A..

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi [TAED] 46, ERZURUM

2011, 255-280

HAKKRL DEVLET ADAMI VE LMLER (ABBSLER DNEM) White Pigeons of Aerie of Scholars From Hakkari (Abbasid Period) Dr. akir GZTOK*
Z slm dnyasnda, sahip olduklar ilm kurumlarla veya limlerle hret bulmu pek ok yerleim merkezi bulunmaktadr. Her ne kadar tarihte kendilerinden ska sz edilen ehirler kadar olmasa da, bulunduu blge itibariyle kendisinden beklenenden daha ok ilme hizmet vermi ve lim yetitirmi ehirlerden biri Hakkridir. Burada sz konusu ettiimiz limler Hakkrili olmakla beraber, bunlarn ou deiik ehirlerde ilim tahsil etmilerdir. Bu almamzda, Hakkrili kadn ve erkek limler ve onlarn ortaya koyduklar ilm eserler hakknda bilgi verilmeye allacaktr. Anahtar szckler: Hakkri, ilim, limler. ABSTRACT There have been lots of residential units which are famous for its scientific foundations and scholars in the life of science. Hakkari is a city which has made more contributions to science and training scholars than expected in terms of its regional location, although it is not a city often mentioned with this respect in history. Even through the mentioned scholars are from Hakkari, most of them have studied in different cities. In this study, female and male scholars from Hakkari and their studies are examined and introduced. Key words: Hakkari, Science, Scholars

Giri ehirleri tantan tarih kitaplarda Hakkri, kendisine bal kyleri de kapsayan Cezre blgesinde Krtlerin yaad bir nahiye olarak gsterilmektedir.1 Abbs Hilfeti dneminde Hakkri, Musula bal bir belde konumundadr. Baz kaynaklarmzda Hakkri, ayn zamanda mdiye ve Harun Kalelerinin bulunduu ve lemerik beldesinin yanndaki bir yer olarak tantlr. Tarihi Ykut elHamevnin bildirdiine gre, burada yaayan kabile Hakkriye olarak bilinirdi ve drt bin civarnda elleri silah tutan askerlere sahipti. Burada yaayanlarn kendilerine ait zel bir mimari stilleri vard. Burada yaayan ahali, Buharadan Cezre blgesine kadar ou yerlerde muhfzlk grevini stlenerek geimlerini
*

Yznc Yl niversitesi lhiyat Fakltesi Felsefe ve Din Bilimleri Blm Din Eitimi Anabilim Dal. 1 ihabuddin Eb Abdullah Ykut b. Abdullah el-Hamev (. 626/1229), Mucemul-Buldan, Daru Sadr, Beyrut, 1977, c. V, s. 408.

256 *

TAED

46

. GZTOK

salarlard. Buradaki kalelerden birinin yneticisi olan Harun, Msr diyarndaki Sultanlarla yazrd.2 Gerekten de ileride de baz ahslar ele aldmzda da grlecei zere Hakkrili pek ok komutan hem Zengiler hem de Eyybler dneminde nemli grevler stlenmi ve baz savalarda baarlar elde etmilerdir. Hakkrinin bir dier ad olan lemerik ise, yine Hakkriye gibi bir airetin addr ama iskn ettikleri blgeyle anlmaktaydlar. Dolaysyla lemerik, hem bir blgenin ad hem de bu blgede yaayan airete verilen bir isimdir. Bu airetin aslnda Emevlerin soyundan gelen bir Arap kabilesi olduu ve Abbslerin, Emevleri yenmesiyle birlikte bu sarp dalara sahip blgeye gelip yerletikleri, Krtlerle birlikte yaadklarndan zamanla Krtletiklerine dair iddialar da mevcuttur3. Kanaatimizce baz Hakkrili limlerin, Kure nispetiyle anlmalar da buna bir iarettir. Buradaki snaklar, en zorlu snaklard, kald ki dalarn bizzat kendisi gl bir snak oluturmaktadr. Zap suyu da ayrca buray aadan kuatmaktadr.4 Kalkaend bu kabilenin bini akn bir nfusa sahip olduklarn syler. Moollarn ilk zamanlarnda yneticileri, Esed b. Miklnd, sonra yerine olu mduddin ve onun yerine de olu Eseduddin gemitir. Burada krmz ve sar renkte arsenik maden bulunurdu, deiik blgelere bunu pazarlarlard. Burada ayrca lacivert ta denilen deerli bir maden de vard, fakat Mool hkmdarlar bunlar gasp etmesin diye buradaki yerliler bunlar gizli iliyorlard.5 Bu iki madenin varl bu belde iin yeterli geim kayna salamaktayd. Ayrca hayvanclk da baka bir gelir kaynayd. Hakkrinin, Abbsler dneminde ilmin tahsil edildii bir yer olduuna dair baz rneklerle karlamaktayz. nl hadis limlerinden biri olan Eb Abdullah Muhammed b. Hseyin b. Muhammed b. Mehdi ed-Darebcirdnin, 472/1079 senesinde Eb Hasan Ali b. Ahmed b. Yusuf el-Kure el-Hakkrden bizzat Hakkri ehrinde hadis dersleri aldna dair bilgilere sahibiz. 6 Bu bilgi de erken saylacak sz konusu dnemde Hakkride nemli hadis limlerinin yetitiini gstermektedir. Hakkride ilme olan itiyak baka yerlerden baz limlerin buraya gelmesini salamtr. Sz gelimi Eb Abbs Ahmed b. s et-Temuz, aslen Hakkrili olmad halde, Hakkriye gelerek burada retmenlik yapmtr. Bu zat retmenliinin yannda ou kez cenazelerde Kurn okur ve kimsesizlerle birlikte
2

Ahmed Ali el-Kalkaend, Subhul-A f Snaatil-n, nr. Muhammed Hseyin emsuddin, Drul-Fikr, 1. Bask, Beyrut, 1987, c. IV, s. 378. 3 Kalkaend, Subhul-A, c. IV, s. 376. 4 Kalkaend, Subhul-A, c. IV, s. 376, 377. 5 Kalkaend, Subhul-A, c. IV, s. 377. 6 bn Askir, Hfz Eb Kasm Ali b. Hasan b. Hibetullah (. 571/1175), Trihu Medineti Dmak, nr. Muhibuddin Ebu Said mer b. Garme el-Amrev, Drul-Fikr, 1. Bask, Beyrut, 1997, c. LII, s. 356, 357.

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 257

kabirlerde otururdu. Kendisi fakih biriydi. Esaddan ilim renmiti. Ayn zamanda airdi. Daha sonra Balata gemi ve orada evlenmitir.7 Ancak unu ifade etmek gerekir ki Hakkri, Ad b. Musfirin (. 557/1162) zamanna kadar ilim alannda herhangi bir nemli etkinlie ve hrete sahip deildir. Ad b. Musfirin burada kurduu zaviye bir medrese gibi ilev grm, hem tasavvufi ilimlerde hem de dier din ilimlerde hatr saylr limler yetitirmitir. slm dnyasnda ilim renmek iin genellikle ilim merkezlerine doru bir hareketlilik ve seyahat daima mevcuttur. Bu sebeple bir memlekette doan her hangi bir kii, ilim renmek iin rahatlkla baka diyarlara seyahat edebilir ve ilim retmek zere de oralarda ikamet edip memleketine bir daha dnmeyebilirdi. Bu tr seyahatler genellikle hretli medrese veya mderrislerin bulunduu ehirlere yaplrd. Bu yzden ilim dnyasnda hi durmayan ve dinmeyen srekli bir hareketlilik mevcuttu. Bunun iin ok uzun yolculuklarn yapldna ahit olmaktayz. Mesel Muhammed b. Slih el-Meafir el-Endelus (. 378/988), bugnk spanyadan yola karak Kazvine kadar gelip burada Hadis ilmini tahsil etmiti.8 Muhammed b. Abdurrahim b. Sleyman b. Rebi el-Grnt, spanyann Grnata ehrinden yola karak Kazvine kadar gelmi burada ilim tahsil ettikten sonra yine Kazvinde dersler de vermiti.9 bn Hals diye mehur Endlsl Muhammed b. Ahmed el-Kays (. 394/1004), douya yapt seyahatler esnasnda 170 hocadan ders aldn sylemektedir.10 Hakkrililerin nemli bir ksm da, mduddin Zengi, daha sonra olu Nreddin Zengi ve Selhaddin Eyybnin ordularnda grev aldklarndan bata Kahire olmak zere, Msra yakn ehirlerde, Kudste, amda ve Halep gibi deiik ehirlerde yetimilerdir. Mesel onlardan biri olan Emir zzuddin Msek el-Hakkr, Eyyb Devletinin komutanlarndan biriydi. Msrda onun adyla anlan kemerli bir kpr vardr.11 Bu ekilde devletin eitli kademelerinde yneticilik yapan Hakkrili limlerden bazlarnn geride brakt eserler de mevcuttur. ncelikle bu zatlar tantmakla ie balamak istiyoruz.

md el-sbehn, Hardetul-Kasr ve Ceridetul-Asr, www.al-mostafa.com, 17.02.2011, 22.51, c. II, s. 46. 8 Abdulkerim b. Muhammed er-Rfi el-Kazvin, et-Tedvin f Ahbari Kazvin, nr. Azizullah elAttarid, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, 1987, c. I, s. 305. 9 el-Kazvin, et-Tedvin f Ahbri Kazvin, c. I, s. 318. 10 Ebu'l-Velid Abdullah b. Muhammed b. Ysuf bn'l-Farad (. 403/1013), Trhu Ulemi'lEndels: Trihul-Ulem ver-Ruvt lil-ilm bil-Endels, nr. brahim el-Ebyar, Drul-KutubilBenan, 2. Bask, Beyrut, 1989, c. II, s. 795. 11 Muhammed b. Muhammed b. Abdurezzak ez-Zubeyd, Tcul-Ars min Cevhiril-Kms, Drul-Hidaye, c. XXVII, s. 339.

