Mühendi̇sli̇k Metal Ve Alaşimlari

MALZEME BLGS
MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI
Yrd. Do. Dr. Hayri N

Pamukkale niversitesi
2007 - BAHAR

GR
9 Mhendislik uygulamalarnda ok nemli bir yer tutan metaller ve alamlar polikristal yapl, inorganik cisimlerdir. 9 Metaller homojen yapl, kat veya sv halde zelliklerini deitirmeyen; demir, bakr, alminyum gibi yap malzemeleridir. 9 Metaller doada ounlukla oksit, kkrt ve karbonatl cevherler halinde bulunur.
Limonit
PA naat Mhendislii Blm Malzeme Bilgisi Dersi

GR
9 Genellikle mhendislik malzemesi olarak kullanlan metalik malzemeler ana metale baka bir element veya elementler eklenmesi ile elde edilen metalik alamlardr. 9 zelliklerin iyiletirilmesi veya istenen zelliklerde malzeme elde etme amacyla alamlar gelitirilmitir. 9 Alamlar saf metallerden daha iyi mekanik zelliklere sahiptirler. 9 Uygulamada ounlukla mekanik zelliklerinin dkl nedeniyle saf metaller kullanlmaz. 9 Saf metallerin korozyona kar byk bir dayankll vardr.

ALAIM
Alam;
bir metale belirli zellik salamak iin en az bir baka elementin (metal veya ametal) kastl olarak eklenmesi ile elde edilen metal karakterli bir malzemedir. 9 rnein, elik (demir ve karbon) metal olmayan bir eleman ieren bir alamdr. 9 lave edilen element, kristal iinde ya kat zelti veya ara bileikler halinde bulunur. 9 Alamda fazla miktarda olan metale asl metal ad verilir. 9 Alam elde etmek iin bu metale kartrlanlara da alam elemanlar denir.

KATI ERYKLER:
9 Uygun scaklklarda, gaz ve sv zeltilerinde olduu gibi, kat cisimler de homojen bir eriyik olan zelti haline dnebilirler. Kat eriyikler scaklk ve ieriklerine gre deiik fazlarda bulunabilirler. 9 Faz, niform fiziksel ve kimyasal zellikler gsteren bir sistemin homojen bir parasdr. Ayn ortamda deiik fazlar bulunabilir. 9 lave edilen element, kristal iinde ya kat zelti veya ara bileikler halinde bulunur. 9 Genellikle zc bir cismin iinde ancak snrl bir miktar znen madde znebilir. rnein, bir bardak suda ancak belirli bir miktar eker zlebilir. 9 Benzer ekilde metal eriyiklerinde de zlebilirlik snrlar vardr.

KATI ERYKLER:
9 rnek olarak su-eker karmn dikkate alnrsa; sabit bir scaklkta ekerin su iinde znebilecei maksimum miktar vardr. Buna znrlk snr denir. 9 Scaklk artka bu snr artar. 9 Bu snrdan daha fazla eker konursa, fazla eker su iinde znmez ve karmn dibinde kat paracklar kelir. 9 Bu durumda ortamda iki faz vardr: 9 1- kelmi eker faz 9 2- ekerli su faz (erbet)
PA naat Mhendislii Blm
Malzeme Bilgisi Dersi

KATI ERYKLER:
9 Metallerin byk ounluu kafes yaps iinde belirli sayda yabanc atom barndrabilirler. 9 Yabanc atomlarn asl metalin kafes sistemindeki yerleimlerine gre, metalik kat eriyiklerin iki tr vardr: 9 1. 9 2. Ara-yer Kat Eriyii Yeralan Kat Eriyii (Asal Yer Kat Eriyii)

KATI ERYKLER:
9 Yabanc atom esas metalin atomu yerine yerleiyor ise Yeralan Kat zeltisi kafes aralarndaki boluklara yerleiyor ise Arayer Kat zeltisi meydana gelir

ARAYER KATI ZELTS
9 Bu trde atomik yar ap 10-8 cm' den kk olan H, C, B ve N gibi znen metalin atomlar, zc metalin atomlarnn arasndaki boluklara dalmlardr.
YERALAN KATI ZELTS

9 Bu trde znen metalin atomlar zc metalin kristal atomlarnn bazlarnn yerini almtr.

9 Eriyen elementin (yabanc elementin) atomlarnn kafesteki dalm dzenli ya da dzensiz olabilir. 9 Belli bir kritik scakln altnda, eriyen atomlar tm birim kafeslerde ayn pozisyonlara yerleerek dzenli kat eriyik olutururlar. Bu tr kafeslere sper kafes ad verilir. 9 Ancak dzenli kat eriyikleri, sert ve krlgan bir yapya sahip olduklarndan dolay mhendislik malzemesi olarak uygun olmayan zelliklere sahiptir. 9 Dzensiz kat eriyikleri ise tok ve dktil olduklarndan uygulamada daha ok tercih edilirler. 10

Hume-Rothery Kurallar
9 Yer alan kat eriyiinin oluabilmesi iin baz artlarn salanmas gerekmektedir.
a) Atom boyut faktr b) Kimyasal Faktr c) Rlatif Valans Faktr
11

ATOM BOYUT FAKTR
9 Alama giren atomlarn aplar birbirine ne kadar yakn ise bu elementlerin birbirini zme olasl o kadar yksektir. 9 Bu tip eriyiklerde atomlarn aplar arasndaki fark birbirinden % 14-15' den fazla ise iki elementin birbiri iinde zlmesi ok snrl kalr. 9 rnein kurun ve alminyumun atom aplar arasndaki bal fark % 16 olduundan, ergitilmi bu iki metal kartrlp soumaya terkedilince, sonunda birbirleriyle birlememi ve karmam kurun ve alminyum kat metalleri elde edilir. 9 Buna karn atom aplar arasndaki fark % 7'yi gemiyor ise bunlarn her oranda birbiri iinde znmesi olanakldr. 9 rnein, nikelin atom ap 1.245 A, bakrn ise 1.278 A olduundan, bu iki metal her oranda birleip farkl karakterde alamlar oluturabilirler.
12

KMYASAL FAKTR
9 Eriyen ve eriten atomlarn birbirine olan kimyasal ilgisi ne kadar az ise kat eriyik oluturma eilimleri o kadar fazladr, aksi takdirde kimyasal bileik olutururlar.
RLATF VALANS FAKTR

9 Bir atoma den valans (deerlik) elektronu says demektir. 9 Bu saynn artmas kat eriyik blgesinin genilemesine yol aar, yani dk valansl bir metal, ierisinde yksek valansl metalleri daha fazla eritir.
13

9 ki metal art da salyor ise her bileim orannda kat eriyik olutururlar. 9 Ayrca bu artlar elementlerin kristal yaplarnn ayn olmas durumunda geerlidir. 9 Hume-Rothery tarafndan belirlenen bu kurallara gre bakr grubu, gerek atom boyutu gerekse kimyasal bakmdan metallerin ortasnda yer aldndan en iyi eritici olarak bilinir. 9 rnein bakr birok metali en az % 5 orannda eriterek kat eriyik oluturur (Al, Au, Cd, Mg, Pt, Sn, Zn vb.). Gm de ayn zelliklere sahiptir.
14

9 Gei elementlerinden olan demir de birok metali geni oranda eritebilir (Al, Co, Cr, Cu, Mn, Mo, Ni, Pt, Sn, V, W, vb.). 9 Periyodik tablonun ayn srasnda bulunan ve atom aplar birbirine uyan gei elementleri birbirini geni oranlarda eritirler. 9 ok deerlikli, gei metalleri grubundan olmayan metallerin ise, gerek atom boyutlarnn ve gerekse kimyasal duyarllklarnn artmas dolaysyla eritebilirlik snrlar daralr. 9 Bunlara rnek olarak; Mg, Al, Sn metalleri verilebilir.
15

KATILAMA
9 Alamlandrma yani bir metale istenen element veya elementlerin eklenmesi sv halde yaplr. 9 Alam kalplara dklerek ya maml para halinde ya da daha sonra ekillendirilmek zere ktk haline getirilir. 9 Bu safhalar saf metaller iin de geerlidir. 9 Dkm sonrasnda malzeme katlama veya ergime scaklnda sv halden kat hale geecektir.
16

KATILAMA OLAYI
9 Sv halde saf bir metal ya da alam soutulmaya braklsn. lk scaklk yksek olduu iin sistem sv fazdadr. 9 lk katlama (ekirdek oluumu) erime scaklnda meydana gelecektir. Bu anda ilk olarak kat tanecikler oluacaktr.
17

