 3.123 : Art Deco iki dolab (K..Dersan evi) Kaynak : Arredamento Dekorasyon (6-7) 1989, 63. Resim 3.124 : thal iki dolab (Mario Levi evi) Fotoraf : Erdal Aksoy.

Portmanto ve Asklar : Konutlarn giri hacimlerinde yer alan portmantolar genelde ask ve ayakkablktan oluan aynal elemanlardr. lk yllarda ask (ayakl veya duvara asl) ve ayakkab dolab gibi elemanlarn ayr ayr kullanldklar rneklere daha sk

rastlanmaktadr.(Resim 3.125a - 3.125b) Ayrca, pek ok konutta palto vb. giysilerin konulduu kapa aynal olan, dolaplarn sofalara yerletirilerek portmanto olarak kullanld da grlmektedir.(Resim 3.126) Modern dzene geilmesiyle birlikte birbirinden bamsz kullanlan elemanlarn tek bir elemana dnt rnekler oalmtr. Ak ask ve aynal bir yzeyin, iinde ayakkablk ve asks olan dolaplarla kombine edilmesiyle oluan elemanlar 1930larla birlikte grlmeye balanmtr. Ayrca emsiyelik blmesi olan trlerle birlikte apkalk olarak dnlm ask veya raflar bulunan mobilyalar da mevcuttur.(Resim 3.127) Bu dnemde ayakl asklarn konut girileri haricinde yatak odalarnda da kullanldklar grlmektedir. Bu tip asklarn dnda S.F.Abasyank evinde olduu gibi kravat asks, pantolon asks gibi zel elemanlara da rastlanmtr. Karlalan
180

rnekler biim ve yzey zellikleri asndan deerlendirilirse; ilk yllardaki eitliliin yerini genelde birbirine paralel zellikte modern izgilerin hakim olduu elemanlara brakt gzlenmitir. (Resim 3.128) 3

Resim 3.125a : Mrrvet Deniz evinden aynal ask rnekleri e

Fotoraf : Erdal Aksoy.

Resim 3.125b : M.Levi evi kapitone ask rnei. Fotoraf : Erdal Aksoy. y

Resim 3.126 : M.Deniz evin sofasnda aynal portmanto. Fotoraf : Erdal Aksoy. Resim 3.127 : Modern bir ask nerisi. Kaynak : Yedign (318) c:13,1939,22. 181 1

Resim 3.128 : Mimar Aptullah Ziyann portmanto tasarm. Kaynak : Arkitekt (9) 1931,288.

Aksesuarlar :

Bu srete yaanm konutlarda mobilyalarla i ie kullanlan tamamlayc elemanlar aksesuar olarak adlandrlmlardr. Daha ok geleneksel konutlarn mekanlarnda rastladmz aynalar bu dnemde nemli bir yer tutmaktadr. Genellikle mobilyalarla kombine edilenlerin dnda ereveli boy aynalar da kullanlmtr. Konut girilerinde ve sofalarda yer alan bu elemanlarn ereveleri genellikle eski stillerin izgilerini tamaktadr.(Resim 3.129) Dnemin modern konutlarn da ise boy aynalar yerine mekanlarda ayna ile zel dzenlemeler yapld grlmektedir.
Resim 3.129 : ankaya,Eski kk giriindeki boy aynas Kaynak : nn Vakf Arivi. 182

Paravanlar da, dnemin mekanlarn tamamlayan ileviyle tercih edilen elemanlardr. Yatak odalarnda karlatmz bu elemanlar modern dzen iinde hollerde de kullanld grlmektedir. zellikle 1930 sonrasnda Art Deco etkilerlerle biimlenen paravanlar, perdeleme ilevlerinden ok dekoratif zellikleriyle ne kmlardr. Mobilyalarla btnleerek mekan tamamlayan objeler arasnda saatler de nemli bir yer tutmaktadr. thal edilen bu rnler Osmanlnn batllama dneminden gelen alkanlklar sonucu uzun yllar mekanlarda korunmulardr. (Resim 3.130a - 3.130b)

Resim 3.130a : Art Nouveau paravan. Resim 3.130b: Karikatre yansayan bir paravan rnei. Kaynak : stanbul (30) 1999, 440. Kaynak : Ss (8) c:1,1923, 120.

Masa saatleri konsol ve komodlarn zerinde yer alrken; Duvar saatleri de daha ok salon ve sofa duvarlarnn eleman olmulardr. lk yllarn byk konutlarnda ok sayda bulunan saatler, varln gstergesi saylm modern dzende ise nemini yitirmitir.(Resim 3.131) Saatler gibi piyanolar da Batl yaamn bir sembol olarak mekanlara girmi; bu alkanlkla Cumhuriyetin ilk

yirmi ylnda modern konutlarn salonlarnda da yer almlardr. (Resim 3.132)

183 3

Resim 3.131 : Duvar saati Kaynak : Beyolu Mzesi in neriler, Y.K.Y. 2000,121. Resim 3.132 : Piyano rnei (Osman Bey ailesinden Rikkat Hanm.) Kaynak : stanbul (30) 1999, 135.

Dnem mobilyalarn rtlerle kullanlma alkanl ise eski, geleneksel dzeyle badamaktadr. Bu dorultuda el ii rme rtler mobilyalarn nemli aksesuarlar saylmlardr. nceleri, dekoratif zellikleri ile tercih edilen rtler, daha sonra mobilyalar koruma amacyla kullanlmlardr. Ayrca iilii kt ve ypranm mobilyalar gizleme amac da rtleri ihtiya haline getirmitir. Bu dnemde zel rtlerle kaplanm yastk ve minderler; koltuk ve kanepelerle kombine edilmilerdir. (Resim 3.133) 3

Resim 3.133 : Yastkl kanepe. Kaynak : S.Grgn koleksiyonu.

Yastklar Art Deconun hissedildii mekanlar da zenginletiren unsurlar arasda yer almtr. Ayn tarz koltuklarn stlerine yerletirildii grlen yastklarn ba dayamak ihtiyacna cevap verdikleri dnlebilir. Ancak modernizmin etkiledii mekanlarda gereksiz her ss esi gibi rt, yastk, perde vb. elemanlarn
184

kullanm da reddedilmi ve gereksiz saylmtr. Bu durum mekanlarn souk olarak tanmlanmasna neden olmutur.

4. BLM : ERKEN CUMHURYET DNEM KONUT RNEKLER :

Erken Cumhuriyet dnemi konutlar iinde yer alan rnekler arasnda

Atatrk Evleri olarak ele alnan konutlar ounlukla Cumhuriyet ncesinde gelimi konut tipleri arasna girmektedir. Atatrk n Cumhuriyet ncesi ve sonrasnda konaklad bu evlerin bir blm mze olarak korunmu ve gnmze ulamtr. Bu konutlar; Anadolunun eitli kentlerinde karlatmz evler olmas, mekan ve mobilyalaryla Cumhuriyetin ilk yllarndaki konutlarn ortak zelliklerini tamas asndan nemlidir. Yine ayn dnem iersinde; Hseyin Rahmi Grpnarn Heybeliadada, Sait Faik Abasyankn Burgazadada yaadklar evler zellikle dnem mobilyalarnn eitliliini tanmlayan ilgin rneklerdir. 1930 sonrasnda yerleen modern mimarlk anlaynn bir rn olan; Atatrkn kz kardei Makbule Atadana ait ankayadaki konut ise mimar Seyfi Arkan tarafndan projelendirilmitir. Mobilya tasarmlar da mimarna ait olan bu ev gerek yap gerekse mekan organizasyonuyla, ikinci on yln zgn rnekleri arasndadr. Bykadada 1937de yaptrlan, mekan ve mobilyalar dnemin popler tarz Art Deconun izgilerini tayan, Kazm inasi Dersana ait ev ise gnmze kadar hibir deiime uramadan ulaan nadir rneklerden biridir.