258 *

TAED

46

. GZTOK

1. Hkkarili Vali ve Komutanlar Yukarda da ifade ettiimiz gibi, aslen Hakkrili olup da ok iyi bir eitimden gemi ve bu mnasebetle baz st dzey grevler alm ok sayda lim mevcuttur. Bunlardan emir olarak komutanlk ve valilik yapanlar unlardr: 1.1. s b. Muhammed b. s Emir Ziyauddin Eb Muhammed el-Hakkr Hz. Alinin olu Hasann soyundandr. Fakih bir zat ve Eyyb Devletinin nde gelen komutanlarndan (emir) biriydi. Ayn zamanda Selhaddin Eyybnin mstearyd ve kendisinin grlerinden asla ayrlmazd. Cezretu bn merde afi limi mam Eb Kasm b. Bezrden fkh dersleri ald ve sonra Halepe geti. Halepte iken Hfz Thir es-Silef ve Hfz Eb Kasm ibn Askirden hadis derslerini ald ve daha sonra kendisi hadis derslerini vermeye balad. nceleri Halepte Zccaciye Medresesinde ders almaya balad.12 Kad Muhammed b. Ali ve bakalar da kendisinden dersler aldlar. onun bahtnn almas, Melik Eseduddin irkunun hizmetine girmesiyle balad, nceleri Melikin be vakit namazlarnda imamlk yapard ve daha sonra kendisiyle birlikte Msra geti. Amcasndan sonra Sultan Selhaddin Eyybnin hizmetine kendisini adad, bunu Eseduddin ona emretmiti. Selhaddin Eyyb, ona yneticilikler vererek ann yceltti ve sonunda devletin en st yneticisi durumuna geldi. Selhaddin Eyyb, Msr fethettikten sonra Kahiredeki Fatmi kadsn grevden alarak yerine s b. Muhammed el-Hakkryi Kahire kads olarak atad. Bu zat ayn zamanda btn Eyyb Devletindeki afilerin kadlna da niyabeten bakyordu.13 Bir defasnda savata esir dm ve Selhaddin Eyyb altm bin dinar deyerek karlnda kendisini serbest braktrmtr. 585/1189 ylnn Zul-Kaade aynda Akk muhasaras esnasnda Hallarla savarken vefat etti ve daha sonra cenazesi Kudse getirilerek surlarn d tarafna defnedildi.14 Selhaddin Eyyb,
12

Ebul-Abbs emsuddin Ahmed b. Muhammed b. Eb Bekr ibn Hallikn (. 681/1282), Vefeytul-Ayn ve Enbu Ebniz-Zaman, nr. hsan Abbs, Daru Sadr, 4. Bask, Beyrut, 2005, c. III, s. 497; bn Kesir ed-Dmak, Tabakatul-Fukahi-fiyye, nr. Ahmed mer Haim ve Muhammed Zeynehum Muhammed Azib, Mektebetus-Sekafetid-Diniyye, Kahire, 1993, c. II, s. 721, 722; Muhammed Ali es-Sellb, Selahaddn el-Eyyb ve Cuhduhu fl-Kadai aled-DevletilFatimiyye ve Tahriril-Beytil-Mukaddes, Drul-Marife, 1. Bask, Beyrut, 2008, s. 333. 13 Muhammed Ali es-Sellb, Selahaddun el-Eyyb ve Cuhuduhu, s. 191. 14 Tacuddin Ebu Nasr Abdulvahhab b. Ali b. Abdilkf es-Subk (. 771/1370), Tabakatufiyyetil-Kbr, Nr. Mahmud Muhammed et-Tanah, Abdulfettah Muhammed el-Hulv, Daru hyail-Kutubil-Arabiyye, Kahire, ts., c. VII, s. 255, 256; bn Hallikn, Vefeytul-Ayn, c. III, s. 497; bnul-Esr Eb Hasan Ali b. Ebi Kerem Muhammed b. Muhammed b. Ebi Kerim eeyban (. 630/1233), el-Kmil ft-Trih, Nr. Ebul-Fid Abdullah el-Kad, Drul-Kutubillmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1987, c. X, s. 86, 190; ihabuddin Ahmed b. Abdilvahhab en-Nuveyr (. 733/1332), Nihyetul-Ereb f Fununil-Edeb, Nr. Abdulmecid Tarhuyeyn, Drul-Kutubil-

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 259

onun hatrl biri olmasndan dolay baz zamanlar eli olarak da grevlendirmitir.15 1.2 Muhammed b. Bhil b. Abdullah Eb Muhammed Emir emsuddin elHakkr: 620/1223 ylnda dnyaya geldi. skenderiye limannn komutanyd. Edebiyata dkn biriydi. Nesenin Sneninin tamamn ile Muhammed Kasm b. Ali el-Harirnin el-Makamt adl kitabn el-Muvaffk Abdullatif b. Yusuf elBadadden Harranda iken ders almt. Kendisinden, Harirnin el-Makamtn ders alan stad Ebu Hayyan Muhammed b. Ali b. Yusuf el-Endelus, Kahireye geldiinde bu kitab onun rivayeti ile ders vermitir. Muhammed b. Bhil elHakkr, mehur hadis limi mam Zehebye birka kez icazet vermitir. Kutbuddin Abdulkerim de kendisinden icazet alanlar arasndadr. iire ilgi duyan bn Bhil, skenderiyedeki yneticiliinin yannda edebiyat ve gk bilimleriyle de ilgilenirdi. 683/1284 tarihinde skenderiyede vefat etti.16 1.2. Ahmed b. Ebi Mansur b. Bhil b. Abdullah el-Emir mduddin elHakkr: Yukarda zikrettiimiz Muhammed b. Bhilin kardeidir. skenderiyede saltanat naibi olarak yneticilik grevini yrtyordu. Allame Esiruddin Eb Hayyn, onun iin dahi sfatn kullanmaktadr. lim ehline sonsuz bir sevgi ve muhabbeti vard.17 Kendisinin ne zaman vefat ettiini bilmiyoruz. 1.4. Emir Bedruddin Eb Abdullah Muhammed b. Muhammed Eb Kasm el-Hakkr: Hal Seferlerinde grev yapm bir komutandr. el-MelikulMuazzamn komutan ve mstear idi, Sultan onun grlerine byk bir nem verirdi. Dindar, fakirlere dkn ve oka sadaka veren biriydi. el-Halil kentinde de Ynus (a.s.)n makam yannda yolun ortasnda bir cami yaptrmtr. Daima ehit olmak iin dua ederdi ve 614/1217 ylnda Hal Seferleri esnasnda ehit dt ve Kudse nakledildi.18 bn Kesir, onun trbesinin hl ziyaret edildiini bildirmektedir.19 1.5. Seyfuddin Eb Hasan Ali b. Ebil-Heyc el-Hakkr: Bir sava esnasnda yzne ald bir yarann at izden dolay Metb (yarlm) diye hret bulmutur. Babas Ebul-Heyc, Hakkrideki mdiyye Kalesi ile yaknndaki dier
lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 2004, c. XXVIII, s. 281; Hayruddin Zirikl, el-Alm Kmsu Tercim, Drul-lm lil-Melyn, Beyrut, 1986, c. V, s. 107. 15 Tacuddin es-Subk, Tabakatu-fiyyetil-Kbr, c. II, s. 353, 354. 16 Selahuddin Halil b. Aybek es-Safed (. 764/1363), el-Vf bil-Vefeyt, Nr. Ahmed Arnat ve Trki Mustafa, Daru hyait-Turasil-Arab, 1. Bask, Beyrut, 2000, c. II, s. 173, 174; emsuddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmn b. Zeheb (. 748/1347), Trihul-slm ve Vefeytul-Meahir vel-Alm, Nr. mer Abdusselm Tedmur, Drul-Kitabil-Arab, 1. Bask, Beyrut, 1993, c. LI, s. 159, 160; Takiyyuddin Eb Tayyib el-Mekk, Zeylut-Takyd, c. I, s. 111. 17 Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. VIII, s. 122. 18 Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. IV, s. 249; Zirikl el-Alm, c. VII, s. 27. 19 mduddin Ebul-Fida Hfz bn Kesir (. 774/1372), el-Bidye ven-Nihye, Nr. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turk, Drul-Hicr, 1. Bask, Beyrut, 1997, c. XVII, 68.

260 *

TAED

46

. GZTOK

kalelerin hakimiydi.20 Seyfuddin Eb Hasan el-Hakkr, Hal Seferleri esnasnda grev yapm bir komutandr. Eseduddin irku ile birlikte Msrn fethinde bulunmutu. Zengi devletinin Msrdaki komutanlarndandr. mrnn sonlarna doru Selhaddin Eyybnin hizmetine girmitir. Hal Seferleri esnasnda esir dnce elli bin dinar karlnda serbest braklmtr. Eyyb Devletinde an ve hrette kendisine yaklaan kimse yoktu. Selhaddin Eyyb, Nablus ehrinin tamamn ikta olarak kendisine vermiti. Safed, nce Kudsn daha sonra Nablusun kendisine ikta olarak verildiini ifade etmektedir.21 Kendisine el-EmirulKebir (byk komutan) denilirdi. Akkda Sultann vekili olarak valilik grevini yrtrd. Nablusta 588/1192 ylnda esaretten kurtulduktan yz gn sonra vefat etmi ve evine defnedilmitir.22 1.6. Emir mduddin Eb Abbs Ahmed b. el-Emirul-Kebir Seyfuddin Eb Hasan Ali b. Ebil-Heyc b. Abdullah b. Ebi Halil b. Murtan el-Hakkr: Yukarda zikrettiimiz zatn oludur. bn Metb diye hret bulmutu. Metb (yarlm) babasnn lakabyd, zira onun yznde derin bir yark izi vard. Takriben 575/1179 ylnda dnyaya geldi. Emir mduddin bn Metb, ok byk bir komutand. bnul-Esir, btn komutanlar ona boyun eer ve itaat ederlerdi, zellikle de Krtler demektedir.23 Sultanlarn yannda byk bir itibara sahipti, kendilerinden biri gibi muamele ederlerdi. Babasna verilen Nablus iktaln babasnn vefatndan sonra devam ettirmitir. Gelirin te birini BeytulMukaddesin hizmetleri iin Selhaddin Eyybnin emriyle ayrldndan, geriye kalan geliri kendisine kalyordu. bn Hallikn, kendisini 617/1220 ylnda Musul Valisi Bedruddin Lulu Atabekin (. 657/1259) oyuna getirip yakaladn ve hapsettiini syler. Bedruddin Atabek, Seyfuddin el-Hakkryi Muzafferuddin bnul-Melikil-dile gnderir, o da Seyfuddin el-Hakkryi kendisine yakn tuttu ve bir mddet sonra buradan ayrlmasna msaade etti. Bu ayrl bn Metb elHakkrnin aleyhine oldu, Melikul-Eref, onu yakalayp Harran kalesine gnderdi ve esir muamelesi yapt. Ayaklarna ar zincirler ve ellerini tahtalara balad. Ba, sakallar ve elbiseleri bitlerden grnmez oldu ve bu hal zere vefat etti. 24 Emir mduddin bn Metb, 619/1222 ylnda Harranda vefat etmi, kz Onun iin Resul-Aynda bir trbe ina etmi ve cenazesini Harrandan oraya nakletmitir.25 1.7. Emir emsuddin Muhammed b. Emir Bedruddin Ebi Mefahir Bhil b. Abdullah b. Ahmed el-Hakkr: skenderiye limannn sorumlusuydu yani komu20 21

bn Hallikn, Vefeytul-Ayn, c. I, s. 181. Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. XX, s. 120. 22 Nuveyr, Nihyetul-Ereb, c. XXIX, s. 81; bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, c. XVI, 648, 649; Zirikl, el-Alam, c. IV, s. 256. 23 bnul-Esir, el-Kmil ft-Trih, c. X, s. 376. 24 bn Hallikn, Vefeytul-Ayn, c. I, s. 180, 181. 25 Nuveyr, Nihyetul-Ereb, c. XXIX, s. 80, 81.

