Osmanl Modernlemesinin zgn Noktas: Aydnlar

The Uniqueness of the Ottoman Modernization: Intellectuals

Evren Altnka*

zet
Osmanl modernlemesinde kukusuz en dikkat ekici noktalardan biri, toplumun bilinlenmesi ve uygarlamas srecinde aydnlarn oynam olduklar roln ne olduudur. Aydnlar, Osmanl dzeni ierisinde, bir yandan Batdan gelen yeniliklere ilgi gsterip yeni bir dnsel alan yaratmaya almlar, dier yandan bu abalarn bir himaye altnda yapma zorunluluunun bilincinde olmulardr. Modernitenin belli bal meknlar olarak saylan ve Avrupaya zg kurumlar olarak dnlen meknlarn Osmanl toplumu iinde kendine zgn yaplaryla Avrupa modernlemesinden bamsz olarak nasl yer aldklar ve bu zgnln Osmanl aydnlar iin nasl bir ortam yarattnn tartld bu almada, Osmanl aydnlarnn zihinlerini megul eden baz temel kavramlar ve bu kavramlara yaklamlar da incelenmitir.

Anahtar Kelimeler: Aydn, Hamilik, Devlet, Modernleme. Abstract

Definitely one of the most interesting points of the Ottoman modernization is the role of the intellectuals in the process of civilization and awareness of the society. Intellectuals within the Ottoman order have both tried to establish a new cognitive space under the effect of the developments of the Western hemisphere and they were aware of their need of a patronage during that process. In this work, the uniqueness of the Ottoman modernizations venues which were created without the effect of the Europes in -unique-itself ones and what kind of an environment was created as a result of this is being discussed with special reference to specific issues and concepts which occupied the minds of the Ottoman intellectuals.

Keywords: Intellectual, Patronage, State, Modernization. GR Osmanl Modernlemesi gibi olduka geni bir kavramdan bahsederken kukusuz farkl boyutlarna bakarak bir ereve kurmak elzemdir. Osmanl modernlemesi zerine yazlan eserleri incelediimizde genelde Tanzimattan hatta daha ncesinden balayan kesintisiz bir srecin varlnn kabulyle karlarz. Bu kesintisiz sre iinde, Batdaki muadillerine de benzer bir ekilde, almalarn yayabilmek iin srekli bir tutunum snf aray iinde olan bir Osmanl aydnndan bahsetmemiz mmkn hale gelmektedir. Osmanl modernlemesi zerine yazlm saysz eser arasndan Osmanl aydnna biilen roller hakknda alntlamalar yapmak elbette mmkndr. Bu almada temel ama, Hilmi Ziya lken ve erif Mardin gibi Trk dnce tarihinin en nemli eserlerinden birkan vermi
*

Ar. Grv.; Dokuz Eyll niversitesi letme Fakltesi zmir.

History Studies
Volume 3/3 2011

Osmanl Modernlemesinin zgn Noktas: Aydnlar

38

olan iki yazarn eserlerinden yola karak, Osmanl aydnnn Osmanl modernlemesi iindeki yerinin ve bahsi geen aydn tipolojisinin modernitenin belli bal tartma alanlarna yaptklar katknn izini srebilmektir. Bunu yaparken, Osmanl aydnnn iinde gelitii meknlar, karlat temel sorunlar, Milliyetilik, Snflar gibi Bat aydn iin ok ciddi bir aratrma konusu tekil etmi alanlara baklarn irdeleyeceiz. Aydn Tipolojisi: Hilmi Ziya lken, aydn tipolojisini betimlerken, genelde iki tip aydnn varln vurgular. Bunlardan birincisi determinist aydn, ikincisi ise zgrlk aydndr. (lken, 2005: 57) Determinist aydnlar, yaadklar dnemin toplumsal ihtiyalarna cevap verecek trden siyasi/sosyal teoriler retirken; zgrlk aydnlar ise, iinde yaadklar dnemden bamsz olarak evrensel lekte siyasi/sosyal teoriler retme abasndadrlar. Bu ikiliin, Bat dnyasnn grece zgrlk ve farkl dncelere ak sosyal yaps iinde tam anlamyla yaandn; iktidarn ve varolan sistemin devamnn meruiyetini salama peinde koan aydnlar gibi, tm iktidar kurumlarna kar kan ve dneminin ok tesinde teoriler reten aydnlarn da Avrupa iinde yaygn olduunu syleyebiliriz. te yandan, Osmanl/Trk geleneksel toplum yapsna baktmzda karmza kan durum Determinist aydnlarla rl bir sistemdir. Elbette ki zgrlk aydnlar da zaman zaman ortaya kmlar, fakat gerek toplumda bekledikleri destei gremeyileri, gerekse egemenlerin arasna kabul edilmeyileri onlar determinist gelenek karsnda clz bir ses olarak brakmtr. lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi (2005) isimli eserinde Osmanl/Trk aydnlarnn ve dnrlerinin genel bir analizini yaparken tek tek bu dnrleri determinist ya da zgrlk olarak betimlemek yerine tm bu dnrlerin devlet, toplum, sistem, ekonomi, aile v.b. konulardaki grlerini birinci azdan aktararak okuyucuya/aratrmacya kendi sonularna varma yolunu amtr. Eserinin sonunda da belirttii gibi, lkene gre Trk dnce hayat her geen gn daha iyiye gidiyor ve zgnle adm adm yaklayordu. Bu da, nceki dnemlerin nemli dnce adamlarnn verdii mcadele, eserler ve terakki sayesinde mmkn olmutu. lkene Gre Osmanl Aydnnn Sorunlar: lken, Batllamay olduu gibi kabul eden aydnlarla, Batllamann Mslman topluma uygun olan blmlerini gelenekleri koruyarak almay planlayan aydnlar arasndaki tartmalarn; modern Bat felsefi dncesinin ok gerisinde kaldn sylemektedir. lken, neredeyse II. Merutiyet dnemine dek doru dzgn bir felsefi/siyasi tartmann yaplamad Osmanl toplumunda; Babliye kar Babli Yokuunda balayan ve basn araclyla devam ettirilen muhalefetin tek amacnn brokratlar deitirmek, parlamentonun almasn salayarak kendi seslerini duyurmak ve devleti kurtarmak olduunu sylemektedir. Bu amalaryla Osmanl aydnlar, Batdaki muadillerine benzememektedirler. (lken, 2005: 37)

