WALT WHITMAN

T MENDOSH PR KOHN

1 T mendosh pr KOHN pr gjith at kohparakalim, T mendosh pr t sotmen, dhe vitet q pastaj do t vin. A ju ka shkuar ndrmend se do tju duhet t ndaloni? A ju kan tmerruar brumbujt e dheut? A jeni friksuar se e Ardhmja do t jet nj hi pr ju? A sht e Sotmja nj hi? A sht e Shkuara pa fillim nj hi? Nse e Ardhmja sht nj hi, me siguri, edhe kto jan hii i hiit. T mendosh se dielli lindte n lindje se burrat dhe grat ishin t epshm, t vrtet, t gjall se do gj ishte gjall, T mendosh se un edhe ti nuk shikonim, nuk ndjenim, nuk mendonim, nuk lindnim, as nuk vdisnim, T mendosh se tani jemi ktu, lindim dhe vdesim.

2 Asnj dit, asnj minut, asnj sekond nuk kalon pa nj foshnje, Asnj dit, asnj minut, asnj sekond nuk kalon pa nj kufom. Nett e mrzitshme treten tutje, tutje treten edhe ditt e mrzitshme, Hidhrimi i lngimit shum gjat n shtrat hidhet pas shpine, Mjeku, pasi e ka shtyr e shtyr prgjigjen, n vend t saj, lshon vshtrimin e heshtur dhe t tmerrshm, Fmijt vijn me nxitim dhe duke qar, lajmi u drgohet vllezrve dhe motrave, Barnat rrin t paprdorura n raft (era e kamfurit u b koh q ka pushtuar dhomat), Dora besnike e t gjallit nuk e braktis dorn njeriut q jep shpirt, Buzt q dridhen puthin leht-leht ballin e njeriut q jep shpirt, Frymmarrja ndalon, edhe rrahjet e zemrs pushojn, Kufoma shtriqet n shtrat dhe i gjalli kujdeset pr t, sht e prekshme, njlloj si i gjalli. I gjalli kujdeset pr kufomn me dritn e syve t vet, Por, nj qenie tjetr pa drit syri, sillet vrdall dhe vshtron kufomn me kureshtje.

3 T mendosh se mendimi pr vdekjen u przie me mendimin pr sendet, T mendosh pr gjith ato mrekulli qyteti dhe fshati, dhe se t tjert ende menden pas tyre kurse ne nuk duam tia dim pr to! T mendosh se me sa zell i ndrtojm shtpit, T mendosh se edhe t tjert po kaq t zellshm do t jen, por ne krejt mosprfills. (Shoh njrin q po ndrton nj shtpi ku do t kaloj ca vite, shtatdhjet a tetdhjet vjet, e shumta, Shoh njrin q po ndrton nj shtpi ku do t banoj m gjat se kaq.) Rreshta t zi, q mezi lvizin, zhagiten ngadal anemban rruzullit ata kurr nuk ndalojn jan rreshtat e varrimtarve, Ish Presidenti u varros, edhe Presidenti i tanishm, me siguri, n varr do t prfundoj.

4 Kujtim i turbullt i fatit t rndomt, Mostra e prditshme e jets dhe e vdekjes s puntorve, Secili sipas srs s vet. Prplasja e ftoht e valve pr anije te skela, n lum shklqimi dhe akulli, balta gjysm e ngrir npr rrug, Sipr, qielli i prhim, zemrthyer, drita e fundit e nj dite dhjetori, Makina e varrimit dhe kaloshinat varrimi i nj karrocieri plak nga Rruggjana. Troku i shpejt, i qndrueshm, drejt varrezave, kambana e vdekjes ushton n koh, Kalohet porta, ndalohet te varri i ri, t gjallt zbresin, hapet makina e varrimit, Nxirret arkivoli, ulet dhe rehatohet n varr, mbi arkivol rri kamxhiku, dheu i hidhet me shpejtsi prmbi, Pirgu i dheut sheshohet me lopata heshtje, Nj minut askush nuk lviz, askush nuk flet mbaroi, E varrosn me nderime mund t bhet m tepr? Ishte njeri i mir, fliste lirshm, nxehej shpejt, nuk ishte i keq pr tu par, Mikun nuk e linte n balt n dit me diell, as n dit me shi, i kishte n qejf grat, luante bixhoz, hante me gjith shpirt, pinte me gjith shpirt, E kishte provuar do me thn t skuqesh, nga fundi ra shpirtrisht, u smur, e ndihmuan me lmosha, vdiq 41 vje dhe ky ishte varrimi i tij. N krkim t puns, me prparse, pelerin, doreza, kpuc me rrip, rroba shiu, kamxhik t zgjedhur pr merak, Kapedan, sodits, fillestar, kafshar, dikush sorollatet me ty, ti sorollatesh me dik, vazhdon rrugn, njerz prpara, njerz prapa, Dit e mbar pune, dit e keqe pune, fis i zgjedhur, fis i lig, i pari n pun, i fundit n pun, natn bie pr t fjetur, T mendosh se kto vlejn kaq shum pr karrociert e tjer, kurse atij atje nuk i bhet fare von pr to.