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 261

tanyd. Burada 683/1285 ylnda vefat etti. skenderiye Kalesinin Bab Red denilen kapsnn d tarafnda bulunan ve kendisinin yaptrd ribata defnedildi.26 1.8. Eb Muhammed erefuddin s b. Muhammed b. Eb Kasm elHakkr: 593/1197 ylnda Kudste dnyaya geldi. Kendisi Baybars dneminde komutan ve devletin ileri gelenlerinden biriydi. Baybars, pek ok savata onu komutan olarak grevlendirmitir. lim ve edebiyatta uzman ve ayn zamanda air biriydi. amda 669/1270 ylnda vefat etti.27 1.9. Dvud b. Muhammed b. Eb Kasm: el-Emirur-Reis mduddin Bedruddin el-Hakkr: 690/1291 ylnda Kudste dnyaya geldi. Halep ehrinde bnul-Let, Hamid b. Ebi Umeyd el-Kazvin, Zek el-Birzal, bn Revaha, bn Halil, bn Kumeyreden dersler ald. amda Tc b. Eb Caferden, Harranda Ammar b. Muni, Msrda ise Abdulgan b. Beninden hadis okudu. Nasriyye Devleti zamannda Caber kalesinin komutanl kendisine verildi. am ve Kudste hadis dersleri verdi. 700/1300 ylnda vefat etti.28 1.10. Muhammed b. Dvud b. Muhammed b. Eb Kasm el-Emirur-Reis Bedruddin, mduddin el-Hakkr: Yukarda ismini zikrettiimiz Dvud b. Muhammedin oludur. 637/1239 ylnda dodu. O da, babas gibi muhteem bir komutand. bn Revha ve Yahya b. Kumeyrden hadis derslerini ald. Kendisi de bir mddet sonra hadis dersleri vermeye balad. Kudste 690/1291 ylnn aban aynda vefat etti. Babas, olunun lmyle deta perian oldu.29 1.11. zzuddin mer b. Ali el-Hakkr: Bu zat ile ilgili bilgiyi bize yalnzca bnul-Esir vermektedir. bnul-Esir, onun Halepte bulunan komutanlardan biri ve Hakkrili Krtlerden, gzel ahlkl, ok gzel sfatlara sahip cesur biri olduunu bildirmektedir.30 1.12. bn Mucell Ali b. mer b. Mucell Emir Nuruddin el-Hakkr: Babas zzuddin byk komutanlardan ve eski Halep valisiydi. Kendisi de Sultana vekleten 659/1261 ylndan 678/1279 ylna yaklak yirmi yla kadar Halep valilii grevini yrtt. Emir Aluddin Aydodu tarafndan, lmnden ksa bir sre nce bu grevinden alnmtr. Gzel ve mtevaz bir yaam, tatl dili, ilim ehline ve fakirlere yaknl vard. lnceye kadar Halepte kald. 678/1279 ylnn Rebiulevvel aynn yirmi yedisi aramba gn vefat etti.31
26 27

Nuveyr, Nihyetul-Ereb, c. XXXI, s. 83. Zirikl, el-Alm, c. V, s. 108. 28 Selahuddin Halil b. Aybek es-Safed (. 764/1363), Aynul-Asr ve Avnun-Nasr, nr. Ali Ebu Zeyd ve dierleri, Drul-Fikr, 1. Bask, Dmak, 1998, c. II, s. 348, 349; Safed, el-Vf bilVefeyt, c. 13, s. 312; Zeheb, Trihul-slm, c. LII, s. 475, 476. 29 Zeheb, Trihul-slm, c. LI, s. 434, 435. 30 bnul-Esir, el-Kmil ft-Trih, c. X, s. 487. 31 Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. XXI, s. 243; Zeheb, Trihul-slm, c. L, s. 307, 308.

262 *

TAED

46

. GZTOK

1.13. s b. Muhammed b. Eb Kasm b. Muhammed b. Ahmed Emir erefuddin Eb Muhammed b. Emir Abdullah el-Hakkr el-Krd: 593/1197 ylnda dnyaya geldi. Kudste Abduhakkn el-Ahkam adl eserini ders ald. Eb Hasan Ali b. Muhammed b. Cemil el-Meafirden de el-Musannef okudu. mer b. Taberzaddan ve bakalarndan icazet ald. eyh Burhanuddin el-skendereyan ve Kadl-Kudt bn Cemaa da kendisinden el-Ahkm ders aldlar. Cesaretiyle mehur bir komutand, Hal Seferlerinde dillerden dmeyecek kahramanlklarda bulundu. 669/1270 ylnda vefat etti.32 1.14. mer b. Muzaffer Emir Cemaluddin el-Hakkr: amda hem ilim halkasnn hem de komutanlarn nde gelenlerindendi, iyiliksever ve muhta insanlarn ihtiyacn gideren biriydi. ok cesur bir komutan ve dini btn biriydi. 680/1281 ylnda Humus yaknlarndaki Massaf savanda elli yan aknken Moollar tarafndan ehit edilmitir.33 1.15. s el-Krd el-Hakkr: Halep ehrinin kale surlarnn d tarafnda Bankusa denilen yerde kendi adyla anlan bir camisi vardr. Halepte polis tekiltnn efi olarak grev aldnn dnda kendisi hakknda her hangi bir bilgiye sahip deiliz.34 2.Hakkrili Kadlar (Hkimler) Bilindii gibi eskiden bugnk hkimlik mesleine denk gelen kadlk grevi mevcuttu. Kadlar bulunduklar blgenin en st dzey hkimleriydi. Bazen bir ehirde semtlere bal olarak veya her mezhebe zel olmak artyla birden fazla kad bulunabilirdi. Bu durumda btn bu kadlarla birlikte lkedeki kadlarn bal olduklar Kadl-Kudt (bakad) makam da mevcuttu. Burada bu tr grevlerde bulunmu Hakkrili limleri tantacaz. 2.1. mduddin Abdulaziz b. Ahmed b. Osmn b. s b. mer b. Hdr elHakkr b. Hatib el-Emnn Ebu zz b. Takiyyuddin: Kendisi daha ok bn Hatib el-Emnn olarak bilinirdi. Kahirede kadlk grevinde bulunmutur.35 bn Hatib el-Emnn, Kahirede bir mahallenin kadlna bakyordu.36 Kahirenin bat yakasndaki Selm Mahallesinin ilerinden sorumluydu ve Kadl-Kudt

32

Zeheb, Trihul-slm, c.XL, s. 292, 293. Zeheb, Trihul-slm, c. L, s. 361. 34 bn eddd, zzuddin Muhammed b. Ali b. brahim, Alakul-Hatire f Zikril-Ulemi-am velCezre, nr. Yahya Zekeriya Abbare, el-Vezretus-Sakafiyye, Dmak, 1991, c. I, s. 121. 35 Hfz emsuddin Muhammed b. Abdurrahman es-Sehav (. 902/1496), el-Buldaniyt, nr. Hassan b. Muhammed el-Kattan, Drul-At, Suudi Arabistan, 2001, s. 254. 36 Tacuddin es-Subk, Tabakatu-fiyye, c. X, s. 82; bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, c. XVIII, s. 285.
33

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 263

Celluddin adna bu ileri yrtrd.37 Mekkede Abdussamed bn Askirden hadis dersleri ald ve Onun Buldaniyt adl kitabn da okudu. ama 705/1305 ylnda geldi ve pek ok limden ders aldktan sonra ilimde nde gelenlerden biri oldu. Fkh ve kanun konusunda iyi bir uzmand ve ayn zamanda kelm ilimleri alannda da bilgindi. bn Msrden (bn Sasr) sonra am kadlna tayin edildi.38 Safed, buradaki kadnn lojman byk bir saray olduundan mtevaz bir hayat yaayan bn Hatib el-Emnnin bunu kabul etmediini ve kendisinden bin kadar hikmetin istinbat edildiini kaydetmektedir.39 bn Arabnin hadisleri zerine el-Mecmi f Nehri Ramazn adl eyh mam Validin talikindeki hadise bir erh ve daha pek ok gzel eser kaleme almtr. 727/1327 ylnda Kahirede vefat etmitir.40 2.2. Muhammed b. Abdullah b. Ahmed Kad Bedruddin Eb Abdullah elHakkr es-Slat: Takriben 630/1233 ylnda dnyaya geldi. Humus kadl yapmtr. Babas rdnn dousundaki Salt kasabasnda mderris idi, o da babasyla birlikte ilimle megul olurdu, dolaysyla burada byd. Daha sonra yine babasyla birlikte Kudse gittiler ve burada ilimle megul oldular. Kudste babasnn vefatndan sonra mderris olarak grev almtr. Daha sonra ama gemi ve buradaki limlerden hadis dersleri almtr. 660/1262 ylnda Msra gelerek buradaki hocalardan da hadis dersleri ald. Akabinde Saltta mderris olarak retimde bulunmasnn yannda Saltn kadlna atanmtr. Bilhare nce Humus daha sonra Kuds kadlklarnda da bulunmutur. Btn bunlara ilveten Bulkn, onu Hisbnn kadlna atad. Buralardaki stn baarlardan sonra Halil ve Nablusta da kad olarak grev ald. Birok yerde kadlk yaptktan sonra en son Humus kadlna geri dnd. Muhammed b. Halef el-zznin MeydanulFursan adl kitabn htisru Meydnil-Fursn adyla ciltlik bir ihtsr hlinde keleme ald. ok sayda kitabn zetini ihtiva eden bu eser, limler tarafndan ok farkl ve faydal grlmtr.41 bn Teymiyyenin 6 ciltlik Deru Terudil-Akl ven-Nakl adl kitabn iki cilt hlinde ksaltan bir muhtasar yazmtr. Muhammed b. Abdullah el-Hakkr, eserinde, eyh zzuddinden sz
37

Nuveyr, Nihyetul-Ereb, c. XXXIII, s. 186. Eb Bekr b. Ahmed b. Muhammed b. mer bn Kad uhbe (. 851/1448), Tabakatu-fiyye, nr. Hfz Abdulalim Han, Dairetul-Mearifil-Osmniyye, 1. Bask, Hind, 1979, c. II, s. 346; bn Hacer el-Askalan, ihabuddin Ahmed b. Ali (. 852/1448), ed-Drerl-Kmine f AynilMietis-Samine, Drul-Cl, Beyrut, 1993, c. II, s. 368, 369; bn Kesir ed-Dmak, TabakatulFukahi-fiyye, c. III, s. 181. 39 Safed, Aynul-Asr, c. III, s. 67. 40 Tacuddin es-Subk, Tabakatu-fiyye, c. X, s. 82; Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. XVIII, s. 284; bnul-md ihabuddin Ebu Ferec Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed el-Akr ed-Dmak (. 1089/1676), ezertuz-Zeheb f Ahbari Men Zeheb, nr. Abdulkadir el-Arnat, Mahmud elArnat, Daru bn Kesir, 1. Bask, Beyrut, 1986, c. VIII, s. 138. 41 bn Kad uhbe, Tabakatu-fiyye, c. III, s. 224, 225.
38

264 *

TAED

46

. GZTOK

ederken, onun bir defasnda yanl fetva verdiini ve sonra verdii bu fetvann yanl olduunu anlaynca, Kahire ve Msrda kendisini kastederek filan kii yle bir fetva vermitir, onunla amel edilmez, o yanl bir fetvadr diye bararak iln ettiini kaydeder. 786/1384 ylnda vefat etmitir.42 2.3. Sleyman b. Yusuf b. Ebi Adl Fahruddin el-Hakkr: Takriben 680/1281 ylnda dnyaya geldi. Msr mahkemelerinde hkim olarak grev yapyordu. Kendisi ve olu Muvaffikuddin ile birlikte Sibtus-Silefden ders aldlar. 695/1296 ylnn Safer aynda vefat etti.43 2.4. Ahmed b. Osmn b. s b. mer b. Hdr el-Hakkr: 632/1234 tarihinde dnyaya geldi. Emusta hatip idi ve daha sonra burann kads oldu. Esyutun dnda baka yerlerde de kadlk yapt. Babas Necmuddin b. Zeynuddin de kendisinden nce Emus kads idi. Sibt ve Munzir gibi limlerden ders ald. Bu zat mehur Kadl-Kudt Reis zzuddin Ebul-Fadl Abdulazizin babasdr, mduddin ise bu zatn kardeidir. 695/1296 ylnn Rebiulevvel aynn dokuzunda vefat etti.44 3-Hakkrili limler Aslen Hakkrili olup da slm dnyasnn eitli ehirlerinde ilim tahsil edip tabakat kitaplarnda yer alacak kadar hrete kavumu limlerden tespit edebildiklerimizi burada tantmaya alacaz. 3.1. ihabuddin Eb Hasan Ahmed b. Ahmed b. Hseyin b. Msek elHakkr:45 674/1275 ylnda dodu. Hadis ilmiyle megul oldu, ilmi ilk olarak edDimyatden ald. skenderiyeye giderek orada da ilim tahsil etti. Kurnn be kraatini eyh zzuddin el-Emytden ders ald, bu zattan ayn zamanda fkh dersleri de ald ve Tenbih adl kitab huzurunda okuyup bitirdi. Yedi kraati eyh Nuruddin e-etnuf ve Kad Meciduddin b. Haab e-afiden ders ald. Allame Bahauddin b. Nahhas el-Halebden atibiyye ve Ratibiyye kitaplarn okudu, bn Mlikin Elfiyyesini de bu zata arz etti. Mansuriye Medresesinde hem Kurn krssnde hem de hadis krssnde mderris oldu.46 Ayn zamanda Hkim Camiinde de hadis okuturdu. Gzel el yazsyla pek ok kitab oaltmak iin
42

