1. bask / mays 2001 18. bask / ocak 2005 Bu kitabn 18. basks 2 000 adet yaplmtr.

Tekilatn ki Silahoru Biri Merutiyetin Silahoru Dede Yakub Cemil Dieri Cumhuriyetin Silahoru Torun Yakub Cemil Soner Yaln

www.webturkiye.eu

Giri Soner Bey beni aryormusunuz! Tanmamz telefonda bu cmleyle balad... Tarih 16 haziran 1999. Sizi tanmyorum, gazeteci aabeyin sraryla aryorum. O aabeyime gvenimden dolay konuuyorum. Size baz bilgiler vereceim. Sadece bir tek isteim var; adm, kim olduumu sormayacaksnz. Sanrm siz de o gazeteci aabeye gveniyorsunuzdur. Doan Yurdakulla birlikte Bay Pipo kitab zerinde alyorduk. Hiram Abasn ASALA operasyonlarnda grev aldn renmitik. Fakat elimizdeki bilgiler kstlyd. Hrriyet gazetesindeki aabeyimiz sayesinde Torun Yakub Cemile ulatm. Daha dorusu o beni buldu. O gn telefonda yirmi dakika konutum. Sizi bir daha aramayacam. Ltfen siz de beni bulmaya almayn. Sylediklerime inanrsanz yazarsnz, yoksa siz de dier meslektalarnz gibi birka apulcunun halk kandrmasna alet olursunuz dedi. Sylediklerinin bir blmn Bay Pipo kitabnda yazdk. O yirmi dakikalk telefon grmesinden sonra bir daha aramad. Bay Pipo kitab kt.

12 Bir akam yine telefonla arad. lgin bir kitap yazdnz syleniyor. Bana bir tane gnderir misin? dedi. PTTden kiralad posta kutusuna gnderdim. O gnden sonra kitapla ilgili konumaya baladk. Syle-diklerini yazmamak zere anlamtk. Bu grmelerde beni en ok artan yan, onun Yakub Cemilin torunu olduunu renmem oldu. Bir telefon grmemizde, Beyrutta ben neden Yakub Cemil kod adn kullandm, biliyor musun? diye sordu. ttihat ve Terakkinin yiit bir silahorunun ad olduu iin dedim. Sence yiit biri miydi? dedi. Ne demek istediini anlamamtm. Sorusuyla bir yere gelmek istiyordu ama...

www.webturkiye.eu

Hayati konusunda fazla bir bilgim yok, ama yiit biri ol-duunu biliyorum dedim. Sonra anladm ki yiit laf ok houna gitmiti. Yakub Cemil benim dedemdir, o nedenle adn kullandm dedi. Aklma faili mehul cinayete kurban giden Binba A. Cem Ersever geldi. Ankarada Zafer arsnda oturup sohbet ederken, Biliyor musun biz Arnavut gmeniyiz, Resneli Niyazi yakn akrabamzdr demiti. Aldrmamtm, aslnda doru veya yalan olup olmadn bile aratrmamtm. Bu nedenle yazdm Binba Erse-verin tiraflar adl kitabma da sohbetin bu blmn koymadm. Sekiz yl sonra, Bedrettin Dalanla yediimiz bir le ye-meinde konu Binba Ersevere geldi. Dalan, Erseveri tan-yordu. Ben aratrdm Erseverin Resneli Niyazinin soyundan olduunu rendim. Kan davas nedeniyle Rumeliden gp Erzuruma yerlemiler dedi. Resneli Niyazi, merutiyet iin daa km, 31 Mart gerici ayaklanmalarn bastrmak iin stanbula gelmi, hibir makam, rtbe istememi, iftliine ekilmi ve orada hasmlar tarafndan kan davas nedeniyle ldrlmt. 13 1908 ylnda Resneli Niyazi gibi Enver Paa da daa k-mt. Yakub Cemil her daim olduu gibi yine. bu macerada da Enverin yanndayd. O tarihte daa kan Resneli Niyazinin akrabas Binba Erseverin anlatmlarn kitap yapmtm. imdi Yakub Cemilin torununun anlattklarn neden kitap yapmayaym diye dnmeye baladm. Binba Ersever anlattklarnn yazlmamasn istemiti. gyle yapmtm. Ancak o ldrldkten sonra yazdm. gyle yapmak zorundaydm, bu her gazeteci iin tarihsel bir sorumluluktur. Torun Yakub Cemilde durum daha farklyd. Brakn sylediklerinin yazlmasn, benimle yz yze gel-mek bile istemiyordu. Telefon numarasn bile vermiyordu. Aramak istediinde akamlar iyerime deil evime telefon ediyordu. Belki bir gn ikna ederim diye, telefon sohbetlerini ayrn-tlaryla not almaya baladm. Bu arada Dede Yakub Cemili aratrmaya baladm.

www.webturkiye.eu

Torun Yakub Cemilin anlattklarnn ne kadar doru, ne kadar abartl ve ne kadar yalan? Karar okuyucunun! Ama undan eminim; ASALAya kar yaplan eylemler bir devlet operasyonuydu ve o, bu operasyonun bir paras olarak grev almt. Belki hakl olarak kimliinin ortaya kmamas iin zaman, mekn ve isimleri deitirmi olabilir. Olabilir diyorum nk kendisi gerei olduu gibi anlattn belirtiyor. Belki de benimki salt gazetecilik kukuculuu! gyle veya byle, bence bunun pek nemi yok.

16 Olayn biimi deil, z nemli. O da bunu anlatt. Gelelim kitapla ilgili baz notlara. gncelikle diline. Torun Yakub Cemil olaylar nasl anlattysa, szcklerini bile de-itirmeden olduu gibi yazdm. Anlatmlarna katkda bile bulunmadm. Kitab nceden okuyan baz arkadalarn Olaylar biraz ssleyerek anlat ikazlarna ramen bunu yapmadm. Yaanan olaylar ben nasl dinledimse, okuyucunun da yle doal okumasn istedim. stedim ki, okuyucu bu anlatmdan ve onun kendi dilinden Torun Yakub Cemilin kiilii hakknda bilgi sahibi olsun. Dede Yakub Cemilin anlatmlarna gelince... Okuyucuyu o gnlere gtrmek iin elimden geldiince eski Trkeyi kullanmaya altm. Ancak yine de anlalr olmaya gayret ettim. grnein, zaman, mekn ve uzunluk birimi gibi ltlerde gnmz dilini kullandm. Dede Yakub Cemilin yaamyksn, torunun anlatm-larndan ve o dnemle ilgili kitaplardan derledim. Dede Yakub Cemilin anlatmlarnda olaylarn arkasndaki ngiliz, Fransz, Rus ve Alman parmaklarn gremeye-ceksiniz. grnein Sadrazam Mahmud evket Paann suikast sonucu ldrlmesinde, ngilizlerin muhaliflere yardm ettii iddialar o gnlerde ve o gnleri yaayan kiilerin anlarnda fazlasyla yer alr. Bunlara yer vermedim. nk Dede Yakub Cemilin donanm bunlar anlamaya msait deildi. O sadece bir silahordu. Siyasetle ilgili deildi. Onun azndan paylam kavgalarnn i siyasetteki izdmn anlatmak abartl olacakt. Bu konulara hi girmedim. Sadece bir silahorun grdklerini yazmaya altm.

www.webturkiye.eu

bizim jandarmaya gvenmeyip, Hristiyan ekalliyetten setikleri ceberut, insafsz kolcular kullanyorlard. Trkler, bata ttn olmak zere mahsullerini hep kaak yollardan elde ediyordu. Ben Makedonyada ekya takibindeyken Dyunu Umu-miyenin inzibatlar babam ve arkadalaryla atmaya giriyorlar. Zavall babam vuruluyor. Bana ok sonradan haber verdiler. Sylemekten ekinmiler; stanbula gelip intikamn alrm diye korkmular. Ailemizin ykn kardeim Mehmed Hsn ekiyordu. Babamn ikinci einden de Sabri adnda olu vard. Aslnda vey olu da saylmazd. Babamn ttn kaakl yapt gnlerde en yakn arkada Sabri isminde biriymi. O da Dyunu Umumiye inzibatlarnca ldrlnce, babam yakn arkadann hamile eini yanna alyor. te o hanmdan doan ocua da babasnn ismi olan Sabri3 veriliyor. Ben Manastra giderken Sabri ok kkt. Annem Nazik Hanm ile babam Ahmedin elini pp, kar-deim Mehmed Hsn ve kz kardeim Edareyle vedalatk-tan, Sabriyi ise kucama alp biraz okadktan sonra Ma-nastrn yolunu tuttum. Eve be kuru para brakmay ne ok istemitim. Maam 250 kurutu. Yalnz bunun 12,5 kuruu kesintiye gidiyordu. Fakat o gnlerde ara ki maa bulabilesin. Sadece 2 1881 ylnda kurulan ve tamam yabanc yedi yeden meydana gelen, Osmanl Devletinin d borlarnn tahsilini gvence altna almay amalayan kurulu. Bu yabanc kurulu Osmanlnn birok nemli gelir kaynana el koymu, bunlarn toplanma yetkilerini almt. 3 Mustafa Ragp Esatl, ttihat ve Terakki adl kitabnda Yakub Cemilin kardeinin adnn Mehmed Seyid olduunu yazyor (s. 467). Keza, Tark Zafer Tunaya da, Trkiyede Siyasal Partiler adl kitabnn 3. cildinde, Yakub Cemilin kardeinin adnn Seyid olduunu belirtiyor (s. 765). Torun Yakub Cemil ise srarla vey kardeinin adnn Sabri olduunu, z kardeinin adnn Mehmed Hsn olduunu sylyor. 21 birka kuru harcrah vermilerdi... Bir hafta sonra birliime teslim oldum. Rumeli barut fs gibiydi.

www.webturkiye.eu

kasabalara, ehirlere saldrlar dzenliyorlard. Akla gelecek her yntemle suikast yapyorlard. Mesela, Fransz bandral yolcu gemisini iindekilerle birlikte hatrdlar. Grand Otel, Yorgi Bodan ve Yeni Konak ga-zinolarn bombaladlar. Tm bunlarn zararn Osmanl Ha-zinesi dyordu. Fransz maden mdr Chevalieryi gpegndz kardlar, 15 000 altn fidye istediler. Tabi hemen deniyordu, nk kan para Osmanlnn kasasndand. Keza ngiliz rahibe Miss Stene iin denen 16 000 altn gibi. Biz ise artk 250 kuruluk maamz alamaz olmutuk. Ama paray kim dnrd. Gece gndz, da ta demeden komitaclarn peinde do-layorduk. Yakaladmz ekyalarn hepsinin bize tek sy-ledii, Neznamd. Yani Bilmem. Trke biliyor musun? Neznam! Silahlar nerede? Neznam! gzellikle kiliseler ve papaz evleri komitaclarn silah depo-suydu. Ancak biz ne zaman silah ele geirsek, Rus Konso-losluu annda mdahale ediyordu. hstelik yakaladklarmz gelip cezaevinden karyordu. Bu komitaclar evlerine, davul zurna eliinde bizim Trk mahallelerinden oynayarak dnyorlard!

24 Ruslarn gc uradan geliyordu: ngiltere Kral VII. Edward, Avusturya-Macaristan Hkm-dar Franz-Joseph ve Alman mparatoru II. Wilhelm, Mrz-steg Program denilen bir anlamaya imza atmlard. Anlamaya gre, Makedonya vilayetine bir Osmanl umum mfettii tayin edildi. Bunun yannda da, biri Rus, dieri Avusturyal iki mavir yardmc olarak verildi. Btn Makedonya, tpk Bulgar komitaclarnn yapt gibi, be blgeye blnm ve jandarma slah iin her blgeye bir yabanc uzman verilmiti. Tm jandarma blgelerinin komutanln ise bir talyan general yapyordu. Onun yannda 25 yabanc subay bulu-nuyordu. Vilayet btesini Osmanl Bankas kontrol ediyordu. An-lald gibi Makedonyadaki Osmanl topra en geni bir ekilde yabanc kontrolne braklmt.

www.webturkiye.eu

II. Abdlhamid bu istekleri hemen kabul etmiti. Blgeye Osmanl umum mfettii olarak Hseyin Hilmi Paa gnderilmiti. Paa gelir gelmez ne yapmt dersiniz?.. Biz Trk zabitle-riyle uramaya balamt... Paa, Bulgar, Yunan, Arnavut, Srp komitaclaryla urama yerine ttihat ve Terakki Cemiyeti yelerinin peine dmt. Yldz Saray, ttihat ve Terakki Cemiyetini5, hayat iin en tehlikeli varlk gryordu. Ama Zat ahane bilmiyordu ki, artk uyanmtk. Biz Osmanl zabitleri artk Zat ahanenin emir kullan deildik. Onun her isteine kleler gibi gz kapal boyun eemezdik. .. Artk kul olmak istiyorduk... Korkulan cemiyet ttihat ve Terakki her geen gn by-yordu. Makedonyada bulunan zabitlerin gnll, koarak cemiyete girmemizi hzlandran olay, 1903 ylnn mays aynda meydana geldi. Manastrdaki Rus bakonsolosu Rostkovkiy her zaman 5 ittihat ve Terakki Cemiyeti hakknda ayrntl bilgi iin kitabn sonundaki Kim kimdir blmne bakabilirsiniz.

25 deti olduu zere, elinde kamsyla cadde ve sokaklarda dolard. Rastlad Trk askerlerine hakaret ederdi. Hatta dverdi. Bir gn, bir resm binann kapsnda nbet bekleyen Trk askerine saldrd. Askeri kamyla dvmeye balad. Sebebi kendisine selam verilmemesiydi. Bizim asker dayanamad, silahn ekip bakonsolosu ldrd. Aslnda asker vazifesini yapmt! Fakat ne oldu dersiniz?.. Harp Divan kuruldu; hem ba-konsolosu vuran Halim adndaki asker, hem de o srada kapda bulunan dier Trk asker idama mahkm edildi. hzerinde Osmanl niformas bulunan ve hakarete urad, dvld iin kendisini savunan Trk askerini, bizim yce Osmanl Devletimiz, yabanclardan ekindii iin dara-acna gnderdi. Harp Divannda Enver Bey de grevliydi. Hibir ey yapamamann ezikliini, o da, o gn grd. Ve iki Trk askeri asld... Hakszlklardan ve hakaretlerden kurtulmalydk. Dinimiz, vatanmz ve milletimiz iin

www.webturkiye.eu

Arabadan inmi, biraz yrdkten sonra bir evin nnde durmutuk. Gzlerim bal olduu iin etraf gremiyor, ama hissediyordum. Yllar sonra gittiim evin adresini rendim. Buras Selanikte Yallar denen mahallede Baron Hir Hastanesinin yanndaki iki katl evdi. Evin sahibi Mid-hat kryd! Kap iki kez alnrd. Parola byleydi. erden Kimsiniz? sualini duymutum. Sapancal Hakk, Halas (kurtulu) cevabn vermiti. Demek parola buydu demitim iimden. eriden, Nereye, niin geldiinizi biliyor musunuz? su-aline, bu kez, Evet, bir cemiyeti mukaddeseye vatan ve millet iin hizmete geldik karln verdi Sapancal Hakk. Ka27 pnn arkasndaki sesin, Bu cevabnzn doruluuna yemin eder misiniz? sualine de, Sapancal Hakk, Allah, bayrak, namus zerine yemin ederim tasdikini verince kap almt. Holden geip bir odaya girince yemin merasimine geildi. Yakub Cemil, sa elini Kuran Azmana, sol elini ta-bancann zerine koy. Gzlerim hl balyd. Sapancal Hakknn yardmyla istenileni yapmtm. Yemin merasimi bitince gzlerimin ban zdler. Kar-mda siyah peeli, krmz rtl kii bulunuyordu. Oda yar aydnlkt. Cemiyetin gizli iaretlerini, parolalarn sylemilerdi. Ve-rilen vazifelerin yerine getirilmemesi, bir srrn ifas veya iha-net hallerinde Cemiyetin li makamlarnn kararyla lme kadar uzanan cezalarn tatbikinde hibir hakszlk isnat edil-meyeceini dair taahhtte bulunmam istemilerdi. Hepsini tek tek kabul etmitim!.. Cemiyetin silahor yelerden meydana gelen feda ubeleri vard. Ben bunlarn arasndaydm. Fedalik, idare heyetlerinin denetimi altnda yaplyordu. Bunlarn gsterdikleri sre iinde grev mutlaka, ne pahasna olursa olsun yerine getiriliyordu. Fedai olmak gnllle balyd, ama gnll olduktan sonra grevi yapmak zorunluydu. Hrriyet ve eitlik iin lm, lmlerin en ereflisiydi bizim iin. lk kez bir i meselede milletin kar iin lme kouyorduk. Yemin merasiminin ardndan gururumu okayan szleri dinledikten sonra evden kmtk.6

www.webturkiye.eu

olacan hibirimiz bilmiyorduk. O scak saatlerde nereden bilirdik, yirmi gn sonra memlekette doan ocuklara, Enver, Niyazi adlarnn verileceini... O ne byk bir gnd. Bir kutsal ama uruna yan yana gelmi kitleleri hibir gcn yok edemeyeceini ben o gn grdm. Dalar, tepeler, ovalar sanki bize o gn daha farkl geliyordu. 31 Enver Bey niformay kard. Beyaz potur, krmz kuak, mintan ve bandaki fesiyle tam bir kyl gibiydi.9 Boynunda Fethi (Okyar) Beyin daa karken hediye ettii drbn vard. Biz de etecilere benzemitik. Byklarmz bile dzelt-mitik.10 Tabi etecilerden farkmz vard. gzellikle emrimizde bulunan birliklerin rz ve namus yolunda dikkatli olmalar artt. Kimseye yan gzle baklmayacakt. Yenicede Binba Cemal Beyle11 karlamtk. Biraz erzak yardm aldk, karlnda senet veriyorduk. Senet para yerine geiyordu. Kabul etmeyen devlet memuru ttihat ve Terakki fedaleri tarafndan iddetle cezalandrlacakt. Sonra Karacaovada Enver Beyin amcas Halil Beyin birlikleriyle bulumutuk. Gittiimiz yerlerde ttihat ve Terakkiye adam kazanyorduk. gzellikle Mslman Arnavutlarn hemen hepsi Bektaydi. Bizi gnlden, yrekten destekliyorlard. Talat Bey gibi ttihat ve Terakkinin nde gelen baz isimlerinin Bekta olmalarnn da bunda rol vard. Tikvete Mustafa Kemal (Atatrk) Beyle bulutuk. Bize cemiyetin verdii genel yetkileri kapsayan bir mektup getirmiti. Geceyarsna kadar btn meseleleri konumutuk. Hepimizin yolu aynyd: Ya hrriyet, ya lm! Bizi dadan indirmek iin, Mir (Mareal) emsi Pa-ann emrindeki 80 taburla Makedonya yolunda olduunu renince dehete kapldk. Biliyoruz ki oluk gibi kan dklecekti ve akan kan karde kan olacakt! emsi Paa okumas yazmas olmayan alayl sert bir komutand. Zat ahane kendisine ok gveniyordu. 9 Enver Paann daa kt gnlerde ektirdii bir fotoraf Cemal Kutayn, Talat Paann Gurbet Anlar kitabnn 1. cildinin 208. sayfasnda bulunabilir. Merutiyet ilanndan sonra Enver Bey ile Resneli Niyazinin fotoraflar kapld. Ancak Enver Paa, zellikle eteklii andran kyafeti nedeniyle bu fotorafnn pek ortalarda dolamasn sevmezmi! 10 Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra orduda modernleme abalar balam, Fransa

www.webturkiye.eu

kulamza geldi. O scak gnlerde kimler vurulmad ki! 10 temmuzda, Saraya srekli jurnaller gnderen Manastr Topu Alay Mfts Mustafa evket Efendi, 17 temmuzda, Zat ahanenin 12 13 Atf Kaml; TBMMnin 6. ve 7. dnemlerinde anakkale milletvekillii yapt. Mahmut Soydan; daha sonraki yllarda srasyla, Atatrkn yaverliini, Siirt milletvekillii, Bankas Ynetim Kurulu bakanl ve Milliyet gazetesinin bayazarln yapt.

33 fermann okurken, Manastr Mntka Kumandanl erkn-harbiyesinden Osman Hidayet Paa ve Cemiyete dman olduklar bilinen, Debre Mutasarrf Hsn Bey, Polis Mfettii Sami, Avukat Sabir Efendi, Kanun (nzibat) Yzbas brahim, Svari Yzba Ali tek tek ldrld. Bu arada, ldrlen emsi Paann yerine blgeye gnde-rilen Mir Osman Paa, Manastrda Resneli Niyazi Beyin kuvvetleri tarafndan daa kaldrlp esir alnd. Kazanmtk! 23 temmuz 1908 gn Manastrda 21 pare top at yaplarak ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan Merutiyet ilan olunmutu.14 Biz bir gn sonra Kprlden Tikvee ulatmzda Selanik merkez heyetinden bir telgraf almtk. Merutiyeti ilan ettiklerini duyuruyorlard. Kansz bir ihtilaldi bu!.. Zamannda zulm grm, tevkif edilmi, hapsedilmi, srgnlere gnderilmi, ldrlm ama ylmam, kork-mam ttihat ve Terakki Cemiyeti zoru baarmt! Bata Enver Bey olmak zere hemen, hrriyetin kbesi Selanike gelmemiz isteniyordu. Artk zerimizde niforma-larmz vard. Saat bire doru Selanike vardmzda btn ehir halk tren istasyonundayd. Tren, cokun haykrlar, sevin lklar iinde istasyona girmiti. Herkes hep bir azdan baryordu: Yaasn hrriyet... Yaasn msavat (eitlik)... Yaasn adalet... Yaasn uhuvvet (kardelik)... Kalkn ey ehli vatan diyenler yanlmamt. Millet ayaa kalkmt...

www.webturkiye.eu

14 Amerikallarn 4 Temmuzu; Franszlarn 14 Temmuzu olduu gibi bizim de 23 Temmuzumuz vard. 8 temmuz 1909da kabul edilen yasayla, 23 Temmuz Hrriyet Bayram olarak kutlanrd. 13 mays 1935te bu bayram kaldrld! 27 Mays 1960 Asker htilali de Hrriyet Bayram olarak kutlanmaya baland. Bu bayram da 12 Eyll Asker Dar-besinden sonra kaldrld!

34 Herkes Enver Beyi grmek iin birbirini eziyordu, istas-yonda tam bir izdiham vard. Bizleri karlayanlar arasnda Talat Bey, Cemal Bey gibi ttihat ve Terakkinin nemli ahsiyetleri de bulunuyordu. Cemal Bey, Enver Beyin kulana eilerek, Sen artk Na-polyon oldun Enver dedi. Enver Bey Hrriyet Kahraman olmutu! stasyona geldiini duyan baryordu: Yaasn Hrriyet Kahraman Binba Enver Bey! Talat Bey, Enver Beye krmz ciltli bir Kanunuesas he-diye etmiti. O gn Selanikin iki alanna, Hrriyet Meydan ve ttihat Meydan ad verildi. Hamidiye Caddesinin ad Terakki Caddesi olarak deitirildi. Selanikten stanbula hareket etmi, gsteriler nedeniyle stanbula 3 austosta ancak varabilmitik. stanbula gelmemizin nedeni uydu: ttihat ve Terakkinin Merkezi Umumsi, Binba Cemal Bey idaresindeki birka arkada hkmetle temaslar yrtmek zere stanbula gndermiti. te bu heyeti takviye ve icabnda silahl mdahalede bulunmak zere bir feda mfrezesini de stanbula gnderme karan ald. Bu mfrezenin banda Enver Beyin amcas Halil Bey bulunuyordu. Ayrca ekipte benden baka, Mlazm Hilmi, Mustafa Necib ve Arnavut Ali vard. stanbulda Sirkeci stasyonunda trenden inmitik. stanbul hrriyetin keyfi iinde yzyordu. Bahekapda bulduumuz mtevaz Meri Oteline giderek Rum sahibinden bir oda istemi, Buyrun Paam ar-lamasyla odamza kmtk. Pelerinlerimizin altnda ikier parabellum tabanca ve el bombalar aslyd. Pelerinlerimizi kardmz vakit Rum otelcinin gzleri yuvalarndan frlad ve yanmzdan dehete kaplarak uzaklat. Adama aldracak durumumuz

www.webturkiye.eu

ftitahsini (a ko-

37 numasn) ayakta saygyla dinledi! Bizi de gsteri iin gtrmt Cemiyet. Silahorlarn gstermek istiyorlard! Hakkmzda jurnal dzenleyenlerle ayn at altndaydk. II. Abdlhamid polis ve cinayet romanlarna baylyordu. Sarayda, iinde ounlukla yabanc polis romanlarnn bu-lunduu drt ktphanesi vard. Bu kitaplarn etkisiyle, olur olmaz jurnallere inanrd. Bu nedenle, bir gn saray havaya uururlar endiesiyle, stanbula elektrik tesisat yaplmasn, telefon ebekesi kurulmasn istemedi. Hatta Ter-kos suyunun saraya verilmesi iin borular denirken de jurnaller yaplm, ihbarlar zerine, ilerinde bomba veya suikast var m diye, borular didik didik edilmiti... Kaytlara gre Saraya gnde ortalama 5-6 bin jurnal ge-liyordu. Jurnalcilik en makbul ticaret halini almt.15 Peki bu jurnalleri yapanlara cezalarm vermeyecek miydik? 2 ocak 1909. Yldz Saraynn has hafiyelerinden smail Mahir Paa, Zat ahanenin ferman zerine Yldz Sarayna gelirken ldrld. Aslnda Saraydan byle bir davet yoktu. Beikta Postanesinden Kadim ehibba (eski dost), yarn sabah teri-finiz diye gnderilen ifreli telgraf alan smail Mahir Paa hibir eyden phelenmemiti. Sabah Saraya geldiinde arabasndan kar kmaz iki kurunla yere serilivermiti. Bu olaydan sonra, Talat Beyin bizi, yani fedaleri leyin ttihat ve Terakkinin merkezine ard sylendi. Telala gitmitik. Talay Bey uzun uzun nasihat verdi. Kati olarak mesuli-yetsiz kan dklmesine mni olunmasn ahs cinayet, crm, gnah ileyenler hakknda Meclis dahil hatrlanan btn tahkikatn yaplacan, kanunun ve meru kuvvetlerin hkimiyetini hedef alm bizlerin bu gibi hadiselerle kendi 15 Jurnaller Cumhuriyet Dneminde incelendi. Kurulan komisyonda grev yapan Asaf Togay (emekli svari yzbas) jurnal envanterlerinden bir defteri saklam ve bunlar bret ad altnda

www.webturkiye.eu

de gmln orada, ama borcu deyin. Bu son iiniz. Allah kolaylk versin. Yal kurdu o gne kadar bir konuyu bu ekilde kesin istiyor havasnda grmemitim. Hep Bizim iin sizin cannz her eyden nemli diyen adam bu deildi sanki. hmz de perek gitti. Kapdan karken alkanlkla, asker selamn vermeyi de ihmal etmedi! Plan ezberledik artk. Birer gn arayla ineceiz Atinaya. Hepimizin efsanesi4 hazr. lk Akrep gidecek, uaa pazar gn binecek. Irak pasaportunu kullanyor. Tbb alet alm satmyla uraan bir tccar o. Pazartesi ben, sal gn Mehmet Ali Aabey binecek. Mehmet Ali Aabeyde Libya pasaportu var. Byk tan-kerlerin mazot depolarn temizleme ii yapyor. Ben, ayiei tccarym. hrdn pasaportu tayorum. Beyrut, Paris, Suriye, Amsterdam ve birok Avrupa ehrine hep Yakub Cemil isimli pasaportla giri yaptm. Pasaportumda yine ayn isim var. 3 4 ASALA militanlarna kendi aralarnda tavan diyorlar. Gerek kimliini saklayan kiinin sahte kimlii.

41 Niye Yakub Cemil? nk o benim dedem! Yakub Cemil isimli pasaportun cebimde olmas bana manev bir g veriyor... Mehmet Ali Aabey en kdemlimizdi. Biz ona Byk ifti derdik. Kelle alana, yani tetii ekene biz Temen veya ifti deriz. Bu isimler bizlere yllar ncesinden miras kalmtr. ttihat ve Terakkinin vurucu gc, fedaler mfrezesi Tekilat Mah-susaya5 biz ksaca TM derdik. Te-Men kodu oradan geliyor. Tekilat Mahsusann ambleminde ift ay vardr. ifti ad da buradan kaynaklanyordu. Mehmet Ali Aabey kdemlimiz olduu iin ona Byk ifti derdik.

www.webturkiye.eu

Bana ise taklrlard, biraz kilolu olduum iin Irgat der-lerdi! Bazen taklmak iin Tekilat Mahsusann ambleminde-ki ay nedeniyle, Byk Ay dedikleri de oluyordu. Bu da iri cssemden kaynaklanyordu! TMnin bizim iin ikinci anlam ise Trk Malyd! Avrupada Ermenilere ait iyerlerinin kepenklerine boyayla TM yazardk. Nasl korkarlard. Anlarlard ki, ASA-LAya yardm ettiklerini biliyoruz ve enselerindeyiz. Gnlerce dkknlarm, maazalarm aamazlard. Bir gn Viyanada, Byk iftiyle birlikte salk malze-meleri satan bir maazadan protez aldk, yani plastik takma ayak. Bir benzin istasyonuna gidip oradan da ya aldk. Srada lokanta vard. Avusturyallar az pimi biftee baylrlar. Biz de az pimi bir biftek aldk, etin zerinde daha kanlar duruyordu. Ya ve biftei, protezin etrafna sarp Viya5 Tekilat Mahsusa: 5 austos 1914 ylnda Osmanl mparatorluunun topraklarn elde tutmak amacyla, Enver Paa tarafndan kurulan yar resm gizli rgt. Dede Yakub Cemil bu rgtn en nemli isimlerinden biriydi.

42 nada kan bir Ermeni gazetesine gnderdik. Tabi paketin zerinde TM yazlyd. Bu Ermeniler abartmay ok severler, haberi manetten verdiler, Trkler bize kopmu ayak gnderdiler diye!.. Avrupa lkelerinin baz istihbarat rgtleri yazmalarnda, Tekilat Mahsusann yeniden kurulduunu bildiriyorlard. .. Avrupa gnlerini daha ayrntl anlatacam. ok komik olaylar da bamza gelmedi deil. Pariste istihbarat rgtlerinin yapamadn, Mazhar-Fuat-gzkan adl grubun solisti Mazhar Alanson yapt; bir lokantada bizim Trk olduumuzu anlayverdi! Hatrladklarmn hepsini anlatacam. imdi tekrar stanbuldaki nar Oteline dnelim. Byk ifti yani Mehmet Ali Aabey, dmeye basldktan sonra babasn bile tanmazd. Her eyi unuturdu. Ne olduumuzu, kim olduumuzu, her eyi... Biz yle deil miydik sanki?.. Biz de aynen onu taklit ederdik, her eyi unutmaya alrdk. Bundan nce bir hayatmz olmam

www.webturkiye.eu

ok sonra Fatma Hanm babam bulmu engelkyde; sonradan bir bakasyla evlenmi, ocuklar olmu. Babama demi ki: Yakub gibi mert, sznn eri bir yiit bir daha dnyaya gelmez. Dedem de sonra Nevverle evleniyor. ki kz oluyor. Babam, Korktum da derdi, senin adn Yakub koymadm. Kaderin benzesin istemedim. Nfusta adm Yakub deil ama, bak her yere Yakub Cemil kimliiyle girip kyorum baba diye mrldandm kendi kendime.

46 Gzlerim kapal ama azmda hep bir cmle var. Yakub Cemil Dedem kapatld Bekiraa Blnden gnderdii son mektuplarnda hep bu cmleyi yazyormu: glme yaklamasn bilirim, nk lm yaklatka kaar. Lisede, niversitede herkes Che Guevarann glm nereden ve nasl gelirse gelsin... szlerini azndan drmez-ken, ben o szlere hi alamadm. gzellikle niversitede okurken cenaze trenlerinde kim Chenin szn haykrsa benim aklma hep Yakub Cemil Dedemin sz gelirdi: glme yaklamasn bilirim... Atina Havaalanna indiimde havada hi de lm kokusu yoktu. Havaalan mevsimin son gnlerini karmak istemeyen turistlerle doluydu. Artk kendimi zorlamadan rahat bir grnt sergiliyorum. Pasaport kontrol kuyruu olduka uzun. Esmer memur pasaporta doru drst bakmadan damgay vuruyor. Havaalanndan ktm. Ne yapacam ezberimde. Taksi arp, gideceim otelin adn syledim. Hilton Athena. Rezervasyonum yaplmt. Odam bile belliydi. Temiz yzl bir Yunan delikanlsyla ktk odaya. ocua ne iyi ne de kt saylabilecek bir bahi verdim. Alkanlk ite, sa solu iyice yokladm. Sonra pencereyi ap barmak geldi iimden: Akrep buras temiz! antam atm, hem garsonlar hem gelecek temizlikiler grsn diye evraklar masann stne yaydm.

www.webturkiye.eu

bir ey kard. Kartta ayrca, Tbb malzemeler ithal ve alm satm gibi ngilizce bir eyler de yazlyd. Doktor V. kart uzatrken, Akrep, cuma gn bu kart-vizitle gelsin dedi. Sen bir daha hastaneye gelme, Akrep,

48 bu kartla istedii gibi gelebilir diye ekledi. Kart aldm. antay gr dedi. Siyah, orta boy bir doktor antasyd. Kesik kesik konumaya balad. Bana iyice bak dedi; baktm, beynimde resmini ekmitim. Tavan Pi-rede bir tavernada ark syleyen kadna k. Aslnda iki kadn birden idare ediyor ama bu arkcya tutkun. Her sal gn mutlaka geliyor. Ben de Pire de oturuyorum. Tavanla ou zaman birlikte yolculuk yapyoruz. Hep birinci vagona biniyor. Tavann kadndan dn 16.05 treniyle. Saat 17.00de Atinadaki otele yetiiyor. Son duyduuma gre rgtnn uyuturucu parasyla Atina veya Pireden otel alacakm. Pire onlar iin ok nemli, liman kontrol etmek istiyorlar. Kbrstan gelen beyaz (uyuturucu) direkt buraya geliyor. Tavan, iin buradaki beyni. Hedefin operasyondaki kodu Tavand! Tavann saatleri hi deimiyor mu? diye sordum. Bugne kadar hi aksatmad. Saat 17.00-17.30 aras Beyrutla konuuyor. Peki tren o saatlerde kalabalk olmuyor mu? Tren efi tamam, o artk bizim adammz. O peron o gn arzal gsterilecek. Ama Tavan bunu gremeyecek! Her ey tamam dedim. Kelimesi kelimesine olmasa bile btn konutuklarmz Ankara ve stanbul nar Otelinde -ki son almalarmzdaki gibiydi. El sktk. Giderken, Paris ii ok iyiydi dedi. Gldm, Atina da ok iyi olacak Doktor dedim, hasta-neden ayrldm. Otele geldiimde resepsiyondaki delikanl bana bir not ol-duunu syledi. Daha dorusu bir resim galerisinin kartyd bu. Mesaj almtm. Yryerek hemen galeriye gittim. Zaten otele yaknd. Akrep oradayd. Ancak birbirimizi tanmyor gibi dav-randk. O sadan, ben soldan galeriyi

www.webturkiye.eu

gezerken bir ara bir tablonun nnde yan yana geldik. Bu ara doktorun verdii kart teslim ettim. Ayr ayr kp otele geldik. aramba dinlenme gnmz. Herkes kendi apnda, 49 takipte miyiz diye evresini kollayacak. ktm, Atina sokaklarnda dolatm, turiste benziyorum. Gzlerim de radar gibi. Bir iki numara ektim, takip ediliyor muyum diye. Temizdim. Atinann Plaka diye bir semti var, genelde gece kulpleri falan buradadr. Plan gerei, perembe akam saat 22.00 gibi Byzantino isimli kulpten ieri girdim. Baktm, Mehmet Ali Aabey tiril tiril takmlar ekmi, byklar gitmi, bir keye kurulmu. nsan nasl bu kadar deiir fizik olarak, o akam ahit oldum. Mehmet Ali Aabeyin bann iki yanndaki kalan salar artk beyaz deil simsiyaht. Kaln ereveli simsiyah gzlkleri, alnm kalar ve ekilmi gibi duran gzleriyle inlilere benziyordu. inlilere zenen bir Arap! Pasaportunda Libya vatanda olduu yazlyd nk. Kulp ok kalabalk deildi. Yanna yaklap bozuk ngi-lizcemle yi akamlar deyip yanna ktm. Ne i Aabey, bu ne hal?.. dedim. Bir zamanlar ok gezdim buralarda dedi, ne olur ne ol-maz.6 Az sonra Akrep kulpten ieri girdi. Gzel ngilizcesiyle Merhaba deyip yanmza oturdu. Atinada tanm Arap turist gibiydi grnmmz. Byk ifti konyak ve erezini sylemiti. Ne alacak-snz? dedi, ikimiz de Uzo dedik. ekerli gelir size dedi. Azmz tatlanr dedim. Baladk Atinann gzelliklerinden konumaya. Daha ok Mehmet Ali Aabey ile Akrep konuuyordu. ngilizcem yeterli olmad iin ben ara sra giriyordum sohbete. Laf aralarnda Mehmet Ali Aabey ne yaplacan fsld-yordu: Yarn lene kadar Pire-Atina tren hatunda iki defa gidin gelin. gleden sonra ortalkta gzkmeyin, otelde kaln. 6 Mehmet Ali Aabey Yunanistana yllar nce ikinci ktip unvanyla gelmiti. Yunanistandaki maceralar iin baknz: S. Yaln-D.Yurdakul; Bay Pipo, s. 138-141.