5 Tregjet, qeveria, pagat e puntorve t mendosh se sa marrin nga nett dhe ditt tona! T mendosh se puntort e tjer do tu japin po kaq rndsi, kurse ne nuk duam tia dim fare pr to! I rndomti dhe fisniku, ka quhet e lig dhe ka quhet e mir, t mendosh sa shum ndryshojn nga njra-tjetra, T mendosh se ky dallim srish do t prcillet tek t tjert, kurse ne qndrojm prtej ktij dallimi! T mendosh sa knaqsi ka, A knaqeni n qytet? A knaqeni kur merreni me tregti? A knaqeni kur parashikoni t hidhni kandidaturn dhe t fitoni n zgjedhje? A knaqeni kur rrini me gruan dhe familjen? A knaqeni kur rrini me nnn dhe motrat? A knaqeni kur bni pun shtpie? A knaqeni kur ngarkoheni me kujdese t bukura amsore? Edhe kto vrshojn prpara, prcillen tek t tjert, un dhe ti vrshojm prpara, prcillemi, Por n kohn e caktuar, mua dhe ty nuk do t na hyn m n sy. Ferma jote, fitimet tua, t vjelat tua t mendosh sa i zn je! T mendosh se srish do t ket ferma, fitime, t vjela, por far dobie kan pr ty?

6 ka do t jet, do t jet mir, se ka sht, mir sht, T prfillsh sht mir, edhe t mos prfillsh mir do t jet. Gzimet familjare, puna shtpiake ose tregtia e prditshme, ndrtimi i shtpive, nuk jan fantazma, kan pesh, trajt, vendndodhje, Fermat, fitimet, t vjelat, tregjet, pagat, qeveria, asnjra syresh nuk sht fantazm, Dallimi ndrmjet t ligs dhe t mirs nuk sht gnjeshtr, Toka nuk sht jehon, njeriu dhe jeta e tij, do gj n t, gjykohen me drejtsi. Nuk t kan flakur n mshirn e errave, ti mbahesh te vetja me siguri dhe mbrojtje, Te vetja! Te vetja! Te vetja, prjet, n pafundsi.

7 Kjo nuk bhet q t shprndahesh, t przihesh, o i lindur nga nn e bab, kjo bhet q t njihesh; Kjo nuk bhet q t jesh i pavendosur, por q t jesh i vendosur; Dika e prgatitur pr nj koh t gjat dhe e paform arrin dhe formohet tek ti, Q nga ky ast e tutje, je i sigurt, fardo q t vij dhe t shkoj. Mblidhen fijet q u drodhn, t lagtit kaprcen litarin e anijes, trajta sht e prkryer. Te prgatitjet secili ka hisen e vet, Orkestra i ka akorduar si duhet instrumentet, shkopi i dirigjentit ka dhn sinjalin. Miku q po vinte, priti gjat, tani prehet n shtpi, sht njri nga ata t bukurit dhe t lumturit, sht njri nga ata q ia vlen t kujdesesh dhe t rrish me t. Ligji i t Shkuars nuk mund t shmanget, Ligji i t Tashmes dhe i t Ardhmes nuk mund t shmanget, Ligji i t gjallit nuk mund t shmanget, sht i prjetshm, Ligji i prparimit dhe shndrrimit nuk mund t shmanget, Ligji i heronjve dhe i mirbrsve nuk mund t shmanget, Ligji i pijanecve, spiunve, t poshtrve, asnj jot e tij, pr be nuk mund t shmanget.

