YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN*

N. V. YEMELYANOV
Trkolog

Rusadan eviren:

Ayhan ELKBAY
Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi letiim Fakltesi Ataszleri ve deyimlerin szl halk yaratclnn en eski trlerinden biri olduu bilinmektedir. Yakut halk deyim ifadelerinin ortaya kmas ve yaratclk temelinde biimlenmesi ok eski tarihlere, Yakutlarn ilkel bir topluluk olduu dnemlere kadar gider. Yakut ataszleri ve deyimleri, her eyden nce tabiat evresi ve insanlk toplumunun deiik grnmleri zerine yaplan tabi gzlemlere dayanan genel yarglar ve hkmler olarak ortaya kmtr. Yakut ataszleri ve deyimleri, insanlarn alma deneyimlerinden, halk ynlarnn sosyo-ekonomik ve hukuk, ahlk, din ve br dnya grlerinin karlkl ilikilerindeki bir yansmas olarak ortaya kmtr. Bunlar, halkn deyim ifadelerinin ilk ve temel kaynadr. Yakut deyim ifadeleri yine halk edebiyat eserleri olarak kendi aralarnda beklere ayrlmlardr. Bunlar eski Yakut efsanesi ve Yakut halk destan olan Olonho, masallar, menkbeler, tarih efsaneler ve benzerlerinden oluurlar. Yakut ataszleri ve deyimleri ile br halklarn deyim ifadeleri arasnda, rnein Mool ve Trk dilli halklarn ataszleri arasnda benzer benzerlikler mevcuttur. Bu makalede biz, Yakut tarihinin en erken dnemlerine kadar giden ve gnmze kadar saklanagelen Yakut ataszleri ve deyimlerinin kkeni ile ilgili baz sorulara yant arayacaz.

Proisxojdenie yakutskix poslovits i pogovorok (Yakut Ataszleri ve Deyimlerinin Kkeni) adl bu makale 1958 ylnda Yakutsk ehrinde baslan Akademiya Nauk SSSR, Sibirskoe Otdelenie, Trud Yakutskogo Filiala, Vpusk 1 (VIII), Obestvenne Nauki (SSCB Bilimler Akademisi, Sibirya Blm, Yakut Dili almalar, 1. Say (VIII), Sosyal Bilimler) adl kitabn 90-117. sayfalarndan alnmtr.

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

355

Amacmza uygun toplu bir bak iin, temel olarak A. Ye. Kulakovskiyin Yakutskie poslovits i pogovorki (izdanie 2) [Yakut Ataszleri ve Deyimleri (2. bask)] adl 1945 ylnda SSCB zerk Yakutistan Blgesi Dil, Edebiyat ve Tarih Bilimsel Aratrmalar Enstits tarafndan karlan derlemesi kullanlmtr. Makalede, bu derlemee ait olan rnekler Kul. ksaltmas ve ataszn (deyimi) gsteren numara ile verilmitir. Bu eserin dnda seilen materyaller, Yakut ataszlerini ieren u yaynlardan alnmtr: Verxoyanskiy Sbornik [Verhoyanskiy Derlemesi] (. A. Xudyakova tarafndan Verhoyanskiy blgesinde kaydedilmi olan Yakut masallar, halk trkleri, bilmeceleri ve ataszleri ile yine Rus masallar ve halk trkleri), Zapiski ZapadnoSibirskogo otdela Russkogo Geografieskogo obestva po etnografii [Etnografi zerine Rus Corafya Dernei Bat Sibirya Blm Raporlar] adl kitap, I. cilt, 3. say, rkutsk, 1890 (Xud. ksaltmas ve ataszn gsteren numara ile verilmitir); S. V. Yastremskiy, Obraz narodnoy literatur yakutov [Yakut Halk Edebiyat Biimleri], Trud komissii po izueniyu Yakutskoy ASSR [SSCB zerk Yakutistan Blgesi Aratrma almalar Komisyonu], cilt 7, 1929 (Yastr. ksaltmas ve ataszn gsteren numara ile verilmitir); Yakutskiy folklor [Yakut Halkbilimi], A. A. Popovann hazrlad metinler ve eviriler, Sovetskiy pisatel [Sovyet Yazar], 1936 (Pop. ksaltmas ve ataszn gsteren numara ile verilmitir) ve E. K. Pekarskiy, Slovar yakutskogo yazka, zd. Akad. Nauk, vpusk 1-13 [Yakut Dili Szl, Bilimler Akademisi Yaynlar, 1-13. saylar], 1907-1930 (EP.Cl. ksaltmas ve stun numaras ile verilmitir). Ayn zamanda SSCB Bilimler Akademisi Yakut ubesi Ktphanesi El Yazmalar Blmnden [Rukopisnogo fonda biblioteki Yakutskogo filiala AN SSR] de materyaller kullanlmtr.1

1. Ataszlerinin Kkeni
Yakut ataszlerinin ou, somut tabiat hdiselerinin ve insan toplumunun dile getirilmesi ya da alegorik biimde kavranmas biiminde ortaya kmtr. te, rnein, ataszleri: Kn kttne, urkuy xaalbat suna uup giderse, bartlak da yerinde kalmaz (Kul., 247), Klrdeex ous ot xaata, le kihite as xaata ift kz ot torbas, i adam yemek torbas (Kul., 250), Kihi ikkite trbet insan iki kere domaz (Kul., 229), Mas tala suoxxa xamnaabat aa rzgrsz sallanmaz (Pop. 12). lk olarak, tabiat ve insan toplumunda gzle grnr bir grnty basit bir biimde tespit ettik ve yalnzca dolaysz bir anlama sahip olduk. Dnce, tarih deiim srecinde somuttan soyuta, znelden genele gei yapmtr. Ataszleri insanolunun dncesinin soyutlanmasnn bir rnei olarak karmza kmaktadr. Yukarda verilen rnekler aforizmli anlamlar gibi deiik anlamlarda kullanlabilecek ataszlerine dnmektedirler (Gorkiy, C. 24/1953: 494).

Bu makalede tez almalarndan da pasajlar bulunmaktadr. Snfl Toplumda Yakut Ataszlerinin Tarih Farkllklar zerine Sorular ve yine Rus Dilinin Yakut Dnya Grnn Farkllamasndaki Etkisi vb. konular bu makalede yer almamaktadr.

356

SOSYAL BLMLER DERGS

rnek verelim: Yakut avcs, suda yzen av hayvanlar asndan zengin olan bir gle gider. Kk rdekleri nemsemez, daha byk olan sunalara nian alr. Birden dikkatsiz bir hareketiyle orada olduunu belli eder. Yalnzca sunalar deil, bartlaklar da uup giderler. Can sklan avc pekl yle diyebilir: Khlaax baay: kn kttgne, urkuy ktr buollaa ite can sknts: suna uup gittiinde, bartlak da uup gitti. Bu hdisede, bu ifade bir atasz deil, yalnzca bir rdein hareketi zerine yaplm bir gzleme dayanan bir hkmdr. Ancak, bu znel yarg insan zihnine baka grnler aktarmakta, yani somut bir hdise soyutlanmakta, zihnen ilk balangtaki temel anlamndan uzaklamakta ve hayatn grntsnn genel konularnn ayrt edici bir zellii hline gelmektedir. Mecaz anlamda bu atasz, aklsz bir insann kendi iine deil de, iin ustas olan baka bir insan taklit etme uruna bir ie girimesi gibi durumlarda kullanlm olabilir. Bu gibi durumlarda yle denmektedir: Suna utuu zaman, bartlak da yerinde durmaz. Birok atasz ve deyim Yakutlarn iktisad alma hareketleri ile ilgilidir. Eski Yakutlarda, anlalmaktadr ki, ilk plnda at yetitiricilii bulunmaktayd. Bu, halk edebiyat rnlerinde atlarn r srk beyaz kheylan olarak adlandrlmasndan bile anlalmaktadr. Srlar ise xara srk kara kheylan olarak adlandrlmaktadr. r beyaz nitelemesi Yakut destan Olonhoda ve halk yaratclnn br trlerinde daima tanrdan, en yce (r kn beyaz gne, r srdk beyaz k, r Ay toyon Beyaz Ay Efendi ve benzerleri ile karlatrnz) anlamna gelmektedir. Olonhoda ve halk trklerinde atlar genellikle kutlu hayvanlar olarak zikredilmektedirler. Anlalmaktadr ki, at yetitiriciliinin neminin birinci srada kabul edilmesi, Yakut ataszlerinin oluumunu da etkilemitir. Ancak at yetitiricilii deneyimleri temelinde ortaya kan ataszleri ve deyimlerin genel olarak Yakutlarn mitolojik ve br din anlaylar zerine her hangi bir ey iermediini kaydetmek gerekir. Halk deyim ifadeleri, ayn emeki sloganlar gibi, her eyden nce gereki bir biimde tecrbe birikimini salar. Yakutlar, temel olarak atlara, kheylanlara (srk), trsa altrlm atlara (seliik), rahvan atlara (doruo) ve ayn zamanda yk arabalarna dayankl atlara (tardlaax) deer vermilerdir. yi atlarn hreti, ayn kahramanlarda olduu gibi evreye yaylmtr: At aattaax; suol suraxtaax yol bilindikten sonra, o da at gibi mehur oldu (Kul. 67), At kurduk aatrda, suol kurduk surarda At hret kazannca, yol da bilinir oldu (Pop., 48). V.L. Seroevskiyin Yakut (Yakutlar) adl kitabnda nl bir kheylan olan Sirees hakknda Nam Yakutlarna ait bir efsane yer almaktadr (Seroevskiy, 1896: 598-602). Bu tr nl atlar konu alan efsanelere halk edebiyatnda her blgede rastlamak mmkndr. At, Yakutlar iin ekonominin temel gc, esas zenginlik olarak ortaya kmtr: At khnneine r kst at olsayd, semer de olurdu (Pop., 49), demektedir Yakut atasz. Yakut ataszleri ve deyimlerinde at ou kez insan davranlar ve karakterinin bir lt olarak ortaya kmtr. Akll ve yardmsever insan iin yle denmektedir: Uuhut at olomun kurduk kihi (Kul., 693) O, iyi bir at tarafndan seilmi bir geit yeri gibidir. Verdii sz tutan drst bir insan da atla karlatrlr: t at biir kmnlaax, t kihi biir tllaax iyi bir at kamyla

