Dr Mira Radojevi Filozofski fakultet, Beograd

Raspad Jugoslavije u udbenicima istorije

APSTRAKT: U ovom smo radu nastojali da govorimo o problemu tumaenja raspada jugoslovenske drave u udbenicima istorije. Kao osnovu za razmiljanje, analizu i mogue zakljuke koristili smo nekolicinu udbenika objavljenih u Bosni i Hercegovini nakon 2000. godine. KLJUNE REI: Jugoslavija, Srbi, Hrvati, Muslimani, raspad drave, medjunacionalni odnosi, medjunarodna zajednica, ratovi, zloini, uticajne linosti, udbenici Nauna i javna rasprava o kvalitetu i sadrini udbenika istorije, zapoeta 80-ih godina XX veka, ne samo da od tada nije zatvarana nego je povremeno i intenzivirana, ukljuujui mnogobrojne uesnike, meu kojima je bilo kompetentnih i potpuno nestrunih, dobronamernih i zlonamernih, neoptereenih i ispolitizovanih. Od udbenika se oekivalo da obrazuju i nacionalno vaspitavaju, a potom, sve ee, i da doprinesu pomirenju na jugoslovenskim prostorima. Potreba za politikom korektnou povremeno je u tom pogledu nadvladavala i zamagljivala realnost preivljene prolosti. Moglo bi se rei kako se od udbenika istorije i danas trai nemogue, jer se informacije o proteklom vremenu i zbivanjima, a jo vie tumaenja, dobijaju kako u nastavnim materijalima tako i u porodici i drutvenom okruenju, naroito u medijima, filmovima i najrazliitijoj literaturi. Ovo se pre svega odnosi na dogadjaje iz prethodne dve decenije, odnosno na okolnosti i tok raspada jugoslovenske dravne zajednice. Smatrajui da su upravo deavanja iz tog dela jugoslovenske istorije jo uvek prisutna u svakodnevnom ivotu, da ne postoji potrebna vremenska distanca, koja bi pomogla neophodnoj naunoj objektivnosti, kao ni dovoljno dobre istoriografske literature na osnovu koje bi mogli biti pisani udbenici, znatan broj istoriara opirao se zahtevima da se u njima govori o ratovima iz 90-ih godina prolog veka. Oni koji su branili takav stav naglaavali su nedostupnost istorijskih izvora, ije e bolje poznavanje, prema razvoju istoriografije sudei, uneti vane

korekcije u doskoranja pojednostavljena i neretko tendenciozna tumaenja prolosti. U poslednje vreme, na primer, sve je vie istoriara koji ne piu o nestanku, raspadu ili uruavanju jugoslovenske drave, nego o njenom sistematskom razbijanju delovanjem vie unutranjih i medjunarodnih inilaca. Pitanje je otuda ta e nam u budunosti otkriti istorijski izvori i koliko e nenaunih, iskrivljenih i pojednostavljenjih objanjenja biti osporeno, korigovano ili ak odbaeno. Iz tih je razloga ovaj oprezni stav razumljiv i nauno opravdan. Ipak, sve tee je odbranjiv, budui da mladje generacije zahtevaju odgovore na istorijske nedoumice iz poslednjih decenija. Pokuaj analize udbenika nastajalih u dravama naslednicama Jugoslavije od vremena njenog nestanka do dananjeg dana suoava istraivaa sa gotovo zaudjujue velikim mnotvom objavljenog nastavnog materijala. Sve vei broj autora udbenika, sloboda nastavnika istorije da biraju one koji najvie odgovaruju njihovom shvatanju nastave istorije, ali i istorije kao proteklog vremena, pa ak i injenica da je pisanje udbenika ponekad postajalo izvor materijalne dobiti, uticali su na bogaenje ove ponude i injenicu da su kolska trita zasuta obiljem udbenike literature. Njeno sistematsko prouavanje moralo bi zbog toga zapoeti sastavljanjem detaljne bibliografije kao osnove jedne sveobuhvatne analize. U njenom nedostatku svi dobijeni istraivaki rezultati i formirani zakljuci ostaju na nivou prvih koraka, odredjivanja pravaca buduih prouavanja i iznoenja najupeatljivijih segmenata. Svesni svih metodolokih ogranienja, u ovom smo pokuaju analizirali nekolicinu udebnika za osmi razred osnovne kole, objavljenih u Bosni i Hercegovini u periodu nakon 2000. godine. Njihova sadrina posebno je istraivaki intrigantna, jer su, kako se moglo i oekivati, pisani pod uticajem tri vana dravna, nacionalna, politika, verska i kulturna centra Sarajeva, Beograda i Zagreba. To je toliko oigledno da je dovoljno proitati svega nekoliko pasusa pa da taj centar bude identifikovan kao izvor iznetih nacionalnih, politikih i naunih stavova. Da nije bilo izuzetaka, verovatno ne bi trebalo ni spominjati injenicu da su, na primer, hrvatski i bonjaki autori pisali latnicom, a srpski irilicom, ak i onda kada su udbenici namenjeni uenicima razliite nacionalne pripadnosti. Suprotno takvoj praksi, pojedine lekcije u udbeniku za osmi razred Leonarda Valente tampane su irilicom,1 to donekle podsea na uredjivaku politiku zagrebake
1

