Grace Mary Ellison

GRACE MARY ELLISON
J . 2 --/T?
/ * / '
z /r ? ~ f 7 6
BR NGLZ KADINI GZYLE
KUVA MLLYE ANKARASI

Trkesi : brahim S. TUREK
MLLYET YAYIN LTD. T. YAYINLARI Tarih D iz is i: 25
Yayn hakk (C opyright), M illiyet Yayn Ltd. ti.
o
Kapak dzeni : A ydn ERKMEN
Birinci Bask: Ocak 1973
Bu kitap SMER Matbaasnda dizilip baslmtr.
NS Z
Bu yazlar yazarken, Milliyeti hareket baladndan oeri, Ankarada bulunmu, tek ngiliz kadm olduumu d nyorum. Baka merakllar, yeni rejim altndaki bu lkeyi ziyaret fin izin istemiler, fakat Milliyeti Trkiye, onlarn bekle tilmesine karar vermitir. Bunu, onlarm, gerekleri, daha n ce tadklar tarafllk gr nda deil, grdkleri gi bi, yazp konumakta kararl olduklarndan emin olmak iin yapmaktaydlar. Bana gelince Trkiye'ye, uyruumdan tr defa al m kollarla davet edilmitim. Bu defa ise uyruumun k tlne ramen, oraya gitmeme izin verildi. Uyruumun ktl, o kadar ac bir gerek ki, aklm bir trl alamyor. Bu ziyaretten aldm izlenimleri karlatrmak iin n ce u soru sorulmal; tutumda byle D ir deiiklik nasl geitirilebilir? Eskiden ngiltere, bata btn lkeler arasnda, Trki yede en ok saylan lkeydi. Trkiyede ngilizce olarak kul lanlan kelimenin tam anlamyla bir centilmen olmak, Trkierin en byk ideali idi Ingiliz mallar, Franszlarn kine s tn tutuluyordu. Bu onlarn daha mkemmel ve daha iv olu
undan deil, yalnzca ngiliz oluundand. Bizim ideallerimiz, bizim politikamz ve unu da ekleyeyim bizim mrebbiyelerimiz, Trklerin gzlerinde deta kutsald. Oysa imdi, bana bir Amerikal olarak yolculuk etmem daha byk bir gvenlik yolu olarak tleniyor! Tanr ko mun! Ben eski bayramn yanndaym. Bir polisin, bir Amerikal olduumdan emin olup olma dm sorduunu hatrlyorum. Gz yalarm gizlemek iin glmsemitim. Elbette eminim, diye karlk verdim. Pekiyi, nasl olur da, Ankarada bir ngiliz kadm gibi imknsz bir ey, mmkn olabilir? diye sordt. Sizin hkmetiniz bunu mmkn kld. Benim lkemden burada baka bir kimse olmadna gre, kendime bu gre vi, kendim verdim. Ben kendi lkesini seven, Trklerin eski bir dostu, bir kadnm. Grevim, her iki lke iir, ok gerekli olan barn salanmasnda bir eyler yapabilmektir. Onun iin buradaym dedim. Ben Trklerin savata dmanmz olduunu unutmam. Am a onlar yerle bir olduklar halde yeniden dodular. Bu anda biz kendi artlarmz onlara kabul ettirebilirdik. Bu ortam iinde Trkiye her eyi kabul edebilirdi. Her eyi, yal nz, bizim onlara zorladmz bir eyi deil -zm irdeki Y u nanllar! Bu btnyle delice politika, Trkiye'nin halkn bizden nefret etmeye deilse bile, korkm aya ve gvensizlie srklemiti. Bizim eski dostumuza, bu kadar haksz ve akla uymayan tarzda davranmamza ramen, Yunanllarn bu kendinden gemi atakln desteklemekte yalnz deildik. A rtk kendi hatalarmz kabul etmemiz doru deil m i? Biz oradaki ak l dzeltmek iin yeter derecede cmert, gl ve byz. Bu gn ngiliz vatandalnn grevi, kark sular s knete erdirmek, Trkiyeye aklanmas gerekeni anlatmak ve bizim halkmza, bizim rakip kalemlerimiz tarafndan i zilmi tablodan daha az kara bir tablo izmektir. Lozan - Ocak, 1923