KATILAMA OLAYI
9 Malzemenin bulunduu ortamn scakl dk olduundan malzemenin scaklnn daha da dmesi beklenir. 9 Ancak katlama dolaysyla svdan darya verilen enerji s eklinde darya atldndan civarndaki kat ve sv snacaktr. 9 Bundan dolay Ter denge scaklna kadar ykselir. 9 Eer etrafndaki sv homojen bir scaklk alanna sahipse souma esnasnda kat her ynde homojen byme gstereceinden kremsi bir ekil alr. 9 Sonu olarak, katlama tamamlandnda metalin taneleri kresel olur. Byle bir yap tam bir izotropik zellikten dolay ideal yap adn alr.
18

KATILAMA OLAYI
9 Ancak pratikte katlama ok byk bir genelde baka ekilde oluur. 9 Darya atlan s, svda homojen bir scaklk oluturmaz. 9 Dolaysyla katlama svnn souk blgelerine doru ilerleyerek kat inecikler oluturur. 9 Sonunda am dalna benzeyen katlar oluur ki buna dendrit ad verilir. 9 Dendritler bydke aradaki sv, aa kan snn artmas dolaysyla ok abuk souyamayacandan katlama hz azalr.
19

KATILAMA OLAYI
9 Bu srada dendritler bym ve birbirleri ile temas haline gelmilerdir.
9 Her bir dendrit farkl ynlerde bydnden, temas yerlerinde katlama tamamlandnda tane snrlar oluur. 9 rilemi dendritlerin arasndaki dendrit boluklarn doldurarak sonuta taneler oluur.
20

DENGE DYAGRAMLARI
9 Maddeler belirli evre artlarnda bir veya birden fazla faz ierebilirler. Maddenin denge halindeki faz says ve miktar, maddenin; a) b) c) Kimyasal komposizyonuna, Ortam scaklna, Ortam basncna baldr.
9 Maddenin hangi evre artlarnda ve hangi kimyasal kompozisyonda ne gibi fazlar (denge hali) ierdii, scaklk, kompozisyon ve basncn deiken alnd diyagramlarda gsterilir. 9 Bu diyagramlara Faz Denge diyagramlar veya dorudan denge diyagramlar denir.
21

DENGE DYAGRAMLARI
9 Deiik metaller iin faz diyagramlar izilip, makina ve metalurji mhendislerine ok yararl olacak veriler elde edilebilir.
9 Denge diyagramlar sistemi oluturan bileen saysna gre 1li, 2li, 3l ve 4l denge diyagramlar olabilir. 9 Pratikte en ok 2li denge diyagramlar kullanlr.
22

BR BLEENL DENGE DYAGRAMLARI
9 Saf maddelere ait 1li diyagramlardr.
9 Bu tip diyagramlarda deiken scaklk ve basntr.
23

BR BLEENL DENGE DYAGRAMLARI
9 1 nolu blge kat madde blgesini gsterir. 9 Dier blgeler sv ve gaz fazlarn gsteren blgelerdir.
9 Blgeleri birbirinden ayran P ve T deerlerindeki artlarda her iki blge fazlar beraberce denge halinde yer alr. 9 O noktasnda (l nokta) ise her faz (kat+sv+gaz) beraberce denge halinde bulunurlar.
24

K BLEENL DENGE DYAGRAMLARI
9 kili denge diyagramlar diyagram oluturan elementlerin birbirinde znme durumuna gre e ayrlr. a) Sv ve kat halde birbirinde hi erimeyen elementlerin denge diyagramlar
rnek: Ag-Ni, Al-Pb, K-Mg, Fe-Pb. Bu tr karmlarn pratikte nemi yoktur
b) Sv ve kat halde birbirinde ksmen eriyen elementlerin denge diyagramlar

rnek: Pb-Zn
c) Sv halde birbirlerinde tamamen eriyen elementlerin denge diyagramlar

Bunlar da e ayrmak mmkndr.
25

K BLEENL DENGE DYAGRAMLARI
c) Sv halde birbirlerinde tamamen eriyen elementlerin denge diyagramlar c1) Kat halde birbiri iinde tamamen eriyen elementlerin denge diyagramlar
rnek: Cu-Ni, Fe-Ni
c2) Kat halde birbiri iinde ksmen eriyen elementlerin denge diyagramlar
rnek: Pb-Sb, Cu-Zn, Pb-Sn, Cr-Ni
c3) Kat halde birbiri iinde hi erimeyen elementlerin denge diyagramlar

rnek: Bi-Cd, Sn-Zn, Al-Sn, Bi-Cu
26

Sv ve Kat Halde Tam znrlk
9 Alam meydana getiren elementler sv ve kat halde birbirlerini tam olarak eritebiliyor ise bu tip denge diyagramlar oluur. 9 Normal artlar altnda saf bir madde tek bir ergime scaklnda (TE) ergir veya katlar. 9 Ancak birbiri iinde tamamen eriyebilen iki madde kartrldnda oluan alamda ergime ve katlama A elementinin ergime scakl (TEA) ile B elementinin ergime scakl (TEB) arasndaki scaklarda meydana gelir. 9 Bu aralk karm oluturan maddelerin konsantrasyonuna gre deimektedir. 9 Alamlarn faz diyagramlarnn belirlenmesi iin deiik konsantrasyonlarda alamlar hazrlanarak ergime ve katlama noktalar belirlenir.
27

9 Bu denge diyagramnda sv, kat, sv+kat fazlar ile bu fazlara ait snrlar likudus ve solidus grlmektedir.
28

Kat faz, birbiri iinde tamamen eriyen A ve B maddelerinin oluturduu kat eriyikten () meydana gelmitir. Maddeler birbiri iinde tamamen eridiinden dolay kat () tanelerinde sadece tane snrlar grlebilir.
29

Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Tam znmezlik A iindeki B veya B iindeki A miktar arttka katlama scakl dmektedir. noktasnda Likudus erileri kesimektedir.
30

Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Tam znmezlik Bu noktada alam saf elementler gibi davranarak T scaklnda katlamaktadr. Bu dzen genellikle katmanl veya spiral biiminde yan yana dizilme eklinde olur. Bu grnm nedeniyle bu yapya "gzel ekilli" "iyi yapl" anlamnda tektik ismi verilmitir. Bu alama da tektik alam denilir.
31

Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Tam znmezlik Katlama esnasnda tektik alamn solunda kalan alamlarda ilk nce A sanda kalan alamlarda ise ilk nce B katlar. Svnn iindeki srasyla B ve A miktarlar da artar. Geriye kalan sv tektik konsantrasyona gelince tektik yap oluur. Bu tektik yap katlama scakl kk olmas nedeniyle ekirdekleme hz yksektir. Bundan dolay tektik alam ince tanelidir.
32

Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Snrl znrlk Bu denge diyagramlarnn ikinci tip denge diyagramlarndan fark A bileenin belirli bir B zebildii blgesi ve B bileeninin belirli bir A zebildii blgesinin bulunmasdr
33

Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Snrl znrlk
znrlk, scakln artmas ile artt iin, tektik scaklkta en byktr.
34

Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Snrl znrlk Oda scaklndaki znrlk snrnn stnde A ve B ieren ve fazlar oda scaklklarna sour iken zemedikleri A ve Byi kristal dna atarak Bce zengin k ve Aca zengin fazlar k oluur.
35

Sv Durumda Tam znrlk, Kat Durumda Snrl znrlk
Bu ayrma olayna kelme denilir. kelme olaynda difzyon sz konusudur.
Difzyonun olmas iin yeterli zaman verilmeden hzl bir soutma yaplr ise ar doymu bir kararsz yap meydana gelir.
36
MALZEME BLGS
DEMR ve ALAIMLARI
2007 - BAHAR

Demir ve Alamlar
9 Sanayi ve yaplarda en ok kullanlan metalik malzeme, demir ve karbonlu alamlar olan font (dkme demir, pik) ve elik trleridir. 9 Demir grimsi esmer bir metal olup, zgl arl 7.85-7.87 dir. 9 1536Cde erir, serttir ve fazla elastik deildir. 9 Demir doada 4. yaygn bulunan bir metaldir (% 4.2). 9 Demir, doada en ok oksit cevherleri (Magnetit, Fe3O4), kkrtl cevher (Pirit, FeS2) ve karbonatl cevher (Spathik demir, FeCO3) eklinde rastlanr. 9 Yurdumuzda en zengin demir cevheri limonittir (Fe2O3. nH2O) ve Divrii'de bulunur (% 60-69 Fe).
38