4.1. Atatrk Evleri :

Nezihe Arazn Memleketin gittii her kesinde kimi zaman gn aarncaya kadar alt, baz baz da d

kimi zaman geceledii, srf dinlenebilmek iin kald, kimi kerpi, kimi kk, kimi yayla, kimi ehir evleri. olarak tanmlad
185

Atatrk evleri

171

Cumhuriyetin ilk yirmi ylndaki yaam biimini farkl

perspektiflerle ortaya koymaktadr. zellikle Anadoluda kald evlerin bazlar, konut sahiplerinin oturduu, Atatrkn konaklamas iin seilen konutlardr. ounun Ataya armaan edildii veya verilmek istendii bilinmektedir. ANAKKALE :

Kald bilinen, en erken tarihli konutlardan biri anakkale Eceabatdaki amyayla Kk dr. 1915de anakkale Savalarna katlmak iin geldii bu kentte, Bigali Kynn Muhtar Hseyin Aann evinde karargah kurulmutur. Mustafa Kemalin on be gn kald bu evin giri katnda yemek odas ve kiler st katta da oda bulunmaktadr. Gmme dolap ve sedirlerin yer ald odaya

yerletirilen alma masas ve thonet sandalye bize dnemin ip ularn vermektedir. (Resim 4.1)

Resim 4.1: amyayla Kk, anakkale. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,1999,24
171

Nezihe Araz, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk, stanbul, 1999, 9. 186

ESKEHR :

Eskiehirin Odun Pazar, Dede Mahallesinde yer alan Osmanl Evinde 1925de konuk edilmi, Eskiehir Miletvekili Yeil Efendiye ait olan bu ev de geleneksel planl konutlarn zgn rnekleri arasndadr. Atatrk bu evde bir gece kalmtr. (Resim 4.2) 4

Resim 4.2 : Osmanl evi, Eskiehir. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,1999,60-61

BURSA : Miralay Mehmet Beye ait olan Hnkar Kk Atatrkn 1923-1938 yllar arasnda konaklad evlerden biridir. katl kkn ikinci katndaki odalar; yatak, alma ve toplant amal dzenlenmitir. Mekanlar yapsal zelliklerinin yan sra yerleim dzeni ve mobilyalar ile stanbulun, Osmanldan kalan konut dzeninin yorumu niteliindedir. (Resim 4.3) 4

187 7

Resim 4.3: Hnkar Kk, Bursa. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,1999,72-73 188

A ADANA :

Geleneksel Adana evlerinden biri olan, cumbal kagir yap ilk kez 1923de Atatrk ve Eini arlamtr. Ramazanoullar ailesinden Suphi Paaya ait olan bu evin kaplar 1938e kadar dokuz kez daha Atatrk iin almtr. alma blmnde yer alan oymal ceviz takm; masa ve sandalyesi dnda kitapl, sehpa, etajerden olumaktadr. Yatak odasndaki pirin karyola, tepelii ile farkllamaktadr. (Resim 4.4) 4

Resim 4.4: Suphi Paa evi, Adana. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,1999,74-75 7

189

MERSN :

Atatrkn geldiinde (1925-1938 aras be kez) kald ev; 1897de Mersinli Mavromati ailesinden bir hanmla evlenen Almanya Konsolosu iin yaptrlmtr. Atatrk Mavromati Kona olarak bilinen bu konan o yllardaki sahibi Fedon Tahinci tarafndan konuk edilmitir. Bu gn restore edilerek mze haline getirilen ev, mobilyalar ve deniiyle Osmanl saraylarn andrmaktadr. (Resim 4.5) 4

Resim 4.5: Mavromati Kona, Mersin. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk

Evleri, Dnya Yaynclk,1999,76-77 190

SLFKE : 1925de Silifkeye de giden Atatrk ve Ei, Hac Hulusi Efendinin konanda konuk edilmilerdir. 1905-1912 yllar arasnda yaplm bu kuleli ev yine geleneksel zellikleriyle ne kan rneklerdendir. Sedirli ve ocakl oturma odas; el ii perdeleri, yresel hallar ve mangalyla btnleerek, alkanlklar ifade ederken; geni sofas ve mutfa ayn dzenin paras niteliindedir. (Resim 4.6) 4

Resim 4.6: Hac Hulisi Efendi Kona, Silifke. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,1999,88. 191

TRABZON :

Trabzondaki Souksu Kk 1924de Ei ile birlikte kalmas iin hazrlanm daha sonrada hediye edilmitir. Atatrk Kk adn alan eve kalorifer ve elektrik donanmlarnn da ilave edildii grlmektedir. Renkli ini kapl sofasnda bir bilardo masasna, yatak odasnda ise yine pirin bir karyolaya yer verildii grlmektedir. (Resim 4.7) 4

Resim 4.7: Souksu Kk, Trabzon. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,1999,78-79. 192

ZMR :

zmirde Naim Palas Oteli olarak bilinen yap 1875-1880 yllar arasnda, hal tccar Takfor Efendi tarafndan ev olarak yaptrlmtr. Sahibinin, zmirin kurtuluunda Yunanistana dnmesiyle otele evrilen bu konut, 1926da zmir Belediyesi tarafndan satn alnarak denmi ve Atatrke hediye edilmitir. 1930-1934 yllar arasnda Atatrkn sk sk kald bilinen iki katl bu evin; alt

katnda byk bir salon, ikinci katnda yatak odalar, zel bir yemek odas, kabul odas ve banyolar bulunmaktadr. Geni holde yer alan koltuklar ve aynal raflar ise daha ok prestij amal bir dzende yerletirilmitir. Geni banyosunda kullanlan apareyler dnemin modern anlayyla seilmilerdir. (Resim 4.8)

Resim 4.8: Naim Palas, zmir. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,1999,84-85. 193 3

YALOVA : Baltac iftlii Kk ise Atatrkn gezilerinde sk sk konaklad evlerden biri olmutur. Cumhuriyet sonrasndaki deiimi yanstan mobilyalar ile ne kmaktadr. Bugn Devlet retme iftliinin ynetim binas olarak kullanlmakta; ancak dnemin mobilyalar, ayr mekanda ayn dzende

korunmaktadr. modern dzene

Mekanlar geiin

gelenekselden tamaktadr. (Resim 4.9)

izlerini r

Resim 4.9: Baltac iftlii Kk, Yalova. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,1999,30-31. .