History Studies
Volume 3/3 2011

39

Evren Altnka

lken, Osmanl aydnn determinist kategorinin ar bast bir biimde deerlendirir. lken Batda ortaya kan felesefi tartmalarn ou zaman Osmanl aydn tarafndan olduka yzeysel dzeyde ele alndn ifade etmektedir. Derinlemesine yrtlmeyen bu felsefi tartma, ou zaman Bat aydnnn bu tartmay balatrken vurgulamak istedii zden uzaklalmas sonucunu da dourmutur. Yine, slam dnyas iinde modernleme hareketlerini kendilerine zg yaps iinde ele almak gerekliliinden bahseden lken; modernlemeyi toptan reddeden aydnlarn bir sosyal intihara gittiklerini syleyerek, esas sorulmas gereken sorunun neden Osmanl aydnnn ada ve bamsz bir kltr seviyesine eriemedii olduunu syler. lkenin bu soruya yant bulabilmek iin, onun modernleme kart olarak grd gruplar nasl tanmladna dair ifadelerine bakmak gerekecektir. lkene gre; slam dnyasnda bilim alannda reform talep edenlerin karsna daima iki g kmtr. Bunlardan birincisi, modern aratrmay din iin tehlikeli sayan skolstik zihniyet, ikincisi ise modern aratrmann derin kklerine kadar inmeye sabredemeyen ve her eyden nce gcnn ihtiyacna cevap vermek isteyen idareci (brokratik) zihniyettir. (lken, 2005: 30) lkene gre esas sorun, ikinci zihniyetle olan atmada yatmaktadr. dareci zihniyet, gndelik ilerin iinde ok bunald iin iktidar ktye kullanarak bilimin iine karmakta ve bilim retimi ve aratrmasnn yerlemesine engel olmaktayd. (lken, 2005: 35) lkenin tespitleri, Osmanl aydnnn en byk ikilemlerinden birini daha net anlamamza yardmc olmaktadr. Osmanl aydn, bir yandan kendi szlerini dinletmek iin iktidarla iyi ilikilere girmek zorunda kalmakta, te yandan da bu girdii ilikiler neticesinde iktidara daha da baml hale gelmekteydi. Bu ilikiler ann nasl rld ve Osmanl aydnnn kendisine hangi meknlar setii bu adan nemlidir. erif Mardin ve Osmanl Aydnnn Meknlar: Osmanl/Trk aydnnn hangi sosyal/siyasal meknlarda gelitii sorusuna cevap arayan erif Mardin ise (Mardin, 2006: 23) , benzer bir soruya Bat Aydnlanmas asndan cevap aram olan Ulrich Im Hofun belirledii meknlara ek olarak, (Im Hof, 2004: 87) Osmanlya zg meknlar sralamtr. Im Hof; Avrupada Aydnlanma isimli kitabnda Aydnlanmann Tayclar olarak niteledii meknlar; Cemiyet Hareketi, Akademi, Salon, Okuma Topluluklar, Gnll Hayr Cemiyetleri ve Ekonomik Topluluklar, Tarmsal Ekonomik Topluluklar, Masonlar, Aydnlanmac Hareketteki Cemiyetler, Dergiler ve Kitaplar olarak sralar. Dikkatlice bakldnda saylan meknlarn hibirinin devletle dorudan bir balants yoktur, hibirisi devlet adna almamaktadr. Im Hofun ye istatistiklerine dayanarak syledii gibi, nemli bir ksmnda burjuva snfnn hkim olduu bu meknlar, Avrupadaki Aydnlanma hareketinin de tetikleyicisi olmulardr. Oysa Mardinin Yeni Osmanllar inceledii eserine baktmzda, ok daha farkl meknlarla karlamaktayz. Yeni Osmanllarn Yakn Kurumsal ve Entelektel Gemileri adn verdii blmde Mardin; zellikle Mslman Trklerin Avrupa dillerini renmeleri fikri dorultusunda 1822 ylnda Babli iinde alan Tercme Odasn ilk mekn olarak ele