8 Rreshta q mezi ecin dhe t zi lvizin pareshtur anemban rruzullit, Veriori shkon n vig, edhe jugori n vig shkon, edhe ata n brigjet e Atlantikut, edhe ata n brigjet e Paqsorit, Edhe ata ndrmjet tyre, edhe do banor i Misisipit, dhe do banor i ksaj toke. Mjeshtrit e mdhenj dhe kozmosi ndjehen mir teksa largohen, heronjt dhe mirbrsit ndjehen mir, Prijsit dhe shpiksit e prmendur dhe pasunart e mdhenj dhe besimtart dhe t shquarit mund t ndjehen mir, Por ka m shum shpjegime se kaq, gjallon shpjegimi i shpjegimeve. Hordhit e pafund t t paditurve dhe t ligjve jan dika, Barbart e Afriks dhe t Azis jan dika, Vargjet e prjetshme t njerzve t cekt jan dika, teksa largohen. Pr gjith kto gjra, tejendan, Kam ndrruar se nuk duhet t ndryshojm aq shum, as ligji pr ne nuk duhet t ndryshohet, Kam ndrruar se heronjt dhe mirbrsit duhet ti nnshtrohen ligjit t tanishm dhe t shkuar Dhe se vrassit, pijanect, gnjeshtart duhet ti nnshtrohen ligjit t tanishm dhe t shkuar, Sepse kam ndrruar se u mjafton ligji, t cilit po i nnshtrohen tani. Dhe kam ndrruar se qllimi dhe thelbi i jets s njohur, e prkohshmja, Duhet t formoj dhe prcaktoj identitetin e jets s panjohur, t prjetshmen. Nse do gj prfundon n hi dhe pleh, Nse krimbat dhe minjt na japin fund, ather Kushtrim! Se na kan tradhtuar, Ather dyshimi te vdekja sht i vrtet. A dyshoni te vdekja? Po t dyshoja te vdekja, do t vdisja tani, A mendoni se do t mund t shkoja shend e ver dhe i veshur si dhndr drejt asgjsimit? Shend e ver dhe i veshur si dhndr, shkoj, Nuk e prcaktoj dot nse shkoj, por e di se sht mir, Krejt gjithsia tregon se sht mir, E Shkuara dhe e Tanishmja tregojn se sht mir.
8

Sa t bukura dhe t prkryera jan kafsht! Sa e prkryer sht toka dhe gjrat m t vockla mbi t! ka quhet e mir sht e prkryer, edhe ka quhet e keqe sht njlloj e prkryer, Perimet dhe mineralet, t gjitha jan t prkryera, edhe lngjet e papeshueshme t prkryera jan; Ngadal dhe t sigurta kan kaluar n kt gjendje, dhe ngadal dhe t sigurta ende vazhdojn t prsosen.

9 Betohem, tani besoj se do gj pa prjashtim ka shpirt t prjetshm! Pemt me rrnj t ngulura n dhe e kan! Leshterikt e detit e kan! E kan edhe kafsht! Betohem, besoj se nuk gjallon asgj tjetr, prve pavdeksis! Se pr t sht skema e pacen, edhe vrshimi i mjegullt pr t sht, edhe ngjizja pr t sht! Dhe t gjitha prgatitjet, pr t jan edhe identiteti, pr t sht edhe jeta, edhe sendet trsisht, pr t jan!

Shqiproi: Uk Zenel BUPAPAJ

10

Uollt Uitman (Walt Whitman,1819-1892)