194

Yalova Atatrk Kk Atatrkn isteiyle; Deniz Yollar daresince Cumhurbakanl Kk olarak yaptrlmtr. Mimar Niyazi Bey tarafndan iki ay gibi ksa bir srede ina edilen kk 1929 tarihlidir. Atatrkn ihtiyalarna gre dzenlenen bu konutun yapnn mimarisine tamamen zt, eklektik tarzdaki mobilyalarla denmi olmas; bu tarz mobilyalarn uzun sre prestij unsuru olarak kabul edildiini gstermektedir. (Resim 4.10) 4

Resim 4.10: Atatrk Kk, Yalova. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya

Yaynclk,1999,90-91. 195

ANKARA :

Direksiyon Binas ad verilen, Ankara Garndaki

yapnn st katn

Mustafa Kemal 1920 ylnda konut olarak kullanmtr. Yatak, alma ve yaz odas olarak ayrlan blmlere bir de toplant odasnn eklenmitir. Bu ev Can Dndarn satrlarnda: ...gaz lambal gecelerin yaand sade ve gsterisiz... tanmyla yer almtr.
172

alma odasnda kaln kesitli ahap bir masa ve oturma yzeyi deri

kaplanm ahap sandalyesinin haricinde kapitone arkalkl deri bir kanepe ve koltuklarn olduu grlmektedir. (Resim 4.11) 4

Resim 4.11: Ankara Gar Direksiyon Binas Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,1999,24. 196

Eski Cumhurbakanl Kk : Ankaral Bulgurluzade Mehmet ve Rfat Beyler tarafndan satn alnm olan ankayadaki eski ba evi, 1921 balarnda Ankara halk adna Atatrk'e armaan edilmitir. Atatrk 1921 Haziran aynda kke tanmtr. 1924 ylnda Mimar Mehmet Vedat Bey tarafndan kke ilaveler

yaplmtr. 1926da da kalorifer

tesisat yaplan kk bugnk yapsna

kavumutur. n tarafndaki camekanl giriin dnda arka cepheye uzunlamasna bir ofis ve mutfak eklenen kkn yan tarafna da bir kule yaplmtr. 1932 Haziran ayna kadar Trkiye Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakanl Kk olarak kullanlan konut o gnk haliyle korunmaktadr. Kkte kullanlan mobilyalarn bazlar eitli lkelerin devlet bakanlar tarafndan hediye edilmitir. Bunlarn dndaki mobilyalar ise ilk on yln eitliliini ortaya koyan biimsel zelliklere sahiptir. (Resim 4.12) Atatrk, 1932de C.Holzmeisterin projelendirdii bugnk konuta yerlemitir. Bu konutun 1932de modern tarzda mobilyalarla dendii ancak 1 173 zamanla bu mobilyalarn deitirildii bilinmektedir.

Eski Cumhurbakanl Kk Binas - Ankara

172 173

Can Dndar, Glgedekiler, mge Kitabevi, 7.Bask, Ankara, 1999, 21-22. 50 Yllk Yaantmz 1923-1933, Pembe Kkn yks, Milliyet Yaynlar, cilt:1 stanbul, 1975, 71. 197 7

Yemek Odas. .

Zemin Katn Hol. Ktphanedeki alma Masas. 198 8

stirahat Odas. .

Yatak Odas. Banyo. 199 9

Resim 4.12: Eski Cumhurbakanl Kk,Ankara. Kaynak : nn Vakf Arivi. Kuleli Oda ve alma Masa.

STANBUL : Atatrk 1927den balayarak daha ok resmi kabul ve almalar iin kulland Dolmabahe Sarayndaki odasnn 1935de mobilyac Kemal Ylmaz tarafndan yeniden dzenlendii bilinmektedir.
174

(Resim 4.13) 4

Resim 4.13: Dolmabahe Saray,stanbul. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,1999,87.

1935 de stanbul Belediyesi tarafndan Atatrke hediye edilmek zere Mimar Seyfi Arkana yaptrlan Florya Deniz Kk ise ikinci on yln modern anlaynn nemli rnekleri arasndadr. Mobilyalarnn tasarm da yapnn
174

Y.Cem, a.g.e., 109. 200 0

mimarna aittir. alma odasndaki zel kitaplk, masa ve sehpalar gl aac kaplama olup dnemin Art Deco ve modern izgilerini tamaktadr. Ayn etkiler oturma elemanlarnn biimlerine ve desenlerine de yansmtr. Pikap ve radyo dolaplarnn da yer ald toplant salonunda aydnlatma ve aynann bir arada kullanld zel tavan tasarm dikkat ekmektedir. Banyosunda jakuzi ve saunann haricinde tart ilevi gren ilgin bir oturma eleman da bulunmaktadr. Dnemin modern zelliklerinin tmne sahip olan deniz stndeki bu kk, 320 adet beton direin zerine oturtulmutur.(Resim 4.14)
201 1

Resim 4.14: Florya Deniz Kk,stanbul. Kaynak : Fotoraf, Haluk zzl, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk,1999,100-103.

4.2 Hseyin Rahmi Grpnar Evi / Heybeliada stanbul :

1864-1944 yllar arasnda yaayan yazar Hseyin Rahmi Grpnar, hayatnn byk bir blmn Heybeliadadaki evinde geirmitir. Ev 1999 ylnda restore

edilerek mze haline getirilmitir. Bahe iindeki katl ahap kkn bahe katnda mutfak blmnn yan sra hizmetilere ayrlm odalarda mevcuttur. Giriteki sofadan geilen oturma odasnda koltuk takmnn haricinde duvardan duvara byk bir ktphane yer almaktadr. Ayn katta birde tuvalet bulunmaktadr. kinci kat yemek, yatak ve alma odalarna ayrlmtr. at katnda ise bir misafir yatak odas bulunmaktadr. Evde kullanlan mobilyalar daha ok Cumhuriyet ncesinde mevcut olan biimsel zellikleri tamaktadr. Oturma odasndaki yeil kadife koltuk takm eski haliyle korunmutur. Yemek odasndaki takm ise hazeran sandalyeleri olan bir masa ve bfeden olumutur. Odadaki vitrinin takmdan farkl bir eleman olarak mekana sonradan yerletirildii anlalmaktadr. zerinde radyosu olan bir mzik dolab ve ak rafl bir depolama eleman da ayn mekanda grlmektedir. Yatak odasnda ise takm olmayan elemanlar bir arada kullanlmtr. Pirin karyola, bir ba ucu eleman ve ceviz kapl aynal bir dolapla btnlemitir. alma odasnda torna ayakl bir yaz masas, iskemlesi ve kk kitaplklar mevcuttur. Ayrca thonet tipi sallanan bir sandalyeye de mekanda yer verilmitir. at katndaki misafir yatak odasnda pirin bir karyolann yan sra bir komodin ve sandalyeleri de olan bir masa bulunmaktadr.
202 2

eitli ini ve demir sobalara da rastlanan evde yresel hallar, elii perdeler ve rtler dnemi yanstan unsurlar arasndadr.(Resim 4.15) 4

Misafir Odas, Koltuk Takm. .

Yemek Odas, Vitrin ve Masas. Yatak Odas, Pirin Karyolas ve Gardrop. p

203 3

alma Odas, Masa, Kitaplk ve Kat dolab. .

Rafl depolama elemanlar ve sehpa. Tanabilir stma eleman, duvar seccadesi ve yol hals. Resim 4.15: Hseyin Rahmi Grpnar Evi mekan ve mobilyalar, Heybeliada,stanbul. Fotoraf : Erdal Aksoy. 204

Sait Faik Abasyank Evi / Burgazada stanbul :

1906-1954 yllar arasnda yaayan yazarn Annesi ile birlikte oturduu Burgazadadaki evi, lmnden sonra 1964de mze haline getirilmitir. Bu ev de H.R.Grpnar evi gibi katl ahap bir kktr. Bahe iindeki evin plan zellikleri de benzemektedir. Giriteki sofadan geilen misafir odasnn haricinde, yemek masas, sandalyeleri ile komod ve bfenin yer ald yemek odas da bu kattadr. r

kinci katta yer alan yatak odasndaki eyalar ise karyola, komodin ve komod dnda bambu olarak bilinen bir orta sehpa ve tuvalet masasdr. Bu odada eitli asklara da yer verilmitir. Ayn katta alma masas ve caml kitaplklarn olduu orta masal bir oda, ayrca kk bir alma odas daha mevcuttur. Art Nouveaudan Art Decoya pek ok tarzn bir arada yaad mobilyalar ile kk, ilk yirmi yln eitliliini yanstmaktadr. Mangaldan ini sobaya, gaz lambalarndan elektrikli avizelere kadar mevcut olduu grlen her eleman dnemin deiimine rnek

oluturmaktadr. (Resim 4.16) 4

Misafir odas ve koltuk takm. .

