Dr Mirjana Vasovi 161 Mr Milena Gligorijevi162

UDC 316.334.3(497.11) 323.2(497.11)

DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE DRUTVENE SVESTI163

Saetak: U ovom radu prikazuju se i komparativno analiziraju rezultati socijalnopsiholokih istraivanja geopolitikih identiteta u Srbiji sprovedenih nakon demokratskih promena. Osnovni cilj rada je da se utvrde eventualne promene u obimu i intenzitetu geopolitikih identiteta graana Srbije, te utvrde faktori koji su uticali na njihovo menjanje. Promene geopolitikih identiteta autori su razmatrali na dva nivoa: horizontalnom (identifikacija sa osnovnim drutvenim grupama kao to su generacijska, etnika, profesionalna, konfesionalna i dr.) i vertikalnom nivou identifikacije (identifikacija sa geopolitikim celinama od lokalne zajednice do kosmopolitske pripadnosti). Rezultati sprovedene analize pokazali su da je nakon demokratskih promena nastavljen trend deetnifikacije drutvene svesti u Srbiji koji je zapoeo jo sredinom devedesetih godina. Promene u kolektivnim identitetima graana Srbije, na koje upuuju rezultati empirijskih istraivanja, izraenije su na horizontalnom, nego na vertikalnom planu. U tom smislu proces naputanja nacije kao primarne osnove identiteta na horizontalnom nivou identifikacije i proces opadanja rairenosti evropskog identiteta na vertikalnom nivou identifikacije, autore navode na pretpostavku o nacionalnom defetizmu i evroskepticizmu kao sastavnim delovima procesa deetnifikacije drutvene svesti u Srbiji koju bi valjalo proveriti u nekom narednom istraivanju. Kljune rei: geopolitiki identiteti, deetnifikacija drutvene svesti, nacionalni defetizam, evroskepticizam, Srbija

161 Profesorka, Univerzitet u Beogradu Fakultet politikih nauka. e-mail: mirjana.vasovic@fpn.bg.ac.rs 162 Asistent, Univerzitet u Beogradu Fakultet politikih nauka. e-mail: milena.gligorijevic@fpn.bg.ac.rs 163 Rad je nastao u okviru nauno-istraivakog projekta Univerziteta u Beogradu Fakulteta politikih nauka, Politiki identitet Srbije u regionalnom i globalnom kontekstu, (evidencioni broj: 179076), koji finansira Ministarstvo prosvete i nauke Republike Srbije. Tekst primljen 01. marta 2011. godine.

104

FPN | GODINJAK BR. 5, JUN 2011. | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

Istraivanja rasprostranjenosti i karakteristika socijetalnih grupnih identifikacija (sindroma tzv. geopolitikih identiteta, tj. osobenih tipova socijalnih identiteta koji se odnose na makro drutveni nivo) sprovode se u Srbiji jo od 70-tih godina prolog veka. irina grupnih identifikacija, odnosno oblici grupno-teritorijalnih afilacija, u ovim istraivanjima bili su operacionalizovani kao subjektivno oseanje pripadnosti pojedinim geopolitikim zajednicama koje se moe kretati u rasponu od lokalnog do mondijalnog; jedan kraj kontinuuma tako ine oseanja vezanosti za veoma uske, lokalne zajednice, kao to su mesto roenja i/ili stanovanja, dok drugi kraj ine uverenja o kosmopolitskoj pripadnosti koja se ogledaju u tome da se ljudi oseaju kao graani sveta i pripadnici oveanstva (Rot i Havelka, 1973; Panti, 1991; Vasovi, 1997; Vasovi, 2000; Vasovi 2001). Mada ovakva istraivanja u nas nisu bila dovoljno sistematina i organizovana (u smislu ujednaenosti uzoraka i primenjene metodologije) njihovi nalazi nesporno su potvrdili polazna uverenja istraivaa da geopolitike identifikacije znaajno koreliraju sa nizom drugih specifinijih socijalnih i politikih stavova. Stoga se one smatraju vanim stavskim predispozicijama razliitih vidova politikog ponaanja, manifestovanog kako na individualnom tako i na grupnom planu. Posmatrano sa ovog stanovita, nuno se namee zakljuak da je analiza geopolitikih identifikacija neophodna za razumevanje politikih procesa koji se odigravaju u drutvu u celini, posebno onih koji predstavljaju ishodite meugrupnih etnikih sukoba, odnosno tolerancije. U tom kontekstu istraivanja geopolitikih identifikacija koje karakteriu graane Srbije imaju smisla samo ukoliko se njihovi nalazi posmatraju i analiziraju komparativno (u poreenju sa drugim etnikim grupama u region) i dinamiki (u smislu registrovanja trendova znaajnih promena koje se odigravaju u vremenskoj perspektivi). U ovom radu autori e se baviti dinamikim promenama geopolitikih identifikacija graana Srbije pri emu e pokuati da ustanove da li je izmenjen drutveni i politiki kontekst (promene politikog sistema, etniki sukobi, tranzicioni socioekonomski i politiki procesi i sl.) uticao na promene u irini identifikacija njenih graana. ETNIFIKACIJA DRUTVENE SVESTI KAO DEO PROCESA RETRADICIONALIZACIJE Sve do raspada bive Jugoslavije i izbijanja graanskog rata rezultati empirijskih istraivanja su ukazivali na znaajne integralisitike integratistike potencijale jugoslovenskog drutva i tenju velikog dela graana za pripadanjem irim geopolitikim zajednicama (Baevi, 1990; Panti, 1991). Primera radi, rezultati istraivanja jugoslovenskog javnog mnjenja iz 1990. godine (Panti, 1991) pokazali su da je graanima Jugoslavije u ovom periodu najvanija bila

Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi | DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...