www.webturkiye.eu

Nea konia Yeni Konya demekti. grnekler o kadar ok ki, benim aklmda sadece bunlar kalm. Ve cuma gn geldi. Plan Doktor V.nin kiralad yazlk evinde gzden geir-dik. Doktor V. ve Mehmet Ali Aabey 1 nolu vagonda, Ak-rep ile ben 2 nolu vagonda olacaktk. Aslnda ben tam da 2 nolu vagonda olmayacaktm, vagonun koridorunda sigara ier bir konumda bulunacaktm. Bol lacivert takmm ve alveri (operasyon) pardsm giydim. Malzemeler (silahlar) Doktor V.nin doktor antasnda olacakt. Malzemeleri Mehmet Ali Aabey kullanacakt. Garantiye almak istiyordu ii. Bu nedenle Doktor V. ile Byk ifti ayn vagonda olacaklard. Pireye ayr ayr gittik. Saat 15.40. Pire istasyonundayz. Peronlara daldk. Hepsini onar metre arayla gryorum. Pirenin istasyonu pek byk deil. Biz gnlerce Ankarada, Kaya-ana istasyon arasnda bunun tatbikatn yapmtk. Tavan gzkmyor. Pire-Atina hattnda saatte sefer var. Birinci sefere binmemiti. Saat 16.02. Saati iyi biliyorum. nk gzm hep saatte. Grnrde hl kimse yok. p geldi yanma, Seninkiler arkadan ay-rlyorlar siz de inin, herhalde bu gece Doktor V.desiniz dedi. Mehmet Ali Aabey, -istasyonun yerin altndan kar tarafa geen merdiveni var-, oradan geip bfenin yanna gitti. Onu Akrep takip ediyordu ki, gzm birden istasyondaki

53 pye takld. pnn az burnu oynamaya balad. Mehmet Ali Aabey bfenin yanndayd, o da iaretler yapmaya balad. Bir eyler oluyordu, ama ne? Kafam istasyondan cadde tarafna evirince ne olduunu anladm: Tavan istasyona doru yryordu, ama yolunu deitirmi cadde tarafndan geliyordu. Trene hep 5 dakika kala biniyordu. Bu kez 2 dakika gecikmiti. Bu gecikme onun hayatm kurtaracakt. nk Mehmet Ali Aabey ile Akrepin trene yetimelerine imkn yoktu. Ben trene binebilirdim ama malzemeler Doktor

www.webturkiye.eu

Otomobil hzla hareket etti. Ne kadar gittik hatrlamyorum, durduumuzda bamdan akan kanlarn da durduunu grdm. Larissa veya skee taraflaryd herhalde. Aalkl bir yerdi ve hava souktu. Yol tenhayd, belki bir ky yoluydu. Beni bir titreme ald, ne olduunu hissetmiyordum. Belki de sahiden yordum. hstm bam deitirdiler. pnn yanndaki arkada bagajdan ald benzini kanl giysilerimin zerine dkerek yakt. ans benden yanayd, kimliklerime kan bulamamt. O arada p bama kaln bir tampon koyup sard. tahm yava yava yerine geliyordu, bir iki lokma bir eyler yedim. pyle hi konumuyorduk, sadece bana, Yirmi dakika sonra seni anayolda bir TIRa emanet edeceiz dedi. Otomobilde ak seyahat etmem doru bulunmad, yine sakladlar beni. hzerimi rttler yine pis kokulu battaniyelerle, lkinde bir ey hissetmemitim, belki o telala, ama imdi fare gibi saklanmak bana ac veriyordu. Dedem Yakub Cemil, Harbiyeden mezun olduktan sonra ilk grev yeri ola-

56 rak Makedonyaya gitmiti. Onun ve arkadalarnn, yzyln banda ekya peinde kotuklar, hrriyet iin daa ktklar bu topraklarda imdi ben kaak durumundaydm. Yola ktk. Ksa bir sre sonra bu kez bir TIRdaydm. TIRn ii baya karanlk ve souktu. Altmdaki, stmdeki yumuak eylerin salam ve sosis olduunu anladm. pnn TIRa binerken sylediine gre, skeedeki Fatih Camii mftsnn lojmannda yirmi drt saat misafir edilecektim. Tavan zamannda gelseydi, herhalde bu yollardan Mehmet Ali Aabey geecekti. ans ite. Onlar ne yapt acaba?.. Hava iyice kararmt TIRdan indiimde. Bu kez traktr ar-kasnda ksa bir yolculuk yaptm. Ve nihayet lojmandaydm.

www.webturkiye.eu

Mehmet Ali Aabey Trkiyeye gelince havaalanndan ilk ii telefonla beni aramak oldu. Ne haber kocaolan? dedi. Testicalos haberet bene pendentes dedim Latince. Yani Her ey yerli yerinde dedim. Bir ekilde Atinay hatrlatmak istiyordum. Mesaj ald, telefonda bir kahkaha att. Atina bizim en kolay operasyonumuz oldu. Herhalde en zoru, Beyruttu!.. ki taraftan da ok kan akmt... randa dede Yakub Cemil ttihat ve Terakki Cemiyetinin baars, randaki hrriyet hareketlerine yine hz vermiti. 1906 ylndaki Merutiyet ilann ah tpk bizde olduu gibi rafa kaldrmt. Ancak yine de randa ah ve istibdat aleyhindeki hareketler artyordu. Iran nklap Cemiyeti, ttihat ve Terakkiden yardm istedi. randaki merutiyeti arkadalarn ouyla Harp Oku-lundan arkadatk. Bizdeki sorunlarn benzeri onlarda da vard. Onlar da istibdat ynetimini ykmak istiyorlard. Hrriyet uruna savaan randaki Merutiyet hareketinin lideri Settar Han rencilik yllarmzda hepimiz rnek alrdk. ranl arkadalarn istei ttihat ve Terakki merkezince uygun bulundu. ranl mcahitlerin de silahl feda mfrezeleri vard. Biz onlara katlacaktk. Yzba Halil Bey bakanlnda fedalerden oluan bir heyetin rana gizlice gitmesine karar verildi. Halil Beyin, Enver Beyin amcas olduunu sylemitim. Ancak aralarndaki ya fark sadece ikidir. Halil Bey din, yakkl, hareketli ve cesurdur. ttihat ve Terakkiye Enver Bey ve bizden nce girmitir. Gz karadr. Makedonya dalarnda da birlikteydik. Ve yine ayn ekip yollara dmtk. Ekip, Sapancal Hakk, zmitli Mmtaz, Mlazm Hilmi,

www.webturkiye.eu

60 Mustafa Necib, gmer Naci, Mehmet Emin (Yurdakul, air), Abdlkadir, Kuuba erkez Eref, kardei Selim Sami ve bizim mahalle Yenibaheden kr ile aabeyi Nailden olu-uyordu. ranl subay arkadalarmz da vard aramzda; Mehd Bey, Said Selman gibi. Vapurla Trabzona indik. Trabzon zerinden Erzuruma gittik. Yorucu bir yolculuk oldu. Deniz ok hareketliydi. Erzurumda Yzba Kazm, Topu Musa ve iki subay arkadan setii asker ve dadalarla saymz 30u buldu. Kuvveti ikiye bldk. Bir ksm Vana gitti. Halil Beyin komutasnda biz 6 kii ise, Beyazt-ran hududu zerinden, Ar eteklerinde oturan Celali Krt airet liderlerini ziyaret ederek hudut boyunca ilerledik. Bunu yapmaktaki amacmz ran hududunda oturan airetleri ran nklap Cemiyetine kazandrmak ve ileride bu airetlerden ran ilerinde faydalanmakt. Hazeranl, Haydarhanl, Yezid, Takori, emsik ve Milan airetleriyle dostluu ilerlettik. Yardma hazr olduklarn sylediler, yemin verdiler. Vana geip arkadalarla bulutuk. Bir iki gn dinlendikten sonra, gerekli cephane ve tehizat alp gizlice rana girdik... Snra yakn blgedeki en kuvvetli airet Abdv airetiydi. Merkezleri Koturdu. Koturda Abdv reisi Simko denilen smail Aayla ahbap olduk.1 Airet reisi Simko gen, akll ve iki gz ak olarak silah kullanabilen usta bir silahordu. Kotur Deresine yukardan bakan atoya benzer bir ko1 Yllar sonra, bu airetin Simko denilen Askar Simitko adl bir yesi, 14 ocak 1995 tarihinde stanbulda ldrld. ddiaya gre uyuturucu kaaks Simko hara vermedii iin Susurluk etesi tarafndan ldrlmt (S. Yaln-D. Yurdakul, Reis, s. 308-310,378).

61 nakta oturuyordu. ato gibi konan etrafnda eli silahl airet mensuplar nbet tutuyordu. Misafirliimizin ilk gn akam zeri konanda oturmu ay ierken, Simko dereden su

www.webturkiye.eu

Nuh Nebden kalma tun toplan glkle kale burlarna karttk. Mcahitlerden kk bir grup benim emrime verildi. Onlara iki gn top talimi yaptrdm. Aldmz bilgilere gre ah ordusu Hay Kalesi etrafnda grup halinde ordugh kurmutu. 3 000e yakn askerleri vard. Direkt kar saldrya geemezdik. Cephe sava yapacak gcmz yoktu. Halil Bey ah kuvvetlerine geriden bir baskn yapmamzn doru olacan syledi. Hak verdik. Ma-kedonyada, Rumelide benzer basknlar ok yapmtk. Tan yeri aarrken kaleden kk bir grup ktk. Haerut aynn drt kilometre gneyindeki kprden getik. Sabaha kar taarruzu balattk. ah kuvvetleri kaleden bir kar saldr beklemiyordu, aknlk iinde zerimize ate yadrmaya balad. Karlkta bulunduk. ah kuvvetleri be on l verince panikleyip kamaya balad. Ancak dada tekrar bulutular, geni bir daire izerek zerimize doru ilerlemeye baladlar. gnlemimizi almtk, Karsl brahim Aa kumandasndaki bir birlii tepelere gndermitik. Aksilik, bunlar srtlarn dmana evirerek bzlp oturmular. ah kuvvetlerine bir ate bile amadan teslim olmulard. Eh, iki gnlk askeri talimden sonra ancak bu kadar olur! Biz ylmadk, ah kuvvetlerini krmaya baladk. Bir ksm tfekleriyle teslim oldu. Fakat yardmlarna svari birlikleri yetiti. Yapacak bir ey yoktu, Halil Bey ve ben arkada kalarak vurua vurua ekildik. ok arkada kalmtk. Geldiimiz kprye ulamamza imkn yoktu. Bu srada sahibi vurulmu bir atn zerine atladm, Halil Bey de atin kuyruuna yapt. Dereyi getik. Kendimizi bir hendein iine frlattk. Tekrar atee baladk. Cephanemiz bitmek zereydi. Ama her tetie basmzda ah kuvvetlerinden biri yere dyordu. Bu adamlar korkuttu, dereyi gemeye cesaret edemediler. Tam kurtulduk diye dnrken, sekiz on atlnn doludizgin zerimize doru geldiini grdk. Cephanemiz bunla63 n bitirmeye yeter miydi? Telalandk... Halil Beyle gz gze geldik, mavzerlerimizi dorulttuk. Bi-raz daha yaklamalarm bekledik.

www.webturkiye.eu

nnde toplanmlard.3 Nasl 93 Harbi bahane edilip Meclis kapatldysa, imdi de 31 Mart Ayaklanmasn sebep gstererek yine Meclisi kapatacaklard. Kanunuesasyi rafa kaldracaklard. nk, Meclis-i Mebusan, ne Zat ahaneye, ne de eyhlisla-ma kar sorumluydu, sadece millete kar sorumluydu. Onlar bunu hazmedemiyorlard. Bunlar, okullarda derslerin Trke yaplmasna, resm yazmalarn Trke olmasna, yeni okullarn almasna karydlar! Bunlar, medrese rencilii sfatyla artk askerlikten ka-amayacak softalard. Bunlar, asker mekteplere de szmak istemiler, bu yl ba-nda (23 ocak 1909) 60i asker okullardan atlmt. Srada, ordudan atlacak 7 000 alayl subay daha vard. Bunu nlemek istiyorlard. Bunlar, 2 000-3 000 bin evin yand stanbuldaki byk yangn (23 austos 1908), Allahn, Merutiyet ilan zerine Osmanly cezalandrmak iin kard yalann utanmadan syleyenlerdi. Bir byk yalanlan daha vard; 1876 Anayasasnn 35. Maddesi Meclisi feshetme yetkisini Zat ahaneye tanmt. ttihat ve Terakki Frkas 3 Ayasofyadaki ilk Mebusan Meclisi binas, istanbul Adliye Saray olarak kullanlrken 3-4 ocak 1933 pazar-pazartesi gecesi; 31 Mart Ayaklanmasndan sonra Meclisi Umumyi Millnin topland Yeilkydeki Yat Kulb ocak 1947de; raan Saray 19 ocak 1910 tarihinde; Fndkldaki Meclisi Mebusan binas da Gzel Sanatlar Akademisi olarak kullanlrken 1 nisan 1948 gecesi yanmtr. Ne garip tecelli! 67 35. Maddeyl kaldrmak istiyordu. Bu isteimizi millete yle anlatyorlard: 35. Madde ne demek; 30 ramazan, 5 de, be vakit namaz demek. ttihat ve Terakki dinsizlerin partisi olduu iin ramazan ve namaz kaldrmak istiyor! Bunlara inananlar da yok deildi...

www.webturkiye.eu

Selanik evresinden stanbula hemen yrmek iin mf-rezeler tertiplenmiti. Bu kuvvetlerin bana Hseyin Hsn Paa gemiti.4 Kurmay bakanln gnll olarak Kolaas Mustafa Kemal Bey almt. Cemal Bey, Kzm (Karabekir) Bey, Kolaas Resneli Niyazi, Kolaas Eyp Sabri, kinci Or-dudan smet (nn) Bey hepsi stanbul yoluna dmlerdi. Bunlara sivil gnlller de katlmt. Selanikten hareket eden Hareket Ordusunun komutasn Yeilkyde Mahmud evket Paa ve Enver Bey almt. Merutiyeti ilan edenler bu kez onu korumak iin stanbula gelmilerdi. Trabzonda atlarmz satp, vapur parasn temin ettikten sonra stanbula doru yola ktk. Yola kmadan nce hatra fotoraf ektirdik!.. Bu benim hayatm boyunca ektirdiim ender fotoraflardan biridir. Bizden birka gn nce Hareket Ordusu stanbula ulat. 24 nisan sabaha kar zellikle Taklada byk atmalar oldu. gnce mitralyzler tarad, arkasndan top mermileri dvd Taklay. Hamdi avu, Kamac Emin, Blk Emini Mehmed gibi isyanclardan 13 kii hemen ipte sallandrld. grf dare Mahkemesi toplam 43 isyancya idam verdi. damlar daha ok crmlerin ilendii yerlere yakn 11 meydanda infaz edildi. 4 Hseyin Hsn Paa, Mehmet Ali Aybarn dedesi, Nzm Hikmetin annesi Celile Hanmn daysdr. Paa ayn zamanda Ali Fuat Cebesoyun da daysdr. 69 Hareket Ordusundan 3 subay, 68 asker ehit oldu.5 Bu arada istenmeyen olaylar da meydana geldi. II. Abdl-hamidin bulunduu Yldz Saray yamaland. Saraydaki birok tarih eya alnp gtrld. Zat- ahanenin saraydaki marangozhanede elleriyle yapt birbirinden gzel oymalar tahrip edildi. Biz stanbula ulatmzda olaylar yatmt. 27 nisan 1909 gn II. Abdlhamid Meclisi Mebusan ta-rafndan hal edildi. Sarayn yeni Zat ahanesi, Sultan Readd. Veliaht Read Efendinin asl adyla deil, ismine eklenen Mehmed adyla tahta karlmas kararlatrld.

www.webturkiye.eu

Bu isim deiikliinin gerekesi II. Mehmedin (Fatih) s-tanbula giriiyle, Hareket Ordusunun girii arasnda bir benzerlik kurulmasyd!.. Sultan Read (V. Mehmed), Yldz Sarayna deil, babas Abdlmecidin yaptrd Dolmabahe Sarayna yerleti. Mabeyin baktibi (saltanat genel sekreteri) ise yakndan ta-ndmz bir arkadamzd: Halit Ziya (Uaklgil). Seryaveri Binba Remzi Bey de ttihat ve Terakkinin Manastr heyeti iinde yer almt. 32 sene 7 ay 27 gn sren dnem sona ermiti. II. Abdlhamid ttihat ve Terakkinin en gl olduu Se-lanike srgne gnderildi. O, tahttan indirildikten sonra s-tanbul dna karlan ilk padiaht. Refakatileri bizden iki kurmay arkadat: Rauf (Orbay) ve Ali Fuat (Cebesoy). Bu arada bana yine yol gzkmt... Sadece hareketli gnler yaayan blge stanbul deildi. 5 Bu ehitler iin, ilide Hrriyeti Ebediye Tepesinde Mimar Muzaffer Bey tarafndan bir ant (Abidei Hrriyet) yapld. Ant, 1908 Devriminin nc yldnmnde, 23 temmuz 1911 tarihinde Enver Paa trenle at. Ne hazindir ki, ttihat ve Terakkinin nde gelen paas, Enver, Talat ve Cemal imdi burada yatmaktadr.

70 31 Mart Ayaklanmasndan bir gn sonra Adanada Er-meniler isyan bayran amlard. Merutiyetten sonra silah bulundurma yasa kaldrlmt. Bunu frsat bilen Adana Ermeni Bapiskoposu Mueg mhim miktarda silah ve tehizat kilise ve Ermeni mekteplerine depo ettirmiti. 31 Mart Ayaklanmasn frsat bilen Ermeniler ayaa kalkmt. Tarsus, Erzin, Mi-sis, Drtyol, Mersin ve Antakyaya kadar uzanan saha dahilinde isyan bir anda patlamt. Sivas, Erzurum,Van, Elaz, Bitlis ve Muun da isyana destek vermesi bekleniyordu. Mslmanlar ve Ermeniler arasnda sava balamt. Olaylar durulur gibi olmu ama, 11 gn sonra baz Ermeni genlerin bir ordugha ate amasyla olaylar bymt. gnce Karaisal Redif Taburu gvenlii salamak iin bl-geye gnderildi. Ancak askerler kendi aileleri ve kylerinin yardmna kotuklarndan karklk daha da artt. 17 000 Ermeni, 1 850 Trk hayatn kaybetmiti. Kyler, evler, dk-knlar yaklmt.

www.webturkiye.eu

Beyrut benim ilk iimdi... 1982 eyll aynn ilk hafta sonunda Beyruta gitmemiz iin hazr olmamz emredildi. Emrin o tarihte kmasnn nedeni, 27 austos 1982 tarihinde Trkiyenin Ottawa Bykeliliginde (Kanada) grevli Kdemli Askeri Atae Hava Kurmay Albay Atilla Akatn, Ermeni Adalet Komandolar rgt tarafndan vurularak l-drlmesiydi. ASALA ilk kez bir Trk subayn hedef almt. Bu son olay barda tarmt. Bir baka neden ise 29 haziran 1982 tarihinde srailin Lbnana girmesi ve Trkiyenin bata Bekaa olmak zere ASALAnn da bulunduu kamplara yaplacak operasyonlara davet edilmesiydi. Beyrutun o gnlerde operasyon iin uygun bir atmosferi vard. Bu frsat bir daha ele gemeyebilirdi. Austosun son gn. Ankara Aaayranc Hodere Caddesinde bir kamu ku-ruluunun kulland lojmana kapandk. Buras resm sivil herkesin gelip gittii, yenilen iilen bir misafirhaneydi. Binann gizli, daha dorusu gelenin gidenin pek bilmedii blmleri de vard. Biz bu tr bir odaya kapandk. O gne kadar grmediim, 45 yalarnda, gayet resm ve

74 kibar konuan sivil bir kii ve Mehmet Ali Aabeyin katld kiilik toplantlar yaptk. Saha almalarnda bulunduk. Harita zerinde nokta yerler belirledik. plerin kodlar, fotoraflar nden, yandan slaytlarla gsterildi. Kalacamz yerler, giri ve klarmz, neredeyse yzlerce detay zerinde gn saatlerce altk. Beyruttaki gelimeler hakknda da epey bilgi sahibi olduk. srailin Lbnana girmesinden sonra Filistinlilerle beraber birok ASALA militan da Gney Kbrsa gitmiti. Ancak lider kadrosunun nemli isimlerini Beyrutta brakmlard. ASALA, Lbnann yeni konuklaryla (Amerikan ve Fransz askerleri) iliki kurmaya alyordu. Ayrca boluktan yararlanp Avrupaya silah ve uyuturucu ticaretini kolaylatrmt. O dnemde Libyayla ilikilerimiz ok iyiydi. Trk mteah hitleri gemilerle Libyaya demir, imento ve kiremit tayorlar d. Gmrk Mdrlnn haberi var myd bilmem, bu ge milerin bir blm Libya yerine Beyruta gidiyordu. nk in

www.webturkiye.eu

Biz be dakika sonra kalm dedi. O da zel konuacamz anlad, veda edip kt. Dediim gibi bu benim ilk grevimdi. Mehmet Ali Aabey son kez moral vermek istiyordu herhalde... Bana Kocaolan derdi. Gel Kocaolan dedi, salondaki masaya oturduk. Gzlerini gzlerime dikerek konumaya balad; Baban hep anlatrd, deden Yakub Cemil hayat boyunca hep ift tabanca tam. Birini sa, dierini sol tarafna koyarm. Sa tarafna koyduu tabancayla ilgili olarak, Bu tilaflar iindir, namussuzluk yapp arkadan vurabilirler, bu sol taraftaki ise gs gse arpmay gze alanlar iin dermi. Sen de silahn kime dorultacan iyi belirle dedi. Benim biraz delidolu bir halim vard; hemen alevlenip sila-

77 ha sarlmamdan ekiniyordu. Bu nedenle dedem Yakub Ce-milin adn vererek tam kalbimden vuruyordu beni. imden, lk iim olduu iin bana tam gvenmiyor diye geirdim. Bunlar Tanak2 hortlatyorlar, biz de Tekilat Mahsu-say dirilteceiz dedi. Bunlar bilmediim konular deildi. Yine de beni motive etmek iin sylyordu. Dedem Yakub Cemilin kahraman-lklarn anlattktan sonra vedalatk. Birka saniye birbirimize sanl durduk, srtma vurarak, Milletinin yzn kara karma gen Yakub Cemil dedi. Helalletik. Allah utandrmasn dedi... Hava kararmt, ancak Ankarada lman bir hava vard. Rzgr hafif esiyordu. Onun deyimiyle hava urup gibiydi. Trkiyenin havas ise hi iyi deildi. ASALA eylemleri konusunda bir eyler yapamayan devlete kar gvensizlikler olumaya balamt. Gazeteler 12 Eyll sansrn ap eletirisel yazlar kaleme alyordu. Anlattklarna gre ordunun zellikle alt kadrolar sitem etmeye balamlard. Ve imdi bu grev bize verilmiti. Omzumdaki yk tamak hi kolay olmayacakt. Tarihsel bir grevdi bu. urup gibi havalan ben de seviyordum. Eve yryerek gittim. Saat epey ge olmutu.

www.webturkiye.eu

Bahri Bey oral bile deildi. Savan merkezi haline gelmi bu kentte, anlalan herkes almt bomba seslerine. Caddelerde, sokaklarda ok az otomobil ve insan vard. Bol olan ise kum torbalaryd. Neredeyse her apartmann nne kum torbalan ylmt. Bazen kendinizi cephede gibi hissediyorsunuz. Bahri Bey yolda, Bagajda valiz hazr. Numunelik yalar ve belgeler de var. Yarn otele yalarla ve numunelerle ilgili belgeleri de getireceim dedi. Beyrutun ilgin bir havas vard; rutubetten mi bilmiyorum ok boucuydu. Nefes almakta zorlanyordum. Belki de

80 heyecandan yle hissediyordum. Otomobilin camn hep ak tuttum. Ter iindeydim. Otel, denize paralel byk bir bulvarn zerindeydi. Apart otel dediklerinden. Ad el-Hayat gibi bir eydi. Ne ok iyi ne de ok ktyd. Duvarlarnda kurun izleri vard. Otelin resepsiyon blmne Bahri Beyle birlikte girdik. Odam zaten ayrlmt. Valizleri otel grevlisi odama kard. Biz biraz otelin barnda oturup bir iki yudum iki aldk ve sonra ayrldk. Odama ktm. Bahri Beyin getirdii valizdeki evraklar ve yalar odamdaki masann zerine yaydm. Ya tccar olduumun bilinmesi gerekiyordu!.. Plana gre Mehmet Ali Aabey bana yalan otellerden birinde kalacakt. Uzaktan, aktrmadan gzetlediim kadaryla havaalanndan bir taksiye binip uzaklamt. Bakalm bir daha ne zaman greceiz? Yarn leye doru Bahri Beyle otelin resepsiyonunda buluacaktk. Hem yol, hem de stresten ok yorgun dmtm, hemen yattm. Uyku tutmad. Balkona kp bir sigara yaktm. Beyrut karanla gmlmt. Kent btn klarn sndrm gibiydi. Tek tk klar yanyordu. imden Oh olsun diye geirdim. Byle konutuuma birden ardm. Ama iimden gelen ses haklyd. Bu topraklan korumak iin Birinci Dnya Savanda ka bin Meh-metiki ehit vermitik. Vatan airi Mehmed Akif bile Tekilat Mahsusa eleman olarak buralarda ne emekler

www.webturkiye.eu

harcamt. iimden, Yiyin imdi birbirinizi deyip tekrar yataa uzandm. Uyumuum. gleyin otelde Bahri Beyle bulutuk. Yannda biri vard: Sudanl Hasan. Aslnda Filistinliydi ama herkes ona Sudanl Hasan diyordu. Bahri Beyin Beyrut mafyasnda tanmad yoktu. Su81 danl Hasan aslnda ift tarafl oynamaya msait biriydi. Hangi tarafn paras ar basyorsa kendini oraya yakn hissediyordu. Bu nedenle hep yemlemek (dolar vermek) gerekiyordu. Filistinliler de gittikten sonra mafya Beyruta tamamen hkim olmutu. O gnlerde Beyrutta muhbirlik hayli revatayd. Herkes herkese kallelik yapabilirdi. Tetikte olmalydm. hmz otelde le yemei yedik. Yemekten sonra yryerek limana gittik. Gerek Bahri Bey gerekse Sudanl Hasan baya itibar gryordu. Rhtma bal Semerkant (Morenzo) isimli gemiye ktk. (Bu gemi daha sonraki yllarda hayal ihracat yapt gerekesiyle Ayvalkta yakaland, ancak Ankarann emri zerine serbest brakld.) Gemide orta yalsnn ad Ali ubuk,3 gencinin ise evket ubuk4 olan iki Trkle tantm. Bunlar hem geminin, hem de gemi ambarm dolduran alnt mallarn gya sahibiydi. Sudanl Hasan lafa, beni gstererek, Bu karde stanbuldan dn sabah geldi. Gemideki demirlerin sahibi o. Ondan almlar. Bu meseleyi kardee halledelim dedi. Bu diyalou nceden yemekte konumutuk. Sudanl Hasan roln iyi oynuyordu. Adamlar biraz bozuldu. Birisi, Bizim de mallarmz al-yorlar. Bingaziye bu arkada iin (Sudanl Hasan gstererek) iki sefer yaptm, ikisinde de navlunumu alamadm. erideki mallar bu iki seferi bile karlamyor dedi sert bir ses tonuyla. Baktm tam bir bitirim azyla konuuyorlar. Ben de sesimi ykselterek, Bu ii halletmek iin ta stan-buldan geldim. Eer bir aresini bulamazsak size yemin edi-yorum, bir daha Trkiyeye ayak basamazsnz. Ankarann yarsn tanrm dedim. Herifler biraz sindiler. Her eye ramen Hasan Bey iyi 3

www.webturkiye.eu

kzlardan biri araba kira-layp sana gelecek. Bir mddet onunla takln. Yannda kadn olursa Beyrutta rahat edersin, dikkat ekmezsin dedi. evrem geniliyordu! Bahri Bey biraz gevezeydi. Yol boyu balad Beyrutu an-latmaya. Yok efendim, Beyrutta her din ve milletten adam

84 varm; Musann Rabbi, sann Babas, Mslmanlarn Allah bu topraklarda imi, Beyrutun her yannda peygamberler varm vs. vs. Dedim ki: Bahri Bey sizde filozofluk da varm. Nasl olmasn dedi, bu topraklarda her dakika br tarafa gidip geliyoruz, bu insan ister istemez filozof yapyor. Sonra ban bana doru evirip, Senden yaa bym Yakub Cemil karde, neden bana aabey demiyorsun da, bey diye hitap ediyorsun dedi. Genlik ite, kimseye de gvenmeyeceiz ya; souk bir sesle, Ben dedim, yalnzca Mehmet Ali Aabeye aabey derim! Glerek, Ben hep senin gibi biriyle almak isterdim, iin bitince benimle kal, ortak olalm demesin mi? Ama ben daha yant vermeden kendisi, Alveri bittikten sonra seni hi brakrlar m buralarda dedi. Haklyd. Beyruta yaklayorduk. Alveriin olaca yeri gr dedi. kinci tanma fasl yani. gnce silahlar, sonra operasyonun yaplaca yer! Byk bulvarda nnde palmiyeler ve eitli aalarla kapl gece kulbne benzeyen tek katl bir yerdi. Neonlar vard, fakat yanmyordu. Beyrutta sk sk elektrikler kesiliyordu. Bulvarn yla okudum kulbn adn: Gold Nigh-tingale. Altn Blbl demekti. Beyrut yorgundu. Belki de hayata bal tek yeri bu Altn Blbld! Buras Uzakdoudan gelen kk kzlaryla mehurdur. Beyrutun bu konuda bir numaras

www.webturkiye.eu

burasdr. Bu gece, saat 23.30da burada bulualm. Otelden taksiye bin, burann adn ver, taksici seni getirir dedi. Bir iadamnn, bir mafya yesinin burada gzkmesinde yarar vard. Otelde yemeimi yedikten ve banyo yapp giyindikten sonra syledii saatte bara gittim. lk kez yalan bu kadar kk kzlarn, dar ve ksa etekleri ve zerlerindeki uyduruk tirtleriyle mteri beklediklerine tank oldum. Yzlerinde belli belirsiz makyajlar vard. Benim gzm daha ok kap ve pencerelerdeydi. Ka k vard, masalar birbirine ne ka85 dar yaknd. Ben bunlarla ilgiliydim. Elenmeye deil, i yap-maya gelmitik. Dumandan gz gz grmyordu. Barn havas hi houma gitmemiti. Herkes ot (esrar) ekiyordu anlalan. Bahri Bey skldm anlad. Yarn sabah otele gelecek kzmza da bu kadar souk davranma. Sonra Beyrutlu kadnlar senin hakknda hi iyi dnmezler dedi. Tebessm edip yanndan ayrlarak otele dndm. Mehmet Ali Aabey neredeydi? ne zaman olacakt? pler izimi bulmu muydu?.. Babo bayrak gibi dola-nyordum! Sabah uyandm. Yatakta vakit geirirken telefon ald. Resepsiyon grevlisi, Vildannur isimli bir hanmn beni bek-ledii syledi. Bahri Beyin gnderdii kzd anlalan. On da-kika sonra ineceimi, beklemesini syledim. Hemen du alp, arabuk giyindim. Ne yalan syleyeyim, kz merak da etmitim yani... Vildannur esmer, uzun boylu, ekici, gle yzl, 30 ya-larnda bir kadnd. Az Trke biliyordu. Trkeyi nereden renmiti, kimdi, kimin nesiydi hi soru sormadm. Kahvalt yapmamtm. Ancak saat leye geliyordu. gle yemei yiyelim mi? dedim. Glmseyerek, Olabilir dedi. Otelin yaknnda, denizi gren bir lokanta vard, oraya gittik. Beyrutlularn sabah kahvaltlar hari le ve akam ye-mekleri ok ardr, yani yaldr. Hep et yerler. Menlerinde neredeyse et dnda yemek yoktur. Kl-taam, hepsi bir arada dedikleri cier, bbrek, yrek ve kuba kuzu etinden oluan bir

www.webturkiye.eu

Gcnn subaylaryd. Kumral, gne gzlkl ho bir hanm Arapa, Yakub Cemil Bey dedi; Evet dedim. Bugn de benim misafirim olun, buyrun kahvalty birlikte yapalm dedi. Aklma Bahri Beyin szleri geldi: Kadnlara iyi davran, yoksa senin hakknda olumlu d-nmezler. imden, Bunun altndan bir eyler kacak ama ne?..

88 deyip oturdum masaya. Gnler sonra, o sabah Seylan ayyla birlikte hakikaten gzel bir kahvalt yaptm. Oteli beendiniz mi beenmediniz mi, havuza girdiniz mi gibi yan Arapa, yar ngilizce sradan konuurken, aktrmadan antasndaki bir fotoraf gsterdi; Bahri Beyin fotorafyd bu. Zahledeki ya fabrikasnda, bir dostunuzla birlikte sizi bekliyor dedi. Anlalan Bahri Bey benimle fazla sk grnmek istemiyordu! Kahvaltdan sonra, krk yllk samimi dostummu gibi hanmefendinin iki yanan pp otelden ayrldm. O, havuz kenarnda biraz daha oyalanacakt. Taksiyle Zahleye gittim. Tedbir iin otelin taksilerine bin-miyordum. Biraz yryp, rastgele evirdiim bir taksiye bindim. Fabrikaya bir iki kilometre kala taksiden indim. Yryerek fabrikaya vardm. eriye girdiimde birden karmda Mehmet Ali Aabeyi grnce, soukkanllm kaybettim, Aabey sanki yirmi yl oldu grmeyeli dedim. Dur Kocaolan, yirmi yl birden ihtiyarlatma beni dedi. Demek oteldeki kadnn bir dostunuz dedii kii Mehmet Ali Aabeymi! Bahri Bey fabrikann nne kt. Biz Mehmet Ali Aabeyle birlikte mdrn odasna getik. Emanetleri bir de orada grdk. Bu arada Mehmet Ali Aabey anlatmaya balad: Levon Ekmekiyann verdii tm bilgiler doru kt.5 Mehmet Ali Aabey Ekmekiyann kyne kadar gitmiti. Annesi gz yal karlam. Ayran bile ikram etmilerdi. Mehmet Ali Aabey, adamn aslacan hi tahmin etmiyordu. Bu nedenle Ekmekiyann yaknlarna idam edilme5 Kenan Evrenin cumhurbakanl dneminde Cumhurbakanl Gvenlik stihbarat Daire bakanl grevini yrten MT grevlisi Erkan Grvit, Hrriyet gazetesi Ankara temsilcisi Sedat Ergine, Hiram Abasn Beyruttan getirdii bilgilerin, Ekmekiyann Verdii Bilgiler bal

www.webturkiye.eu

deildi. Zaten hep sylediim gibi Beyrut o gnlerde kaynyordu... Bir gn akama doru otele gittim. Resepsiyon grevlisi, kz arkadamn barda beklediini syledi. 6 Emir gelinceye kadar hibir ey yapmama durumu.