BRNC BLM
P:ERRE LOT'NN GVERTESNDE - LOT'NN SHRL KALEMNE TRKYE'NN BORCU
pedz bir deniz stnde, stmzde gne parlar ken Messager/es Maritimes kumpanyasna ait Pierre Loti gemisi bizi zmir'e gtryor. On yl nce, yenilmi Trkiyeye (gelecek yllar iersinde dmanla boy lemeyecei sanlan Trkiye'ye), ayn yolculuu yapmtm. Ve imdi, b tn kehnetlerin aksine, ben muzaffer insanlarn arasna gi diyorum; ve onlar btn artlar aleyhlerine olduu halde za fer kazandklar iin, ifte muzaffer sayyorum. Bu trl hikyeyi severim ben dedim, geminin sem patik kaptan ve kzna. Onlarla kaptann kamarasnda bi; konuk olarak sk sk yemek yiyordum. Onlar da benim ma ceramla zellikle ilgiliydiler. nk Yakn Dou'yu ok iyi bi liyorlard ve bu, onlarn son ziyaretiydi. Kaptan mrlerini, denizde, gemilerinde geiren kaptanlarn yandayd. Ama bunu ancak kznn azndan kan 'baba' kelimesini yakala dnzda daha ok anlayabiliyordunuz. (Byle gen evle nenlerin Allah yardmcs olsun.) 9
KUVA-I MLLYE AN KARASI
Bir sabah, ona dedim ki burada Pierre Loti'nin gver tesinde bulunmam garip bir rastlant ve belki de iyi bir tali hin balangc. nk Pierre Loti'nin kitaplar benim Dou'ya duyduum sevgiyi geniletmi ve artrmtr. in iinde baka rastlantlar varm; kaptan gemisine bu byk Fransz yazaryle olan arkadalna duyduu sayg ve hayranlkla onun ismini vermi. Bir zamanlar Rus arnn hizmetinde bulunmu bir gemiye bu adn verilmesi daha da garip. Geminin ktphanesinde bu stadn eserlerini de bul dum. Eskiden ok sevdiim u kitaplarn yeniden okumak frsatn buldum. Ramuntcho, Matelot, Ispahan, (sfa han) Les Pdheurs dislande (zlanda Balklar) ve D senchantes. (Azade) Kaptan bana Rochefort'a ziyaretinden bahsetti. Ben de ona Antoine'nin nasl Ramuntchoyu sahneye koyduktan sonra son talimat almak iin ayn eve gittiini ve bu aba snn nasl boa harcandn anlattm. Gerekten Pierre Loti'y* iirde olsun, dz yazda olsun kim sahneye koyabilir? nk konu, ne ruhbilimle, ne de bir dramla ilgili. Sanrm k Antoine bunu byle bir eyin yaplamayacan ispatlamak iin gze ald; stad in tam bir ders oldu bu. ' Dou'nun her kesinde toplad paha biilmez Loti koleksiyonu iinde, Antoine apkasn koyacak bir yeri bo una arad Sonunda apkasn Dou'dan gelmi bir putun stne koydu da konumalar balad. Ama birka saniye sonra bir duraklama oldu. Antoine apkasnn havada sal* landtna dikkat etti. Biraz daha dikkatli baknca apkann zerine ince bir suyun damladn grd. Meer Dou'dan gelme put bir emeymi. Kaptan benim Loti'nin eserlerini bylesine yakndan bil meme atndan baka, onun zel hayat hakknda da bu lde bilgili olmama hayranln belirtti. Benim bir ngiliz.