Demir ve Alamlar
9 Demir kkenli alamlarn deiik zellikleri olan eitli trleri vardr. Ayrca demir ve karbon alamndan oluan elie, krom, nikel, tungsten gibi metaller deiik oranlarda katlarak bir takm zellikler kazandrlabilir. 9 Demire alam malzemesi olarak katlan karbon veya dier metallerin oran, alamn yalnzca kimyasal yapsn deitirmekle kalmayp, metalin mekanik davrann da etkiler. 9 Alamlarn davranlar, ayrca geirdii dayanm arttrma yntemlerine de (sl ilemi vb.) baldr.
39

Demir Karbon Denge diyagram
9 Mekanik zelliklerini deitirmek amacyla demire deiik elementlerle alam yaplr. 9 Bu amaca ynelik olarak en ok karbon kullanlr. 9 Demiri en ok etkileyen alamlama eleman karbondur. 9 Demir karbon alam olan elik, tm demir kkenli malzemenin en ok kullanlandr. 9 Genellikle karbon orannn belirli bir yzdeye kadar artmas ile alamn dayanm ve sertlik gibi zellikleri doru orantl olarak artar. Ancak baz zellikleri de rnein dktilite ve enerji yutabilme yetenei azalr.
40

9 Saf demir 30 MPa (N/mm2) gibi olduka dk akma dayanm deerine sahiptir.
9 Demirin ierisine az miktar karbon ilavesi bile akma dayanmn deerini nemli bir ekilde artrr.
41

Demir-karbon alamlarnn deiik scaklklardaki i yaplarn gsteren faz diyagramnda, sistemin sv halden, kat hale geinceye kadar urad deiiklikler grlmektedir.
42

Demir Karbon Denge Diyagramndaki Fazlar
Denge diyagramlar aslnda alam bnyesinde oluan olduka karmak olaylar aklamaya yarar. Sv halden souyup katlancaya kadar geen sre iinde alamn bnyesinde nemli deiiklikler olur. Polimorfik veya allotropik reaksiyonlar eklinde gelien bu deiiklikleri faz diyagramlar zerindeki eriler yardmyla izlemek mmkn olabilir.
43

Atomlarn bulunduklar yerlerden ok az miktarda hareket etmesi sonucu oluan bu reaksiyonlarn tamamlanabilmesi iin belirli bir sre gerekir. Bu sre iinde atom balar kopar, atomlar yer deitirir ve yeni balar kurulur. Bu olaylarn sresi ortamn scaklk derecesi ile yakndan ilikilidir.
44

Kat cisim iinde meydana gelen bu reaksiyonlarda kristal yapda deimeler olduundan, cismin hacmi ve younluu da deiir.
45

Ferrit
Ferrit: Karbonun demiri iinde erimesi sonucu oluan kat eriyie ferrit ad verilir. Karbon bu eriyik iinde en fazla 723 C'de (A1scakl) % 0.025 kadar eriyebilir. Scaklk derecesinin dmesine bal olarak bu oranda azalr. Oda scaklnda ise bu oran % 0.005tir. Ferritin zemedii karbon kristalin dna atlr ve sementit oluur. Ferritten ayran sementite tersiyer sementit denilir.
46

Ostenit
Karbonun demiri iinde erimesi sonucu ostenit oluur. Karbon bu eriyik iinde tektik scaklk olan 1147 C'de en fazla % 2.06 orannda eriyebilir.
eliin scak ekillendirme ve sl ilemlerin pek ou ostenit faznda yaplr. Ostenit fazndan, souma hzna bal olarak ok deiik mikroyaplar meydana gelir.
Kristalin dna atlan karbon sementit oluturur. Ostenitten oluan bu sementite, 2. sementit (sekonder sementit) denilir.
47

demiri:
zel bir ad ve teknik bir nemi yoktur; en ok 1493C de % 0.08 karbon eritebilir.
48

Diyagramdan grlebile-cei gibi, NIE erisinin st ksmnda alam sv haldedir. En dk derecesi 1147C olan bu eriye ulaan deerlerde alam katlamaya balamaktadr. Soumann devam halinde allotropik deimeler bagsterir.
49
Katlamann balama erisinin 723 C ve % 0.83 C oran iin S ile gsterilen en dk ordinatna tektoid noktas ad verilir.
50

tektoid en az iki fazn belirli bir scaklkta kat cisim iinde, mekanik olarak gayet homojen bir ekilde karabildii snr noktas olmaktadr. rnein, bu noktada ferrit ve sementitin karmasyla elde edilen bileime inci grnmnden perlit (pearlite) ad verilir.
51

Perlit
A1 scaklndaki karbon znrlk snr % 0.025, oda scaklnda % 0.005dir. Karbon oranlar bu deeri atnda perlit ad verilen bileen oluur. Perlit, eliin tektoit scaklndan (723C) soutulmas sonucu aadaki reaksiyona gre oluur.
52

Ledeburit
Demir karbon denge diyagramndaki tektik alama (1147C % 4.3 C) ledeburit denilir. Ledeburit, ostenit ve 1.sementitten meydana gelir. Svdan ayran sementite 1. sementit (primer sementit) denilir. tektik ayrma aadaki reaksiyondaki gibi svdan iki ayr katnn olumas eklinde geliir.
53

Ledeburit
Ledeburit iindeki ostenitin karbon oran scaklk dtke azalr (ES erisi boyunca). Ostenitin iinde tektoit oran olan % 08C kalnca, perlit olarak dnr. Bundan dolay 723C nin altndaki ledeburite dnm ledeburit denilir.
54

Demir-karbon alamlarnn isimlendirilmesi
Karbon oran % 0.2 den az olan FeFe3C alamlarna yumuak demir ad verilir. Karbon oran % 0.2 - % 1.7 arasnda olan FeFe3C alamlarna elik denir. Karbon oran % 1.7den byk olanlarna ise dkme demir (Font) denilir.
55

Souma Esnasnda elik Ve Dkme Demirlerdeki Faz Deiimleri
Diyagram zerinde % 0.4 ve %1.4 karbonlu elik ile %3 karbonlu dkme demirin ergime noktasndan oda scaklna kadar geirdii deiiklikleri inceleyelim
56

% 0.4 karbonlu alam
9 % 0.4 karbonlu alam, 1 noktasna gelince katlamaya balar, 2 noktasna gelindiinde yap tamamen ostenittir. 9 3 noktasna kadar herhangi bir deiiklik olmaz. 9 3 noktasna gelince tane snrlarnda ferritler () ayrmaya balar. 9 Ostenitin karbon oran ise A3 erisi boyunca scaklk dtke artar ve en son 723C de % 0.8C oranna ular. 9 Bu alam 723C nin altnda (4. nokta) perlit olarak dnr.
57

% 0.4 karbonlu alam
9 Oda scaklnda yap ferrit ve perlitten meydana gelmitir.
58

% 1.4 karbonlu alam
9 %1,4 karbonlu elik 1 noktasna gelince ostenit () tanecikleri olumaya balar.
9 2 noktasnda yap tamamen ostenitten ibarettir. 9 Acm erisinin altna inince (3 noktas) ostenitin zebildii karbon oran azaldndan ikinci sementit oluur.
59

% 1.4 karbonlu alam
9 A1 scaklnn altna inildiinde (4 noktas) yap perlit ve ikinci sementitten ibarettir
60

% 3 karbonlu alam
9 % 3 karbonlu alam 1 noktasna gelince ostenit tanecikleri katlamaya balar tektik scakla gelindiinde, ostenitin karbon oran % 2.06, sv iindeki karbon konsantrasyonu % 4.3 tr. 9 Geriye sv olarak kalan ksm ledeburit olarak katlar. 9 Scaklk derken ostenitin karbon eritme oran Acm erisi boyunca dt iin ostenitten karbonlar ayrr ve 2.sementiti oluturur.
61

% 3 karbonlu alam
9 A1 scaklna gelindiinde ostenitin karbon oran % 0.8e dmtr. 9 723C nin altnda ostenit perlite dnr. 9 Oda scaklnda yap perlit, ikinci sementit ve dnm ledeburitten ibarettir.
62