205

Yemek odas ve mobilyalar. .

Yatak odas ve karyolas. 206 6

Pantolon ve kravat asklar. .

alma odas mobilyalar. 207 7

Sandalyeler. a

Sehpalar. Avizeler. e

208

Portmanto ve ini soba. Resim 4.16: Sait Faik Abasyank Evi mekan ve mobilyalar, Burgazada,stanbul. Fotoraf : Erdal Aksoy.

Makbule Atadan Villas / ankaya Ankara :

Villa, Atatrkn kz kardei Makbule Atadan iin Mimar Seyfi Arkan tarafndan ankaya tepesinde ina edilmitir. 1936 tarihli yap modern mimarlk anlaynn bir rndr. Mekanda kullanlan mobilyalarn tasarm dahil, haldan kumaa her ey desen ve renk seimlerine kadar mimarn imzasn tamaktadr. Konut, bu adan dnemin zel rnekleri arasndadr. Villann mermer deli giri holnde bir vestiyer ve tuvalet yer almakta; bu mekandan alma odas ve salona geilmektedir. Parke deli salondan, kromaj profillerin kullanld caml bir blmeyle ayrlm yemek blmne bir basamakla inilmektedir. Yemek salonundan k bahesine, ayn zamanda alma ve bayan oturma odasna da gei salanmtr. Ayrca bir ka ahap basamakla klan bir oturma kesi de ayn mekanda yer almaktadr. Bu salondan ceviz kaplama, cilal bir merdivenle yukar k salanm; bu merdivenin alt ksm da bar olarak dzenlenmitir. Merdivenin ulat pencereli galeri katnda mzik odas olarak ayrlan bir blm mevcuttur. Bayan oturma odas olarak adlandrlan oda, zel bir koridorla banyosu da olan misafir yatak odalarna balanmtr. Koridor sonunda ise
209 9

servis blmlerine (mutfak,hizmeti yatak odas, amar ve t odalar) gei bulunmaktadr. Yatak odasnn olduu blme, da alan bir kapnn da olduu servis balantl bir koridordan geilmektedir. Ayrca salonun oturma blmnde de ayn koridora alan bir kap mevcuttur. Yatma blmnn bamsz kullanlabilecek ekilde planland grlmektedir. Renkli mermerlerle kapl zel banyosu ve soyunma odas ile birlikte tasarlanan yatak odasndan bir holle diki odas olarak kullanlan zel bir mekana da geilebilmektedir.
175

Genelde simetrik dzeninin hakim olduu mekanda, radyatr ka bir mobilya gibi alglanmakta ve bfe benzeri depolama elemanlaryla btnletii grlmektedir. Art Deconun yaln izgilerinin arlkta olduu mekanlarda tamam kuma, iri desenli byk koltuklar; kaln kesitli, yuvarlak hatl asimetrik ahap sehpalar ve depolama elemanlar yer almakta; nikelaj ve kromajl yzeyler Art Deco etkileri glendirmektedir. Gelenksel dzeni anmsatan tek ayrnt, baz sehpa ve masa yzeylerindeki el ii dantel rtlerdir.(Resim 4.17) 4

Makbule Atadan Villas, ankaya - Ankara.

175

Arkitekt,(7) ankayada Bir Villa - Ankara, stanbul, 1936, 179-186. .

210 0

Villann Plan.

Salonun oturma ve yemek blm. b

211 1

Yemek Salonu ile balantl oturma blm.

Oturma blmnn yemek salonundan grn. K bahesi. 212 2

alma odas. .

Bayan odas. Mzik odas. 213

Mzik odas akvaryumlu ke. r

Resim 4.17: Makbule Atadan Villas mekan ve mobilyalar, ankaya, Ankara. Kaynak : Arkitekt (7) 1936,179-186. Vestiyer.

Kazm inasi Dersan Evi / Bykada stanbul :

Osmanl saray bahekimi Ferdinand Paann ilk sahibi olduu ahap kk yanarak ykldktan sonra, temelleri zerine modern mimari anlayta yaplan yapnn yeni sahibi, dnemin Akam gazetesi kurucularndan Kazm inasi Dersan olmutur. talyan Mimar Denari tarafndan projelendirilen yap katldr. 1937de tamamlanan, kalorifer tesisatna da sahip olan ev mobilyalaryla birlikte bugne 1 176 kadar korunmu ve halen kullanlmaktadr.

176

Arredamento Dekorasyon,(6-7), Bykadada Zaman stanbul,1989, 56-65. 214

Evin denii ile ilgili kararlar Dersann ei Muzaffer Hanm vermitir. Art Deconun tm zelliklerini tayan mobilyalar, Psaltye siparile yaptrlm, kumalar ve perdeler ise Selahattin Refikin Dekorasyon adl maazasndan seilmitir. Torunlar Glin Mutlunun ifadesine gre; evin giriindeki hasr iskemleler eski kkten kalan ve boyanarak kurtarlabilen elemanlardr. Salona ve yaz odasna geii salayan byk giri holndeki avize ise Avrupada bir otelde grlerek benzeri burada yaptrlmtr. Yemek odas takm ve oturma blmlerinin yer ald yemek salonundan ayr bir oturma salonuna geilmektedir. st katta yer alan yatak odalarnda ise farkl renklerde pirin karm karyolalar, Art Deco zellikleri tayan tuvalet masalar, iki dolab ve sehpalar kullanlmtr. Gmme dolaplarn da mevcut olduu bu mekanlardaki mobilyalarda da salondaki mobilyalar gibi lake tercih edildii grlmektedir. Ayrca evin tm mekanlarnda, ayna ve caml yzeylere yer verildii grlmektedir. Evin teras ve balkonlarnda kullanlan ayn tarz minderli ahap mobilyalarla birlikte kam (bambu) takmlara da yer verilmitir. Giriin altndaki kat ise mutfak, amarlk ve personelin kald odalara ayrlm; yemek servisi iin ise bir monarj kullanlmtr. Modern anlayla ina edilen evin mekan organizasyonunun, geleneksel yaplara benzer biimde zmlendii grlmektedir.(Resim 4.18) 4

Kazm inasi Dersan Evi, Bykada-stanbul. 215 5

Giri hol ve eski kkten kalan hasr oturma gurubu. u

Yemek odas ve bfesi.

216

Yemek salonu oturma kesi. i

Oturma salonu. Aydnlatma elemanlar.

217 7

Yatak odas ve tuvalet masas. Gardrop ve komod. d

218

Resim 4.18: Kazm inasi Dersan evi mekan ve mobilyalar, Bykada, stanbul. Kaynak : Arredamento Dekorasyon (6-7) 1989, 56-65. Balkon ve bahe mobilyalar. 219