L. Valenta, Historija Povijest za 8. razred osnovne kole, Bosanska Rije, Sarajevo 2007.

Nove Evrope u periodu izmedju dva svetska rata, koja se trudila da, radi dobrobiti hrvatskosrpskih odnosa, promovie oba pisma. Istovremeno, nacionalna pripadnost autora udbenika ogleda se i u tome to su hrvatski i bonjaki, piui o XX veku, govorili o Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini kao da su i tokom postojanja Jugoslavije imale prolost nezavisnu od ostatka dravne celine. Sledstveno tome, Miljenko Milo je nastavnim lekcijama davao ovakve naslove: Hrvatska i Bosna i Hercegovina u sastavu socijalistike Jugoslavije (1948. 1965.), Hrvatska i BiH u razdoblju kriza i unutarnjih previranja (1965. 1971.), Hrvatska i BiH u razdoblju kriza i unutarnjih previranja (1971. 1990.).2 Upadljivo je, takodje, da je isti autor, iako je njegov udbenik objavljen u Bosni i Hercegovini, dosledno pisao najpre o istoriji Hrvatske, kao matinoj dravi svih Hrvata, ukljuujui i bosansko-hercegovake. Takvo je bilo i opredeljenje Hrvoja Matkovia, Boe Golue i Ivice arca, trojice autora iji je udbenik, moe se zakljuiti, namenjen hrvatskoj deci u Bosni i Hercegovini.3 Sa srpske strane, Ranko Peji je, nakon lekcije o zavretku rata u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, posebnu nastavnu celinu posvetio nastanku Savezne republike Jugoslavije, separatizmu na Kosovu i intervenciji NATO pakta.4 Insistiranje na posebnosti Hrvatske ili Bosne i Hercegovine u jugoslovenskoj dravi objanjivo je potrebom da se istakne dravnost bivih njenih republika, pri emu je prolost falsifikovana, uz zanemarivanje injenice da su u vremenu nastanka Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca dravnost imale samo Srbija i Crna Gora. U udbeniku Leonarda Valente, medjutim, moe se proitati i ovakav uvod u istoriju Bosne i Hercegovine u periodu socijalizma: Obnovivi svoju dravnost jo u vihoru Drugog svjetskog rata, naa je zemlja ula u avnojsku kovanicu nove jugoslovenske drave. Kao njezina federalna jedinica, Bosna i Hercegovina e u uskoro u novim drutvenim, politikim i ekonomskim odnosima, temeljenim na komunizmu, izgubiti svoju dravnost. Period socijalizma bit e period bosanskohercegovakih napora za postizanjem ravnopravnosti s drugim republikama, dok e istovremeno BiH predstavljati vrelo industrijske Jugoslavije. Zajednika drava e uskoro nakon Titove smrti koraati ka svome kraju. U novim
2