Dk Karbonlu elikler
9 Dk karbonlu elikler en fazla % 0.25 mertebelerinde karbon ierirler. 9 Bunlar dier trlere kyasla en fazla dktil, buna karn en dk dayanm ve sertliktedirler. 9 Bu tip elikler, byk dktilite ve ilenebilirlik gerektiren yerlerde kullanlrlar. 9 rnein, otomobil gvdesi, ince sa levha, ivi, perin, betonarme donats, profil eleman malzemesi retiminde kullanlrlar. 9 Tavlama ve sl ilemler yardmyla sertletirilemezler.
63

Orta Karbonlu elikler
9 % 0.3 - % 0.5 orannda karbon ieren orta karbonlu elikler ise; demiryolu raylar, tren ve tekerlekleri, dingil aftlar ve yksek nitelikli betonarme donats gibi sertlik ve yksek dayanm gerektiren yerlerde kullanlr. 9 Karbon ierikleri martensit oluumuna izin vermesi nedeniyle sl ilem ve tavlama yoluyla zellikleri dzeltilebilir.
64

Yksek Karbonlu elikler
9 % 0.55 - % 0.95 arasnda karbon ieren yksek karbonlu elikler, en sert, en dayankl ancak en az dktil olan trdr. 9 Isl ilemlere en iyi bu tr yant verip, gereken ilemlere tabi tutulduktan sonra istenen nitelie getirilebilir. Bu tr elikler, deiik zellikli tellerin, sava aralarnn, keskin baklarn vb. yapmnda kullanlr. 9 Kaynak ilemi bu tip eliklerde lokal sertleme ve dktilite kaybna yol aabildiinden kaynaklama srasnda dikkatli olunmas gerekir.
65

9 eliklerin iinde doal olarak baz yabanc maddeler bulunabilir (En ok Mn % 0.6-% 0.7, Si % 0.05 - % 0.45, S % 0.02 % 0.04, P % 0.011-0.032 oranlarnda bulunabilir). 9 Bunlar yukarda belirtilen snrlar iinde kalrsa, alamn mekanik davrann pek etkilemezler. Ayrca Mn orannn artmas dayanm olumlu ynde etkiler. 9 Ancak kkrt eliin krlganln arttrr, bu nedenle iyi bir elikte oran % 0.04' gememelidir.
66
MALZEME BLGS
ELK RETM

2007 - BAHAR
ELK RETM
DEMR (Fe) KARBON (C)
ELK
Fe (%99,7) C (0,25-0,4)
ELK
68
ELK RETM
CEVHER+ERTC
Gaz k Baca Dner ykleme haznesi Byk an 200C
KIRMA, UFALAMA YAKMA YAKMA (1900 C)

800C
Kk an
SOUTMA
1300C 1800C 1500C Hazne Ana hava simidi Hava giri borusu Curuf aktma kanal
BEYAZ FONT ESMER FONT

Ham demir
69
ELK RETM
karbon, silisyum, mangan, fosfor, kkrt gibi maddelerin ksmen veya tamamen yok edilip, eitli elik ve endstriyel demirlerin edilmesi
HAM DEMRN ARINDIRILMASI
piyasada grlen sa, deiik boy ve ekillerdeki ubuk, profil elemanlar olarak yar mamul
PYASAYA ARZ EDLEBLR HALE GETRME
70

elik retimi
9 Demir ve alamlarnn elde edilii, dzeltimi, deiimi ve yar ilenmi eya haline dntrlmesi ile uraan endstri ve teknik blmne "siderurji" ad verilir. 9 Siderurji teknii drt byk gruba ayrlr : 1. Cevher, eritici ve kmrden oluan ham maddeleri; krma, ufalama, yakma (Piritlerin yaklmas), kok yapm vb. ilk ilemlerden geirerek yksek frna atlabilecek ekle dntrme aamas.
71

elik retimi
2. Ham demir (pik) veya font elde edilii ve iri dkm rnlerinin elde edilii; Demir metalrjisinde kullanlan yksek frnda cevher, kmr ile beraber 1900C civarnda yaklmakta ve 1300Cde abuk souma sonucu beyaz font retilir. Yava souma salanrsa esmer font elde edilir. Artk maddeye letiye(curuf) ad verilir.
72

elik retimi
9 Yukardaki reaksiyonla elde edilen font'a hava ve demir oksit etki ettirilerek yumuak demir retilir (Puddling Yntemi). 9 elik retiminde ise beyaz fontun yaklarak fazla karbonun alnmas (Martin-Siemens Yntemi) veya yumuak demire hava flenerek karbonlanmas (Bessemer veya Thomas) yntemi gibi ilemler uygulanr.
73

SREKL DKM
4. nc aamann rn olan ktklerin ya ingot kalplara dklerek veya su ile soutulan bakr kokil ile bir utan aktlrken teki utan katlam ekilde dar ekilerek srekli olarak (srekli dkm) dklerek piyasada grlen sa, deiik boy ve ekillerdeki ubuk, profil elemanlar olarak yar ilenmi eya durumuna getirilmesi.
74
ELK RETM
75

elik retimi
9 Demir ve elik rnleri ayn zamanda hurda malzemeleri deerlendiren ark oca sistemi ile de elde edilir. 9 Temin edilen hurda demir, alama karbon salamak amacyla pik demir (yksek karbon oranl dkme demir) ile birlikte elektrik ark ocaklarnda eritilir.
9 Eritme iin gerekli olan yaklak 1600C scaklk yarm metre apl adet byk elektrot ile salanr.
76

elik retimi
9 Elektrotlardan geen yksek elektrik akm sonucunda doadaki yldrm dmesine benzer ekilde elektrik ark oluur. 9 Oluan ark yksek s yaydndan dolay demir ve ierindeki dier elementler erir. 9 Eriyik zerine oksijen verilerek istenmeyen elementlerin aktiflik srasna gre oksitlenerek eriyikten ayrmas salanr.
77

elik retimi
9 Bu oksitler curuf ad verilen karm olutururlar. Bu curufun zgl arl demirden olduka dk olduundan dolay (yaklak 2.53.0), curuf eriyiin yzeyine kar ve yzeyden darya atlr. 9 Eriyikten curuf alndktan sonra; eriyik daha kk elektrotlar olan potaya boaltlr. 9 Burada eriyikten rnek alnarak kimyasal bileimine baklr ve gerekli ilemler yaplarak istenen kimyasal kompozisyon elde edilir.
78

elik retimi
9 En son elde edilen alam srekli dkm ilemine tabi tutulur. 9 Burada sv haldeki demir-karbon alamnn scakl bakr kokillerde su ile soutulup 1200Cye kadar drlerek katlama salanr.
9 Daha sonra katlaan malzeme istenen formda ktkler haline getirilerek ya kendi halinde soumaya braklr ya da fazla soumadan istenen boyut, ekil, sertlik ve dayanmda elik retilmek zere haddelemeye geilir.
79

elik retimi
80

elik retimi
81

elik retimi
82
MALZEME BLGS
Metallerin Mekanik zelliklerini Deitirme Yntemleri

2007 - BAHAR

9 Metallerin mekanik zellikleri kullanm amacna gre yeterli olmayabilir. Bu amaca ynelik olarak baz yntemleri kullanarak metallerin mekanik zellikleri gelitirilebilir. 9 Bu yntemler daha ok metalurji mhendislerinin ura alannda kalmaktadr. Ancak bir fikir verebilmek asndan bu yntemlerden ksaca sz etmekte yarar vardr. 9 Malzeme kopmadan nce belirli bir kopma uzamas (baz literatr % 5 kabul etmektedir) gsteriyor ise byle malzemelere snek malzeme, belirgin bir uzama gstermeden koparsa (plastik ekil deitirmeden) gevrek malzeme denir. 9 Snek malzemeler dislokasyon hareketleri ile ekil deitirdikleri iin, dislokasyon hareketini zorlatran her etki malzemenin dayanmn artrr.
84

9 Tane Ufaltma 9 Kat eriyik Alamlandrlmas 9 Deformasyon Sertletirmesi 9 Isl lem

85

Tane Ufaltma
9 Kristal kaymasnn tane snrlar ile engellendiinden sz edilmiti. Tane boyutu daha kk olunca daha byk oranda snr malzemesi kacandan, malzemenin tane boyutu klrken, mukavemeti artar. 9 Bu nedenle malzemenin tane aplarn incelten ilemler ayn zamanda o malzemenin dayanmn arttrr. 9 Bu ilemler daha ziyade eriyiklerin dondurulmas ile gerekleir. 9 Eer sv daha hzla donduruluyorsa ince yapl taneler, yava donarsa daha kaba yapl taneler oluur.
86