Poet, gazetar dhe eseist amerikan, i njohur m s shumti pr veprn Gjethe bari (1855), e cila u ndalua her pas here, pr shkak t poezive Kndoj pr trupin trondits (I Sing the Body Electric) dhe Knga ime (Song of Myself). Uitmani futi n poezi ritmet e t folurs toksore. Megjithse shprfilli metrin, prjetimet prfundimtare, q prcjell te lexuesi, jan tingllima tejet t mbla dhe t rrepta, si ato t ortekve t dbors n nj dit me diell t bukur dimror. Harold Blumi (Harold Bloom), n librin e tij The Western Canon (Kanuni Perndimor, 1994), thekson se asnj poet Perndimor, kto 150 vjett e fundit, madje as Brauningu (Browning), as Leopardi (Leopardi), as Bodleri (Baudelaire), nuk arrin t matet me Uollt Uitmanin ose Emili Dikinsonin (Emily Dickinson), duke marr si shembull vargjet e mposhtme: Uknisht, u uan, m rrethuan paqe e gaz dhe dhe dituria q kaprcen t gjitha mjeshtrit dhe prballjet me mend e fjal, t ksaj toke, Dhe e di, po e di, se dora e Zotit sht vet besa ime, Dhe e di, po, e di, se shpirti i Zotit sht vet vllai im, Dhe e di, po, e di, se kush ka lindur gjer tani, sht gjithashtu vllai im, dhe grat jan motrat dhe t dashurat e mia (nga Knga ime) Uollt Uitmani u lind n Long Ajlend (Long Island) t Nju Jorkut (New York); ishte i biri i nj marangozi besimtar, kurse n dejet e s ms rridhte gjaku i kulluar i bujqve holandez. Kur ende ishte fmij, skllevrit i punonin tokat. Q aso kohe e m von, shpirti i i Uitmanit ziente nga dashuria pr natyrn. N rinin e vet lexoi shkrimtar klasik, si dhe u frymzua nga krijimtaria e Gtes (Goethe), Hegelit (Hegel), Karlilit (Carlyle) dhe Emersonit (Emerson). E braktisi shkolln shum hert dhe filloi t punonte si ndihms-piktor. M 1835 punoi, gjithashtu, si msues dhe kryetipograf. Pas ksaj kohe shkroi dhe redaktoi pr disa organe periodike, si The Brooklyn Eagle (Shqiponja e Bruklinit, 1846-1848) dhe The Brooklyn Times (Koht e Bruklinit, 1857-1858). Gjat ndrmjetzave t ksaj periudhe, kaloi tre muaj n Nju Orleans (New Orleans) pran nj gazete, dhe nxori bukn e gojs, duke u marr me pun angari. N Nju Jork Uitmani pa me syt e vet rritjen e vrullshme t qytetit, dhe dshironte t shkruante nj lloj t ri poezie, q prputhej me besimin e ri t njerzimit, me shpresat dhe gjallrin e pashoqe t epoks s vet. Nj tem tjetr te poezia Knga ime sht vuajtja dhe vdekja ai njsohet me KRISHTIN dhe fatin e TIJ:
11

Kot mi gozhduan duart me gozhda. Si tani, m kujtohen kryqzimi dhe kurorzimi, Si tani, m kujtohen prapashpinsat dhe kamxhikt e fyerjeve, Varrimi dhe qefini m kan vn prfund, Gjall jam n Nju Jork, gjall jam n San Francisko, Srish, pas dy mij vjetve, rrugt prpliten nn kmbt e mia. (nga varianti fillestar) Botimi i par i Gjetheve t barit doli n korrik t vitit 1855 me parat e VET Uitmanit edhe radhitjen, edhe faqosjen, VET i kishte br dhe t gjitha poezit ishin shmblltyra e VET poetit. N t njjtin vit u botua edhe vepra e Longfellout (Lonfellow) The Song of Hiawatha (Knga e Hiavats), epit tjetr t madhrishm amerikan. Botimi i tret i Gjetheve t barit doli n drit gjat ecejakeve t Uitmanit, m 1860. U prit mjaft ngroht, megjithse, fillimisht, vepra e tij nuk ishte fort e njohur. Ralf Ualldo Emersoni (Ralph Waldo Emerson) ishte njri nga adhuruesit e tij, i cili, m 1855, shkroi: U gzova, kur e lexova, sepse fuqia e madhe na fal lumturi. Kur shkroi variantin e par, Uollt Uitmani e njihte pak ose aspak filozofin indiane, por kritikt e mvonshm kan arritur t kapin mendimet indiane t shprehura n poezi fjalt nga sanskritishtja prdoren sakt n disa poezi t shkruara pas vitit 1858. Gjethet e barit, gjithashtu, prfshijn nj cikl me poezi nn titullin Kallami" (Calamus), e cila sht marr si pasqyrim i homoseksualitetit t poetit, megjithse, sipas Uitmanit, ato lartsonin dhembshurin e bukur dhe njerzore t burrit pr burrin. Gjat Lufts Civile, Uitmani punoi si npuns n Uashington. Kur iu plagos i vllai n Frederiksburg (Fredericksburg), Uitmani shkoi atje pr tu kujdesur pr t, si dhe pr ushtar t tjer t Bashkimit dhe t Konfederats. Lufta Civile ndikoi shum te shkrimtari, ka tregohet n prozn e tij Kujtimet e lufts (Memoranda During the War, 1875) dhe n poezit e botuara nn titullin Kur prkdhel daullen (Sequel to Drum-Taps, 1865). N kt cikl (1865-1866) prfshihet elegjia e madhrishme pr Presidentin Abraham Linkoln (Abraham Lincoln), Kur tek oborri lulzuan jargavant hern e fundit (When Lilacs Last in the Dooryard Bloom'd). Nj poezi tjetr e famshme, q u kushtua vdekjes s Linkolnit, sht O Kapiten! Kapiteni im! (O Captain! My Captain!). Ngazlleni ju brigje, dhe bini ju kambana! Ve un me hap t przishm, Shkoj te kuverta ku Kapiteni rri shtrir
12