M. Milo, Povijest novoga doba, Udbenik povijesti za 8. razred osnovne kole , Znanje, prvo izdanje za kolsku 2006/2007, Mostar 2006. 3 H. Matkovi, B. Golua, I. arac, Povijest 8, Udbenik za VIII. razred osnovne kole , kolska naklada, Mostar 2003. 4 R. Peji, Istorija za IX razred osnovne kole, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Istono Sarajevo 2006.

demokratskim promjenama i viestranakom politikom ivotu, BiH e potraiti svoju zaboravljenu dravnost. I nai je!5 O postojanju, sticanju, gubitku i ponovnom dobijanju dranosti, ali hrvatske, pisao je i Miljenko Milo: Od 1941. 1945. uspostavljanjem NDH, vraena je hrvatska dravnost. Medjutim Hrvatska se nala na strani faistikih sila koje su izgubile rat, pa su se od svibnja 1945. Hrvati nali u sastavu komunistike Jugoslavije ekajui novu priliku za obnovu svoje dravnosti.6 I pored konstatacije o ekanju nove prilike, ovaj je autor, kao i mnogi drugi, svu krivicu i odgovornost za krize i ratove iz 90-ih godina naao na srpskoj strani, tvrdei da su Hrvati u periodu jugoslovenske kraljevine stalno bili izloeni velikosrpskom hegemonizmu i centralizmu, te da nisu bili u nita boljem poloaju ni u komunistikoj Jugoslaviji.7 U svakom od pregledanih udbenika pisano je o raspadu jugoslovenske drave i manje ili vie otvoreno postavljano pitanje glavnog krivca, ali su razlike u odgovorima i tumaenju ak i konkretnih dogadjaja izuzetno velike, dosta esto i sutinske. Pored toga, vidljivo je da ovom problemu nisu svi davali podjednako prostora, kao i da se deo autora uzdravao od opirnijih prikaza dogadjaja i njihovih analiza, ograniavajui izlaganje na najznaajnije injenice. Leonard Valenta, na primer, nije pisao o toku rata ni u Hrvatskoj ni u Bosni i Hercegovini, prekidajui svoju priu kratkim informacijama o otcepljenju Slovenije i Hrvatske, referendumu u Bosni i Hercegovini i njenom medjunarodnom priznanju.8 Iako su pojedini autori, iznosei najznaajnije momente jugoslovenske krize, navodili deavanja iz 60-ih godina, svi se slau da je Ustav iz 1974. godine bio jedna od najznaajnijih prelomnica. Objanjenja koja se daju razlozima nezadovoljstva ovim ustavnim promenama drastino se, pak, razlikuju. Zahtevi za veom samostalnou republika i stvaranje novih odnosa u federaciji nali su svoje mjesto u ustavnim amandmanima 1971. godine, odnosno u Ustavu iz 1974. godine, reeno je u udbeniku Muhameda Ganibegovia. Od tada taj Ustav postaje glavnom metom napada svih
5 6 7 8

L. Valenta, Historija Povijest za 8. razred osnovne kole, str. 173. M. Milo, Povijest novoga doba, str. 192. Isto. L. Valenta, Historija Povijest za 8. razred osnovne kole, str. 187.