Tacuddin es-Subk, Tabakatu-fiyye, c. VIII, s. 214; bn Hacer el-Askalan, ed-DrerlKmine, c. III, s. 466; bn Hacer el-Askalan, ihabuddin Ahmed b. Ali (. 852/1448), nbulumr bi Enbil-Umr, nr. Muhammed Tevfik Uveyde, hyaut-Turasil-slm, Kahire, 1969, c. I, s. 297; bnul-md, ezertuz-Zeheb, c. VIII, s. 503; Zirikl, el-Alm, c. VI, s. 236.. 43 Zeheb, Trihul-slm, c. LII, s. 255, 256. 44 bn Kesir ed-Dmak, Tabakatul-Fukahi-fiyye, c. III, s. 99, 100. 45 Ebu Nuaym Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. shak el-sbehn, el-Musnedul-Mustahrec al Sahihi mam Mslim, nr. Muhammed Hasan smail e-fi, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask,
46

Beyrut, 1996, c. I, s. 258. emsuddin Ebul-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Ali bnil-Cezer (. 833/1430), GayetunNihye f Tabakatil-Kurr, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 2006, c. I, s. 39.

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 265

yazd, Ktb-i Sitte de bu ekilde oaltt kitaplardan biriydi. Muhammed b. brahim el-Mazinden Tirmiznin el-Cmi adl hadis klliyatnn yarsn ders ald ve daha sonra rivayette bulundu. Dier yarsn ise kendisinden dinlemeden icazet yoluyla rivayet etti. Kendisinden pek ok kii ders almtr. Mekkede 749/1348 ylnda ok kiiye ders verdi. 750/1349 ylnn Cumdel-la aynda da vefat etti.47 3.2. eyh ihabuddin Ebu Said Ahmed b. Ahmed b. Ahmed b. Hseyin b. Msek el-Hakkr: Yukarda zikrettiimiz ihabuddin Eb Hasan el-Hakkrnin oludur. Babas ile birlikte Muhammed b. Ali b. Said, el-Mevsim ve SittulVzera kendisinden ders almlardr. Kendisi de bn Sevvaftan Nesenin Snenini, Eb Hasan b. Kayyim ve bakalarndan ders ald. Hkim Camiinde muid (mderris yardmcs) olarak grev ald. Bu zat ayn zamanda Hakkrili mehur Cveyriyye adl kadn limin babasdr. Kz kendisinden ders almt. 763/1362 ylnn Cumdel-Uhr aynda vefat etti.48 Msrda yetimi ok iyi bir mfessir ve hadis ricalini bilen Krt asll bir alimdi. Kahirede Mansuriyye Medresesinde Kurn krssnde mderristi. Kadl-Kudt Muvaffkuddin el-Hanbel, Onun grev almas iin ayn medresedeki hadis krssn kendi isteiyle terk etti.49 Bunun zerine bu medresede hadis derslerini de vermeye balad. Kendisinin oka kaynak gsterilen 6 ciltlik Tefsirul-Hakkr diye bilinen ve kendisinin Tefsirul-Kurn ismini verdii bir tefsiri vardr. Ahmed b. Musa el-Hakkrnin ayn zamanda, Ricalul-Buhar ve Mslim adl bir kitap yazmtr.50 Bu zatn, ayn zamanda Ricalus-Snenil-Erbaa adl bir kitab daha vardr.51 eyh ihabuddin el-Hakkrnin matematik ve geometri alannda da Kitabul-Mesaha adl bir eseri vardr. 763/1362 ylnda vefat etmitir. 3.3. mduddin Muhammed b. Ahmed b. Osmn el-Hakkr: Muhammed b. Ebu-erif el-Hlikye Bbus-Sucuddan ders verdi.52 Bilbis Kads zzuddinin

47

bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. I, s. 99; Muhammed b. Ahmed b. Ali Takiyyuddin Eb Tayyib el-Mekk el-Fas (. 832/1429), Zeylut-Takyd f Ruvtis-Snen vel-Esnid, nr. Kemal Ysuf Ht, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1990, c. I, s. 287; bn Rafi, Takiyuddin Ebul-Meal Muhammed b. Rafi es-Selam (. 774/1372), el-Vefeyt, nr. Slih Mehdi Abbs ve Ber Avvar Maruf, Messesetur-Risle, 1. Bask, Beyrut, 1982, c. II, s. 122-124. 48 bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. I, s. 98; Celluddin Abdurrahman b. Ebi Bekr esSuyut (. 911/1505), Hsnl-Muhadara f Trihi Msr ve Kahire, nr. Muhammed Ebul-Fadl brahim, Daru hyail-Kutubil-Arabiyye, 1. Bask, Kahire, 1967, c. I, s. 380, 381. 49 Safed, Aynul-Asr, c. I, s. 169. 50 Eb Bekr Kf, Menhecul-mamil-Buhar f Tashihil-Ehadis ve Talilih, raf: Hamza Abdullah el-Melyubar, Daru bn Hazm, 1. Bask, Beyrut, 2000, s. 62. 51 Eb Abdullah Muhammed b. Cafer el-Kettan, er-Risletul-Mustatrefe li Beyani Mehuri Kutubis-Snnetil-Musannefe, nr. Muhammed el-Muntasr Muhammed ez-Zemzemi el-Kettan, Drul-Beairil-slmiyye, Beyrut, 1986, s. 206; Zirikl, el-Alm, c. I, s. 91. 52 Ebu Nuaym el-sbehn, el-Musnedul-Mustahrec, c. II, s. 223.

266 *

TAED

46

. GZTOK

kardeidir. Hfz Ebu Ahmed ed-Dimyatnin talebesidir ve Ondan hadis dersleri almtr. Emnnde 708/1308 ylnda vefat etti.53 3.4. mer b. Muhammed b. s Eb Hafs Muciduddin el-Krd el-Hakkr: Yukarda ismini zikrettiimiz s b. Muhammedin bir dier kardeidir. 560/1165 ylnda dnyaya geldi. Msrda Askir b. Aliden ve skenderiyede ise bn Muvakkadan ders ald. Ayrca Silefden de hadis derslerini okudu. Zeki el-Munzir ve Msrl pek ok lim de kendisinden ders almlardr. Muhammed b. Murik elHab da kendisinden icazet almtr. Daha ok Fakih s el-Hakkrnin kardei olarak tannrd. Eyyb Devletinin nezdinde byk bir itibar vard. 636/1238 tarihinde vefat etmitir. 3.5. Hcib Halil el-Hakkr: Bu zat 585/1189 ylndaki Hal Seferleri esnasnda ldrlenlerdendir.54 Bunun dnda kendisi ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaamadk. 3.6. Eb Abbs Ahmed b. Eb Bekr b. Abdussamed b. Mercan el-Hakkr el-Gasul: Genellikle bn Mercan es-Slih olarak tannrd. 660/1262 ylndan nce doduu tahmin edilmektedir. Fahr b. Buharden bn Zahir ve Ahmed b. Daim yoluyla gelen rivayetlerle Sahih-i Mslimi ders ald ve bir mddet sonra kendisi de Sahih-i Mslimden ders verdi. bn Rafi ve Birzal kendisinden ders alan rencilerindendir. 735/1334 ylnn Safer aynda vefat etmitir.55 3.7. Ahmed b. Abdurrahman b. brahim b. Ali b. Ahmed b. brahim elHakkr es-Serhad et-Tur el-Mukaddes: Eb Abbs bn uca olarak da bilinirdi. 646/1248 ylnda Slihiyyede dodu. Hatib Merdan, bn Abduddaim ve bakalarndan ders ald. ok az glen, dini gzel yaayan bir zatt. Kendisi Kurn Hfz idi ve ok gzel Kurn okurdu. 736/1335 ylnn Rebiul-Evvel aynda doksan yanda vefat etti.56 3.8. Ahmed b. Ali b. Hasan b. Dvud el-Cezer el-Hamev ihabuddin elKurd Eb Abbs el-Hakkr: 649/1251 ylnda dnyaya geldi. Muhammed b. Abdulhadi ve kardei Abdulhumeyd, bn Hacer el-Askalannin babas, bn Abduddim, el-Yeldan, Abdulvahhab bn Nasih ve bakalarndan dersler ald. Muhammed b. smail el-Mukaddes ve Hatib Merdandan bn shakn es-SiretunNebeviyye adl kitab ile bn Himn et-Tehzibini mrnn son be ylnda ders aldnda, elli yandayd. Kendisine el-Mbarek el-Havvas, Fadlullah elCl, Yusuf Sibt bnul-Cevz ve bakalar icazet verdi. nce Hamada ve daha
53

bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. III, s. 338. Nuveyr, Nihyetul-Ereb, c. XXVIII, s. 281. 55 Takiyyuddin Eb Tayyib el-Mekk, Zeylut-Takyd, c. I, s. 302. 56 bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. I, s. 165; bnul-md, ezertuz-Zeheb, c. VIII, s. 196; es-Safed, Aynul-Asr; c. I, s. 257, 258; emsuddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmn b. Zeheb (. 748/1347), el-ber f Haberi Men aber, nr. Ebu Hacer Muhammed esSaid b. Besyun Zalul, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1985, c. IV, s. 104; Takiyyuddin Eb Tayyib el-Mekk, Zeylut-Takyd, c. I, s. 328; Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. VII, s. 31.
54

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 267

sonra amda ikamet etti ve hadis dersleri verdi. lmiyle dnemin nde gelen limlerinden olduundan her taraftan kendisine renci gelirdi. Zeheb ve Subk, onu ilmi ve dini yaay ynyle methederler. 743/1342 ylnn aban aynn beinde doksan drt yanda vefat etti.57 3.9. Eb Abbs Ahmed b. Muhammed b. Ebiz-Zuhr b. Slim el-Gasul elHakkr: 680/1281 ylnda dnyaya geldi. Fahr b. Buharden Ahmed b. Hanbelin Msnedini ve baka dersler ald. Baka hocalardan da ders ald. Kendisi de bir mddet sonra hadis derslerini vermeye balad. Mehur slm limlerinden Zeheb, el-Irak, bn Receb ve et-Tenuh kendisinden ders alan talebelerindendir. 760/1359 ylnn Cumdel-l aynda amda vefat etti ve Sefhul-Kasiyun denilen yerdeki mezarla defnedildi.58 3.10. Abdullah b. Hasan b. Muhammed b. Abdullah el-ammar el-Hakkr: 547/1152 ylnda Hakkr yaknlarndaki mdiye Kalesinde dnyaya geldi. EbulVakt Abdulevvel b. s b. uayb es-Secezden umumi icazetle ile erefuddin edDimyatden de Sahih-i Buharyi ders ald. Ebu Ali Hanbel b. Abdullah elBadadden de Ahmed b. Hanbelin Msnedinin tamamn ders ald. Yz be yanda Halepte 652/1254 ylnda vefat etti.59 3.11. Ali b. Ahmed eyhul-slm Eb Hasan el-Hakkr: 490/1097 ylnda dodu. Ebu Sfyann olu Utbenin soyundandr. Genellikle eyhul-slm elHakkr olarak anlrd. Hadis almak iin pek ok ehir gezdi ve oralardaki limlerden ders ald. Abdullah b. Nazif el-Ferrdan hadis rivayet ederdi. Eb Kasm bn Askir, onun mevsuk (rivayet asndan gvenilir) olmadn sylerdi. bn Neccr da, onun hadis uydurduunu sylemitir. eyhul-slm el-Hakkr, Musulda Cafer b. Muhtardan, Seydada Eb Hasan b. Cemiden, Msrda Eb Abdullah bn Nazif el-Ferrdan, Mekkede bn Sahrdan, Badatta Eb Kasm bn Birandan hadis derslerini almt. Hadislerinin pek ou, mnker ve acaib hadislerden oluurdu. bnul-Esir de, hadislerinde sebebi bilinmeyen ok acayip eyler vard demektedir.60 ok ibadete dknd, bu yzden genellikle dalarda yalnz bana ibadet etmeyi severdi. Mutasavvflara ait ribatlara ve fakirlerin takld meknlara da devam ederdi. Bu yzden kendisine eyhul-slm lakab taklmt. limler, sen eyhul-slmsn dediklerinde, ben slmda bir eyhim (ihtiyar) diye cevap vermiti. 486/1093 ylnn Muharrem aynn balarnda vefat