10
KUVA-I MLLYE ANKARASI
olarak, Pierre Loti'nin kendi memleketimi sevmediini bildii halde. Karhk olarak azizim dedim, Eer bugn dostlar mz yalnzca Ingiltere'yi sevenlerin arasnda ararsak dostsuz kalrz. Alalm sizi ve gzel kznz, sizi Britanya Hkmetinin hayran olarak kabul edebilir miyim?.. Benim iin sanat n de gelir. Bir dahnin ilk gn n Paris'te mi yoksa New York'ta m ya da Timbuktu'da m grd nemli deildir, benim ngiltere'nin iinden ok dnda arkadalarm vardr. Kipling'in kedisi gibi her yer benim iin ayndr. Benim tek steim sizin lkenizin bana scak davranmasdr. Beni soy mayan her insana arkada olmaya hazrm. Sanatta milliyet ilik snrlar izmek karanlk alar geriye getirm&k demek tir. Kiinin kendi lkesine olan sevgisi bakalarndan nefret etmesini gerektirmez Cevap olarak siz milliyeti Trkiye'ye gidiyorsunuz. Orada kendinizi an bir milliyetilik iinde bulacaksnz de di. Sanmyorum dedim, zr dilerim, galiba bytyor sunuz. Benim Trklere ar sevgim bir yana Doulular da ima geni grl buldum. Sonra konumay yeniden Pierre Loti'ye getirdim. Size gre, o ngiltere'yi acaba niin sevmiyordu diye sordum. M sr ehramlarnda can isteyince golf oynar; kendisine sa lad gezi kolaylklarn unutarak Thomas Cook kumpanya snn gemileri aleyhinde yazar. Bizim hkmetimizi, yunanl larn davranlarndan Trklere yapt hakszlklarndan t r sevmez. Yine de bir ngiliz kadn oiarak onunla ayn ka ndaym. Hatta, tpk onun gibi, New york'u yeryznde ce henneme en yakn bir yer olarak dnrm. kimiz de Ame rika'dan nefret etmeyiz ama, sevmediklerimiz Amerika'nn grlts, reklam hevesi, maddecilii. 11
Ben Pierre Loti'yi Hendaye'deki evinden bilirdim. Ro manlarndaki kahramanlar Melek ve Zeynep yoluyle tan mtm. Bir zamanlar onun, Edward V ll'nin Fransz iilerine karmasn ho karlamadn bilirdim. Fakat, o diplomat larn ah, Edward VII, tlerini sorulmadan vermeyen Ed ward VII, kendisine Pierre Loti'nin kzgnlndan sz edildi inde, ilk i olark, onu saraya ard. Ondan sonra ok iyi iki arkada oldular. O imdi burada olsayd, konuma konu su, iki milletin bakanlan hakknda olurdu. Saraya arldktan sonra, eminim Lot, tenkitlerini saknmtr. imdi tek bir ey kalmtr diye bir zamanlar Loti yazmt, Kral Edward V ll'y e yalvaralm, Fransa'da istediini yapstn Franstz Deniz Kuvvetleri zerinde Dsenchantes yazl bir masay gemi den alp karmasna izin vermemiti. Kaptan bu noktada itiraz etmeye hazrland. Lotinin ki taplarnn Trkiyeyi tam verdiini sanmyorum diye konuyu biraz deitirdi. Ben de efbette onun yazdklar, onun soy dman Cook'un dncelerine, uymaz. O, gzleri grenlere tablolarn izmitir. Lot'ye, onun Trkiye'sini grmediinizi syleyin, s:ze Benim grdm gibi grmeyi arzulamaz my diniz? diye karlk verecektir. Eer Loti, ngiliz olsayd, da ha byk bir okuyucu topluluuna sahip olacakt. evirile rinde, canllk ve renkler kaybolmaktadr. Kk bir kz o cuuyken lspahanndaki girii ezbere bilirdim Qui veut venir avez moi voir les roses d'lspahan-ve o zamandan beri hep o glleri hayal ederim. Sonra kaptan stanbul'da Loti'nin adn tayan cadde den sz at. yi bir kadir bilirlik dedim. Ama onun buna ihtiyac yoktu. Fransa'nn Yakn Dou'daki stnl ve et kisi, Loti'nin eserlerinden sonra gelmitir. ngilterede, ok kk bir aznlk dnda, Trkiye kelimesi, gemiin esrar na brnm gzel hurileri, kzl sultan ya da Ermenilerin
12
ldrlmesi gibi ilgisiz eyleri dndrr. Oysa Franszlar iin Trkiye, Loti'nin romanlarnda anlatt Azade, Bursa'nn yeii camisi. Cenan, ve arkn Hayaleti demektir. Bugn halkn genel gr, tereya ve peynir gibi ekillendirilebilir. Eer bir sihirbazn kalemi, halkn heyecanlarn bir uyandrr sa, bu olumlu gr hi bir fke ve nefret dalgas kolay si lemez. Fransa, Loti'nin kaleminin rd Dou hlyasndan kolay syrlmayacaktr. Bu iyilii ne Fransa, ne de Trkiye kolay deyebilir ok sevdiim bir ad tayan bir gemide yolculuk zevkli oluyor. Yemek listesinde, cankurtaran simitlerinde, hatta havlularda hep onun ismi, anlarm uyandryor. Pierre Loti'nin cankurtaran kayna gzm iliiyor, onun Pcheurs d'Islande n ac sonunu hatrlyorum; Ve hi geri dnme di Btn kaderiyle, acsyle, strabyle gereksiz bekleme ve zlemiyle, bu szler kadmlar iin, Sava't tarif ediyor. Yine batan balayalm m? Yunanllarn baa kama yaca kadar byk Yunan:stamdan. Btn strap ekmi (ve ekmemi) kadnlar bir olup protesto iin W estm inster'e yrse iiten ve duraklayan olur mu? karclarn emrinde Hkmeti kkrtan, halkn grlerini hie sayan bir basnla ba edilebilir mi? Hepimiz kaderin elinde deitiremeyeceimiz kader'in nnde bir oyuncak deil miyiz?