unitaristikih i centralistikih snaga. Nakon Titove smrti 1980. godine ti napadi postali su sve otvoreniji i jai, pa se i otvoreno trai ukidanje Ustava iz 1974. godine, kao glavne prepreke ponovnom uspostavljanju velikosrpske hegemonije u Jugoslaviji.9 U skladu sa preovladjujuim miljenjem srpske nacije o karakteru Ustava iz 1974. godine, Ranko Peji je odeljku o tom pitanju dao naslov Dezintegracija Srbije, naglaavajui da joj je ovim ustavnim izmenama naneta velika teta sa tekim posledicama: Odvojene su pokrajine Vojvodina i Kosovo, koje su postale drave u dravi. Pokrajine su imale predsjednitvo, izvrno vijee, ustavni sud i ostale dravne institucije. Srbija nije imala, osim resora narodne odbrane, nikakva ovlaenja u pokrajinama. Skuptina Srbije nije mogla donositi odluke bez saglasnosti pokrajina. Pokrajine, medjutim, nisu morale traiti saglasnost Srbije. U svim organima vlasti Srbije bili su predstavnici pokrajina, koji su mogli uticati na kreiranje politike. Srbija nije imala svoje predstavnike u organima vlasti pokrajina. Ovakvo stanje su pokrajinska rukovodstva koristila za svoje ciljeve. Dravnost republika i pokrajina koila je normalno funkcionisanje saveznih institucija, to je podsticalo razbijanje jugoslovenske federacije. U obje pokrajine djelovali su separatisti i autonomai. Srpski narod na Kosovu naao se u veoma tekoj situaciji. iptarski separatisti i nacionalisti javno su traili Kosovorepubliku i njeno pripajanje Albaniji. Stalno je vren pritisak na Srbe i Crnogorce da se iseljavaju ili da u bescenje prodaju svoju imovinu. Na srpska imanja naseljavani su emigranti iz Albanije koji nikad nisu primili jugoslovensko dravljanstvo.10 Navedeni razlozi uticali su, po miljenju autora, na promenu ustava u Srbiji, koja je septembra 1989. godine postala drava svih gradjana, izjednaivi se u pravima sa ostalim republikama. Uskraivanje dravnog suvereniteta pokrajinama rezultiralo je, medjutim, agresivnijim delovanjem albanskih separatista i jaanjem pritiska na Srbe i Crnogorce, kako bi se njihovim iseljavanjem stvorilo etniki isto Kosovo.11 Dok je, prema tome, za Ranka Pejia, ukidanje dravnosti pokrajina predstavljalo ispravljanje ustavnih nedoslednosti u asimetrinoj jugoslovenskoj federaciji, za veinu drugih autora, hrvatske i bonjake nacionalnosti, ovaj je dogadjaj bio jasna potvrda
9

M. Ganibegovi, Historija Povijest za 8. razred osnovne kole, IP Svjetlost, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Sarajevo 2003, str. 124. 10 R. Peji, Istorija za IX razred osnovne kole, str. 229. 11 Isto, str. 229-230.

velikosrpskih hegemonistikih i centralistikih nastojanja. ak i vie od toga, jer je, prema takvim tumaenjima, Srbija bila ta koja je prva od jugoslovenskih republika naruila postojeu ustavnost. Po reima Hrvoja Matkovia i njegovih saradnika, velikosrpska politika sve vie je dolazila do izraaja. Srpsko komunistiko vodstvo nastojalo je ojaati centralizam u SFRJ kako bi se lake ostvarivala velikosrpska prevlast, a to je izazvalo nezadovoljstvo i otpor ostalih republika. Potkraj 80-ih godina srpski komunisti sa Slobodanom Miloeviem na elu prili su ostvarenju potpune velikosrpske prevlasti u cijeloj dravi. Najprije su 1988. ukinuli autonomiju Kosova i Vojvodine naruivi time ustavno ustrojstvo drave.12 Istovetno objanjenje razloga za ustavnu promenu u Srbiji i nastalih posledica, gotovo identinim reima, dao je Miljenko Milo, iji je udbenik i inae pisan po ugledu na ovaj prethodni i iz koga su preuzimani itavi odeljci.13 Na istom tragu razmiljanja bili su i drugi autori, tvrdei da je centar nacionalistikih nemira bio u Srbiji i da su komunis ti iz Srbije, predvodjeni Slobodanom Miloeviem, teei nacionalnoj i politikoj dominaciji, zapoeli ruenje Jugoslavije nasilnim ukidanjem autonomije Kosova.14 Istakavi da je nacionalizam jugoslovenskih naroda otvoreno bio izraen u odnosima Srba i Albanaca u Autonomnoj pokrajini Kosovo, Leonard Valenta se sloio sa znaajem dogadjanja na ovom prostoru, ali je problem nacionalizma uoio i kod drugih naroda, a ne samo kod Srba. U tom kontekstu uenike je upoznao sa citiranim miljenjima Raifa Dizdarevia i Andrije Kreia. Prema prvom, stanjem na Kosovu su se koristili, i to obilato, i svi drugi nacionalizmi u Jugoslaviji; prema drugom, stihija nacionalizma nije provalila iz naroda. Pandorinu kutiju naroda otvorio je vladajui Corpus politicum (politiko tijelo). Slaui se sa ovim savremenicima jugoslovenske krize, sam je zakljuivao kako su politike stranke, osnovane krajem 80-ih i poetkom 90-ih godina nastupale uglavnom nacionalistiki, ispoljavajui jasnu tenju za otcjepljenje pojedinih republika iz sastava Jugoslavije. Zbog toga su, smatrao je, nune demokratske promene bile ispunjene velikom dozom nacionalizma.15
12 13