57

bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. I, s. 207, 208; Takiyyuddin Eb Tayyib el-Mekk, Zeylut-Takyd, c. I, s. 344. 58 bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. I, s. 263; bnul-md, ezertuz-Zeheb, c. VIII, s. 324; Takiyyuddin Eb Tayyib el-Mekk, Zeylut-Takyd, c. I, s. 393. 59 Zeheb, Trihul-slm, c. XLVIII, s. 124, 125; Takiyyuddin Eb Tayyib el-Mekk, Zeylut-Takyd,
60

c. II, s. 32. bnul-Esir, el-Kmil ft-Trih, c. VIII, s. 491; Zeheb, el-ber, 1985, c. II, s. 352.

268 *

TAED

46

. GZTOK

etmitir.61 eyhul-slm el-Hakkr, tikadul-mami-afi adl bir eser kaleme almtr.62 3.12. s b. Musa b. Eb Bekr b. Hdr b. brahim el-Hakkr: Yukarda ismini verdiimiz eyhul-slm Ali b. Ahmedin kardeidir. Daha ok bn eyhulslm diye tannrd. yi yetimi bir fakih, zahit bir insan, cesur bir askerdi. Bir mddet Caruhiye Medresesinde ders vermi ve daha sonra Msra gemi ve 658/1260 ylnda Msrda vefat etmitir.63 3.13. eyh Th b. Molla Ahmed b. Slih en-Nehr el-Hakkr el-Geylan: Hz. Alinin (k.v.) olu Hasan (r.a.) slalesindendi. Ayn zamanda Abdulkadir Geylannin de soyundandr. Bu aile g edip Hakkri mntkasna gelmi ve Krtlemitir. Seyyid Th ile Amcas Abdullah, Mevlna Hlid Badadnin halifeleriydiler, fakat Seyyid Th halkn gzndeki heybetinden dolay hrette amcasn glgede brakmtr. Bu blgedeki btn Krt airetleri kendisine byk bir sayg gsterirlerdi. Osmnl Sultanlarnn yannda da blgedeki siyas nfuzu sebebiyle byk bir itibar vard. Kendisinden dolay, halifeleri de byk bir hrete sahip idiler. Nakibend tarikatnn retilmesinde ve yaylmasnda Arvas ve Kfrev ailelerinin kendisine tabi olmalarndan dolay nemli bir hizmeti olmutur.64 3.14. erefuddin Ebu Fedail Ad b. Musfir b. smail el-Hakkr: Mervan b. Hakemin soyundandr. Ballarna kendi isminden dolay Adeviyye tarikatnn mensuplar denirdi. Balebeke bal Beytul-Karrda dodu, (bn Kesir amn bat taraflarnda Beytul-Farr kynde olduunu syler)65 bn Hallikn, doduu kyn kendisine atfedilen kutsiyetten dolay gnmze kadar ziyaret edilmektedir demektedir. Badata geldiinde burada eyh Abdulkadir, eyh Debbas, eyh Ukayl el-Mencib, Ebil-Vefa el-Hulvan, Ebu Necib es-Shreverd ve baka hocalardan ders alr. Yaklak drt yl Medinede kald ve daha sonra Hakkriye gelerek burada bir zaviye ina etti. Bu zaviye, tasavvufi retimle birlikte adeta bir medrese gibi de retim vermitir. Kendisi ile ilgili bilgiler, Behcetu SultanilEvliyil-rifin iinde Fl-Hurkatin-Nebeviyye ve Fedaili-eyh Adde bir araya
61

Ahmed b. Ali bn Hacer el-Askalan (. 852/1448), Lisnul-Mizan, nr. Abdulfettah Eb udde, Mektebu Matbuatil-slmiyye, 1. Bask, Beyrut, 2002, c. V, s. 483, 484; bnul-md, ezertuzZeheb, c. V, s. 370; bn Hallikn, Vefeytul-Ayn, c. III, s. 345; bn Tariberd, Cemaluddin Ebu Mehasin Ysuf b. Tariberd,el-Atabek (. 874/1469), en-Nucumuz-Zahire f Mulki Msr vel-Kahire, nr. Muhammed Hseyin emsuddin, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, ts., c. V, s. 136; Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. XX, s. 120. 62 Eb Abdullah Muhammed b. Cafer el-Kettan, er-Risletul-Mustatrefe li Beyani Mehri Kutubis-Snnetil-Musannefe, (et-Talkatul-Mustazrefe aler-Risletil-Mustatrefe ile birlikte), c. III, s. 50. 63 Zeheb, Trihul-slm, c. XLVIII, s. 351, 352. 64 eyh Abdurrezzak el-Baytar (. 1335/1917), Hilyetul-Beer f Trihil-Karnis-Salisi Aer, nr. Muhammed Behet el-Baytar, Dru Sdr, 2. Bask, Beyrut, 1993, c. II, s. 755. 65 bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, c. XVI, 397.

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 269

getirilmitir.66 Aslen amldr, uzun yllar hoca ve eyhlere intsp ederek ilim ve tarikat terbiyesi ald. Pek ok savaa da katld, daha sonra Hakkri civarnda hi kimsenin yaamad bir yere yerleti. Kendisinin buraya yerlemesinden sonra insanlar asndan bir bereket ve emniyet olutu. Artk insanlarn yollar bu sarp blgede kesilmez oldu. yi bir retmen ve Allah iin kimseden ekinmeyen biriydi, kendisinden ok kimse istifade etti. Yaklak seksen yl yaad. Dnyalk eylere kymet vermezdi. Kk bir tarlas vard, onu srer ve onunla geinirdi. Pamuk eker, onunla kendisine elbise yapard. Bakasnn malndan asla yemezdi. Kendisine has virt vakitleri vard, yanndakilerle yats namazn klar, daha sonra sabaha kadar kimse onu gremezdi. Bir yere uradnda oradaki ahali yalnzca selamn almak iin yollara dklrd. Hfz Abdulkadir, bir gn kendisiyle birlikte Musul tarafna gittiini ve bir manastr ziyaret ettiini bildirmektedir. Bu esnada onlar iki ruhbann karladn ve yanna gelerek onun ayan ptklerini kaydeder. Sonra bu rahipler bereket iin kendilerine dua etmesini istemiler ve iinde ekmek ile bal olan bir tepsi getirdiklerini, duadan sonra teberrken oradakilerin bunlar yediini syler. Ad b. Musfir, ou gnleri orulu olarak birletirirdi, bu yzden insanlar onun hibir ey yemediine inanrlard. Bunu duyduunda, insanlarn kt dncelerini bertaraf etmek iin onlarn huzurunda bir eyler yemitir. Kerametlerle ve zahidane bir hayat yaamakla mehur olmutu. Kerametlerinden oka rnekler verilir, Mesel aslan ardnda aslann hazr olduu, denizde frtna olduunda dua etmesiyle frtnann getii aktarlr. mer b. Muhammed, ona yedi yl hizmet ettiini ve pek ok kerametine ahit olduunu syler ve unlar anlatr: Bir gn eline su dkerken ne istediimi sordu, ben de Kurn ezberlemek istiyorum, Fatiha ve hls surelerinden baka ezberleyemediimi syledim. Eliyle gsme dokundu ve onun yanndan ayrlncaya kadar Kurn mkemmel bir ekilde ezberlemitim demektedir. 67 Hfz Abdulkadir, lecei yl onun Musul Kalesinin d tarafnda bir kabrin bana gittiini ve Sultan ve ilin yneticilerinin, hocalar, eyhler ve insanlarn oraya kadar gelerek kendisine eziyet edercesine ellerini perken grdn ifade eder. nsanlar o kadar ok ziyaretine gelirlerdi ki, kendisi ile insanlarn arasna bir tel rg ekmiti ve yalnzca kendisini grmelerine izin vermeye balamt. Bu sebeple kendisine olan ballktan dolay baz insanlar haddi amaya baladlar, hatta bazlar onu kendilerine kble yapp ona dnerek namaz klmaya baladlar. Yaklak doksan yl yaadktan sonra 557/1162 ylnda Hakkride vefat etti ve kendisine ait zaviyesine gmld. Kabri 817/1414 ylnda yaklmtr. 68

66 67

Zirikl, el-Alm, c. IV, s. 221. bnul-md, ezertuz-Zeheb, c. VI, s. 300, 301. 68 emsuddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmn b. Zeheb (. 748/1347), Siyeru Alamin-Nubel, nr. uayb Arnat, Messesetur-Risle, 1. Bask, Beyrut, 1984, c. XX, s. 342-