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

357

dehlemek yeterlidir (btn gn dolamak iin), iyi bir insan ise yalnzca bir sz tutar, verdiini (Kul., 73). Sr yetitiricilii temelinde ortaya kan ataszleri ve deyimler genelde insanlarn kusurlarn hicveden konulardan olumaktadr. Sama bir hareket iin yle denir: Ina rdaabkka dl inee binilmi gibi (Kul., 814). nsanlarn kavgaclklar zerine: Inax krster ere xarshargar dl inek gibi her karlamalarnda toslayorlar (Kul., 815). nsanlarn umursamazl zerine: Tarbaabt nax kurduk eelenip duran inek gibi (Kul., 585). Toplum iin zararl olan insanlar zerine: Sptaranaax nax kurduk buluyda trk olmu bir inek gibi (buray) pisletiyor (Kul., 531). Boboazlk zerine: te suox nax ramtaaygar dl kihi, dooor! st veremeyen inek gibi brmee (inlemee) eilimli, (byle) bir insan, arkadam! (Ep.Sl. 3802-3803). Tartma karmaa eilimli insanlar zerine: Saa na krbkke dl dout yeni bir inek grm bir inek gibi tam bir inek (Xud., 10). Merakl, kpr kpr insanlar zerine: Inaxxa dl kbttma Burada inek gibi drt dnp durma (Xud., 99). Yakutlar yzyllardan beri evcil hayvanlar gzlemleyerek isabetli ve parlak ataszleri ve deyimler yaratmlardr. Onlar, derin bir z ve geni bir genelletirme ile ayrt edici bir zellik kazanmlardr. rnek ataszleri: Ous tiriitin ikkite slbetter kzn derisini iki kere yzmezler (Kul., 85); Kulaax xaalar, modus (muos) kuotar kulak kalr, boynuz ne geer (boynuz kula geer -eviren) (Xud., 14); Klrdeex ous ot xaata koumlu kz, ot torbas (Kul., 250); Sh krleee gey hayvana ahr varsa iyi (Kul., 570) vb. Bu tr betimleyici zellikler atlar zerine olan ataszlerinde de mevcuttur. Bu ataszleri de hayvanlarn hayatlar zerine yaplan gnlk hayattaki gzlemlerden karlan hkm ve genelletirmeler ierirler: Smnaas ayaxtaax kulun tiergen ihineei bieni bartn emeriger dl ayn bir tayn yumuack azyla srdeki btn ksraklar emmesi gibi (Kul., 526); Kulunnaax slg kurduk buolbut dout siz ayn tayl bir ksrak gibi yrekten bir arkada oldunuz (Xud., 16); Baastaax attan naalaay araxpat ata ertik atlarak yaplan bere kmaz (Kul., 124); Arahgar baastaax at nrn uurdarbat ensesi syrlm at kendisine eyer vurdurmaz (Kul., 49) ve benzerleri. Bu tr ataszleri, deyim ifadelerde yalnzca mecaz anlamlar tayabilirler. Bunlarn birou sradan cmle kurulularndan hemen hemen hi farketmezler. Bu tr deyim ifadelerdeki atasz mahiyetindeki ierik undan ibarettir: Bunlar canl konuma dilindeki kullanmlarnda belirgin bir biimde ortaya karlar ve oturmu zdeyilik anlamlara sahiptir. Bu gibi ataszleri insanolunun uzun yzyllara dayal alma tecrbelerinin yarglarnn bir sonucu olarak ortaya karlar, ilerinde derin bir genelletirme, birok kuaklar tarafndan ortaklaa olarak retilmi olma barndrrlar.

358

SOSYAL BLMLER DERGS

Kpek, Yakutlar iin evcil bir hayvandr. Avclkla meguldr ve mallar korur. Esasta Yakutlarn kpek yetitiricilii deneyimlerinden ortaya kan ataszleri yine onlarn hayatlar zerine yaplan gzlemlerin bir rn olarak ortaya kmaktadr: It ksaan-ksaan ikki xaraa suox oonu trtr- iven kanck gzsz dourur (Pop., 17); Krdaas t smyanan rbet diebikke dl kart it boa havlamaz, dedikleri gibi (Yastr., 126); Tar kmlleebit t kurduk titireete- donmu yourdu dileyen kpek gibi (souktan) titriyordu (Kul., 590); Toron t kuturugunan oonnuur a it kuyruuyla oynar (Kul., 607). Kpek tiplemesi ataszleri ve deyimlere derin bir istihza ve hiciv keskinlii verir. rnein; Keegey baaytan da, emis ttan da tuha taxcbat cimri zenginden de, iman kpekten de yarar yoktur (Pop., 104) atasz cimri zenginleri fkeyle hicvetmektedir. Aadaki deyim insanlarn kusurlar ile, insan toplumunun yapsna ters olan olumsuz izgileri ile alay etmektedir: Ayan ta ardras ks, ta ks gezinip duran it hrlar, g edip duran it haset eder (Pop., 34); It kurduk mslaax kpek gibi agzl (Kul., 834); It uoybutugar dl imanlam kpek gibi (Yastr., 199); It xomuuttaabkka dl hibir fark yok, tpk kpee hamut taklm gibi (Folk. Fond YaFAN SSSR, opis 17/9, delo 7-1, str. 1). Yakutlarn hayvanlar ve kular dnyas ile ilgili birok atasz vardr. Yakutlar iin avclk, kuzey blgesi dnda olmak zere, geimin ana uras deil, yalnzca hayvan yetitiricilii talimidir. Ancak her bir Yakut erkei iin avclk istenilen bir hayaldir: Uol oo oydoox buuru oxtordouna oloo tupsar, araxtaax eheni samnardana sanaata tabllar iyi yrekli yiidin hayat ormanda erkek geyii (mus) ldrnce yoluna girer, d ve arzular ise ayy ininde ldrnce gerekleir (Kul., 705) demektedir atasz. Atasznde halk cesur ve hazrcevap insanlar yle nitelemektedir: kxsger onoostoox, munnugar sttaax diebikke dl onun srtnda oklar, burnunda ise koku, dedikleri gibi (Yastr., 220). Krk avcl zerine: tintin min oxtordum, tiiin en itigesteeti aac ben yktm, sincaplar sen topladn (Kul., 603). Yakut avclar, yaban hayvanlar ile kularn hayatlar ve davran biimlerini iyi renmiler ve hayvanlar dnyas zerine uzun zamanlara dayal gzlemlerle birok atasz ve deyim yaratmlardr: Beder dl uuoruttan ahrgar dl vaan kuru dallarn arkasnda karnn doyurmas gibi (Kul., 175); Toyon sieer turaax oloror kartaln ganimetinin artklarn karga da gzetler (Kul., 609); Tumsun dulaa sotunna gagasn tmseklie srtt (Kul., 626); Uunu krbtx uraanayga dl uzun zamandan beri su grmemi bir su tavuu gibi (Kul., 678). Btn bu ataszleri, tabiat hdiseleri ve insan toplumu zerine yaplan gzlem deneyimlerine dayanarak tezahr eden kaynaklar olarak, yukarda da sylediimiz gibi, ok basit bir yntemle, mstakil, fevkalade bir hdise hakknda dncelerin ifade edilmesi biiminde ortaya kmaktadr.

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

359

br basit bir yntem olarak soyutlatrma ve genelletirme benzerlik gstermektedir. Atasznn birinci ksmnda her hangi bir nesne ya da tabiat hdisesinin nitelii verilmekte, ikinci ksmnda ise toplumsal hayata ilikin bir hdise verilmektedir: Debin timiri siir, sanaa srei siir pas demiri kemirir yer, gam yrei kemirir (Kul., 457); Oyuurdaax kuobax oxton bierbet, donnoox kihi ln bierbet tavan korulukta kolayca dmez, insan kendi ortamnda hibir biimde gzden kaybolmaz (Kul., 412); Ar rdger uu dagdaybat, krdk rdger smya ttbat yan stne su, dorunun stne yanl kamaz. ounlukla bu tr benzerlikler anlamda esasndadr, yani dnce her iki ksmdan birinde brne gre kendi bana verilmektedir. Soyutlatrma, atasz mecazn deiik biimlerinde ifade edildii zaman karmaklamaktadr. rnein, u atasznde istiare sanatna rastlanmaktadr: s mine kihi ikembe suyu gibi ho bir insan (kelimesi kelimesine: ikembe suyundan kii); nneex-rdaax ttl gemli ve eyerli iyi sz. Mecaz sanat: Xagda ottoox sirge olorduo suox ktr bu eye kuru ve solmu ot dikmek tehlikelidir (kendi dillerinde, belki yangn karacaktr). Mecaz mrsel sanat: Buruolaax buruolaa mua suox sanr duman duman daha iyi dnr (atasznn anlam: arlk zamannda yoksul Yakutlar srekli olarak her yl a kalmlard ve bu alk dneminde her bir komu (duman), br komusunda her hangi bir stok bulunduunu dnmekteydi). stihza sanat: aax olorbotox maha suox kck bir kuun dahi konmayaca bir aa bile yok.

2. Boy Dzeni Hakkndaki Ataszleri ve Deyimler

Yakutlarda, boy dzeni zerine halkn anlayn yanstan yeteri miktarda atasz ve deyim korunmutur. Bu halk ataszleri eski alarn derinliklerinden karak ve yzyllar iinde szlerek varlklarn ada Yakutlarn dilinde ve ayn zamanda szl halk yaratcl rnlerinde srdrmektedirler. Boy dzeni dneminde ortaya km olan atasz ve deyimlere Yakut halk destan Olonhoda rastlanmaktadr. rnein, imgesel bir ifade olan, Kimten kiinneex, xantan xaannaax, tuoxtan tuuralaax trtteex kihi kelli? Senin gbein nereden, sen hangi kandansn, sen boy ve kk olarak neredensin? (Nyurgun Bootur Stremitelny, 1947: 248-249) ifadesi Yakutlarda boy dzeninin varlna iaret etmektedir. Kahramanlara adlar sorulmamakta, her eyden nce onlarn boy ve boylarnn adlar ile ilgilenilmektedir: Kie aymaxtaax, ketit uruulaax geni boy (a sahip olan), byk soy (a sahiptir) (Nyurgun Bootur Stremitelny, 1947: 144-145) atasz, bnyelerinde ok sayda kan ba ile bal akrabalk yeleri bulunduranlarn en kudretli ve en gl boylar olarak kabul edilmelerinin bir yansmas olarak ortaya kmaktadr. Bu tr boylarn yneticileri, kendilerini marur ve vakur hissetmilerdir. Onlar daha az saydaki ve zayf boylar arasnda byk bir sayg grmlerdir. Oyuurdaax kuobax keteinen oonnur, donnoox kihi sototunan oonnuur tavan ormanda ensesiyle oynar, akrabas olan insan bacaklaryla oynar ve rivayeti:

360

SOSYAL BLMLER DERGS

Oyuurdaax kuobax oxton bierbet, donnoox kihi ln bierbet tavan ormanda kaybolmaz, akrabas ok olan insan yok olmaz (Kul., 457) atasz, boy topluluunda ferdin durumunu yanstmaktadr. Bizim dncemize gre, ok eski olan En xaraxxar kim da t ga suoa (orada) hi kimse senin gzne st aktmaz (kendi memesinden) (Kul., 826), atasz anayurttan baka topraklara g edildiinde ya da gidildiinde bir uyar olarak kullanlmaktadr. Atasznn ana dncesi, gurbet ellerde kendi akrabas gibi yardm edecek z akrabalarn bulunmayacandan ibarettir. Koruyucu tiplemesinde z akrabasnn gzlerine kendi stn aktan kadnn, annenin n plna kmas dikkat ekicidir.2 Btn halk ilgilendiren btn nemli konularda ortaklaa karar verilen boy birliinin g ve kudretini ataszleri u biimde yanstmaktadr: Sge kaybatagn, sbe kayar balta alnmayan yerden t alnr ve Sbe srg tutar t, akan suyu dahi durdurur (Kul., 551). Halkn gcnn yenilmezliini eski Yakut atasz yle ifade eder: Serii rdnen buor spat ordu kara topran altna girmez (Kul., 543). Eski boy dzeninin ya gruplar arasndaki basamaklar deyim ifadelerinde aksetmektedir: Ayax la aa ilk kmz kadehini alacak kadar yal (Kul., 23); Krdaastan sbetin l, ederten eyetin l yaldan t, genten huzur al (Kul., 293). Birinci atasz boy dzeninde kdemlilie sayg kurumunu yanstmakta olup her eyden daha uzun sre Yakutlarn Kmz Bayram trenlerinde korunmutur. kinci atasz, Yakut halknn ilkel topluluk dnemi dzeninde ya gruplarnn varln bildirmektedir. Anlalmaktadr ki, kabile kurulunun yeleri olarak grnen yallar, yararl tler verebiliyorlard. Gen insanlar olan boyun koruyucular ise huzuru salayabiliyorlard. Boy dzeninin temel belgilerinden biri, dtan evlilik ailesi olarak ortaya kmaktadr: Telgehetitten tiineebikke, krdgtten bultaabkka dl kendi avlusunda avlanm bir insan gibi deyimi boy dzeninin dtan evlenme kurallarn bozmu ve kendi akrabalarnn iinden metres edinmi insanlarla alay etmektedir. Ks oo omuk anala kz, akraba olmayanlara tahsisdir (EP. Sl., 105) dtan evliliin yazl olmayan kanunlarn, boy dzeninin temel evlilik kuraln yerletirmektedir. Oyoor ayax tuppukka dl kendi karsna kmz ksesi sunmu gibi (Kul., 407) olaslkla ataerkil toplumda ailenin kocann egemenliinde kurulduu dnemlerde ortaya kmtr. Bu deyim karsna hkmedemeyen ve karsnn hkm altnda bulunan insanlarla alay etmektedir. Kuobax eriger blax bhan biereriger dl kocas iin

Yakutlarda, gz hastalklarnn kadn st ile ykanarak tedavi edilebilecei ynnde bir inan vardr. Bunun iin hasta gze memeden dorudan st aktlr (Kulakovskiy, Poslovits i pogovorki. (Ataszleri ve Deyimler), 96. sayfa.

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

361

st dallar toplayan dii bir tavan gibi (Kul., 288) deyimi ailenin kadn tarafndan ynetilmesi ile alay etmektedir. Ataerkilliin ve ayn zamanda tekeli ailenin kurulmas ve salamlamasyla varis ve veraset haklar zerine ataszleri ve deyimler kmtr: tx trgesteex, dk keriesteex, ohox kmnaax metruk evden ktk kalr, eski (sabk) evden tatl hatra kalr sobadan kvlcm kalr (Kul., 450); Buruo onnugar buruo xaalla (EP. Sl., 570. sayfa); dumandan duman kald; Aatn tuyan xatarax oo bu gen, babasnn ayak trnaklarn kuruluyor (Pop., 272). Genlik tiplemesi yaratm olan ataszleri ve deyimlerin btn dizisel oluumlar bu srece aynen girer. Deyim yle demektedir: Uol oo trteine suor rer kuzgun, olan domasna sevinir (Kul., 708), (yani, kuzgun avcnn domasna sevinir). Delikanllarn hayal ve dnceleri yalnzca av zerinedir: ye aa sannata ooo, oo sanaata taaska3 ana babann dncesi olanda, olann dncesi darda . Yakutlarda zgn ataszleri mevcuttur: Uol oo saadan ste yaan baran kihi buolar delikanl kendi sadan yol tasa adam olur (Yud., 34), yani delikanl eitimden sonra adam olur. Bu tr eitim boy dzeninde u biimde olmaldr: Birincisi, ailenin ya da boyun yal ve deneyimli bir yesinin ynetimi altnda yaydan ok atma, ikincisi, ilk yaban hayvan ya da av hayvan avcl, ncs ise, kendi boyundan olanlarla birlikte asker yrye katlma ya da dman savasyla teke tek savama. u atasznde tam bir iyimserlik grlmektedir: Uol oonu dola trt rttten khter olan mutluluk drt kede bekler (Agya, 1952: 603); Uol ogo dolun kim da bilbet olann mutluluunu (mutluluunun nerede olduunu) hi kimse bilmez (Yastr., 175). Birok atasz ve deyimde, Yakutlarn kendi halk edebiyatnda Krgs yete Yzyl Savalar olarak adlandrdklar Kabile Savalar dnemi aksetmektedir. Yakut tarih szl halk efsanelerinde ayn akrabalktan gelen deiik Yakut kabile kollar arasnda sk sk yaplan kanl atmalar hikaye edilmektedir. Suon oyuur kurduk durda buol, xal oyuur kurduk xaxxa buol (Nyurgun Bootur Stremitelny, 1947: 224-225) saklan, orman kalabalk gibi, siperde kal, orman geilmez gibi, Umsa tstexpine ssptten yx buolar, ittenneri tstexpine kerexpitten yx buolar sen bana, ben yz st dersem alnndan tutacam diye, ben srt st dersem ensenden tutacam diye sz verdin (Nyurgun Bootur Stremitelny, 1947: 200-201) ataszleri boy-akraba gruplar arasndaki birlii ve ayn zamanda bir kabileye ya da boya ait insanlarn birbirleri ile olan mnasebetlerini yanstmaktadr. Krgs yete dnemi kan davalarna ilikin ataszleri de mevcuttur: lrsbt lrn kebiher bge gehe
taaska: Yazar tata olarak anlamtr. Bu deyimin br Trk lehelerinde pek ok rneinde ve hatta burada biraz aadaki Kazaka alntsnda bozkrda dolaysyla darda anlamnda getii grlr. (eviren)
3

362

SOSYAL BLMLER DERGS

(Kul., 439) savaan ldrmek ata tresi. Bu ataszleri 1941-1945 yllar arasnda yaplan II. Dnya Sava yllarnda Sovyet halk iin ok yaygn olmutu. Kabile Savalar dneminde ortaya km olan ataszleri ve deyimlerin arasnda yine yle ataszleri gnmze kadar korunmutur ki, bunlara hemen hemen yalnzca Olonhoda rastlanmaktadr: Kle-kle kln bulkuyda, oonnuu-oonnuu uotun umuruordo gle gle onun kln darmadan etti, gle oynaya onun ateini sndrd (Nyurgun Bootur Stremitelny, 1947: 146-147) (kan davasnda alm olan tarafa byle sylenir); Xol doyduttan xoloonnooxtor, tegel doyduttan tetsneexter baka lkelerden olanlarn saygn olanlar, uzak memleketlerden eit olanlardr (Nyurgun Bootur Stremitelny, 1947: 136-137) (dman boylarn en gl iki temsilcisinin teke tek dvmesi hakknda); Tor suolun tordoobut, ir suolun irdeebit donmu (eski) iz zerinde iz srdm, scak (yeni) iz zerinde kovaladm (Nyurgun Bootur Stremitelny, 1947: 128-129) (srekli dmanlk ve takip hakknda). Bil balk bahttan stybtgar dl batan kokmu balk gibi (Xud., 117) atasz boyun ileri gelenlerinin ahlk bakmndan bozulma srecini gstermektedir. Trx tnnrger trbt ktr (Kul., 622) soyun yozlamas iin domu hilkat garibesi. Kabile hayatnn ahlka yozlamas a, Sordooxtorgo soto taha tbeher, ereydeexterge et taha tbeher baht karaya etin baldrnn d ksm der, yoksula etin kasnn d ksm der (Kul., 497) atasznde aksetmektedir. Burada ayn kabilenin yeleri arasnda zavall hayvann etinin paylalmas konu edilmektedir. Ama paylam adaletsizdir: En kt para baht kara ve yoksul insanlara verilmektedir (sordooxtorgomunaaxtarga). Bu tr bir paylam belki ilkel topluluk anlaynn gelime dneminde deil de, kabile iinde soylu ve yoksul kesimin olutuu ahlk bozulma dneminde ortaya kmtr. Toplumda sosyal tabakalarn olumas ile bu tabakalara mensup insanlarn ait olduklar tabakalarn durumlarn yanstan ataszleri ortaya kmaktadr. Ataszleri ve deyimler toplumda tabakalar arasndaki mcadelelerin bir silh olarak domaktadr.