1. Tane Ufaltma
9 Donma hz genellikle dkmn yapld kalbn cinsine gre deiir. Metal kalplarda, kum kalplardan daha hzl donma oluur. Metal kalplar su ve ya ile soutmak bu ilemi daha da hzlandrr.. 9 zellikle iri taneli yap istenirse scak kum kalplar kullanlr. 9 Tane boyutlar mekanik ilemlerle (form ve ekil verme) ve sl ilemler (tavlama) ile ayarlanabilir. 9 Gelien metalurji teknikleri ile bu ilemler deiik ekillerde dzenlenebilir.
87

2. Basit Alam Etkileri
9 Alam oluturan atomlar yaraplar farkl olduu iin kristal hatas olutururlar. 9 Elementlerden biri dierine gre ya arayer atomu ya da yeralan atomu oluturur. Her iki halde de dislokasyon hareketi zorlar. 9 Dislokasyon hareket ederken bu nokta hatalarna ularsa veya nokta hatalar yaynma ile dislokasyon blgesine ularlarsa, dislokasyon blgesinin enerjisini azaltarak hareketini zorlatrr.
88

3. Deformasyon Sertletirilmesi
9 Bir malzemeye elastik limitin zerinde bir statik gerilme uygulanp sonra kaldrlrsa ve bu ilem ayn ekilde tekrarlanrsa, orijinal elastik limitten byk yeni bir elastik limit belirir.
89

3. Deformasyon Sertletirilmesi
9 Bu ileme souk ilem ad da verilir.
90

4. Isl ilem
9 stenilen mikroyap ve zellikleri elde etmek iin elik kat fazda iken stlp, soutulma ilemlerine sl ilem denir. 9 Isl ilemler tavlama ve sertletirme olarak iki grupta incelenebilir.
91

4. 1. Tavlama
9 eliklerin stlp soutulma ilemlerine tavlama denilir. 9 Souk ilemin etkileri (i gerilmeler) tavlama denilen metal ilendikten sonra yaplan bir stma ilemi ile giderilir. 9 Tavlama sonucu, elastik dayanm biraz azalabilir ancak enerji yutma kapasitesi ve dktilite byk lde artar ve yasslaan taneler birbirleri ile kaynarlar.
92

4. 1. Tavlama
Tavlama ad Uygulanmas Elde edilen zellik
Tane snrlarnda biriken ve gevreklemeye neden olan katklar ve kalntlar tane iine doru yaynr. Yaynamayanlar ise kreleerek tokluk artar. Taneler irileerek eliin talal ileme zellii artar
Homojenletirme elik 1100-1300Cler arasnda 50 saat gibi (Yaynma) uzun bir sre bekletilir. Tane iriletirme. elik 9501100Cler arasnda bekletilir.
93

4. 1. Tavlama
Tavlama ad
Tam
Uygulanmas
tektoit alt eliklerde A3, tektoit st eliklerde A1 scaklnn yaklak 30C stnde tutularak genellikle frnda, en az A1 scaklnn 30 C altna kadar yavaa soutularak yaplr
Elde edilen zellik

nce taneli yap elde edilir, ayn zamanda yumuama meydana gelir, elektrik ve manyetik zellikler ve ilenebilirlik iyileir. souma kontroll yapld iin homojen bir mikro yap elde edilir.
94

4. 1. Tavlama
Tavlama ad
Normalizasyon
Uygulanmas
Bozulan tane yapsnn normal hale getirilmesi iin tektoit alt eliklerde A3 scaklnn tektoit st eliklerde ise Acm veya A1 scaklnn yaklak 55C stnde tavlanma yaplr. Soutma oda scaklnda, havada yaplr.
Elde edilen zellik

elik dkm paralar genellikle entik darbe mukavemetini artrmak iin normalizasyon ilemine tabi tutulur. Para havada soutulduu iin, sou-ma homojen olmaz. Parann kalnl, ortam scaklnn farkll mikroyapy deitirir. Kaln paralarda yzey mikro-yaps ile i ksmn mikroyaps farkl olur. Normalizasyon tavlamasnda souma daha hzl olduu iin mikroyap daha sert ve daha dayankl olur.
95

4. 1. Tavlama
Tavlama ad
Kreselletirme (Yumuatma)
Uygulanmas
Sementitleri paralamak iin, tektoit alt elikler A1in altnda tutulur tektoit st eliklerde A1 scaklnn altnda ve stnde salnm yaptrlr.
Elde edilen zellik

tektoit st eliklerdeki sementit lamellerinin paralanmas eliin ilenmesini kolaylatrr, tokluunu artrr. elik iindeki sementitlerin kreselletirilmesi eliin sneklii, yorulma dayanm gibi mekanik zelliklerinin iyilemesine neden olur.
96

4. 1. Tavlama
Tavlama ad
Yeniden kristalleme
Uygulanmas
elik 650Cye stlp bir sre bu scaklkta bekletildikten sonra soumaya braklr.
Elde edilen zellik

Souk ekillendirme neticesi kristal yaps bozulan elii yeniden kristal yapl hale getirmek iin yaplr. Souk ekillendirme ilemi genellikle karbon oran % 0.25 ve daha kk olan eliklere uyguland iin yeniden kristalletirme tav bu elikler iin sz konusudur.
97

4. 1. Tavlama
Tavlama ad Uygulanmas Elde edilen zellik
Makine paralarnn farkl blgelerinin farkl zamanlarda soumas veya farkl plastik deformasyona uramasndan dolay i gerilmeler meydana gelir. Bu tavlama sayesinde i gerilmeler iyice azalr.
Gerilme Giderme Malzeme 550-650Cler arasna stlp bir sre bu scaklkta bekletildikten sonra soumaya braklr.
98

4. 2. Sertletirme
9 eliin ostenitleme scaklndan martenzit oluacak ekilde hzl bir ekilde soutulmasna sertletirme (su verme) denilir. 9 Demirkarbon denge diyagram ok yava soutma ile elde edilir. Souma hznn artmas ile mikroyaplar ve denge diyagram deiir ve farkl faz dnmleri ve mikroyaplar meydana gelir. 9 Mekanik ekil verme ilemi sertletirilmesi sonucunda olmaz. 9 Yap metal ve alamlar genellikle ancak dk scaklkta eriyebilen ileme cevap vermezler.
her
zaman
deformasyon
souk ileme cevap verirler kurun gibi metaller souk
99

4. 2. Sertletirme
9 Isl ilemler neticesi meydana gelen martenzit, beynit, temperlenmi martenzit mikroyaplar veya oluturulan keltiler, dislokasyon hareketini zorlatrr.
9 Bu yntem zellikle eliklerin dayanm artrma ilemleri iin ska uygulanmaktadr.

100

4. 2. Sertletirme
9 Bu ilemler sonucu malzemenin mekanik zelliklerini istenen ynde deitirmek mmkndr. Isl ilemin ve souk ekil deitirmenin ayn malzemenin mekanik zelliklerine etkisi yukarda grlmektedir.
101

4. 2. Sertletirme
9 eliin tipik bir sl ilemi yle zetlenebilir: 1) Uygun bir dereceye kadar stma (rnein 845C), 2) Su veya yaa ani daldrp soutma, 3) Tekrar 650C altndaki bir dereceye kadar stmak. 9 Alminyum'un buna benzer daha dk derecede sl ilemleri vardr. 9 Saf metallere sl ilemin bir yarar yoktur. Ancak alamlara byk yarar vardr.
102

4. 2. Sertletirme
9 Uygulamada su verme, daldrma terimi ile adlandrlan soutma ilemi, eliin i yapsn etkilemek amacyla yaplr. 9 Bu ilem yalnzca metali suya daldrmak suretiyle yaplmaz. Yaa hatta erimi kuruna batrmak suretiyle yapld gibi, adi scaklklarda havann etkisine brakarak da yaplabilir. 9 Yada soutulan eliklere ya soutulanlara hava elii ad verilir. elii, havada
103

4. 2. Sertletirme
9 Daldrma ilemi daha ok % 0.2den fazla karbon ieren eliklere uygulanan bir termik ilem olup, amac genellikle sertlii arttrmaktr. 9 Bunun iin, alam uygun bir daldrma scaklna kadar stlr ve sonra yine elde edilmek istenen mekanik zelliklere gre, uygun bir ekilde ar ar veya hzla soutulur. 9 Bu ilemlerin amac eliklerin yksek scaklklarda edindikleri i yapy ksmen veya tamamen adi scaklklarda tutabilmelerini salamaktr.
104