History Studies
Volume 3/3 2011

Osmanl Modernlemesinin zgn Noktas: Aydnlar

40

alr. (Mardin, 2006: 46) Tanzimat dneminde gen insanlar idari mesleklere hazrlayan en nemli mekn haline gelen bu odann neredeyse tm Yeni Osmanllarn ktip olarak alp devlet grevine ilk admlarn attklar yer olmas, Osmanl aydnnn zihinsel ekillenmesini anlamamz asndan byk bir neme sahiptir. Taner Timur da, Osmanl aydn Tercme Odasnda domutur derken, yukarda bahsettiimiz konuya vurgu yapmtr. (Timur, 1989: 56) Devletin d dnyay daha iyi tanmak, diplomatik ihtiyalara cevap vermek ve Batdaki nemli eserler bata olmak zere pek ok metnin evrilmesini salamak iin kurduu bir mekn olan Tercme Odasnda Bat ile karlaan bu aydnlar, Batnn stnln en batan kabul etmi olmalarnn yan sra, devlete hizmetten de asla vazgememilerdir. Hatta Babliye tekrar dnmenin yolunun Babli Yokuu ad da verilen ve gazetelerin basld meknda alp, ke yazlar yazarak mmkn olduunu bile dnmlerdir. Unutulmamas gereken bir nokta, sadece Yeni Osmanllarn deil, Tanzimat Fermann hazrlayan Mustafa Reit Paa bata olmak zere, dnemin pek ok paasnn da Tercme Odasndan yetitikleridir. Grld zere, Osmanl aydnnn temellerinin atld Tercme Odas, zamanla Osmanl aydnlanmasnn temel zeminini oluturan kiileri bnyesinden karm olmas itibariyle, diyalektik bir durumu simgelemektedir. Mardin, Im Hofun kategorizasyonunda da grdmz bir mekn, yani Cemiyetleri ikinci bir mekn olarak eklemektedir. Mardine gre zellikle Yeni Osmanllar ile ulema arasnda ibirliini salayan bir kurum olarak cemiyetler nemlidir. Cemiyyet-i Tedrisiyye-i slamiyye ve Cemiyet-i lmiyye gibi cemiyetlerde aydnla ulema bulumu ve ortak bir fikir zemini oluturmaya almlardr. (Mardin, 2006: 251) zellikle Cemiyet-i lmiyye iin, sivil bir rgtlenme olmasna ramen, modern ktphanesi, her eit yerli ve yabanc gazete ve derginin okunabildii kraathanesi, halka ak dersleri ve yabanc dil kurslaryla dnemin nemli bir bilim yuvas olduu tespitini yapan Mardin, almamzda Bat ile karlatrma kriterlerimiz iin nemli bir kaynak salamaktadr. Avrupadaki rneklerine baktmzda, genelde cumhuriyeti yapda olan bu cemiyetler, Osmanl rneinde siyasi propaganda yerine bilimsel faaliyetlerde bulunma yoluna gitmiler ve bu alardan farkllk gstermektedirler. Mardin, toplum iin bir niversitenin almas gerekliliinden hareketle bu konuda almalar yapmak zere yine devlet tarafndan kurulan Encmen-i Daniin nc bir mekn olarak nemle zerinde durulmas gerektiini syler. lk Trk Akademisi diyebileceimiz bu kurum, Avrupadaki meknlardan akademiye karlk gelmesi itibariyle nemlidir. Im Hofun anlatmnda; Akademiler her eyden nce kendilerine bilimsel hedefler koyarlar. Buna gre, niversitelerin baaramad eyler, akademilerin gnll almalaryla sonulandrlmaldr der. (Im Hof, 2004: 89) Avrupada neredeyse 13. yzyldan beri var olan niversitelerde yaplamayan almalar yapmak ve bilimsel ilerlemeye katkda bulunmak amacyla kurulan Akademi; Osmanlda niversite kurmak iin almtr. Osmanl niversitesinde kullanlacak kitaplar hazrlamay ilk i olarak edinen Encmen (Mardin, 2006: 254), Mardine gre Osmanl dilinin sadeletirilmesini ve bilginin yaylmasn hedef alan bir ansiklopedist harekettir. Bunu da Encmen tznden anlayabileceimizi syleyen Mardine gre; tzk, incelmi bir Osmanlca ile yazarlarn belagat gsterisi yapmak ve baarya
Konuyla ilgili tartmalar iin bkz. Ebzziya Tevfik, Yeni Osmanllar, Pegasus Yaynlar, stanbul, 2006; Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 2004; Fatma Mge Gek, Burjuvazinin Ykselii mparatorluun k, Ayra Yaynlar, stanbul, 1999; Ali Budak, Batllama Srecinde Bir Osmanl Aydn: Mnif Paa , Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2004.
History Studies
Volume 3/3 2011