270 *

TAED

46

. GZTOK

3.15. Eb Muhammed brahim b. Dvud b. Nasr el-Hakkr ed-Dmak elMukaddes: Takriben 640/1242 ylnda dnyaya geldi. Halepte Haburden kraat rivayetlerini ders ald ve daha sonra Hamaya geerek bir mddet burada kald. Hamadan da ama geerek burada kraat derslerini vermeye balad ve bir mddet am meyye Camiinde srekli Kurn okumak iin atand. Ahmed b. Hanbelin Msnedinin ounu eyh erefuddin el-Ensarden ders ald ve daha sonra kendisi hadis dersleri vermeye balad. 712/1312 ylnda vefat etti.69 3.16. Slihuddin Kavvs Slih b. Ahmed b. Osmn b. Hamid b. Ali elHakkr el-Bal: 633/1235 ylnda dnyaya geldi. air bir zatt. Fakirlerle arkadalk yapard. Ryalar doru tabir etmesiyle hret bulmutu. 723/1323 ylnda vefat etti.70 3.17. emsuddin Eb Abdullah Muhammed b. brahim b. Dvud b. Nasr el-Hakkr el-Krd ed-Dmak: Aada kendisinden sz edeceimiz Fatmann kardeidir. 685/1286 ylnda dnyaya geldi. et-Tak, el-Vast, eref bn Askir ve bakalarndan ders ald. amda Sadakatul-Hukmiyye Nezaretine atanmtr. am surlarnn dndaki afi fukahasna ait Kavvasiyye Medresesinde fkh dersleri veriyor, ayn zamanda meyye Camiindeki Hz. Ali Trbesinde imamlk yapyordu. et-Tenbih adl kitab ezberlemiti. Fetva veren biriydi. Matematik alannda da uzmand. Kendisinden en son Abdurrahman bn mer el-Kubab el-Mukaddes icazet almt. 759/1358 ylnda vefat etti.71 3.18. Ahmed b. Eb Bekr b. Ahmed ihab Eb Abbs el-Hakkr el-Krd ed-Dmak: Mekkeye gelip yerlemitir. Hviyi ezberledi ve bunu amda md el-Hisbnye arz etti. bn Umeyle, bn Kevalih, Kemal b. Hubeyb, Cemal el-Bac ve baka hocalardan am, Haep, Kahire ve skenderiyede ders ald. Sk sk Mekkeye dnerdi. mrnn son on drt yln zz el-sbehnnin ribatnda tarikata bal olarak yaad. Msrda kendisine bal itibarl insanlar vard ve her yl bunlardan bir ksm kendisini ziyarete gelirlerdi. 838/1434 ylnn Safer aynda Mekkede vefat etti ve Muall mezarlna defnedildi.72 3.19. Eb Abdullah Muhammed b. Eb Zhr bn Slim b. Eb Zhr elHakkr: 655/1257 ylnda dnyaya geldi. brahim b. Halil ve Necib Abdullatif elHarrannin huzurlarnda ders ald. mad bn Abdulhadi, bn Abduddaim, Diyau Muhammed b. mer b. Hoca mam, kardei Eb Bekr, emsuddin Abdurrahman b. Eb mer, yeeni zzuddin brahim, Kad Muhyiddin bn Zek, Abdulveli bn Cebbare, Eb Bekr b. Muhammed el-Herev, Ahmed b. Cemil, Ahmed b. eybn
344; bn Hallikn, Vefeytul-Ayn, c. III, s. 254, 255; bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, c. XVI, 397; Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. XIX, s. 352. 69 bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. I, s. 27. 70 bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. II, s. 196. 71 bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. III, s. 279; bn Rfi, el-Vefeyt, c. II, s. 216, 217. 72 emduddin Muhammed b. Abdurrahman es-Sehav, ed-Davul-Lmi li-Ehlil-Karnit-Tasi, Dru Kutubil-Hayat, Beyrut, ts., c. I, s. 251.

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 271

ve bakalarnn derslerini dinledi. Daha sonra kendisi hadisleri vermeye balad. nsanlarn haklarn gzetir, onu korumaya ok itina gsterirdi, fakirlerin eyhiydi. Kendi evinde bir zaviyesi vard. Kendisine bal kimseler ve sohbetlerini srekli dinleyenleri vard. amda 737/1336 ylnn Cumdel-la aynda vefat etti ve babasnn trbesine defnedildi.73 3.20. Abdulvhid b. Ali b. Ahmed Eb Muhammed el-Kure el-Hakkr elFrik: 591/1195 ylnda dnyaya geldi. Hanbel mezhebine mensuptu. Musulda Mismar b. Avey ve Hseyin b. Bardan dersler ald. Gen yata ama geldi ve burada Musa b. eyh Abdulkadir, Muvaffk b. Kudame, Zeynul-Umna ve bakalarndan ders ald. Dini btn bir limdi. Kendisinden de Eb Muhammed elHaris, Eb Haccc el-Mizz ve pek ok Msrl fakih ders aldlar. Doksan drt yanda Kahirede 685/1286 ylnn Ramazan aynda vefat etti.74 3.21. Eb Ammre Hamza b. mer b. Ahmed b. Muhammed el-Hakkr: 713/1313 ylnda dnyaya geldi. Kurn ve Fkh ilmini tahsil etti. bn Anter ve Zeyneb bint Kemalden hadis derslerini ald. 744/1343 ylnda Msra yolculuk yapt. 745/1314 ylnda Dimyattan ayrldktan sonra kendisinden bir daha haber alnamad, dokuz ay sonra bir daha ortaya kt. lim ve dini btn biriydi, kitaplar yazarak oaltrd.75 3.22. Eb Bekr b. brahim b. Matk el-Krd el-Hakkr es-Slih: Ali b. Eb Bekr el-Harranden hadis dersleri ald ve ondan ald hadisleri derslerinde rivayet etmeye balad. Hisrda 803/ ylnda vefat etti.76 3.23. Ahmed b. brahim b. Matuk el-Krd el-Hakkr es-Slih: Yukarda kendisinden sz ettiimiz Eb Bekr b. brahimin kardeidir. O da kardei gibi Ali b. Eb Bekr el-Harranden hadis dersleri ald ve ondan ald hadislerle dersler verdi. Sehav, eyhinin ondan Eb Nuaymin Sfatul-Cennetini ders aldn sylemektedir. Kardei ile ayn yl ierisinde Ramazan Bayram gn leden sonra vefat etti.77 3.24. Ali b. Ahmed b. Yusuf b. Cafer Eb Hasan el-Hakkr: Badata gidip Zevzen ribatna yerleti. Daha sonra Badatta birka ribat bizzat kendisi yap73

bn Rfi, el-Vefeyt, c. I, s. 152. bnul-md, ezertuz-Zeheb, c. VII, s. 684; Zeheb, el-ber, c. III, s. 359; Zeheb, Trihulslm, c. LI, s. 225, 226. 75 emsuddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmn b. Zeheb (. 748/1347), Mucemu Muhaddisz-Zeheb, nr. Ravhiyye Abdurrahman es-Suveyf, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1993, s. 65. 76 bn Hacer el-Askalan, ihabuddin Ahmed b. Ali (. 852/1448), nbul-umr bi Enbil-Umr, nr. Muhammed Tevfik Uveyde, hyaut-Turasil-slm, Kahire, 1969, c. II, s. 159; es-Sehav, edDavul-Lami, c. XI, s. 13. 77 bn Hacer el-Askalan, nbul-umr, c. II, s. 151; es-Sehav, ed-Davul-Lami, c. I, s. 197. Safed, Ahmed ile kardei brahimi ayn kii zannederek kartrmtr. Kendisi, bn Hacer elAskalannin bunlar kartrdn sylyorsa da yanlmaktadr.
74

272 *

TAED

46

. GZTOK

trd. Hadis dersleri ald ve sonra hadis dersleri vermeye balad. Pek ok hadis Hfz renci yetitirdi. Bir gn Resulullah (s.a.v.) ryasnda medresede bir bahenin ierisinde grdn syler. Resulullaha (s.a.v.) bana vasiyet et, Resulullah (s.a.v.) de: Ahmed b. Hanbelin itikad ve mam afinin mezhebini takip et, bidat ehlinin meclislerinden sakn diye emir buyurur. 486/ ylnn Muharrem aynda vefat etmitir.78 3.25. Cemluddin Ahmed b. smail el-Hakkr: Bu zatla ilgili elimizde hibir bilgi mevcut deildir. Yalnzca amdaki Mecnuniye Medresesinde zzuddin Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Mevsilden sonra bu medreseye mderris olarak atandn biliyoruz.79 3.26. Ziyauddin bn Dirbas, Osmn b. s b. Dirbas el-Kad Ebu Amr elMaran el-Hakkr: Allame bir hadis limiydi. Kad Sadruddin Abdulmelikin kardeidir. el-Mzehhebin yirmi ciltlik ok nefis bir erhini yazmtr. Ebu shakn el-Luma adl eserine de iki ciltlik bir erh yazmtr. Dneminde afi limlerinin en bilgini olarak bilinirdi. 602/1205 ylnda vefat etti.80 Kudsteki Caveliye Medresesinde metfun bulunan Dirbas el-Krd el-Hakkr,81 bu zatn babas olabilir. 3.27. Ahmed b. Yusuf b. Ali Eb Abbs el-Hakkr el-Cnd: 554/1159 ylnda amda dnyaya geldi. Silefden hadis dersleri almtr. Kendisinden de Zeki el-Munzir, Cemal Muhammed b. Sabun ve bakalar hadis derslerini almlard. 631/1234 ylnda vefat etmitir.82 3.28. Fadl b. Hasan el-Krd el-Hakkr: amn Sefhu Kasiyun denilen semtinde otururdu. ok zahit ve ibadete dkn bir insand. Daima CmiulCebelde minberin yannda namaz klard, daha sonra buradan ayrlp Meytur semtindeki Kubbetul-Haccda namaz klmaya balad. Ona niin eski camiden ayrld sorulduunda, bir hadiste komunun durumunun komularndan sorulacan duydum, ben Allahn beni sizden sormasndan korktuum iin ayrldm diye cevap vermitir. Hi kimseden bir ey almazd, bakasndan bir ey aldnda da hell olduuna kanaat getirmedike almazd. Eskiden iyi bir askerdi. Bir gn Salah Musa b. Rcih, Sultann huzurunda ondan sz edince, Sultan da onu ziyaret etmek istemi, bunu duyduunda, gece vakti Allahm kulun Musay benden uzak durmas iin dilediin bir ekilde megul et diye dua etmitir ve

78

bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, c. XVI, s. 138; bnul-Cevz, el-Muntazam, c. XVII, s. 7. Abdulkadir b. Muhammed en-Nuaym (. 927/1521), ed-Dris f Trihil-Medaris, nr. brahim emsuddin, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1990, c. I, s. 357. 80 Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. XIX, s. 331. 81 Muciruddin el-Hanbel el-Alim, el-Unsul-Celil bi Trihil-Kuds vel-Halil, nr. Adnan Ynus Abdulmecid Nubte, Mektebetu Dendis, Amman, 1999, c. II, s. 38. 82 Zeheb, Trihul-slm, c. KLVI, s. 54.
79

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 273

gerekten de Sultan ok istedii halde ziyaretine gelememitir. 644/1246 ylnda vefat etmitir.83 3.29. Hdr b. Muhammed b. Eb Bekr b. Hdr Eb Abbs el-Hakkr: Velid b. Utbe b. Eb Sfyann soyundandr. 573/1177 ylnda Msrda dnyaya geldi. amda el-Huuden hadis dersleri ald ve daha sonra kendisi ders vermeye balad. 653/1255 ylnn aban aynda vefat etti.84 3.30. Hdr b. Halil Eb Abbs el-Hakkr: Sufi bir zatt ve mezzinlik yapard. brahim es-Senhurden ders almt ve kendisi de bir mddet sonra ders vermeye balamtr. Kendisinden ok kii ders almtr, ondan ders alanlardan biri e-eriftir. Kahirede 673/1274 ylnn Recep aynda vefat etmitir. 85 3.31.Muhammed b. Eb Bekr b. Dvud b. Eb Bekr Eb Abdullah el-mad b. Hakkr: Aslen Hakkrnin mdiyye kalesindendi, daha sonra Remleye gelerek buraya yerlemiti ve afi mezhebindendi. Yusuf b. Halilden ders ald.. Remlede 691/1292 ylnda vefat etti.86 3.32. Seyyid Abdullah Geylan es-Semzin el-Hakkr: Mevlna Hlid elBadadnin yannda hem ilim hem de tasavvufu tahsil etti, eyhinin istei zerine ilim retmek ve tasavvufi iratta bulunmak zere memleketi Hakkriye geri dnd. ok kimse kendisinden istifade etti. 1200/1786 ylnda vefat etti.87 3.33. Necmuddin Eb Hasan Ali b. brahim b. Huenam el-Krd elHakkr: Halepte bulunan Cavuliyye Medresesinde mderris olarak grev yapmtr ve burada mderris iken Moollarn istilsyla ( muhtemelen 680/1281ylnda) medresenin iinde ldrlmtr. 88 Bunun dnda kendisi ile ilgili bir bilgiye sahip deiliz. 3.34. erefuddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Hseyin elHakkr: eyh Eb Kasm Yusuf b. Muhammed el-Mehrevan (. 468/1075), mehur hadis limi Hatib el-Badadnin hadis ilminin sahih ve garipleri zerine tahrite bulunduu kitabnda, bu zattan sk sk sz etmekte, ou zaman olduu gibi baz rivayetlerle ilgili szlerini aktarmakta, fakat ahsyla ilgili herhangi bir bilgi vermemektedir. Zaten mellifin tahri ettii el-Fevidul-MuntehabetusSihh vel-Garib adl kitaba esas ald nsha, Muhammed b. Ahmed b. Hseyin el-Hakkrnin kendi eliyle oaltt nshadr. eyh Eb Kasm Yusuf b. Muhammed el-Mehrevan, bu zatn 592/1196 ylnn Receb aynda Musuldaki Muzafferiye Darul-Hadisinde, bir baka Hakkrili hadis uzman olan brahim b. Muhammed b. Ali el-Hakkr ile birlikte, yine hemerileri olan Eb Abdullah Mu83