SONU :
Erken Cumhuriyet dnemi olarak tanmladmz 1923-1943 yllar arasndaki 20 yllk srete yaanan gelimeler toplum dzeninde kkl deiikliklere yol

amtr. Cumhuriyetle birlikte gelien adalama ideolojisinin somut yansmalar konutlarda da hissedilmeye balanmtr. Geleneksel yapdan uzaklaan yaam biimiyle toplum; yeni mekansal araylara ynelerek, yenilikleri kademeli olarak hayata geirmitir. Konutlarda bu srete yaanan deiim, gerek yapsal gerekse mekansal boyutlaryla gnmz yaam biiminin de temelini oluturmutur. lk on yl, deiim abalarnn srd bir dnem olarak mekansal eitliliin hakim olduu konutlar ile dikkati ekerken; ikinci on yl yeni dzenin yerlemeye balad konutlaryla ne kmaktadr. Deiimin daha ok kent merkezli olduu dnem konutlarnda belirginleen zellikler incelendiinde mekan anlaynn 1923-1933 ve 1933-1943 yllar arasnda farkllat grlmektedir. 1923-1933 Yllar Arasnda Durum : Yeni dzene geii ifade eden dnemin ilk yllar, her alanda yeniden yaplanmann yaand toparlanma yllardr. Bu nedenle Cumhuriyetin ilk be ylnda mevcut konut dzeninin korunduu grlmektedir. Bu dnemde gerekletirilen devrimlerle hz kazanan toplumsal deiimin ilk yansmalar, aile yapsndaki zlmelerle kendini gstermi; bu durum konutlarn deiim srecinin de balangc olmutur. lkenin yeniden imar dorultusunda gelien yaplama hareketleri ile yeni konutlarn yapm da bu sreci hzlandrmtr. Geleneksel geni aile dzeninden ekirdek aile yapsna gei yeni konutlara ilgiyi arttrm, mekansal

farkllklar da glendirmitir. Mevcut konut dzeninin yeni yaamn ihtiyalarna cevap verememesi, eskiye dayal her eyi reddetme eilimindeki toplumun konutlarna mobilyalarn girmesiyle balayacak yeni bir dnemin de ifadesi olmutur. Mevcut konut tipleri stanbul merkezli bir eitlilik gsterirken, Cumhuriyet ncesinde Anadolu kentlerinde yaanan kent soylu yaam biiminin konutlarna da rnek oluturmutur. Cumhuriyet sonrasnda Ankaradaki yap etkinlikleriyle birlikte
220

gelien yeni konutlar alkanlklarn dna kan modern dzenin ilk rnekleri olmulardr. Kltrel ve ekonomik koullara gre deitii gzlenen mekan dzeninde ilk on yl iinde ikili bir yapdan sz etmek mmkndr. stanbulun kozmopolit yapsnn da destekledii bu durum yirmili yllarn eitliliini ortaya koymaktadr. Buna gre mevcut konutlarn bir blm, Osmanlnn batllama srecinden etkilenerek biimlenmi ve mobilyalarn kullanlmaya baland konutlardr. Dier tarafta ise geleneksel sabit oda dzeninin devam ettii grlmektedir. Cumhuriyetle birlikte geleneksel mekan dzeninin srd bu konutlarda odalar zellemeye ve mobilyalar kullanlmaya balam; odalar zellemi mobilyal konutlarda yaayan st snfa dahil kesim ise dnemin yeni ve konforlu yaplarna ynelmitir. Mobilya kullanma alkanlnn yerlemi olduu mevcut konutlarn

mekanlarnda; Osmanldan kalan 19. yzyln eklektik izgilerini tayan mobilyalar arlktadr. Ayrca yzyln balarnda etkili olmaya balayan Art Nouveaunun akc veya yaln izgilerini tayan mobilyalara da ok sk rastlanmaktadr. ou ithal edilmi olan bu mobilyalarn, stanbulun saray evresinden gelen ailelerin yaad geleneksel planl ahap konutlarda yer ald grlmektedir. Ayn eitlilik stanbul etkisiyle gelimi kentlerde de mevcuttur. Yeni konutlarda yaama istei yirmili yllarn sonunda daha da glenmi modern yaamak ve asri olmak szckleriyle desteklenen yeni dzenin mobilyalarn kullanmak bir stat gstergesi olarak kabul edilmitir. Yaplama srecinin ilk yllarnda yaanan milli mimari yaratma eilimlerinin modernleme ideolojisine ters den yaps ile konut mekanlarn etkilemesi sz konusu olmamtr. 1930larla birlikte batdaki gelimeler dorultusunda biimlenmeye balayan yaplar, modernizm ve kbik kavramlaryla tanmtr. Bu yeni anlay erevesinde programlanan konutlarn mekan dzeni ve mobilyalar da ayn anlay srdrmtr. Cumhuriyetin ikinci on yl iinde konutlar; ilev ncelikli, yaln ve kitlesel formlarn arlkta olduu, rasyonel zmleriyle yeni bir tanma ulamtr. Ancak bu yeni izgilerin mekan dzenine yansmakta zorland grlmektedir.
221

1933-1943 Yllar Arasnda Durum :

Bu yllarda imkanlar dorultusunda yeni konutlarda yaamay seenlerin alkanlklarn srdrdkleri grlmektedir. Bununla birlikte; yeni yaplarn konforlu mekanlarnda yaamak en nemli ihtiya haline gelmitir. Yeni konut tipleri yapm sreci iersinde; gelien yenilikleri bnyesinde toplam, eskiden tamamyla kopuk bir anlay ve farkl malzemeleriyle ne kmtr. Mevcut konut dzenini srdrmek durumunda olanlar dnemin malzemelerini kullanarak mekanlarn yenileme yoluna gitmilerdir. Modern planl konutlar olarak nitelediimiz; daha ok apartman ve villa tipi konutlarda plan tipleri, geleneksel planl konut yapsndan uzaklamakla birlikte baz alkanlklarn srd grlmektedir. Yeni kontlarda geleneksel dzeni artran mekan tanmlar dikkat ekmektedir. Pek ok modern konutta holler sofa adyla projede yer alrken; yklk, sandk odas olarak ayrlan blmlerin kullanld grlmektedir. Ayrca bu dnem konutlarnda; alma ofisi, bro, ktphane odas gibi mekanlara da nemli bir yer ayrlmtr. Geleneksel planl konutlarda mutfaklarn hacimleri geni tutulmuken; modern planlamalarda konut bykl ile ters orantl olarak olduka kk alanlar ayrlmtr. Bununla birlikte mutfaklarn yemek odas ve servis girii ile balantl olmasna konutlarn hemen hepsinde zel bir nem verilmitir. Her iki dzende de misafir odas ve salonlarn gsteri amal prestij mekanlar olarak dzenlendikleri grlmektedir. Buna bal olarak oturma odas kullanm modern

konutlarda da devam etmitir. Eski kk ve konaklardaki geni aile dzeninin bir paras olan hizmet eden kiilerle yaama alkanl, modern dzen iersinde de srdrlmeye allm, pek ok konutta hizmeti odalarna da yer verilmitir. Mimarlk alanndaki gelimelerin biimlendii dnem mekanlar; kullancnn ekonomik ve kltrel yapsna bal olarak gelien gelenekler ve evresel etkilerle belirginlemitir. Ayrca bu dnemde toplumsal deiimi destekleyerek, yn veren pek ok yaynda nerilenler ancak yaynlarn ulaabildii kesimin mekanlarn etkilemitir. Bu yllarda mobilya, modern yaamn sembol haline gelmitir. Modern dzene gei srecini tamamlamam mevcut konutlarda, sabit elemanlarla birlikte kullanlan mobilyalarn; yeni konutlarda Bat ile e zamanl geliim gsteren
222

rnekleri tercih edilmitir. Kbik mobilya olarak tanmlanan dnem mobilyalarnn ou Avrupada bu yllarda popler olan Art Deco izgilerin modernizmle bulutuu biimsel zellikleri ile dikkati ekmektedir. Aliden kalan mobilyalar kullanan kesim ihtiyalara gre mobilya edinirken; kkl deiime uyum salayabilenler ada ve modern olan tercih etmilerdir. Bu dorultuda maazalarda satlan rnlerin haricinde atlyelere sipari vermek yoluyla yeni olana sahip olmulardr. Mimarlarn ideal mekan nerileriyle biimlenen baz konutlarn mobilyalarnda mimar imzalarn da grmek mmkndr. Ayrca dekoratrlk mesleinin telaffuz edilmeye