91 Bara getim, baktm, Vildannur. Merhaba Vildan dedim, artk samimi olmutuk, Vildan-nurun telaffuzu zordu, uzun geliyordu. Yz bozuktu. hzntl bir ses tonuyla, Yarn dnyor-sun, uak biletlerin hazr dedi. ardm. Neler oluyordu, alveri ne olacakt? Tabi bunlar kza soramazdm, aslnda kimseye soramazdm. Glmseyerek, Eh o halde sarho olabiliriz dedim. O akam bir gzel kafay ektik. Sabah birlikte havaalanna gittik. Kzcaz beni uurlad. Uakta bu kez Mehmet Ali Aabey yoktu. Neler oluyordu? Beyruttaki btn ilikileri kesip birden Trkiyeye arlmamn bir nedeni olmalyd? Bunu Beyruta iki ay sonra, ikinci kez gittiimizde re-necektim. .. Mehmet Ali Aabey Beyrutta dizanteri7 olmutu. Alverie ara vermek iin hastalk bahane miydi? Bana yle geliyordu ki, ilk Beyruta gidiimizde beni biraz dene-milerdi. Kurslarda iyiydim ama pratikte nasl olacam merak etmilerdi. Bu benim tahminimdi. Hal bilmem, neden apar topar arldm. Kukusuz bir nedeni vard. Sonra yine rendim ki, ilk gidiin nedeni Ekmeki-yann verdii bilgileri teyit etmekti. Ben grmelerde bulunmadm ama Mehmet Ali Aabeyin MOSSADla filan ilikileri iyiydi. Onlarn bize bilgi konusunda yardmlar oldu. Ancak bu iliki bizim ikinci gidiimizden sonra biraz gerginleti. Adamlar bizim yaptmz operasyonlarn kendilerinden habersiz gerekletirilmesine baya bozulmulard. Bildiim kadaryla bizim elilik grevlilerinden birini bile armlard. Dediim gibi o tr grmeleri ve ilikileri ben bilmiyordum. Bildiim, srail, ASALAy, 1972 Mnih Olimpiyat Ky basknnda Filistinli Kara Eyll rgtyle ibirlii

www.webturkiye.eu

Saat 22.00de Vildannurla otele girdik. Vildannur resepsi-yon grevlisine, erken yatacamz syleyerek, bir tabak mey-ve ile bir ie arabn abucak odaya gnderilmesini istedi. Odaya girdik. hzerimi kardm. Servis geldiinde kat

94 grevlisi beni zerim plak grd. Arap personel sevimli bir ocuktu, hnzrca glyordu, bolca bahi verdim. Tepsiyi masaya koydum. Vildannur pencereden dary seyrediyordu. Ksa kollu beyaz gmleimi giydim. Kravatm taktm. Ce-ketimi de giyince olduka k grnyordum. Tam kacakken Vildannura teekkr ettim. Kz hibir ey sylemedi. Birlikte koridora ktk. Yangn merdiveninden aaya indim. Vildannur aaya inene kadar pencere nnde bekleyecekti. Yeil Renault otelin nnde beni bekliyordu. Direksiyon bandaki adam ilk kez gryordum. Bahri Beyin adamyd. Hi konumadan otomobilin arka koltuuna oturdum. Rzgr gibi geldik bulvara. Otomobilden indim. Yryerek iekinin arka kapsna gittim. Kap hafif aralkt. eri girdim, Tank oradayd. Beni grnce elektrikleri sndrd. gn kapy kilitledi. Ay dkkn aydnlatyordu. kimiz de konumuyorduk. Dkkn ok sessizdi. ki dakika sonra arka kap ald, Mehmet Ali Aabey geldi. O karanlkta, Ne o rengin atm diye espri yapt. Alveri heyecan Aabey, bitince geer dedim. Terden srlsklam olmutum. Sanki ellerimden su daml-yordu. Depodaki vazolarn altndan emanetleri aldk. Yalnz ema-netlerde deiiklik vard. Elimizdekiler baba 9luklard yani 14lyd. Susturucular hem Smith Wessona, hem de As-traya tam oturmamt. Susturucular namlu gibi olmutu. Susturucu olmadan kullanacaktk. ansszlk. nallah bir aksilik olmazd. pler evrede olacakt. Bu kadar elemanla, iki kiinin hakkndan gelemezsek aypt bize. Dier arkadan da evrede olacandan emindim. Deyim yerindeyse bulvar o gece Trk kaynyordu!.. Mehmet Ali Aabeyle birlikte beklemeye baladk, iek-lerin, vazolarn arkasndan bulvar

www.webturkiye.eu

gzetliyorduk. Taksiyle 95 geleceklerdi. stihbarat yleydi. Nefesimizi tutmutuk. t kmyordu mzden. Tark bir iskemleye oturmutu, biz ayaktaydk. Geceyarsna doru beyaz Amerikan taksi barn nnde durdu. te hedefler gelmiti. Biri taksinin arka koltuundan, dieri n koltuundan indiler. Altn Blbln bahesine be adm atmlard ki, i-ekinin arka kapsndan sal sollu syrldk. Sratli hareket ediyorduk. Barn bahesine adm atmtk ki birdenbire hedeflerle gz gze geldik. O srada klarn hafif snmesinin, mziin sesinin almasnn nedeni, Amerikan dolaryd! Bahenin klar da hafif sndrlmt. Barn mzii ise tm bulvar inletiyordu. Mdr yenilenmiti bu konuda. Karanlk yedi sekiz kez ksa alevlerle aydnland? kimiz de tetie basmtk... Silah sesi neredeyse dardan duyulmamt sanki. Mehmet Ali Aabey ve ben yerde yatan adamlarn kulana eildik, Oktar Cirit diye fsldadk. Cirit parolasn sememizin nedeni buydu. lem bitince adamlarn kulan Oktar Cirit adn fsldayacamz nceden kararlatrmtk. Oktar Cirit adn fsldamamzn bir baka anlam daha vard: Beyrut Bykelilii Baktibi Oktar Cirit 16 ubat 1976 gn ehit edildi. Oktar Cirit, ldrldnde 30 yandayd, yani benim Beyrutta bulunduum yatayd. Alveri yeri olarak Altn Blbl sememizin bizim iin zel bir anlam da vard: Oktar Cirit, Hamra Caddesinde Filipper adl bir oyun salonunda makine banda kendi kendine golf oynarken ehit edilmiti. Biz de intikamn benzer bir yerde aldk! Yine hzl hareket etmemiz gerekiyordu. Hzla iekiye girdik. Silahlar vazolarn altna koyduk. Titriyordum. Mehmet Ali Aabey sakin grnyordu. Tark dkknn n camndan dary gzetliyordu. hmz de konumuyorduk. Bir baktm elim kan iinde, ne olduunu anlamamtm. Herhalde bir yere arpmtm. Mendilimi

www.webturkiye.eu

Keyifliydi. Dier arkada da gemideydi. Ekibimiz toplanmt. Gemide dn gece hayli hareketli saatler yaanmt. Sudanl Hasan geceyars, ASALAnn nemli isimlerinden Leon Dikran kandrp gemiye getiriyor. Kandrmas kolay oluyor, zaten Sudanl Hasan Beyrutta bilinen bir isim. Bu tavan da gemilere alk. ASALA, Gney Kbrs, Beyrut, Marsilya limanlan arasnda uyuturucu ve silah tayordu. Hollanda, Belika, sveten silah alyorlar, uyuturucu veriyorlard! Al glm ver glm ticareti! Gney Kbrstaki geileri bu Leon Dikran ayarlyordu. Sudanl Hasan Semerkant ucuz fiyata satmak istediini sylemi. Adamlar kendilerine o kadar gveniyorlar ki, bana bir kaza gelecei aklnn kesinden bile gemiyor. Elini kolunu sallayarak limana geliyor. Semerkant birka saat iinde gelecek, istersen o srada bir baka gemiye daha bakalm diyor. te bu balk ve ya kokan tekne gibi kk gemiye biniyor. Onlar gemiye adm atar atmaz, gemi demir alyor. Leon Dikran gemide bir gzel sorgulanyor. hzerinden Avrupadaki tavanlarn adresleri, telefon numaralar kyor. grgt hakknda en nemli bilgiler Ekmekiyandan sonra Leon Dikrandan o gece reniliyor. Sabaha kar bu gemiden bir uval denize dyor! Gemi daha sonra tekrar limana dnyor. Dediim gibi dolar Beyrutta her kapy ayor. Bu arada, bizim ekipten kiinin bizim operasyona ka-tldklarn tahmin etmitim. Yanlmm. Onlar gemi ope-rasyonu iin Beyruta gelmiler demek! Mehmet Ali Aabey Leon Dikrandan renilen bilgilerin kopyalarn yazmam istedi. Dediini hemen yaptm. Bir

98 kopyas da ben de olacakt, ne olur ne olmaz diye. Notlar almam bittikten sonra, Beyrutu hemen terk etmem gerektiini syledi. Birka gn sonra yine buluacaktk. Ben o gemiyle dneceimizi tahmin etmitim. nk nceki plan yleydi. Herhalde deiikliin

www.webturkiye.eu

Muhtemelen Yakub Cemilin kimliinde de gazeteci yazyordu.

103 Zaten Japonyaya gsteri iin gnderilen Erturul firkateyni bakmszlktan batp, 587 yiidi okyanusa gmmemi miydi?2 Dnn ki, 35 yl nce Osmanl, ngiltere ve Fransann arkasndan dnyann en gl donanmasna sahipti. Bir kiinin kuru vesvesi yznden dtmz duruma bakn! Msra vardmzda gemiden kmamz hayli g oldu. nk stanbulda kolera salgn vard ve bu nedenle vapurdan kmamza izin verilmiyordu. Gemi karantinaya alnmt. Drt gn vapurda kaldk. Sonunda kurtulduk. Ancak aksilikler yakamz bir trl brakmyordu. Bu kez korktuumuz bamza geldi, Mustafa Kemal hastaland. Allahtan koleraya yakalanmamt. s-kenderiyede bir hastaneye gtrdk. Birka gn banda bekledik. Bu arada arkadalar Nuri (Conker) ve Fuat (Bulca) gelince n skenderiyede braktk. Biz bir an nce cepheye ulamak iin hemen yola ktk. Kahireden Trablusgarp- snrna kadar 600 kilometre gitmemiz gerekecekti. gldrc scak altnda, pencereleri smsk kapal olmasna ramen, kumlarn deliklerden geip azmza burnumuza girdii lde bir tren yolculuu yaptk. Tabi 600 kilometre gidip Trablusgarp snrna gelince yol-culuk bitmiyordu. Bu kez 1 000 kilometrelik Bingazi yolu vard. hstelik lde ne karayolu, ne tren yolu bulunuyordu. Develer srtnda yolculuk yaptk. En iyisi, hecin devesiydi. Gnde 100 kilometre yryebi-liyordu. Ancak bizde, onu alacak para yoktu. Dier develerle gnde 50 kilometre gidebildik. Zaten her 50 kilometrede bir kuyu vard. 2 Erturul firkateyni svarisi Yarbay Ali Beyin ocuu vard: byk kz Neyyire ve biri kz, dieri erkek ikiz ocuklar Mevhibe ve Rauf. Neyyire doan oluna babasnn adn verdi: Hasan li. Bu ocuk ileride mill eitim bakan olan Hasan li Yceldi. Onun da tpk dedesi gibi ikiz ocuklar oldu: Canan (Ero-lat) ve Can (Ycel).

www.webturkiye.eu

yoktu.3 Trablusgarpta ok zayf 15. Frka vard. Asker azd ve cephane hi denebilecek kadar yoktu. talyanlarn asker says, cephaneleri bizden kat be kat fazlayd. Trablusgarpta ancak Makedonyada rendiimiz ve tatbik ettiimiz komitaclk metoduyla savatk. gzellikle geceleri vur ka taktii uyguladk. ttihat ve Terakkinin gnll subaylarnn neredeyse her biri bir Arap kabilesinin bana geti. Onlara gerilla savan rettik. Yoksa 3 000 kiilik, silahsz, cephanesiz derme atma bir orduyla, 2 000 kilometreyi bulan Trablus sahillerini savunmak hi kolay olmayacakt. Kurmay Albay Neet Bey, Trablusgarp; Kurmay Binba Enver Bey, Bingazi; Kurmay Binba Mustafa Kemal, Tobruk ve tabanca at msabakasna gittii iin daha sonra aramza katlan Halil Bey (Avusturya-Macaristan hkmetinin tertip ettii ordulararas at msabakasnda, 600 subay arasndan nc olmutu), Hams mutasarraflna getirildi. Ben yine Enver Beyin yanndaydm. Kararghmz Dernedeydi. talyan donanmasnn yapt top ateleri tozu dumana katyordu. Top mermileri bazen kararghta, yanmza kadar dyordu. Allahtan kararghmz deniz seviyesinden 300 metre kadar ykseklikte bir kayaln zerine kurmutuk. Samzda yarlar, maaralar vard. Karargh yerinin ad Ayn el-Mensurdu! Karargh evresi adrl ordugh halini ald. Arap kabileleri kendilerine gre adrdan mahalleler meydana getirdi. Bu adrlar arasnda Enver Beyin adr hemen gze ar-pyordu. Aslnda biraz ark serdarnn otana benziyordu. 3 Cumhuriyetin ilk Ankara valisi olan Abdlkadir, 13 temmuz 1926 tarihinde, Atatrke dzenlenen zmir Suikastna kart iddiasyla idam edildi. O da cemiyetin fedalerinden-di. stanbuldaki, bata gazeteci Hasan Fehmi cinayeti olmak zere, baz faili mehul cinayetleri onun iledii iddia edildi.

106

www.webturkiye.eu

Hasrlar, kilimler, hallar ve adr iinin drt kesinde kutsal manalar ieren yazlar vard. O Saraya damat olmutu.4 Bu nedenle ok sayg gryordu. Gen damadn etrafnda grlmemi bir sadakat ve itaat halkas yaratlmt. Araplar yanmzda savatrmak iin din birliini ne -karyorduk. Yine de gnde iki kuru gm para yevmiyelerini veriyorduk. Ganimetleri de paylatryorduk. Araplara, askeri usullere gre saf tutmay, yryte ift kol nizamn retiyorduk. Her on kii bir onbaya balyd. lgintir, her on kiilik mangada, iki Arap kadn bulunurdu. Mangann ekmek torbalarn, mataralarn, hatta yedek cephaneyi bunlar tard. Yarallar bunlar alr, yaralar bunlar sarard. Her lenin ardndan kararghta alamak, atlar yakmak, ilahler okumak da bunlarn greviydi. Zavall kadnlar bazen sava alannda ehit olurlard. Araplar slam yolunda ehit dmekten gurur duyarlard. Tabi birka yl sonra deiecekti bu ulv amalar. Silahlan, cephaneleri ve binlerce askeriyle talyanlar aylar gemesine ramen baarl olamyorlard. talyan devletinin itibar sarslmt. Gerilla savayla baa kamyorlard. ok yerde onlar sahile kadar srklyorduk. Trkn gc yine destanlar yazyordu. Bu arada bir aksilik oldu. stanbuldan gnll gelip aramza katlan Bandrmal diye bilinen zenci bir subay vard, ad kr. Bu adam iki yldr ortalklarda gzkmyordu. Meruti-yetten sonra kayplara karmt. Harp Okulunda siyas bir yn yoktu. imdi birdenbire gnll olup Bingazide ortaya kvermiti. Hayatta her eyi affederim, casusluk dnda. Ben bu adamdan phelendim. 4 Abdlmecidin olu ehzade Sleyman Efendinin kz Naciye Sultanla evli olan Enver Bey, Trablusgarptayken daha nikhl eini grmemiti. Naciye Sultan o tarihte henz 12 yandayd. 107

www.webturkiye.eu

Tartma olmadan oybirliiyle alman kararlar da vard: Meclisi datma karan Anayasaya aykrdr. Trablusgarp ve Bingazide Osmanl hakimiyeti kesinlikle srdrlecektir. Biz karan aldk ama hkmet, talyanlarla 16 ekimde bir antlama yapt: Trablusgarp ile Ege Denizindeki Onikiada talyanlara brakld. Enver Bey antlamann metni talyanlarca nne kondu-unda, Ben hkmetimden emir almadm diyecek, ancak emri almas uzun srmeyecekti... Ayn gn, yani 16 ekim 1912 tarihi... Hkmet i olaylar karsnda bkkn, d olaylar karsnda aknd. Hariciye nazr ise Ermeni Gabriel Noradunkyand. Balkanlardan imanm kadar eminim, sava kmaz sz ona aittir. Bu sz ettiinin ertesi gn Balkan lkeleri birleip Osmanlya saldrd! Bulgar, Yunan, Srp ve Karada ordularnn toplam asker mevcudu 610 000di. Biz ancak 330 000 kiilik kadroyu zor toplayabilmitik. Askerlerimizin sekizde birinde tfek yoktu. Bulgarlar, Srplar ve Yunanllar, Rumelide, Makedonyada, Arnavutlukta bizi bozguna urattlar. Bulgarlar stanbul zerine, Yunanllar Selanike, Srplar da Arnavutluk zerine yrye getiler. Hem de tm bunlar birka gn iinde cereyan etti. Sadece biz deil dnya aknd. Hi kimse Osmanlnn bylesine abuk yenilip hezimete urayacan tahmin etmemiti. Hatta Balkan lkelerini Os-

110 manlya kar birletiren Rusya bile. Bata Bulgarlar olmak zere Balkan lkeleri talyanlarn bize at savatan yararlanmak istiyorlard. Ama bu kadar abuk yenileceimize kimse inanmyordu. Sava neredeyse 15 gn srmt. Yz kzartc bir durumdu! Balkan bozgunu srasnda hkmet yine deiti. 30 ekimde bu kez sadrazam koltuunda Kmil Paa oturmaktayd. Haberi duyunca kzgnlkla yanmdaki arkadalara, Kzna sahip -kamayan

www.webturkiye.eu

tatbik ederek, silah kullanmay, bomba atmay ve avclk yapmay rettik. Zaten ou silah kullanmay biliyordu. Bunlarn elbiseleri de askerlerden farklyd; ordu modeli gibi deil, avc kyafeti gibiydi. Klasik cephane kutular yerine de mein tfeklikler hazrlatld. Bunlar gerillayd. Henz o tarihte bilmiyorduk ama ileride kuracamz Tekilat Mahsusann temelini atmtk... Nihayet hareket saati geldi. 4 000 cezaevi gnllsyle birlikte gizlice gemiye binip denize aldk. Yanmzda bir haftalk yiyecek ve her gerilla iin de bin mermi vard. stanbuldan ikindi vakti hareket etmitik. Hava karard zaman atalca hatt hizasna ulatk. Tam karartma halinde seyrederek Bulgar ordusunun sa kanadnn gerisine vardk. Sahile sokulduk. Denizden cephe gerisine karma yapacamz dnemeyen Bulgarlar sahile nbeti bile koymamt. Alt sandal gemiden denize indirdik. Kademe kademe sahile kmaya baladk. lk sandaldaydm.

113 karma yaptmz yer Kumburgazd. Karmza kan ilk ky sardk, darya ku uurtmayacak ekilde teslim aldk. Kyller arasnda Bulgar casusu olabilirdi. Kilise cephanelerimizi saklamaya uygundu. Gemideki herkes sa salim kyya ulamt. Tan aaryordu. Bulgarlarn grmemesi iin gemi stanbula dnd. Kaptann istikameti stanbuldu ve ne olursa olsun geri dnmeyecekti. Byle emir verilmiti. Birlikleri harp nizamna sokarak kontrole baladk. 300 eksiimiz vard. Bunlar korkup gemiden inmemilerdi. Aslnda hrsz, katil, dolandrc, kumarbaz, ayya ve canilerden kurulu bu birliin ne yapacan biz cephede ilk kez grecektik. Halil Bey feda mfrezesine bir konuma yapt: te gr-dnz, kaptan bize ihanet etti ve gemiyle

www.webturkiye.eu

1 ttihat ve Terakkinin paasndan biri olan Sadrazam Talat Paa, 15 mart 1921 ta rihinde Berlinde Tanak yesi Ermeni Sogomon Tayleryan tarafndan vuruldu. Ei Hayri ye Hanm, Talat Paa ldkten bir sre sonra yeniden evlendi. Bu evlilikten doan oluna Talat adn koydu.

116 Ne hazindir, Dr. Bahaeddin akir ve Cemal Azm de 17 nisan 1922de Berlinde Hayriye Hanmn gzleri nnde vu-rulmutur. gldren kii Ermeni Aravir racyandr.2 Biliyordum ki, dedem Yakub Cemil de yaasayd, Ermeniler kesinlikle onu da ldrebilirlerdi. nk, Tehcir Ola-yn hep Tekilat Mahsusann zerine attlar. Hl da bunu iddia ederler... Elilerimizin, konsoloslarmzn ldrlmesi gibi, bizim ei-time balama tarihlerini hep byle acl olaylarn olduu gn-lerde seiyorlard. Bu nedenle 15 ocakta toplamlard bizi. Burada bir anm anlataym. Mehmet Ali Aabey ok kzd zaman bol bol kfrederdi. Her frsatta onunla birlikte altn syleyen, aabeyin kadim dostu olduunu belirten irketten biri, Bulgaristanda birtakm haltlar kartrmt. Aabey onun iin aza alnmayacak kfrler ediyordu. Biz bu adama Gzlk diyorduk. nk gzleri iyi grmyordu. Bu Gzlk sayesinde Bulgaristanda bir grevlimizi ehit vermitik. Ad Bora Selkand. Mehmet Ali Aabey o nedenle kfrler yadryordu Gzlke!3 Nihayet Ankaradaki almalarmz son buldu. Yine yollara dtk. Uakta Akrep ile ben vardk. Mehmet Ali Aabey uakta yoktu. Acaba son dakikada bir aksilik mi olmutu? nk Levon Ekmekiyann idam edilmesine ok kzmt. Son anda gel-mezlik etmezdi herhalde. En azndan bize haber verirdi. Ben artk mesleime iyice adapte olmutum; ya tcca-rydm. imi iyiden iyiye benimsemitim. Alveriler bittikten sonra sahiden bu meslee mi gesem acaba? 2 Ermeni Aravir racyan, Dr. Bahaeddin akir, Cemal Azm ve Sadrazam Said Halim Paay anlarnda ayrntlaryla yazmtr. Bu anlarn kk bir zetini kitabn sonuna koyduk. 3 Torun Yakub Cemilin adn vermedii kii, 1980-1982 yllar arasnda Bulgaristanda grev yapan Mehmet Eymr. Mehmet Ali Aabeyin Eymre kzmasnn gerek nedeni, bata Abdullah atl olmak zere kendisine tantrlan baz hlkclerin ASALA operasyonlarnda

www.webturkiye.eu

beceriksiz kmalar, stelik uyuturucu kaakl yapmalar myd? Torun Yakub Cemil ayrntya girmek istemiyordu.

117 Akrep Almanyaya bakliyat ihaleleri ve fiyatlarn ren-mek iin gidiyordu. Ayrca tannm bir neskafe firmasnn Trkiye temsilciliini almak iin grmelerde bulunacakt. Evraklar kusursuzdu. Birlikte gitmemizin nedeni Akrepin ok iyi ngilizce ve Franszca bilmesiydi. Havaalannda benim ngilizcem yeterli olmazsa yardmma koacakt! Aslnda Avrupay dolaacaktk. lk durak Almanyayd. Frankfurta indik. in garibi havaalannda Akrepin pasa-portunda sorun kt. Ben kolay getim, nk pasaportumda yurtdna klar, zellikle Almanyaya giri-k vard. Ancak Akrep iin de sorun hemen zld. Ammandan dnerken Frankfurta uramtk. Trk ii ailelerine misafirlie gitmitik. Esnaf arkadalarla tanmtk. Hatta biz oradayken on kadar Dev-Sol militan Kln Bakonsolosluumu igal etmiti.4 Mehmet Ali Aabey, Seninkiler bo durmuyor diye bana taklmt. Her frsatta eski solculuumuzu hatrlatrd. Frankfurta ikinci geliimizde havaalannda bizi esnaf arkadalar karlad. Onlardan Mehmet Ali Aabeyin de gel-diini renince rahatladm. Ekip bozulmamt. Frankfurtta fazla kalmadm. Tek bama Klne getim. Klndeki Alman ya irketinden hammadde olarak An-takyadaki fabrikaya 200 tona yakn ya siparii verdim. Bu irketin byk orta Belikann Liege kentindeydi. Rahata Belikaya girdim. Tabii pler sayesinde oluyordu tm bu kolaylklar. Bizim plerden biri taksi ofrl yapyordu. Bine-ceiniz yeri ve zaman bilince, pnn taksisine binmek, takside grmek hayli kolay oluyordu! Avrupada taksiyle lkeden lkeye rahat geiliyordu. Tabi grnmn filan nemi vard. Avrupal, Araplara, Trklere, Ortadoululara hi gvenmiyordu. Burada bir ayrnt anlataym; bizim ilerde tepeden tr-

www.webturkiye.eu

119 lerden kalma bir alkanlk. amar slip olmaz, bokser gibi ort olmal ki, aleti rahat koyabilesin. Klotun lastikleri elinin kalnlnda olmal. Sk olacak ki, alet dmesin. e giderken valizimizde en az iki takmmz, iki ift ayakkabmz, takmlara uygun orabmz bulunur. oraplar jartiyer tipi olmaldr. Ben kamam oraya koyardm. Ve tm bu kyafetlere uygun kaln kemer. Kemerler USAdan (Amerikadan) zel gelir. Son delikten sonra kemer iinde, bir boay rahatlkla kesebilecein, ss gibi duran, aslnda ok keskin bak grevi yapan metal vardr. Kemer iinden baparmanla ortaparman birletirip hzla ve serte ekersen eline gelir. ektiin zaman mutlaka ie yaramaldr. Yoksa bir daha yerine koyma ansn yoktur. Bu kemerler ok pahaldr. Piyasada satlmaz. Kolay kolay kimseye gsterilmez. Taklitlerinin yaplmasndan korkulur. Kyafet konusunda tek bir sz vardr: Herkes gibi ol! Biz de Avrupallar gibi giyindik, turlayp duruyoruz. Liege-Brksel ekseni bizimdi. Bu blgede ASALAnn kltr evleri vard. Ayrca Hollandada, Rotterdam-Arnhem ekseni de bizimdi. Burada da ASALAnn terr yuvalar bulunuyordu. Liderleri Ara Toranyand. Bizim ekibi zellikle ikaz etmilerdi; buralarda kesinlikle can kayb istemiyorlard. Srekli ikaz etmelerinin nedeni, biz eitimimizi korkutmak zerine deil, yok etmek zerine almtk. Avrupadan can kayb istenmiyordu ama Amerikadan gelen bir haber hepimizi ok artt. Ermeniler svirenin Lozan kentinde kinci Ermeni Dnya Kongresini toplamlard. Kongrenin paras Amerikadaki Ermeni iadamlarndan geliyordu. te o para babalarndan biri, Los Angelesta oto-mobiline konan bombayla ldrld.5 5 Ermeni iadam Viktor Galustiyan 15 temmuz 1983 tarihinde Los Angelesta ldrld.

120

www.webturkiye.eu

byle bir numara yapld. O kadar kzgnm ki, kendi anlarma bile bu apulcular katveriyorum. Neyse... hnc bombann yks yle: Toranyann otomobili sanyorum Franszlarn Balta dedikleri bir seriydi. Ben bu operasyonda da yoktum. Arkadalar, otomobillere en ksa srede, mekanizmada hibir aksilik olmayacak dzenei yerletirmiler. gyle eitilmilerdi zaten. Ara Toranyan da bozulan arabasnn tamirde yapldn sanyordu! Otomobilinin n blmne konuyor bomba. Sonuta araba hareket edince bomba patlyor. Ancak herif yine lmden kurtuluyor. nk patlama armda frlayan motor, Toranyan koruyan bir kalkan grevi gryor. Yaralanyor ama lmyor!7 Bizi en ok uratran da bu adam oldu! Bu iler olurken bizim kiilik ekip keyfine bakyordu! Champs-Elyseesye alan bulvarda sra sra kahveler vardr. Rue Opera adl bir kahvede buluuyoruz. Ayr ayr otu-ruyoruz. ki art bir oturuyoruz hep. Mehmet Ali Aabey ile ben otururken, Akrep tek bana oturuyordu. Akrep Mehmet Ali Aabeyle nemli bir ey konuacaksa onlar ikisi bir arada otururken, ben ayr oturuyordum. Buluma vakti olarak hep tenha saatleri seiyoruz. Yine yle bulutuumuz bir gn... Kahvenin bir kesinde mzik kutusu vard. Baktm orta yalarda bakml bir Fransz kadn elindeki tepsinin zerin7 ansl olan sadece Toranyan deildi. 13 ocak 1981 tarihinde, Trkiyenin Paris Bykeliliginde mavir olarak grev yapan Ahmet Erbeylinin otomobiline bomba kondu. Arabasyla 10 metre ilerledikten sonra bombann patlamas sonucu Ahmet Erbeyli, otomobildeki byk hasara ramen ans eseri kurtuldu.

124 deki 45lik plaklarla masalar dolayor. Siz istediiniz pla gsteriyorsunuz o gidip mzik kutusunda onu alyor. Bizim masaya geldi. Mehmet Ali Aabeyle Franszca ko-nutular. Mehmet Ali Aabey bana istediin bir plak var m? diye sordu. Baktm bir tanesinin kabnda,

www.webturkiye.eu

Ben de, Aabey, halletmediin bir protein kalmt dedim espriyle kark. O gnden sonra kzdmz, kfretmek istediimiz kiilere, kendi aramzdaki parolayla protein derdik... Biz iimizle urarken, tavanlar dur durak bilmiyordu. 14 temmuzda akama doru aldmz bir haber hepimizin moralini allak bullak etti. Brksel dare Ataesi Dursun Aksoy ASALA tarafndan ehit edilmiti. Ramazan bayramnn son gnyd. Zaten bayram uzaklarda geiriyoruz diye zlrken bu olayla oke olduk. Evinden kp otomobiline bindii anda, daha arabasn altrmaya frsat bulamadan bana ve gsne kurun yemiti. En by 13, en k 4 yanda, ocuu yetim kalmt... Bizi lkelerinden kovanlar kimlere hangi zeminleri hazr-lyordu. Bir gn sonra Paris Orly Havaalannda bomba patlad. Tavanlar olmayacak bir eyi yapmlard. 15 temmuz 1983 tarihinde, Trk Hava Yollarnn brosunu bombalayacaz diye, ii ellerine yzlerine bulatrmlard! kisi Trk, bei Fransz, biri Amerikal 8 kii lp, 60 kii yaralannca dnya ayaa kalkt. Olacak ey deildi; herifler geliyor, stanbulda Kapal-arya bomba koyuyor, masum iki Trk vatanda lyor, 25 Trk vatanda yaralanyor dnyann kl kprdamyordu.8 Bu Amerikallarn, Avrupallarn kan ne kadar kymet-liydi?.. gyle ya canm, bizimkiler lnce pek sesleri km-yordu. 8 Kapalardaki kanl eylemi 16 haziran 1983 tarihinde ASALA militan Mgrd Ma-daryan gerekletirdi. gnce MP5 silahyla evresinde bulunan herkesi taram, sonra karnndaki bombay patlatarak yaamna son vermiti.

126 Trkiyede bu adamlara yardm edenler bile kt. Bunlardan biri de Behet Cantrk deil miydi?9 Orlydeki bomba olayn rendiimizde, Akrep bir espri patlatt: Bunlar bomba konusunda ezelden beri beceriksizdir dedi. II. Abdlhamide yaplan bombal saldry kast ediyordu. Biliyorsunuzdur, II. Abdlhamide 21 temmuz 1905 tari-hinde yaplan bombal saldr sonucu 26 kii ld, 58 kii ya-raland. Padiah, cami k hastal yeni gemi eyhlislam Cemaleddinle yapt bir dakikalk gemi olsun sohbeti kurtarmt. Viyanada zel olarak

www.webturkiye.eu

yaplp stanbula getirilen ve Machine Infernale denilen 100 kiloluk bombay tayan araba bir dakika nce patlatlmt. Yldz ve Beiktata cam krlmayan bina kalmamt. Tpk Orly Olay gibi II. Abdlha-mide yaplan bombal saldn da dnyada geni yank bulmutu. Dokuz Ermeni idam edildi. Suikast planlayan Ermeni Hristofer Mikaelyan, Sofyada yeni bir bomba hazrlarken dinamit lokumunun elinde patlamas sonucu can verdi. Ne gariptir deil mi, II. Abdlhamidin annesi Tirimjgn Sultan da (asl ad Virjin) Ermenidir! ASALA, Fransa ve Amerikaya Orlyde yanllk olduunu sylese de kimseyi ikna edemedi. Dnya kamuoyu artk ASALAnn ne olduunu anlamaya balamt. Ne yazk ki bata Fransa olmak zere baz lkeler iin vahametini kendi vatandalar lnce fark etmilerdi. Tabi olan bizim alverie oldu. Ara Toranyan Fransz korumalarla dolayordu. Bir aksilik olur korumalardan biri lrse ASALA aleyhine olan psikolojik hava bu kez bize dnebilirdi. Mehmet Ali Aabey, imdi sava psikolojik yrtmek gerekir diyordu. 9 Annesi Ermeni olan Behet Cantrk 30 nisan 1984 tarihinde gzaltna alnd. MTteki sorgusunda ASALAyla ilikisini anlatmas iin ikenceli sorgulardan geirildi. Tm bu ar ithaml iddialara ramen beraat etti, 21 mays 1988 tarihinde Diyarbakr Cezaevinden kt. Konuyla ilgilenenler iin baknz: Soner Yaln; Beco; Behet Cantrkn Anlar, Su Yaynclk.

127 Zaten Fransz gvenlik tekilatlar da alarm durumundayd. Giri klar sk kontrol altndayd. Ses getirecek bir eylem sonras Fransa dna kmamz g olabilirdi. Sonradan rendiime gre zaten o gnlerde bizim bir baka grubumuzun lideri, ad Korkusuzdu, Franszlar tarafndan ortaya karlmt. Yani istihbarat kimlii renilip takibe alnmt. Parise girite havaalannda aranmak istenmi, diplomatik pasaport sayesinde kurtulmutu. Bu aslnda Trkiyeye mesajd, faaliyetlerinizi biliyoruz diye. O da Mehmet Ali Aabey gibi emekli istihbaratyd! Korkusuzun kimliinin renilmesi bizimkileri rktm olabilirdi.

www.webturkiye.eu

gizli gizli bulutular. timada bulundular. lk gn Enver Bey yoktu, bu nedenle her kafadan bir ses kyordu. Binba Fethi (Okyar) baka konuuyor, Ziya Gkalp (yazar) baka. Talat Beyi, yllardan beri yanndan ayrmad Doktor Nzm, Mithat kr (Bleda), Kara Kemal gibi adamlar des-tekliyordu. Onlar hemen iktidara el koyma taraftaryd. Sinirler gerildike itirazlar da artyordu. Harbiye Nazr erkez Nzm varken Babli baskn nasl yaplacak phesi herkesi sarmt. erkez Nzm Paa iri csseli, uzun boylu, heybetli, sert ve haris bir askerdi. Ne yapaca hi belli olmazd. Ordu iindeki gc de yadsnamazd. kinci toplantya, Bulgaristan cephesinden gelen Enver Bey de (o zaman rtbesi erknharp binbayd) katld ve onun zoruyla karar alnd: Hkmet bir darbeyle yklacaktr! Kmil Paa Kabinesi indirilip yerine bize yakn Mahmud evket Paa veya zzet Paaya kabine kurdurulacakt. Son toplant Talat Paann evinin alt katnda gece yapld. Bu toplantda ben de vardm. Benzer szler tekrarland. ktidara geldiimiz ilk yllardaki hatalar tekrarlamayacaktk, yeteri kadar ders almtk. Darbenin stratejisi izildi. Kalben ve fikren bize yakn, inanm dava arkadalarmz kritik yerlere atadk. grnein Cemal Bey, ordunun Menzil Tekilatnn1 bana getirilmiti. Bablideki Muhafz Blnn ban da yine bize yakn bir zabit arkadamz atamtk. Polis kadrosu da elimizdeydi. Zaten biz kurmam mydk? 1 Ordunun cephe gerisi ilerinin btn. 131 Plan yapld, herkese grevler verildi. Plana gre, baskn leden sonra kabine azalarnn tam kadro bulunduu itima saatinde olacakt. stedik ki baskn duyulduunda dardan kimsenin mdahalesi olmasn. Aksi takdirde kan dklrd. Enver Beyin yannda benimle birlikte zmitli Mmtaz olacakt. zmitli Mmtaz yiit bir askerdi. Selanikte Mir brahim Paann yaverliini yapm, Erkanharp Binba Arnavut Sedat Beyi vurmu, mebbet hapis cezasyla Akk Kalesine srlm,

www.webturkiye.eu

vermezse ve kalabalk bir topluluk oluturulamazsa hepimizin hayat tehlikeye girecek. Sanki Manastrda daa ktmz gn aynen yayoruz. Ya leceiz, ya baaracaz! Saat iki buuk oldu. Sapancal Hakk yokuu karak soluk solua yanmza geldi: Her ey tamam! Sonra Enver Beye dnd, heyecanla, Talat Bey Vakit kaybetmeye gelmez, acele edin diyor dedi. Enver Bey, her eyin hazr olduu haberini ald anda kpkrmz oldu. Artk geriye dn yoktu. Hemen kendini toparlad ve kapnn nndeki kr ata atlad. Kimse konumuyordu. Enver Bey kr atn zerinde, biz de yaya olarak yannda yrmeye baladk. Ben solundaym, zmitli Mmtaz sanda. Hilmi ile Mustafa Necib bizi takip ediyorlar. Yaya olarak ilerliyoruz. Bylece Enver Beyi de muhafazaya alm oluyoruz. Silah Tahsin, Feda Eyp gibi birka arkada daha bize eklendi. Babli binasna yaklatka, hissediyorum, tedirginliimiz artyor.