Zeheb, Trihul-slm, c. XLVII, s. 291, 292. Zeheb, Trihul-slm, c. XLVIII, s. 147, 148. 85 Zeheb, Trihul-slm, c. L, s. 123. 86 Zeheb, Trihul-slm, c. LII, s. 136. 87 Abdurrezzak el-Baytar, Hilyetul-Beer, c. II, 1013, 1014. 88 bn eddd, el-Alkul-Hatire, c. I, s. 277.
84

274 *

TAED

46

. GZTOK

hammed b. Ebil-Hakkr b. Nasrullah b. Ebi Hanife el-Mevsilden hadis dinlediklerini kaydetmektedir. Keza Muhammed b. Ahmed b. Hseyin el-Hakkr, EbulMeal Nasrullah b. Selame el-Heytemden de hadis dersleri almtr.89 3.35. eyh Slih Veliyyuddin Ebi Abbs Ahmed b. Abi Bekir b. Abdillah b. Dvud el-Hakkr ve eyh Eb Hasan Ali b. Ahmed b. Eb Bekr b. Abdullah elHakkr: Selhaddin Eyyb, Kdsteki Krmz Dadaki (Cebelul-Hamr) Tur Zeyta denilen aal bir araziyi Kuds fethettiinde eyh Slih Veliyyuddin Eb Abbs Ahmed b. Eb Bekr b. Abdillah b. Dvud el-Hakkr ve eyh Eb Hasan Ali b. Ahmed b. Eb Bekr b. Abdullah el-Hakkr arasnda eit ekilde vakfetmiti. Bu mal onlara ve zrriyetlerine aitti. Vakf kitabesinde 584 ylnn Zl-Hicce aynn on yedisi kayd dlmtr. 90 4-Hakkrili Kadn limler Hakkrili pek ok bayan ilim insan yetimitir. Bunlardan tespit ettiklerimizi aada tantacaz. Dikkat edilirse bu bayanlarn hi biri Hakkride yetimemilerdir. Kendileri Hakkrili olmakla birlikte baka ehirlerde yetime ve ilim tahsil etme imkn bulmulardr. Neticede Hakkrili olmalar hasebiyle bu beldeye mensup isimlerini duyurmu, pek ok lim yetitirmi ve ilme hizmet etmi olmalar bakmndan Hakkrililer asndan birer vn kaynadrlar. 4.1. Cveyriyye bint Ahmed b. Ahmed b. Hseyin b. Msek el-Hakkr: Genellikle mm Hen diye bilinir. 704/1304 ylnn Ramazan aynda dnyaya geldi. Eb Hasan bn Savvftan mam Nesenin Sneni ile Humeydnin Msnedini ders ald. Ali b. s b. Kayyimdan Sahihul-Buharyi ve Sfyann Msnedinin bir czn okudu. Nuri es-Salebden Ebu Dvudun Sneninin bir ksmn, erif Musadan Sahih-i Mslimi ders ald. bn uhne ve SittulVzeradan da Sahih-i Buharyi okudu. Hasan b. mer el-Krdden Abd ve Darimnin Msnedlerini, mam Tanin Erbainini, Dvud b. Muhabberden elAkl, Emal el-Harfden iki meclis ve Ebu Ali bn Huzeymenin el-Fevaidini mecliste okudu. Kendisi hadis dersleri vermeye balad. ok sayda renci yetitirdi. Kendisinden ders alanlar arasnda Eb Cafer b. Kuveyk de vard. 783/1381 ylnda vefat etti.91 Mehur lim bn Fakusnin olu Muhammed b. Hasan elKure ez-Zbeyr de kendisinden ders alan rencilerindendir.92
89

eyh Eb Kasm Ysuf b. Muhammed el-Mehrevan (. 468/1075), el-Fevaidul-MuntahabusSihah vel-Garib (el-Mehrevaniyat), nr. Halil b. Muhammed el-Arab, Drur-Raye, Riyad,

1998, s. 264. Muciruddin el-Hanbel el-lim, el-Unsul-Celil, c. II, s. 61. 91 bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. I, s. 544, 545. 92 Sehav, ed-Davul-Lmi, c. VII, s. 221; bnul-md, ezertuz-Zeheb, c. VIII, s. 482; bn Hacer el-Askalan, nbul-umr, c. I, s. 245; mer Rza Kehhale, Alamun-Nis f lemil-Arab velslm, Messesetur-Risle, Beyrut, ts., c. I, s. 226, 227.
90

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 275

4.2. Esma bint Ahmed b. Ahmed b. Heyin b. Msek el-Hakkr: Mehur bayan lim Cveyriyyenin kz kardeidir, 615/1218 ylnda dnyaya geldi. . limde nde gelenlerden biri olmasna ramen ablasnn hretine kavuamamtr. Ahmed b. dris b. Meziz el-Hamevnin huzurunda dersler ald. bn Askirin Ramazann Fazileti ile ilgili hadislerini Mekk b. Alandan ders ald. Kahirede hadis dersleri vermeye balad. Maalesef lm tarihini tespit bilmiyoruz ancak Esmadan Ebu Hamid bn Zahirenin 770/1368 ylnda ders aldn biliyoruz.93 4.3. Dnya bint Muvaffk Ysuf b. Sleyman el-Hakkr el-Msriyye: bn Kayannin eidir. en-Necibten hadis dersleri almtr.94 Bu bayan hakknda bundan fazla bir bilgiye sahip deiliz. 4.4. Cuveyriye bint el-Hakkr: Hadis ilminde uzmand. Ali b. Nasrullah b. mer b. Abdulvahid el-Kure el-Msrden hadis dersleri almtr. Doksan yan akn 712/1312 ylnda vefat etti.95 4.5. mm Muhammed bint Yusuf el-Hakkr: Bu bayan da hadis ilminde uzmand. Ebu Thirden ders ald hadisleri daha sonra kendisi 714/1314 ylnda ders olarak vermeye balad.96 4.6. Ftma bint brahim b. Dvud b. Nasr el-Hakkr el-Krd: Yukarda kendisinden sz ettiimiz brahimin ablasdr. 683/1284 ylnda dnyaya geldi. Fahrn huzurunda ve bn Neccrdan hadis derslerini ald ve onlardan hadis rivayet etti. Mehur muhaddis mam el-Irak, ondan hadis dersleri alan rencilerindendir. amda 758/1357 ylnn Ramazan aynda vefat etmi ve Bab Sair kabristanna defnedilmitir.97 5-Hakkrililerin Kurduu lmi Kurumlar Hakkrili lim ve yneticilerin kurduklar baz eitim ve retim kurumlar bulunmaktadr. Ad b. Musafirin Hakkride kurduu zaviye ve medresesinin dnda burada baka medresenin varln tespit edemedik. Ancak deiik ehirlerde Hakkrililerin kurduklar baz eitim kurumlar mevcuttur. Bunlardan tespit edebildiklerimiz unlardr. 5.1. Hakkriye Medresesi: Emir Huterin Cemaluddin el-Hakkryi yukarda Hakkrili yneticiler arasnda saymadk, zira kendisi ile ilgili bu medreseyi kurduundan baka bilgi edinemedik. Emir Huterini Hakkriye Medresesinin kurucusu olarak tanmaktayz. Maalesef bu zatla ilgili elimizde yeterli bilgi mevcut
93

bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. I, s. 360. bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. II, s. 103. 95 Kehhle, Alamun-Nis, c. I, s. 228. 96 Kehhle, Alamun-Nis, c. V, s. 31. 97 bn Hacer el-Askalan, ed-Drerl-Kmine, c. III, s. 220; bn Rfi, el-Vefeyt, c. II, s. 204; Kehhle, Alamun-Nis, c. IV, s. 24.
94

276 *

TAED

46

. GZTOK

deildir. Emir Huterin Cemaluddin el-Hakkr, Kahirede Kasr denilen yerde afiler iin bir medrese kurmutur. Bu medrese, genellikle Hakkriye Medresesi olarak tannmtr. Aslnda bu medrese btn Msrn Kadl-Kudt Sadruddin Abdulmelik b. Dirbasn kardei iin kurulmutur. Kadl-Kudt Sadruddinin kardei Ziyauddin Eb mer Osmn b. s b. Dirbas kendisine niyabeten Kahirede kadlk yapyordu. Aabeyi Sadruddin lnce, kardei Kad Ziyauddin Osmn b. s b. Dirbas kadlktan azledilir, bunun zerine Emir Huterin, Kad Ziyauddin iin bu medreseyi vakfetmi ve buradaki mderrisliini de ona vermiti. Kad Diyauddin 602/1205 ylnda Erbilde ld.98 Kudsteki Hakkriye Medresesi, aslnda Darul-Hadis olarak ilev grmtr.99 Mehur hadis limi bn Hacer el-Askalan, bir mddet Kahirede Mansuriye Medresesinde hadis derslerini verirken ayn zamanda bu medresede de fkh derslerini vermitir.100 mam Allame Takiyuddin es-Subk de, bu medresede Hadis derslerini bn Ensar adna veren hocalardandr.101 Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Askalan et-Tuh, 774/1372 ylnda bu medresede domutu. Bu medresenin nnde rencilerin su ihtiyacn gidermek zere bir kuyusu vard. Ne yazk ki burada doan bu zat, 852/1448 ylnn Receb aynn dokuzunda Perembe gn medresenin su kuyusuna derek vefat etmitir.102 5.2. Bedriye Medresesi: Bu medrese, yukarda kendisinden sz ettiimiz Bedruddin el-Hakkr (. 614/1217) tarafndan Kudste afi fukahas iin vakfedilmitir. 103 Medrese, Kudste Luluiyye Zaviyesi ile eyh Muhammed elAramnin zaviyesinin yaknlarnda ve Merzubann hizasndayd.104 5.3. Drul-Hadis Hakkriye, Bu Drul-Hadis, Hakkrili bir ynetici tarafndan kurulduundan Hakkriye nispetini biz ekledik, eserlerde bu nispet bulunmamaktadr. Sz konusu Drul-Hadis, Calikiyye Trbesinin yannda Kudsn bat tarafnda bulunmaktayd. Bunu Emir erefuddin s b. Bedruddin Eb Kasm el-Hakkr tarafndan vakfedilmitir. Kitabesinde 25 Receb 666/1267 tarihinde vakfettii kaydedilmitir.105
98

Safed, el-Vf bil-Vefeyt, c. 13, s. 197; bn Hallikn, Vefeytul-Ayn, c. III, s. 242; Subk, Tabakatul-Kbr, c. VIII, s. 338. 99 Sehav, ed-Davul-Lami, c. V, s. 261; Cemaluddin Abdurrahim el-snev (. 772/1370), Tabakatu-fiyye, nr. Kemal Ysuf el-Hun, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, 1987, c. I, s. 70. 100 bnul-md, ezertuz-Zeheb, c. VII, s. 246. 101 bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, c. 14, s. 114. 102 Sehav, ed-Davul-Lami, c. VII, s. 87, 88. 103 bn Kesir ed-Dmak, Tabakatul-Fukahi-fiyye, c. II, s. 801, 802; Muciruddin el-Hanbel elAlim, el-Unsul-Celil, c. II, s. 388. 104 Muciruddin el-Hanbel el-lim, el-Unsul-Celil, c. II, s. 47. 105 Muciruddin el-Hanbel el-Alim, el-Unsul-Celil, c. II, s. 43; s. 388.