3. Eski Efsanelerin ve nanlarn Yansmas

Yakutlarda, eski Yakutlarn d dnyaya ilikin ilkel anlaylarn yanstan efsaneler ok zengindir. Yakut efsanelerine malzeme olarak, ayn btn halklarn erken dnem hayatlar basamaklarnda olduu gibi, insanlarn anlaylarndan hayal olarak yansyan yaln gereklik, tabiat hdiseleri ve toplum hayat hizmet etmitir. Uru Ay Toyon hakkndaki, Abaah hakkndaki ve br gkte yaayanlar hakkndaki efsaneler Yakutlarn eski kabile dzenine baklarnn yansmas olarak ortaya kmaktadr. Bu efsanelerin ou, hemen hemen yalnzca Yakut kahramanlk destan olan Olonhoda ve byk ksm amanlkla ilgili tren ilhilerinde korunmutur. Ancak yine de bu kt bilgiler Yakut efsanelerini aratrmak iin zengin malzemeler vermektedir. Efsaneler, halk yaratclnn br trlerinde olduu gibi, duraan bir hlde kalmazlar. Efsanelerde yaratlan tiplemeler, tarihte deiiklie uram, dinamik tiplemeler olarak

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

363

ortaya karlar. Eski Yakut efsanelerinin gnmze yansmalarnda, bnyelerinde ataszleri ve deyimler tadklar grlmektedir. Abaah kha tk salaatttan mummutugar dl sanki bir albast kaybolmu da, drt bir kedeki yapraklar sayyormu gibi (Xud., 33); Abaah tk xaran kayan aaxpataar dl sanki albast yapraklardaki delikleri sayamam gibi (Kul., 6); Abaah kha tardlktaaar dl sanki albast nemsiz bir ey yznden alkonuluyor gibi (Kul., 4); Abaah kha mehemeenneex arttan kuttammtgar dl sanki albast kaptaki yadan korkmu gibi (Kul., 3) ataszlerindeki abah tiplemesi Olonhodaki abaahlara yakndr. Bu deyim ifadelerdeki abaah amanln din korkusuna iaret etmez, daha ok insanolunun iindeki eytann olumsuz karakterini iinde barndrr. Bu karakterler gln, korkak, beceriksiz, dar kafaldrlar. Kukusuz ki, bu tr albast tiplemeleri toplum dzeninin erken srecinde, efsane anlaynn gelime dneminde retilmilerdir. Abaahga dl arbaama beni albast gibi pohpohlama!, Algska onnooor abaah axsr dua ile albast bile kp gider ataszleri ise aman trenleri ile alkaldr. Bunlar din trenlerin mevcut bulunduu dnem artlarnda ortaya km olabilirler: kamlk ve dua treni. Abaah ahaabt siritten araxpat-albast bir kere yemek yiyebildii yerden ayrlmaz, Abaahn abaah siebet albast albasty yemez ataszleri kabile dzeninin snflara ayrldn, insanlar arasnda eitsizlik olduunu gstermektedir. Bu biimde, abaah kavram Yakutlarn deiik tarih gelime dnemlerinde birok deiik biimler alm olabilir. Yakut destan Olonhoda, s-xaan yaaa, Odun-xaan oohuuta emir ingis Kaann, tayin Odun Hann deyimi sk sk kullanlmaktadr. Bu deyimin syleni biimleri vardr: Taxa-xaan taxata, Dla-xaan dlata tayin Tangha Hann, seleflik Dlga Hann. Taxa-xaan ve Dla-xaan, Yakutlarda insanlarn kaderlerini ve talihlerini belirleyen eski tanrlar idiler. Anlalmaktadr ki, ilk deyim daha sonraki gelimeler olarak ortaya kmtr. stihzal olarak ikincisi daha eski bir deyim olup, efsanelerde esasldr. lk deyimde ingis Kaann adnn zikredilmesi Yakutbilimcilere birok adan k tutmu ve ayn zamanda M. P. Ovinnikov tarafndan aklanan Yakut g efsaneleri (Ovinnikov No: 3/1897: 150) hakknda baz aratrmaclara Yakutlarn atalarnn Lene XIII. yzylda g ettikleri ynnde dayanak tekil etmitir. Eski Yakutlarn manev dnya grnn yansmas, Onnooor ot-soto uol iileex gk ayakl olann da sahibi var (ruhun sahibi) atasznde ortaya kmaktadr. Yakutlar yalnzca hayvanlar ve bitkiler dnyasna deil, ayn zamanda dalara, da geitlerine, nehir, yol geitlerine ve benzerlerine de ruh ii vermilerdir. i ayn zamanda bir kelime olarak bylesine somut bir anlama da sahiptir. V. L. Serovevskiy, Yakutlarn yle sylediklerini kaydetmektedir: Ozann iilex tllaah trksndeki ifadesi, tl doronnoox, tl iileeh szde tmllk vardr, szde ii (ruhun sahibi) vardr, yani ii szne sahip olan bir ozan bir aac bile ykabilir (Seroevskiy, 1896: 593). Yakutlarn bu tr eski dnya grlerinin bir yansmas olarak ortaya kan bir atasz: Algs baha arlaax, krgs baha xaannaax hayr duasnn esas ya ile, bedduann esas kan ile (Xud., 44). Sllkn be pteex

364

SOSYAL BLMLER DERGS

sllkn gzelliine sahip (Kulakovskiy, 1923: 44) atasz su perileri olan sllknlerle ilgili efsanelerden ortaya kmtr. Yakut efsaneleri ve eski inanlar, ada ataszleri ve deyimlerde yalnzca uzun gemiin bir kalnts olarak yansr. Bunlarn byk ksm szl halk edebiyat rnleri olan iirlerde karlalan deyimlerdir. Canl konuma dilinde, anlalmaktadr ki, insanlarn alma hayatndan km olan deyim ifadelerdeki efsanev motifler ataszlerine ve deyimlere deimitir. rnein, eski Yakutlar efsanelerinde soukluk iisini (ruhlarn sahibini) iki boynuzlu boa tiplemesinde tasvir etmiledir. Bu eski ve ilgin efsane, trk biiminde korunmutur. Bu trkde, yazn karlanmas srasnda kartal ile soukluk boas arasndaki mcadele tiplemesi konu edilir (onov, 1913: T. XVI, 18, 19): Aattaax tmn aar muohun tohupput, Doxsun tmn uu-dulayn tobulbut Mkemmel souun bir boynuzunu krd, Keskin souun tepesini deldi. Halk trks kartaln soukluk boasna kar kazand zaferi bu biimde ifade etmektedir. Ancak, souk ile ilgili ataszleri ve deyimlerde efsanev ya da br din motiflere rastlanmamaktadr. Souk zerine olan deyim ifadeleri tabiat hdiselerinin somut tasvirlerinden farkldrlar: Dbarga etime gl sabah donu zerine kn konuma: uramalarn bouna (Yastr., 37) Bu atasz uradan gelmektedir: Sabah (ya da akam) donunun sesleri esas olarak uzaktan yaylmakta ve aka duyulmaktadr. Bir br atasz olan Er berditten tmn balaax kmn ustatgar teyer Er yiitten souk, bir kam kabzas uzunluu mesafede uzaklar (Kul., 865) atasznde, tabiat yenen insann iyimserliinin sesi gelmektedir. Bu atasz u ataszn artrmaktadr: Toton tollubat, irienexten inibet donun nnden ekilmez, erimiin nnde kalmaz (Kul., 610). Bu atasz, gz pek ve kararl bir insan hakknda konuulduunda sylenir. Yzyllara dayanan gzlemlerin hkmleri u deyim ifadede de ortaya kmaktadr: Kie rex elgienneex, uhun rex uoraannaax geni nehrin rzgr gl olur, uzun nehrin havas souk olur (Kul., 245). Hayvanlar dnyas zerine olan ataszleri ve deyimlerde de Yakutlarn efsanev ve br din tasvirleri korunmamtr. rnein, eski Yakutlarn dnya grlerinde kadndan domu olan ay yar efsanev bir varlktr. V. M. onovann kaydetmesine gre, aynn gerek ad unutulmu, ancak lkab olan ehe (dede) (onov, 1915: 51) korunmutur, bu ad ona xarstaan esasna gre, yani perilerin tehditkr glerine kar saknma dolaysyla verilmitir. xarstaan gelenei unu iermektedir: Yakutlar baz eyleri gerek adlar ile adlandrmazlar, onlara baka lkap ve adlar verirler. Bylece perileri iddetli bir biimde nemsememee alrlar. V. M. onovun kaydettii gibi,

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

365

Yakutlarn betimlemelerinde: ay her zaman ne hakknda konuulduunu duyar, bu yzden, ay hakknda aptalca konuulmamaldr (onov, 1915: 52). Bu tr hayat grne ramen, Yakutlar ataszleri ve deyimlerinde, ayy mitolojik ve din katmanlarn dnda tabi bir dzeyde betimlerler: Ehe kmrdaastaan siebitiger dl buolla karncalar yiyen ay gibi oldun (Xud. 4), Xarga aspt ehe kurduk ay tam baldrndan yaralanm (Kul., 785), Ehe tranan ay trnayla (gldr) (Kul., 875), Ehe erbextenneine t saalannn ayya byk pene verilirse, kpee tfek salamak gerekir (Kul., 875). Bu tr gereki dnya grleri, balklk temelinde yaratlm olan deyim ifadelerde de farkllklar gstermektedir. Ataszleri ve deyimlerde ne efsanev bir balk olan luo-balk, ne de aman bal olan timir sordo demir turna bal dile getirilmektedir. Halk deyim ifadeleri gerek, tabiatta karlalan hdiselere ve balklarn hayatlar zerine yaplan gzlemlere dayanmaktadr: Bil balk bahttan stybtgar dl batan kokan balk gibi (Xud., 117); Balk amnaax baln yumurtlamaa zaman olur (Kul., 117), Salhar sa bardammtgar dl lota balnn karacierinde ya bulunmas gibi (Kul., 537), Uulaax balk bstbat su olan yerde baln soyu tkenmez (Pop., 160) vb. Ate konusu ile ilgili ataszlerinde de efsanev tasvirler ve aman tasvirleri az sayda yansmaktadr. rnein, Uot lar kurduk ateten arta kalan gibi (Kul., 718) atasz eski Yakutlarn gnlk yaantsndan bir paray, atein snme zamannda komudan kzgn bir kor paras alnmasn gstermektedir. Elbette ateten arta kalann gnderilen ksm kzgn korun snmemesi iin eve mmkn olan en ksa zamanda getirilmitir. Mecaz anlamda, hzl bir biimde bitirilen bir i ya da ok hzl bir biimde bir yere giden, ya da gidip gelen insanlar iin byle denir. Uot siebitin, uu lbtn kurduk sanki ate tarafndan ortadan kaldrlm ve su tarafndan srklenip gtrlm gibi, Uot stanarn kurduk sanki mineden ate sryor gibi (kelimesi kelimesine: sanki ate sryor) (Kul., 714 ve 715) deyim ifadeleri de tabiat hdiseleri ve insan hayatnn gerek tablosunu betimlemektedir. Ate klt ve ate perisi Ekim Devrimine kadar Yakutlar arasnda ok gl bir biimde sayg grmtr.