133 Osmanlnn kt mukadderatn deitireceimizden hi kukumuz yoktu. Babli binas gzkt. Babli nndeki tenhalk Enver Beyi telalandrd ve Sa-pancal Hakkya Her ey hazr dediin bu mu? der gibi ters ters bakt. Artk geriye dn yoktu. Babli n tenhayd ama ayn zamanda Muhafz Tabu-rundan da bir haber yoktu. Enver Bey yava yava Bab-liye doru ilerliyordu ama beklediimiz kalabalk bir trl toplanmyordu. Ne oluyordu, bizim arkadalar korkup bir keye mi sinmilerdi? Civar kahvelerde ttihat ve Terakki Cemiyetine mensup pek ok kiinin bulunmas gerekiyordu. Benim grdm bu insanlar destek vermekten korkan baklarla sadece bizi izliyorlard.

www.webturkiye.eu

yadrd. Biz de kendimizi koruduk. Tevfik Bey yedii iki kurunla yld kald. Bu arada silah seslerini duyan dardaki arkadalarmz da iki zavall neferi susturmulard. Mustafa Necib hasta olduundan sratle yryemiyor, biraz geride kalyordu. Salona girdiinde, Tevfik Bey ve muhafzn cesediyle karlayor. Bu arada dorudan yaverin odasna giriyor ama bilmiyor ki, Nafiz Bey yaral ve orada saklanyor. Nafiz Bey arkadalarnn lmnden duyduu kzgnlk, nefret ve ihtilalcilerden intikam alma duygusuyla hemen ate ediyor. Ve Nafiz Bey, Mustafa Necibi ebediyete gnderiyor. Yiit arkadamz lmeden nce skt kurunla Nafizi bir kez daha yere seriyor. Biz grdmzde, Mustafa Necib hemen kapnn nne yklmt. Yaver Nafiz ise oturduu kanepenin zerine d-mt.

137 Mustafa Necib Selanik Merkez Kumandan Kaymakam (Yarbay) Nzm Beyi vuran, II. Abdlhamidin hafiyelerinden smail Mahir Paann makamna gvenlik kontrollerini atlatarak kp, Makedonyadan ekip gitmesini emreden cesur kardeimizdi... Hrriyet kvlcmn atee dntren yiit arkadamzd. Babli binasnda odalar, koridorlar sava alanna dnmt. Her yer kan iindeydi. Biraz ilerleyerek Sadaret odasnn nndeki kk sofaya daldk. Amacmz Vkela Meclisi salonuna girip Sadrazam Kmil Paaya zorla istifaname yazdrmakt. Bu arada zmitli Mmtaz gsnde saklad bayra ka-rarak, ieri girdiimizi Talat Bey ve arkadalarna haber verdi. Silah seslerini duyan Harbiye Nazr Nzm Paa, her zaman olduu gibi kabaday grnyle, elleri cebinde makamndan dar kt. Karsnda Binba Enver Beyi ve bizleri grnce bir an ard. Birka adm atarak sofadaki yuvarlak masann nne geldi. Enver Bey tam karsndayd, biz de iki yandan ortalarna dizildik. Ben Nzm Paann solundaym, yanmda zmitli Mmtaz var. Nzm Paann sanda Sapancal Hakk, onun yannda da Hilmi Bey vard. Bir yanda Erknharbiyei Umumiye reisinin bile bal bu-lunduu, mir (mareal) rtbesinde bir komutan Nzm Paa, dier yanda binba, yzba ve temen rtbesinde bizler... Nzm Paa sert bir dille, hiddet iinde, Bu ne cret, burada ne aryorsunuz, asi herifler! diye

www.webturkiye.eu

barmaya balad. Enver Bey, karsnda birden koskoca Harbiye nazrn grnce kpkrmz kesilmiti. Nzm Paay amiri olarak as-kerce selamlad ve saygl bir dille, Paa Hazretleri, millet Kmil Paa Hkmetinin istifasn istiyor, vatan satanlara ordu msaade etmeyecektir diye szlerine balamt ki, Nzm Paa yine barmaya balad. Kolumu paann arkasndan evirip sa akana tabancam yaklatrdm ve tetie bastm. Harbiye nazrnn kafasndan fkran kan ve btn heybetiyle yere seriliini izle-

138 dim. Korkulan, ekinilen Nzm Paann ii bitmiti. Enver Bey sesi titreyerek, Eyvah, Yakub Cemil ne yaptn, buna ne lzum vard?.. dedi, Enver Beye dndm, Bu herife laf anlatlr m? dedim ve Nazm Paann yerde yatan vcuduna bir kurun daha sktm. Nzm Paa biz ttihatlar ok aldatmam myd; ite hak ettiini bulmutu. Enver Bey olay kabullenmeye alr baklaryla, yzleri sararan dier arkadalara moral vermek istercesine, nklaptr, kan dklr, millet iin gerekirse harbiye nazrlar da can verir, ne yapalm, kader. Vazifemize devam edelim dedi. Herkes toparlanp kendine geldi. Bu arada Talat Bey de bize katlmt. Harbiye nazrnn cansz yatan halini grnce oke oldu ama sesini de karmad. O dahil herkes anlamt ki, ok yaydan kmt. Odaclardan Ahmed Aa korkusundan bir keye sinmiti, ona sadrazamn nerede olduunu sorduk, bir trl konuamad, dili tutulmutu, eliyle Sadaret makam odasn gsterdi. Vkela Heyeti, iyi snmad iin Meclis odas yerine, Sa-daret makamnda toplanmt. Enver Bey sert bir darbeyle kapy ardna kadar at. Meclisi Vkelann topland salona hep beraber girdik. Nazrlar korkudan dier odalara kamlard. Masa banda yalnzca Osmanl mparatorluunun mehur sadrazam Kbrsl Kmil Paa vard. Sadrazam yerinden bile oynamamt. Bize dnerek, her zamanki kibar haliyle Ne istiyorsunuz evlatlarm? dedi. Enver Beyin gveni

www.webturkiye.eu

5 27 Mays 1960 asker hareketi, Sadrazam Kmil Paann torunu, Millet Partisi genel bakanl grevinde de bulunan Prof. Yusuf Hikmet Bayuru, 4 yl 2 ay hapse mahkm etti. Ayrca kamu hizmetlerinden men etti ve Manisada bir yl zorunlu oturma cezasna arptrd!

140 Salonu getik, merdivenlerden inip d kapnn nne gel-diimizde Babli nnde binlerce kiinin toplandna ahit olduk. Bir ucu cmle kapsnda, bir ucu Caalolunda, bir ucu da Sirkecideydi. Millet Bablide ne olduunu konuup, tartyordu. Enver Beyi karlarnda grnce alklamaya baladlar. Enver Bey istediimiz zerine, milletin kafasndaki kar-kl gidermek ve onlara moral vermek iin konuma yapt: Kmil Paa istifa etti. Tamamyla milletin haklarm savu-nacak bir kabine kurulacaktr. imdi Zat ahaneye bilgi vermek zere Saraya gidiyorum. Enver Bey hep ksa konuurdu. Hrriyet ilan edildiinde de ancak srarlar zerine birka sz sylemiti. Merutiyet ilannn zerinden be yl gemiti; o zamanlar Yaasn Hrriyet Kahraman Enver diye baranlar bugn yine, Yaasn Enver Bey diye baryordu. Bir de ekleme yapyorlard: Enver Edirneye... Enver Edirneye!.. Enver Bey, zmitli Mmtaz ve ben, mz birbirimizin gzne baktk, Edirneyi her ne pahasna olursa olsun ala-caktk!.. Babli binasnn nnde eyhlislam Cemaleddin Efen-dinin otomobili duruyordu. Hemen ona atladk. ofr tehdit ederek Dolmabaheye gitmesini emrettik. Saraya giderken tabancamdaki bo yerlere yeni kurun doldurdum! Ne pahasna olursa olsun bu darbe baaryla sona erecekti! Otomobille giderken kalabal daha rahat grebildik. Byk bir alan hncahn dolmutu. Kalabal yarmak ok zor oldu. Millet Enver Beyi tanynca otomobili havaya kaldrmak istiyordu. Babli nnde gmer Naci hl bararak ttihat ve Te-rakkinin baarlarn heyecanl sesiyle

www.webturkiye.eu

44 br dnyaya gnderseydim! dedim. Sapancal Hakk bana, Ne yapyorsun? Artk bu, pek ayp olur! Teslim olmu, kuvvetleri ve nfuzlar kalmam adamlar ldrmek ok irkin olur! Bize yakmaz, bundan vazge dedi. Bu laf iyice tepemi attrd, cevap bile vermeden uzaklatm. stanbul Muhafzl Komutanlna getirilen Cemal Beyi makamnda yaz yazarken buldum. Memleketin selameti uruna ve milletin intikamn almak iin Reid Bey ile Abdurrahman Beyi de vuraym! Ne dersiniz? dedim. Cemal Bey sinirli ve hayret eder bir halde elindeki kalemi brakarak, sert bir dille bana, Artk ben bu dakikadan itibaren byle eylere meydan vermem! imdi biz hkmeti ele aldk. Hkmsz, sebepsiz adam ldrenleyiz. Bir daha byle ey iitmeyeyim! dedi. Bu kadar tepkiden sonra yapacak bir ey kalmad. Mecburen vazgemek zorunda kaldm. Benim hakl olduum bir yl deil birka ay sonra ortaya kacakt... Harbiye Nazr Nzm Paa ile iki yaverinin ve bir komiser ile iki neferin lmesi aleyhime ok fazla tepki yaratt. Sanki hepsini ben vurmutum? ttihat ve Terakki Cemiyeti, aleyhine geliebilecek olaylarn olmasn engellemeye alyorlard. Tm dmanlarmz ortadan kaldralm teklifim zerine Talat Bey ve Cemal Beyin bir grme yaptklarn duydum. Hem muhalifleri korkutmak istiyorlar, hem de beni ve benim gibi dnen ttihat ve Terakkinin yiit fedalerine gzda vermek istiyorlard. Ne olur ne olmaz diye, gvenlikleri iin, Reid Bey ve Ab-durrahman Beyi birka gnlne stanbul Muhafzlna nakletmeye karar vermilerdi. Sadrazam Mahmud evket Paa da bu karar onaylamt. Reid Bey ve Abdurrahman Bey, tutuklu bulunduklar odada etli yemeklerle beslendiler. Misafir gibi kabul grdler. Sonra da ellerine pasaport, ceplerine harcrah konularak Avrupaya gnderildiler.

145

www.webturkiye.eu

Yusuf Musa ve Mlazm Evvel Hasan Tahsin, Mla-zm Evvel Hseyin Rahmi efendilerin dahi nisbeti askeriyele-rinin kat (askerlikle ilikilerinin kesilmesi)...8 Sadece niformamz karmtk, iimizdeki vatan millet akn deil. Balar sktnda yine bizi yardma aracaklard. Hem de ksa bir sre sonra... 8 Belgenin ayrnts iin baknz: Toplumsal Tarih dergisi, aralk 1999. Pariste torun Yakub Cemil 15 kasm 1983. Tarihi iyi hatrlyorum; nk o gn Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ilan edildi. Pariste skan Ara Toranyann Marsilyaya geecei bilgisi o gn geldi. Hangi gn ve hangi saatte gidecei bilgisi elimize ulamt. Trenle yolculuk yapacan bile renmitik. Marsilya ekibi iyi almt. Fazla bir zamanmz kalmamt. Hedefi zaten 1,5 yldr fotoraflarndan, slaytlarndan ez-berlemitik. Oturduu ev adresi zerine maketlerle almaya baladk. Saha maketleri harikayd. Champs-Elyseesye yakn oturuyordu. Bir ucu Seine Nehri zerindeki Pl. de lAlma Kprsne, dier ucu Champs-Elyseesye uzanan, nllerin oturduu V. George Caddesi zerindeki tarihi bir binann ikinci katnda kalyordu. Aslnda ben, Pl. de lAlma Kprs diye bilmem. Bizde her yer numaralandrlr. O kpry ben numarasndan bilirim. Caddeleri, sokaklar da numaralarndan bilirim. Bizim ekip yine kiiydi. Ben, Mehmet Ali Aabey ve Akrep. Mehmet Ali Aabey beni ayr bir gruba brakmyordu.

148 Parise giriimiz kolay oldu. h yldzl bir otelde kalyorum, yanlmyorsam ad Hotel Eiffeldi. Beiktan Akaretler semtindeki sra evler gibi. Eski bir bina. Be katl. Yangn merdivenin olmas otelin seilmesi iin nemli nedenlerden biri.

www.webturkiye.eu

hnc kattaydm. Odadan Eiffel Kulesi grnyordu. hlkelere, yaptn ilere, kimliinde yazan mesleine gre kalnacak oteller belirlenir. Ya fabrikasnn temsilcisi Parise geldii zaman nerede kalmas gerekiyorsa orada kalmak zorundasnzdr. Ne en lks bir otelde, ne daha ucuz bir pansiyonda deil. tiraz edemezsin. Pansiyonsa pansiyonda kalrsn, Hilton ise Hiltonda. Kalacamz yerler biz daha o lkeye gitmeden nce sap-tanr. izgiyi (lke snr) atktan sonra, gvenliinden, yeme imenden, yani tm ihtiyalarndan sen sorumlusundur. Bunun iin kesin bir diyet vardr. Her trl svy az alrsn, buna iki de zellikle dahildir. Beyrutta olduu gibi bazen sarho olurum. Ne yapalm her yasak insan cezbediyor. Mehmet Ali Aabey de benim gibidir. Ama Akrep bize hi benzemez, ok disiplinlidir. Onunki askeri disiplin! Dnyann her yerinde en iyi yiyecek peynir ekmektir. Dier yiyecekler barsaklarnda hayli hareketlere neden olabilir. Kahvalt otelde yaplr; yarm dilim kzarm ekmek, ok az peynir ve yarm bardak kahve veya ay. Ama kesinlikle ekersiz. Otel dnda yememeye gayret ederiz. Otel bizim iin gvenliklidir. Tanmayz ama biliriz ki baz personel bize yakndr veya plerin biri otelde alyordur! Mze biletleri, girilmeyen sinemalardan alman biletler ve kk kitapklar da, ya evraklaryla birlikte otel odanz-daki masann zerine geliigzel braklmaldr. Odada antalarn, elbiselerini, evraklarn belirli yerlere koyarsn. Oda temizlikileri dnda eer antan, elbiselerin senin koyduun gibi deilse, hissedersin ki ziyaretilerin gelmitir. Eer eyalarnda hi kprdama olmamsa yine phelenirsin. O zaman uyu bakalm uyuyabilirsen!

149 phe durumunda hemen oteli terk edersin. Hatta ehri, lkeyi bile. nk aa kmsndr. Otel grevlilerine Louvre Mzesine, Notre-Dame Katedra-line nasl gideceinizi sorarsnz. Bunlarla sohbet ederken Ortadoulu ortalama bir iadamnn kltryle konumanz gerekir. Bu sohbetlerde de dikkat ekmemeniz lazmdr. Bizim otelin evresinde yaayanlarn byk ounluu Trkt.

www.webturkiye.eu

zorunda kalmt. Rtbesi de neydi biliyor musunuz: yzba! Yani dedem de, babam da ayn rtbedeyken ordudan karlmlard! Nasl bir kaderdi bu! Babam sadece niformasn kaybedecekti; lider bildii Kurmay Albay Talat Aydemir gibi idam edilmeyecekti! Talat Aydemiri ben ocukluumdan hatrlyorum. Aydemiri dedem Yakub Cemile benzetirim. Son dakika-larn ezbere bilirim. Diyebilirim ki, hatratn yz kez oku-muumdur. ok hazindir o son anlar: 22 ubat (1962) ve 21 Mays (1963) ihtilal giriimlerinin li-deri Kurmay Albay Talat Aydemir 5 temmuz 1964 sabah saat 02.30da Ankara Asr Cezaevi mdrnn odasna getirilir. nfaz emri yzne kar okunur. Salk muayenesi ve din telkinlerden sonra beyaz idam gmlei giydirilir. Elleri kelepeli olduu halde sehpaya ilerleyen Talat Aydemir son arzusu olarak, Kendi iimi kendim grmek istiyorum, kelepelerimi karn der. stei yerine getirilmez. Sehpaya kar. Boynuna ip geirildikten sonra, Memleket iin feda olsun diyerek iskemleyi tekmeler. Saat 02.50yi gstermektedir... Babam idam edilmedi ama niformasn karmak zorunda kalmas bizim aile iin ikinci bir ykm oldu. Acya dayanamayan Cemile Teyzem (dedem Yakub Ce-milin kz) vefat etti. Tpk halas Edare (dedem Yakub Cemilin kz kardei) gibi evlenmemiti. Kadkyde ahap bir evde kz kardei hlkyle birlikte oturuyordu. Bu evi onlara Enver Paann ald sylenirdi. Herhalde vicdan azabndan kurtulmak iin vermiti!.. Enver Paann ei Naciye Sultan bizimkilere mendil, tarak verirmi, satp geinin diye. Ondan nce bykannem Nevver Hanm, arkapda bir han giriinde azlk satar-m. Dedem Yakub Cemilin bir yn hi bilinmez. O ldrd kiilerin ailelerine yardm yapacak kadar byk bir insanm. Karsnn, ocuunun ne gnah var? dermi. Aile iinde hep, Eer o paralar bir yere koysayd, biz zor

152 gnlerden hi gemezdik diye konuulurdu. Sonra iki kz kardei Cibali Sigara Fabrikasna soktular. Oradan da emekli oldular. Onlar

www.webturkiye.eu

Yani, ne pahasna olursa olsundu! Alveri kesinlikle sonulandrlacakt... Mehmet Ali Aabey, Allah utandrmasn! dedi, daldk. Otele dndm. Resepsiyon grevlisinin, Happy birthday demesiyle a-rdm ama kendimi toparladm. Alveri olaca gnden bir gn nce mutlaka odanzda kk bir pasta olur. Arkadalarnz doum gnnz iin gndermitir. Otel de yanna birka ilave yapar mutlaka. Garsonlara da birka para pasta gnderirsiniz, bu arada yarn ayrlacanz da sylersiniz. Btn otel kendi halinde, halim selim, bo vakitlerinde mzelere giden, iyi bahi veren hrdnl ya fabrikas temsilcisinin ayrlmasna zlr! Doum gn kutlayan bir adamn ertesi gn alveri yapacan kim tahmin eder? 21 aralk. Saat 12.00 sular... M. Ali Aabey ve taksici (p), Pl. de 1Alma Kprs knda Akrep ile beni aldlar. Bagaj iek dolu. Ayrca taksinin arka koltuunda da buketler vard. ieklerden zaten zor sdk. Malzemelerimizi aldk, susturucular yerletirdik. Beyrutun aksine bu kez mekanizma tam oturmutu. hstelik elimde tam istediim tabanca vard: Browning... Apartmana yaklarken biz indik. nerken Mehmet Ali Aabey, Benden nce olmasn dedi. Yani ben gelmeden adamn iini bitirmeyin demek istiyor. Bamzla onayladk. Akreple birlikte apartmana doru yrmeye baladk. Grnrde hibir anormallik yok. Bizimkiler sepetlerle, buketlerle apartmana girdiler. ki dakika sonra nefesimizi tutup girie geldik, gven155 lik grevlisi yoktu. Kap akt. Minik bir ta paras kapnn kapanmasna engel olmutu. Apartmana szldk. Eski asansrn halatlar aaya iniyordu. Bizimkiler kzn kapsna henz ulamamlard.

www.webturkiye.eu

Evine gitmeden nce bizimle otele geldi. Odaya kp otur-duk. Bir iki yere telefon etti. Ben dier grubun dndn sanyordum. Meer onlar da bizim alverii beklemiler. Onlar daha keyifli bir yol-culukla Trkiyeye dnmlerdi. Paristen ayarladklar te-lekzlarla Marsilya zerinden gemiyle zmire gelmilerdi. Mehmet Ali Aabey otelin resepsiyonundan ald zarflar bize uzatt. Ankaraya dn biletleriydi. Alveri iyiydi, borcumuzu dedik. Borlu kalmak zaten bize yakmazd. Yeni bir senet var m bilmiyorum, ama ben imdi ok yorgunum, eve gidiyorum dedi. kmadan sordum, Aabey evde Ara Toranyana Fran-szca neler syledin? Akrep gld, tabi o Franszca biliyordu, ben ise cahil-dim. Dedim ki: Bizde bir sz vardr; eliye zeval olmaz, derler. 24 ekim 1975 tarihinde smail Erez ve makam ofrne Bir-Hakeim Kprs zerinde kurun yadrlrken sen de orday-dn. O drt kiilik ekipteydin. te o gn orada sen vardn, bugn burada biz varz. Biz sadece eliyiz, sen o bile deilsin. Mehmet Ali Aabey bu kez sahiden ok yorgun grnyordu.

158 Paristeki kza gnlden balanmt. Daha sonra anlatrken gzlerinin dolduuna ahit oldum. nk biz Paristen ayrldktan sonra kz bileklerini kesip intihara teebbs etti. Kullanldn hazmedememiti. Ara Toranyan olayn bizim yaptmz renmi miydi, bilmiyorum. Mehmet Ali Aabey o gnlerde birka kadeh rak itikten sonra hep, Menekedendi Sular/Dikensiz gl olmazm Ay-em arksn sylerdi... Ara Toranyann ldrlmesini baka hazmedemeyenler de vard. Toranyan, Agop Agopyan ekibinden, yani ASALAdan ay-rlp yeni bir terr rgt kurmutu. Ekibini yeni yeni topar-lyordu. Alveri tam zamannda yaplmt. Zaten bu nedenle oke olan militanlar bizim elilik, konsolosluk grevlilerine sava atlar. Ancak bunlarn zellikle bir Mslman lkede, randa eyleme balamas hepimizi artmt.2 Viyana Bykelilii alma Ataesi Erdoan gzeni l-drmeyi baardlar. Erdoan gzen

www.webturkiye.eu

benim sevdiim bir aabeyimdi. Honda marka otomobiline konulan bombann patlamas sonucu ehit oldu. Otomobiline o kadar gl bomba koymulard ki, sevgili aabeyimin vcudu kmrlemiti. Ancak parmandaki yznden tehis edilebilmiti kimlii. ok deil, bu olaydan 48 saat nce Agop Agopyan, tm dnya basnna Terr zarurdir aklamasn yapmt. Bizim basn o gnlerde misilleme istiyordu.3 Bu tavanlar, tpk Agop Agopyan olaynda olduu gibi Ara Toranyann, bizzat biz TMler tarafndan ldrld2 28 mart 1984 tarihinde Tahran Trk Bykelilii ASALAnn saldrsna urad. Asker Atae Yardmcs smail Pamuku ve Baktip Servet gktem yaraland. 15 nisanda Tahran dar Ataesi brahim gzdemirin evi tarand. 28 nisanda Tahran Bykelilii Sekreteri adiye Ynder ve ei motosikletli iki kii tarafndan silahla tarand. Ik Ynder yaraland. Babakan Turgut gzal son operasyonda Tahrandayd. Trk resm heyeti randan bir ehit cenazesiyle dnmt! 3 Erdoan gzen 20 haziran 1984 tarihinde ldrld. 5 ay sonra, 19 kasm 1984 tarihinde yine Viyanada bu kez BMde grevli Enver Ergun krmz kta dururken otomobiline alan ate sonucu yaamn kaybetti. Her iki olay da Ara Toranyann rgt, Ermeni Devrimci Ordusu stlendi.

159 Bu arada ilgin de bir yntem buldular; Orly Davasnda Ara Toranyan sank yaptlar. Hakkn rahmetine oktan kavumu bu tavan gyabnda yargland ve yataklktan drt aya mahkm oldu! Herhalde dnyada byle bir olay ilk kez Ara Toranyann bana geliyordu; mezarda yatarken ceza almt!4 stanbulda otel odasnda Paris operasyonunun detaylar zerinde mzakerede bulunduk. Hatalarmz, sevaplarmz sraladk.

www.webturkiye.eu

te ne oluyorsa o zaman oluyor, paann otomobili silahla taranyor. Kurun sesleri ortal birbirine katyor. Seryaver Eref derhal otomobilden atlayarak vazifesini grmeye alyor, arabay kendisine siper ederek, atee ba-lyor. Paann sadk adam Kzm Aa da katillere ate ayor. lk dikkatlerini eken, ykk bir duvar stne km bir adamn kendilerine ate amas. Tamir edilen otomobilin stnden de redingotlu bir adam ate etmektedir. Bu arada Kzm Aa ald kurunla yaralanyor. Kzm Aann ykldn gren san pardsl adam tabancasna

162 birka kurun daha sryor ve kurunlarn yine evvela Kzm Aann zerine, sonra da otomobilin iine boaltyor. Atlan kurunlardan bei Sadrazam Mahmud evket Paaya isabet ediyor. Kurunlardan birini yiyen gen bahriye yaveri brahim Bey, paann ayaklarnn yanna dyor. atma ksa sryor. Vuruma biter bitmez, tamir ediliyor gibi gsterilen otomobil hzla Topkap istikametine hareket ediyor. Ykk duvar zerindeki adam ise otomobile binemiyor. Sakat ayayla to-pallayarak Gedikpaa istikametine kamaya alyor. akr Aa Hanna girdii bilgisi polise bir kadn tarafndan ihbar ediliyor. Yakalanp Merkez Komutanlna getirilen bu kii Topal Tevfikti. Merutiyet devrinin en nl paasn, 31 Mart Ayaklan-masnda Hareket Ordusunun banda stanbula giren bu gl devlet adamm kim, neden ldrtmt? Herkesin kafasnda bu soru vard. Topal Tevfik cinayeti kimlerin tertip ettiini hemen anlatyor. Biraz dayak yiyor tabi. San pardsl adamn ad Ziyaym. Otomobilin iinde Ziyadan baka Nazmi, Bahriyeli evki, Hakk ve Abdurrah-man isimli kiiler varm. Suikast tertip edenlerden Prens Sabahaddin, Gmlci-neli smail Hakk Bey yurtdna kamlard. Suikast organize edenler arasnda ad geen Damad ehriyari (padiah damad) Salih Paa1 gzaltna alnmt. stanbul bu haberlerle alkalanyordu. stanbul Muhafzl Komutan Cemal Bey kimsenin g-znn yama bakmyordu.

www.webturkiye.eu

bulunuyorsunuz. Onun iin evvela zat samini-zi rahatsz etmeyi uygun grdk. Kararmz udur: evvela ar-kadalarna tahakkm ederek arzu ettii her eyi yaptrmaya alt iin Talat Beyi kabineye almamalsnz. Bundan baka Talat Beye tamamyla uymu olanlardan Hac Adil, brahim, Celal beyler de kabinenizde yer bulmamaldr. Biz bu kararmzla btn ttihat ve Terakki tekilatlarnn arzu-

166 larna tercman olduumuza inanyoruz. Zamann nezaketi vardr, halledilecek i, d meseleler mevcuttur ki, ahs en-dielerle hareket etmeyen fikir ve rey sahibi zatlara ihtiya duyuluyor. Sadrazam Said Halim Paa bizi dinledikten sonra, Hac Adil ve Celal beyleri almam. brahim Bey soyludur, o cihetten alrm. Talat Beyi almam diyemem, gelmezse memnun olurum dedi. Mesaj almtk. Kendisini selamlayp Babliden ayrldk. imdiki hedef ttihat ve Terakki genel merkezi. Cemiyetin genel merkezinin bir odasnda Ktibi Umum Midhat kr, Eyp Sabri, Doktor Nzm, Ziya Gkalp, Kara Kemal toplanmlar kendi aralarnda konuuyorlard. Bizi grnce ardlar. Burada konumay Atf yapt. Benzer szleri tekrarlad. Talat Beyin en yakn Midhat kr, Peki, Talat Beyin kabineye girmesini istemiyorsunuz, o halde byle nazik bir zamanda Dahiliyeye (iileri bakanlna) kim gelebilir? diye sordu.4 Sapancal Hakk birdenbire cevap verdi: Muhafz Cemal Bey! Sapancal Hakk szn tam tamamlayamamt ki, ieriye Talat Bey girdi. Konumalar muhtemelen yan odadan dinliyordu. Bize dnd, Ben kabineye girmek istemiyorum, beni sadrazam istiyor dedi. Sapancal Hakk, biraz nce Bablide olduumuzu belirtip Sadrazam Said Halim Paann szlerini tekrarlad. Talat Bey kalarn atarak hemen masa zerindeki telefona sarld. Sadrazamla konumak istiyordu. Ama nedense bir trl balant kurulamad. O ana kadar susuyordum, dayanamadm, sze kara-

www.webturkiye.eu

4 ttihat Terakkinin genel sekreterliini yapan Midhat kr Bleda hakknda baz kitaplarda yanl bilgiler vardr. grnein eski bykeli Tanu Bledann soyad benzerlii dnda Midhat kr Bleda ile hibir yaknl yoktur. Midhat krnn olunun ad Turguttur. Galatasaray Lisesinden mezun olduktan sonra ticaretle ilgilenmi ancak gen yata vefat etmitir. 167 rak, Bizim kararmz katidir, baka trl kabine tekil edi-lemez dedim. Talat Bey aldrmaz tavrlardayd. Midhat kr, Teklifinizi tartalm, zerinde dnelim dedi. Syleyeceklerimiz bu kadar deyip oradan ayrldk. Bir gn sonra Cemal Bey bizleri ard. O zaman rendik bizden sonra neler olduunu. Meer biz ktktan hemen sonra Talat Bey, stanbul Muhafz Ko-mutanlna, Cemal Beyin yanma gidiyor. Bu ocuklar seni dahiliye nazr yapmak istiyorlar. Siz kabineye girerseniz bu zor gnlerde biz stanbulu kime emanet ederiz? diye gya endielerini dile getiriyor. Cemal Bey de, Ben kabineye girmem ama Fethi Nafa nazn olsun diyor. Talat Bey hemen kabul ediyor. te bu grmeden hemen sonra Cemal Bey bizi ard. Makamna girdiimizde hemen sze balad: ocuklar sa olun, beni gururlandrdnz. Ama inann stanbulda ok nemli grevlerim var. Suikastn soruturmas sryor, stanbulu tam manasyla dzeltmeden benim buradan kmldamama imkn yok. Siz imdi sabredin, Talat Bey girsin kabineye. Bir ay sonra kabineyi deitiririz. Ben o zaman Harbiye nazr ve Bahriye nazr vekili olurum. Ama imdi brakalm kabineyi onlar olutursunlar. Cemal Bey kararn vermiti, yapacak bir ey yoktu. Kabul ettiimizi syledik, tam kapdan karken Cemal Bey, ocuklar, Talat Bey sizi Cavid Beyin konanda bekliyor. Bu kararnz gidip kendisine syler misiniz? dedi. Gittik. Kapy, biz de hi det deildir, Cavid Beyin refikas liye Hanm at. Ben hayatmda Sarayl bir sultan ilk kez orada grdm.5 Buyrun sizi bekliyorlar dedi.

www.webturkiye.eu

Bu frsat deerlendirmek gerekiyordu. Ve harekete getik. Tarih 30 haziran 1913. Srtmzda niformamz yoktu ama biz fedaler, gnll birliklerimizle ordumuzun en nndeydik.

170 15 temmuzda Kean, 17 temmuzda psalay, 18 temmuzda Uzunkpry, 21 temmuzda Edirneyi geri aldk. Edirneye ilk giren svarilerin bandaki Enver Bey yine milletin gnln fethetmiti. Hrriyet Kahraman Enver Bey, Edirnenin ikinci fatihi olmutu! Maks talihimiz de yenilmiti. Millet sevinle gsteriler ya-pyordu. Tarihe anl sayfalarn eklendii gnlerdi o gnler... Yaadmz bir olay ise yreimizi paralad. Eratndan subayna kadar orduda hepimizin sevdii Deli lakapl bir paamz vard; 60 yldr, Lbnanda, Giritte, kodrada, Ye-mende, Rusyada savaan, ayaklanmalar bastran Mir (Mareal) Fuad Paa. Babas da kendisi gibi mirdi: Hasan Paa. Deli Fuad Paann ocuklar da aile geleneine uygun olarak subay olmulard. Ancak Deli Fuad Paann yeni subay km kk olunu Edirnede ehit verdik. Mir Fuad Paann, cenaze merasiminde gzya dken iki subay evladna syledikleri gnlerce kulamzdan gitmedi: Ben bu aziz vatan iin ehit olamadm. Ama hl midimi kaybetmedim. Bu saadete mazhar olursam ve sizler benim naam mbarek yurt toprayla rterken gzleriniz nemlenirse hakkm helal etmem. 78 yandaki Deli Fuad Paa, sadece bir evladm deil, ne yazk ki o gn mezarda t verdii iki gencecik evladn da bu vatan iin anakkalede ehit verdi. O hi ylmad, yine cepheden cepheye komaya devam etti.6

www.webturkiye.eu

nazrln deil Erknhar-biyei Umumiye reisliini de almay dnyordu.7 Enver Bey bizleri, yani fedalerini toplad. Orduyu yeniden tanzim etmek, canlandrmak istediini anlatt. Grmz sordu. ok sevindik, tabi ki ordunun bana Enver Paa gemeliydi. O artk bizim gnlmzde paa olmutu bile. 7 Erknharbiye-i Umumiye Riyaseti (Genelkurmay Bakanl) Harbiye Nazrlna balyd. steyen harbiye nazr, iki grevi birden yrtebiliyordu. Ancak Enver Paaya kadar bunu uygulayan harbiye nazr pek yoktu.

173 Biz artk ona, Paam diye hitap etmeye balamtk! Ne olursa olsun yannda olacamz syledik. Tabancalarmz klflarndan kmas iin emrine hazrd... Bu toplantdan bir gn sonra, Enver Paa, Sadrazam Sa-id Halim Paann yanna, Babliye gitti. steini sadrazama da syledi. Enver Paann bize anlattna gre, Sadrazam, Siz daha ok gensiniz, Harbiye nazrl iin bir mddet sabretse-niz fena olmaz demi. Enver Paa da sadece ttihat ve Terakkinin deil, d l-kelerin de kendisini istediklerini biraz da sert bir slupla sylemi. Sadrazam bu kez, Geliniz, Genelkurmay bakanln kabul ediniz teklifinde bulunmu. Enver Paa da, Bizim asker tekilatmza gre Genelkurmay bakanl Harbiye Nazr-lna baldr. Genelkurmay bakam, harbiye nazrnn verdii emir ve talimatlara gre hareket eder. Ben bizzat orduyu idare etmek istiyorum, yoksa baka bir amir tarafndan belirlenmi politikalar takip etmek istemiyorum demi. Dediim gibi ok konuan bir adam deildi Enver Paa. Onun hayatnda beyanatlara, nutuklara rastlamazsnz. O emir verir gibi ksa ve kesin konuurdu. Sessiz, sakin, hatta ekingendi. Ancak bu d grntsnn altnda skn bulmaz bir ihtiras adamyd. Syleyeceini emir verir gibi syledikten sonra Sadrazam Said Halim Paann makamndan

www.webturkiye.eu

ayrlyor. Sadrazam Said Halim Paa, bu grme zerine, Talat Beyi telefonla arayarak acilen yanna aryor, durumu izah ediyor. Said Halim Paa, Enver Paayla konuurken belki de bir yl nceki Babli Basknn hatrlamt, kim bilir! O nedenle hemen Talat Beyi armt. Grmenin ayrntlarn renen Talat Bey aryor. Enver Paayla birlikte hareket etmediklerini syleyerek sadrazam rahatlatyor; Enver Beyin bu zamanda Harbiye naz-r olmasna hibir sebep yoktur diyor. Ve hemen bizi ikyet ediyor: O yanndaki eli silahl isizler Enver Beyi kkrtyor.