105

jugoslovenska pripadnost (62%), iza koje su sledile evropska (53%), republiko/ pokrajinska (52%), mondijalna (44%) i tek na kraju lokalna (39%). Ono to su istraivai kasnije oznaili sintagmom kopernikanski obrt u domenu odnosa graana Srbije prema naciji odigralo se poetkom decenije. Nacija postaje dominantna osnova identifikacije tek sa izbijanjem otvorenih meuetnikih sukoba na tlu bive Jugoslavije i ostaje na vrhu prioriteta graana Srbije sve do pred kraj devedesetih godina. Meutim, proces etnifikacije drutvene svesti u bivoj Jugoslaviji koji je tekao sasvim postepeno zapoeo je daleko ranije. Istraivanja javnog mnjenja, istina vie posredno nego neposredno, nagovetavala su sve izraeniji trend nacionalne homogenizacije koja se ogledala u sve veoj diferencijaciji miljenja o vanim drutvenim problemima na nacionalnoj i republikoj/pokrajinskoj osnovi (Baevi, 1989; Mihailovi i dr., 1990). U prilog tvrdnji o rastuoj nacionalnoj homogenizaciji govori i injenica da u sprovedenim istraivanjima sve vie slabio uticaj socijalne diferenciranosti na opredeljenja i stavove ispitanika, a sve vie jaao uticaj etnike diferenciranosti. To znai da je veina graana poela da posmatra i tumai drutvene probleme iz etnike (etnocentrike) perspektive. Ovakav relativno brz i poprilino lak prelazak sa jugoslovenskog i evropskog na nacionalni identitet tokom devedesetih godina prolog veka nedvosmisleno ukazuje na situaciona ishodita jaanja nacionalnog identiteta. Ipak, nejednaka rasprostranjenost ove vrste socijalnog identiteta unutar jugoslovenske populacije, kao i razlike u njegovoj izraenosti koje su zabeleene izmeu razliitih drutvenih kategorija unutar svake etnike grupe, ukazuju na to da se pri razmatranju uzroka ovakvih promena kolektivnih identiteta moraju uzeti u obzir i trajnije i/ili dublje osnove razvoja identifikacije sa nacionalnom grupom. to se pak tie srpske populacije, nagle promene u obimu rasprostranjenosti i jaini vezanosti za naciju tokom devedesetih godina prolog veka, na koje upuuju komparativne analize, moemo objanjavati uticajem tri grupe faktora: nasleem tradicionalne kulture i patrijarhalnog drutva; nasleem autoritarnog reima i uticajem situacionih faktora. Imajui u vidu da se tradicionalna kultura uobiajeno vezuje za sistem vrednosti i obrazaca ponaanja koji karakterie usmerenost na primarne grupe, kolektivistika orijentacija, homogenizacija zasnovana na principu krvi i tla i socijalna zatvorenost, pridavanje vanosti nacionalnoj u odnosu na sve ostale vrste pripadnosti od strane graana Srbije tokom devedesetih godina svakako je regresivne prirode i jednim delom moe se shvatiti kao proces obnavljanja elemenata tradicionalne svesti. Tradicionalna svest na ovim prostorima oduvek je bila rairena meu onim kategorijama koje se smatraju klasinim nosiocima tradicionalnih vrednosti (seljatvo, manje obrazovano stanovnitvo i starije generacije) i koje su najdue odolevale procesima modernizacije. U uslovima

106

FPN | GODINJAK BR. 5, JUN 2011. | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

vrednosnog vakuuma i drutvene anomije koji su nastupili nakon raspada politikog i drutvenog poretka, ak i do tada modernizacijski usmerene grupe (mladi, visokoobrazovani) okrenule su se naciji tj. tradicionalnim identitetima koji su u tom trenutku nudili pouzdane i proverene orijentacije u sferi vrednosti i simbola identifikacije. Meutim, proces retradicionalizacije u Srbiji, ba kao i proces modernizacije koju je sprovodio komunistiki reim, bio je haotian, nekonzistentan i konfuzan; u nekim elementima bio je veoma pojaan (nacionalna identifikacija), u nekima umeren (identifikacija sa konfesionalnom grupom), dok u nekim aspektima nije uoen povratak na stare stavove (pitanje ravnopravnosti polova). Naglo pridavanje znaaja nacionalnom identitetu tokom devedesetih nije bio samo izraz tradicionalne svesti u Srba nego i patrijarhalne autoritarnosti koja, izmeu ostalog, diktira podreivanje pojedinaca autoritetu voe i zahteva grupnu lojalnost. Autoritarnost, koja u znaajnoj meri i izvire iz tradicionalistikog kulturnog obrasca predstavljala je pogodan psiholoki most od komunistike ka tradicionalistikoj kulturi, kao to je nekada bila most za obrnutu tranziciju (Kuzmanovi, 1998: 276). S tim u vezi, vano je napomenuti da je dolaskom komunista na vlast autoritarna svest, koja u Srbiji inae predstavlja kulturnu konstantu, dodatno ojaana. Naime, naglaavanjem kulta voa (osobito glavnog), hijerarhije, partijske discipline (u okviru samo jedne dozvoljene partije) i poslunosti, komunistika kultura i autoritarna politika klima u bivoj Jugoslaviji uticali su kako na odravanje kulturno uslovljene autoritarnosti, tako i na formiranje autoritarnog raspoloenja i orijentacije pojedinaca. To znai da tokom itavih pedeset godina komunistike vladavine nije dolo do razaranja ve postojeeg krutog autoritarnog modela, ve samo do zamene autoriteta u politiki i ideoloki relevantnim sferama. U takvim okolnostima dolo je do spajanja tradicionalnih i novih vidova autoritarnosti tako to su ouvani i uvreni osnovni obrasci autoritarnog rezonovanja, ponaanja i odnoenja pojedinca prema drugim ljudima, grupama i institucijama, samo to su u mnogim sluajevima bitno promenjeni sadraj i funkcije tih obrazaca (Kuzmanovi, 1995: 71). Ovakvo naslee autoritarnog komunistikog reima, koje je umnogome doprinelo uvrivanju autoritarnog mentalnog sklopa za koji je karakteristino drutveno ponaanje koje se, izmeu ostalog, odlikuje neautonomnou, rigidnou i podanikim mentalitetom, uinila je pojedince, pa i itavu naciju, lakom metom populistikih pokreta koji su se javili krajem osamdesetih i poetkom devedesetih godina. U prilog tome govori ne samo prihvatanje novog harizmatskog voe Slobodana Miloevia (I posle Tita Tito), ve i nekih drugih elemenata politikog ivota kao to su: oligarhijsko ustrojstvo politikih partija, netolerancija prema drugaijim politikim miljenjima, tretiranje politikih protivnika kao neprijatelja koje treba unititi i sl.

Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi | DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...

107

ini se da je uspostavljanje nacionalnog identiteta kao dominantnog oseanja grupne pripadnosti u Srbiji u najveoj meri bilo situacione i psiholoke prirode. Naime, reenje za duboku politiku, ekonomsku i drutvenu krizu koja je zadesila jugoslovensku dravu i drutvo politike elite nisu umele i/ili nisu elele da pronau. Umesto toga, vladajue republike oligarhije prebacivale su krivicu sa jedne na drugu republiku to je rezultiralo shvatanjem da se nepovoljan poloaj ne moe promeniti sopstvenom akcijom i mehanizmima individualne pokretljivosti, nego iskljuivo promenom statusa svoje etnike grupe u odnosu na ostale. Situacija u zemlji interpretirala se tako u smislu meurepublike i meunacionalne eksploatacije to je doprinelo jaanju nacionalne homogenizacije i meuetnike agresije. Pri tom, trebalo bi imati u vidu da se nije radilo toliko o spontanoj reakciji koliko o procesu koji je bio indukovan od strane politikih i intelektualnih elita. Doivljaj ugroenosti, realne ili samo nasluivane, koji je u velikoj meri bio poduprt medijskom propagandom, sve vie je pojaavao nepoverenje u druge nacije, a samim time i identifikaciju sa vlastitom etnikom grupom ak i kod onih grupa i pojedinaca kojima ranije nacionalni identitet nije bio mnogo znaajan. Sukobi interesa i meusobni animoziteti uinili su da se nacionalna samosvest pojaa pod uticajem stvarnih i/ili samo opaenih odnosa izmeu etnikih grupa. Ukoliko svemu ovome pridodamo i otvorene meuetnike sukobe, eskalaciju graanskog rata u Hrvatskoj i Bosni, kao i uvoenje meunarodnih sankcija koje su Srbiju u potpunosti izolovale od sveta, te veliku ekonomsku krizu uzrokovanu hiperinflacijom, postaje jasno zato je nacija poela da se doivljava kao primordijalna zajednica, a etniko jedinstvo dobilo primat u odnosu na politiko. Sve ovo dovelo je do radikalne redefinicije kolektivnih identiteta u srpskoj populaciji u kojoj je nacionalni identitet zadobio ekskluzivni znaaj i nadjaao sve ostale. POLITIKE PROMENE U SRBIJI I POSTEPENA DEETNIFIKACIJA DRUTVENE SVESTI Dramatine politike promene koje su obeleile poetak novog milenijuma (ruenje reima i uspostavljanje demokratske vlasti) nisu dovele i do dramatinih promena u nacionalnoj svesti koje bi se mogle oekivati. Sudei prema nalazima raspoloivih empirijskih istraivanja, meu graanima Srbije u ovom periodu dolazi do veoma postepenog opadanja rairenosti i intenziteta identifikacije sa nacionalnom grupom (Vasovi, 2000). Na primer, u populaciji Srbije u odnosu na 1996. godinu (Vasovi, 1997) oseanje pripadnosti naciji opada (sa 52% na 37%) ba kao i pripadnost konfesionalnoj grupi (sa 41% na 33%), dok raste identifikacija sa profesionalnom (sa 20% na 36%) i generacijskom grupom (sa 17% na 42%). Kao to je tendencija jaanja nacionalne vezanosti poetkom

108

FPN | GODINJAK BR. 5, JUN 2011. | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

devedesetih godina obuhvatila sve kategorije stanovnitva, tako i opadanje nacionalne identifikacije u ovom periodu karakterie pripadnike svih socijalnih kategorija. Iako razlike u pogledu karaktera grupnih identifikacija meu pojedinim kategorijama stanovnitva nisu bile izraene u meri u kojoj se to oekivalo, podaci istraivanja govore u prilog tome da su nacionalna i konfesionalna identifikacija bile rasprostranjenije meu poljoprivrednicima, penzionerima i domaicama, kao i meu manje obrazovanim, vie religioznim i starijim ispitanicima, dok je interesno, profesionalno i generacijsko pripadnitvo u veoj meri karakterisalo uenike, studente, privatnike i mlae ispitanike. Primeuje se da su tradicionalistike grupe potraile novu afirmaciju svog identiteta kroz generacijsku pripadnost, a one modernistiki usmerene kroz interesno i profesionalno pripadnitvo. Sve ovo upuuje na zakljuak da je u ovom periodu dolo do pomeranja od tradicionalnih vidova grupne vezanosti ka identifikacijama koje su primerene modernom (civilnom) drutvu (Vasovi, 2000: 22). Postepeno naputanje tradicionalnih (nacionalnih i konfesionalnih) za raun civilnih (generacijskih i profesionalnih) identiteta posledica je, pre svega, okonanja otvorenih meuetnikih sukoba, koji, po prirodi stvari, potenciraju etniku homogenizaciju. Jednim delom to predstavlja i psiholoku reakciju na viegodinji status srpske nacije kao prokaene grupe u svetskim razmerama (Vasovi, 2000: 23). Ovo objanjenje sledi osnovne postavke Tajfelove teorije socijalnog identiteta (Social Identity Theory) koja predvia da jedan deo pripadnika one socijalne grupe iji je drutveni status nizak, a tretman diskriminatorski, simboliki ili stvarno pokuava da je napusti u cilju uspostavljanja pozitivnog socijalnog identiteta (Tajfel, Turner, 1979; Tajfel, 1981). Meutim, pokazalo se da su promene u kolektivnim identitetima graana Srbije bile izraenije na horizontalnom (identifikacija sa osnovnim drutvenim grupama kao to su generacijska, etnika, profesionalna, konfesionalna i dr.), nego na vertikalnom planu (identifikacija sa geopolitikim celinama od lokalne zajednice do kosmopolitske pripadnosti). Navedene promene nisu tako znaajne kada je re o geopolitikim identitetima. Rezultati istraivanja pokazuju da je oseanje pripadnosti najuoj, lokalnoj zajednici i dalje predstavljala osnovni okvir geopolitikih identifikacija graana Srbije (30%), iza koje su sledile pripadnost Srbiji (20%), SR Jugoslaviji (20%) i kosmopolitska pripadnost (12%) (Vasovi, 2000). Sve ostale vrste pripadnosti (oblast u kojoj se ivi, oseanje pripadnosti Balkanu i evropska pripadnost) u ovom periodu bile su zastupljene ispod 10%. Povlaenje u parohijalne okvire identifikacije zabeleeno je meu svim kategorijama ispitanika, ali su meugrupne razlike odslikavale poloaj pojedinih kategorija ne samo u drutvenoj strukturi, ve i na vrednosnoj dimenziji tradicionalizam modernizam. Najizraenije razlike zabeleene su u vezi sa lokalnom pripadnou izmeu najmanje i najvie obrazovanih

Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi | DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...