4. 2. Sertletirme
9 rnein, % 0.5 C ieren bir elik 800C yi geen bir scakla kadar stldnda yalnzca ostenitten oluan homojen bir sistemdir. 9 Bu elik ara duraklardan (ferrit, perlit) gemeye vakit bulamadan ani olarak soutulursa homojenliini korur 9 Scakln ani d nedeniyle karbonun eriyebilirliinin azalmas sonucu demir ar doygun hale dnr. 9 Bylece martenzit yani zelti halinde bulunmayan karbon ieren demiri oluur.
105

4. 2. Sertletirme
9 Martenzit homojen bir ktledir ve ostenite kyasla ok daha serttir. 9 Ayn bileimdeki alam daha yava soutulacak olursa, sreye bal olarak ferrit ve perlit ksmen veya tamamen oluur.
Ferrit + Perlit
Temperlenmi Martenzit
106

4. 2. Sertletirme
9 Souma olayn hzlandrmak iin, % 10 tuz ve niadr ierikli banyolar kullanlr. 9 Daha az hzl soutmalar iin tatl su veya % 2lik H2SO4 ve HCl zeltileri, ar soutmalar iin gazya, kolza ya, madeni yalar, i ya ve youn kire banyolar kullanlr. 9 9 9 9 Souk ilemde taneler yasslar. Scak ilemde ise tanelerde ani dzensizlik olur, sonra tekrar dzene girerler. Scak ilem ssnn kontrolu, tane boyutu ve dayanm etkiler. rnein, elik ve alminyum alamlar bu ileme alacak derecede cevap verirler.
107

Yzey sertletirme ilem eitleri ve zellikleri
Tavlama ad
Karbonlama (sementasyon)
Uygulanmas ve Elde edilen zellik

Yzey karbon oran yaklak % 0.8 civarnda olan bir para ostenitlenip su verilir ise yzeyi sert i ksm sertlememi bir yap elde edilir ki bu yap hem anmaya hem de darbeye dayankl hale gelir. eliin, karbonlama ve sertletirme ilemlerine sementasyon denilir.
108

Tavlama ad
Azotlama

Karbonlamaya benzer ekilde eliin yzeyine azot difzyonu yaplr. Azot nitrrasyon eliklerinde bulunan Al Cr Ti gibi elementlerle sert nitrrleri oluturur. Nitrrleme ilemi 500570*Cler arasndaki scaklklarda gerekletirilir. Sertlik derinlii sementasyona gre daha azdr; fakat sertlik deeri fazladr. Sementasyon ile elde edilen yzey sertlii 850900 VSD ise Nitrrasyon ile 1200 VSDne ulalr ki bu da daha iyi anma dayanm oluturur.
109

Tavlama ad
Borlama

Karbonlama ve azotlamaya benzer bir termokimyasal sl ilemdir. elie bor elementinin difzyonu salanr. Oluan FeB ve bileikleri ok sert (2000 VSD) ve kararl bileiklerdir. 9001000Cler arasnda bor verici kat sv ve gaz ortamlarnda tutularak yaplr.
110

Tavlama ad
Alevle ve ndksiyonla sertletirme

Sertleme kabiliyeti olan bir elikten yaplm olan parann sadece yzeyi ostenitlenir ve su verilir ise yzeyi sert ii yumuak bir yap elde edilir. Yzeyin stlma ilemi alevle sertletirmede oksijen yanc gaz fleci ile, indksiyonla sertletirmede ise indksiyon akm ile salanr. Alev ve indksiyon ile sertletirilmi parann yorulma zellikleri sementasyondaki gibidir.
111

Termomekanik lemler
9 eliin haddelenmesi esnasnda, plastik deformasyon ve hemen ardndan yeniden kristalletirme olaynn meydana gelmesinden dolay tane boyutu klr
Haddelemeye giri
k 850 C
1100 C
112

Termomekanik lemler
Haddelemeye giri
k 850 C
1100 C
9 ayet haddelemenin hemen ardndan sertletirme ilemi yaplrsa; metalde dislokasyon younluu fazla, tane boyutu kk ve hzl souma neticesi daha dayankl mikroyaplar elde edilir.
9 Bu ekilde eit dayanm artrma yntemi olan plastik deformasyon, tane boyutunu kltme ve sl ilem uygulanm olur.
113
MALZEME BLGS
Yaplarda Kullanlan elikler

2007 - BAHAR

9 Yaplarda elik, genellikle betonarme yaplarda donat olarak veya elik yaplarda tayc malzeme (profil) olarak iki ekilde kullanlr. 9 Betonarme yaplarda beton, ekme dayanm dk olduundan basn gerilmelerini karlamaktadr. 9 Betonarme yaplarda elik, betonun ekme dayanmnn zayf olmas nedeniyle, herhangi bir yap elemannda oluan ekme kuvvetlerini karlamak amacyla kullanlr.
115

9 Yaplan almalarda betona en uygun ekme donatsnn elik olduu grlmtr. 9 Betonla eliin bu uyumunu eliin aada sralanan zellikleri salamaktadr: a) eliin ekme dayanmnn betona oranla ok daha yksek olmas, b) eliin betonla ok iyi aderans salamas, c) eliin genleme katsaysnn betonunkine yakn olmas dolaysyla farkl scaklklarda hemen hemen ayn ekil deiimini yapmalar.
116

9 Betonun iine bu amala yerletirilen elik ubuklar deiik trlerdedir. lkemizde donat apn tanmlar. 9 rnein, 16, ap 16 mm olan betonarme eliidir.
16 14 12 10 8
117

9 Betonarme yaplarda donat ve beton arasnda yeterli bir yapmann (aderansn) salanmamas halinde, donat beton iinde kayarak kuvvetleri aktaramaz ve bu durum da yapnn yklmasna yol aabilir. 9 Donatnn aderans yeteneini arttrmak amacyla, elik ubuklarn yzeyinde knt ve girintiler yaplr. 9 Beton ktlesine taklarak yapmay arttran bu kntlar genelde nervrler vastasyla meydana getirilir.
118

9 Bu kntlar ubuk eksenine dik olabilecei gibi, eksene belirli bir a yapan srekli helezonlardan da oluabilir. 9 Bu nervrlerin deiik tipleri vardr. En ok kullanlan nervr tipleri yanda grlmektedir. 9 Enine ve boyuna nervrl olan bu elikler kendi eksenleri etrafnda burularak TOR ad verilen, elikler elde edilmektedir.
119
YAPILARDA KULLANILAN ELKLER

Tipler
Snflar Dz Yzeyli (D) Scak haddeleme ilemi ile imal edilen (a) I-a III-a (S220a) S(420a) 6-50 220 340 1.20 6-50 420 500 1.10 Nervrl (N) Profilli (P)
Termo-mekanik ilemle imal edilen (a)
Souk mekanik ilem uygulanarak imal edilen (b) III-b (S420b) 6-12 14-18 420 500 IV-bs (S500bs) IV-bk (S500bk)
Sembol Anma ap (d) (mm)

Min. Akma day. (MPa) Min. ekme day. (MPa)
IV-a (S500a) 6-50 500 550 1.08
4-16 500 550 -
ekme/akma min. day. Oran
Min. kopma uzamas (%) 28 32<50 (%) 18 18 12 10 12 10 10 8 5

120

AFBYYHY- MALZEME DAYANIMLARI
9 Kirili sistemlerin demelerinde, kirisiz demelerde, dili deme tablalarnda, bodrum katlarn evresindeki d perde duvarlarnn gvdelerinde, deprem yklerinin tmnn bina ykseklii boyunca perdeler tarafndan tand baz yaplar ve prefabrike binalarda ngerme elii olarak S420den daha yksek dayanml donat elii kullanlabilir. 9 Dier tm betonarme tayc sistem elemanlarnda S420den daha yksek dayanml donat elii kullanlmayacaktr.
121

AFBYYHY- MALZEME DAYANIMLARI
9 Kullanlan donatnn kopma birim uzamas %10dan az olmayacaktr. 9 Ortalama akma dayanm, ngrlen karakteristik akma dayanmnn 1.3 katndan fazla olmayacaktr. 9 Deneysel olarak bulunan ortalama kopma dayanm, deneysel olarak bulunan ortalama akma dayanmnn 1.25 katndan az olmayacaktr.
122