174 Talat Bey sadrazamn makamndan, Babliden ayrldktan sonra Cemal Beyle gryor. Cemal Bey ben imdi Enver Beye gidip, Olmaz desem ters tepki yapar. Hastalndan filan bahsedip u sralar byle bir atamann ok g olduunu anlatr msnz? diyor. Cemal Bey de, Talat Beyle ayn grte; hemen otomobiline atlayp Enver Paann Beiktataki evine gidiyor. Ba baa gryorlar. Cemal Bey diyor ki: Hakikaten ordunun bir dzene so-kulmas lazm. Fakat uzun vatan grevler sizi yordu. Al-manyaya gidiniz, ameliyatnz olunuz, bir gzel istirahat et-tikten sonra gelip Harbiye Nazrlnn bana geiniz. Enver Paa, Cemal Beyi sahiden severdi. Hrmeti vard. Tartmaya girmeye gerek grmeden, Hastalm o kadar ilerlemedi. Almanyaya gidip gitmeme konusunda da karar-szm diyor. Ancak bu szlerini biraz serte ifade ediyor. Enver Paann kzgnlk ieren szlerini iiten Cemal Bey konunun zerine fazla gitmiyor. Arkadan o da iyi tanyor. Ertesi gn, Talat Bey, Enveri onlar kandrmtr dedii iin, Cemal Bey biz fedaleri ard: Arkadalar haber aldm ki, sizler Enver Beyi Harbiye na-zrlna hazrlyormusunuz. Arkadalar, Avrupa lkeleri, byle bir durumda ihtilallere karm Enver Beyin diktatrlk kuracandan korkar, tm ilikilerimiz bozulur. Halbuki biz salam ve gvenli bir bar

www.webturkiye.eu

ldreceim. Buna alet olanlar da yaatmayacam. Bunu iyi biliniz dedim. Talat Bey teminatlar verdi, o kadar tehlikeli bir ameliyat olmadn syledi. Sesi gayet yumuakt. Rahatlamtm. Ama hastaneden ayrlmaya hi niyetim yoktu. Bu adamlara yine de gvenmiyordum. Neyse ki korktuum olmad. Ameliyat hayli baarl geti. Enver Paa hastanede bir hafta kald. kt akam

176 arkadalarla evine ziyarete gittik. Atf, Sapancal Hakk, S-leyman Askeri, Topu hsan, zmitli Mmtaz hatrladkla-rm. O gece durumu yeniden gzden geirdik ve kesin olarak harekete gemeye karar verdik. Enver Paa mutlaka Harbiye nazr olacakt. Mutlaka. Bu kararn gereklemesine engel olanlarla uygun grld ekilde mcadele edilecekti. Kararmz tamd. Enver Paa bize u talimat verdi: Yarn Talat Beyi greceksiniz, Enver Harbiye nazr ola-caktr diye tebli edeceksiniz. Talat Bey uygun bulursa mesele yoktur. Aksi takdirde, toplanp tutacamz yol hakknda gene bir karar veririz. Bu grevi, Atf, Sapancal Hakk, Topu hsan ve benden oluan drt kiilik heyet yapacakt. Ertesi sabah Dahiliye Nezaretinde Talat Beyi ziyarete gittik. Makamndayd. Habersiz gittiimizi garipsediyse de, kim olduumuzu -renince Nazrlk makamnn yarmdaki kk odada bizi kabul etti. Alayc bir sesle, Gene ne emriniz var beyler?.. dedi. Atf hemen atld ve Biz kesin olarak karar verdik, Enver Bey Harbiye nazr olacaktr. Bunu size tebli ediyoruz. Sad-razama da syleyiniz. Ordunun slah, hkmetin glendi-rilmesi iin de baka are yoktur dedi. Bu szler zerine Talat Bey u yant verdi: Biz zzet Paadan ok memnunuz. Kendisini Harbiye Nezaretinden ekmeye hibir sebep

www.webturkiye.eu

Dedim ki, nasl Babliyi bastk, Kmil Paa Kabinesini dattk. Bu sefer de yine yle yapalm. aramba gn top-lantlar var. Gidip basar, istifalarn alrz. Araya zmitli Mmtaz girdi: Ben Yakub Cemile katlyorum. Yalnz genel merkez aza-lan arasnda bizim mcadele arkadamz Ohrili Eyp Sab-ri vardr, bunu ona yapamayz. Onu msaadenizle ben da-r araym, konuarak oyalayaym, siz ieride gerekeni ya-parsanz. Topu hsan, Admz ekyaya, komitacya kmtr, bu nedenle dikkatli olalm, kan dkmeyelim dedi. Anlatk. aramba gn genel merkezi basacaz. Vedalap ayrldk. Ben Sleyman Askeri Beyle birlikte evden ktm. Yolda giderken Sleyman Askeri Bey birden durdu dedi ki: Yakub

180 Cemil ben bu kararlan doru bulmuyorum. Bamza durduk yerde yeni dertler alacak? Sanki istifaya sevk ettiklerimizden daha iyisini mi bulacaz? stediklerimiz olmad m; kabineyi devirdik, Enver Paa ve Cemal Bey kabineye girdi. Daha ne olsun, memleketin bu nazik durumunda genel merkezi basmak muhallerimize yaramaz m? Tamam da arkada, ne yapalm?..diye sordum. Bak ben senin dostunum, kimseye sylemezsen bir nerim var; gidelim Talat Beyle konualm. Esasen genel merkezi yksak da Talat Beyi deviremeyiz. En iyisi onunla anlaalm. Bize itimad artar. Biz kan dkmeden bu ii halledelim dedi. Sleyman Askeri Beyin syledikleri kafama yatt. Kabul dedim. Birlikte bir arabaya atlayp Babliye gittik. Talat Beyle zel grmek istediimizi syledik. Dahiliye nazr makamnn yanndaki husus odasna aldlar. Hemen sonra Talat Bey geldi, odacya ieriye kimsenin girmemesini syledi. Glerek ellerimizi skarken, Hayr ola, yine bir ltimatom vermeye mi geldiniz?.. dedi. Sleyman Asker Bey, Estafurullah Beyim dedi. Ve balad toplantnn nerede yapldn,

www.webturkiye.eu

Rusyaya sava at. Osmanl Devleti de 2 austos gn seferberlik ilan etti. Krmz zerine baslm yeil bayrakl ve tural bildiriler stanbulun her kesinde duvarlara yaptrld. 21 yandan 45 yana kadar btn vatandalar silah altna arld. Seferberlikten bir gn nce Almanyann stanbul Elisi Baron Vangenheim ile Sadrazam ve Hariciye Nazr Said Halim Paa arasnda Osmanl-Alman ittifak antlamas yaplp imza edildi. Baz arkadalar savaa girmeye, hele Almanyayla ittifak kurmaya karyd. Mesela nl Maliye Nazr Cavid Bey bunlardan biriydi. Enver Paa, gidip Cavid Beyi ikna etme grevini bana verdi. Cavid Bey ekilmez gurur ve azametinden dolay pek sevilmezdi. Herkesi kk grrd. Cavid Beyin makamna gittim. Elimi silahmn zerine koyarak, savaa girip btn topraklarmz geri alacamz,

182 buna kar kmann vatan hainlii olacan anlattm. Maliye nazr ikna oldu!..11 Sava hazrlklarna balanlmt. Seferberlikten gn sonra 5 austosta Tekilat Mahsusa resmen kuruldu. Resmen diyorum, nk kt zerinde olmasa da byle bir zel rgt fiil olarak vard. randa, Trablusgarpta, Balkanlarda gerilla sava yapanlar bu zel rgtn fedale-riydi. Ancak o gnlerde bu mfrezelerin resm bir hviyeti yoktu. Artk Harbiye Nezaretine bal, resm bir daireyiz. Adresimiz bile belli: Caalolu, Nuruosmaniye, eref So-ka, Tasvir-i Efkr matbaas kars, No. 39. Tekilatn btesi Harbiye Nezaretinin tahsisat mestu-resinden (rtl denek) karlanacakt. Talat Beyin srar ve Enver Paann da isteiyle Sleyman Asker Bey Tekilatn bana getirildi, yardmcs ise Atf (Kaml) oldu.

www.webturkiye.eu

Be kiilik ynetiminde ayrca, Emniyeti Umumiye Mdr Muavini Aziz Bey, Doktor Nazm Bey ve Doktor Bahaed-din akir Bey vard. Merkez kurulunda grev yapan arkadalar aylk almyorlar, fahr olarak alyordu. Benim gibi eski subaylar devlet btesinden maa alacaktk artk... Ondan nce ttihat ve Terakki Cemiyetinden alyorduk. Benim rtbem yzbaya eitti, bu nedenle 600 kuru maa alyordum. Tekilat Mahsusann ilk grev blm de yle yapld: Karadeniz sahillerindeki Rumlarn faaliyetlerine mni olmak zere Hsrev Sami Bey; bamszlm ilan eden Arnavutluk blgesine Eyp Sabri Bey; Kafkasya blgesine gmer Naci Bey; Ermeni isyanlarn bastrmak iin Erzurum blgesine Doktor Bahaeddin akir ve Ruen beyler, Doudaki tm etelerin idaresinin bana da beni getirdiler. 11 Dnemin Maliye Nazr Cavid Bey, 1926 ylnda Atatrke kar yaplan zmir Sui-kastna kart iddiasyla idam edildii gn, yani 26 austosta Fransz Parlamentosu ayaa kalkp bir dakikalk sayg duruunda bulundu. 183 Tekilatta grev yapan subaylarn zel kimlikleri vard.12 Bunlar sadece vilayetlerin st dzey yneticilerine gstermek iin tayorduk. Bu kimliklerin devlette aamayaca kap yoktu. e gnll mfrezeler kurmakla balyoruz. Vilayetlerde kampanyalar dzenleniyor, gnlller bulmak iin. Bu gnlller iinde en zoru benim 2 000 kiilik tabunundu. nk bunlarn byk ounluunu hapishanelerden gelen mahkmlar oluturuyordu.13 Geri bu mahkmlar ordusuyla Bulgarlara kar savamtk ama bunlarn idareleri ok zordu. Grevimiz belliydi: Osmanlnn her yanma yaylacaktk. Cizvit papazlar gibi inatla, srarla alacaktk. Hindistan, Belucistan, ran, Afganistan ve Afrikadaki tm Mslmanlar ayaklandracaktk. slam dnyas tekrar halifenin emrine girecekti. syanlarla, gerilla savalaryla Franszlar ve ngilizleri can damarlarndan vuracaktk. Hindistanl Mslmanlar ayaklandrmamz ngilizleri ok korkutuyordu. Bu nedenle biz ttihatlara ok dmandlar... Sadece Mslmanlar deil, bir iaretimizle boyunduruk altnda yaayan Trkleri de harekete geirecek, Ruslar, Yu-nanllar, Srplar vuracaktk.

www.webturkiye.eu

Sabaha kar eve geliyordum. Anacm ve kardeim beni pencere nnde beklerlerdi. Evde pek yiyeceimiz olmazd. Otelden yaptrdm kaarl tostlar getirirdim sabahlar. Kahvalty onlarla yapardk. ou zaman evde uykuya dalar, okula gidemezdim. S-navlara bile giremiyordum. te o gnlerde karma baba dostu iki kii kt. Biri Mehmet Ali Aabeydi. irkette st dzey grevdeydi.2 Bir de babamn can dostu Ergn gnal Albay vard.3 Ankara Cebecide Harita Genel Mdrl vardr, orada alyordu. Bu kurulu sanrm hl o semtte. Babam Trk Silahl Kuvvetlerinden atldktan sonra as-kerlikten kopmad. Bu kez sivil olarak istihbaratta almaya balad. Tpk dedem Yakub Cemilin, niformasn kardktan sonra Tekilat Mahsusada alt gibi... Babam, Mehmet Ali Aabey ile Ergn gnal Albay o istih-barat kurumunda alt dnemden tanyor. 1 Torun Yakub Cemil kimliinin ortaya kmamas iin niversite yaantsna ait anlarn detayl anlatmak istemedi. 2 irket adn genelde CA ajanlar CA merkezi iin kullanyor. Bu alkanlk Trk istihbaratlara da geti; MTe irket deniyor.

3 Torun Yakub Cemilin istei zerine ad deitirilmitir. 187 Babam ile Ergn Albayn Seferberlik Tetkik Kurulunda birlikte altklarn biliyorum.4 Ergn gnal Albay bir gn altm Ulustaki otele birini gnderdi, Yarn u saatte yanma urasn diye. Ertesi gn akama doru yanna gittim. Baktm Mehmet Ali Aabey de ofiste. ay iiyorlard. Yer gsterdiler, masaya yakn koltua oturdum. Hal hatr sordular. Klasik yantlar verdim; iyiyim, al-yorum, okul iyi gidiyor gibi. Mehmet Ali Aabey, Olum, baban sana iyi retmi, kan kusuyorsun, kzlck erbeti iiyorum diyorsun. Ama sende artk kusacak kan kalmam, cierlerini mi kusacaksn bundan sonra? Hem

www.webturkiye.eu

Kzlayda Piknik diye bir yer vard (sonra ykld) nnde bulutuk. Arka taraflardaki Sakarya Caddesine doru yrdk. Yeni binasna tanm olan Trk- Genel Merkezinin bulunduu sokakta bir binann nnde durduk. Mehmet Ali Aabey eliyle gsterdi: te burada alacaksn. Binann kapsnn zerinde, Hakimler Yksek Kurulu yazlyd. Bakanla greceiz. Sen hi sze girme. Belki usulen snav yaparlar dedi. Bakann odas ikinci kattayd. Uzun boylu, kibar bir insand bakan. Ho geldiniz deyip elimizi skarken, Mehmet Ali Aabeye, Demek bahsettiiniz gen bu dedi. Ksa bir sohbet edip aylarmz itikten sonra, ileride yakn arkadam olacak Sait Bey ieri girdi. Sait Bey beni ayn katta bir baka odaya gtrd. gnme kt kalem koyup, tarihimizle ilgili bir iki sorunun yantn yazmam istedi. Usulen bir snav yapld. Snavdan sonra tekrar bakann odasna girdik. Mehmet Ali Aabey hl oradayd. Hadi hayrl olsun diye beni tebrik ettiler. Artk devlet memuru olmutum... Mehmet Ali Aabeyle ktk. Piknike gittik. Burann Rus salatas mehurdu. Bira syleyip Rus salatas yiyerek sohbet ettik.

190 Sana aklndan hibir zaman karmayacan bir ey sy-leyeceim. Sadece bizim meslekte deil, her meslek iin ge-erlidir; her iin temelinde gven yatar dedi. Ne demek istediini birka ay sonra anlayacaktm... Evdeki madd sorunlar zlmt. hniversiteye de dzenli gidiyordum. Kz kardeim niversiteyi bitirmek zereydi. Ben ise yllardr ayn niversiteye gidip geliyordum. Benimle okula balayanlar oktan mezun olmutu. Bu arada minnack bir kza k oldum, kimseye haber vermeden evlendim. Ev kalabalklamaya balamt. O gnlerde, Ergn Albay telefonla daireyi arayarak yanna gitmemi istedi. Gittim. Ksa bir sohbetin ardndan ekmecesinden kard iki zarf uzatt. Dayn smail Duran5

www.webturkiye.eu

grnein, 27 Mays (1960) htilalinde babam da yer almt. Grevi neydi biliyor musunuz; stanbul Valisi (Fahrettin Kerim Gkay) ile Emniyet Mdrn (Alaeddin Eri) gzaltna almak! Ve aksilik karsa vurmak!.. Byle bir grevi gnll olarak kabul eden bir babann olundan ne beklenir?.. Dalp gittim yine gemiime... Ortaokul ikinci snfta ilk gizli rgtmz kurmutuk. grgtn iki eleman vard, biri ben, dieri de emsi gzkan!6 Bizim ailenin kaderiydi bu! Derseniz ki, kadere inanyor musun? Hayr, sadece aklamasn yapamadm iin kader deyip geiyorum! 6 emsi gzkan, MLSPBnin (Marksist-Leninist Silahl Propaganda Birlii) nde gelen silahl eylemcilerinden biriydi. 18 mays 1981 tarihinde yakaland, 28 austos 1981 tarihinde itiraf oldu. imdi nerede olduu bilinmiyor. 193 Dedem, babam ve imdi de ben... Sizce bunun bir aklamas var m? Hafta sonuna kadar izinliydim. ocukluumun getii stanbula yakn Trakyadaki ileye gittim. Ortaokul ve lise ar-kadalarmla bulutuk. Nurullahla, Patron Ylmazla, Toto Zaferle eski gnlerden konutuk. Berber Ali Aabeye gidip tra oldum. 1973 ylnn k gn terk ettiim bu yerleri ne kadar z-lemiim farknda bile deildim. Aslnda kendime syleyemiyordum ama sanki vedalamak iin gitmitim oraya. Gemiimle, ocukluumun, deli-kanllmn o saflyla, temizliiyle vedalamaya gitmitim... Ankaraya dndm. yine bir ey sylemedim. Gnlk kouturma tekrar balamt. , okul ve ev arasnda mekik dokuyordum. Ekonomik durumumuz hayli dzelmiti. stanbula gitmeden nceki yaantmdan tek bir deiiklik olmutu: PTTden kiraladm bir posta kutum vard ve her gn oraya bakmaya mecburdum. Ve bir gn posta kutusundaki notu buldum: ki gn sonra zmirin yukarsnda bir kampta bekleniyordum.7 Bilgi notunun altnda, Allah utandrmasn yazyordu...

www.webturkiye.eu

Evdekilerle vedalatm. Meslek bir kurs iin zmire gittiimi syledim. Kurs biraz uzun srecekti. Ve yeni bir hayata ilk admm attm... 7 Torun Yakub Cemil yerin isminin yazlmasn istemedi. Kafkasyada dede Yakub Cemil 29 ekim 1914. Bayram arifesiydi. Eimizle dostumuzla bayramlatktan sonra grev yerle-rimize, cepheye gitmeyi dnyorduk. Aksilik. Almanlarn Goeben ve Breslau gemileri, ngiliz ve Fransz filosunun eline gememek iin 11 austosta bizim sularmza snmt. Almanlarn iki gemisini, Goeben (Yavuz) ve Breslauyu (Midilli) - Halil (Mentee) Beyin zekice nerisiyle gya be milyon altna satn alp adlarn deitirmitik! Herhalde gemideki Alman tayfa ve Alman subaylarm da birlikte almtk ki, hepsinin kafasnda fes vard! te bu iki gemi, Karadenize kp o bayram arifesinde Si-vastopolu bombalayarak savaa girmemize neden oldu. gyle ya bunlar bizim gemimizdi. Almanlardan almtk! Olan bizim bayram ziyaretlerine oldu... Aslnda ngilizlere, Sultan Osman ve Readiye adn verdiimiz iki harp gemisi siparii etmitik. Paralarm da son kuruuna kadar demitik. Hatta Readiyeyi ngilizlerden teslim almak zere Rauf (Orbay) bakanlnda bir heyet Londraya gitmiti. Balkan Sava knca ngilizler, paralarn aldklar halde gemilerimizi teslim etmediler...1 1 ngiltere parasn alp vermedii Readiye gemisinin adn Repuls olarak deitirdi. kinci Dnya Savanda Japon intihar uaklar. Repuls sava gemisini yani bizim Readi-yeyi, kamikaze yaparak batrd.

196 Ve devletimiz, Alman Erknharbiyesinin talebi zerine, Dou Cephesinde tilaf lkelerinden Rusyaya sava at. Almanlar, Erzurumdaki 3. Ordunun Kafkasya zerinden harekete gemesini istiyordu. Bata Enver Paann byle bir harekt akl kesmiyordu, Bu hava koullarnda bu nerinin kabul

www.webturkiye.eu

ehirlerinin bombalanmasna neden izin verildi; harbe adeta gz kapal hemen girmek doru mu? sorularm tartyordu. Onlar tartadursun, biz Tekilat Mahsusa mfrezeleri cepheye gidiyorduk... Kafkas cephesinin benim iin zel bir nemi vard. Heyecanlydm. nk dedem Fevzi ve babam Ahmed, Kafkasyadan s-tanbul Yenibaheye gmlerdi. Bizimkiler dedem Fevziyi anlata anlata bitiremezlerdi. eyh amilin2 silahoruymu. Sonra Kafkas savanda yenilince Osmanl kendisine Kara-mrselde yer vermi. Aile byklerim dedeme benzediimi sylerlerdi. O da iyi silahormu. Canl ve atakm. Kn kar altnda ykanr-m. Benim ocukluum, Ruslara kar kahramanca savaan eyh amil efsanesini dinleyerek geti. Aslnda imdiki durumum eyh amile ne kadar benzi-yordu... Onun en byk yetenei, yar vahi, istiklaline tutkun, o gne kadar hibir otoriteyi kabul etmemi olan dallar bir dzene sokmas olmu. Ordusuna katlanlardan ounluunu asker kaaklar oluturuyormu. 2 eyh amil 1795te Dastann Gimri kynde dodu. ocukluu ve genlii hayli hareketli geti. Youn biimde her trl fizik idman yapyordu. Soluunu tutma idman yapmak iin azna bir top veya ta alarak kotuu anlatlr. Kiiliini sertletirmek amacyla kendine fiziksel aclar vermekten holanyordu. Bazen gnlerce oru tuttuu ve kar zerinde yalnayak yrd oluyordu. Kendisine rnek ald Gazi Mollann Ruslar tarafndan ldrlmesi (1832) zerine onun yerine imam oldu. 1840 tarihinde Ruslara kar isyan bayran at. 20 000 kiilik ordusu vard. Birok baarlar kazand, ancak 1859da ans ters dnd. 10 austos 1859da Ruslara teslim oldu. Moskova yaknndaki Kalugada gzetim altnda tutuldu. Birka yl sonra Mekkeye gidi izni kt. 1871de Medinede ld.

198 Benim 2 000 kiilik taburumun da eyh amilin milisle-rinden fark yok! Onun dallar vard, benim mahkmlarn) var! eyh amil, askerine uyurken bile silahlarndan ayrlmay yasaklamt. Ben de yle yaptm.

www.webturkiye.eu

cam syledim, stanbul emretse bile yapmam dedim. Sa-rkam Cephesinde yapaca byk taarruz iin Enver Paaya destek olacam anlattm. Enver Paa, bakumandan vekili ve ark Cephesi ku-mandan sfatyla Sarkam etrafnda sren harbi bizzat cepheden idare ediyordu. Rza Beye sylemedim ama, Enver Paann hayaline kimse eriemezdi. Sarkamn hareket sahas, ne meydan muhaberesine, ne de evirme manevrasna katiyen msait deildi. hstelik mevsim kt. Ancak Enver Paa Sarkamta yapaca evirme manev-rasyla Ruslar oke edip, Kars, Ardahan ve Batumu geri almak istiyordu. Asl ama tekmil Gney Kafkasyay fethetmekti. Rus bo-yunduruundaki Trkleri ayaklandrarak Bat Sibirya, ran, ve Trkistan halifenin nfuzu altna alacakt. Bu ii kim yapacakt?.. Ben ve mfrezem, yani Tekilat Mahsusa... Bu nedenle Rza Beye katlp cephe savana itirak ede-mezdim. Biz Rus Cephesinin arkasna szp Trkleri ve Mslmanlar ayaklandrmay hesap ederken, Ruslar on yl nce, benzer stratejiyi hayata geirmilerdi. Ermenileri kkrtp bizi arkadan ete savayla vurmak istiyorlard. En azndan gcmz blmek istiyorlard. Bizim de, Rusun da stratejisi aynyd. Dman cephe ge-risinden gerilla savayla vurmak! Sylediim gibi, Kafkasya Cephesini sadece Osmanl deil, Rusya da ok nemsiyordu. Bu nedenle ar II. Nikolay, erknharbiyesiyle Kafkasyaya gelmiti. 2. Trkistan Kolor-dusunun 19. Trkistan Alay da bize kar savamalar iin Kafkasyaya gnderilmiti. Szm ona, dnya Mslmanlarn cihad mukaddese armtk...4 4 Cihat fetvasn veren 124. Osmanl eyhlislam Mustafa Hayri Efendi, Trkiye Cumhuriyetinde babakanlk yapan Suat Hayri hrgplnn babasdr.

202 Biz zulm altndaki Trk ve Mslmanlar kurtarmaya alyorduk, onlar din dmanlaryla birlikte her cephede bizlere, yani halife hazretlerinin askerlerine kurun yadr-yordu!.. Borkadan ayrlrken bizim mfrezeye Rza Beyin komu-tasndaki, Yzba Rauf Bey ile

www.webturkiye.eu

Grdmz Rus askerleri kafalarndan ayaklarna kadar krklere brnmlerdi. Rus askerleri beyaz renkte giyin-milerdi, onlar karda grmek imknszd. Oysa bizler reng-renktik; kar zerinde hemen fark ediliyorduk. hstelik kyafetlerimiz bizi souktan korumuyordu. ou askerimin zerinde Almanlarn verdii yazlk kyafetler vard. Yllar nce Makedonyada ekya peinde koarken ayn zamanda blgenin yaman souuyla da mcadele ederdik. Orada da k iddetli geer, kar ve tipiden gz gz grmezdi. Kar geit yerlerini tkar, bazen belimize kadar bizi gmerdi. Mehur balarnda yetimi zmlerden yaplan pekmezleri ierek snrdk. Ama imdi, buras daha souktu ve bizim pekmezimiz bile yoktu!.. Sadece inancmz vard, hepsi bu kadar... Bu g koullarda Artvine ulamamzdan hemen nce Doktor Bahaeddin akir ile Rza Beye harekete gemeleri ve dman kuvvetlerini kendi taraflarna ekmeleri emirleri verildi. Benim mfrezem, Alman Binba Stange Beyin alay, Doktor Bahaeddin akirin kuvvetleriyle son kez eksiklikleri gzden geirdik. Cephanemiz ok azd. Kurundan ok soua zayiat veriyorduk. 16 aralk 1914. Sabahn erken saatinde ayn anda taraftan Ardahana doru taarruza getik. Kar ya durmuyordu. Scaklk sfrn altnda 25 dereceydi. Ka askerimin donmu ayan kesmek zorunda kaldmz unuttum. Bu hava koullarnda ok iddetli msademe balad. Etrafmzdaki beyazlk artk krmzya dnmt.

204 lk ehitlerden biri Codorolu Hamiddi. Memleketim iin ehit olacam derdi ve verdii sz tuttu. Benim mfrezemde Binba Asm Bey ile Ethem Efendi ehit oldu. Yakn arkadam Yarbay Faik Bey de ehitler kervanna katlmt. ki saat sren atmada 30-40 ehit verdik. Rus ordular ehri tahliyeye baladlar. atmay srdren ndeki Rus askerlerinin geri ekilmesiyle, emberi yarp Ardahana girdik. Ardahan ahalisi bizi byk bir cokuyla karlad.

www.webturkiye.eu

ehre girerken zerine binmem iin, bana ok gzel bir beyaz at hediye ettiler. Ancak hediyeyi kabul etmekle birlikte kendi atmla Ardahana girmeye karar verdim. Beyaz ata bizim mfrezeden bir asker binmek istedi; kramadm, izin verdim. Ne ilgintir ki, kr ata binen feda ehrin giriinde vuruldu, ehit oldu. Aslnda at bana kasten hediye ettikleri ortaya kt. Ruslarn, uzaktan beni tespit edip vuracaklar belli oldu. Osmanl ordusunun tek kumandan ben deildim ki, ortadan kaldrlmam kuvvetlerimizin ilerleyiini durdursun. Ardahan almamzn, stanbulda da byk sevin yarattn duyduk. Benim baarmn dilden dile dolatn, milletin bana Ardahan Fatihi unvan verdiini rendim. ok gururlandm. Sadece stanbulda deil Kafkasyada da herkes Ruslara gereken dersi vermenin zamannn geldiine inanyordu. Ben, Doktor Bahaeddin akir Bey ve Stange Bey ile (yolda apoletini kaybedip, tek apoletle kalan) Stange Beyin muavini bir Alman zabit, hep birlikte Ardahanda zengin Ruslardan birinin evine yerletik. (Stange Bey yaverini oruh Nehrini geerken sulara kaptrmt.) h bir odaya yerleti. Ben tek bama ayr bir odaya getim. Ardahan almtk ama asl sorun bundan sonra balayacakt. Takviye kuvvetleri gelmiyordu ve ksa srede de gelecee benzemiyordu. Sarkam Harekt 22 aralkta balamt ve 90 000 kii-

205 lik kuvvetimiz ala ve soua yenilmek zereydi. Allahuek-ber Dalar geit vermiyordu. Dalar acmaszd; 10. Kolor-duyu tm kuvvetleriyle birlikte yutuvermiti... Tabiatn merhametsiz kanunlar Ruslara yaramt, ler-lemeye balamlard. Biz de Ardahanda, kapana kslm durumdaydk. Hatta bir gece kaldmz eve Ardahann Trk kuvvetlerince alndndan haberi olmayan, beyazlara brnm, sakall bir Rus askeri geldi ve arkadalarn kapsn zorlayarak ieri girdi. Tabi Rus askeri de, bizimkiler de akn akn birbirlerine bakakalmlar. O kargaa srasnda Rus askeri geldii gibi karanla karp kayboldu. Bu olay bile gstermiti ki, Ardahan

www.webturkiye.eu

Ruslar braktk, Tekilat Mahsusann yiit fedaleriyle bunlara kar sava veriyorduk. Ermeni eteleri zellikle geceleri saldryordu. Neredeyse her bastmz kilisenin gizli blmelerinde bunlarn silahlarn ele geiyorduk. Silah ynnden neredeyse bizden gllerdi. Zaten bu nedenle de zaman zaman yenildiimiz de oluyordu. Cepheye asker gnderdikleri iin gsz den karakollarmz basyorlar. Mesela, Mara Jandarma Komutan Binba Sleyman Beyi ve 25 askeri ehit etmilerdi. Cephane tayan birliklerimize saldryorlard. Bizim askerlerin cepheyi brakp kylerine dnmeleri iin, Trk kyleri yaklp yklyor propagandas yapyorlard. Kylere saldrmyor da deiller. Kemahn Karni kynde kadn ve ocuklar bile ldrdkleri haberi hepimizi perian etti. Van ehrinin Ermenilerin eline gemesi ve Ermenilerin Bitlis, Mu, Erzurum, Beyazt, Zeytun ve Sivas blgelerinde isyan hareketini balatmalar zerine stanbul Hkmeti 24 nisan 1915te tehcir karar ald.

208 Karar Erzurumda bize de tebli edildi: - 16-55 yalan arasndaki Ermeniler dardan (lke snr) ieriye, ieriden darya kamayacaklar. Ermeniler haberlemelerini Trke yapacaklar. Yeni okullar almayacak ve Ermeni ocuklar devletin resm okullarnda okuyacak. Vilayetlerde karlan Ermeni gazeteleri kapatlacak, Er-meni komite merkezleri datlacak. Harekt alanndaki zararl kiiler baka blgelere gn-derilecek. gzellikle son madde Anadolu topraklarnda byk bir kargaaya neden oldu. Aman Allahm ne oldu bize byle?.. 500 yldr i ie yaadklarmzla, kap komularmzla sa-vayorduk. Karde kardee dman olmutu. Hele Ermeniler? Osmanlya o kadar ok sadk olduklar iin bunlara, milleti sadka denirdi.5

www.webturkiye.eu

bizimkilerden ayrt etmek ok zordu. Fizik olarak zaten bize benziyorlard. 3. Ordu Komutam Mahmud Kmil Paann emri vard: kim ki isyanc bir Ermeniyi koruyup, saklar, yakalandnda evinin nnde aslacakt. Mesela, Hasankale civarnda jandarma erlerinden eski mstahfz7 biri ile ky halkndan baz kiilerin dmana para karlnda bilgi verdiklerini rendim. Sorguya ektim

6 Tehcir gnlerinde daha ok Ermeni kadnlar alkonulmutur. Trkiyede birok ailede Ermeni nineler, anneanneler, babaanneler mevcuttur. Bunlarn kkenleri aile iinde sr gibidir, hi konuulmaz. Bu arada Tehcir dneminde kimsesiz kalm birok Ermeni ocua iyi kalpli Trk aileler sahip kt. Bu ocuklar nfusa geirilirken, ocuun baba ad Abdullah yazlrd; Allahn kulu manasna geldii iin. 7 Tanzimatta dzenlenen askerlik sisteminde, 40 yandan sonra balayan askerlik grevi.

211 ama suu kabul etmediler. Jandarma erinin korkarak itiraf etmesini salamak iin, kzn rehine almak istedik. Bu kez ihtiyar jandarma, buna kar koymaya, kznn akbetinden endielenmeye balad. Fakat mfreze komutannn casuslar verin isteini de reddetti. Kz hari 16 kiinin hemen kuruna dizilmesini emrettim. Emrim derhal yerine getirildi. 16 kiinin lm yznden kararghta birok kii tarafndan sulandm. Herkes yarglanmam istedi. Yarglanmaynca da Tekilat Mahsusann eleman olduum iin kurtulduum ima edildi. Bu olaydan sonra Mahmud Kmil Paayla aramz iyice bozuldu. Ona gre millete kar, ne olursa olsun biraz daha yumuak ve koruyucu davranmak gerekiyordu. Mfreze ku-mandannn halka zulmetmesi gelecekte ok olumsuz olaylarn cereyan etmesine neden olabilirdi. Mahmud Kmil Paann neden yle dndn, ko-nutuunu tahmin ediyordum. Ermeniler dnyay ayaa kaldrmlard, Tekilat Mahsusa mfrezeleri bizi kyyor diye. Mahmud Kmil Paa, Ermenilerin tesirinde kalmt. Bu nedenle Mahmud Kmil Paaya kalsa, yarglanmam ve bu olaydan sorumlu tutulmam gerekiyordu. Daha olayn scakl gememiti ki, Mahmud Kmil Paa beni kendi ku-manda sahasnda bulunan Bitlis Alay Kumandanl emrine verdi.

www.webturkiye.eu

hazrlklarna balamlard. Ben ve mfrezem daha Badata ulaamadan, Basra da dmt. Tekilat Mahsusann bakam Sleyman Askeri Bey, Basray almak iin ou Araplardan oluan elindeki Tekilat Mahsusa birlikleriyle ngilizlere saldrm. ngiliz-Hint svarilerine 300 zayiat verdirmiti. ngilizlerin ikmal yollarn bombalam, depolarn havaya uurmu ama Basrann elden kmasn engelleyememiti. Sleyman Askeri Bey de,

214 bunu kendine yediremeyip tabancasyla intihar etmiti. Sleyman Askeri Bey, stanbulda beni oyuna getirmi, ar-kadalarm Sapancal Hakk ve zmitli Mmtazla aram a-m. Ama intihar haberini duyunca ok zldm Affettim, onu Allaha havale ettim. Sava srasnda altn karl birok Arap kabilesi ngilizlerin yanna geti, ngilizler kimini altnla, kimini yalanlarla kandryordu. ngilizlerde oyun oktu. Araplar kandrmak iin bir kehanet ortaya attlar. Kehanete gre, bir gn gelecekten haber verecek bir en-nebi blgeye gelecekti. Msrdan yola kacak, Nil suyunu Sina lne aktacakt. Ve Araplk esirlikten, klelikten kurtulacakt. En-nebi peygamber demekti. Bu kehanetten ksa bir sre sonra Msrdaki ngiliz kuvvetlerinin bana Mareal Allenby atand. te yol gsterici peygamber en-nebi gelmiti!9 ngilizler, Araplar ellerinde oynatyorlard. Dine kr k-rne ballklarn bildiklerinden, alay edercesine onlar oyuna getiriyorlard. Gzlerimizle grmtk. Balkan Harbinde Yunan, Srp. Bulgar, Karada veliaht ve prensleri ordularnn banda cephelerde savayorlard. Bunlar cephede savaan askerlere hep moral veriyorlard. Ancak bizim Saray erkn yllardr sava meydanlarnda gzkmyorlard. Ancak ne zaman Dnya Harbi balad, bizimkiler de niformalarn giyip cepheye kotular: Piyade Kaymakam Abdlhalim Efendi; Topu Binba Abdrra him Efendi ve Erknharp Miralay Osman

www.webturkiye.eu

Fuad Efendi! Ama Enver Paa ve smail Hakk Paa gibi. Saraydan kz alan tm kumandanlar hep cephedeydi.10 9 kinci Dnya Savanda Msrdaki hvan Mslime gre, Mussolininin gerek ad Musa Niliydi ve Mslmand! Hitler de gizlice Mslmanla gemi ve Haydar adn al mt! Bkz. Abdullah Gumi, Msrda Radikal Hareketler, 1986 10 smail Hakk (Okday) Paa, Vahideddinin kz Ulviye Sultanla evliydi. kinci evlilii ni, Blent Ecevitin annesinin teyzesi Ferhande Hanmla yapt smail Hakk Paann ba bas da son Sadrazam Ahmed Tevfik Paayd. Blent Ecevit bebekliindeki baz gnleri selefi sadrazamn kucanda geirdi. Ar nana gre, Sadrazam Ahmed Tevfik Paa. 3,5 yandaki Blent Ecevitin ileride byk adam olacan, yani halefini o yllarda kefetmi ti (Tarihe Tanklk Edenler. ada Yaynlar. 1997)

215 Ne yazk ki ordunun gerilemesini ne ehzadelerin ne de damatlarn ilah gc durdurabiliyordu. Irak cephesi de zor durumdayd. Dicleye doru ekildik. Son mevzi olarak Ba-datn gneyinde Selman Pakta tahkimat yaplmaktayd. Badat Cephesindeki asker harekt henz gelimemiti. Irak savunan mfrezelerin kadrolar ikmal edilmemiti. Halil Beyin kurmay heyeti bu yzden temkinli davranyordu. Bir taarruzla karlamamak iin dikkatli hareket ediyorlar, savunma durumunu devam ettirmeye alyorlard. Halil Bey bana ok yetki verdi ama sk denetim altna ald. Yetki ve denetim bir aradayd. Tekilat Mahsusadan beni alarak muvazzaf hizmetle grevlendirdi, kdemli yzba olarak emrime mstakil bir tabur verdi. Aslnda beni ordu iine almasnda, etemizle sada solda ngiliz askerlerini kkrtacak olaylar yapmamz engellemek, ordu disipliniyle kontrol altnda tutma plannn yattn dnyordum. Ama olsun, yle veya byle yine cephedeyim ve savayorum ya! Ancak her geen gn Halil Beyin denetimi skarcasna artyordu. Badatta stratejik olarak savunma durumunda kaldklar iin olsa gerek hibir ey yapmama izin vermiyordu. Yapacam bir hareket dman taarruzuyla karlal-masna neden olabilirmi, yle diyordu. Bence yanlyordu, kar taarruzla dman bozguna u-ratabilirdik. mark ngilizlere pek

www.webturkiye.eu

anlatlyormu. Beni istemeyenler bu son olay da ekleyerek cephe gerisine gnderilmem iin uramaya balamlard.11 Bir gn Halil Bey beni huzuruna ard; Yakub Cemil Bey, imdi stanbuldan, Harbiye Nezaretinden bir telgraf aldm. Sizi oradan istiyorlar. Hemen hareket ediniz! dedi. Aklma tek gelen kahramanlmn Enver Paa tarafndan dllendirileceiydi. Kaymakam olabilirdim. 11 Halil Bey Yakub Cemile kzmakta haksz deildi. 7 aralk 1915te balatt ngilizleri sarma harekt, 28 nisan 1916da baaryla sonuland. Iraktaki Kut l-Amare Sava 147 gn srd. Arkalarnda 1 000 l, 7 000 yaral brakan ngilizler, 5 000 ngiliz, 7 000 Hintli askerle teslim oldu. Byk Britanyann yenilmezlik efsanesine darbe indiren Halil Bey mirlivala ykseltildi. Cumhuriyet sonras soyad kanunu ktnda, baz subay arkadalarna nazire edercesine Kut soyadn ald!