H. Matkovi, B. Golua, I. arac, Povijest 8, str. 118. M. Milo, Povijest novoga doba, str. 189. 14 Z. ehi, Z. Mari-Matoovi, Historija, Istorija, Povijest, Udbenik za 8. razred osnovne kole , Sarajevo Publishing, Sarajevo 2003, str. 128; H. Hadiabdi, E. Derviagi, A. Muli, V. Mehi, Historija, Istorija, Povijest, 8, Bosanska knjiga, Tuzla 2007, str. 139. 15 L. Valenta, Historija Povije t za 8. razred osnovne kole, str. 186.

Podjednako umereno ovaj autor je protumaio i 14. kongres Saveza komunista Jugoslavije sa samog poetka 1990. godine, jo jedan od onih nekoliko dogadjaja koje su svedoci istorije i istoriari smatrali poetkom kraja: Pokuaji balansiranja snaga medju republikama i njihova vea samostalnost u odnosu na centralnu vlast nisu naili na dobar odziv. To je bio razlog da predstavnici Slovenije, a ubrzo zatim i Hrvatske, napuste Kongres. Bio je to slom Partije i poetak raspada drave.16 Hrvoje Matkovi, njegovi saradnici i Miljenko Milo smatrali su, medjutim, da je vanredni januarski kongres SKJ bio, nakon ustavne promene u Srbiji, samo jo jedan pokuaj Slobodana Miloevia i srpskih komunista da preuzmu kontrolu nad Partijom.17 Nastojei da pod svaku cijenu ojaa centralizam u Jugoslaviji kako bi ostvarila svoje hegemonistike velikosrpske interese... velikosrpska je politika svakim danom postajala sve agresivnija, to je stvaralo napetost u cijeloj zemlji. Rasplet se oekivao na 14. izvanrednom kongresu SKJ u dijenju 1990. godine u Beogradu, ali taj kongres nije zavrio s radom niti je izabrano novo partijsko rukovodstvo. Zbog izrazite velikosrpske prevlasti i tendencija u radu kongresa, delegacije iz Slovenije, Hrvatske i Bosne i Hercegovine napustile su kongres, to je znailo raspad Saveza komunista Jugoslavije (SKJ), pa samim tim i nastavak uruavanja i poetak raspada SFRJ.18 Poetak viestranakog politikog ivota takodje je razliito obrazlagan. Po miljenju Ranka Pejia, koji nije pominjao neuspeli 14. kongres SKJ, novostvorena Hrvatska demokratska zajednica (HDZ) imala je oznake nacionalistike stranke, temeljei svoj program na secesiji. S druge strane, Srpska demokratska stranka osnovana je radi zatite nacionalnih i ljudskih prava Srba u Hrvatskoj.19 Sasvim suprotno tome, grupa autora na elu sa Hrvojem Matkoviem govorila je o procesu demokratizacije u veem delu jugoslovenske drave, naglaavajui dugotrajnost komunistikog opredeljenja Srbije i Crne Gore: Demokratizacija zemlje, uvodjenje viestranaja i trino privredjivanje vie se nisu mogli zaustaviti. Ubrzano su se osnivale nove politike stranke, a od proljea do kraja 1990. u svim su republikama odrani viestranaki izbori. U Hrvatskoj, Sloveniji, Bosni i