TS708 (Mart 1996)ya gre Beton elik ubuklarnn Kimyasal Bileimleri
Sembol I-a III-a IV-a
% 0.25 0.40 0.22
% 0.050 0.050 0.050
% 0.050 0.050 0.050
% 0.012
Ced*
% 0.50
(1) Yeterli oranda azot balayc elementler(Alminyum gibi) bulunduu takdirde daha fazla azot (N) kabul edilebilir. *Karbon edeeri:
%C ed
Mn Cr + Mo + V Ni + Cu = %C + % +% +% 6 5 15
123

9 Kaynak yaplacak beton eliklerinin karbon edeeri % 0.4 deerini gememelidir (TS 500 ubat 2000). 9 Bu snrn konulmasnn nedeni yksek karbon oranl eliklerin yksek scaklkta kaynak yaplmas durumunda oluan martenzitik yapnn ok sert ve krlgan olmasdr. 9 Ayrca yksek scakla kan eliin ani soumas nedeniyle, kaynak yaplan blgede hacim sabitliinin bozularak atlamalar oluabilmektedir. 9 Yksek karbonlu eliklerde bu oluumlarn engellenebilmesi iin ya ani souma nlenmesi ya da kaynak yaplan blgeye daha sonra sl ilem uygulanmas gerekmektedir. 9 Ayrca kaynaktan sonra oluacak olumsuzluklar engelleyecek zel kaynaklama yntemleri de uygulanmaktadr. Ancak bu tr kaynaklama yntemleri olduka pahal yntemler olup hayati nem tayan ilerde kullanlmaktadr.
124

9 TS708 (Mart 1996)ya gre betonarme yaplarda 4 tip beton elii kullanlabilecei anlalmaktadr. Bunlar da birinci grup dnda (a) ve (b) olmak zere iki gruba ayrmak mmkndr. 9 (a) grubundaki alamlar yksek frnda ktkler halinde retildikten sonra hemen scakta ekilerek (haddeleme) doal bir sertlikte kullanma hazr duruma getirilmilerdir. 9 Buna karn (b) grubundaki alamlar soukta deformasyon ilemine maruz braklmak suretiyle gerilmeler ile ilgili zelliklerinde artlar oluturulmutur. 9 Bu elikler yaklak olarak 900C'ye kadar stlnca kazandklar dayanm artlarn yitirirler.
125

9 TS708 (Mart 1996)ya gre betonarme yaplarda 4 tip beton elii kullanlabilecei anlalmaktadr. Bunlar da birinci grup dnda (a) ve (b) olmak zere iki gruba ayrmak mmkndr. 9 (a) grubundaki alamlar yksek frnda ktkler halinde retildikten sonra hemen scakta ekilerek (haddeleme) doal bir sertlikte kullanma hazr duruma getirilmilerdir. 9 Buna karn (b) grubundaki alamlar soukta deformasyon ilemine maruz braklmak suretiyle gerilmeler ile ilgili zelliklerinde artlar oluturulmutur. 9 Bu elikler yaklak olarak 900C'ye kadar stlnca kazandklar dayanm artlarn yitirirler.
126

Ia elii (yumuak elik) S220
* minimum akma dayanm: 220 MPa * Karbon oran : %0.15 - 0.25
9 TS 708 (Mart 1996)ya gre Ia elii olarak adlandrlan elik tr minimum akma dayanm 220 MPa olan yumuak ve nervrsz eliktir. 9 Bu elik Karbon oran % 0.25den daha kk olan demir-karbon alamnn ktkler halinde imal edilmesinden sonra haddeleme iin yaklak 1200Cye kadar tekrar stlr. 9 Istlan bu elik normal oda koullarnda souma esnasnda merdaneler arasndan geirilerek kademeli olarak boyut kltlmesi salanr ve scaklk yaklak 1000Cye dtnde istenen form elde edilir. 9 Bu scaklktan sonra malzeme havada soumaya braklr. Oluan eliin mikroyap ferrit+perlitten olumaktadr.
127

IIIa elii - S420
* minimum akma dayanm: 420 MPa * Karbon oran : < %0.4
9 IIIa elikleri ise Ia eliklerine gre daha yksek karbon oranl, daha yksek dayanml ve sert eliklerdir. 9 IIIa elikleri karbon oran % 0.4den daha dk olan demir-karbon alamlarndan elde edilir. 9 retiminde Ia eliklerinden farkl olarak en son haddelemeden sonra yaklak 1000Cde nervrleme haddesi yaplr. 9 Ia eliklerine gre daha sert olan bu eliklerin gre ilenebilirlikleri daha az ve krlganlklar daha fazladr.
9 Ayrca bu tip elikler kaynak ileri iin uygun deildir.

128

Son yllarda IIIa eliklerinin retiminde %0.25den daha dk karbon oranl demir-karbon alamlar da kullanlmaktadr.
IIIa eliklerinin snekliini, entik darbe tokluunu artran ve entik darbe tokluu gei scaklnn dmesine neden olan bu yntem, eliin yzeyinde belirli kalnlkta daha sert ve dayanm yksek temperlenmi martenzit mikroyapsnn oluturulmas esasna dayanr.
129

Termeks Tempeks, tempcore, vb. isimler verilen bu ynteme gre en ok % 0.25 karbon oranl elik 1000Cde nervrlendikten sonra ani soutma ilemine tabi tutulur.
Bu ilem srasnda malzemenin yzey scakl 250Cye kadar der, ancak merkezinin scakl 900C civarndadr.
130

Malzeme kendi haline brakldnda ise tm yzeyde scaklk 650C olur. Scakln yzeyde 250Cye dmesi ile martenzitik yap oluur. Bu yap krlgan bir zellie sahip olup sl ilem uygulanmas gerekmektedir. Bu sl ilemi de scakl 650C karan ekirdek blgesi salamaktadr. Daha sonra kontroll bir ekilde soumaya braklan elik d yzeyinde terperlemi martenzit ekirdek blgesinde ferrit-perlitten oluan yap olumaktadr.
131
132
Yksek dayanml blge (900 MPa) Kalnl yarapn %10-20 si kadar
Dk dayanml blge ( St-I 370 MPa) DI KABUU YKSEK DAYANIMLI KISMI St I KALTESNDE
TERMEKS
St I KTNDE AN SOUTMA
TORNALAMADAN EKME DENEY SONU St III KALTESNDE
KOROZYON (PASLANMA) DURUMUNDA
KK KEST KAYIPLARI BYK DAYANIM KAYIPLARINA YOL AABLR

ngerilmeli beton elii
9 ngerilmeli beton yaplarda yksek dayanml eliklerin kullanlmas gerekmektedir. 9 Bu tip zel elikler % 0.7 karbonlu Martin eliklerine su verilmek suretiyle elde edilirler.
134

9 Deiik tiplere ait mekanik zelliklerin farkl olmasnn sonucu, bunlarn gerilmebirim ekil deitirme erileri de yanda grld gibi nemli lde farkeder.
9 Ancak elastisite modlleri nemli derecede farketmeyip, 2.1x105 MPa mertebesinde kalmaktadr. 9 Ayn ekilde yap eliklerinde Poisson oran 0.26-0.30 arasnda kalmaktadr.
135

Hasr Donat
9 Baz betonarme elemanlarda, rnein demelerde , donat yerletirilmesini kolaylatrmak amac ile, birbirine dik ve paralel ubuklardan oluan hasr donat kullanlr 9 Hasr oluturan ubuklar, dz yzeyli veya nervrl olabilir. 9 Hasrda iki dik yndeki donatnn st ste bindii noktalardaki balant, kaynak veya zel kelepelerle salanr.
136
ELKTE KALTE KONTROL

BOYUT KONTROL AKMA DAYANIMI EKME DAYANIMI MNMUM KOPMA UZAMASI ENERJ YUTABLME KAPASTES SERTLK, LENEBLRLK DARBEYE DAYANIKLILIK DER FZKSEL ve KMYASAL DENEYLER GVENLR RETC
137
ELKTE KALTE KONTROL BOYUT DENETM
ap Kontrol
(1000 mm uzunluktaki paralar en az 0,5 g duyarlkta tartlr)
G d s = 12,74 l
G : ubuk ktlesi (g)
l : ubuk boyu (mm)
138
ELKTE KALTE KONTROL BOYUT DENETM
Kesit Alan
(1000 mm uzunluktaki paralar en az 0,5 g duyarlkta tartlr)
G A = 12,74 l
G : ubuk ktlesi (g)
l : ubuk boyu (mm)
139
ELKTE KALTE KONTROL
140
EKME DENEY
141
EKME DENEY
rnek boyu: 600 mm Kopma uzamas ilk lm boyu: 10 d
Uzama % =
son boy - ilk boy 100 ilk boy