217 stanbula doru biraz mit ama biraz da aknlk iinde hareket ettim. Badata yaptm harekt henz netice ver-memiti. Tam bu aamada arlmam anlayamyordum. Halil Paa bu konuda sorduum birka soruyu cevapsz brakt. Her soruumda, soukkanllkla, stanbula derhal hareket etmeniz bir emirdir diyordu. Daha sonra rendim ki, Halil Bey stanbula yazarak, benim Badattan ayrlmam salamak zere Enver Paaya srarla bask yapm. Rtbemin zerinde niforma giymemi bile ikyet etmiler. Ben yaptklarn saklayan bir adam deilim. Aslnda o giydiim niformay ben oktan hak etmitim. Ama anlamyorlard ite... Badattan ayrlarak stanbula gitmek zere yola ktm. Halepte mola verdim. Ertesi gn Osmanl Ordular Baku-mandan Vekili Enver Paann da Halepte olduunu renince, bulunduu yere giderek derhal huzuruna kmaya karar verdim. Enver Paaya olan biteni anlatmak gerekiyordu. Her ey kt gidiyordu. Enver Paaya amcas Halil Beyi ktlemeye kimse cesaret edemiyordu. Ordudaki dzensizlii bile an-latamyorlard Enver Paayla en zor gnlerde, en nazik olaylarda omuz omuza birlikte yaadk, vatan iin hibir tehlike-den, lmden bile ekinmedik. Ben konumayacam da kim konuacakt.

www.webturkiye.eu

Sonraki gnlerde tekrar tereddte dtm. nk yanmdaki yatakta yatan 4 numara bir gn aktrmadan Sen asker misin? diye sordu. Hibir ey sylemedim. Ama kafam da kart dorusu. Demek ki 4 numara da asker deildi! Yemek bittikten sonra Binbann Afiyet olsun demesiyle ayaa kalktk. Hep birlikte, yemek yenen blmn yanndaki dershane gibi bir yer vard, oraya getik. Binba kampn alma programn aklad: Sabah 06.00: kalk. 07.00ye kadar el yz ykama, tra olma vs. Kahvalt: 07.00-08.00 aras. Sonra alma. 12.00-12.45 aras le yemei. Tekrar alma. 17.30: alma bitimi, akam yemei ve dinlenme. Ve ar alma temposu balad. alma temposu o kadar ard ki akam yemeini yer yemez uykuya dalyorduk. Yava yava arkadalarma snyordum. Birbirimizin kimliini ortaya karacak sorularn sorulmas yasakt. Zaten yle uzun boylu sohbete de izin yoktu. Birbirimize numaralarla hitap ediyorduk. Zaten Binba hep ayn sz tekrarlyordu: inizden de olsa Allahla bile konumanz yasaktr! Eitimlerdeki tavrlar nedeniyle Binbann kimlii ko-nusunda ipular yakalyordum. Kbrs Harektna katlm, yaralanmt. Savata gsterdii fedakrlk sonucu byk bir yerli oto-

222 mobil irketinin sahibi ona otomobil hediye etmiti. O da, Ben otomobil iin savamadm diyerek arabay parampara etmiti. Parampara olmu otomobil kampn giriinde heykel gibi duruyordu. Herkesin grmesini istiyordu bu ibretlik olay. Anlalan orduda dn olduu gibi bugn de ok Yakub Cemiller vard! Yar asker, yan istihbarat gibi yetitiriliyoruz. Ama daha ok askeri eitim gryorduk. Sadece bir karac gibi deil, denizci gibi, havac gibi de eitiliyorduk. Komando eitimi gryorduk.

www.webturkiye.eu

emalarla, fotoraflarla sanki beynimize kazdlar. Mart 1979 tarihine kadar ehit edilen 10 kiinin isimlerini ezberlemitik. Size bir ayrnt syleyeyim, 1979a kadar yaptklar tm eylemlerde ASALA hep sonu ald, arkalarnda yaral bile b-rakmadlar. 1980den sonra eliliklerimiz, konsolosluklarmz nlem almaya baladlar. Yoksa adamlar ellerini kollarn sallayarak -ne yazk ki- diplomatlarmz avlyorlard. Her olayda olduu gibi biz yine ge uyanmtk... 1 Nedendir bilinmez! Ermeni terr hareketleri denince akla hep ASALA gelir. grnein, Ermeni Soykrm Adalet Komandolarn veya daha sonraki adyla Ermeni Devrimci Ordu-sunu kimse bilmez. Bilse de yanl bilir, ASALAnn yan kolu sanr. Ermeni rgtleri eylemleri deiik isimler altnda stleniyor; bundan ama da, sanki mcadele eden birok rgt varm havasn vermek. Ama tm terr eylemlerini ASALAya ykmann bir baka nedeni de var. yle ki, Ermeni terr rgtleri hakknda alma yapanlarn biricik bavuru kaynaklar CA ajanlar; Clarie Sterling ve Paul B. Henzenin kitaplar, raporlar ve konumalardr. Ermeni hareketinin balad XIX. yzyl sonlarnda, nce Hnak Komitesi kuruldu. Daha ok Rusya Ermenileri arasnda doup byd. Sosyalist ideolojiyi benimsiyordu. Zaten Sovyetler Birlii kurulduktan sonra ona yaklat. Hnak rgtnn rakibi Tanaksutyundu. Tanaksutyun, Bat yanlsyd, milliyeti burjuva bir rgtt. ASALA, Hnakn kolu olarak dodu. Tek dman Trkiye ve Trkler deildi. Mark-sistLeninist tm rgtlerin dmanlar kimse onlarn da hedefi oydu. Bu nedenle talyan Kzl Tugaylardan Japon Kzl Ordusuna, FKgden rlanda Cumhuriyet Ordusuna kadar mttefikleri vard. Tanaklarn tek hedefi ise sadece Trkiye ve Trklerdi! Onun mttefiki ise bata Amerikal iadamlar olmak zere Batyd. Sovyetler Birliine dmand. Ksaca, tarih sreci iinde iki Ermeni rgt vard. Ancak sosyalist ASALA gibi, milliyeti Tanaksutyun da silahl eylemlerde bulunmasna ramen, bizim gezici tim nedense sadece ASALAnn peindeydi! Yardmcs ise Batl istihbarat rgtleriydi!

224 grgtn iinde tek bir ajanmz bile yoktu. Kampta artk yan askeri eitimin son aamalarna geldik. Arada srada pratik de yapyorduk.

www.webturkiye.eu

Bir olay anlataym. 13 temmuz 1979 tarihinde FKgl 4 militan Msr Bykeliliini basp igal ettiklerinde, bizim 5 kiilik ekip ve Binba Ankaraya gittik. Adamlar teslim olmasayd bykelilie operasyon yapacak ekibin iinde olacak mydk bilmiyorum?.. Ama militanlar teslim olduktan sonra ieri ilk girenler arasnda bizim ekip de vard! eride bubi tuza aramtk. Bizim Binba az konuan biriydi. Benim dediklerimi i-yi dinler ve ok alrsanz baarrsnz, yani hayatta kalrsnz derdi sk sk. Gnlerce takip nasl yaplr, takipten nasl kurtulunur onu altk. Bunlar bazen ehir merkezlerinde, halka aktrmadan yapardk. Gizli haberleme nasl yaplr; sahte dokman nasl anlalr; yaz-zarf ama metotlar nelerdir; gizli dinleme nasl yaplr; blge etd nasl yaplr; keif dikiz kefi; hedef analizi; aklma gelen ders konular bunlard. Bu dersleri genelde teorik olarak alrdk. Bir gn, Binba, Bugne kadar topsuz kondisyon saha almas yaptk. Bundan sonra almalarmz toplu ve sahici malar olacak dedi. Sahici malar dedii, hem silah hem hakiki mermilerle yapacamz almalar olacakt. Baladk sahici malara kmaya... Kaln mermerlerden oluan, ok byk olmayan, iki yannda kk demir mazgallar olan odacklarda, silaha ve silah seslerine alyorduk. Tepedeki kk krmz lamba ilk nce siren sesleri karyor, sonra yanp snmeye balyordu ve bundan sonraki saniye iinde (iimizden e kadar say-yorduk) kendimizi kedeki elik beton kabinin arkasna at-yorduk. apraz ate, dz ate, tek tetik, otomatik, hepsi maz-gallardan arka arkaya geliyordu. Yzlerce mermi ekirdei iki santim nmzde arlar gibi vzldayp paralyordu her eyi.

225 Dier arkadalara gre benim almam biraz zor oldu. Ama bir ay sonra onlara yetitim. Sonraki eitimlerde onlardan hi geri kalmadm. hstelik nian konusunda onlardan daha iyiydim. Attm vuruyordum. Bu bizim aileye kaltmsal yoldan geen bir ye-tenekti! Silaha hkim olma yetenei bizim aileye Kafkasya erkezlerinden

www.webturkiye.eu

deerler vardr. Ay-Yldz hak edin. Ana eitiminiz bitti. Artk evlerinize, grevlerinize gidebi-lirsiniz. Ama arada srada yine buraya geleceksiniz. Sonra 1 numaradan balayarak hepimizi kucaklad. Biz de birbirimizle kucaklatk. Ayrldk. Yedi aylk, ara vermeden yaptmz eitim bitmiti. Ankaraya dnerken bizim ekibin, yani daym, Mehmet Ali Aabey ve Ergn Albayn sohbetinden neden eitim aldmn ipucunu yakaladm. 1978 ylnn ya eyll sonu ya ekim banda, Cenevrede gizli bir toplant oluyor. Trkiye adna toplantya, o tarihte grevli olmamasna ramen eski Dileri bakanmz hs an Sabri alayangil katlyor. Kar taraf katlmclar da ilgin; Ermeni Tanak Partisi temsilcisi Savars Torikyan ve Hnak Partisi temsilcisi ile Ramgavar Partisi temsilcisi katlyor. Toplant byk bir gizlilik iinde yaplyor. Her iki taraf da sonu ne olursa olsun toplanty basna szdrmama karar alyor. Toplant balyor. Tanak Partisi temsilcisi Torikyan, sert bir ses tonuyla bize uralar uralar vereceksiniz diye toprak talebinde bulunuyor. (Bu adam halen Amerikada Ermeni Kolejinin mdrdr. Uluslararas hukuk profesrdr.) Sylediklerine gre bizim hsan Sabri alayangil gerekten kurt politikacym. Hemen kalemlerini, ktlarn, belgelerini topluyor, Terrn arkasnda kimlerin olduunu renmi olduk diyor ve teekkr edip toplanty terk ediyor. Yani toprak talebini mzakere bile etmiyor. Bylece bizim

228 tavrmz net olarak ortaya koyuyor. Bylece diyalog sreci kapanyor. Bizim iin de diplomatik yol kapanm oluyor... Dn yolunda bizimkiler bu olay konuunca bende imek akt. Cenevredeki diyalog sreci kesilince Trkiye ne yapacana karar verdi. Eitime gnderilme tarihime baknca manzara biraz kafamda aydnland. Bu i iin benim gibi sivillere ihtiya vard! Yakalandm zaman sadece bir terrist muamelesi

www.webturkiye.eu

Cephelerden vapurlarla, trenlerle binlerce yaral stanbula getiriliyordu. ou koleraya yakalanmt. Bunlar iin Ayasofya, Sultanahmet, ehzade camileri ibadete kapatlm, koleral askerler oraya gtrlyordu. Binlerce babo kpek alktan drt tarafa saldryordu. Bu arada rendim ki, stanbuldaki Ermeniler yerlerinden edilmemiti. ehirde 77 000 Ermeni yayordu ve sadece 3 000e yakn srlmt. Ermeni isyanlarn karanlar destei Rusyadan alyordu. Ruslar, zellikle Ermeni Ortodokslar kkrtyordu. s-tanbuldaki Katolik ve Protestan Ermeniler bu kkrtmalara hi yz vermiyordu. Bu nedenle stanbuldan giden Ermeni says azd. Enver Paann bir an nce stanbula gelmesini sabrszlkla beklemeye balamtm. stanbulda pineklemekten sklmtm. Dnyorum da, askerlie ilk adm attm gnden itibaren savayordum; kh Makedonyada, Rumelide ete peinde kh Trablusgarp llerinde, randa kh dondurucu

233 Kafkas Cephesinde ve Balkanlarda... imdi de, Kafkas, Suriye, Hicaz, Yemen, Irak, Romanya, Galiya, Makedonya, anakkale; dokuz cephede birden sa-vayorduk. Ve ben stanbulda oturuyor, dokuz cephenin hibirine gnderilmiyorum. te buna dayanamyordum!.. Gnlerimi sk sk gittiim ttihat ve Terakki genel merkezinde arkadalarla buluup sohbet ederek geiriyordum. Duyduuma gre, Tekilat Mahsusa Erzurum ve Dou sorumlusu Doktor Bahaeddin akir hakknda tevkif mzekkeresi karlm. Arkadalara soruyordum ama kimse cevap vermiyordu... Neden kimse Tehcir olaym bize tavsiye eden Alman Genel-kurmayndan hesap sormuyordu? Bu fikir Almanlarn deil miydi? Hep dediim gibi, ben politikadan anlamyorum! Zaman stanbulda gemek bilmiyordu. Cephede bylesine iddetli atmalar srerken stanbulda olmak dayanlr gibi deildi. Bu arada

www.webturkiye.eu

dt darboaz anlatarak, beni ynlendirmek istiyordu. Ancak ben de zaten durumu bilmiyor deildim. Talat Beye gvenmiyordum. Ama askerlikten ekilemezdim. Bunu anlatamyordum. Ticaret ve siyaset bana gre deildi. Bursadan dndmde mutlu haberi aldm. Enver Paa Badattan dnmt. Derhal grmek zere Harbiye Ne-zaretine gittim. Hemen makama kardlar. Enver Paaya, Sizi bugne kadar bekledim. Halepteyken bana vaat etmi-tiniz, benim tmen komutanl iim ne oldu? diye sordum. Enver Paa ok meguld, ama bana Personel leri Md-

236 r evket Beyi gr, seni bir yere tayin eder dedi. Derhal evket Beye gittim, ama atamam yapmad. Beni bir iki gn de oyalad. Son olarak, bu kez kavga etmek zere yanna gittim. Bana, Harbiye Nazn Enver Paa terfiniz iin bir ey sylemedi, benim byle bir atamadan haberim yok dedi. gfkeden ldrmak zereydim. Ancak evket Beyle tartmaya gerek yoktu. Tekrar Enver Paaya gitmeye karar verdim. Hrsla makamna ktm. Burnumdan soluyordum: Bana tmen kumandanl vereceinizi sylediniz. En zor gnnzde yannzda olan kimdi? Sizi u makama oturtan kimdir? Ne abuk unuttunuz bunlar? Enver Paa bu km beni iyice ykan bir cevapla karlad: Yakub Cemil bilmiyor musun ki ihtiyat zabitan (yedek subay) yzbalktan yukar kamaz. Bu hususta elde mevcut kanun sarihtir. Benim elimden gelen bir ey yok. Sylediklerine inanamyordum. Hiddetle, gz kardeiniz Nuri Paaya,1 fahr feriklik nasl verildi? diye sordum. Onunki fahr, siz muvazzaf rtbe istiyorsunuz, bu olamaz! dedi. Fahr feriklik selahiyeti muvazzaf ferik derecesinde deil mi? diye sylenmeye balamtm ki, Enver Paa sert bir ses tonuyla szm kesti: Senin askerlikle iliiin kesilmitir. Bugn yedeksubay bulunuyorsun. Yedeksubay kanununda en son terfi, yzbaya kadardr. Ben ondan ilerisini yapamam. nk kanun msait deil. Ama

www.webturkiye.eu

sava alannda almak istiyorsan seni Erzurum Cephesine gndereyim. zzet Paaya tavsiye edeyim. Orada istediin gibi alrsn. almak istemiyorsan, git evinde otur! Sana baka bir i buluruz. O kadar kesin ve net konuuyordu ki, alnmdan vurulmu a dndm. Syleyecek bir sz bulamadm. Bir kelime bile sy1 Enver Paann kardei Nuri (Killigil) Bey, 1933 ylnda stanbul Pangaltda maden eya fabrikas kurdu. Daha sonra fabrikay Stlceye tad. Burada mhimmat retip Silahl Kuvvetlere satyordu. kinci Dnya Savanda Almanlarla ilikiye girdi. 2 mart 1949 tarihinde fabrikasnda patlama oldu. 27 iiyle beraber Nuri Bey de ld.

237 lemeden, souk bir selam vererek makam odasndan ktm. Bunca zaman beni aldatm, oyalamt demek. Belki de alay bile ediyordu arkamdan. Kanunda deiiklik yapa-mazm! Ama istedikleri zaman her trl kanun deiiklii yapyorlard. Anlald ki artk bana ihtiyac yoktu. gyle ya, artk istediini almt, ordu btnyle elindeydi. Silahora ihtiyac kalmamt!.. Bu ruh halinde eve gitmek istemedim. Sapancal Hak-knn yazhanesine uradm. Brodaki koltuklardan birine ktm. Kolum kanadm krlmt. gfke iindeydim. Enver Paa bizim srtmzdan bu makamlara gelmiti. imdi kanun diyordu, mevzuat diyordu. Bizim omuzlarmza basarak ykselmiti. imdi ban eviriyor, bizi tekmeliyordu. Sapancal Hakk, Yakub Cemil, imdi byle laflarn sras deil, sen akl banda bir adamsn. Haydi kalk, evine git. hzlme, bakalm, ne yapacaksak dnrz. Baka gn gel, konualm gibi szler sarf etti. Ben de dedim ki: Arkada Babliyi basmasaydk, Nzm Paay vurma-saydm, ttihat ve Terakki asla iktidara gelemezdi. Her eyi ben yaptm, Enverin Harbiye nazn olmas da benim eserimdir. Talatn gizli mukavemetine ramen Said Halim Paay gidip tehdit eden ben deil miydim? Benden bir rtbeyi esirgiyorlar. Kafam kzdryorlar, vallahi bir gn, hkmeti ye-niden devireceim.

www.webturkiye.eu

Nasl tilaf? Yani tilaf devletleri taraftan oldum! Bu Almanlardan hayr yok! Bu savatan bir ey kmayacak. tilaf devletleriyle anlamal ve hemen bar yaplmal. Benim temas ettiim kimseler hep bu fikirde... Sapancal Hakk Bkrete bandan geen bir olay anlatt: Ben Romanyadayken Fransz ve ngilizlerin bizimle ba-r yapmak istediklerine ahit oldum. Hatta Fransz ve ngiliz eliliklerinden baz kiiler, -Fransz Msy Mouton ve ngiliz Sefareti Mstear Mr. Bennet- bana hkmet ve genel merkez nezdinde arac olmam istediler. Enver Paay-

239 la ilikimi bildikleri iin beni arabulucu semilerdi herhalde. Onu ikna edeceimi sanyorlard. Fakat ben reddettim. Bunlar, propaganda myd, yoksa ciddi bir teebbs myd, bence malum deil. Hemen araya girdim, Bak grdn m dedim, benim dncem ne kadar doruymu... Sapancal Hakkya yaplan teklif kafamda yeni fikirlerin de olumasn salad. Hkmeti yerinden oynatmak mmkn olabilirdi. Fikrimi kimseye sylemeden yazhaneden kp eve gittim. Kardeim Mehmed Hsny ardm. Dedim ki: imdi genel merkeze git, devletin bu savatan bir hayr grmeyecei muhakkak. Ben tekli bar yapmak iin teebbs edeceim. Raz olmazlarsa, hkmeti devireceim! Git anlat, ne diyeceklerini ren, bana gel, syle! ttihat ve Terakki Cemiyeti genel merkezinde kardeim Mehmed Hsnyle alay etmiler. Bata Maliye Nazr Cavid Bey olmak zere, bu arkadalar, Almanlarn yannda savaa girmemize kar kmamlar myd? Peki o halde ne deimiti? Sapancal Hakknn yanna, broya gittim yeniden. Moralim ok bozuktu. Bende gelien dnceleri dinledike Sapancal Hakknn sinirleri bozuldu. Bak Yakub Cemil, senin iin siyaset deil, savamak. Biliyorsun ki seni, beni, hepimizi mahvetmek iin frsat kolluyorlar. Onun iin son derece dikkat etmek lazm. Derhal aleyhimize plan kurarlar biz harekete gemeden, bizi

www.webturkiye.eu

bekliyorlar ki tam Bablinin nnde bizi tutsunlar, sust halinde yakalasnlar! Onun sert ve frsat vermeyen konumas karsnda susup kaldm. Sadece, Eski arkadalara telgraf ek gelsinler. O zaman vazgeerim dedim. Tamam dedi. Baskndan imdilik vazgetiimizi yeni ekibime duyurdum. 243 Darbeyi erteleyiimin zerinden iki gn gemiti ki, yllardr birlikte olduumuz silahor baz arkadalar stanbula geldiler. Sapancal Hakk beni arad. Yazhanesine gittim. zmitli Mmtaz Bey de oradayd. Sapancal Hakk bana, Enver Paa seni istiyor, bugn hemen git. gyle sanyoruz ki artk istediin oluyor dedi. nanamadm. Demek tmen komutan oluyordum. Kalkp ikisine de sarldm. Heyecandan artk yanlarnda daha fazla kalamadm. Gnlerdir bu szleri duymak iin neler yapmamtm. Hkmeti bile devirmeye karar vermitim. Tam umudumu kestiim bir anda istediim greve gelebileceimi renmek inanlmayacak kadar gzeldi. Hemen Enver Paann yanna, Harbiye Nezaretine kadar neredeyse koarak gittim. Enver Paa beni bekletmeden huzuruna ald. Soluk soluaydm. Ter iinde kalmtm. Enver Paa babacan tavryla konumaya balad. gnce, son gnlerde yaptm hareketin ocukluk olduunu ve bir kez daha byle eylere kalkmamam gerektiini sert ve fkeli bir sesle syleyerek, Sen benden mutlaka bir grev istiyorsun, yle mi? Seni rana gndereceim. Orda yeni bir tekilat, tmen deil, kolordu yetkisinde olacak. imdi seni oraya tayin ediyorum. Tekilat burada yap, msteara emir verdim. Tekilatn iin ne lazmsa ondan iste, sana her eyi verecektir. Burada tutuklulardan, gnlllerden byk bir kta topla! Yirmi gn izinde hazrln yap ve hemen buradan rana hareket et! dedi. Tmen komutanlna oktan razyken, kolordu yetkisini almak, yeniden cepheye gitmek inanlacak gibi deildi. Nee ve cokuyla Enver Paann iki eline birden sarldm. Odadan kmamla Sapancal Hakknn yazhanesine varmam bir oldu. Yerimde duramyordum. zmitli Mmtaz da orada beni bekliyordu. Arkadalara mjdeli haberi verdim. Hemen greve baladm. Yeni bir Tekilat Mahsusa mf-rezesi kuracaktm, hem de kolordu

www.webturkiye.eu

245 olmutu. Mesela, Harp Divan Heyeti bunlar arasnda grev yapmak zorunda kalmt. ttihat ve Terakkinin stanbul tekilatnn banda Kara Ke-mal vard. Talat Beye yaknln belirtmitim. Onun bizi ok yakndan izledii syleniyordu. zlesin bakalm, Kk Efendi! Benim derdim bakayd, 20 gn gemi, henz kolorduyu kurup yola kamamtm. Sreyi geirdike iyice huzur-suzlayordum. Enver Paaya verdiim sz yerine getiremememin hzn de vard. Ne yapp edip bir an nce hazr-lklar bitirmeliydim. Sanki beni oyalyorlard. Enver Paann emrine ramen Harbiye Nezareti Mstear Mahmud Kmil Paa istediim cephaneyi vermekte zorluk karyordu. Yine bir gn, Harbiye Nezareti Levazm ubesi reisi, ihtiya listesinin Tekilat Mahsusa dairesinden onaylanmasn istedi. Tesadfen, Bakan Hsamettin Bey, Merkez Kumandanl inzibat subay Nevzadn odasnda oturuyordu. Hemen yanlarna gidip uzun listeyi Hsamettin (Ertrk) Beyin nne koyarak, imzalamasn istedim. Bu i byle ayakst olmaz, daireye buyrun, orada tetkik ederiz deyince kafamn tas att. ektim tabancam, Sana da ok yz vermiler, ben Yakub Cemilim nerede istersem bu listeyi orada tasdik edersin dedim. Araya Nevzad Bey girip bizi ayrd. ok sinirlenmitim. Nevzad braksa, adam kesinlikle vuracaktm!.. O kadar uratm, sonunda malzemeleri temin etmeye baladm. Rahatlamtm, yola kmamza birka gn kalmt. Bir gn mfrezenin banda son hazrlklar yaparken, bir inzibat memuru geldi. Merkez Komutan Cevad Beyin gr-mek istediini syledi. Byle skk bir zamanda yine nemsiz bir i iin arldm dndm. Yazn son gnleriydi, hava ok scakt. Merkez Komutanl, Harbiye Nezaretinin Beyazt Meyda-nna bakan byk cmle kapsnn yanndaki kklerden birinde bulunuyordu.

246 Meydanda birok subay ve inzibat memuru vard. Onlarn arasndan getim ve Miralay Cevad Beyin odasna girerek onu selamladm. Beni artmsnz dedim. Cevad Bey net ve souk bir sesle, Evet, Yakub Cemil Bey, Bakomutan Vekili ve Harbiye

www.webturkiye.eu

Nazn Paa Hazretlerinden (Enver Paa) aldm emir zerine bu dakikadan itibaren tutuklu bulunuyorsunuz. Darda sizi bekleyen inzibat subaylarndan birine kendinizi teslim ediniz! dedi. O birka saniyeyi nasl geirdim bilmiyorum. Aklma neden tutuklandm deil, birden silahlarm geldi. Yllardr askerlik yapyordum ve st rtbeden gelen bir emre boyun eilmesi gerektiini biliyordum. Sadece silahm dndm. Teneffs ettiim hava yaammda ne kadar nemliyse, silah da benim iin oydu. Yllarca savam, ar-pm, ldrm, lmle burun buruna gelmitim. Elimden silah, bomba, mermi eksik olmamt. Bir an bile silahsz gezdiimi bilmem. Silahm teslim etmem gerekecekti, ancak silah benim iin erefti, namustu. Allahtan silahm istemediler. Gerek arkadam Miralay Cevad Beyin, gerekse inzibat subaynn silahm istememesi beni ok duygulandrd. Eer silahm istemi olsalard, hayatmda ilk defa bu derece ar bir hakarete maruz kalacaktm. nzibat subay beraber gideceimizi syledi, birka kii daha ona katld. Hep beraber Bekiraa Blne doru ilerlemeye baladk. Bir kolordu banda cephede savamaya gitmek iin ha-zrlanrken kendimi birdenbire Bekiraa Blnn karanlk ve rutubetli hcresinde buluverdim. Yllarca ne mcadelelerin altndan kalkmtm. imdi ise anlamadm bir nedenle, istediim mevkiye kavumuken, byle kt bir muameleye tabi tutuluyordum. Peki ne olmutu? Neden byle apar topar tutuklanmtm. Tm gelimeleri hcre komularmdan ve beni seven askerlerden rendim.

247 Benim hemen arkamdan Sapancal Hakk, Hollandaya gitmek zere bindii Sirkeci stasyonundaki trenden indirilerek tutuklanmt. Treni be dakika rtar yapmam olsa kurtulabilecekti. O da bana yakn bir baka hcreye konulmutu. Oras da kukum yok ki havasz, karanlk ve rutubetliydi. Demir parmaklkl pencereden sadece Sleymaniye Camiinin kubbelerini

www.webturkiye.eu

Yiit ve cesur ocuklar beni yere yaptrdlar. te bizim byle askerlere ihtiyacmz vard. Onlarn zarar grmesini is-temediimden, bardm: Aman dikkat edin! Namluda kurun vardr, bir kaza k-masn. Cephede dmana byle yiitlerle kar konulabilir ancak. Beni alt etmeyi baaracak cesaret onlarda vard. Hem arjrlerine, hem namlularna kurun srlm otomatik silahm kazasz belasz aldlar. Beni ayaa kaldrdlar. Askerlere dndm ve Aferin! Hkmetimi byle grmek isterim!.. dedim. ardlar, herhalde kzacam sanyorlard! Hibir zaman silahm vermek istemedim. Her zaman on-lar yanmda tam, hi ayrlmamtm. Ama hkmetimin grevi, tutuklu bir kiiden bu silahlan almakt. Bunu da byk bir baaryla yapmlard. Bekiraa Bl nzibat Subay hsan ve Vasfi Beyi yaptklar bu plandan dolay kutladm. Buradan ktmda ikisini de yanma alacam syledim. Hcreye dnnce, evden gelen ama iki gndr giymediim temiz amarlarm giydim. Artk gzm gibi koruduum silahlarm gitmiti. Korumam gereken silahm kalmaynca yataa girdim. Uyumamam iin bir neden kalmad. Zaten ok uykum vard. Hemen uyumuum. Ka gndr uykusuz olduumu bildiklerinden olacak, silahlarm aldklar halde uyandrp sorguya almadlar. Ne kadar, ka saat uyudum, bilmiyorum.

251 Sabah, beklediim gibi, beni sorguya almak zere nbetiler geldi. stintak (sorgu) odasna girdim. lk dikkatimi eken odann ortasna konan byk bir masa oldu. Masann banda Mstantik Vehbi Bey bulunuyordu. Ben karlarnda bulunan sandalyeye oturdum. Vehbi Beye dnerek, Bana bak mstantik! Ben ttihat ve Terakkinin birinci dereceden yesi ve fedasiyim. Halbuki sen nc derecede bir ttihatsn. Sen beni nasl yarglayabilirsin? dedim! Ben o dediin ttihat ve Terakkinin tekil ettii hkmet adna ve kanun yetkimle imdi seni sorguya ekmek duru-munda bulunuyorum ve bu hususta hkmetten de emir aldm. u halde imdi ben, birinci derecedeyim. Sen beinci dereceye dm bir mevkidesin! Bak Yakub Bey, buras soruturma heyetidir, doru ko-nualm! Beni baka trl muamele yapmaya mecbur etme diye yant verdi Mstantik Vehbi Bey hazretleri! Olay sahiden ciddiydi anlalan...

www.webturkiye.eu

Sorgu, Meserret Otelindeki toplanty sormakla balad. Ben de olan biten her eyi anlattm: Ben seferberlik ilanndan beri ttihat ve Terakki hk-metinin ve genel merkezin takip ettii politikay beenmiyorum. Bildiiniz gibi ttihat ve Terakki kongrelerinde ve sras geldike arkadalarmla beraber genel merkeze muhalefet ediyorum. Bunlar gizli deil. Hakkm olan tmen komutanl ile yarbaylk rtbesine ykseltilmediim iin Enver Paaya, Mstear Mahmud Kmil Paaya mracaat ettim. Talat Bey ve arkadalar beni ekemedikleri ve benim aleyhimde bulunduklar iin Enver Paay doldurmak suretiyle onun benim hakkmdaki tevecchn zayflattlar. Memleketin durumunu Balkan Sava zamanndaki vazi-yetten daha hafif grmyorum. O halde vaktiyle nasl Babliyi basarak memleketi kurtarmay baarmsak, imdi de bir tekli bar yaparak vatan felaketten muhafaza etmek mmkndr. Bugnk hkmet, bara yanamak istemiyor. Kabineyi deitirmek lazmdr. Babliyi basnca Enver Paayla kar karya kalacaktm. Burada onunla vurua-caktk! Bu takdirde Allah ya ona verecekti ya bana. Yani ikimizden birimiz lecek, birimiz kalacaktk!

252 Beni Meserretten kp Babliye kar yrmeye tevik eden Sapancal Hakkdr. Daha dorusu onun bana anlattklardr. Romanyaya gittii zaman oradaki tilaf devletlerinin elileriyle grm. Avrupallarn bizimle bar yapmay istediklerini dinlemi. Bunun zerine bar arelerini bulmaya karar vermi. Bana da bu fikri at, ben de bunun zerine harekete getim. Fakat Meserret Oteline gelip bizi datan da Sapancal Hakkdr. Sorgu srasnda anlatmadklarm da vard. Enver Paann bana kolordunun bana gemem yetkisini verdikten sonra bu baskndan vazgetiimi sylemedim. Zaten onlar da sormamlard. Mstantik Vehbi Bey sylediklerim zerine unu sordu: Bu dediklerini Hakk Beyin yzne kar da syleyebilir misin? Hay hay hepsini sylerim. Bu szm zerine, aradan ok ksa bir sre getikten sonra Sapancal Hakky odaya aldlar. Sapancal Hakk odaya girip sandalyeye oturmasyla, istintak heyetinin ilk sorusu bana yneldi: Biraz nce, Beni tevik eden Hakk Beydir demitiniz. O szlerinizi burada tekrar ediniz de

www.webturkiye.eu

beklemeden, Evet do-rudur, Sadrazam Said Halim Paa, Dahiliye Nazn Talat Bey ve Harbiye Nezareti Mstear Mahmud Kmil Paay grdm ve fikrimi onlara da atm. Hepsi de bana hak verdi dedim. Benim saknmadan verdiim her cevap karmdakileri hayrete dryordu. lenen suun cezas idam, biliyordum. Ama ben hibir eyi gizlemeden anlatyordum. Net, ak ne olduysa sylyordum. Sorular geldike daha da coarak cevap vermeye baladm. Benim sorgumdan sonra zmitli Mmtaz soruturma heyeti huzuruna alnd. Tutuklanmamt ama sorguya getirilmiti. Ne kadar vakur gzkyordu. zmitli Mmtaz olaylarla ilgili sorulara u yant verdi: Yakub Cemilin yapt grmeleri duyduktan sonra onu ardm ve nasihat ettim: Bu tekli bar teebbs fikri senin kafandan domu deildir. Kardeim Yakub Cemil, seni kandryorlar. Fakat bilmelisin ki seni de bizimle beraber ipe gnderecekler! Sen bu fikrinde srar edersen, kurtulacak deilsin dedim. Ona, ayet Babliye saldrya geerse orada

254 beni ve arkadalarm karsnda greceini anlattm. Nihayet kendi de beni tasdik etti. Bu olaydan sonra cepheye gitmeye memur edilince, Hakk Beyin yazhanesine geldi, kendisinin felaketten kurtulduunu syledi ve bana teekkr ederek boynuma sarld. Yola kaca srada, imdi tutuklanm olmasna hayret ediyorum. Meserret Oteli toplants bir buuk ay nceki olaydr. Bu olayn altnda baka oyunlar vardr. Babliye 200 metre mesafede bulunan Meserret Ote-lindeki toplanty haber alan hkmet burasn kendi me-murlaryla sardrd, gzetlettii ve hatta Babli nnde de silahl kuvvet bulundurduu halde neden derhal bu toplant datlarak, Yakub Cemil ve arkadalarn hemen tutuk-lanmamlar ve bugnk kovuturmaya daha o gn tabi tu-tulmamlardr? Hem Yakub Cemil Beyi, hem bizi mahvetmek iin nasl tertipler yapld sayn heyetiniz tarafndan daha iyi takdir edilip soruturulabilir. Bu arada soruturma heyeti Babli Baskn srasnda Enver Paay vurup vurmayacam sorduunda, vuracam sylememe ramen, Bakrclardaki dkkna bu maksatla bir mfreze yerletirip yerletirmediimin zerinde ok durmuyordu. Onlar sormasa da ben syledim; ayaa kalkarak, Enver Paaya suikast iin byle bir mfrezeyi Bakrclardaki dkkna yerletirmedim, bunu ortaya atan sahtekrdr dedim.

www.webturkiye.eu

sizden gider, bir de bizden. Bir Yakub Cemili asarz, bir de bizden birini demi. Ben yine de byle konutuuna inanmyorum.