41

Evren Altnka

ulama hususunda birbirleriyle rekabet etmek iin ihtiraslarn snrlamtr: Bu nedenle, ilim okyanusundan getirilmi olan inciler, soyut bir terminolojinin kalplar iinde gizli kalm ve fikirler, maharet gsterileri arasnda kaybolmutur. Yazlar, sadece eitilmi zekya sahip aydnlara hitap ettiler; onlardan daha aa snflar iin hibir fayda temin etmediler. imdi yaplmas gereken, halkn eitimini yaygnlatrmaya ve tamamlamann yollarn hazrlamaya ynelik popler zeknn ihtiyalarna uygun ilmi ve teknolojik kitaplarn yazlmasdr. (Mardin, 2006: 254-55) lken de, Encmenin nemli bir kurum olduunu vurgular ve asl amacn Avrupadaki muadillerine benzer bir akademi teekkl etmek olduunu ifade eder. (lken, 2005: 50) Cahit Bilimin (Bilim, 1985: 87) tanmna gre, Encmen-i Daniin grevleri; eitli bilim dallarnda Trke kitaplar yazlmasn salamak, bunlar yaygnlatrmak ve Trkenin gelitirilmesine almaktr. () Yine, Encmen yeleri arasndan yurtdna gidenler, bu lkelerin sosyal ve kltrel durumlaryla ilgili Encmene bilgi vereceklerdir. () Yazlacak kitaplarn sade Trke ile yazlmasna zen gsterilecek ve eser niteliindeki kitaplara dl verilecektir. (Bilim, 1985: 87) Encmenin dhili ve harici olmak zere iki tip yelik sistemi vard. Dhili yeler 40 kiiydi ve ulema, air, yazar, tercman, asker ve brokratlardan olumaktayd. (Bilim, 1985: 90) Harici yelerin ise saylar kstlanmamt ve aralarnda edebiyatlar, kaymakamlar ve mutasarrflar bulunmaktayd. Yabanc yeleri de olan harici grup iinde (arasnda) en nlleri Hammer, Redhouse ve Bianchidir. Cevdet Paann Tarih-i Cevdeti Encmen tarafndan yazdrlm en nemli eserdir. Im Hof, aydnn mekanlarndan bir dieri olarak Salonlar ele alr. Kiilerin biraraya gelerek edebi, felsefi ve siyasi konular tarttklar, zellikle soylularn ve burjuvazinin merak sard mekanlar olarak gelien salonlar; Avrupa tarihinde belli bir kltr birikiminin olumas asndan hayati neme sahiptir. (Im Hof, 2004: 94) Mardin, edebiyat dnyas ile ilgili zel tartma gruplarnn Osmanl toplumu iin yabanc bir kavram olmadn belirtir ve salonlardan Beikta Cemiyyet-i lmiyyesini rnek olarak verir. (Mardin, 2006: 257) Bu cemiyetin toplantlarnda matematik, astronomi ve edebiyat nemli bir yer tutmaktayd. Bu cemiyetin yeleri arasnda; Batnn yaam tarzn ve kurumlarn merak edenler, yeni ynetim tarzlarn tartan dnrler de vard. Mardine gre; Bu cemiyetin baz tavrlarndan phelenen II. Mahmut, onlarn bir siyasal komplo ekirdei olmalarndan da ekinerek liderlerini srd. () Yine de, Beikta Cemiyetinde eitim gren rencilerden Yusuf Kamil Paa ve Mithat Paa gibi birou daha sonra nemli mevkilere ykselmilerdir. (Mardin, 2006: 259) lken de, gerek bu cemiyetin gerekse benzer zellikleri olan ve sivil teebbsle kurulmu dier cemiyetlerin devlet tarafndan tehlikeli grlp el konularak kapatlmalarn, Osmanl aydnnn geliememesinin nedenlerinden biri olarak grr. Fransz Akademisi ile yapt karlatrmada; Fransz Devriminden nce Fransz Akademisi; lke apnda nl birok dnr ve edebiyatnn zel teebbsyle evlerde kurulmu, sonradan devrim hkmeti bu teebbs beenerek resmi bir kurum haline getirmitir (lken, 2005: 53-54) demekte ve Osmanl toplumunda bunun tam tersinin olduunu vurgulayarak, kamusal meknlarn olmad toplumlarda aydnn ge gelitii tezimizi de dorulamaktadr.