D
PERRE LOT'nin uzun ve ilgin hayat imdi artk ka panyor. O son kelimelerini yazd. Sevdii Trklerin savunmasyle ilgili kelimeleri.
13
KNC BLM
TRKYE VE HOGRRLK - BR DOSTLUK HEBA OLDU
] V X slman lkeler iinde Trkiye'ye olan ar ilgim im di pek tayin edemediim etkilerden dodu. Ama galiba ba bamn genliinde taplan Gladstone'nun hakszlklarna kar tepkimin de bunda tesiri var. Ksmen de Kur'an'a lanet lenmi kitap diyenlere kar duyduum fkenin... Benim di nim, genel bir hogrrl gerektirir. Kendime gsterilme sini istediim hogrrl ben de bakalarna gstermeli yim. Islmn byk peygamberine kar ok byk br say gm vard. Peygamberin mkemmel karakteri, btn Dou'da byk bir etki yapmtr. Hele onun kitab, bizim kendi sa'mz bile incelemitir. Hatrlayacaksnz, Car!y2e gibi bir bymz, ondan Kahraman Peygamber diye sz eder. Bylece, bu ilgi ekici insanlar hakknda elime hangi ki tap gemise okudum. Onlar hakknda gerek kitap bilgisiyle gerekse zel gezileriyle bir eyler renmi herkesle tantm. Hatta onlarn kadnlarna yardm edebilirim umuduyla hem irelik rendim.
14
KUVA- MLLYE AN KARASI
1906 ylnda ilk olarak Pierre Loti'nin kitaplarndaki ka dn kahramanlarndan Zeynep ve Melek'le tantm, ok ge meden yakn arkada olduk. Onlarn gz peke kalarnn yks beni heyecanlandrd. Babalan Abdlhamit'in nazr larndan biriydi. Onlar ziyaretlerimde iki defa nerdeyse Sultann emirleriyle karlacaklard. Hatta bir keresinde, bir mucize, onlar karacak plann ortaya kmasn nledi. Saatlarca bana harem hayatn, bilhassa sultan ve Abdhamit ynetimindeki deheti canl bir biimde anlatrken kendimden geerdim. Bu akll mstebitin idaresinde Trkler, Hristiyanlarn kaybettiinin yz mislini kaybetmitir. Arna vutluk'ta askeri birlikler toptan yok edilmitir; Yemen'e as kerler gnderilmi ve orada unutulmutur. Nazrlar anden l mler aileleri toptan kaybolmulardr. Avrupa, Trkleri ko valamak istemitir, ksmen de Hristiyan Ermeniler, Abdl hamit'in ynetiminden zarar grmlerdir. Zeynep ve Mefek'in ayrlndan sonra, babalan anden ld. Ben stanbul'dayken dul kalm annelerini avutmak iin elimden geleni yaptmsa da, o beni kzlarn alan biri olarak grmekte direnmitir. Aklama ve savunmalarm dinlemedi. Daha o zamanlar gelen ihtilli biliyordum. Nerede, ne zaman toplantlarn yapldn, gizli rgt yelerinin kimler olduunu hangi arkadalarnn hapishaneden karlacan v.s. gibi... 1908'de Merutiyet iln edildii zaman btn dnya arm ve ben de sanki benim lkem hrriyete ka vumu gibi sevinmitim. Bu byk gnlerde, yine ansma stanbul'daydm. Bir ka yl ncesinin gizli mstebitlerinin Pera (Beyolu) sokak larnda srklendiklerini grdm; parlamentonun (Meclisi Mebusan) alnda oradaydm. Sultan Abdlhamit ve Baveziri Kmil Paa'yla tantrldm.
15
KUVA-I MLLYE ANKARAS!