4. Halk Edebiyat Malzemesi Olarak Ataszleri ve Deyimlerin Kkeni

Yzyllardan beri zerinde rt yaplagelen Olonhonun (Yakut kahramanlk destan) nazm ksmlarnda ok sayda atasz niteliinde deyim ifadeler bulunmaktadr. Bir adan, Olonhodaki iirimsi ifadeler sradan anlatmlarda ataszleri ve deyimler olarak kullanlmaktadr: Blrg dl mndaatgar, urukku dl ulaatgar sradalarda uzun yllar, vadilerde uzun yllar, Krdr xaram dkkete, ktrder tiihim miilete gzmn bebei, dilerimin etleri, Toxtor xaana suox, aldar ete suox, bstar tna suox onda akan kan yok, hisseden beden yok, kesik kesik soluk yok (Kul., 615), Kie kxs karaata, uhun sanaata klgaata geni srt darald, gl iradesi zayflad (Nyurgun Bootur Stremitelny, 1947: 148) ve benzerleri. br

366

SOSYAL BLMLER DERGS

adan, Olonhoda ok sayda atasz ve deyime rastlanmaktadr. rnein, Olonhodaki Atik Nrgun Bootur kiisi, sznn ya da kantnn nemini kantlamak iin deyim ifadeleri dorudan rnek gstermektedir: Ks oo sanaata ahnaaar klgas, y sonun sieineeer karaas dien s xohoono, hk nomoo buolar ebeet... onon min eyigitten krdhbn Kzn akl sa rgsnden daha ksa, zeks da elinde der atasz... Bu sebeple senden zr diliyorum, der kadnlardan biri, kahramann o kzn zrn kabul etmesini rica ederek (Nyurgun Bootur Stremitelny, 1947: 188, 189). Bu l uututtan dulaydam diemmin tnnn bardaxpna, erien t elege, kt t klte buoluom buollaa Bu l sudan rktm diye dnp gelirsem, her hlde, alaca itten kfr yiyeceim, kr itin maskaras olacam, diye yaknmaktadr kahraman tehditkr l suyun karsnda yzmeden nce (Nyurgun Bootur Stremitelny, 1947: 192-193). Yukarda aklanan durumu daha ak resmetmek iin Olonhodaki hayr duas ilhisi olan Algstan bir pasaj verelim: Atik Nrgun Bootur: De bu min algs tstn alaan, tl ttn eten erebin!.. Algs baha salaax, krs baha xaannaax, diiler. lin ata ibire suox buollun, kelin ata kebire suox buollun! Oxtooxton oxtuma, saalaaxtan samnma! Uottaax xaraxtaax utar krbtn, tataar tllaax taba eppetin!.. Ay aymaxtara, kl uluustara, to doottoru bar kiiren umsa-tnnn tspttere buoluo. Onu rhy: Suon oyuur kurduk durda buol, xal oyuur kurduk xaxxa buol! te ben en iyi hayr duas ile dua ediyorum, en iyi szlerle balayp kmldamaz hle getiriyorum! Derler ki: Albastnn sonu ya ile, lnetin sonu kan ile. Senin n ayaklarna da engel olmayacak, senin arka ayaklarna da engel olmayacak! Atlan oktan yere dme, iyi kullanlan yayn etkisinde kalma. Ne ate gzller senin yzne baksn, ne de Tatar diline hkim olanlar seni yenebilsin!.. Sen btn mahvolanlar kurtar, sana lyk olan arkadalarn Ay kabilesinden olanlardr, gne ulusundan olanlardr: gizlen, gr orman gibi, set ol, geni Tayga (orman) gibi! (Nyurgun Bootur Stremitelny, 1947: 224, 225). Grld gibi, Algs ilhisinden rnek getirilen pasajn hemen hemen tamam atasz ve deyimlerden olumaktadr. Ataszleri ve deyimlerin algslarn bu tr basmakalp ifadelerinden ortaya kmas imkn iindedir. Algslardaki, hayr dualarndaki deyim ifadelerin yaps atasz niteliindeki ifadeler ile ok benzerdir ve algslarn basmakalp deyileri, deyim ifade niteliinde sk sk kullanlrlar: Alaha dielen, aal uottan, iiter shlen konforlu bir ev ina et, snmeyecek bir ate yak, yetitirilecek davar bul, rgy, rdeeti, sarg tablnnn yiitliin artsn, baarn gereklesin (Rukopisny Fond YaFAN SSSR: Otdel folklora, Op. 17/9: d. 72, l-2: 1). Ataszlerinde birok kii tiplemesi ortaya kmaktadr: Simexsie sigemmikke dl simehsin (kocakar) ile oynamak gibi (Kul., 24). Simehsin tiplemesine (ineklere bakan yal kadnlar, Olonhonun gln kiisidir) yalnzca Yakut kahramanlk destannda rastlanmaktadr.

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

367

Birok atasz, temelde hayvanlar konu alan halk masallarndan ortaya kmtr. Hayvanlar konu alan Yakut masallar, bu masallarda ahlk dersi veren karakterlere yakndrlar. Kuobax ikki tayax ikki xsbtger dl buollaxxt duu? (Xud., 3) ekiip duran tavan ile omaa benzemediniz mi? deyimi ksaca ve zet olarak omak ve tavan konu alan masaln ieriini ifade etmektedir (Xudyakov, 1898: 1) Masallarn ierikleri ksaca deyimler biiminde aadaki ifadelerde grlmektedir: Tayax ikki, rkaan ikki stsptger dl buolla ebeet sen san ile oman birbirlerine dman olmalar gibi dman oldun (Xudyakov, 1898: 1) aaras ikki rkaan ikki kurduk buollan duu sen san ile ekirge (aaras) gibi oldun. Gnlk konumada bu tr deyimleri daha sk olarak insanlarn davranlarn knayan yal insanlar kullanmaktadr. Biz, 1954 ylnda Verhoyanskiy blgesinde dzenlenen diyalektoloji gezisi heyetinde bulunduumuzda, yukarda sz edilen tipteki deyimlerin canl konuma dilinde kullanldn farkettik. Birka erkek kolhoz iisinin konumasn dikkatle dinlerken, yal bir kadn anszn yle dedi: Ehe ikki br iki kurduk buollaxxt dii. Ay ile kurdun tartmas bir masalda da bu biimde hikye edilir. Betimlenen gzlemler hdiselerin kullanln masallarda deyim niteliinde tasvir etmektedir. Burada deyim ifadeler henz masallardan ayrlmamtr ve mstakil olarak tamamlanm bir tipleme sunmamaktadr. Deyimlerdeki eitlilik tam olarak anlalr hle masallar yayldktan sonra gelmitir. Temelde masallarn ayrt edici bir ifadesi olarak hizmet eden ataszleri, deyim ifadelerde daha karmak bir biimde ortaya kmaktadr. Bir masalda, bir kz bir aacn zerine kz kardeinin ban asar ve bir sre sonra ona bir ey danmak iin gelir. Bu masaldan bir cmle olan, Aahm bahn uuoun yaabtm Ben kz kardeinin ban astm sz ataszne dnmtr. Bu gnlk konuma cmlesi ananev sonun yardmyla deyim bir ifadeye dnmektedir: diebikke dl dedikleri gibi Aahm bahn uuoun yaabtm diebikke dl dedikleri gibi: Ben oraya kz kardeinin ban astm (Kul., 12). Deyim ifade, masallarn baka epizotlarndan ortaya km olabilir. rnein, Menik thnattan tal har ahman binini (parasn) rzgr uurup gtrr (Kul., 391). Menik Menegiyeen beder sagnnan maska yaabtgar dl vaak krkn aacn tepesine para para asm olan delimen Menegiyeen gibi (Yastr., 214), ifadesi delimen Menegiyeen hakkndaki nl bir Yakut masalndan ortaya kmtr (Yakutskiy folklor, 1936: 169-174). u deyimin de masal kkenli olduu kukusuzdur: Turaax: min oom saar akklaah4 diebitiger dl kargann, benim yavrum at derisinden ark giyiyor, dedii gibi (Yastr., 104), Kutuyax kuturugar kemneen ahrgar dl sann kuyruunu, uzunluunu lerek yedii gibi (Kul., 282), Killee iyetin tepsibitiger dl Killengenin annesini ayaklar altnda inemesi gibi (Kul., 223), Ehe siidenen uu
4

akk saar akk eterbes yoksul insann ksrak derisinden yaplma ayakkabs (EP., Sl., st. 3556).

368

SOSYAL BLMLER DERGS

basptgar dl aynn elekle su ekmesi gibi (Yastreb., 200), Suor: min oom orduk uugey diebitiger dl kargann, benim yavrularm her eyden iyi, demesi gibi (Xud., 52), Br brn aam diebitiger dl kurdun kurda babam demesi gibi (Kul., 186). Ancak, bu deyim ifadelerin meydana gelmesini salayan masallar halkn hafzasnda korunmamtr. Baz deyimlerin szl halk hikyelerinden ortaya km olmas mmkndr. Yakut halk yaratclnda, kendisini istemee geldiklerinde, ufack bir bal bakla yiyen obur bir kadn hakkndaki hikye geni lde yaylmtr. Ancak, evlendikten sonra kocas onu besleyemez ve obur kadn, iki aylk hamile bir ksra yer yemez lr. (Xudyakov, 1890: 6-7). Bu gln hikyeden ataszleri ortaya kmtr: Ilbayga bhaxtammkka dl (rkn) ufack bir bal yemek iin bak almas gibi (Xud., 56). Biir lbay settete uopput diebikke dl sanki ufack bir bal yedi kez srm, demeleri gibi (Rukopisny fond YaFAN SSSR: op. 17/9 d. 75: l. 9) Baka bir syleyie gre, obur kadn lmez. Ama, iki aylk hamile ksra yer yemez, bir defasnda kocasnn onu elendirmee alarak burunsalnn evresinden dnmesini ve kendisinin onu iplere srklemesini ve burnuna ip takarken: Blr diriki xaran eriexsit diebikke dl delikler de geen ylki burunsaln delikleri, dedikleri gibi (Kul., 156) demesini hatrlayarak, evlendikten sonra ilk kez mutlu olur ve gler. Byk bir olaslkla, u atasznn kayna da bu biimdedir: Oyoo xaraa suox buolbutun s sl buolan baran, bilbikke dl karsnn krln, o kr olduktan yl sonra farketmek gibi (Kul., 408). Ancak Yakut halk edebiyatnda bu ataszne kaynaklk edebilecek her hangi bir hikye korunmamtr. Baz deyimler, anlalmaktadr ki, Yakut szl halk efsanelerinden ortaya kmtr. Bu tr deyimlerin birou efsanelerin organik yaylma snrlar iinde kalmlardr ve yalnzca mahall neme sahiptir. rnein, ok nl bir deyim olan Buruy ere (kihi aata aattanar) diebikke dl btn su (kiinin ad) dedikleri gibi deiik blgelerde farkl biimde dile getirilir: Oymyakonskiy blgesinde Buruy ere Butuguyga diebikke dl btn su Butuguyda, dedikleri gibi, ama merkez blgelerde: Buruy ere Mottoyoo diebikke dl btn su Mottoyda dedikleri gibi (Kul., 148). Bu tipteki deyim ifadeler farkl biimlere sahip olan tarih hdiseler temelinde ortaya km olmaldrlar: Bes ygar Beeen munnun lpptger dl Temmuzda Beenin burnunu souk srmas gibi (Kul., 185). A. Ye. Kulakovskiyin ahitliine gre, Been, Tgna zamanndaki nl bir savadr (Kulakovskiy, 1945: 26). Aata Kkn ouhun baa buollaa Kkn boasnn kafas gibi niye bu kadar uzun (srd) (Kul., 63) deyiminde geen, bir Vilyuyskiy hikyesi olan Kkn ad, Yakutistan Kalem Mdrl memuru Yegor Kkinin ad ile ilikilendirilmektedir. Yegor Kkin 1776-1777 yllarnda hayatn buralarda geirerek ilk mar Komisyonunun emri ile topraklar snflandrm ve Vilyuyskiy Genel Mdrlnn snrlarn belirlemitir. Hikyeye gre, o cimriymi ve iine karar vermee acele