History Studies
Volume 3/3 2011

Osmanl Modernlemesinin zgn Noktas: Aydnlar

42

Salonlardan baka, eitimin verildii ve yine Osmanl toplumuna zg olarak nitelendirebileceimiz bir dier mekn ise, konaklardr. Evin ocuklarn ynetim hizmetlerine hazrlama geleneinin devam ettirildii konaklar eitici kurumlar olduklar kadar, birer tartma merkezi olmann yannda youn kltrel faaliyetlerin de oda haline gelmilerdir. (Mardin 2006: 261) Mardine gre, Yeni Osmanl hareketi balang safhasndayken bu salonlar da faaliyetlerinin en yksek noktasndaydlar ve her byk konan sahibi, hanesinde en azndan bir ilim adam bulundurmaya almaktayd. Namk Kemal, inasi, Ali Suavi ve dier Osmanl aydnlarnn pek ou, bir devlet adamnn konanda bir sre bulunmulard. Yeni Osmanl hareketinin tm yelerinin bu evrelerde etkin olduunu iddia eden Mardin, zamanla konak sahipleri ile limler arasnda bir hamlik ilikisinin doduunu nemle vurgular. Bu konaklarda yaplan tartmalar, Batnn kltrel mirasnn paras olan fikirleri Trkiyeye getirme teebbsleriyle ezamanl olarak yrtlmtr. Im Hof, Aydnlanmann etkilerinin daha hzl ve gl olmasnda matbuatn da byk nem tadn syler. Sadece yeni haberleri, dnyadaki gelimeleri ve felaketleri deil ayn zamanda Aydnlanmac anlamda etki yaratma amacyla nl analizleri de yaymlayan gazete ve dergiler; basit dilleri ile toplum arasnda ok poplerdi. (Im Hof, 2004: 127) Osmanl toplumu ve Osmanl aydnnn mekn olarak baktmzda da, kamuoyunun douu ve bilgilendirilmesi srecinde en etkili roln bu meknda gerekletiini grrz. Osmanl aydn zelinde, Bat dillerinden evrilen eserler, byk neme sahiptir. Yusuf Kamil Paann 1859da evirdii Telemaque, Osmanl salonlarnda bir sre yazma halinde dolatktan sonra 1862 ylnda baslmtr. Kitap, kraliyet ailesinden bir prensin yetitirilmesi ile ilgili hayali bir hikyedir. Telemaquen yazar Fenelon, eserde bir hkmdarn adaletle hkmetmesi iin nel er yapmas gerektiini anlatyordu. Bu zellii nedeniyle eser, Osmanl siyasetnameleri ile karlatrld. Kitaba nsz yazan Sami Paa, nemli olann ana fikirdeki evrensellik olduunu vurgulamakta ve Aydnlanma devri dnrlerinin rettii bilginin evrensel olduu dncesini vurgulamaktayd. Daha sonraki dnemde, Osmanl aydnlar arasnda salt bilgi toplamaktansa, toplanan bilgiyi deerlendirip siyasi bir tutum retme eilimi balamtr. Yeni Osmanllar, bu eilimin rndrler. (Mardin, 2006: 275) zel teebbsle kurulan ilk gazete olan Ceride-i Havadiste haberlerin yannda ilim, ahlak ve edebiyat makaleleri de yer almaktayd. Matbuat alannda bu nemli gelime yaanrken, bu yeni kamusal alann ortaya kmas devlet ricalini endielendirmekteydi. zellikle Ali ve Fuat Paalarn ortaya kmakta olan bu mekanlarda retilen bilgiye kar sansrc ve kat tutumlar, bu dnem Osmanl dnce hayatn derinden etkilemitir. Aslnda modern diplomasinin Osmal Devletinde uygulanmaya balanmas anlamnda modernletirici bir tarihi misyonu yerine getirmi bu paalar, Fransz Devriminin Avrupadaki ykc etkisine bizzat tank olmann da getirdii bir ihtiyatla, Trkiyenin Bat yolunda ilerlemesi fikrine kesinlikle katlyor olsalar da, bunun daha yava ve tedrici olmas gerektii kansndaydlar. Ali Paa, kapitlasyonlar ve d borlarn lkenin elini kolunu baladn dnmekte ve Batllarn lkeyi smrmelerine kar kmaktayd. (lken, 2005: 55) Tm bu kurumlar dikkatlice incelersek, Osmanl aydnnn devletten tam anlamyla hi kopamadn grrz. Bu da, Avrupa aydnyla arasndaki en byk fark olarak belirginleir. Aydnn filizlendii meknlardan Tercme Odas ve Encmen-i Dani, bizzat Babli tarafndan kurulan ve grevleri devlete eleman yetitirmek, niversite amak, Baty tanmak ve anlamak olarak sralanan kurumlardr. zel cemiyetlere baktmzda, yine
History Studies
Volume 3/3 2011