I ftoht akull dhe i vdekur. (Nga O Kapiten, Kapiteni im!). Pr shkak t shrbimeve t veta t vyera, Uitmani u punsua si sekretar n Departamentin e Punve t Brendshme. Pastaj e transferuan n Prokurorin e Prgjithshme, ku shefi i tij e etiketoi veprn Gjethe Bari libr t turpshm, pr shkak t poezive: Kapeln e v si ma ka nda, jasht dhe brenda; Nuk kam tule, n kockat e shatit zbuloj mblsin e mblsive; Un jam burri, vuajta, isha atje; Po flas prart? Shum mir, ather po flas prart; Lundrimi pr n Indi; Lshova sokllimn time barbare sipr ative t bots; M pret nj grua; Kur fal, fal veten time. Shtegu i gjat ngjyr kafe prpara meje m on ku ma ka nda; Kokkrisja e pafund e t zgjedhurve; Pionier! O Pionier! N Angli vepra e Uitmanit u prit m mir mes adhuruesve t tij bnin pjes Alfred Tenisoni (Alfred Tennyson) dhe Dante Gabriel Roseti (Dante Gabriel Rossetti). Nj goditje paralize m 1873 e detyroi Uitmanin t hiqte dor nga puna. N moshn gjashtdhjetekatrvjeare ai u vendos n shpin e tij t vogl n Mikll Strit (Mickle Street) n Kamden (Camden) t Nju Xhersit (New Jersey), ku kaloi pothuajse gjith jetn q i kishte mbetur. Pr t u kujdes nj vejush, t ciln e kishte t dashur. Fama e tij u errsua pr shkak t t shprehurit hapur lidhur me shtjet seksuale dhe nisi t rritej pas njohjes n Angli nga Suinbrni (Swinburne), Znj. Gilkrajst (Mrs Gilchrist) dhe E. Karpenteri (E. Carpenter). Nj histori pr vitet e fundit t Uitmanit, e treguar nga nj botues, zbulon se autori nuk e humbi vetbesimin dhe krenarin deri sa ndrroi jet. Uitmani kishte hyr me mjekrn t shpupuritur dhe me sombreron n kok, n hollin e Hotel Albertit (Hotel Albert) n Nju Jork. Secili nga t pranishmit kishte mbuluar fytyrn me gazet, pr tu fshehur nga shikimi i shkrimtarit. Ai u kthye dhe doli jasht. Botuesi, pr nj far arsyeje, e ndoqi pas dhe e pyeti se kush ishte. Ai ia ktheu: Jam Uollt Uitmani. Po t m japsh hua nj dollar, do ti japsh nj dor pengimit t pavdeksis. [nga The March of Literature (Marshimi i Letrsis, Ford Madox Ford, 1938)]. Horhe Lui Borhesi (Jorge Luis Borges) e ka cilsuar Uitmanin heroin e epit t vet, personazhin q i pikonte n zemr t ishte: Pra, n njrn faqe t ksaj vepre, Uitmani lind n Long Ailend (Long Island); n t tjerat, n Jug. Pra, n njrin nga pjest m t mirfillta te Knga ime, ai shtjellon nj episod heroizmi nga Lufta Meksikane, dhe thot se e ka dgjuar kt histori t treguar n Teksas (Texas), vend ku nuk kishte shkuar asnjher. [nga Biblioteka e plot (The Total Library, 1999)]. M 1881 doli botimi i ri, i prpunuar dhe i pasuruar, veprs Gjethe bari. Nj vit m pas Uitmani botoi librin Specimen Days & Collect (Mbledhja e ditve mostra) dhe m 1888
13