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 277

Sonu Hakkri, bulunduu corafi konum ve fiziki artlar nedeniyle ilim ve kltr merkezi olmaktan uzak bir mahaldedir. Ancak, Hakkrili insanlarn ilme olan itiyak ve meraklar, bu beldenin nemli bir lde ilim merkezi olmasna yetmemise de, ilim elde etmek iin gittikleri ehirlerde birer Hakkrili olarak isimlerini duyurmay baarm ve ilme nemli hizmetlerde bulunmulardr. Hakkrili bu ilim a insanlarn bir ksm stlendikleri yneticilik grevleriyle bu hizmeti stlenirlerken, dier bir ksm da ilim ehli olarak benzer bir ykmll yerine getirmilerdir. lim tahsil etmede yalnzca Hakkrili erkekler deil, kadnlardan da isimlerini duyurmu ve tabakat kitaplarna gemeyi baarm alt kiiyi bulmak bu adan ok nemli ve enteresandr. Zira kadnlarn ilim elde etmede erkekler kadar uygun bir ortam ve artlarn olumad bir dnemde bunu baarmalar gerekten her trl vgy hak etmektedir. Bu almamzda bir dnem ilim sahasnda Hakkrinin ismini duyurmu kiileri tespit etmeye ve tantmaya altk.
KAYNAKA Eb Bekr Kf, Menhecul-mmil-Buhr f Tashihil-Ehdis ve Talilih, raf: Hamza Abdullah elMelyubar, Dru bn Hazm, 1. Bask, Beyrut, 2000. Ebu Nuaym el-sbehn, Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. shak el-sbehan, el-MusnedulMustahrec al Sahihi mam Mslim, nr: Muhammed Hasan smail e-afi, Drul-Kutubillmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1996. Eb Tayyib el-Fas, Muhammed b. Ahmed b. Ali Takiyyuddin el-Mekk el-Fas (. 832/1429), Zeylut-Takyd f Ruvatis-Snen vel-Esnid, nr: Kemal Yusuf Ht, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1990. Hayruddin Zirikl, el-Alm, Kmsu Tercim, Drul-lim lil-Melyn, Beyrut, 1986. bn Askir, Hfz Eb Kasm Ali b. Hasan b. Hibetullah (. 571/1175), Trihu Medineti Dmak, nr: Muhibuddin Ebu Said mer b. Garame el-Amrev, Darul-Fikr, 1. Bask, Beyrut, 1997. bn Hacer el-Askalan, Ahmed b. Ali (. 852/1448), Lsnul-Mizan, nr: Abdulfettah Ebu udde, Mektebu Matbuatil-slmiyye, 1. Bask, Beyrut, 2002. bn Hacer el-Askalan, ihbuddin Ahmed b. Ali (. 852/1448), ed-Drerl-Kmine f AynilMietis-Smine, Darul-Cl, Beyrut, 1993. bn Hacer el-Askalan, ihbuddin Ahmed b. Ali (. 852/1448), nbul-umr bi Enbil-Umr, nr: Muhammed Tevfik Uveyde, Dru hyait-Turasil-slm, Kahire, 1969. bn Hallikn, Ebul-Abbs emsuddin Ahmed b. Muhammed b. Eb Bekr (. 681/1282), VefeytulAyn ve Enbu Ebniz-Zaman, nr: hsan Abbs, Daru Sadr, 4. Bask, Beyrut, 2005. bn Kad uhbe, Eb Bekr b. Ahmed b. Muhammed b. mer (. 851/1448), Tabakatu-afiyye, nr: Hfz Abdulalim Han, Dairetul-Mearifil-Osmniyye, 1. Bask, Hind, 1979. bn Kesir ed-Dmak, Tabakatul-Fukahai-afiyye, nr: Ahmed mer Haim ve Muhammed Zeynehum Muhammed Azib, Mektebetus-Sekafetid-Diniyye, Kahire, 1993.

278 *

TAED

46

. GZTOK

bn Kesir, mduddin Ebul-Fida (. 774/1372), el-Bidye ven-Nihye, nr: Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turk, Drul-Hicr, 1. Bask, Beyrut, 1997. bn Rfi, Takiyyuddin Ebul-Meal Muhammed b. Rafi es-Selm (.774/1372), el-Vefeyt, nr: Slih Mehd Abbs ve Bear Avvar Maruf, Messesetur-Risle, 1. Bask, Beyrut, 1982. bn eddd, zzuddin Muhammed b. Ali b. brahim, el-Alkul-Hatre f Zikril-Ulemi-m velCezre, Nr: Yahya Zekeriya Abbare, el-Vezaretus-Sakafiyye, Dmak, 1991. bn Tariberd, Cemluddin Ebu Mehasin Yusuf el-Atabek (. 874/1469), en-Nucumuz-Zahire f Mulki Msr vel-Kahire, nr: Muhammed Hseyin emsuddin, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, ts. bnul-Cezer, emsuddin Ebul-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Ali (. 833/1430), GyetunNihye f Tabakatil-Kurr, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 2006. bnul-Esir Eb Hasan Ali b. Ebi Kerem Muhammed b. Muhammed b. Ebi Kerim e-eyban (. 630/1233), el-Kmil ft-Trih, nr. Ebul-Fid Abdullah el-Kad, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1987. bnul-md ihbuddin Ebu Ferec Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed el-Akr ed-Dmak (. 1089/1676), ezertuz-Zeheb f Ahbari Men Zeheb, nr: Abdulkadir el-Arnaut, Mahmud elArnaut, Dru bn Kesir, 1. Bask, Beyrut, 1986. bnu'l-Farad, Ebu'l-Velid Abdullah b. Muhammed b. Yusuf (. 403/1013), Trhu Ulemi'lEndels: Trihul-Ulem ver-Ruvat lil-ilm bil-Endels, nr: brahim el-Ebyar, DrulKutubil-Benan, 2. Bask, Beyrut, 1989. md el-sbehn, Haridetul-Kasr ve Ceridetul-Asr, www.al-mostafa.com, (17.02.2011, 22:51). SNEV, Cemluddin Abdurrahim (. 772/1370), Tabakatu-afiyye, nr. Kemal Yusuf el-Hun, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, 1987. KALKAEND, Ahmed Ali, Subhul-A f Snaatil-n, nr. Muhammed Hseyin emsuddin, Drul-Fikr, 1. Bask, Beyrut, 1987. KAZVN, Abdulkerim b. Muhammed er-Rafi el-Kazvin, et-Tedvin f Ahbri Kazvin, nr. Azizullah el-Attarid, Drul-Kutubil-lmiyye, Beyrut, 1987. KEHHLE, mer Rza, Almun-Nis f lemil-Arab vel-slm, Messesetur-Risle, Beyrut, ts. KETTAN, Eb Abdullah Muhammed b. Cafer er-Risletul-Mustatrefe li Beyani Mehuri Kutubis-Snnetil-Musannefe, nr: Muhammed el-Muntasr Muhammed ez-Zemzem el-Kettan, Darul-Beairil-slmiyye, Beyrut, 1986. MHREVAN, eyh Eb Kasm Ysuf b. Muhammed (. 468/1075), el-Fevaidul-MuntehabatusSihh vel-Garib (el-Mihrevniyt), nr. Halil b. Muhammed el-Arab, Drur-Raye, Riyad, 1998. Muciruddin el-Hanbel el-lim, el-Unsul-Celil bi Trihil-Kuds vel-Halil, nr. Adnan Ynus Abdulmecid Nubte, Mektebetu Dendis, Amman, 1999. Muhammed Ali es-Sellb, Selhaddin el-Eyyb ve Cuhuduhu fl-Kadi aled-Devletil-Ftimiyye ve Tahriril-Beytil-Mukaddes, Darul-Marife, 1. Bask, Beyrut, 2008. NUAYM, Abdulkadir b. Muhammed (. 927/1521), ed-Dris f Tarihil-Medris, nr. brahim emsuddin, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1990. NUVEYR, ihabuddin Ahmed b. Abdilvehhab (. 733/1332), Nihyetul-Ereb f Fununil-Edeb, nr. Abdulmecid Tarhuyeyn, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 2004. SAFED, Selhuddin Halil b. Aybek (. 764/1363), Aynul-Asr ve Avnun-Nasr, nr. Ali Ebu Zeyd ve dierleri, Drul-Fikr, 1. Bask, Dmak, 1998. SAFED, Selhuddin Halil b. Aybek (. 764/1363), el-Vf bil-Vefeyt, nr. Ahmed Arnat ve Trki Mustafa, Dru hyait-Tursil-Arab, 1. Bask, Beyrut, 2000. SEHV, Hfz emsuddin Muhammed b. Abdurrahman (. 902/1496), el-Buldniyt, nr. Hassan b. Muhammed el-Kattan, Darul-At, Suudi Arabistan, 2001.

Hakkrili Devlet Adam ve limler

TAED

46 * 279

SEHAV, emduddin Muhammed b. Abdurrahman, ed-Davul-Lmi li Ehlil-Karnit-Tsi, DrulKutubil-Hayat, Beyrut, ts. SUYT, Celluddin Abdurrahman b. Eb Bekr (. 911/1505), Hsnl-Muhadara f Trihi Msr ve Kahire, nr. Muhammed Ebul-Fadl brahim, Daru hyail-Kutubil-Arab, 1. Tab, Kahire, 1967. eyh Abdurrezzak el-Baytar (.1335/1917), Hilyetul-Beer f Trihil-Karnis-Salisi Aer, nr. Muhammed Behet el-Baytar, Drus-Sadr, 2. Bask, Beyrut, 1993. Tcuddin es-Subk, Ebu Nasr Abdulvahhab b. Ali b. Abdilkaf (.771/1370), Tabakatu-afiyyetilKbr, nr. Mahmud Muhammed et-Tanah, Abdulfettah Muhammed el-Hulv, Dru hyailKutubil-Arab, Kahire, ts. Ykut el-Hamev, ihabuddin Eb Abdullah Ykut b. Abdullah (. 626/1229), Mucemul-Buldan, Dru Sadr, Beyrut, 1977. ZEHEB, emsuddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmn (. 748/1347), Trihul-slm ve Vefeytul-Mehir vel-Alm, nr. mer Abdusselm Tedmur, Drul-Kitabil-Arab, 1. Tab, Beyrut, 1993. ZEHEB, emsuddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmn (. 748/1347), el-ber f Haberi Men aber, nr. Ebu Hacer Muhammed es-Said b. Besyun Zalul, Drul-Kutubillmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1985. ZEHEB, emsuddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmn (. 748/1347), Siyeru Almin-Nubel, nr. uayb Arnaut, Messesetur-Risle, 1. Ner, Beyrut, 1984. ZEHEB, emsuddin Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmn (. 748/1347), Mucemu Muhaddisz-Zeheb, nr. Ravhiyye Abdurrahman es-Suveyf, Drul-Kutubil-lmiyye, 1. Bask, Beyrut, 1993. ZUBEYD, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzak, Tcul-Ars min Cevhiril-Kms, DrulHidye, ts.