43

Evren Altnka

Avrupadan farkl olarak, ulemann ve devlet adamlarnn liderliinde kurulduklarn ve kurulduktan ksa bir sre sonra devlet tarafndan kapattrldklarn grmekteyiz. Burada belki de en kendine zg kurum, konaklardr. Brokraside neredeyse babadan oula grev deiiminin balamas, devlet iin alan brokratlarn miraslarnn ocuklarna kalmaya balamas gibi nedenler st dzey brokrat ve paalarn ocuklarn eitme meselesine daha da nem vermeye balamalarna neden olmutur. Bu nedenle, konaklarda, Bat tipi eitim grm genler istihdam edilmeye baladlar. Bazlar da, konaklarda zamanla bir entelektel sohbete brnen bu toplantlara davet ediliyorlard. Hem Bat dillerini bilmeleri, hem de gndemi takip etmeleri gibi nedenlerle konaklarda misafir edilen bu genler arasnda Yeni Osmanllar oluturan grubun neredeyse tamam vard. Osmanl Aydnnda Hamilik Meselesi: Gerek lken, gerekse Mardin eserlerinde aka ifade etmeseler de, Osmanl aydn hakknda yapabileceimiz nemli tespitlerden birisi, Yeni Osmanllardan balamak zere, srekli birilerinin hamiliine ihtiya duyulmas ve bu hamilerin srekli deimesi nede niyle, tutarlln kaybedilmesidir. Mardin, unutulmamas gereken bir dier noktann da, zellikle Yeni Osmanllar iinde inasi, Ali Suavi, Ziya Paa gibi kiilerin siyasi teorinin birer devi deil, hommes de lettres (elinden her i gelen entelektel kiiler) olduklarn syler. Elinden her i gelen bu entelektel kiilerin tek eksiklikleri, maddi destektir. Bunun iin de srekli maddi destek veren birilerine ihtiya duymulardr. (Mardin, 2006: 16) rnein, Yeni Osmanllar Pariste biraraya getiren ve gazete karmalar iin gerekli maddi destei salayan Mustafa Fazl Paa, ksa bir sre sonra stanbuldaki ynetimle uzlanca Yeni Osmanllar kendilerini ihanete uram hissetti. Hrriyet gazetesini karan Namk Kemal ve Ziya Paa, yeni maddi destek araylarna gittiler ve nce Babali, sonra da Mustafa Fazln kardei Msr Hidivi smailin desteklerini bile kabul edecek duruma geldiler. Konaklarda tartma ve fikir zgrl iinde yetien bu aydnlar; parasz kaldklarnda son areyi tekrar stanbula dnmekte ve Babali ile uzlamakta bulmulardr. (Mardin, 2006: 21) Osmanl Aydnnda Gelenekselcilik Meselesi: Batyla olan ilikisi, lkenin deyimiyle Batnn askeri ve teknik alandaki stnln kabul etmi ve bu kabulle Osmanl askeri, siyasal ve sosyoekonomik yapsn da Batya gre dntrme abas iinde olan brokratlarla, tm yabanc tesirleri gvur icad diye karlayan fanatik gr (lken, 2005: 20) arasnda skmln getirdii bir his iinde gelien Osmanl aydn, modernleme ile slamcl bir araya gelmesi, i ie gemesi imknsz kavramlar olarak ele almtr. Bu nedenle; Tanzimat brokratlarnn getirdii yeniliklere deil ama bu brokrat ynetici snfna kar tepkili olan aydnlar (Yeni Osmanllar), sz konusu brokratlarn yaam tarzn bir taklitilik, zentilik hatta zppelik olarak betimlemi ve gelenee, zel olarak slama sarlmlardr. Bu gemie dn araynn bir gstergesi olarak, pek ok kua etkilemi olan Namk Kemalin Erkn- Erbaa (Adalet emberi) vurgusu, Padiaha adalet unsurunu hatrlatmak iin hazrlanm bir slami atftr. (Mardin, 2006: 115) Bu nedenle, Osmanl aydnnn Cemiyetler vastasyla ulema ile ibirliine gitme araylar da, dnemin toplumsal gerekliliklerinden biri olarak alglanabilir. Yine, Osmanl aydnnn kendisini devletle zdeletirmesi ve bireyci olmamas da, pek ok Batl tarihi tarafndan anlalamamaktadr. Bu da, devlet tarafndan yetitirilen ve devletin

History Studies
Volume 3/3 2011

Osmanl Modernlemesinin zgn Noktas: Aydnlar

44

kutsalln asla sorgulamayacak olan Osmanl aydnnn dini metinleri iyi incelememelerinden kaynaklanmaktadr. lken de, bununla ilgili daha eski bir rnek verir ve Osmanl aydnnn daha en batan itibaren ihtiaml gnlere, altn alara dn aray iinde olduunu anlatr: Avrupada yklan feodal toplumun yerine yeni bir burjuvazi snf doarken; Osmanl devletinin knde feodal kuvvetler ve ark zihniyetindeki ynetimin eletirisi, onlarn yerine yeni bir kuvvet getirmiyordu. Var olan sistemden ikyet eden Defteri Sar Mehmed Paa gibi dnrler, rvet, iltimas gibi kavramlarn yaygnlk kazanmasnn sebeplerinin imparatorluun rm yaps olduunu incelemiyorlar, tersine selameti yalnz gemie dnmekte buluyorlard. (lken, 2005: 25) Tanzimat Ferman ile birlikte gelen yenilik ve reformlarn bile medrese dna kamayan slamcln kendini yeniden retip halka yaylmasna vesile olduunu vurgulayan lken (lken, 2005: 60), Yeni Osmanllarn Hrriyet gazetesinin ilk saysnda yazdklarna zel nem atfeder: Yeni Osmanllar, eski asrlarn parlak devrini ararlar, fakat bunu an gerektirdii medeniyet nizam iinde ararlar. Buna are adalettir. Adalet, Osmanl milletinin hukuki msavat (eitlii) ile olur. Hukuk msavatn da meveret usul temin eder. Adalet gibi mbarek bir amac elde etme yollarndan birisi de, fikirlerin galebesidir ve gazete dnyada fikri yaymann ba vastalarndandr. Bu nedenle Ali Suavi Muhbiri Londrada karmaktadr; Hrriyet de imdilik haftada bir olacak ve kuruluunun amac olan meveret usul mdafaa edilecektir. (lken, 2005: 62) Gelenekselci ve slami vurgusu bol olan bu tutum, Osmanl aydnlar arasnda bir ilerlemeden ok duraklamaya neden olmutur. Osmanl Aydnnda Snf Meselesi: Avrupada Aydnlanmann hareketlendiricisi ve taycs olan burjuva snfnn, Osmanl toplumu iinde olmad iddialarnn ne kadar hakl olduu tartmaya aktr. Elbette her toplumda ticaretle uraan ve sermaye biriktiren gruplar vardr. Bahsi geen gruplarn bir snf teekkl ettiklerini kabul edersek, bu snf, Osmanl toplumu zelinde, daha ziyade gayrimslimlerden olumaktayd. Mslmanlar arasnda da ticaretle uraan kesimler vard fakat ounluk gayrimslimlerdeydi. zellikle Tanzimatla birlikte gayrimslimlere verilen imtiyazlar ve haklar sayesinde, gayrmslim tccarlar iyice devletin kontrolnden uzaklamakla kalmamlar, ayn zamanda Avrupal devletlerin de ak desteiyle, kendi milletleri iin bamszlk mcadelelerine maddi kaynak salamaya balamlard. Ticaret alannda faaliyetlerde bulunmak yerine, devlette daha ok brokrat ihtiyacnn domasyla birlikte Mslmanlar, brokratik burjuvaziyi oluturup devlet yaps iinde brokrat orta snf konumuna gelmilerdir. Brokraside st dzey pozisyonlarn babadan oula geer hale gelmesi, ya da snrl bir dairenin iinde kalmas; ykselmek isteyen pek ok brokratn (orta snf brokratn) memnuniyetsizliini de arttrmtr. Yukarda bahsettiimiz Yeni Osmanllarn nemli figrlerinin de Bablideki paalara ynelik tepkisi ile bu orta snf brokrasinin tepkileri birleince, Osmanl aydn arkasnda beklemedii bir snfsal destek bulmutur: Orta snf brokratlar. (Mardin, 2006: 144) Cumhuriyet kurulduunda da grdmz gibi, bu orta snf Avrupadaki burjuva devrimleri ile benzerlikler kurulabilecek bir devrimle iktidar tam anlamyla ele geirdiinde, ittifak kuraca yerli bir sanayi ve ticaret burjuvazisi yoktur. Bu nedenle, Osmanl aydnn burjuvas olmayan aydn olarak zgnlnn yeni bir boyutuyla tanmlamamz mmkndr.