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

369

etmezmi. Atasz, anlalmaktadr ki, alayc bir anlama sahiptir: Rus memuru, Yakutlar hemen hemen yalnzca kaynam izmarit bal kafas ile arlarm. Kkin, Komisyona bavuran alclar karsnda ayrlarn bltrlmesi ve hayvan sat konularnda knezlere, yallar heyetine ve en iyi insanlara srtn vermitir. (Baarin, 1956: 96) Vilyuyskun kkl Yakut aileleri Kkin hakknda iyi dncelerini korumulardr ve toprak mcadelelerinde Kkn biedimehe Kkinin cetveli onlar iin en nemli karar kabul edilmitir. Bu deyimin, Yakut Toyonatlnn karlar dorultusunda XVIII. yzyln 70li yllarnda topraklarn yeniden bltrlmesini gerekletiren Yegor Kkinin almalarnn halktaki yansmas olarak ortaya kmas pekl mmkndr. Merkez blgelerdeki Yakutlar bu deyimi XIX. yzyln balarnda yaam olan Meginskiyli zengin Kkinin ad ile ilikilendirmektedirler. Temelde halk edebiyat yaptlarnda kullanlan deyim ifadeler ou hllerde ibarelerin yardm ile ortaya kmaktadrlar: Diebikke dl dedikleri gibi ya da yalnzca dl gibi. Dl Yakutada, sonek (poslelog) kategorisinde yer alan bir edattr. Prof. L. N. Xaritonov aadaki aklamay vermektedir: Baz edatlar daima dorudan doruya kelimenin ardndan gelmektedir ve bunlar anlam tamamlamaktadr. Bu tr edatlar birleik edatlar (posle+log son+ek, karlatrn pred+log n+ek) olarak adlandrlmaktadr (Xaritonov, 1947: 273). Mantk belgiye gre dl benzerlik ya da karlatrma belgisine gre nesneler, hareketler ve hdiseler arasndaki ilikiyi gsteren bir ektir. Diebikke dl ibaresi ve dl soneki halk edebiyat eserlerindeki geliigzel anlatmlardaki atasz niteliinde karlatrma ya da benzetme slbu vermektedir. Bunlarda ataszleri iin belirleyici olan genelletirici sentez yapc anlamlar, kanun bamsz yarglar bulunmamaktadr.

5. Gney Kkenli Deyim fadeler

Yakut halk edebiyatnda, Yakutistanda yaamayan hayvanlarn adlarnn getii birok ilgi ekici atasz ve deyim bulunmaktadr. Bu hayvanlar yalnzca Yakutlarn Lene g etmeden nceki eski yurtlar olduu tahmin edilen gneyde bulunmaktadrlar. rnein, devenin adnn getii bir atasz korunmutur: Tebien saa xara sanaataagar-tn saa r sanaa orduk deve ile kara dncelere dalmaktansa, tn (tn adalenin aryan ksmnn zerine konan ve sonra yaklan koni biiminde kav paras) ile ban din olsun (Kul., 646); Aata, tebien kl ete buollaa! Yahu, bu deve eti olmasn sakn! (birisinin bir eye fazla deer bimemesi iin sylenir) (Kul., 68). Ayn biimde, genel Trke bir ad olan koyun xoy akla gelmektedir: Xoy baha tl (Kul., 793). Kulakovskiy bu ataszn evirisi imknsz kabul etmitir (Kulakovskiy, 1945: 38). A. P. Okladnikov storiya Yakutskoy ASSR (zerk Yakutistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Tarihi) adl kitabnn birinci cildinde bu ataszn yle aklamtr: E. K. Pekarskiyin kelimesi kelimesine evirisinde bu ifade u demektir: ie katlmayan herkesin bir sz ya da teklif duyduu zaman kullanlan bir ataszdr. Ye. . Ubryatovann aklamasna gre, bu tarih ifade koyunun ba szdr. Bunun anlam, Yakut edebiyat biliminde de kaydedildii

370

SOSYAL BLMLER DERGS

zere, koyuna ilikin bir ifade olan koyunun bana da uygun dmektedir (storiya Yakutskoy ASSR, 1955: T. 1, 232). Ayn biimde, Yakutistanda bulunmayan vahi bir hayvan olan xaxay akla gelmektedir. ada edeb Yakut dilinde xaxay, aslan demektir. Buryat-Mongol dilinde gaxay, domuz, yaban domuzu demektir (Buryat-mongolsko-russkiy slovar, 1951: 165). Bu sz Gney Altayllarnn (Telengitlerin) dilinde de bulunmaktadr ve ayn biimde yaban domuzu anlamna gelmektedir. Bir Yakut atasz olan, Xaxay bodotugar tspt aslan klna brnd, arsz ve evrelerinden bir eyler koparmaa alan ve bunun iin gemiteki an ve itibarlarn kullanan yal, yoksul dm insanlar hakknda konuulduunda kullanlr. (Kul., 790) (Kulakovskiy, 1945: 88). Yakut dilinde u deyim vardr: Taraan buolan tarammt, reen buolan rellibit taraan gibi dald, reen gibi yayld. Taraan ve reen szlerinin ada Yakutlarda bir anlam yoktur. Prof. A. P. Okladnikov bu atasznn ilk anlamn ve kkenini yle aklamtr: Deiik syleyileriyle taraan sz Trklerin byk ounluunda ve ksmen Gney Sibirya ve Asya Mool boylarnda genel olarak ekmek, sonra da dar anlamna sahiptir. Kk dar tohumlar ok tabi olarak, belki, bereket anlam ile, dar ise hzl bir retim ve iddetli bir byme ile ilikilidir (storiya Yakutskoy ASSR: T. 1, 224). Yakutlarda bir de yle bir atasz vardr: Itar krdm, teber moxsoolum salverilen akdoanm, dven ahinim. Bu atasz eski Yakutlarda ahin ile yaplan avcln mevcudiyetini gstermektedir (Kulakovskiy, 1945: 93). ahin ile yaplan avclk yalnzca bozkr halklarnda yaygndr.

6. Buryat-Mongol Deyimleri ile Bir Karlatrma

Yakut ataszleri ve deyimleri, Buryat-Mongol ataszleri ve deyimleri ile benzerlikler gstermektedir. Bu benzerlikleri iki bee ayrmak mmkndr: 1) Szck daarc ve ierikte benzerlik, 2) Anlam ve yorumda benzerlik (dz ve mecaz anlamda). Ak bir biimde karlatrma yapabilmek iin, biz burada, ataszleri ve deyimlerin, deyim cmleler ve mecaz deyimlere eit dzeyli olarak deyim ifadelere yakn olduuna dikkat ekeriz. lk bee, rnein, bir Buryat-Mongol ifadesi xani-tataxa (Buryat-mongolskorusskiy slovar, 1951: 548) ve onun Yakuta benzeri olan xan tardaxxa5 girer. Dz anlam arkadalar ekmektir. Bu ifadeler her iki dilde de yol arkadalarn almak anlamnda kullanlr. Yakut dilinde, dz anlam ada Yakutlar tarafndan bilinmeyen nd balay6 ifadesi mevcuttur. Mecaz anlam udur: krlemesine i yapmak ve cahil. Buryat-Mongol dilinde nyude gz (Buryat-mongolsko-russkiy slovar, 1951: 356), balay ise kr (Buryat-mongolsko-russkiy slovar, 1951: 88) anlamna
5 6

EP. Sl. xan sznn aklamasna baknz: st. 3307-3308. Ayn yerde, 348. sayfa, balay sznn aklamasna baknz.