16 17 18 19

Isto. H. Matkovi, B. Goloa, I. arac, Povijest 8, str. 118. M. Milo, Povijest novoga doba, str. 189. R. Peji, Istorija za IX razred osnovnih kola, str. 230.

Hercegovini te Makedoniji pobijedile su nekomunistike stranke, a u Srbiji i Crnoj Gori, nastupajui pod socijalistikim nazivom, pobijedili su komunisti.20 Identino objanjenje, preuzimajui cele formulacije i delove reenica, izneo je i Miljenko Milo,21 iji je udbenik najradikalniji u pogledu upotrebljene terminologije i teine korienih izraza. Mnogo puta ponovljene kovanice sa predznakom velikosrpski podseaju na renik Komunistike partije Jugoslavije u medjuratnom razdoblju, to na izvestan nain potvrdjuje odrivost boljevikih pogleda na medjunacionalne odnose i politiku stvarnost jugoslovenske drave, a potom i stavova desniarske, frankovake i ustake politike opozicije. Tako se i u ovom udbeniku moe bezbroj puta proitati: velikosrpska politika, velikosrpska hegemonija, velikosrpski planovi, velikosrpske tenje, velikosrpski stavovi i slino. Istovremeno, prepoznatljive su i stare optube, poput onih o Jugoslaviji kao vetakoj tvorevini ili da se pod imenom Jugoslavije elela stvoriti Velika Srbija. U delu teksta u kome se iznose ratna deavanja nalaze se i tei izrazi: srboetniki agresor, srboetnika pobuna, srboetnike snage, srboetnika agresija, srboetnika armada, srboetnike postrojbe...22 Ova dva udbenika slau se u sutini sa celokupnim vidjenjem i tumaenjem rata na prostoru Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Dve bive jugoslovenske pokrajine predstavljene su kao nedune rtve srpske agresije, kako sa tih prostora tako i iz Srbije, koje su , uprkos vojnoj nadmoi Slobodana Miloevia i velikosrpskih vojnih formacija, uspele da oslobode svoje etnike krajeve. Za razliku od tog odbramebenog stava, proisteklog iz slobodarskih tenji za nacionalnom samostalnou i demokratizacijom, Srbija je teila teritorijalnom osvajanju. U tom kontekstu negirane su bilo kakve separatistike tendencije u stvaranju Hrvatske zajednice Herceg Bosne, a hrvatsko-muslimanski ratni sukob iz 1993. godine istican je kao nepotrebna svadja bliskih strana, koja je odgovarala srpskom politikom i vojnom rukovodstvu i njegovoj imperijalnoj logici. Pominjanje hrvatsko-muslimanskog rata sa kulminacijom iz 1993. godine istovremeno je jedino pitanje povodom koga se pomalo posredno i vrlo turo priznaje masovno injenje zloina. Svaka od zaraenih strana htjela je zauzeti to vie teritorija za sebe, reeno je u udbeniku Hrvoja Matkovia i njegovih saradnika, i nakon toga (to je posebno brutalna karakteristika ovoga rata)
20 21 22