History Studies
Volume 3/3 2011

45

Evren Altnka

Orta snf brokratlardan g alan Yeni Osmanllarn esas derdi padiah deil, yozlam brokrasi olmutur. ttihat ve Terakkide ise sorun rejim deiiklii ve sadece II. Abdlhamit zelinde padiah olmu; ttihatlar saltanat kurumuna ynelik ciddi bir tavr iine girmemilerdir. Burada, Osmanl aydnnn sosyal tabann da gz nnde bulundurursak, Avrupa aydnnn aksine, amacnn sistemi devrimle deitirmek deil, iktidarda pay sahibi olmak olduunu iddia edebiliriz. Avrupada daha ok ekonomik verilerle tanmladmz burjuvann ulusal gelirden ald pay arttrmak iin ynetim sistemini kkten deitiren devrimlere verdii destei de eklersek, yukarda bahsettiimiz burjuvas olmayan Osmanl aydn tezini de yineleyebiliriz. Ksaca, sorun, Osmanl toplumunun deil fakat Osmanl aydnnn bir burjuvasnn olmay ve bunun bir neticesi olarak, toplumdaki en ufak dnmn ve gelimenin bile yeterli grlmesi, daha byk beklentilere girilmeyiidir. Osmanl Aydn ve Milliyetilik Meselesi: ncelikle dilde sadeleme abalar ile balayan Trklk hareketi, ttihat ve Terakki Cemiyetini oluturan aydnlar arasnda ok popler bir kavram haline gelmitir. Ali Suavide grebileceimiz erken dnem Trk milliyetilii; Trk tarihi ilim ve fikir aratrmalar ile doludur; Avrupallarn Araplara mal ettikleri pek ok ilim ve fikir hareketi, Trklerindir; Trkler matbaay ok ge aldklar iin bu eski eserlerin tannmas ve yaylmasna engel olunmutur; Avrupaya yeni ilimleri renecek talebe gnderilmemesi, eski ilimimizi Bat ilimi ile yeniletirmeye engel olmutur (lken, 2005: 91) gibi ifadelerde bulunabilir. Yine, Namk Kemalin romantizm akmndan etkilenerek dillendirdii dncelerinde ttihat dnrler pek ok Trk nokta bulmulardr. Her ne kadar Namk Kemal Osmanlclk zerinden siyasi fikirlerini gelitirmi olsa da, onun Osmanl milletine olan bu romantik ball, Trk ttihatlar iin byk bir esin kayna olmutur. ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde Trklk akmnn kuvvetli oluunun nemli nedenlerinden ikisi; cemiyet yelerinin byk ounluunun asker kkenli oluu ve imparatorluk snrlar iinde tm gayrimslimlerin teker teker isyan ederek bamszlklarn kazanmalar sonras, devletin kurucu unsurunun hatrlanmasdr. (Mardin, 2005: 109) Bu dnemin nemli dnrlerinden biri olan Mizanc Murat Beyin Trklk ve millet zerine grleri, Osmanl aydnndaki milliyeti geliim ve deiimi grmemiz asndan faydal olacaktr. Trklk vurgusunu sklkla kullanan Murat Beyin amac, milli kltrn de korunmasyd. Yeni Osmanllarn kltrn korunmas derken esas olarak kullandklar kavram eriatn korunmasyken; Murat Beyde bu Herderin de tam anlamyla etkisinde kalarak oluturduu milletin ruhu, maneviyat ve z gibi soyut unsurlar haline dnmtr. (Mardin, 2005: 120) Ona gre, bu ruhun korunmas yalnzca edebiyat renimi araclyla mmkn olabilirdi. Osmanl gazetesi etrafnda rgtlenmi olan baka bir grup ttihat da Trklk kavramna byk nem atfetmekte ve Tr kleri, imparatorluun en ok ezilmi rk olarak tanmlayarak tfein iindeki kurun benzetmesini yapmaktaydlar. (Mardin, 2005: 154) zellikle bu dnemde imparatorluk iindeki aznlklarn milliyeti ayaklanmalar ve kendi bamsz devletlerini teker teker kurmu olmalar, Yeni Osmanllarn uygulad Osmanlclk fikrinin geersizliini gsteriyor ve devleti savunmak iin elde kalan unsur Trkler olarak n plana kyordu. Yusuf Akura da, Tarz- Siyaset adyla yaynlanan eserinde (ki aslnda Kahirede kan Trk gazetesine yazd bir mektuptur), Osmanlnn dalmas karsnda hal aresi dnlebileceini sylyordu: Osmanllk, slamclk ve Trklk. Akuraya gre Tanzimat devlet adamlar Osmanllk ilkesini benimsemiler, ama milli kltr gz ard ettikleri iin baarsz olmulard. Daha sonra Abdlhamid, slamclk ideolojisine sarlmt. Sonunda, kendi milletlerinin tarihiyle ilgilenen