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

371

gelmektedir. nyude balay ifadesi burada ve ayn zamanda Yakut dilinde krlemesine i yapmak (Buryat-mongolsko-russkiy slovar, 1951: 88) anlamnda kullanlmaktadr. Dz anlam moral eksiklii olan hanaa dutag (Buryat-Mongol) (Buryatmongolsko-russkiy slovar, 1951: 221) ve sanaa tutax (Yakut) ifadeleri her iki dilde de benzerdirler. Her ikisi de her hangi bir kiinin honutsuzluk hli anlamnda kullanlr. nsann cesareti her iki dilde xatuu zrxetee (Buryat-Mongol) (Buryatmongolsko-russkiy slovar, 1951: 284-561) ve xotuu srexteex (Yakut)7 biiminde adlandrlmaktadr. Bu ifadelerin Yakuta ve Buryata dz anlamlar ayn biimde kat yrekle demektir. Birok Yakut atasz ve deyimi, anlam ierii ve yorumu ile Buryat-Mongol atasz ve deyimine uygunluk gsterir. rnein, Nuurta baxay eehen tuhatay nemeri kurbaann sidii bile gle bir katkdr (Buryat-Mongol) (Bertagaev, 1949: 113) ve Baa iige dalayga ebiileex (syleyii: emteex) kurbaann sidii de byk sulara katk salayarak hizmet eder (syleyii: ifal) (Kulakovskiy, 1945: 17). Bu ataszlerinin mecaz anlamlar bir Rus atasz olan Borodavka i ta pribavka siil de katkdr ile ayndr. Buxn dooroxi xuleje negen turapsa uxee boann taaklar dt decek derken tilki alktan geberdi (Buryat-Mongol) (Bertagaev, 1949: 114) ve sahl ous tahan th dien ketespitiger dl boann taaklarnn dmesini bekleyen tilki gibi (Yakut) ataszlerinin hayvanlar hakkndaki masallardan ortaya kt anlalmaktadr. Ehe esegn hanaan re bedee, re ben hanaan oy taygada ana babalarn akl ocuklarda, ocuklarn akl ise ormanda (Buryat-Mongol) (Buryat-mongolskorusskiy slovar, 1951: 518) ve ye aa sanaata ooo, oo sanaata taaska ana babann akl ocuklarda, ocuun akl darda (Yakut) (Kulakovskiy, 1945: atasz No: 209); Xaluun mrte oroxo scak izin ardna dmek (Buryat-Mongol) (Buryatmongolsko-russkiy slovar, 1951: 542), r suolun irdeebit iz yolunu izledi (Yakut) (Kulakovskiy, 1945: atasz No: 612); Xamaraa soxigdoxo burnunda darbe olmak (Buryat-Mongol) (Buryat-mongolsko-russkiy slovar, 1951: 544) ve Munnuga ttarbt mootoyo dl burnuna ok yemi burunsalk gibi (Yakut) (Kulakovskiy, 1945: atasz No: 375) gibi ataszleri ve deyimler el iilii deneyimlerinden ortaya kmaktadr. Yakut dilinde Suor xaran siebet kihi kargann gzlerini yemi insan (Kulakovskiy, 1945: atasz No: 515) deyimi ile birlikte gecelemek anlamnda, sahl xaragn siebit kihi (Rukopisny fond YaFAN SSSR: opis 17/9, delo : 71, list 30: 2) tilkinin gzn yemi insan deyimi de vardr. u atasz bir Buryat-Mongol deyimi ile benzer olarak ortaya kmaktadr: negeney nyude zalgixa tilkinin gzn yutmak gecelemek (Buryat-mongolsko-russkiy slovar, 1951: 511). nsann ackl hlini Yakutlar suda san ile birlikte yzmekle eletirmektedirler: Uuga tspt

EP. Sl. 3534 xotuu-st, 3535 xotuulaax srarl, elde etmee alan.

372

SOSYAL BLMLER DERGS

kutuyaxxa dl. Bu tr bir karlatrmaa biz Buryat-Mongollarda da rastlamaktayz: Uhanda orohon xulgana suya dm san (Bertagaev, 1949: 116).

Benzer ve Ayn Ataszleri ve Deyimler

BuryatMongolca Hxe dalaytar gozuuli algarxa baltay kaldrasya kadar kuruluk dinlenir (Bertagaev, 1949: 114) Bayan xun sadaxaguy zengin doymad (Buryatmongolsko-russkiy slovar, 1951: 100) Oy modon ndertey nab tartay ormanda yksek de, alak da aalar vardr (Buryat-mongolskorusskiy slovar, 1951: 364) Trgy xgende tomor lg belen xexe domam bebee demir beik hazrlamak (Bertagaev, 1949: 114-115) Yakuta Sge thr dieri dl snnanar balta ininceye kadar ktk dinlenir (Kulakovskiy, 1945: atasz No: 553) Baay baaygar xaraa tuolbat zengin zenginlie doymaz (Yastremskiy, 1929) Aklamas Hassas ann her hangi bir ie kadar geciktirilmesi

Zenginin snr tanmayan agzll

Onnooor ner ot-mas rdkteex namhaxtaax aalar ve otlar bile hem yksek, hem alaktrlar (Kulakovskiy, 1945: atasz No: 418) Tr ilik ooo bihik oorbukka dl domam bebee beik yapmak gibi (Kulakovskiy, 1945: atasz No: 620)

nsanlar baka bakadrlar.

Bitmemi bir iin sonucu zerine erkenden konuulmamaldr

u olgu ilgintir ki, A. Ye. Kulakovskiy tarafndan kaydedilen ve eski bir gelenek biiminde yerlemi olarak aralar alan insanlarn dmanlklarn gsteren, Atrdax mah aardahan araxsaxpt atall dal parasn iki paraya ayrarak biz seninle ayrlacaz (Kulakovskiy, 1945: atasz No: 82) atasz Buryat-Mongol dilinde aras almak anlamnda karmza yle kmaktadr: Asa modo xaxar taltaxa atall aac paralayp blmek (Bertagaev, 1949: 106).

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

373

nsann davranlar ve karakteri konularnda ok sayda benzer deyim ifade bulmak mmkndr:

Buryat-Mongolca
Xoyor nyurtay iki yzllkle (Bertagaev, 1949: 88) Xol xongon hafif ayak (Bertagaev, 1949: 88) Uhan nyuden sulu gz (Bertagaev, 1949: 89) Xaluu(n) xuytenii zehen xn sca ve ayaz grm insan (Buryat-mongolskorusskiy slovar, 1951: 542) Amanda bagdaxogy yuume xelexe azna bir eyi yerletirmeden konumak (Buryatmongolsko-russkiy slovar, 1951: 81) Elgee xataxa karacierini kurutmak (Buryat-mongolskorusskiy slovar, 1951: 730) rng xzn deere daaca abaxa kendi boynuna almak (Buryat-mongolskorusskiy slovar, 1951: 605)

Yakuta
kki sireydeex kihi iki yzl insan (E. P. Sl.: 2477) Ataa epeki hafif ayak (EP. Sl.: 3607) Uu xarax sulu gz kiyzl

Anlam

evik, hzl

Gz sulu, gz yal

tiini-tmnn bilbit kihi sca ve souu bilen insan

Grm geirmi insan

Ayaxxa bappat tllar saaran azna sz yerletirmeden konuuyorsun

Sama sapan, ipe sapa gelmez bir kstahlkla konumak

Sreim barm kuurda yreim ve karacierim kurudu

bir eyin zlemini ekmek, bunalmak anlamnda

Beye mooygor l kendi boynuna al (EP. Sl.: 1581)

Kendi boynuna (sorumluluuna) almak

374 Ada uzexe (ya da xaraxa) eytana bakmak (Buryatmongolsko-russkiy slovar, 1951: 31)

SOSYAL BLMLER DERGS Abaah kr eytan grmek (EP. Sl.: 1157) Birine kini olmak

Gsterilen rneklere dayanarak u sylenebilir: Buryatlarn ve Yakutlarn atasz ve deyimlerdeki denkliklerde hem szck daarc, hem de dz ve mecaz anlamlarda yaknlk bulunmas, Buryat deyim ifadelerinin Yakut deyim ifadeleri ile genetik bir ba olduuna tanklk etmektedir. Bu tr genetik bir ba, iki halk arasnda bu halklarn eski devirlerdeki tarih gelime srelerinde yalnzca uzun zamanlara dayanan eitli iktisad ve kltrel temaslar dolaysyla olumu olabilir.

7. Trk Dilli Halklarn Deyim fadeleri ile Bir Karlatrma

Yakutlarn deyim ifadeleri ada Trk dilli halklarn ataszlerine ierik ve anlam ynyle olduka yakndr. S. N. Nuruev tarafndan gsterilen Kgarl Mahmutun Dvnu Lugtit-Trk adl kitabnda rastlanan eski Trk ataszleri olan kuruk kauk azka yaramas kuru kak aza yaramaz, Yitklig anas koyun aar kaybeden anasnn koynunu aar (Yazma 96b/12, Trkesi I, 183, 3; Yazma 226b/8, Trkesi III, 188) ataszlerinin Yakut dilinde benzerleri mevcuttur: Kuraanax xamyax ayaxxa bappat kuru tahta kak aza smaz (Kul., 267), Stkteex ss aylaax kaybedenin yz gnah vardr (Kul., 569). Ataszleri her eyden nce, genel ierikleri ve szck daarc asndan Trk dilli halklarn balca iktisad faaliyeti olan hayvanclk temelinde ortaya kmtr:

Genel Trke
1. at kistes tanzar, kizi erbektes tanzar atlar kinee kinee, insanlar konua konua tanr (or) (Drenkova, 1940: 348-349). 2. caqs atka pir kamc, caqs kize pir ss iyi ata bir kam, iyi insana bir sz
8

Yakuta
1. Inax marahan bilser, slg kistehen bilser, kihi kepseten bilser inekler brerek tanr, atlar kineyerek tanr, insanlar konuarak tanr (Kul., 816). 2. t ag biir kmnlaax, t kihi biir tllaax iyi ata bir kam yeter (btn gn

Yazar kaynaa Kazakadaki bir kitaptan ulamak istemi ve yanl alntlarda bulunmutur (eviren).

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN (or) (Drenkova, 1940: 348-349). 3. Sonra kan boynuz, nce kan kula geer (Tuva)9

375

gezmek iin), iyi bir insan ise bir sz tutar, verdiini (Kul., 745). 3. Kulaax xaala, muos n kulak yerinde sayar, boynuz uzar (Kul., 261).

Baz Yakut ataszleri ve deyimlerini . Berezinin eserindeki Trk halklarna ait deyim ifadeler ile karlatralm. . Berezinin eseri Rus dilinde km ilk eserlerden biridir (Berezin .: Narodne poslovits turetskogo plemeni, Jurnal Biblioteka dlya teniy, CXXXVI, aprel 1856, 1 statya, str. 79-107; CXXXVI, iyun 1856, 2 statya, str. 83-116.). Berezinin eserinde, rnein Yakut deyim ifadeleri ile dz ve mecaz anlamlar ok yakn olan ataszleri ve deyimler bulunmaktadr:

Genel Trke
1. Balk batan kokar (Berezin: No: CXXXVII: 87) (Trke). 2. Balk en derini, insan en iyiyi arar (Berezin: No: CXXXVII: 98). 3. t iti srmaz (Trke ve Tatarca) (Berezin: No: CXXXVII: 85). 4. Karga kargann gzn oymaz (Tatarca) (Berezin: No: CXXXVII: 85).

Yakuta
1. Bil balk bahttan stybtgar dl batan kokmu alabalk gibi (Xud., 117). 2. Balk uu diriin bldahar, kihi kn ttn bathar balk en derini, insan en iyiyi arar (Kul., 106). 3. It t tiihitten lbt it itin dilemesinden lmez. 4. Suor xaran osubat karga kargann gzn oymaz.

Grld zere, ataszleri ve deyimlerin dz ve dolayl anlamlar yalnzca benzer olmakla kalmamakta, tam anlamyla birbirine uymaktadr. Deyim ifadelerdeki benzer denklikler deiik halklarda, bu halklarn iktisad dzenlerine uygun olarak zgn deiikliklere uramaktadrlar. rnein, Yakut-Buryat benzerliini gsteren: ye-aa sanaata ooo, oo sanaata taaska ana babann akl ocuklarda, ocuklarn akl darda atasz Kazakada yle dile getirilir: Ana babann yrei ocukta, ocuun gnl bozkrda (Berezin: No: CXXXVII: 95).