H. Matkovi, B. Golua, I. arac, Povijest 8, str. 118. M. Milo, Povijest novoga doba, str. 189. Isto, str. 198-207.

posve ga etniki oistiti od pripadnika drugoga (i treega) naroda. Pri tome su opet stradali najvie civili.23 Jo jednom, ovo se ponavlja i u udbeniku Miljenka Miloa, koji govorei o hrvatsko-muslimanskom ratu naglaava da su Srbi prvi i pravi agresor na BiH, a povodom stradanja civila dodaje i sledee: Rat je poprimio nesluene razmjere i po svojoj brutalnosti, a posebno prema civilnome stanovinitvu, bio jedan od najkrvavijih i najbrutalnijih ratova u povijesti ovjeanstva. Provodilo se medjusobno unitavanje sukobljenih naroda i stvarana su etniki ista dravno-politika podruja. Unitavana su i razarana itava sela i gradovi, prometnice, kulturni i vjerski objekti, spomenici i svi drugi tragovi prolosti i nacionalnoga identiteta triju naroda. Takav nain ratovanja prouzroio je i veliki broj prognanika i izbjeglica, pa je, prema nekim statistikama, oko 60% stanovnitva BiH tijekom rata napustilo svoje domove.24 Pratei taj problem, oba udbenika navode podatak o 700.000 prognanika i izbeglica, pogodjenih agresorskim razaranjima i neovjenim postupcima etnika, koji su utoite i pomo nali u Hrvatskoj.25 Ni u jednom od njih, medjutim, ne spominje se stradanje proteranog i izbeglog srpskog stanovnitva, za koje se tvrdi da se u obe republike pobunilo pod uticajem Slobodana Miloevia, propagande iz Beograda i stalnih velikosrpskih tendencija za politikom i nacionalnom hegemonijom. O izgonu Srba iz Hrvatske ne govori se ni u delovima nastavnih lekcija o vojnim operacijama Bljesak i Oluja iz 1995. godine, kada su se uglavnom iselili svi preostali Srbi iz Hrvatske. Umesto toga, slavi se vojna pobeda, saradnja sa formacijama bosanskohercegovakih Bonjaka i prodor na teritoriju Bosanske krajine. Vojna pomo NATO-a takodje je preutana.26 Govorei o zloinima poinjenim nad civilima, i Muhamed Ganibegovi je pisao iskljuivo o stradanju Hrvata i Bonjaka, suoenih sa dugo pripremanom i prikrivanom agresijom na Bosnu i Hercegovinu: U svim dijelovima Bosne i Hercegovine, gdje je sa svojim kasarnama i ve ranije zauzetim poloajima bila stacionirana Jugoslovenska narodna armija, uz veliku pomo domaih teroristikih formacija, Srpske demokratske stranke Bosne i Hercegovine i plaenika iz Srbije, Crne Gore, Rumunije Rusije i drugih dijelova svijeta, poinju bombardiranja i unitavanja gradova i sela, a potom masovno
23 24 25 26

H. Matkovi, B. Golua, I. arac, Povijest 8, str. 125. M. Milo, Povijest novoga doba, str. 206. Isto, str. 202; H. Matkovi, B. Goloa, I. arac, Povijest 8, str. 128. Isto, str. 128; M. Milo, Povijest novoga doba, str. 202.