History Studies
Volume 3/3 2011

Osmanl Modernlemesinin zgn Noktas: Aydnlar

46

bir dnr grubu olumutu. Ciddi tarih aratrmalar yapan bu grup, Akuraya gre Alman tarih okulundan izler tamaktayd. Trklerden ibaret bir Trkiyenin kurulmas fikri, Trklk ilkesinin ana hedefini tekil etmekteydi. Akura, bu nden birini semeyi okurlara brakyor, ama kendisi bir Trk olduunu ifade ediyordu. (Mardin, 2005: 280-281) Grld zere, nceleri Osmanlclk gibi yapay bir fikir zerine ina edilen kurtarc tutunum ideolojisi, zamanla nce slamcla sonra da Trkle dnmtr. Osmanl aydnlar artk Trk aydnlar halini almlar ve milliyetilik, kendilerini i fade edebilmek iin kullandklar en nemli dnce sistemi haline gelmitir. Sonu: lken ve Mardinin almalarna genel hatlaryla baktmzda, zellikle lkenin Osmanl aydnn tanmlarken kulland rkek modernlemeci aydn tipi, nemli bir ikilii de bnyesinde tamaktadr. Gelenekle modernite arasnda skm, bir yandan Batnn kurumlarn benimseyen, te yandan slami atflar eksik olmayan Yeni Osmanllardan sonra, atflar milliyetilie ve Trkle dnen, laik vurgular artan ttihatlarda da bu rkeklii grrz. Yine, Mardinin analizinde nemli bir yer kaplayan Osmanl aydnnn iinden kt kurumlara bakacak olursak, sz konusu rkekliin nedenlerini daha net anlayabiliriz. Devlet tarafndan kurulmu yaplarda yetien, dnyay devlet sayesinde tanm olan, srekli bir hamilik arayan, maddi destee ihtiyacnn yan sra konforuna dkn Osmanl aydn; Batdaki aydnn aksine, kkten bir devrim yerine aamal reformlar tercih etmek zorunda kalmtr. Son olarak, Osmanl aydnnn nemli bir dier zellii, orta snf bir brokrat kesime srtn dayamak zorunda olmas, bu kesimin hedefinin de devlete hizmet olmas nedeniyle, kk hedeflere ulaldnda, ya da sz konusu kesim iktidar basamaklarnda bir adm ykseldiinde, bu destein aamal olarak azalmasdr.

History Studies
Volume 3/3 2011

47

Evren Altnka

KAYNAKA Bilim, C. (1985). lk Trk Bilim Akademisi: Encmen -i Dani. Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi , Cilt 3, Say 2, 81-104. Budak, A. (2004). Batllama Srecinde Bir Osmanl Aydn: Mnif Paa. Kitabevi Yaynlar, stanbul. Gek, F. M. (1999). Burjuvazinin Ykselii mparatorluun k. Ayra Yaynlar, stanbul. Im Hof, U. (2004). Avrupada Aydnlanma. Literatr Yaynlar, stanbul. Lewis, B. (2004). Modern Trkiyenin Douu. Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara. Mardin, . (2005). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908. letiim Yaynlar, stanbul. Mardin, . (2006). Yeni Osmanl Dncesinin Douu. letiim Yaynlar, stanbul. Tevfik, E. (2006). Yeni Osmanllar. Pegasus Yaynlar, stanbul. Timur, T. (1989). Osmanl almalar. Verso Yaynlar, Ankara. lken, H. Z. (2005). Trkiyede ada Dnce Tarihi. lken Yaynlar, stanbul.

History Studies
Volume 3/3 2011