Jurnal Sovetskiy Soyuz, 1956, 4 (76). Yalnzca Rusa verilmitir.

376

SOSYAL BLMLER DERGS

Kazak deyim ifadesi olan, Domuzun kafasn tabaa koyarsan, kayp der (Berezin: No: CXXXVI: 88), Yakut atasz ile uyumludur: It baha kms bldetten tkny btger dl gm tabaktan kayp den kpek kafas gibi (Xud., 19). Tatar ve Kazak ataszleri: ok yaayan deil, ok gren bilir (Trkiyede ve Krmda yle derler: gezdi, grd) (Berezin: No: CXXXVII: 94) u ataszne uygundur: Krdaastan ytma, sldbttan yt yalya sorma, grm geirmie sor (Yastr., 204). Tatar atasz dilin kemii yok u Yakut ataszne benzer: Tl uuoa suox diebikke dl kemiksiz dille konumak gibi (Yastr., 148). Ayannrgar ah baraama, barargar mah baraama yolculuk etmei dnyorsan, yiyeceini harcama, yrmei dnyorsan, sopasz gitme (Yastr., 5) biimindeki Yakut atasznn Kazaklarda daha karmak bir benzeri bulunmaktadr: Dman konua konua geliyor, yedeklerini sonuna kadar harcama, halk konua konua g ediyor, kendisindeki atei sndrme (Berezin: No: CXXXVII: 93). Gl ile dvme, zengin ile yarma (Berezin: No: 6 CXXXVII: 99) biimindeki Tatar atasz u Yakut ataszn artrmaktadr: Zengin ile boy lme, hzl ile kovalamaca oynama (Pop., 70). Ataszleri ve deyimlerdeki bu tr benzer zenginlikler, yalnzca halklarn eski devirlerdeki tarih gelime srecindeki uzun sreli karlkl temaslarnn sonucunda ve ayn zamanda bu sreteki madd ve manev kltrdeki birliin sonucunda ortaya km olabilir. Gsterilen rnekler bize Yakut ve Trk dilli halklarn baz deyim ifadelerindeki akrabal ve genetik balar ispat etmektedir. Ataszleri ve deyimlerin benzerlii zerine yaplacak daha derinlemesine aratrmalar hem Yakutlarn, hem de Trk dilli halklarn tarih gemii zerine yaplacak aratrmalar iin birok gerek malzeme verirdi. Bu biimde, bu konu mstakil bir aratrma konusu olarak ortaya kmaktadr.

SON SZ
Yakut ataszleri ve deyimleri zerine incelediimiz sorular genel bir sonu olarak u biimde birletirebiliriz: 1. Temel kaynak olarak, daha eski Yakut halk deyim ifadelerinin ortaya k, ilkel topluluk dzenindeki iktisad alma artlar ve sosyal ilikiler ile gereklemitir. Yakut ataszlerinden boy dzeninin gelime aamalar ve ayrlma sreci aksetmektedir. 2. Yakut ataszleri ve deyimlerinde genel Trke ya da Mongol kkenli szckler ve ayn zamanda genel olarak Gney Sibirya ve Asya halklarnn iktisad hayatn yanstan unsurlar korunmutur.

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

377

3. Yakut ataszleri ve deyimleri ile Buryat-Mongol ve Trk dilli halklarn deyim ifadeleri arasnda benzerlikler mevcuttur. Benzerlikler bir dereceye kadar, bu halklarn deyim ifadeleri ile Yakut ataszleri ve deyimlerinin ortaya kmasndaki ortak kaynaklar ve genetik ba ispat etmektedir. Btn bunlar, Yakut ataszleri ve deyimlerinin ok derin bir gemie sahip olduunu ispat etmektedir. Ataszleri ve deyimler, szl halk yaratclnn tarih gelime gsteren ve insanlk toplumunun deime ve gelimesine gre kesintisiz olarak yenilenen ve seslendirilen bir trdr. Yeni alar yeni deyim ifadeler yaratmaktadrlar. Ataszlerinin kesintisiz geliimi yalnzca yeni deyim ifadelerin yaratlmas yolunda srmemekte, ayn zamanda hayatn yeni dzeyinde, yeni ada artk yeniden gzden geirilerek anlamlar idrak edilmi ataszleri olarak yenilenme ve ieriklerinin derinlemesi yolunda srmektedir. Ancak btn ataszlerinin anlamlar yeniden gzden geirilerek idrak edilmi deildir. erii ve anlam ile yeni an gereklerine cevap vermeyen, mrn tketmi deyim ifadeler de mevcuttur. Bu tr ataszleri terk edilmekte ve kullanmdan kmaktadr. Bu yzden, eski Yakut ataszleri ve deyimlerinden yalnzca Yakut halknn sonraki gelime dneminde yeniden gzden geirilerek anlam gncelletirilenler gnmze kadar korunmutur... Yakut ataszleri zerine ilk kaytlar . A. Xudyakov tarafndan 1867-1870 yllar arasnda Verhoyanskiy blgesinde tutulmutur. Kulakovskiy, Yastremskiy ve Popova ait daha sonraki yaynlar XX. yzyln 20-30lu yllarnda baslmtr. Xudyakovun 50-60 yl sonra ortaya kan metinli notlar karlatrldnda, Verhoyanskiy Sbornik [Verhoyanskiy Derlemesi]te bulunan deyim ifadelerin byk ksmnn nemli bir deiiklie uramadan varln srdrd grlmektedir. Yakut halknn sosyo-iktisad hayatndaki hzl gelime sreci iinde XX. yzyln 20li yllarna kadar geen 60 yl iinde Xudyakovun kaytlarndaki ataszleri ve deyimler korunmu ise de, bundan daha fazlas ile kayna Yakut halknn eski tarihine dayanan deyim ifadelerin toplumun daha yava olan gelime srecinde varlklarn yzlerce yl koruyarak srdrdkleri tahmin edilebilir.

KAYNAKLAR
Agya Amma (Mordinov N.)., (1952), Saask Kem (Roman), Yakutskay. BAARN G. P., (1956), storiya agrarnx otnoeniy v Yakutii (60-e god XVIII-seredina XIX- v.) [Yakutistanda Tarm Hareketleri Tarihi (XVIII. Yzyln 60l Yllar XIX. Yzyln Ortalar)] Moskva. BEREZN .: Narodne poslovits turetskogo plemeni [Trkiye Trkleri Ataszleri], Jurn. Biblioteka dlya teniy, CXXXVI, aprel 1856, 1 statya, str.79-107; CXXXVI, iyun 1856, 2 statya, str. 83-116.

378

SOSYAL BLMLER DERGS BERTAGAEV A.: Ob ustoyivx frazeologieskix vrajeniyax [Yerlemi Deyim fadeleri Hakknda], Buryat-Mongolskiy N kultur i ekonomiki [BuryatMongol Kltr ve ktisat Bilimi Aratrmalar Enstits], Sbornik trudov po filologii [Dil almalar Derlemesi], vp. II, Brmongiz, 1949, str. 113. EREMSOV K. M., (1951), Buryat-mongolsko-russkiy slovar [BuryataMoolca-Rusa Szlk], Gos. izd. inostrannx i natsionalnx slovarey. Moskva. DIRENKOVA N. P., (1940), orskiy folklor [or Halkbilimi], zd.-vo AN SSSR, M-L. GORKY A. M., (1953), Sobr. So. [Seme Eserler], Moskva. ONOV V. M.: Medved v vozzreniyax yakutov [Yakutlarn Dnya Grne Gre Ay], Jivaya starina, 15, 1915. ONOV V. M.: Orel v vozzreniyax yakutov [Yakutlarn Dnya Grne Gre Kartal], Sbornik Muzeya antropologii i etnografii, SP. 1913, t. XVI. storiya Yakutskoy ASSR [zerk Yakutistan SSCB Tarihi], (1955), T. 1, zd. AN SSR, M-L. Jurnal Sovetskiy Soyuz [Sovyetler Birlii Dergisi], 1956, 4 (76). KULAKOVSKY A. Ye., (1945), Yakutskie poslavits i pogovorki (izdanie 2) [Yakut Ataszleri ve Deyimleri (2. basl)], Yakutsk. KULAKOVSKY A. Ye., (1923), Material dlya izueniya verovaniya yakutov [Yakut nanlar Aratrmalar Hakknda Malzemeler], Yakutsk. NURUEV S. N., (1957), deyno-tvoreskie istoki kazaxskoy literatur, ast vtoraya, K istorii razvitiya Kazaxskix narodnx poslovits [Kazak Edebiyatnn deolojik-Yaratc Kaynaklar, kinci Blm, Kazak Halk Ataszlerinin Geliimi Tarihi], zd. vo Kaz. SSR, Alma-Ata. Nyurgun Bootur Stremitelny [Atik Nrgun Bootur], Metin K. G. Orosina, metnin redaksiyonu, evirisi ve yorumu G. U. Ergisa. Yakutsk, 1947. OVNNKOV M. P.: z materialov po etnografii yakutov [Yakut Etnografisi Malzemelerinden], Jurn. Etnografieskoe obozrenie, 1897, 3. PEKARSKY E. K.,: Slovar yakutskogo yazka [Yakut Dili Szl], zd. Akad. Nauk, vpusk 1-13, 1907-1930. POPOVA A. A.: Yakutskiy folklor [Yakut Halkbilimi], Sovetskiy pisatel, 1936, str. 169-174.

YAKUT ATASZLER VE DEYMLERNN KKEN

379

Rukopisny fond YaFAN SSSR [SSCB Bilimler Akademisi Yakut ubesi Ktphanesi El Yazmalar Blm]. SEROEVSKY V. L, (1896), Yakut [Yakutlar]. S-P. XARTONOV L. N., (1947), Sovremenny yakutskiy yazk [ada Yakut Dili], Yakutsk. XUDYAKOV . A., (1890): Verxoyanskiy sbornik, Zapiski ZapadnoSibirskogo otdela Russkogo Geografieskogo obestva po etnografii, T., 1, vp. 3 [Etnografya zerine, Rus Corafya Dernei Bat Sibirya ubesi Raporlar, I. cilt, 3. say], rkutsk. XUDYAKOV . A., (1898), Verxoyanskiy Sbornik [Verhoyanskiy Derlemesi], rkutsk. YASTREMSKY S. V., (1929), Obrazts narodnoy literatur yakutov [Yakut Halk Edebiyat rnekleri], Leningrad.