prmbledhjen e artikujve n gazeta November Boughs (Deg nntori). Vllimi prfundimtar Gjethe bari u botua para vdekjes s tij, t cilin e prgatiti m 1891-92. Ai mbyllet me nj pjes proze t titulluar Vshtrim prapa i rrugve t shkelura (A Backward Glance O'er Travel'd Roads), ku prpiqet t shpjegoj jetn dhe veprn e vet. Uitmani vdiq m 26 mars 1892, n Kamden. Vargjet tallaze-tallaze dhe prdorimi i freskt i gjuhs e ndihmuan Uitmanin t lironte poezin amerikane. Ai dshironte t bhej bard kombtar. Mes jehonave t librave t tjer, dgjohen edhe ato t klithmave profetike t Bibls, por iltrsia e tij erotike e veoi at nga poett konvencional romantik. Ai, gjithashtu, mburrej se nuk ishe as letrar, as i hijshm ka ndoshta nuk ishte aspak e vrtet. Kur e nxiste Muzn t harronte shtjen e Trojs dhe t shtjellonte tema t reja, e dinte mir se far ishte shtja e Trojs. Gjethe bari, fillimisht, u paraqit si grup me 12 poezi, dhe u pasua nga pes botime t prpunuara, si dhe tre ribotime gjat kohs q autori ishte ende gjall. Uitmani mendonte se stili i poetit duhet t jet i thjesht dhe i natyrshm, pa rim dhe metr t ngrir. Poezit u shkruan pr tu lexuar si bashkbisedim, por ato kan larushi t madhe ritmi dhe volumi n ton. Tema qendrore lind nga pikpamja panteiste e Uitmanit pr jetn, nga identifikimi simbolik i riprtritjes s natyrs. Prdorimi nga Uitmani i vargut t lir pati ndikim t madh n poezi. Ai ishte shembull i madh frymzimi pr Brezin Grushtdhns (Ginsberg, Kerouac, etj.). N hyrje t ksaj vepre Uitmani shkroi: Arti i artit, lavdia e t shprehurit dhe shklqimi diellor i drits s letrsis sht thjeshtsia. Asgj nuk sht m e mir se thjeshtsia ... asgj nuk mund t zvendsoj teprin dhe mungesn e qartsis. Mbartja e peshs s impulsit, zhbirimi i thellsive intelektuale dhe artikulimet e prveme t temave, nuk jan aftsi t zakonshme, as shum t pazakonshme. Por t flassh prmes letrsis me saktsin dhe lirshmrin e prkryer t lvizjeve t kafshve, dhe me ndjesin e panjollosshme t pemve n pyje dhe t barit ndan rrugs, sht ngadhnjimi i pacen i artit.

14

Vepra t zgjedhura: Franklin Evansi (Franklin Evans, 1842); Gjethe bari (Leaves of Grass, 1855, botimi i par); Kur prkdhel daullen (Sequel to Drum-Taps, 1865); Pamje demokratike (Democratic Vistas, 1871); Kujtimet e lufts (Memoranda During the War, 1875); Mbledhja e ditve mostra (Specimen Days & Collect, 1882-83); Deg nntori (November Boughs, 1888); Vepra e plot, 10 vllime (Complete Writings, 10 vol., 1902); Korrespondenca, 4 vllime (Correspondence, 1961-69, 4 vols., redaktuar nga E. H. Miller); Vepra n proz, 2 vllime (Prose Works, 1963-64, 2 vols., redaktuar nga F. Stoval); Librat e ditve dhe fletoret e shnimeve (Daybooks and Notebooks, 1978); Gazetari: 1834-1846, (The Journalism: 1834-1846, 1998).

Uk Zenel BUPAPAJ

15