ubijanje, pljakanje i protjerivanje stanovnitva. Civilno stanovnitvo bez ikakvog razloga, od najmladjih do najstarijih odvodi se u zatvore gdje su mueni i tueni a potom odvodjeni i u koncentracione logore irom Bosne i Hercegovine, koji su ve ranije pripremljeni. Dio logoraa odvodjen je u koncentracione logore u Srbiji i Crnoj Gori, gdje su morali raditi najtee poslove po aleksinakim i kolubarskim rudnicima. Za ostvarivanje plana Velike Srbije uniteno je sve to nije srpsko...27 Ukratko izlaui tok rata u Hrvatskoj, Ranko Peji pie, pak, jedino o egzodusu Srba iz Hrvatske u vreme sprovodjenja Bljeska i Oluje, uz isticanje blagonaklonosti medjunarodne zajednice. Hrvatske oruane snage su prilikom ovog napada ubile na hiljde srpskih ena, djece i staraca. Na stotine hiljada Srba protjerano je sa vjekovnih ognjita. Hrvatski avioni i artiljerija gadjali su kolone izbjeglica koji su bjeali u Srbiju. NATO pakt nije osudio ove nasilnike operacije ve ih je podravao i vojniki pomagao.28 Vrednujui pri tome bujanje nacionalizma u jugoslovenskoj dravi, karakter otcepljenja njenih republika i ratnu tragediju, isti autor se uglavnom zadravao na opte poznatim i proverljivim injenicama, ne upotrebljavajui izraze jae od separatizam ili secesionizam. U isto vreme, on je medju retkima koji pominju da Srbi u februaru 1992. godine uglavnom nisu glasali na referendumu na kome je doneta odluka o izdvajanju Bosne i Hercegovine iz sastava Jugoslavije. Prema njegovoj tvrdnji, za ovakvo reenje krize izjasnila se relativna veina hrvatskih i muslimanskih glasaa.29 Nasuprot njemu, Leonard Valenta je, ne otvarajui pitanje nacionalne pripadnosti, naveo da je na referendum izalo 63,4% od ukupnog broja glasaa u Bosni i Hercegovini, te da se od tog procenta 98% izjasnilo za njenu nezavisnost, suverenost i celovitost. 30 Na slian nain postupio je i Miljenko Milo, istakavi kako je za samostalnu dravu Bosnu i Hercegovinu glasalo 99% izalih gradjana, koje on naziva bosanskohercegovakim narodom.31 I tako, ini se da je u analiziranim udbenicima najtee pronai dodirne take, odnosno tumaenja zajednike prolosti u kojima se autori razliite nacionalne pripadnosti

27 28 29 30 31

M. Ganibegovi, Historija Povijest za 8. razred osnovne kole, str. 125-126. R. Peji, Istorija za IX razred osnovne kole, str. 231. Isto, str. 232. L. Valenta, Historija Povijest za 8. razred osnovne kole, str. 187. M. Milo, Povijest novoga doba, str. 204.

slau. tavie, izuzev nepobitnih injenica, kao to su, na primer, datumi deavanja pojedinih dogadjaja, sve ostalo podlono je drugaijim pogledima.

Rezime I pored opreza mnogih istoriara, ubedjenih u neophodnost sticanja pouzdanijih naunih znanja o raspadu jugoslovenske drave pre nego to ovaj problem postane tema udbenike literature, o njemu se poslednjih godina, pa i decenija, uveliko pisalo u nastavnim materijalima. Istovremeno, moe se tvrditi da je broj udbenika u kome su tumaeni nestanak Jugoslavije i ratovi koji su ga pratili danas toliki da je radi njihove analize neophodno najpre sainiti detaljnu bibliografiju. Bez tog potpunog uvida svaki pokuaj istoriografskog sagledavanja ogranien je na utvrdjivanje pravaca istraivanja, identifikovanje najeih tema i iznoenje najupeatljivijih utisaka. Svesni ovih metodolokih prepreka, u ovom smo radu izneli nekoliko zapaanja steenih prilikom itanja vie udbenika nastalih u Bosni i Hercegovini posle 2000. godine. Jedini, pak, zakljuak koji se pri tome nametnuo je da se njihovi autori lako prepoznaju po nacionalnoj pripadnosti, te da se, izuzev u nepobitnoj faktografiji, ne slau ni u jednom tumaenju jugoslovenske stvarnosti s kraja 80-ih i u prvoj polovini 90-ih godina. Ovo, medjutim, ne znai da se korienjem postojee naune literature ne mogu utvrditi kako svesna preutkivanja, tako i brojni falsifikati zajednike prolost. Istovremeno, temeljitu naunu raspravu zahtevaju mnoga sporna mesta, medju kojima je i zapitanost nad neophodnim sadrajem udbenika istorije.