142
EKME DENEY
TS 708 Deneyler, elik ubuklara haddeleme ilemi sonrasnda herhangi bir tornalama ilemi yaplmadan uygulanmaldr. Yalnzca d = 32 mm ve zerindeki aplarda, scak haddeleme ilemi yaplm ubuklar iin (Illa, IVa) ekme cihaznn kapasitesi yetersiz ise numuneler d = 28 mm den daha kk olmamak zere cihaz kapasitesinin izin verdii en byk apta tornalanarak deneye tabi tutulur.
143
LENEBLME ZELL
144

elik Yaplar
9 eliklerin ikinci geni kullanm alan elik yaplardr.
9 elik kprler, ereveler ve at makaslar gibi yaplar elik levha ve profil ubuklarndan imal edilir.
145

elik Yaplar
9 Profil ubuklar kesit ekline gre korniyer (L), (T), putrel (I) veya U profili eklinde adlandrlrlar
9 Trk Standartlarna gre (elik Yaplar Standard, TS 648) yaplarda akma noktas 220 MPa olan yumuak eliin kullanlmas ngrlr.
146

elik Yaplar
9 Klasik yaplarn dnda olan baz zel mhendislik yaplarnda kullanlan elik malzemelerden baz farkl zellikler istenebilir. 9 rnek olarak, asma kprlerin tayc halatlarn meydana getiren 6 mm apnda rg eklindeki elik tellerin ok yksek dayanma sahip olmas istenir.
9 stanbul Atatrk asma kprsnde kullanlan elik tellerin ekme dayanmnn deeri en az 1600 MPadr.
147
MALZEME BLGS
ZEL ELKLER
2007 - BAHAR
ZEL ELKLER
9 eliklere nikel, mangan, silisyum, tungsten, krom gibi maddeler eklenerek alamn zellikleri deitirilir. Saylar gn getike artan bu tr eliklerin en nemlileri unlardr :
1. Nikelli elikler :
9 % 2 - % 46 arasnda nikel ieren elikler en ok kullanlan zel eliklerdir. 9 Alamda nikelin varl eliin dayanmn, sertliini, dktilitesini ve korozyona dayanklln olumlu ynde etkiler. 9 Motorlarda, kama ivilerinde, trbin, sava aletlerinde yksek dayanm nedeniyle bu tip elik kullanlr.
149
ZEL ELKLER
1. Nikelli elikler :
9 % 36 orannda nikel ieren tr piyasada invar ad ile satlr ve l aletleri yapmnda kullanlr. 9 Yksek oranda nikel ayn zamanda alamn termik genleme katsaysn drdnden, bu tr alamlar platin yerine teknik ilerde kullanlrlar.
150
ZEL ELKLER
2. Nikel kromlu elikler :
9 % 1.5 2 orannda krom varl nikelli alamn sertlik ve ekme dayanmn arttrr. 9 Mermi, zrh, bilya ve bilya yataklar, kpr ask zincirleri ve deiik aletlerin yapmnda bu tr alamlar kullanlr. 9 Daha yksek oranlarda krom varl alamn korozyona dayanklln arttrr. 9 Stainless steel (Paslanmaz elik) denilen bu tr alam gn getike daha fazla kullanlmaktadr. 9 % 18 Cr, % 8 Ni ve % 15 C ieren bir tr elik, mimari uygulamalarda mobilyaclkta, kaplama ilerinde her tr korozyon ortamnda ve yksek scaklklarda (T > 300 oC) bozulmadklarndan sk kullanlr.
151
ZEL ELKLER
3. Molibdenli elikler:
9 Mo az oranda Ni ve Cr gibi elementlerin yardmyla tanelerin incelmesine yaradndan alamn krlganln azaltr. 9 Bu tr elikler scakta bile sertliklerini ve keskinliklerini korurlar. Perin ve kaynak ilerinde kullanlrlar. 9 Ayn zellik krom-vanadyumlu eliklerde de vardr. Bu tip eliklere ok keskin elikler (ekstra elik) ad verilir.
152
ZEL ELKLER
4. Kromlu elikler:
9 Krom alamn korozyona dayanklln arttrr. 9 Bu arada ekme dayanm ve sertlikte artar, ancak dktilite azalr. 9 Krom oran % 12-15 arasndaki kromlu eliklerin Brinell says 750 mertebesinde bulunur.
153
ZEL ELKLER
9 Ayrca kesme, delme aletlerinde kullanlan sert ve keskin olan tungstenli elikler; yay, zemberek yapmnda kullanlan silisyumlu elikler (silisyum metalin elastisite zelliini arttrr) ve ray yapmnda kullanlan anmaya dayankl manganl elikler vardr. 9 % 12 - % 15 Mn varl arpmalara kar dayanm byk lde arttrdndan, tren paralar, krc ve ezici makine paralar yapmnda manganl elik alamlar kullanlr.
154
ZEL ELKLER
FONT
9 % 1.7 - % 5 karbon ieren demir alamlarna font veya dkme (pik) demir denir. 9 Bu dorudan doruya yksek frn rn olan ham demirden baka bir ey deildir. 9 Bu tr alamlar genelde fazla sert olduklarndan yaplarda kullanlmaya uygun deillerdir.
155
ZEL ELKLER
BEYAZ FONT
9 Kmr (kok) oran ve dolaysyla frnn scakl dk olup (1300C) metal abuk soursa adi beyaz font elde edilir. 9 Sementit ve perlitten oluan i yapsnda birleik halde % 3-3.5 C ve % 0.5-1 Si vardr. 9 Adi fontlarn sertlii ve basn dayanmlar fazladr. Ancak darbelere kar dayanksz ve krlgandr. 9 lenmee, dkm, kalp ilerine uygun deildir. Bu nedenle daha ok artlarak demir ve elik elde edilmesinde kullanlr.
156
ZEL ELKLER
ESMER FONT
9 Kok miktar fazla olursa buna bal olarak frnn altndaki scaklk artar (1900C). 9 Yava souma salanrsa karbonun nemli bir ksm sementitten grafite dnerek pul pul ince yapraklar eklinde ktlenin iine yaylr ve esmer font elde edilir. 9 Bu font beyaz fonta kyasla daha hafif, darbeye ok daha dayankl ve yumuaktr. 9 Yksek frndan karken kalplara dklr ve ilenmee elverilidir
157
ZEL ELKLER
9 Beyaz font 770C civarnda bir scaklkta bir sre stlarak yani bir tr tavlama ilemine sokularak yumuatlabilir. 9 Bu ilem sonucunda yapda grafit oluur ve font esmerleir. 9 Ancak bu grafit adi esmer fontun yapsndaki pul pul olan grafitten farkl olarak ince tanecikler halindedir. 9 Bu nedenle bu tr font en az krlgandr ve ilenmee en elverilidir.
158

Mühendi̇sli̇k Metal Ve Alaşimlari

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mühendi̇sli̇k Metal Ve Alaşimlari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MALZEME BLGS

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

PA naat Mhendislii Blm

Malzeme Bilgisi Dersi

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

PA naat Mhendislii Blm

Malzeme Bilgisi Dersi

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

PA naat Mhendislii Blm

Malzeme Bilgisi Dersi

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

YERALAN KATI ZELTS

PA naat Mhendislii Blm

Malzeme Bilgisi Dersi

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

PA naat Mhendislii Blm

Malzeme Bilgisi Dersi

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

a) Atom boyut faktr b) Kimyasal Faktr c) Rlatif Valans Faktr

PA naat Mhendislii Blm

Malzeme Bilgisi Dersi

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

RLATF VALANS FAKTR

PA naat Mhendislii Blm

Malzeme Bilgisi Dersi

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

PA naat Mhendislii Blm

Malzeme Bilgisi Dersi

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

PA naat Mhendislii Blm

Malzeme Bilgisi Dersi

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

PA naat Mhendislii Blm

Malzeme Bilgisi Dersi

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

PA naat Mhendislii Blm

Malzeme Bilgisi Dersi

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI

Yrd. Do. Dr. Hayri N

MHENDSLK METAL ve ALAIMLARI