baland bu yllarda; mobilya seiminin bilinli bir yaklamla ele alnmas gerektii dncesi olumaya balamtr. Modern olan her eyin moda, moda olan her eyin ihtiya kabul edildii bu dnemle gnmz konut dzeninin temelleri atlmtr. Cumhuriyetin ilk yirmi ylnda yaanan konutlar, mekan ve mobilyalardaki eitliliin tanmn oluturmaktadr. 1940l yllarn bana kadar yaanan deiim mekansal boyutlaryla deerlendirildiinde kinci Dnya Sava sonrasnda ilk yllardaki ivmeyi yakalayamad grlmektedir. zellikle 1950lerden sonra, yaplama hareketleri youn bir ekilde devam etmesine ramen mekanlarda 1930lu yllarda oturmaya balayan dzenin srd izlenmektedir. Bu dnemden sonra hibir anlay toplum dzenini etkileyecek dzeye eriememi, toplumsal kalknma abalar srmesine ramen mekanlar deitirecek boyuta ulaamamtr. Gnmze yaklatka, mekansal deiimlerin teknolojik yenililikler erevesinde ve ekonomik koullarn elverdii lde yaand grlmektedir. Ayrca, iletiim teknolojisindeki gelimelerin, her konuda sonsuz alternatifler sunduu gnmzde mekanlar bireysellemeye balamtr denilebilir. Toplumumuzda Cumhuriyetle zdeleen deiimin doal sreklilii iinde gnmze kadar deimeyen tek ey mekan ve mobilyay stat gstergesi olarak grme alkanldr.

SONU :

Erken Cumhuriyet dnemi olarak tanmladmz 1923-1943 yllar arasndaki 20 yllk srete yaanan gelimeler toplum dzeninde kkl deiikliklere yol amtr. Cumhuriyetle birlikte gelien adalama ideolojisinin somut yansmalar konutlarda da hissedilmeye balanmtr. Geleneksel yapdan uzaklaan yaam biimiyle toplum; yeni mekansal araylara ynelerek, kademeli olarak hayata geirmitir. Konutlarda bu srete yaanan deiim, gerek yapsal gerekse mekansal boyutlaryla gnmz yaam biiminin de temelini oluturmutur. lk on yl, deiim abalarnn srd bir dnem olarak; mekansal eitliliin hakim olduu konutlar ile dikkati ekerken; ikinci on yl yeni dzenin yerlemeye balad konutlaryla ne kmaktadr. Deiimin daha ok kent merkezli olduu dnem konutlarnda belirginleen zellikler incelendiinde 1923-1933 ve 1933-1943 yllar olarak ayrmamz gereken iki ayr perspektif ortaya kmaktadr. 1923-1933 Yllar Arasnda Durum : Yeni dzene gei yllara olarak tanmlayabileceimiz bu dnemin ilk yllar, her alanda yeniden yaplanmann yaand toparlanma yllardr. Bu nedenle Cumhuriyetin ilk be ylnda mevcut konut dzeninin korunduu grlmektedir. Bu dnemde gerekletirilen devrimlere hz kazanan toplumsal deiimin ilk yansmalar, aile yapsndaki zlmelerle kendini gstermi; bu durum konutlarn deiim srecinin de balangc olmutur. lkenin yeniden imar dorultusunda gelien yaplama hareketleri ile yeni konutlarn yapm da bu

sreci hzlandrmtr. Geleneksel geni aile dzeninden ekirdek aile yapsna gei, yeni konutlara ilgiyi arttrm, mekansal farkllklar da glendirmitir. Mevcut konut dzeninin yeni yaamn ihtiyalarna cevap verememesi; eskiye dayal her eyi reddetme eilimindeki toplumun konutlarna mobilyalarn girmesiyle balayacak yeni bir dnemin de ifadesi olmutur. Mevcut konut tipleri stanbul merkezli bir eitlilik gsterirken, Cumhuriyet ncesinde Anadolu kentlerinde yaanan kent soylu yaam biiminin konutlarna da rnek oluturmutur. Cumhuriyet sonrasnda Ankaradaki yap etkinlikleriyle birlikte gelien yeni konutlar alkanlklarn dna kan modern dzenin ilk rnekleri olmulardr. Kltrel ve ekonomik koullara gre deitii gzlenen mekan dzeninde ilk on yl iinde ikili bir yapdan sz etmek mmkndr. stanbulun kozmopolit yapsnn da destekledii bu durum yirmili yllarn eitliliini ortaya koymaktadr. Buna gre mevcut konutlarn bir blm, Osmanlnn batllama srecinden etkilenerek biimlenmi ve mobilyalarn kullanlmaya baland konutlardr. Dier tarafta ise geleneksel sabit oda dzeninin devam ettii grlmektedir. Cumhuriyetle birlikte geleneksel mekan dzeninin srd bu konutlarda, odalar zellemeye ve mobilyalar kullanlmaya balarken; konutlarnda bu dzeni yaayanlar ise dnemin yeni ve konforlu yaplarna ynelmileridir. Mobilya kullanma alkanlnn yerlemi olduu mevcut konutlarn mekanlarnda;

Osmanldan kalan 19. yzyln eklektik izgilerini tayan mobilyalar arlktadr. Ayrca yzyln balarnda etkili olmaya balayan Art Nouveaunun akc veya yaln izgilerini tayan mobilyalara da ok sk rastlanmaktadr. ou ithal edilmi olan bu mobilyalarn, stanbulun saray evresinden gelen ailelerin yaad geleneksel planl ahap konutlara yer ald grlmektedir. Ayn eitlilik stanbul etkisiyle gelimi kentlerde de mevcuttur. Yeni konutlarda yaama istei yirmili yllarn sonunda daha da glenmi modern yaamak ve asri olmak szckleriyle desteklenen yeni dzenin mobilyalarn kullanmak bir stat gstergesi olarak kabul edilmitir. Yaplama srecinin ilk yllarnda yaanan milli mimari yaratma eilimlerinin modernleme ideolojisine ters den yaps ile kont mekanlarn etkilemesi sz konusu olmamtr. 1930larla birlikte batdaki gelimeler dorultusunda biimlenmeye balayan yaplar, modernizm ve kbik kavramlaryla tanmtr. Bu yeni anlay erevesinde programlanan konutlarn mekan dzeni ve mobilyalar da ayn anlay srdrmtr. Cumhuriyetin ikinci on yl iinde konutlar; ilev ncelikli, yaln ve kitlesel formlarn arlkta olduu, rasyonel zmleriyle yeni bir tanma ulamtr. Ancak bu yeni izgilerin mekan dzenine yansmakta zorland grlmektedir. 1933-1943 Yllar Arasnda Durum : Bu yllarda imkanlar dorultusunda yeni konutlarda yaamay seenlerin alkanlklarn srdrdkleri grlmektedir. Bununla birlikte; yeni yaplarn konforlu mekanlarnda yaamak