109

ispitanika. Meu tzv. demografskim varijablama, starost se takoe pokazala znaajnim iniocem. Naime, mlae i srednje kategorije u veoj meri su prihvatale evropski identitet u odnosu na najstarije, kojima su bili blii lokalni, republiki i jugoslovenski identitet. Takoe, ruralno stanovnitvo, poljoprivrednici i domaice bili su skloniji prihvatanju lokalnog i republikog identiteta za razliku od strunjaka i studenata koji su prevashodno isticali evropsku i kosmopolitsku pripadnost. Iako su zabeleene razlike u irini grupnih identifikacija u zavisnosti od nivoa obrazovanja, zanimanja i uzrasta, one nisu dovoljne da otklone utisak da se meu stanovnitvom Srbije i dalje manifestovao relativno suen okvir identifikacije kada je o geopolitikim zajednicama re (Vasovi, 2000: 30). Graani Srbije u ovom periodu psiholoki su vie bili ukorenjeni u okvire lokalne i nacionalne pripadnosti nego u okvire irih geopolitikih ire (evropske i kosmopolitske) zajednice. Situacioni politiki inioci kao to su prestanak otvorenih etnikih sukoba na tlu bive Jugoslavije, NATO bombardovanje i povlaenje srpske drave sa Kosova i Metohije imali su izvesnog udela u ovom procesu postepene deetnifikacije drutvene svesti graana Srbije. Sam proces deetnifikacije, meutim, kako je pokazano, nije bio konzistentan. Sa jedne strane, pomenuti dogaaji su uticali na to da deo drutva odustane od nacionalnog i d primat graanskim identitetima. Sa druge strane, ti isti dogaaji uticali su na povlaenje dela drutva u parohijalne okvire identifikacija, uz istovremeno odbacivanje svih nadnacionalnih identiteta (Balkanski, Evropski, kosmopolitski). Tako je u situaciji neposredne nacionalne ugroenosti i pretnje opstanku drave istovremeno jaao i nacionalni defetizam i evroskepticizam. Istraivanja iz narednog perioda potvruju ovakvu tendenciju, tj. da se struktura kolektivnih identiteta graana Srbije nije bitnije promenila. Mada identifikacija sa nacijom i dalje postepeno opada, rezultati istraivanja koje je izvrio Centar za slobodne izbore i demokratiju (CeSID) u okviru projekta Izgradnja proevropske demokratske kulture kroz jaanje kapaciteta kreatora javnog mnjenja, pet godina nakon politikih promena u Srbiji, ne pokazuju da je evropski identitet ojaao. Sredinom ove decenije graani Srbije i dalje najveu vanost pridaju lokalnoj pripadnosti (36,8%), pa zatim Srbiji (35,2%), etnikoj (29,6%) i konfesionalnoj grupi (15%), i tek na kraju Evropi (10,3%).164 Identifikacija sa lokalnom zajednicom, Srbijom i nacijom i dalje su ostali najvaniji okviri identifikacija graana Srbije, dok se evropska pripadnost i ovoga puta nala na zaelju liste.

164 U obzir su uzeti samo odgovori mnogo vana.

110

FPN | GODINJAK BR. 5, JUN 2011. | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

Identifikacija sa lokalnom zajednicom, dravom Srbijom i nacijom natproseno je rasprostranjena meu najstarijima (60 i vie godina), ispitanicima sa zavrenom osmogodinjom kolom i kolom za radnika zanimanja, NK i PK radnicima, poljoprivrednicima i KV i VKV radnicima, penzionerima i poljoprivrednicima klasinim nosiocima tradicionalnog sistema vrednosti. Meutim, i za ove tradicionalne grupe postaje karakteristino da se iz nacionalnih postepeno povlae u lokalne okvire identifikacije (identifikacija sa mestom u kojem ivim). S druge strane, iako znaaj identifikacije sa Evropom (nadnacionalni identitet) uestalije od ostalih istiu najmlai ispitanici (od 18 do 29 godina), ispitanici sa zavrenom viom kolom i fakultetom, uenici, studenti, slubenici i strunjaci modernizacijski usmerene grupe stepen identifikacije sa Evropom je, zapravo, veoma nizak i kod svih ovih grupacija ne prelazi 15%. OSOBENOSTI GEOPOLITIKIH IDENTITETA NAKON DECENIJE DEMOKRATSKE VLADAVINE U najnovijem istraivanju geopolitikih identiteta graana Srbije, koje je sprovedeno 2010. godine165 primenjena su dva razliita indikatora identifikacije sa teritorijalno definisanim geopolitikim celinama: skala procene kojom se meri relativna vanosti koja se pridaje svakoj vrsti pripadnosti (moe se tumaiti kao intenzitet vezanosti) i izbor samo jedne, najvanije vrste pripadnosti (lokalne, nacionalne ili nadnacionalne). Ukoliko uzmemo u obzir samo odgovore veoma vana, zakljuujemo da graani Srbije danas manifestuju najjau vezanost za Srbiju (46%), zatim, za mesto i regiju u kojoj ive (42%), za svet u celini (19%) i, najzad za Evropu (16%) koja je gotovo u rangu vanosti koja se pridaje pripadnosti bivoj Jugoslaviji, koja je u ovom istraivanju, takoe, ispitivana (15%). Prosene ocene jaine identifikacije pokazuju da intenzitet vezanosti za navedene geopolitike zajednice opada du dimenzije nacionalno/lokalno nadnacionalno/mondijalno, i to na sledei nain: Srbija kao drava dobija prosenu ocenu, 3.97, mesto/regija 3.95, svet u celini 3.17, a Evropa 3.13, i najzad, biva Jugoslavija najniu 2,84. Druga vrsta indikatora (izbor samo jedne, najvanije, od navedenih vrsta politiko-teritorijalnih pripadnosti) daje sledee nalaze: pripadnost Srbiji bira 43% ispitanika, pripadnost mestu/regiji 26%, kosmopolitsku pripadnost

165 Kako graani Srbije vide tranziciju iz socijalizma u kapitalizam obavljeno je prolog meseca na uzorku od 1.800 ispitanika, u okviru projekta Dometi tranzicije od socijalizma ka kapitalizmu koji realizuju Fondacija Fridrih Ebert, Centar za studije socijalne demokratije i Centar za slobodne izbore i demokratiju.

Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi | DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...

111

neto vie od 8%, to je priblino jednako procentu onih koji daju primat Evropi (neto ispod 8%); najmanji procenat ljudi (4%) bira bivu Jugoslaviju kao okvir geopolitikog identiteta. Ostatak do 100% ispitanika ine oni koji odgovaraju sa ne znam. Mada je teko metodoloki opravdati direktno poreenje sa nalazima prethodnih istraivanja (postoje razlike ne samo u metodologiji, ve je i geopolitiki kontekst znaajno promenjen) neki zakljuci se prosto nameu. Poetkom 2000. godine oseanje pripadnosti najuoj, lokalnoj, zajednici (mestu u kojem se ivi) predstavljalo je prvi izbor i bilo zastupljeno kod 1/3 graana Srbije. Rairenost identifikacije sa Srbijom (koja se nalazila u sastavu tadanje SRJ) bila je upola manja u odnosu na dananju (20%) i gotovo izjednaena sa obimom identifikacije sa SRJ. Kosmopolitizam je zastupalo neto preko jedne desetine graana dok su ostale vrste identiteta (region, Balkan, Evropa) karakterisale manje od 10% populacije. Ovo uslovno poreenje govori o tome da je Srbija kao samostalna drava postala privlaniji objekat identifikacije, da je lokalna (parohijalna) pripadnost zadrala svoju privlanost, ali da se malo toga promenilo kada je re o prihvatanju nadnacionalnog, evropskog i kosmopolitskog, identiteta. Razlike u odgovorima pojedinih socioekonomskih kategorija pokazuje ve ranije utvrene pravilnosti: da su obrazovanije i urbane grupe manje sklone parohijalnim identifikacijama i neto ee prihvataju nadnacionalne identitete. Meutim, najzanimljiviji nalaz ovog istraivanja jeste da identifikacija sa (dravom) Srbijom karakterie veinu graana iz svih socioekonomskih kategorija (u ovom sluaju homogenost odgovora je najvea). Prvi i preliminaran osvrt na nalaze istraivanja o intenzitetu i prirodi geopolitikih identifikacija graana Srbije stvorenih nakon demokratskih promena ostavlja utisak da se u ovom pogledu malo toga promenilo u poslednjih deset godina demokratske vladavine. Podaci poslednjeg istraivanja donekle su oekivani i uklapaju se u dosadanje, empirijski zacrtane, trendove. Identifikacija sa etnikom grupom je i dalje jaka, a lokalni i nacionalni identiteti imaju primat nad nadnacionalnim i kosmopolitskim. Ukupno posmatrano, moe se ponoviti zakljuak ranijih istraivanja da su stanovnici Srbije psiholoki pre ukorenjeni u okvire uih, parohijalnih, nego irih, graanskih, geopolitikih identiteta. NACIONALNI DEFETIZAM I EVROSKEPTICIZAM LICE I NALIJE PROCESA DEETNIFIKACIJE Nestanak paternalistikog voe sa jugoslovenske politike scene otvorio je Pandorinu kutiju politikog razdora i secesionistike tenje vladajuih nacionalnih oligarhija izbile su u prvi plan. Narodi bive Jugoslavije koje je do jue spajalo bratstvo i jedinstvo prestali su sebe da doivljavaju kao deo mi

112

FPN | GODINJAK BR. 5, JUN 2011. | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

kategorije i jedni drugima postali oni. U takvoj situaciji tenja da se pronae nov izvor sigurnosti navela je pripadnike svih etnikih grupa da se okrenu naciji kao psiholokom uporitu kolektivnog identiteta. Tako je nacionalni identitet zadobio ekskluzivni znaaj i nadjaao sve ostale grupne identitete ime je uinjen konani raskid sa dotadanjim anacionalnim modelom politike kulture koji je diktirala oficijelna, komunistika, ideologija. Ekskluzivnost etnike identifikacije posluila je kao socijalnopsiholoki katalizator izbijanja meuetnikih sukoba na prostoru bive Jugoslavije, a povratna reakcija na otvorene sukobe manifestovala se kroz dalje jaanje identifikacije sa etnikom grupom i snaenje nacionalne homogenizacije. Nalazi istraivanja koje smo u osnovnim crtama prikazali u prethodnom delu rada, ukazuju na to da ve od sredine devedesetih godina zapoinje postepeni proces deetnifikacije drutvene svesti u Srbiji. Iako ovi nalazi predstavljaju samo naznake odreenih tendencija, oni nam dozvoljavaju da, uslovno, iznesemo odreene pretpostavke koje bi valjalo proveriti u nekim narednim istraivanjima. Jedna od njih je da se proces deetnifikacije drutvene svesti u Srbiji odvija posredstvom dva paralelna, ini se nezavisna, procesa: sa jedne strane, kroz proces koji bismo mogli nazvati nacionalnim defetizmom (nepoverenje u mogunost ostvarivanja nacionalnog projekta), a sa druge, kroz blagi porast, ve znaajno prisutnog, evroskepticizma (proces slabljenja podrke evropskim integracijama). Kao indikator prvog procesa u obzir smo uzeli proces naputanja nacije kao primarne osnove identiteta na horizontalnom nivou identifikacije, dok nam je u sluaju drugog kao osnovni indikator posluio proces opadanja rairenosti evropskog identiteta. Ukoliko prihvatimo ovu polaznu pretpostavku kao validnu, pred analitiarima se otvaraju dva osnovna pitanja. Prvo pitanje je vie teorijske prirode i odnosi na adekvatnost, u literaturi preovlaujuih, modela kojima se generalno objanjava odnos izmeu nacionalnog i nadnacionalnog (evropskog) identiteta. Drugo pitanje odnosi se na mogunost tumaenja ovih empirijski utvrenih socijalnopsiholoki tendencija, odnosno na to kakav smisao imaju ova dva procesa u datom drutvenom i politikom kontekstu. Kada je re o prvom pitanju, povlaenje iz nacionalnog (etnikog) okvira identifikacije, uz istovremeno slabljenje nadnacionalnog (evropskog) identiteta koje je zabeleeno meu graanima Srbije, nije u skladu sa tezom o jednodimenzionalnosti ove vrste socijalnih identiteta; po kojoj jaanje jednog tipa identiteta nuno ide sa slabljenjem drugog, odnosno na raun onog drugog. To znai da se evropski i nacionalni identiteti vide kao meusobno iskljuivi: pojedinci sa izraenim etnikim (nacionalnim) identitetom ne mogu imati istovremeno razvijen i evropski identitet i obratno. Drugi, alternativni, dvodimenzionalni pristup razumevanju odnosa izmeu nacionalnog i nadnacionalnog identiteta poima ove identitete kao meusobno nezavisne psiholoke

Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi | DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...

113

entitete, iz ega proistie da pojedinci mogu imati jednako ili u razliitoj meri izraen i nacionalni i evropski identitet. U okviru ovog pristupa mogue je razlikovati nekoliko modela. Jedan od njih je tzv. model uklopljenih ili ugnjedenih identiteta (nested identities) koji identitete slikovito predstavlja koncentrinim krugovima u ijem se jezgru nalazi lokalni identitet, zatim slede nacionalni i regionalni, dok se u krajnjem spoljanjem krugu nalaze evropski i mondijalni identitet (Medrano, Gutirrez, 2001). Prema drugom, tzv. modelu mramornog kolaa, nacionalni i evropski identitet postoje paralelno u svesti pojedinca, a njihova neprestana interakcija dovodi do toga da postaju meusobno zavisni, izmeani i nerazdvojivi (Kamenov, Jeli, Hui, Franceko, Mihi, 2006). inirela (Cinnirella, 1997) takoe smatra da ovi identiteti mogu postojati paralelno i istovremeno, ali da se njihova vanost menja u zavisnosti od referentnog konteksta, tj. grupe sa kojom se vri poreenje (Ja sam Srbin u odnosu na Francuza, ali sam i Evropljanin u odnosu na Amerikanca). Prema ovom, dvodimenzionalnom, modelu (za koji postoji vie empirijske evidencije), postoji mogunost da ni jedan od ovih identiteta ne bude u dovoljnoj meri razvijen. U prilog tome govore rezultati mnogobrojnih empirijskih istraivanja sprovedenih u drugim zemljama Evrope koja su pokazala da graani koji imaju slabiji nacionalni identitet ne moraju nuno razviti jak evropski identitet. Pri tom, intenzitet vezanosti za naciju nije bio manji u onim zemljama u kojima je veliki procenat graana imao izraen evropski identitet u poreenju sa zemljama u kojima su se graani prvenstveno deklarisali kao pripadnici sopstvene nacije (Ruiz Jimnez, Grniak, Kosic, Kiss, Kandulla 2004; Ruiz Jamenez, Kosic, Kiss 2005). Podaci novijih istraivanja drutvene svesti u nas govore o naizgled nekonzistetnom modelu: naime, obim etnike identifikacije i identifikacije sa Evropom postepeno opada dok identifikacija sa Srbijom znaajno raste. Empirijska pravilnost koja se moe nazreti iza ovih nalaza vie odgovara ovom drugom teorijskom, dvodimenzionalnom, modelu, to znai da promene u obimu rairenosti etnikog i evropskog identiteta u naem sluaju nisu meusobno uslovljene. Ostaje pitanje koji smisao znaajnog porast identifikovanja sa Srbijom ima u datom politikom i drutvenom kontekstu? injenica je da u poslednjih deset godina identifikacije graanskog tipa postepeno potiskuju etniki identitet u drugi plan dok istovremeno, identifikacija sa lokalnom zajednicom (koja je preovladavala krajem devedesetih) opada za raun identifikacije sa Srbijom kao dravom. Ovo povlaenje iz parohijalnih okvira identifikacije i vraanje Srbiji kao okosnici kolektivnog identiteta otvara pitanje o kakvoj vrsti identifikacije je zapravo re. Da li prelazak na graanske identitete na horizontalnom nivou i porast identifikacije sa Srbijom na vertikalnom nivou vodi izgradnji jednog u osnovi politikog identiteta?

114

FPN | GODINJAK BR. 5, JUN 2011. | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

Valja se podsetiti da je nacija na ovim prostorima oduvek poimala prevashodno kao organska zajednica zasnovana na zajednikom poreklu, tradiciji, jeziku i religijskoj pripadnosti (tzv. etniki model nacije). Iako je komunistika vlast pokuala da umanji ulogu nacije, injenica da su sve republike, manje ili vie, bile konstituisane na nacionalnoj osnovi, dovela je do toga da se etnicitet poima kao sutina nacije kojoj se pripada po roenju, a ne na osnovu ugovora i slobodne volje. Ovakvo razumevanje nacije u suprotnosti je sa onim koje vlada u veini zapadnoevropskih zemalja u kojima se nacija vidi kao zajednica zasnovana na zajednikim vrednostima, pravima i dunostima civilnog drutva (tzv. graanski model nacije). Ukoliko poemo od erutijeve definicije politikog identiteta kao skupa socijalnih i politikih vrednosti i principa koje pripadnici odreene politike grupe ili entiteta prepoznaju ili oseaju kao svoje (Cerutti, 2003) da li, u ovom sluaju, moemo zakljuiti da je re identifikaciji graana sa institucijama i simbolima drave Srbije, odnosno politikim sistemom u kome ive, a ne o identifikaciji sa zajednicom zasnovanom na zajednikim precima i vernakularnoj (narodnoj) kulturi? Iako odgovor na pitanje da li jaanje identifikacije sa Srbijom podrazumeva izmenjeno poimanje identiteta prevazilazi okvire ovog rada, na osnovu nalaza istraivanja sprovedenog 2010. godine moemo izneti neke generalne zakljuke. Kada je re o identifikaciji sa Srbijom kao dravom, uoavaju se relativno male, ali statistiki znaajne razlike izmeu religioznih (48,8%) i nereligioznih (37,4%) graana Srbije. S obzirom na to da je etniki identitet (i teorijski i empirijski) blisko povezan sa konfesionalnim identitetom, a da na ovim prostorima nacionalni i etniki identiteti esto jedan drugog podupiru, mogli bismo da zakljuimo da se oseanje pripadnosti Srbiji izjednaava sa etnikom pripadnou. Ove razlike, meutim, nisu dovoljno ubedljive da bi mogli da govorimo o dominaciji etnikog poimanja identiteta budui da se i oni ispitanici koji se deklariu kao nereligiozni gotovo u jednakoj meri identifikuju sa Srbijom kao dravom. Razlike su male i kada je re o drugim socioekonomskim obelejima koji inae podrazumevaju podelu na vrednosnoj dimenziji tradicionalizam-modernizam. Iako znaaj identifikacije sa Srbijom iznadproseno istiu poljoprivrednici (51,1%), a ispodproseno strunjaci (35,4%), razlike s obzirom na kolsku spremu izmeu ispitivanih kategorija nisu statistiki znaajne to takoe moe da govori u prilog tome da se iza identifikacije sa Srbijom ne krije etniko poimanje nacije. Kada je pak re o identifikaciji sa Evropom, iji je obim rairenosti u populaciji relativno mali, takoe su ustanovljene male (ali statistiki znaajne razlike) s obzirom na kolsku spremu, zanimanje i religioznost ispitanika. Male razlike izmeu fakultetski obrazovanih (20,7%) i onih bez kolske spreme

Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi | DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...

115

(13,7%), izmeu strunjaka (21%) i poljoprivrednika (14,9%), kao i izmeu religioznih (17,1%) i nereligioznih (13,4%), govore u prilog tome da su prevashodno situacioni faktori ti koji utiu na pad identifikacije sa Evropom, a ne sistem usvojenih tradicionalnih naspram modernistikih vrednosti. Kako su registrovane razlike unutar ispitivanih socioekonomskih kategorija gotovo zanemarljive i kada je u pitanju identifikacija sa Srbijom, i kada je re o identifikaciji sa Evropom, namee se zakljuak da su porast u obimu prvog i opadanje identifikacije sa drugim prevashodno situacione, a ne vrednosne prirode, tj. da zavise od datih drutvenih i politikih okolnosti, a ne od usvojenih vrednosnih orijentacija kao trajnijih psihikih dispozicija za odreeno ponaanje. Uprkos tome to izloeni podaci (kada je re o identifikaciji sa Srbijom) govore o mogunosti uspostavljanja graanskog (politikog) identiteta, ostaje otvoreno pitanje da li je uopte mogua identifikacija graana sa nedovrenom dravom dravom bez jasno definisanih granica u kojoj se postojee politike institucije suoavaju sa krizom legitimiteta? U ve spomenutom istraivanju koje je sprovedeno 2010. godine utvreno je da nepoverenje graana u institucije sistema daleko izraenije nego poverenje u iste, ali i da pad poverenja ne prati istovremeni porast nepoverenja, to govori o ambivalentnom odnosu graana prema njima.166 Meutim, odgovor na pitanje da li porast identifikacije sa Srbijom podrazumeva i promenjeno poimanje nacionalne pripadnosti zahteva dodatna istraivanja u kojima bi se preispitao odnos graanskih i kulturnih elemenata (onih koji se odnose na politiki sistem i institucije odnosno onih koji se odnose na simbole i nacionalnu kulturu) ovog novog nacionalnog identiteta. Iako su nacionalni defetizam sa jedne i evroskepticizam sa druge strane, prema miljenju autora ovog rada, dva nezavisna procesa, pretpostavka je da oni predstavljaju lice i nalije procesa deetnifikacije drutvene svesti u Srbiji. Naime, ambivalentan stav Evropske unije prema Srbiji verovatno pobuuje ambivalentan stav graana Srbije prema evropskim integracijama. U tom kontekstu, neispunjena obeanja meunarodne zajednice da e Srbija postati lanica EU u rekordnom roku, stalno uslovljavanje Srbije saradnjom sa Hakim tribunalom od strane Evropske unije, priznanje nazavisnosti Kosova od strane zemalja lanica Evropske unije, podela unutar demokratskog bloka na Evropejce (one koji su eleli brze reforme i veu otvorenost prema svetu) i nacionaliste (one koji su teili kontinuitetu institucija i nekoj vrsti

166 Dnevni list Danas, 25/10/2010

116

FPN | GODINJAK BR. 5, JUN 2011. | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

restauracije), ini nam se, od presudnog su znaaja. Ambivalentan stav grana prema Evropskoj uniji se pak ogleda u sledeem: kada se naelno postavi pitanje oportunosti pristupa Srbije Evropskoj uniji, deklarativan stav graana prema evropskim integracijama je pozitivan; ali, kada se pridruivanje evropskim integracijama uslovi odustajanjem od Kosova i Metohije, podrka evropskim integracijama se ozbiljno dovodi u pitanje. Sve ovo upuuje na zakljuak da je opadanje identifikacije sa Evropom kao nadnacionalnim entitetom i jaanje identifikacije sa Srbijom kao dravom da su pre posledice delovanja aktuelnih drutvenih i politikih inilaca, nego to su nuspojave etnocentrinog nacionalizma. Generalni zakljuak koji iz svega navedenog moemo izvesti jeste da politike promene s poetka ovog veka nisu bile praene oekivanom promenom drutvene svesti graana Srbije. Jedan od razloga moe biti taj to ni deceniju nakon demokratskih promena nije do kraja reeno nijedno od nacionalnog interesa vano pitanje, dok su, pri tom, otvorena neka nova. Pomirenje u regionu, problem spoljanjih dravnih granica (pitanje nezavisnosti Kosova), nereena unutranja pitanja (pitanje Sandaka i Vojvodine), kao i ulazak Srbije u Evropsku uniju, svakako su imali uticaj na usporavanje procesa deetnifikacije drutvene svesti, ali i na pojavu (na prvi pogled suprotnih) procesa nacionalnog defetizma i evroskepticizma meu graanima Srbije. LITERATURA
Baevi, Lj. (1989): Meunacionalni odnosi, u Goati, V.: Jugosloveni o drutvenoj krizi, Komunist, Beograd. Baevi, Lj. (1990): Nacionalna svest omladine, u Mihailovi i dr.: Deca krize, institut drutvenih nauka, Beograd. Cinnirela, M. (1997): Towards a european identity? Interactions between the national and European social identitites manifested by university students in Britain and Italy, British Journal of Social Psychology, 36(1), 19-31. Dnevni list Danas, 25/10/2010, Preuzeto oktobra 2010 sa http://www.danas.rs/danasrs/dijalog/ institucije_politickog_sistema_bez_lokomotive_promena.46html?news_id=202222 Flere, S. (1986): Odnos prema etnosu, u Vrcan, S. i dr.: Poloaj, svijest i ponaanje mlade generacije Jugoslavije: preliminarna analiza rezultata istraivanja, CIDID i IDIS, Zagreb, Beograd. Golubovi, Z., Kuzmanovi, B., Vasovi, M. (1995): Drutveni karakter i drutvene promene u svetlu nacionalnih sukoba, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju Filip Vinji, Beograd. Panti, D. (1987): Nacionalna svest mladih u SR Srbiji bez SAP (radni naslov), Preliminarni istraivaki izvetaj, Istraivako-izdavaki centar SSO Srbije i Centar za politikoloka istraivanja i javno mnjenje instituta drutvenih nauka, Beograd.

Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi | DEMOKRATSKE PROMENE U SRBIJI I PROCES DEETNIFIKACIJE...

117

Panti, D. (1991): irina grupnih identifikacija graana Jugoslavije: vrednovanje pripadnosti od lokalne do mondijalne, u Baevi i dr.: Jugoslavija na kriznoj prekretnici, Institut drutvenih nauka, Beograd. Ruiz Jimnez A. M., Grniak J. J., Kosic A., Kiss P., Kandulla M. (2004): European and National Identities in EU's Old and New Member States: Ethnic, Civic, Instrumental and Symbolic Components, European Integration online Papers (EIoP), Vol. 8, No. 11, Preuzeto januara 2010. sa http://eiop.or.at/eiop/pdf/2004-011.pdf Ruiz Jamenez A. M., Kosic A., Kiss P. (2005): A pablic view on European and National Identification, Preuzeto januara 2010. sa http://www.europhd/net/html/_onda02/07/PDF/Kiss, P.%20%282005%29.pdf Kamenov, ., Jeli, M., Hui, A., Franceko, M. i Mihi, V. (2006): Odnos nacionalnog i europskog identiteta i stavova prema europskim integracijama graana Zagreba i Novog Sada, Drutvena istraivanja, Vol. 15, Br. 4-5 (84-85), str. 867-890. Kuzmanovi, B. (1995): Autoritarnost kao socijalnopsiholoka karakteristika, u Golubovi, Z., Kuzmanovi, B., Vasovi, M.: Drutveni karakter i drutvene promene u svetlu nacionalnih sukoba, Institut za filozofiju i drutvenu teoriju Filip Vinji, Beograd. Kuzmanovi, B. (1998): Retradicionalizacija politike kulture, u Vasovi, M. (red): Fragmenti politike kulture, Institut drutvenih nauka, Beograd. Medrano, J. D., Gutirrez, P. (2001): Nested identities: national and European identity in Spain, Ethnic and Racial Studies, Vol. 24, 5, 753-778. Mihailovi, S. i dr. (1990): Deca krize: Omladina Jugoslavije krajem osamdesetih, Institut drutvenih nauka, Beograd. Rot, N., Havelka, N. (1973): Nacionalna vezanost i vrednosti srednjokolske omladine, Institut za psihologiju i Institut drutvenih nauka, Beograd. Tajfel, H., Turner, J. C. (1979): An integrative theory of intergroup conflict, in Austin, W. G., Worchel, J. (eds): The Social psychology of intergroup relaations, Calif: Brooks/Cole, Monterey. Tajfel, H. (1981): Human Groups and Socilal Categories, Cambridge University Press, Cambridge. Vasovi, M. (1997): Karakteristike grupnih identifikacija i odnos prema drugim etnikim grupama, u Mihailovi, S (red.): Izmeu osporavanja i podrke Javno mnenje o legitimitetu tree Jugoslavije, Institut drutvenih nauka, Friedrich Ebert Stiftung, Beograd. Vasovi, M. (2000): Karakteristike grupnih identiteta i odnos prema drutvenim promenama, u Mihailovi, S. (ur): Javno mnenje Srbije, CPA/CPS, Beograd. Vasovi, M. (2001): Socijalno-psiholoki aspekti formiranja jugoslovenskog identiteta, u Sekelj, L. (ur.): Identitet: Srbi i/ili Jugosloveni, Institut za evropske studije, Beograd.

118

FPN | GODINJAK BR. 5, JUN 2011. | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

Mirjana Vasovi Milena Gligorijevi DEMOCRATIC CHANGES IN SERBIA AND THE PROCESS OF DE-ETHNIFICATION OF SOCIAL CONSCIOUSNESS Summary: This paper presents and comparatively analyses the results of socialpsychological research of geopolitical identities in Serbia carried out after the democratic changes. The main goal of the paper is to determine eventual changes in the volume and intensity of geopolitical identity of the citizens of Serbia and define the factors influencing the changes thereto. The authors considered the changes of geopolitical identities at two levels: horizontal (identification with basic social groups such are generational, ethnic, professional, confessional etc.) and vertical level of identification (identification with geopolitical entities from local community to cosmopolitan affiliation). The results of the conducted analysis showed that the trend of de-ethnification of social consciousness in Serbia, which began already in mid-1990s, was continued after the democratic changes. The changes in collective identities of the citizens of Serbia pointed out in the results of empirical research are more emphasized at the horizontal than at the vertical plan. In that sense, the process of abandoning the nation as the primary basis of identity at the horizontal level of identification and the process of shrinking the diffusion of European identity at the vertical level of identification make the authors to assume that national defeatism and Euro-skepticism are integral parts of the process of de-ethnification of social consciousness in Serbia which should be probed in some subsequent research. Key words: geopolitical identities, de-ethnification of social consciousness, national defeatism, Euro-skepticism, Serbia