258 Talat Bey partilileri ilk kez Enver Paann huzurunda, siz-biz diye ayryor ve olaylarn arkasndaki komplosunu gizlemiyordu. Ancak yaplan konumann sonunda Talat Bey, Enver Paann hiddetinden ekinerek geri adm atnca ve gzleri yaaracak kadar tedirgin olunca, Enver Paa da eski arkadann daha fazla stne gitmeyecekti. Orduyu kendisi kontrol ediyordu ama frka ile Cemiyet Talat Beyin elindeydi. Talat Bey politikay iyi biliyordu. Yoksa muhalefet Enver Paay hemen alaa ederdi. kisi de birbirine muhtat. Ama Enver Paa fedalerine de ihtiya duyuyordu. Biliyordu ki bu siyasetin ne getirecei belli olmazd. Talat Beye diyor ki: Benim acilen Almanyaya gitmem gerekiyor, ben dnene kadar hibir ey yapmayn. Bunu syledii tarih 7 eyll. Yedi gn sonra dnecekti Enver Paa. Demek ki en azndan yedi gn iinde aslmayacaktm. Eh, bu da az bir ey de-il! Ancak benimkisi bo bir umuttu. Enver Paann bu szne ramen soruturma hzlandrlacakt. Bir kez daha soruturma iin heyetin huzuruna alndm. Bu kez, Meserret olay baaryla sonulansayd kimlere h-kmette yer verecektin? sorusu soruldu. Daha nce bu soruyu yantsz brakmtm. Ama bu kez Kara Kemalin dediklerini de dnnce bir hkmet yaratmaya karar verdim. Kafamda birka kabine vard dedim. Detaylar verdim: sadrazam olarak, Bahriye Nazr ve 4. Ordu Kumandan Cemal Paay yahut Anafartalar kahraman Mustafa Kemal Paay yahut da Sofya Elisi Fethi (Ok-yar) Beyi dnyordum! Mustafa Kemal zerinde zellikle duruyorlard. Enver Paa ve Talat Beyin Mustafa Kemalle sevimedik-lerini biliyordum. gzellikle Enver Paa

www.webturkiye.eu

260 Bir arkadam kendini hayat sigortasna geirmek istemi; doktora muayenesini yaptrm; sigorta irketinde btn muamelesi bitmi. Sigorta memuru kd imza edip vermek iin arkadamn adn, yan, babasn, ikametghn sorduktan sonra Sanatn nedir? sorusuna, bizim arkada da ttihatym! deyince, sigorta memuru, O halde muameleniz bitirilemez; sizi sigorta edemem, nk bizim kumpanya sehpaya ekilmesi muhakkak olanlar sigorta etmez! Halbuki siz ttihatsnz, ttihatlar ecelleriyle lmezler, mutlaka salncaa binerler! demi diye anlattm. Mstantik ciddi bir tavrla sordu: Ne demek istiyorsun? Galiba sen de beni salncaa bindireceksin! Bu sorularndan yle anlyorum. Fakat sana bir ey syleyeyim Mstantik, ben ve Murad imanz, ipe pek yakmayacaz, ama Nevzad uzundur, iyi gelecek! dedim. Sorgu yarglnn on iki gn devaml alarak hazrlad soruturma raporu sonunda tamamland. Artk bama ne gelecei belliydi. Her cmlem bu kadar ayrntl rapora getiine gre beni hangi sonun beklediini iyice anlam oldum. Ne sordularsa anlattm, beni asmak iin baka bir ey aralamalarna gerek kalmamt... Benim Meserret Otelinde yaptm toplant ncesi konu-tuum. Sadrazam Said Halim Paa, Dahiliye Nazr Talat Bey, Mstear Mahmud Kmil Paa tekli bar teebbs arzusunda olduklarn soruturmada ifade etmekten kanmlard. Doktor Nzm Bey, Kara Kemal ve Memduh evket (Esendal) Bey ise tamamen aleyhime konumulard. Doktor Bahaeddin akir Bey ise benden ok Sapancal Hakky sulamt. Dosyalarmz hazrland. Bana ve Nevzad Beye idam, dierlerine krek cezas verildi. ... lerinden Yakub Cemil ve Nevzad ve Murad ve smail Hakk ve Ali Haydar beylerle Yahya Kaptan ve adlar bilinen teki ahslarn bu hareketleri yazld gibi, Meserret Otelinde toplanp, Babliyi basarak ve Vekiller Heyetini ldr-

www.webturkiye.eu

261 mek ve datmak suretiyle hkmeti devirmeye kalkmaktan ibaret ve buna mnhasr ve bu itibarla sulan Ceza Mu-hakemeleri Usul Kanununun 58. Maddesiyle ibu maddenin 2. ekine uygun olarak ar cezay gerektiren ilerde bulunmu olduundan bunlardan Yakub Cemil ve Nevzad beylerin bu madde ve bu ekin birinci fkrasna ve Murad ve smail Hakk ve Ali Haydar beylerle Yahya Kaptan ve adlar bilinen kimselerin ibu madde ve ekin son fkrasna gre Ceza Muhakemeleri Usul Kanununun 128. Maddesi gereince yarglanmalar stanbul Skynetim Mahkemesinde yaplmak zere cinayet suuyla yarglanmalar gerektiine... Harp Divan Savcl hazrlanan soruturma raporunu gn inceledi ve sonunda iddianamesini hazrlad. Ve yarglama sreci balad. Saat len bir sralarnda, sngl nbetiler hcreme gel-diler. ktm. Baktm dier arkadalar da ayn ekilde hcre-lerinden karlyor. Hep beraber, kalabalk bir grup halinde yarglanacamz mahkemeye doru yrmeye baladk. Yarglar heyeti karsna ktk. At nal gibi yan yana dizil-dik. gnce teker teker kimliklerimizi tespit ettiler. Mahkeme heyeti Satvet Ltfi Beyin beraatini, dier hepi-mizin cezalandrlmasn istiyordu. Bana sorgulama srasndaki ayn sorulan tekrar sordular. Ben de yeniden anlattm. Hakkmda uygulanmak istenen madde lm cezas olmasna ramen ekinmeden, Babliyi nasl basacamz, vekilleri korkutacam, Enver Pa-ayla vuruacam, tilaf devletleriyle anlaacam ifade ettim. Sonra Harp Divan Bakan Nafiz Beye dnerek, Sen akll bir arkadasn Nafiz Bey! Memleketi kurtarmak iin baka are var m syle? Sen de bu fikirdesin ya, elinden bir ey gelmiyor! Mamafih buradan knca gene yapacam budur! dedim. Kendisini kuracam kabinede Adliye nazn olarak gs-termitim. O da ben byle konuunca sinirlendi ve masaya hafif ve sinirli bir halde eliyle darbeler vurmaya balad.

262 Duruma srasnda konumalar yle asabm bozdu ki, bir ara, Allah akna, Satvet Ltfiyi

www.webturkiye.eu

geleni yapt. 25 ocak 1919 tarihinde Beiktata evresi polis tarafndan sarld. Doktor Reid azna tabanca skarak intihar etti. 7

264 Yazmann ayrnts iin bkz: Tarih ve Toplum, cilt 19, say 111, mart 1993. Tan yeni yeni aaryor. Sleymaniye Camiinin heybetli kubbelerini seyrediyorum. Sabah ezan henz bitmiti ki, hcremin kapsnn hafife vurulduunu duydum. Hapishane Mdr smail Hakk Bey, yumuak bir sesle, yukardan beklediklerini syledi. dam edileceim artk kesindi. smail Hakkya sa elimle kendi boazm skar gibi yapa-rak, Hakkcm byle mi?, silahn tetiine dokunur gibi a-hadetparmam oynatarak, Yoksa byle mi? diye sordum. smail Hakk mtevaz bir ifadeyle, hibir malumat olma-dn syledi, sadece yukardan istenildiimi tekrarlad. Artk son dakikalarm yaadm anladm. smail Hakkdan aptes almak iin msaade istedim. Ko-ridordaki muslua gidip, kollarm svadm. Ellerimi, kollarm, azm ykadm, aptes aldm. Son dualarm yaptm. Temiz i amarlarm giydim. Ve hcreden ktm. Ellerime kelepe takmadlar. Tkezlemeden, bam yukarda, dimdik yryorum. Her yer nbetilerle dolu, kasvetli, sessiz bir hava bln zerine km. Kimse yzme bakamyor. Yzlerce nbetinin dolatn grnce dayanamadm. Silahsz bir adam iin bu kadar kalabala ne lzum gr-dnz? Cevap veren olmad. Sessizlik insann iini rpertiyor. D kapya yaklatmzda arabann hazr olduunu gr-dm. tfaiye Bl kasaturalarn silaha takm, svari ktas da kllarn knndan karmt. Kllarn ltlar altnda arabann kapsn kendim atm ve hzla ieri girdim. Bu tren bir an nce bitsin istiyorum. Herkesin ii vardr, megul etmeyeyim.

www.webturkiye.eu

ki benim ailemi ne a brakr, ne plak! Benim bir tek ailem vard: ttihat ve Terakki! Mft de din telkine balamt ki ona da izin vermedim: Zahmet etme Hocam, ben Allaha kar grevimi yaptm, sana lzum yok! Cebimdeki altn saatle parmamdaki yz kardm ve eime vermelerini istedim. ttihat ve Terrakkiye dua ettim. Askerleri benim yzmden bekletmek, igal etme doru deildir diyerek kaza doru ilerledim. Arkam dayadm. Yzm mfrezeye evirdim. Ellerimi ve gzlerimi balatmak istemiyordum. Sz veriyorum, bulunduum noktadan kmldamam, lme gzlerim ak olarak gitmek isterim! dedim. Kabul etmediler. Ellerimi ve gzlerimi balamak zereyken, kuruna dizecek mfrezenin subayna, Subay Efendi, grevini iyi yap ve yaptr! Hkmetin emrini unutma! Kalbime nian aln. Yoksa bu kalp kolay kolay durmaz. Baka syleyecek bir ey kalmad dedim. Yaasn ttihat ve Terakki diye bardm. Sonra keskin bir ddk sesi ve hemen ardndan patlayan on drt tfek... Zor nefes alyordum... Yan bamda bir sr fsldama... Sonra, sonras karanlk... Torun Yakub Cemilin sonsz Dedem Yakub Cemilin vcuduna on drt kurun saplan-mt. Belki efsanedir, bilmiyorum; kalbi yarm saat sonra durmu, yani yarm saat can ekimi Kthane srtlarnda. Dedii km, kalbi yle hemen teslim olmamt. Son nefesini verdiinde 36 yandayd. Dedem Yakub Cemilin kuruna dizilmesi stanbulda du-yulunca sylentiler kyor. Gya dedem, Enver Paay vurup yaralam, Harbiye Nazn Enver Paa da tedavi iin Almanyaya gitmiti.

www.webturkiye.eu

herif bizim zabitlere svmek serbesttir mi demi! Bu ne utanmazlktr ki byle bir emir verilmitir demesi zerine, araya -ileride Cumhuriyet ynetiminin ileri bakanln yapacak kr (Kaya) Bey giriyor: Mithat Bey, biz galiba bir hata iledik. O Babli bask-nndan sonra o ii bitirecektik. Talat Bey, Yakub Cemilin yo-lunu kesmeyecekti. Yakub Cemil Bey Saraya gidip ii k1 emsettin Gnaltay; 1949-1950 yllarnda babakanlk yapt

272 knden bitirecekti. Herhalde bugn grseydi Talat Bey, ke-sinlikle izin verirdi. te o zaman ne gzel olurdu. Birka gn sonra ayn olay bu kez Kara Kemal yle anlatr arkadalarna: Yakub Cemilin dar frladn gren Enver Paa, Ne oluyor Yakub Cemil Bey? diye sordu. O da dedi ki: Saraya gidiyorum. Ya bu i kknden biter yahut ben biterim. Enver Paa sert bir emirle Yakup Cemili durdurdu. Mithat kr Bey de yle konuur: Bunu Merkezi Umumde konumutuk. Talat Paa biraz kzmt. Kzd esas yaplmak istenene deil, zamanna ve eklineydi. ekli baka olurdu, peki o zaman Sarayn yerine ne konacakt? Tam bir yolu bulunmu deildi. Herkes Yakub Cemili hep silaha sarlan adam diye bilirdi. Lakin akl da alrd. Zamann meselelerini iyi bilirdi. Etrafna korku salmas yrekliliinden, inanmlndand. Fakat yle bir kaderi yaad. Bence, dedem Yakub Cemil, Saray mensuplarn deil, o gnk kabineden ttihat ve Terakki dman baz nazrlar ldrmek istiyordu. Ancak aradan ksa bir zaman gemesine ramen dedem Yakub Cemilin yaptklar arkadalar tarafndan da abartlmaya balanmt bile. Belki de gnah karmak istiyorlard! Ne olursa olsun; dedem Yakup Cemil ve arkadalarn dnyorum da Cumhuriyet daha byle bir kuak yetiti-remedi.

www.webturkiye.eu

Hepsi vatanseverdi. dealistti. yi niyetliydiler. Her cepheye yetimeye altlar. Ate emberini her getiklerinde arkadalarn feda ettiler. Dnp geriye bakmadlar. Bakacak zaman bulamadlar. Onlar mrn oktan tamamlam bir imparatorluu ya-atmak iin canlarn feda etmekten geri durmadlar. Koca bir imparatorluun yklmasna neden olduklar gibi, yeni bir cumhuriyetin kurulmasnda da emekleri yok muydu? Bunu kim inkr edebilir? Sorgulandlar, yarglandlar, srgn edildiler, katlar, suikasta kurban gittiler. 273

Ve idam edildiler. Bir gn bile kahretmediler. Sonuta hayatta kalmay sadece bir avucu becerebildi. Gerek bir kaybedenlerin yks... Gelelim bana, Torun Yakub Cemile... Sorularnz duyar gibi oluyorum: Danimarkada neler oldu? Danimarkadan sonra ne yap-tnz? Danimarka ve sonrasnn bana kalmasn istiyorum. Artk benim szm bitti. Tarihe kar grevimi yaptm dnyorum. Tekilat Mahsusann ilk bakan Kuuba Eref anlarn yazp yllarca iki sandkta saklad. gleceini hissedince, yazlmamasna karar verip hepsini yakt. Benim de yaammn bir blmn yaktm kabul edin... Sadece son olarak unu syleyim, ben aslnda Yakub Ce-milin deil, kardei Mehmed Hsnnn torunuyum. Yakub Cemil benim byk amcam, yani dedemin aabeyi. Ama bizim ailede Yakub Cemili herkes aile by olarak grr ve dede der. Ben nc kuam, drdnc kuak, rnein benim ocuklarm da, Yakub Cemile dede diye hitap eder. Sanyorum bundan sonra gelenler de gelenei bozmaz. Yakub Cemilin iki kz, byk halalarm Cemile ve hlker hi evlenmediler. Neden evlenmedikleri konusunda aile iinde birok gr vardr. Ama bunlar bence nemsiz

www.webturkiye.eu

276 Bana verilen vazifeyi ifa etmek amacyla gen bir Trk ha-mal klnda dolardm. (...) 1919 ylnda, Ermeni gnlk gazetesi Djagadamardn ya-ynland apartmanda bir infaz brosu kurulmutu. Bu bro ttihat ve Terakki yneticileriyle Ermeni hainleri gyaplarnda yarglayarak lme mahkm etmiti. (...) nfaz brosu ilk baarlarn kaydetmeye balamt bile. Ermenilerin isim listelerini hazrlayp Siyas Polis Mdr Read Beye veren Msy Haroutounian kurunlanarak l-drld. Gazeteci Chavarch Missakian polise ispiyon eden Bulgar casusu Vladimir de ayn ekilde temize havale edildi. (...) Sonunda bana da grev verildi. Ermeni haini Vahe h-san, 27 mart 1920 gn vurdum. lk kurunum alnn skalayarak onu boazndan yaralad. kinci kurunum h-sann koluna sapland. Artk silah kullanmayacam anlar anlamaz kamaya balad. Onu kovalarken ardndan iki el daha ate ettim. Btn sokak panik halindeydi. Yayalar lk la saklanacak yer aryordu. Bu arada hsan yere dt, ban taa arpt. hnc ve drdnc kurunlarm ona isabet etmiti. (...) Daha sonra rendiime gre koruma grevlisi Osman kamadan nce beni tehis etme frsat bulmutu. Hakkmda bir tevkif mzekkeresi tanzim olunmutu. Gen Ermeni Cumhuriyetimize gitmem gerekiyordu. Sonunda memleketim Ermenistan grecektim. (...) h ay boyunca Ermenistan bir utan tekine kat ettim. Ardndan, gnn birinde Erivana arldm. (...) Tekilat beni Romaya yollamaya karar vermiti. Aralarnda eski Sadrazam Said Halim Paann bulunduu ttihat ve Terakki Partisinin eski idarecileri bu bakentte lks ierisinde yayorlard.

www.webturkiye.eu

Cephesi komutan olarak grev ald (1916). ttihat ve Terakki dneminin bitmesiyle 1918de Talat Paann yerine sadrazam oldu. Bu gre-

282 vi fazla uzun srmedi. 1918-1920 arasnda birok hkmette grev yapt. Mill Mcadeleye katlmad. Ahmed Samim gazeteci (Prizren 1884-stanbul 1910). Galata-saray Sultansinde ve Robert Kolejde okudu. tilaf ve Cidal gazetelerinin ve Yorgaki Molla Hrinos adl bir Rumun sahibi bulunduu Saday Milletin bayazarln yapt (1909-1910). 9 haziran 1910 tarihinde faili mehul bir cinayete kurban gitti. Ahmed Tevfik Paa, sadrazam (stanbul 1845-ay.y. 1936). 1862de Harbiyeden svari mlazm olarak mezun oldu. 1865te istifa ederek Bablinin Tercme Brosunda almaya balad. Roma (1872), Viyana (1873), Atina (1875) el-iliklerinde grev ald, 1885te Berline bykeli tayin edildi. Avrupann hemen btn merkezlerinde elilik ktiplii, konsolosluk, mstearlk vazifeleri grd. Hariciye nazr (1895), kinci Merutiyetten (1908) sonra da Ayan Meclisi yesi oldu. Saraya balyd ve ttihat aleyhtaryd. 14 nisan 1909da sadrazam tayin edildi. Sadrazaml 21 gn srd. Londra bykelii yapt (1909-1914). Savatan sonra, 1919da, iki kabine kurdu. Osmanl mparatorluunun son sadrazam (kasm 1920) olarak tarihe geti. Akgl (Eyp Sabri) asker ve siyaset adam (Ohri 1876-Ankara 1950). Harbiye mmtaz snfndan 1896da mezun oldu. 1897 ylnda Hayri Paann yaverliine atand, yaraland, takdirname ald, terfi etti. Fransaya gitti. Makedonyada ekya takibiyle vazifeliyken ttihat ve Terakkiye girdi. Cemiyetin asker kanadnn n ahsiyetlerindendi. Ohride kolaas rtbesindeyken, 1908 Ayaklanmasnn liderlerinden biri oldu. Banda bulunduu Ohri Mill Taburuyla daa kt; Niyazi ve Enver beylerle hrriyet kahraman olarak byk hrete eriti. ttihat ve Terakki

www.webturkiye.eu

arasnda yer ald. 1908de Prevezeden mebus seildi. Ocak 1909da istifa etti ve Hdavendigra (Bursa) vali tayin edildi. orum mebusu olarak yeniden Meclise girdi (1914). Trabzon valilii yapt. Bir sre sonra, Konyaya vali tayin edildii iin istifa etti. 1918de Avrupaya kat. Berlinde Ermeniler tarafndan ldrld. Bahaeddin akir tp ve siyaset adam (? 1877-Berlin 1922). ttihat ve Terakki Cemiyetinin nemli kiilerindendi. htilal-

284 ci faaliyetlerinden tr Erzincana srld. Msr ve Parise kat. Ahmed Rzayla alt. ray hmmet gazetesini kard. htilalden sonra ne mebus, ne de nazr oldu, Cemiyetin i rgtnde grev ald, merkezi umum yelii (1912-1918) yapt. Tekilat Mahsusann siyas blm efiydi. Savatan sonra Berline kat. Baku Konferansna katld (1920). Ermeniler tarafndan ldrld. Bleda (Mithat kr) siyaset adam (Selanik 1874-stanbul 1956). Selanik erafndan kr Beyin oludur. Mlkiyeyi bitirdi. Pariste ihtisas yapt ve bu srada Ahmed Rza Bey gru-buyla tant. Talat Beyin Selanike gelmesiyle Avrupadan dnd. ttihat ve Terakki Cemiyetinin i grubunda ok nemli bir yeri oldu. Selanik Maarif Mdrlnde muhasebecilik yapt. Sonradan ad ttihat ve Terakki Cemiyeti olan Osmanl Hrriyet Cemiyetini kurdu (1906). htilalci faaliyetleri yznden Avrupaya kamak zorunda kald, Cemiyetin Cenevre ko-lunda alt. Serez (1908), Drama (1912), Burdur (1916 ara seimleri) ) mebusu, frkann merkezi umum yesi ve ktibi umumsi (1917-1918) oldu. Birinci Dnya Harbi yenilgisiyle ngilizler tarafndan Maltaya srld. Dnnden sonra si-yaset dnda kald. 1926da zmir Suikastyla ilikili grlerek tutukland, beraat etti. Eski dostu Mustafa Kemalin emri zerine 1935te Sivas mebusu seildi. Masondu. Cavid Bey maliyeci ve siyaset adam (Selanik 1875-Ankara 1926). Selanikli bir tccarn

www.webturkiye.eu

oludur. Hseyin Cahit Yal-nn Mlkiyeden snf arkadayd. Bu ilikileri hayat boyu srd. 1896da Mlkiyeden mezun oldu. Ziraat Banka -snda ve Maarif Nezaretinde alt. 1902ye kadar devlet memurluunu srdrd, bu tarihte grevinden ayrlarak Selanik e dnd. ttihat ve Terakki Cemiyetine girdi. htilalden sonra 1908 ve 1912de Selanikten, 1914te anakkaleden mebus seildi. Birok kabinede Maliye ve Nafa nazrl yapt, ayn zamanda Mlkiyede ders verdi. ttihat ve Terakkinin dalmasndan sonra (1918) siyasetten ekildi, 1919da svireye gitti. Trkiyeye dndkten sonra zmir Suikastna kart iddiasyla idam edildi. Masondu. Cebesoy (Ali Fuat) asker ve siyaset adam (stanbul 1883-ay.y.1968). Dedesi 1877-1878 OsmanlRus Savanda ba-

285 kumandan olan Mehmed Ali Paa, babas Mill Mcadelenin ilk Nafa vekili smail Fazl Paadr. Erzincan Askeri Rti-yesinde, stanbulda Saint-Joseph Fransz Lisesinde oku-du. Harp Okuluna girdi, 1905te kurmay yzba olarak Harp Akademisinden mezun oldu. Mustafa Kemalin Harbiyeden snf arkadayd. Makedonyada ekya takibinde bulundu. 1918de mirliva oldu. Mill Mcadeleye katld. 1920-1921de Moskova bykelilii yapt. 1924te Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurucular arasnda yer ald. Mustafa Kemale suikast teebbs iddiasyla 1926da tutukland. Akland. Babas gibi Nafa vekillii yapt (1939-1943). TBMM bakanl grevinde bulundu (1947-1950). Yaymlanm alt eseri var. Cemal Paa Byk Cemal Paa da denir, asker, devlet adam (Midilli 1872-Tiflis 1922). Enver, Talat, Cemal lsnn en yal yesi olarak n yapt. 1893te Harbiyeyi, 1895te kurmay yzba rtbesiyle Harp Akademisini bitirdi. Selanikte 3. Orduya atand. 1906da ttihat ve Terakki Merkezi Umum yesi oldu. hskdar kaymakaml, kodra askeri valilii grevlerinde bulundu. Albayla terfi etti. Adana (1909) ve Badat (1911) valisi, Konya htiyat Kuvvetleri kumandan (1912) olarak grev yapt. Balkan Savana katld. stanbul ehremini (1913), Nafa ve Bahriye

www.webturkiye.eu

gnderildi. Birinci Millet Meclisinde Arda han mebusuydu. Mustafa Kemal Paaya dzenlenen zmir Suikastnn dzenleyicilerinden olduu gerekesiyle yarglanp asld. Halaskar Zabitan Grubu ttihat ve Terakkiye kar baz su-baylar tarafndan kurulan cunta. Belli bal elemanlar Tev-fik (Burunsuz), Satvet Ltfi, Dr. Rza Nur, Melam eyhi Ter-liki Salihtir. Grubun gayesi, ttihat ve Terakki istibdadn ykmak ve orduyu siyasetten uzaklatrmakt. 1912 ylnda harekete getiler. ray Askeri reisliine, bu kanalla da padiaha sunulan bir beyannameyle ttihat ve Terakki hkmetini istilaya zorladlar. Said Paa istifa etti. ktidar partisi grubun yeni kabine hakkndaki fikrini sordu. Halaskar Grup da kabinede Nzm Paann Harbiye nazn olarak, K-

288 mil Paann da herhangi bir vazifeyle bulunmalarn art kotu ve bu suretle Byk Kabine ad verilen Gazi Ahmed Muhtar Paa Kabinesi kuruldu. Byk Kabinenin iktidara gemesinden ksa bir sre sonra Balkan Harbi balad. Harp devam ederken Babli Baskn gerekleti. ktidar tekrar ttihat ve Terakkinin eline geti. Hasan Fehmi gazeteci (? 1866-stanbul 1909). Osmanl Ah-rar Frkasna ye oldu. Ahmed Rzann Pariste kard Meveret gazetesinde alt. htilalden sonra, ttihat ve Terakki aleyhtar yaynlar arasnda szn en esirgemeyen gazete olan Serbestiyi kard. 7 nisan 1909da Galata Kprs zerinde ldrld. Bu olay, 31 Mart Ayaklanmasnn balangc oldu. Hrriyet ve tilaf Frkas siyas parti. kinci Merutiyetin en buhranl safhasnda, 1911 ylnda kuruldu. Frka ayr bulunan muhalifleri birletirdi. lk reisi Damat Ferid Paadr. Frkann amac, memlekette okpartili liberal temsil merutiyeti kurmak, ttihat ve Terakkinin siyaset tekelini frenlemek hatta kaldrmakt. Frka doktrini iki esasl fikir zerine kuruluydu: Osmanlclk ve ademi merkeziyet prensibi. Tekilat, Takdirat, Teminat, Merih gazeteleri yayn organlarndan bazlaryd. Sadrazam Mahmud evket Paa suikast -zerine baz elemanlar, ttihat ve Terakki hkmeti tarafndan Sinopa srld. Ancak hkmet frka hakknda fesih karar vermedi.

www.webturkiye.eu

Kaml (Atf) asker ve siyaset adam (anakkale 1882-? 1947). Manastr Asker Rtiye ve dadisinde okudu. 1903te Harbi-yeyi bitirdi. 4. ve 3. Orduda vazife ald. Ekya takibinde baar gsterdi. Nianclyla mehurdu. Ali Fethi (Okyar) Beyin araclyla ttihat ve Terakkiye girdi. Fedaler grubunda vazife ald. emsi Paay vurdu. Merutiyetin ilanndan sonra mesleinde kald. Balkan Savanda yaraland. Cumhuriyetten sonra anakkale milletvekili olarak Meclise girdi. Kmil Paa sadrazam (Lefkoa 1832-Larnaka 1913). M-srdaki Harp Akademisinde eitim grd. Oxfordu bitirdi. Msr Valisi Abbasn hizmetinde tercmanlk yapt. Osman-

291 l devlet memurluuna girerek, imparatorluun eitli blge-lerinde grev ald; Halep (1869) ve Kosova (1877) valilii, ev-kaf nazrl (1880), sadrazamlk (1885) yapt. 1891den sonra ngilizlere kar besledii ar dostluk yznden itibarn yitirdi, ancak ngilizler sayesinde srgn ve benzeri cezalardan kurtuldu. ngilizler tarafndan desteklenmesi, ayn zamanda ttihatlar arasnda liberalizm taraftan olarak tannmasna yol at. htilalden sonra izledii ngilizci siyaset, Byk Avrupa devletlerine tand imtiyazlar ve bu arada tilaf-larla olan ilikisi, onun ttihat ve Terakkiyle atmasna sebep oldu. Babli basknyla sadrazamlna son verildi. Karabekir (Kzm) asker ve siyaset adam (stanbul 1882-Ankara 1948). Babas Mehmed Emin Paadr. 1902de Harp Okulunu, 1905te Harp Akademisini (birincilikle) bitirdi. 3. Ordu emrine verildi. Kta hizmetlerini tamamladktan sonra Manastr Mntka Erknharbiyesinde grev ald. Bulgar, Rum eteleriyle arpt. Manastr Gizli htilal Komitesine girdi. Harp Okulunda retim yelii yapt. 1907de Edirne ttihat ve Terakki Cemiyeti yesi oldu. 1908den sonra Edirnede 2. Orduda grev yapt. 31 Mart Olay zerine Hareket Ordusuyla stanbula geldi. Balkan ve anakkale savalarna katld. 1918de mirliva oldu. 1919da Dou Anadoludaki 9. Ordu

www.webturkiye.eu

yapt. Mays 1914te ikinci kez (ekim 1915e kadar) ve ekim 1918de nc kez (kasm 1918e kadar) bu grevde bulundu. ray Devlet bakan (haziran 1913-mays 1914), Hariciye nazr (ekim 1915-u-bat 1917) oldu. Mays 1916dan itibaren Adliye nazrln vekleten ynetti. Adliye nazrlna atand ve vekleten ray Devlet bakanlna getirildi (ubat 1917). Mart 1919da tutukland ve Maltaya srld. 1922de Trkiyeye dnd. zmirden bamsz milletvekili seilinceye kadar (1931-1946) siyasal hayatn dnda kald. ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde Talat Paaya ok yakn oluuyla tannd. Nzm Bey Doktor Nzm ve Selanikli Nzm da denir, siyaset adam (Selanik 1870-zmir 1926). stanbulda Asker Tb-biyede okurken gizli ttihad Osman Cemiyetine ye oldu (1889). Hakknda soruturma alnca Parise kat. grenimini Pariste tamamlad, burada Ahmed Rzayla birlikte alt. 1902de Pariste toplanan Birinci Jn Trk Kongresine katld. 1907de ttihat ve Terakkiye girdi ve en aktif yelerinden biri oldu. ttihat ve Terakki tarafndan Selanike davet edildi. Selanike 1908 htilalinden nce gizlice ve hoca kyafetiyle geldi. Cemiyetin Paris ve Selanik kollan arasnda

294 balant salad. Makedonya Grubuyla birlemesine araclk yapt. Sonra zmire geerek orada Yakub Aa takma a-dyla bir ttnc dkkn at. ttihat ve Terakkinin Ege tekilatn kurdu. Bata smet (nn) Bey olmak zere subaylar arasnda alt. Anadoluda ttihat propagandas yapt. 1908 htilali patlak verince, II. Abdlhamidin zmirden Selanik zerine sevk ettii asker birliklerin arasna szmann yolunu buldu. Merutiyetin ilanndan sonra, perde arkasnda almaya devam etmeyi tercih etti, Selanik Belediye Hastanesi batabibi olarak kald. ttihat ve Terakki Merkezi Umumsinin srekli yesiydi. 191le kadar Cemiyetin genel sekreterliini yapt. 1918de (austos-ekim) Maarif nazr olarak kabineye girdi. Mustafa Kemale kar ha-zrlanan zmir Suikastiyla ilikisi olduu gerekesiyle asld. Nzm Paa asker ve devlet adam (stanbul 1858-ay.y.1913). Harbiyeyi bitirdikten sonra asker renimine Fransada devam etti. 190le kadar Makedonya, Yemen ve Hicazda hizmet grd. II.

www.webturkiye.eu

Abdlhamid tarafndan Badata srld. 1908de Edirnedeki 2. Orduya kumandan tayin edildi. stanbul garnizon kumandan oldu (nisan 1909). 31 Mart Ayaklanmasndan sonra Badata vali olarak gnderildi (nisan 1910-ubat 1911). ttihat ve Terakki iktidardan dtkten sonra Harbiye nazrl grevine getirildi (1912-1913). Babli Baskn srasnda Yakub Cemil tarafndan tabancayla vurularak ldrld. Noradunkyan (Gabriel) Ermeni asll devlet adam (stanbul 1852-?). Sultan Azizin frncbas Mikael Noradunkyann oludur. Galatasaray Lisesini ve Mlkiyeyi bitirdi. Babli Hariciye Kalemine girdi ve ksa srede burada mdr oldu. Tevfik Paa Kabinesinde Hariciye, Hseyin Hilmi Paa Kabi-nesinde Ticaret ve Nafa nazr oldu. 31 Mart Ayaklanmasndan sonra kurulan Ahmed Tevfik Paa Kabinesinde yerini muhafaza etti. Gazi Ahmed Paa Kabinesinde yine Hariciye nazr oldu. Okyar (Ali Fethi) asker ve siyaset adam (Pirlepe 1880-stanbul 1943). Kurmay yzba olarak Harp Akademisini bitirdi (1903). ttihat ve Terakki Cemiyetine girdi (1906). Tahttan in-dirilen II. Abdlhamidin Selanike gtrlmesi grevini stlen-

295 di. 1908 Devriminden sonra atae militer olarak Parise gnde-rildi (1910). 1911de ttihat ve Terakki Frkas ktibi umumsi oldu. 1912de askerlikten ayrld, ancak yine de Trablusgarp Cephesinde (1911-1912) arpt. Manastr (1912) ve stanbul (1914) mebusu seildi. Sofya elilii grevinde bulundu (1915). Birinci Dnya Savandan sonra 1918de Hrriyetperver Avam Frkasn kurdu. ngilizlerce tutukland. 1920de Mill Mcadeleye katld. TBMMde mebusluk yapt. ileri bakan oldu (1923). Babakanlk grevinde bulundu (kasm 1924-mart 1925). Paris bykeliliine atand (1925-1930). 1930da Serbest Frkay kurarak partinin genel bakan oldu. 1933te Konya milletvekili olarak TBMMye girdi. Londra bykelilii (1931-1939) ve Adalet bakanl (1939-1941) yapt. Orbay (Rauf) asker ve siyaset adam (stanbul 1881-ay.y. 1964). Bir Osmanl amiralinin oludur.

www.webturkiye.eu

Deniz Harp Oku-lunu bitirdi. Denizciliin btn kademelerinde hizmet grd. 1908de Sisam Adasnda kan isyan bastrd. Trablusgarp Harbinde deniz yoluyla ikmali salad. 1913te Hamidiye zrhls komutan olarak ulusal bir kahraman oldu. Birinci Dnya Savanda donanmada ve Tekilat Mahsusa fedasi olarak randa grev yapt. Mir zzet Paa Kabinesinde Bahriye nazrl grevinde bulundu. Brest-Litovsk ve Mondros antlamalarnda Osmanl heyetinin yesiydi. Mays 1919da ulusal direnii rgtlemek zere Anadoluya geti. Hareketin liderlerinden biri ve son Osmanl Mebusan Meclisinde mart 1920ye kadar milliyetilerin bayd. Bu tarihte Meclisin ka-patlmas zerine Maltaya srld. Yurda dnnden sonra Ankaraya giderek TBMMde yer ald. Nafa vekillii (1921-1932) ve babakanlk (1922-1923) yapt. 1923ten itibaren Cumhuriyet Halk Frkas iinde Mustafa Kemal ve smet paalarn siyasetlerine kar muhalefetin liderliini stlendi. 1924te Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kurdu. 1926da zmir Suikastnn arkasndaki beyin olmakla suland ve gyaben 10 yl hapis cezasna arptrld. 1926dan 1936ya kadar yurtdnda yaad. 1939da yine siyas hayata girdi. Daha sonra Londra bykelisi oldu (1942-1944). Osmanl Ahrar Frkas ttihat ve Terakkiye muhalefet etmek zere kurulan ilk siyas parti (14 eyll 1908-30 ocak 1910).