en nemli ihtiya haline gelmitir. Yeni konut tipleri yapm sreci iersinde; gelien yenilikleri bnyesinde toplam, eskiden tamamyla kopuk bir anlay ve farkl malzemeleriyle ne karken; mevcut konut dzenini srdrmek durumunda olanlar ise dnemin malzemelerini kullanarak mekanlarn yenileme yoluna gitmilerdir. Modern planl konutlar olarak nitelediimiz; daha ok apartman ve villa tipi konutlara younlaan yaplama srecinde plan tipleri, geleneksel planl konut yapsndan tamamen kopuk bir dzen sergilemekle birlikte baz alkanlklarn srd grlmektedir. Yeni kontlarda geleneksel dzeni artran mekan tanmlar dikkat ekmektedir. Pek ok modern konutta holler sofa adyla projede yer alrken; yklk, sandk odas olarak ayrlan blmlerin kullanld grlmektedir. Ayrca bu dnem konutlarnda; alma ofisi, bro, ktphane odas gibi mekanlara da nemli bir yer ayrlmtr. Geleneksel planl konutlarda mutfaklarn hacimleri geni tutulmuken; modern planlamalarda ise konut bykl ile ters orantl olarak olduka kk alanlar ayrlmtr. Bununla birlikte mutfak yemek odas, mutfak servis girii balantlarna, konutlarn hemen hepsinde zel bir nem verilmitir. Her iki dzende de; eylem alanlarna gre zelleen mekan dzeni iinde misafir odas ve salonlarn gsteri amal, prestij mekanlar olarak korunduklar grnmekte; buna bal olarak oturma odasna ayrlan hacimlerin, gnlk hayatn nemli bir paras hailine geldii rnekler ounluktadr. Eski kk ve konaklardaki geni aile dzeninin bir paras olan

hizmet eden kiilerle yaama alkanl, modern dzen iersinde de srdrlmeye allm, pek ok konutta hizmeti odalarna da yer verilmitir. Mimarlk alanndaki gelimelerin biimlendii dnem mekanlar; kullancnn ekonomik ve kltrel yapsna bal olarak gelien gelenekler ve evresel etkilerle belirginlemitir. Ayrca bu dnemde toplumsal deiimi destekleyerek, yn veren pek ok yaynda; nerilenler ancak yaynlarn ulaabildii kesimin mekanlarn etkilemitir. Bu yllarda modern yaamn sembol haline gelen mobilyalar, bulunduklar mekana gre ilev ncelikli olarak kullanlmaya balanmlardr. Modern dzene gei srecini tamamlamam mevcut konutlarda, sabit elemanlarla birlikte kombine edilen mobilyalarn; yeni konutlarda Bat ile e zamanl geliim gsteren rnekleri kullanlmtr. Kbik mobilya olarak tanmlanan dnem mobilyalarnn ou; Avrupada bu yllarda popler olan Art Deco izgilerin modernizmle bulutuu biimsel zellikleri ile dikkati ekmektedir. Aliden kalan mobilyalar kullanan kesim ihtiyalara gre mobilya edinirken; kkl deiime uyum salayabilenler ada ve modern olan tercih etmilerdir. Bu dorultuda maazalarda satlan rnlerin haricinde atlyelere sipari vermek yoluyla yeni olan belirlemilerdir. Mimarlarn ideal mekan nerileriyle biimlenen baz konutlarn mobilyalarnda mimar imzalarn da grmek mmkndr. Ayrca dekoratrlk mesleinin telaffuz edilmeye baland bu yllarda; mobilya seiminin bilinli bir yaklamla ele alnmas gerektii dncesi olumaya balamtr.

Modern olan her eyin moda, moda olan her eyin ihtiya kabul edildii bu dnemle gnmz konut dzeninin temelleri atlmtr. Cumhuriyetin ilk yirmi yl yaanan konutlarn mekan ve mobilyalarndaki eitliliin tanmn oluturmaktadr. 1940l yllarn bana kadar yaanan bu dnem mekansal boyutlaryla deerlendirildiinde; ikinci dnya sava sonrasnda ilk yllardaki ivmeyi yakalayamad grlmektedir. zellikle 1950lerden sonra, yaplama hareketleri youn bir ekilde devam etmesine ramen mekanlarda 1930lu yllarda oturmaya balayan dzenin srd izlenmektedir. Bu dnemden sonra hibir anlay toplum dzenini etkileyecek dzeye eriememi, toplumsal kalknma abalar srmesine ramen mekanlar etkileyecek boyuta ulaamamtr. Gnmze yaklatka, mekansal deiimlerin teknolojik yenililikler erevesinde ve ekonomik koullarn elverdii lde yaand grlmektedir. Ayrca, iletiim teknolojisindeki gelimelerin, her konuda olduu gibi sonsuz alternatifler sunduu gnmzde mekanlar bireysellemeye balamtr denilebilir.
221

KAYNAKLAR
ADIVAR, Halide Edip, Sinekli Bakkal, zgr Yaynlar, stanbul,2000 ADIVAR, Halide Edip, Mor Salkml Ev, zgr Yaynlar, stanbul,1998 ARAZ, Nezihe, Atatrk Evleri, Dnya Yaynclk, stanbul,1999. ARKTEKT (2) Hsn Bey Apartman stanbul,1932,163-167.

ARKTEKT (7) ankayada Bir Villa stanbul, 1936,179-186 ARKTEKT (2) Kalamda Bir Villa stanbul,1937,33-40. ARREDAMENTO DEKORASYON(6-7)Bykadada Zamanstanbul,1989,56-65. ASLANOLU, nci, Erken Cumhuriyet Dnemi Mimarl. Doktora Tezi, Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Blm, Ankara,1980. ATAY, Falih Rfk, ankaya, Doan Karde Matbaaclk, stanbul,1968. AYDEMR, evket Sreyya, Tek Adam, 3.cilt, Remzi Kitabevi, stanbul,1969 BARDAKI, Murat, Beyaz Enerji Krizimiz Bir Yangnla Balad Hrriyet Gazetesi,13 Mays 2001, 7. BATUR, Afife, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, 1925-1950 Dneminde Trkiye Mimarl. Y. Sey (derl.) Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,1998,209-234. BATUR, Afife, Cumhuriyet Dneminde Trk Mimarl. Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi,letiim Yaynlar, stanbul, 1983,1379-1413. BERK, lhan, Uzun Bir Adam Yap Kredi Yaynlar, stanbul,1997. BERK, lhan, 30.09.2000 tarihli grme ,stanbul BDO, (Baaran) Jale, 15.09.2000 tarihli grme,stanbul BLGN, hsan 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, Modernlemenin ve Toplumsal Hareketliliin Yrngesinde Cumhuriyetin mar, Tarih Vakf Yaynlar,

stanbul,1998,255-272. BLGN, hsan, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme , Anadoluda Modernleme Srecinde Konut ve Yerleme ,Y. Sey (derl.) Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,1996,472-490.
222

BOYLA, Oya, Mobilya. Eczacba Sanat Ansiklopedisi, c:2, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul, 1997,1276-1284. BOZDOAN, Sibel, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme , Living Modern : The Cubic House in Early Republican Culture., Y. Sey (derl.) , Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,1996,313-238. BULUTAY, T. , TEZEL Y. S. ve YILDIRIM N. Trkiye Milli Geliri 1923-1948, Ankara niversitesi S.B.F. Yaynlar, Ankara,1974. CELAL, Peride, 27.01.2001 tarihli grme, stanbul CELAL, Dr. Muhuttin, Ev Bakm, lk Mektep Snf:4, stanbul,1931-1932,30,24. CEM, Yusuf, Bir Mobilya Ustasnn Ardndan Tasarn,(22) stanbul, 1992, 108-109. DENER, Aytanga Sosyal ve Mekansal Deimenin Etkileimi Cumhuriyet Sonras stanbul Konutlar. Doktora Tezi, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, stanbul,1994. DENZ, Metin, 07.02.2001 tarihli grme, stanbul

DNDAR, Can, Glgedekiler, mge Kitabevi,7.Bask, Ankara, 1999. ELDEM, Sedat H.akk, Sedat Hakk Eldem 50 Yllk Meslek Jbilesi, Mimar Sinan niversitesi Yayn, stanbul,1983. EMNOLU, Mnevver (derl.) 1870 Beyolu 2000 Bir Beyolu Fotoroman, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,2000,75,141,154,211. ERSN, Sadun, 18.06.2001 tarihli grme, stanbul 50 YILLIK YAANTIMIZ 1923-1933, c:1, Mobilya- Mefruat, Pembe Kkn yks , Milliyet Yaynlar, stanbul,1975,71,223. ESENDAL, Memduh evket, Ayal ve Kiraclar, Bilgi Yaynevi, Ankara,2000. GRGN, Sevim, 31.01.2001 tarihli grme, stanbul GLERSOY, elik, 03.11.2000 tarihli grme, stanbul GLKSZ, Gven ve GLKSZ Yiit, Krsal Yap Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul,1983,1240-1244. GNTEKN, stanbul,2000. Reat Nuri, Yaprak Dkm, nklap Yaynlar,27.Bask,
223

GRPINAR, Hseyin Rahmi, psevdi, Atlas Kitabevi, stanbul,1977. GRSEL, Nedim, 09.11.2000 tarihli grme, stanbul

HAKKI, Edip, Duvar Katlar Arkitekt, (6) stanbul,1932,175-176. HAKKI, Edip, Gzel Sanatlar Akademisinde Hazrlayc Tezyinat Snf Arkitekt, (9-10) stanbul,1934,279-280. HALET, Hassan, Evlerin Elektrik Tertibat Mimar, stanbul,1931,14. HSAR, A.inasi, Gemi Zaman Kkleri,Varlk Yaynevi, stanbul,1956. LER, Selim, 26.03.2001 tarihli grme, stanbul LHAN, Atilla, Der Saadette Sabah Ezanlar, Bilgi Yaynevi, Ankara,1981. ZG, Utarit, 16.10.2000 tarihli grme, stanbul. KANIPAK, mer, Modernism and Dwelling Residential Architecture in Early Republican Turkey. Doktora Tezi, Massachusadts Institute of Technology. US.1998. KARAGZ, Hseyin, Eski Ustalardan Kim Kald Sar-Siyah stanbul Spor, stanbul Erkek Liseliler Dergisi (1) Fa letiim Yaynlar, stanbul,1999,10-14. KARAOSMANOLU, Yakup Kadri, Kiralk Konak, letiim Yaynlar, stanbul, 2000 KARAOSMANOLU, Yakup Kadri, Ankara, letiim Yaynlar, stanbul,2000. KARAY, Refik Halid, Bugnn Sarayls, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul,1965. KERMOL, Kerim, 30.09.2000 tarihli grme, stanbul.

KKERMAN, nder, Trk Evi, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayn, stanbul,1996. LEV, Mario, 12.10.2000 tarihli grme,stanbul MLLYET SANAT (515) Ahmet Mithat Efendi ve Srmake Suyu stanbul,2002, 90-91. MMAR (4) Ev Projesi stanbul,1931,193-195. MMAR (4) Ksilolit stanbul,1931, 179.
224

MMAR (8) Mobilya stanbul, 1931,273-274. MMAR (5) Dahili Mimari stanbul, 1932, 114-115. MTHAT, Ahmet, Jn Trk, Olak Yaynlar, stanbul,1995 MORTA, Abidin, Film ve Dekor Mimar (2) stanbul,1932,48. MORTA, Abidin, Ky Projesi Arkitekt (11-12) stanbul,1935,320. MNR, Hikmet, Profesr Sue ve Tezyini Sanatlar Yedign (368) c:15, stnbul,1940, 6. NADR, Kerime, Hkrk, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul,1982. OSMAY, Sevin, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, 1923den Bugne Kent Merkezlerinin Dnm, Y. Sey (derl.) Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,1998,139-

154 OYGAR, smail Hakk, Yeni Tezyini Sanat. Mimar (11-12) stanbul,1932, 336338. KN, A.Gndz, Osmanl Sanayii 1913-1915 Yllar Sanayii statistiki, c:4, T.C. Babakanlk DE Matbaas, Ankara,1997,44,100 106. ZER, Blent, Yorumlar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,1993. Z, Sadi, 26.10.2000 tarihli grme, stanbul ZTAN, Ziya, 09.11.2000 tarihli grme, stanbul PAMUK, Orhan, Cevdet Bey ve Oullar, letiim Yaynlar, stanbul,1999. POSTALCI, .Ece,zmir Levanten Evleri ve Gnmzdeki Kullanmlarnn Mimarlk Asndan rdelenmesi Yksek Lisans Tezi, M.S.. F.B.E ,stanbul,1998. PSOMADES, H. J. Greek, Turkish Relations 1923-1930, Doktora Tezi, Colombia University,US.1962,148-55 SAFA, Peyami, Biz nsanlar, nklap ve Aka Kitabevi, stanbul,1959. SEY, Yldz, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme , Cumhuriyet Dneminde Konut, ,Y. Sey (derl.) Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,1996 SZEN, Metin, Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarisi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul,1996.
225

TANPINAR, Ahmet,Hamdi, Be ehir Milli Eitim Basmevi, stanbul,1985. TANYEL, Uur, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme Anadoluda Bizans, Osmanl ncesi ve Osmanl Dnemlerinde Yerleme ve Barnma Dzeni ve Osmanl Barnma Kltrnde Batllama- Modernleme,Y.Sey (derl.) Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,1996, 284-295 ve 405-469 TARCAN, Ercment, 18.10.2000 tarihli grme, stanbul. TEKEL,lhan, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk Trkiyede Cumhuriyet Dneminde Kentsel Gelime ve Kent Planlamas. Y.Sey (derl.) Tarih Vakf Yaynlar , stanbul,1998,1-24 TOROS, Taha, Antika ve nl Antikaclar Antika, Msrl Yaynlar, stanbul, 1985,12-14. TFEKOLU, Hayati, Cumhuriyet deolojisi ve Trk Basn Y.Lisans Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, 1994. TMER, Grhan, Cumhuriyet Dneminde Yabanc Mimarlar Sorunu, Mimarlar Odas zmir ubesi Yaynlar, zmir, 1998. TRKMEN, Muhlis, 23.10.2000 tarihli grme, stanbul. UAKLIGL, Halit Ziya, Krk Hayatlar, Orhaniye Matbaas, stanbul,1924. UAKLIGL, Halit Ziya ,Ak- Memnu, Sabah Matbaas, stanbul,1925. UZMAN, Necip, Sokak zerinde Be Odal Bir Sanatkar Evi Yedign (295) c:12, stanbul 1938, 22.

NSAL,Behet, Kbik Yap ve Konfor Arkitekt (3-4) stanbul,1939,14-18 YAHYA, S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Yaynlar, stanbul,1994, Tarihi, Tarih Vakf Yurt

YALIN, Hseyin Cahit, Ev Sevgisi Yedign (119) c:5, stanbul,1935. YAVUZ, Ayl Tkel, Tarih inde Ankara 19.Yzyl Ankarasnda Kale i, A.T.Yavuz (derl.) ODT-Ankarallar Vakf Yayn, Ankara,2000,153-194. YAVUZ,Yldrm, ve ZKAN, Sha,Modern Turkish Architecture The Final Years of the Ottoman Empire, R. Holod and A.Evin (Ed) University of Pennsylvania Press US. 1984, 35.
226

YAVUZ, Yldrm, Tarih inde Ankara 1923-1928 Ankarasnda Konut Sorunu ve Konut Gelimesi, A.T.Yavuz (derl.) ODT-Ankarallar Vakf Yayn, Ankara,2000,233-252. YENGN (13) Yazlk Kk stanbul,1939,22. YCEL,Atilla, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme , stanbulda 19. Yzyln Kentsel Konut Biimleri,Y. Sey (derl.) Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,1996,298. ZYA, Aptullah, Binann inde Mimar Mimar (1) stanbul, 1931,14-18.