296 Frkaya mensup ve yardmc olanlar arasnda, Prens Saba-haddin, eski Sadrazam Kmil Paa, erif Paa, Hasan Fehmi Efendi, Mevlanzade Rifat, gazeteci Ali Kemal vard. Kirkor Zhrap, Dr. Rza Nur, Ahmed Samim frkann yeleri arasndayd. Damat Salih Paa da frkaya ilgi gsterdi. lk seimlerde hibir mebusluk kazanamayan frka, stanbul dnda hibir yerde ube de aamad. Mal durumu daima ok zayf kald. Kuruluundan bir buuk yl sonra, Nureddin Ferruh Bey frkann faaliyetlerine son verildiini bildiren beyannameyi yaynlad. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti cemiyet ve siyas parti. Ad ilk olarak 1889da duyuldu. Askeri

www.webturkiye.eu

Tbbiye rencileri tarafndan kuruldu. stibdat rejimine kar bir cemiyetti. Birka yl sonra II, Abdlhamid lke iindeki rgt etkisiz duruma getirdi. Bir i dinamik simgesi olan asl ttihat ve Terakki Cemiyeti 1906da Selanikte 3. Ordu subaylarnn giriimiyle kuruldu. lk kurucular 10 kiiydi. 1907 ylnda Paris rgtyle anlat ve nce Terakki ve ttihat, sonra ttihat ve Terakki adn ald. Merkezi Selanik saylyordu. grgtlenmesi Makedonyayla snrl kalmad. Din, mezhep, millet fark gzetmeksizin imparatorluun her yerine kk sald. ttihat ve Terakki nce Osmanlcl benimsedi, sonra Trk ve Trkletirici bir politika izledi. 31 Martta Hareket Ordusu tarafndan yok olmaktan kurtarld ve Cemiyet, daha fazla ordu hiyerarisini kendi yapsnda yanstmaya balad. 1908-1918 arasnda iktidarda kald. Cemiyetin son kongresi 1918 ylnda yapld. ttihat ve Terakkicilerin yurtdnda frka kuracaklar sylendi ancak beklenen olmad. Rumeli, ttihat ve Terakki, Hrriyet, ray hmmet, Tanin gibi Cemiyete ait ve bal gazeteler vard. gmer Naci asker ve siyaset adam (? 1880-Kerkk 1916). 1902de Harbiyeden temen olarak mezun oldu. Serveti F-nun hareketine katld. ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk yelerindendi. Parise, Kafkasyaya, sonra da rana (1907) kamak zorunda kald; tutukland, hapsedildi. htilalden (1908) sonra ttihatlarn araya girmeleriyle serbest brakld. Cemiyet iinde hayli nfus sahibiydi. Trablusgarp (1911) ve Balkan (1912) savalarna katld. kinci Mecliste Krkki297 lise (Krklareli) mebusu olarak bulundu. ttihat ve Terakkinin merkezi umum yeliine seildi (1910-1912). hastalndan ld. Prens Sabahaddin siyaset adam ve toplumbilim kuramcs (stanbul 1878-Colombier, Neuchtel 1948). Babas Damat Mahmud Paa (1855-1903), 1899da olu Sabahaddin ve Ltfullahla birlikte Parise kat. Babasnn lmnden sonra, Jn Trkler iindeki hizbin bana geti ve Teebbsi ahs ve Ademi Merkeziyet Cemiyetini kurdu. tilaflarn i-deolou, ttihat aleyhtarlarnn Babli Basknn dzenleyenlerin bandayd. ran Cephesinde, tifs

www.webturkiye.eu

lideriydi. 1908de stanbula dnd. Beraberinde babasnn kemiklerini getirdi. Hibir zaman aktan aa liberallere liderlik etmedi, perde arkasnda kalmay tercih etti. Ama Mahmud evket Paann ldrlmesi zerine muhalefeti tasfiyeye giden ttihat ve Te-rakkiden kurtulmak iin kadn kyafetiyle ngiliz bandral Victoria gemisine binerek stanbuldan kat (1913). Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan sonra Osmanl hanedanna mensup olduu iin yurda girmesi yasakland. Resneli Niyazi Kolaas Niyazi de denir, asker (Resne 1873-Avlonya 1913). 1896da Harbiyeden temen olarak mezun oldu. 1897 Yunan Savanda n kazand. Rtbesi ykseldi. 1903 ylndan 1908 ylna kadar 3. Avc Taburunda Bulgar komitaclara kar savat. Temmuz 1908de hrriyet kahramanlarndan biri oldu. Ordunun harekete gemesi kararla-trlnca emrindeki 400 kiilik Resne Mill Taburuyla daa kt. Merutiyetin geri getirilmesine yol aan ayaklanmann lideri olarak n yapt. Bir sre hayli reklam yapld, kendisinden Kahraman Hrriyet olarak sz edildi, ad bir sava gemisine verildi. Resneli Niyazi asker grevine geri dnd. Hareket Ordusuyla stanbula geldi (1909). Cemiyet iinde nemli bir rol oynamad. iftliine ekildi. Arnavutlukta kan davas nedeniyle hasmlar tarafndan ldrld. Said Halim Paa sadrazam (Kahire 1863-Roma 1921). Kava-lal Mehmed Ali Paann torunu ve Halim Paann oludur. Tahsilini Avrupada yapt. Msrl bir prens olmasna ramen hayatnn byk ksmn stanbulda geirdi. II. Abdlhamid, Kavalal ailesinin fertlerini devlete balamak siyasetini

298 takip ettii iin kendisini 1888de paalk rtbesiyle ray Devlet azalna getirdi. 1908den sonra stanbula geldi. Ye-niky Belediye Dairesi reisi oldu. (Buradaki gzel yals, Bo-azn en gzel yaplarndan biriydi; 1995te yand.) Arapa, ngilizce, Franszca bilirdi. slamlamak adyla Franszca yazd kitap, Mehmed Akif Ersoy tarafndan Trkeye ev-rildi. 1912de ray Devlet bakanlna getirildi. ttihat ve Terakki Cemiyeti ktibi umumsi, 1913te ikinci kez ray Devlet bakan, gn sonra Hariciye nazr, Mahmud evket Paann suikast sonucu ldrlmesinden

www.webturkiye.eu

sonra da sadrazam oldu. Birinci Dnya Harbinin kt gnlerde, Almanyayla ittifak yaplm olmasna ramen savaa girilmesine karyd. stifa etti, fakat Sultan Readn sraryla yerinde kald. 1917 ubatnda bu grevden istifa etti, yerine Talat Paa geti, Ayan azalna dnd. Mondros Mtarekesinden sonra Mal-taya srld (1919). kinci nn zaferinden sonra ngilizlerle yaplan anlama gerei Malta srgnleri serbest braklnca Damat Ferid hkmetine gvenmediinden nce svireye daha sonra talyaya gitti. Romada bir Ermeni militan tarafndan ldrld. Naa stanbula getirildi, Sultan Mahmud Trbesinin bahesinde babasnn mezarnn yanna gmld. Sapancal Hakk asker ve siyaset adam (Sapanca 1882-ay.y. 1952). Halepten g etmi bir Trkmen ailesinin ocuuydu. Babas koyun ticaretiyle urayordu. Babas vefat e-dince annesi Beikta Askeri Rtiyesine yazdrd. Edirne Askeri dadsinden sonra girdii Harp Okulundan 1903te mezun oldu. 3. Orduya katld. ttihat ve Terakkiye girdi. Hakknda yakalama emri knca Karadaa kat. 1908 htilaliyle hrriyetine kavutu. Ikodrada Cemiyetin sorumlu sekreteri olarak alt. Birok cephede savat. Mustafa Kemalin yakn arkadayd. Ticarete atld. Yakub Cemille birlikte yargland. Kastamonuya srgn edildi. Kat. stiklal gazetesini kard. Sleyman Asker asker (Prizren 1884-Basra 1915). Vehbi Paann oludur. 1902de Harp Okulunu bitirdi. 1908den nce ttihat ve Terakki Cemiyeti yesi oldu. 1909-1911 ara-

299 snda Badatta jandarma komutan olarak grev yapt. 1912de Trablusgarpta Mustafa Kemalin, 1913te Enver Beyin komutasndaki 10. Kolordu kurmaynda alt. Edirnenin kurtarlmasnda ve onun ardndan Bat Trakyadaki ete savanda nemli rol oynad. Garb Trakya Muvakkat Trk Hkmetinin bakanlm yapt. 1914te Basra valisi tayin edildi. ngilizlere kar savamak zere Tekilat Mahsusa mfrezesi kurdu, savat ama yenildi. Yenilgiyi hazmedemedi, intihar etti.

www.webturkiye.eu

emsi Paa asker (d. Tiran 1858). ok gen yata gnll o-larak 1877-1778 Osmanl-Rus Savana katld, iki defa ya-raland. 1897 Yunan Savandaki byk cesaretiyle II. Abdlhamidin gvenini kazanarak neferlikten paala kadar ykseldi. ok cesur oluu ve padiaha mutlak sadakatiyle tannd. mza yerine emsi emso kazl mhr kullanrd. Merutiyet hareketini bastrmakla grevlendirildi. Temen Atf tarafndan ldrld. Talat Paa sadrazam (Edirne 1874-Berlin 1921). Krcaalinin Cepheli kynden Ahmed Vasf Efendi ile Hrmz Hanmn oludur. Annesi ve babas Trkmendir. Muhalifleri Kpt (ingene) olduunu iddia etmiler ve bu iddialarn Larousse Uni-verselin 1932 basksndaki bilgiye dayandrmlard. Ancak biyografici brahim Alaettin Gvsa bunun Tanak komitacs, Van mebusu Vahan Papazyann olu Arakel Papazyan tarafndan yazldn tespit etmitir. Yoksul bir ailedendi, snrl e-itim grd. Edirne Posta Telgraf daresine girdi ve Musev Alyans srail Mektebine Trke retmeni oldu. Mektebin mdr Msy Lupann kzndan Franszca rendi. 1890dan sonra istibdat idaresi aleyhine almaya balad ve bu nedenle tevkif edildi. Edirne tevkifhanesinde 25 ay kald. 1899 ubat aynda, Kadir gecesi sebebiyle affedildi. Selanike srld. Mason locasna girdi. Hukuk tahsili grd. 1906da Osmanl Hrriyet Cemiyetini kurdu. Devrim sonrasnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin en nemli yelerinden biri oldu. lk Mebusan Meclisi de dahil btn ttihat ve Terakki dnemi meclislerinde Edirne mensubu olarak yer ald. 10 mart 1911de evlendi. Talat Paa, ei dolaysyla Namk Kemalin akrabasyd. Babli Basknndan sonra, 1913-

300 1917 yllan arasnda Dahiliye nazrl, 1917-1918 yllarnda sadrazamlk yapt. Cemiyetin dalmas zerine bu grevinden istifa etti (1918) ve 2-3 kasm 1918 cumartesi gecesi Alman Sefaretinin Loreley adl gemisiyle Almanyaya kat. 15 mart 1921de Berlinde, rann Salmas ehrinde doan Ermeni komitac Sogomon Tayleryan tarafndan tabancayla vurularak ldrld.

www.webturkiye.eu

1944n ubat aynda naa vatana getirildi ve mcadele arkadalarndan ounun yatt Hrriyeti Ebediye ehitliine konuldu. Masondu. Bektaydi. Topal Tevfik suikast (l. stanbul 1913). Sadrazam Mah-mud evket Paann suikastna kart. Divanharp nnde, Mahmud evket Paay neden ldrd sorulduunda, Bana, bu paann Ruslarla anlap stanbulu onlara verecei anlatld. Bir de gizli mektubunu okudular dedi. Kendisinin okuma yazmas yoktu. Kumarbazd. dam edildi. Uaklgil (Halit Ziya) romanc ve ykc (stanbul 1866-ay.y. 1945). ttihat ve Terakki Cemiyeti yesiydi. zmirde Nevruz, stanbulda Serveti Fnun (1896) dergilerini kard. Devlet memurluunda bulundu, Reji daresinde alt. htilalden sonra niversitede estetik ve yabanc diller dersleri verdi. Padiaha (Mehmed Read) birinci ktip tayin edildi (1909). Diplomatik grevlerle Avrupada bulundu (1913-1914). Anlarn Saray ve gtesi (3 cilt, stanbul, 1940-1942) adl kitapta anlatt. hrgpl Mustafa Hayri din ve siyaset adam (hrgp 1867-s-tanbul 1927). htilalden (1908) sonra btn Meclislerde Nideden mebus seildi. ttihat ve Terakki Cemiyeti yesi oldu (19081917). Adliye (1911) ve Evkaf (1911-1912 ve 1913-1914) nazrl grevlerinde bulundu. Yaln (Hseyin Cahit) gazeteci ve siyaset adam (Balkesir 1874-stanbul 1957). 1896da Mlkiyeyi bitirdi. gretmenlik, gazetecilik, evirmenlik, yazarlk yapt. htilalden sonra ttihat ve Terakki Cemiyetine girdi. Her Mecliste de stanbul mebusu olarak bulundu. Hseyin Kazmla birlikte Cemiyet yanls bir gazete olan Tanini kard. Meclisi Mebusann bakanvekili (19141916) ve bakan (1916-1918) oldu. grgt iinde Talat Paann en yaknlarndand. 1919da

301 ngilizler tarafndan tutukland ve Maltaya srld. Anadoluya dndkten sonra tekrar Tanini yaymlad. Hkmetin siyasetini eletirdii iin iki kez tutukland ve 1925te o-ruma srld. Mustafa Kemalin lmnden sonra, stanbul ve Kars milletvekili olarak TBMMde bulundu (1939-1950). 1948den itibaren Cumhuriyet Halk Partisinin yayn organ Ulusun bayazarln yapt. 1954te bu kez Demokrat Parti ynetimi tarafndan tutukland ve iki yl hapse mahkm edildi. Edebiyat ve gazetecilik alanlarndaki almalarn lmne kadar srdrmtr. Yenibaheli kr asl ad Ahmet kr Ouz, asker ve siyaset adam (stanbul 1881-ay.y.

www.webturkiye.eu

1953). Aabeyi Nail ile kendisine Hanmn Oullar derlerdi. Babas Kaymakam Dr. Ahmed Beydir. Annesi erkezdi. Tekilat- Mahsusann fedasiydi. Aabeyi Naille birlikte birok cephede bulundu. Ankaradaki ulusal glere silah, cephane ve adam karan Karakol Cemi-yetinin de elemanyd. Kocaeli ve stanbul yresinde Kuvay Milliyeyi rgtledi. lk TBMMye stanbul milletvekili seildi (1920). Mustafa Kemale kar oluan (1922) ikinci grupta yer ald. Yeniden milletvekili seilemedi (1923). Aabeyi Nail, Atatrke zmirde suikast dzenlenmesi olayna ad kar-tndan idam edildi. Yenibaheli krnn vey olu Trkiye Sosyalist Partisinin kurucusu Burhan Ouzdur. Ziya Gkalp asl ad Mehmed Ziya, yazar ve toplumbilimci (Diyarbakr 1876-stanbul 1924). grenimini tamamlamak iin Diyarbakrdan stanbula geldi (1896) ve Veteriner Fa-kltesine girdi. htilalci faaliyetlerinden tr tutuklanarak Diyarbakra gnderildi (1897). 1908de kard Dicle adl kk gazeteyle dikkati ekti. htilalden sonra ttihat ve Terakki Cemiyetinin Diyarbakr rgt temsilcisi olarak 1909 Kongresine katlmak zere Selanike gitti. Merkezi umum yeliine seildi ve 1918e kadar bu grevde kald. Talat Paann yakn olarak tannd. Felsefe retmenlii yapt, dergiler kard. 1919da Mttefikler tarafndan tutuklanarak Maltaya srld. 1921de yurda dndnde Kemalistler tarafndan hayli souk karland. Daha sonra Kemalistlerle aras dzeldi. 1923te Diyarbakr milletvekili olarak Meclise girdi. Sekiz kitab yaymland. Kaynaka Ahmad, Feroz, ttihat ve Terakki, Kaynak Yaynlar, 3. bask, 1986. Ahmad, Feroz, ttihatlktan Kemalizme, Kaynak Yaynlar, kasm 1985. Akam, Taner, Ermeni Tabusu Var m?. Su Yaynlar, austos 2000. Akin, Sina, Jn Trkler, ttihat ve Terakki, mge Kitabevi, 2. bask, kasm 1998. Akyol, M. Cihat, Kontrgerilla, afak Matbaas, 1990. Ansiklopedik Siyasi Terimler ve grgtler Szl, Gvenlik ve Yarg Muhabirleri Dernei Yaynlar, 1993. Artu, brahim, Balkan Sava, Kasta Yaynlar, kasm 1988. Atatrkn Btn Eserleri, 1. cilt, Kaynak Yaynlar, 2. bask, 1999.

www.webturkiye.eu

Avcolu, Doan, Milli Kurtulu Tarihi, 3. cilt, stanbul Matbaas, 1974. Aydemir, evket Sreyya, Enver Paa, 1., 2., 3. cilt, Remzi Kitabevi, 5. bask, 1993. Aydemir, evket Sreyya, Tek Adam, 1., 2., 3. cilt, Remzi Kitabevi, 13. bask, 1994. Aydemir, evket Sreyya, kinci Adam, 1., 2., 3. cilt, Remzi Kitabevi, 7. bask, 1993. Bahaeddin akirin Anlar, Milliyet gazetesi, 4 nisan 1934-31 aralk 1934. Bayrak, M. Orhan, stanbul Tarihi, nklap Kitabevi, 1996. Bulut, Faik, ttihat Terakkide Milliyetilik, Din ve Kadn Tartmalar, 2 cilt, Su Yaynlar, mays 1999.

304 Cebesoy, Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk, Temel Yaynlar, 2000. Cemal Paa, Hatralar; ttihat Terakki ve Birinci Dnya Sava, Selek Yaynlar, 1959. Cemil, Arif, Tekilat- Mahsusa, Arba Yaynlar, kasm 1997. Criss, Bilge, gal Altnda stanbul, letiim Yaynlar, 3. bask, 2000. avdar, Tevfik, ttihat Terakki, letiim Yaynlar, temmuz 1991. itliolu, Ercan, Yedekteki Taeron; ASALA-PKK, hmit Yaynclk, 2. bask, mart 1998. laan, Emin, Tarihe Dlen Notlar, hmit Yaynclk, 2. bask, aralk 2000 Dinamo, Hasan zzettin, Kutsal syan, 5 cilt, Tekin Yaynevi, 1990. Dirik, Orhan, Babam General Kzm Dirik ve Ben, Yap Kredi Yaynlar, haziran 1998. Emirolu, Kudret, Anadoluda Devrim Gnleri, mge Kitabevi, mart 1999. Eronat, Canan, Erturul Svarisi Ali Beyden Aye Hanma Mektuplar, Yap Kredi Yaynlar, aralk 1995. Ertrk, Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas, Pnar Yaynevi, 1964. Esatl, Mustafa Ragp, ttihat ve Terakki, Hrriyet Yaynlar, mays 1975. Genelkurmay Askeri ve Staretejik Ett Bakanl, Belgelerle Ermeni Sorunu, Askeri Tarih Yaynlar, 1992. Grigoriantz, Alexandre, Kafkasya Halklar (ev. Doan Yurdakul), Sabah Kitaplar, temmuz 1999. Halil Menteenin Anlar, Hrriyet Yaynlar, kasm 1986. Hiylmaz, Ergn, Tekilat- Mahsusadan MTe, Varlk Yaynlar, 1990.

www.webturkiye.eu

Hiylmaz, Ergun, Baverenler Bakaldranlar, Altn Kitaplar, ocak 1993. Hiylmaz, Ergun, Osmanldan Cumhuriyete Gizli Tekilatlar, Altn Kitaplar, kasm 1994. Hiylmaz, Ergun, Tekilat- Mahsusa, Kamer Yaynlar, 1996. Kabacal, Alpay, Domayan Hrriyet ve Yarda Kalan htilal, Cem Yaynevi. Kabacal, Alpay, Trkiyede Siyasal Cinayetler, Altn Kitaplar, nisan 1993. Karabekir, Kzm, Enver Paa ve ttihat Terakki, Tekin Yaynlar, 1990.

305 Karabekir, Kazm, Paalarn Hesaplamas, Emre Yaynlar, eyll 1992. Karakoyunlu, Ylmaz, h Aliler Divan, Doan Kitaplk, 2. bask, mays 2000. Karatamu, Selahattin-Toker, Hlya, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, 3. cilt, 6nc ksm (19081920), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, 1996. Kocahanolu, Osman Selim, ttihat Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, Temel Yaynlar, 1998. Kololu, Orhan, Avrupann Kskacnda Abdlhamit, letiim Yaynlar, 1998. Kutay, Cemal, Talat Paann Gurbet Anlar, 1., 2., 3. cilt, Kltr Matbaas, 1983. Kutay, Cemal, Yazlmam Tarihimiz, Semeler 1, Aksoy Yaynclk, ekim 1999. Leskovikli, Mehmet Rauf, ttihat ve Terakki Ne di, Arba Yaynlar, kasm 1991. Meram, Ali Kemal, Padiah Analar, Toplumsal Dnm Yaynla-r, 5. bask, 1998. Ouz, Burhan, Yaadklarm Dinlediklerim, Simurg Yaynlar, 2000. Okyar, Osman - Seyitdanlolu, Mehmet, Fethi Okyarn Anlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, austos 1997. Ortayl, lber, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Kaynak Yaynlar, mart 1983. gymen, grsan, Bir htilal Daha Var, Milliyet Yaynlar, eyll 1986. gzakman, Turgut, Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi, Bilgi Yaynevi, haziran 1999. Pehlivanl, Hamit, Askeri Polis Tekilat, Genelkurmay Basmevi, 1992. Petrosyan, Yuriy Aatovi, Sovyet Gzyle Jntrkler (eviren Mazlum Beyhan ve Aye Hachasanolu), Bilgi Yaynevi, nisan 1974. Ramsaur, E. E., Jn Trkler ve 1908 htilali (eviren Nuran hlken), Sander Yaynlar, 1972.

www.webturkiye.eu

Resneli Niyazinin Anlar, bugnk dile eviren hsan Ilgar, ada Yaynlar, 1975. Sakaolu, Necdet, Bu Mlkn Sultanlar, Olak Yaynlar, 2. bask, aralk 1999.

306 Sorgun, Taylar, Mtareke Dnemi ve Bekiraa Bl, Kamer Yaynlar, 1998. Sreya, Cemal, Sevda Szleri, Can Yaynlar, 1990. Sreyya, Mehmet, Sicil-i Osmani; Osmanl hnlleri, 6 cilt, Kltr Bakanl-Tarih Vakfi ortak yayn, nisan 1996. akir, Ziya, Mahmut evket Paa, Muallim Fuat Gcyener tarihi eserler serisi, No. 18, stanbul, 1956. racyan, Aravir, Bir Ermeni Terristin tiraflar, Kasta Yaynla-r, mays 1997. imir, N. Bilal, Malta Srgnleri, Bilgi Yaynevi, 2. bask, nisan 1985. imir, N. Bilal, ehit Diplomatlarmz, 2 cilt, Bilgi Yaynevi, aralk 2000. Tansu, Samih Nafiz, ttihat ve Terakki inde Dnenler, nklap Kitabevi, 1960. Tanzimattan Cumhuriyete Ansiklopedisi, 6 cilt, letiim Yaynlar, 1985. Tevetolu, Fethi, gmer Naci, Babakanlk Kltr Mstearl Yaynlar, 1973. Tevfik, Ebzziya, Yeni Osmanllar Tarihi, Hrriyet Yaynlar, mart 1973. Tevfik, Rza, Biraz da Ben konuaym, letiim Yaynlar, ubat 1993. Timur, Taner, Trkler ve Ermeniler, mge Kitabevi, ekim 2000. Tinayre, Marcelle, Tinayrenin Gnl; Osmanl zlenimleri ve 31 Mart Olay (eviren Engin Sunar), Aksoy Yaynclk, ekim 1998. Topuz, Hfz, Eski Dostlar, Remzi Kitabevi, temmuz 2000. Topuzlu, Cemil, 80 Yllk Hatralarm, .h. Cerrahpaa Tp Fakltesi Yaynlar, 1982. Troki, Leon, Balkan Savalar (eviren Tansel Gney), Arba Yaynlar, eyll 1995. Tunaya, Tark Zafer, ttihat Terakki, Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi, letiim Yaynlar, 2000. Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler (1859-1952), Arba Yaynlar, 2. bask, kasm 1992. Yaln, Soner, Beco; Behet Cantrkn Anlar, Su Yaynlar, 7. bask, ubat 2000.

www.webturkiye.eu

Yaln, Soner - Yurdakul, Doan, Bay Pipo, Doan Kitaplk, 24. bask, ocak 2001. Yaln, Soner - Yurdakul, Doan, Reis; Gladionun Trk Tetikisi, 16. bask, Su Yaynlar, ocak 2001.

307 Yaln, Soner, Binba Erseverin tiraflar, Kaynak Yaynlar, 16. bask, 2000. Yavi, Ersal, Trkler, Ermeniler, Krtler, Yazc Yaynevi, ocak 2001. Ylmaz, Mustafa, Milli Mcadelede Yeil Ordu, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1987. Yurdakul, Doan - Erdin Cengiz, etele, hmit Yaynevi, 1999. Zrcher, Erik Jan, Milli Mcadelede ttihatlk (eviren Nzhet Saliholu), Balam Yaynlar, 2. bask, ekim 1995. Dergiler Aktel, say 481, yl 2000. Ali Mnif Beyin Hatralar, ttihadclarn Babli Baskn, Hayat Tarih Mecmuas, say 8-11; eyll, ekim, kasm, aralk 1969. Bayraktar, Bayram, Subaylarn Siyaset Yapmasn Engellemeye Ynelik Uygulamalar, Toplumsal Tarih, say 72, aralk 1999. avuolu, eref, Benim Grdm Babli Baskn, Yakn Tarihimiz dergisi, cilt 1, say 7, 12 nisan 1962. Fuat Balknn Hatralar, lk Trk Komitac, Yakn Tarihimiz dergisi, cilt 4, say 48, 24 ocak 1963. Galip Paann Hatralar, 31 Mart Vakas, Hayat Tarih Mecmuas, say 7, austos 1966. 2000e Doru dergisi, 15-21 mays 1988. Mehmetefendiolu, Ahmet, Yakup Cemil Olayna likin ki Belge, Tarih ve Toplum, cilt 19, say 111, mart 1993. Mehmetefendiolu, Ahmet, Sapancal Hakknn Kastamonudan Kamas Olay, Tarih ve Toplum, cilt 19, say 114, haziran 1993. gztuna, Ylmaz, 50 Yl gnce 1. Dnya Savana Girmitik, Hayat Tarih Mecmuas, say 1, ubat 1965. Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz dergisi, cilt 2, say 24, 9 austos 1962. Gazeteler Hrriyet Milliyet Sabah Radikal

www.webturkiye.eu

Dizin

A Abalolu, Yunus Nadi, 152 Abas, Hiram, 11 Abdullah Cevdet, 108 Abdlaziz, 102 Abdlhamid II, 19, 24, 28, 35-37, 69, 110, 126, 134, 137, 197 Abdlmecid, 69 Agopyan, Agop, 52, 57, 58, 99, 156, 158 Aar, Mehmet, 183 Ahmed Tevfk Paa, 214 Ahmed Samim, 71 Aka Gndz, 108, 235 Akgl, Eyp Sabri, 20, 30, 66, 164, 169, 179, 182, 184 Aksoy, Dursun, 123 Akin, Sina, 29 Alanson, Mazhar, 40 Albay Fuat Bey, 163 Ali Haydar Bey, 218, 242, 247, 261 Ali Kemal, 145 Ali Rza Paa, 71 liye Hanm, 167 Arafat, Yaser, 78 Aral, Namk Zeki Aram, 279 Ar, Tecelli, 150

Arnavut Ali, 34 Atatrk, Mustafa Kemal, 26, 31 Aybar, Mehmet Ali, 68 Aydemir, Talat, 151 Ayka, Fazl Ahmet, 71 Aznavour, Charles, 152 B Bahaeddin akir, 116, 122, 182, 200, 202-204, 211, 233, 247, 257, 260, 278, 279 Bakkalba, Seluk, 150 Balcolu, Beir, 145 Bandrmal kr, 106 Baron Vangenheim, 181 Bayrakl, hzeyir, 120 Bayur, Yusuf Hikmet, 139 Bleda, Mithat kr, 130, 271 Blkba, Rza Tevfik, 36 Bulca, Fuat, 103 C Cafer Tayyar, 22 Cantrk, Behet, 126

310 Carm, Taha, 223

www.webturkiye.eu

Cavid Bey, 108, 167, 181, 239 Cebesoy, Ali Fuat, 28, 68 Celile Hanm, 68 Cemal, Hasan, 31 Cemal Azmi, 116, 211, 234, 278 Cemal Paa, 122, 258 Cemal Sreya, 266 Cemayel, Beir, 92 Cemil Paa, 175 Cemile Hanm, 151, 152, 273 Cevad Abbas, 101 Cevdet Bey, 63 Cimcoz, Salah, 108 Cinnah, Muhammed Ali, 184 Cirit, Oktar, 95 Codorolu Hamid, 204 Conker, Nuri, 101, 103, 184 alayangil, hsan Sabri, 227 atl, Abdullah, 116 elik, Oral, 120 erkez Ethem, 98 erkez Reid, 171 etinkaya, Ali, 212 olpan, Ylmaz, 150 ubuk, Ali, 81 ubuk, evket, 81 D Dalan, Bedrettin, 12 Deli Fuad Paa, 170 Deli Halid, 197 Demirciyan, Karen, 149 Dervi Vahdeti, 66 Dikran, Leon, 95, 97, 99 Dinamo, Hasan zzettin, 13 Dirik, Kzm, 142 Dirik, Orhan, 142 Doktor Abidin Bey, 135 Doktor Reid, 263 Dukakinzade Feridun, 178 Duran, smail, 190, 191

E Ecevit, Blent, 214 Ecevit, Rahan, 262 Edare Hanm, 20, 151 Ekmekiyan, Levon, 74, 75, 88, 116 Emir Arslan Bey, 65

www.webturkiye.eu

Emmanuel Karasu, 28, 163 Emrillah Barkn, 184 Enver Paa, 13, 151, 172-182, 196, 199, 201, 213-218, 231-241, 243-248, 251, 252, 254-259, 265, 269, 272 Erbeyli, Ahmet, 123 Eretin, Kenan, 120 Erez, smail, 157, 223 Ergun, Enver, 158 Eri, Alaeddin, 192 Erkan, hnal, 75 Erolat, Canan, 103 Ersever, A. Cem, 12 Ersoy, Mehmed Akif , 80 Ertrk, Hsamettin, 132, 245 Esatl, Mustafa Ragp, 20, 265 Esendal, Memduh evket, 196, 239, 240, 253, 260 Esensoy, Ahmet Tevfik, 120 Ethem Basri Bey, 197 Evren, Kenan, 89 Eymr, Mehmet, 116 F Filibeli Halim Cavid, 22 Franz-Ferdinand von Habsburg, 179

311

G Galustiyan, Viktor, 119 Gazi Osman Paa, 168 Gkay, Fahrettin Kerim, 192 Gurriaran, Jose Antonio, 122 Gmlcineli smail Hakk, 162 Gnaltay, emsettin, 271 Gnyol, Metin, 120 Grvit, Erkan, 75, 89 H Hacikyan, Hacik, 89 Hasan Fehmi, 72 Hasan Rami Paa, 36 Hayriye Hanm, 115, 116 Henze,

www.webturkiye.eu

Paul B., 223 Hitler, Adolf, 214 Hseyin Hilmi Paa. 24, 107 Hseyin Hsn Paa, 68 1 brahim Hakk Paa hsan, Vahe, 276, 278 kbal, Muhammed, 184 nan, Ar, 214 nn, smet, 28, 178 smail Canbulat, 29, 108 smail Hakk bey, 162, 247, 264, 265 smail Mahir Paa, 37, 38, 137 zmitli Mmtaz, 59, 101, 131-133, 136, 137, 139, 164, 165, 168, 176, 179, 181, 184, 198, 214 K Kamac Emin, 68 Kaml, Atf, 32 Kmil Paa, 71, 107, 110, 129-131, 137-141, 162, 169, 179, 210, 211, 240, 244, 245, 251, 253, 260 Karabekir, Kzm, 68, 142 Karaca, Muammer, 142 Kara Kemal, 130, 132, 166, 234, 239, 240, 245, 247, 253, 255-260, 272 Karanlk, Rafet, 120 Karasu, Bilge, 28 Karay, Refik Halit, 164 Kara Yusuf Paa, 67 Karekin, Mesrop, 89 Kesebir, akir, 196 Killigil, Nuri, 236 Kzldoan, Hsrev Sami, 104, 165, 168, 179, 182, 234, 235, 238, 244, 247, 256, 262 Kknel, gzcan, 51 Kuneralp, Necla, 145 Kuneralp, Sinan, 145 Kuneralp, Zeki, 145 Kuuba Eref, 164, 171, 184, 273 Kuuba Sami, 184 Kutay, Cemal, 17, 31, 72 L

www.webturkiye.eu

Liman von Sanders, 178 M Mabeyinci zzet Paa, 36 Maka, Ahmet, 242 Madaryan, Mgrd, 125 Mahmud Kmil Paa, 210, 211, 240, 244, 245, 251, 253, 260 Mahmud evket Paa, 16, 68, 130, 141-145, 161-163, 165, 168

312

Mehmed II. 69 Mehmed V, 69, 141 Mehmed Nzm, 146 Mehmet Ali Aabey, 39, 49, 74, 115-117, 119, 121, 123-128, 147-150, 152-159, 186-189, 191 Melkonyan, Monte, 99 Memduh Paa, 36, 141, 142 Mentee, Halil Mholu, Cahide, 127 Midhat Paa, 35 Mihaylovski, 23 Mikaelyan, Hristofer, 126 Mimar Muzaffer Bey, 69 Mira, Yaar, 186 Miralay Nafiz Bey, 248 Missakian, Chavarch, 276 Morali, Reat, 150 Morell, David, 225 Murad Bey, 241, 242 Mussolini, Benito Mustafa Hayri Efendi. 201 Mustafa Necib, 22, 29, 30, 34, 60, 61, 132, 133, 136, 137 Mustafa Suphi, 164 Mustafa evket Efendi, 32 Mlazm Hilmi, 34, 59 Mlazm Muhiddin, 65 Mnire Sultan, 162 Mir brahim Paa, 131 N Naciye Sultan, 151 Nafiz Bey, 135, 136, 241, 242, 247-249, 254, 257, 261, 262 Nail Bey, 65, 238 Namk Kemal, 35, 115 Natali, ahan, 278 Nzm Bey, 27, 29, 72, 137, 182, 260 Nzm Hikmet, 68 Nzm Paa, 32, 65, 130, 137-

www.webturkiye.eu

139, 141, 144, 237 Nazik Hanm. 20 Neet Bey, 105 Nevver Hanm, 151, 255 Nikolay II, 29, 201 Nizameddin Efendi, 108 Noradunkyan, Gabriel, 109, 129 Nuri Bey, bkz. Conker, Nuri O Okday, smail Hakk, 145, 162, 214, 246, 260, 261, 264, 272 Okyar, Ali Fethi, 32, 177 Orbay, Kzm, 217 Orbay, Rauf, 177 Osman Fuad Efendi, 214 Osman Hidayet Paa, 33 g gcalan, Abdullah, 185 gmer Naci, 60, 63, 101. 102, 105, 177, 234, 235 gmer Seyfeddin, 134, 234, 235 gnal, Ergn, 186, 187 gzal, Turgut, 158 gzdemir, Cneyt, 17 gzen, Cemal, 150 gzen, Erdoan, 158 gzkan, emsi, 192 gzmen, Galip, 51, 89 gzmen, Neslihan, 51 gzmen, Sevil, 51 P Pamuku, smail, 158 Papazyan, Hratch, 278 Pastrmacyan, Karakin, 38, 207

313

Pehlivan gmer, 250 Prens Sabahaddin, 262 Princip, Gavrilo, 181 R Resnell Niyazi, 12, 13, 28, 30, 31, 33, 68, 110, 142, 176 Reid Bey, 266 Rza Nur, 145 Ruso, Nesim, 163 Ruen Bey, 182 S Sahip Molla, 108 Said Halim Paa, 116, 237, 240, 253, 260, 270, 271, 276-278 Sandanski, 30 Sapancah Hakk, 214, 234, 235, 237, 238, 241-243, 248,252 Saral, Cevdet, 75 Saranov, Boris, 22 Sarkisyan, Vasgen, 149 Sarkisyan, Zohrap, 75 Saydam, Refik, 101 Sayn, Niyazi, 110 Selim Sami, 198 Sertel, Zekeriya, 9, 65 Seryaver Eref Bey Silah Tahsin, 72, 264 Simitko, Askar, 60 Soydan, Mahmut, 32 Stange Bey, 202-204, 206 Sterling, Clarie, 223 Sudanl Hasan, 80-82, 90, 92,

www.webturkiye.eu

95, 97, 99 Selkan, Bora, 116 Sleyman Askeri, 213, 218, 233 Sleyman Nazif, 108 ehzade Burhaneddin Efendi, 167, 262 ehzade Sleyman Efendi, 106 ener, Mehmet, 120 eyh amil, 197, 198 racyan, Aravir, 116, 275 kr Paa, 168 T Tahsin Paa, 36 Talat Paa, 31, 72, 278 Tarcan, Selim Srr, 36 Tayleryan, Sogomon, 126 Togay, Asaf, 37 Topal Tevfik, 162 Topalyan, Murat, 40 Topu hsan, 164, 165, 168, 176, 179, 235 Toranyan, Ara, 119, 122, 123, 126, 128, 147, 152, 153, 155, 157- 159 Tozan, Satvet Ltfi, 235, 247, 257, 261, 262 Troki, Lev, 111 Tunalgil, Dani, 223 Tunaya, Tark Zafer, 20 U Ulunay, Refii Cevad, 164 Ulviye Sultan, 214 h hlker Hanm, 273 hmit, Tark, 183 hrgpl Mustafa Hayri, 201 hrgpl, Suat Hayri, 201

314

V Vahideddin, 214 Vladimir, 276 W Wilhelm II. 24 Y Yahya Kaptan, 247, 260-262 Yaln, Feza K., 17 Yaln, Hseyin Cahit, 65, 106, 177

www.webturkiye.eu

Yaln, iar, 167 Yener, Talip, 150 Yenibaheli Nail, 22, 198 Yenibaheli kr, 22, 198 Yldrm, Rifat, 120 Ylmaz Aabey, 39, 40 Ynder, Ik, 158 Ynder, adiye, 158 Yurdakul, Doan, 11 Yurdakul, Mehmet Emin Yusuf etvan, 184 Ycel, Can, 103 Ycel, Hasan li, 103 Z Ziya Gkalp, 130, 166, 177 indekiler 11 Giri 19 Makedonyada dede Yakub Cemil 39 Atinada torun Yakub Cemil 59 randa dede Yakub Cemil 73 Beyrutta torun Yakub Cemil 101 Trablusgarpta dede Yakub Cemil 115 Avrupada torun Yakub Cemil 129 Bablide dede Yakub Cemil 147 Pariste torun Yakub Cemil 161 Bat Trakyada dede Yakub Cemil 185 Ankarada torun Yakub Cemil 195 Kafkasyada dede Yakub Cemil 219 zmirde torun Yakub Cemil 231 Kthane srtlarnda dede Yakub Cemil 269 Torun Yakub Cemilin sonsz 275 Yazarn sonsz yerine 281 Kim kimdir? 303 Kaynaka 309 Dizin

www.webturkiye.eu