Vezirin gzel kz ok gemeden en yakn arkadam ol du ve bana ondan sonraki ziyaretlerimde ev sahibeiii yapt. Hatta bir keresinde, Abdlhamit'ten sonraki Padiah V. Mehmet'e (Reat) benden ngiliz kz kardei diye sz et mi. Ve Sultan da Kmil Paa'nn ngiliz ocuklar olduunu bilmiyordum diye karlk vermi. Zavall adam... Dznelerce Trk kars vard. Sultan Hamit'in d bana ilk ola rak Trkiye'nin ngiltere'yi ne kadar ok sevdiini, ngiliz dostluu iin neleri vermeye hazr olduunu retti. Bizim elimiz, rahmetli G. Lovvther'in stanbul'a muzafferane girii ne, onu tayan arabasnn atlarndan ayrlp elilie Trkler tarafndan tanmasna tank olmutum. Abdlhamit bir yan dan lkeyi, Almanlarla dostlua gtrrken, gen Trkiye de kendini Byk Britanya'nn ayaklarna atyordu. Neden biz gereken ilgiyi gstermedik? Yazk ki bizim elimiz ve onun Fransz meslekta M. Constant aka mstebit Abdlhamit'i ye tuttular. Onlarn syledikleri gen Trklerin duygu ve gururlarn incitti: Dediler ki stan bul'u ziyaret edenler iki snfa ayrlr: Pislii ve sefaleti seven ler (ben onlardan biriydim) ve sevmeyenler. Elbette ki Almanlar, bizim aptallmzn ve kabalmzn meyvelerini toplayacaklard. Bizim bilmemiz gereken ey, Almanyanm en iyi diplomatlarn stanbul'a gndereceiydi: Ma real Von Bleberstein ve onun yardmcs Dr. W - gen Trkleri teselli etmek frsatn karmadlar. Bunun onlara salayaca fayday biz nceden grmeliydik. Balkan savandan sonra yenik Trkiye'ye bir zi yaret daha yaptm. Bu sefer stanbul'daki Trk kz kardei min konuuydum. Babas, o srada Kbrs'a srlmt ve orada lmt. Bu artlar iinde bizim elimiz, Sir Louis Mallet'i pek sk gremezdim. Elilikte ve baka yerlerde, Britanya'nn Trkiye'nin tek
16
K UVA-I MLLYE ANKARAS)
rar ayaa kalkmasnda yardm konusunda yaptm btn ricalara hep ayn budalaca karl aldm: Rusya'y kurban edemeyiz. Yine de, Londra'ya dndmde Tirkiye hare minde bir Ingiliz kadn kitabn bastrdm. (Bu kitap Dou'da ok satlm tr). Biz Trkiye'yi sevenler, hkmete mey dan okumaya karar verdik ve bu amala Osmanl Demei kurduk. Sava balad zaman, Trkiye'ye Anadolu'ya ve ora dan Iran ve Hindistan'a doru gitmek in Berlin'e henz varmtm. Bu dnya trajedisi, bizim gibi hayat boyunca dost bil diklerimizi dman saymak zorunda kalanlar iin iddetli bir darbe oldu. Bu arada kiisel dmanlar benim Trk kz kar deim gibi) gnllerini, srf sava var, diye Ingiltere'ye tes lim edemezlerdi. Biz gen Trkleri, gerekten sulayabilir miyiz? Bir kere onlar kendi yollarn kendileri semediler. Tek adam, Enver Paa, btn ulusun isteinin tersine Almanyayla ibirlii yapt. Yine tek adam olarak, Mc. Uoyd George, eer Gene ral Harrington iyi bir ans eseri stlerine itaatsizlik gstermeseydi btn ulusu Trklere kar savaa zorlayacakt. Hepsi bir yana biz Trkiyeyle dostluumuzu korumak iin hi bir ey yapmadk. Senelerce onlarn yenilik hevesle rine ilgisiz kaldk. Ondan sonra da en son dakikada arabulucufua baladk. Bunu yapsaydk Trkiye atmann d nda kalacak ve sava iki yl daha ksa srecekti. Szgelii, Almanya'yla sava balamadan nce, hi haber vermeden, en basit nezaket kurallarn hie sayarak dretnotlar teslm almaya gelen Osmanl heyeti daha Trk bayran gemilere ekecei ilk gn Byk Britanya gemilere el koymu ve iki geminin, hi olmazsa, parasn geri vermek teklifinde bulunmamt Merhum Bavezir Hakk Paa by17
!e yazyor; buna benzer daha birok sama ve anlamsz ine lemeler Trkleri alevlendirmeye yetti. Trkiye, yenilmi, ezilmi ve Sevres'tie btn gururu k rlmt. Bu kadar haksz artlarla biz onlarn bana felket getirmedik mi? Anlayamyorum dedim Trk delegelerinden birine Bir Trk byle bir antlamaya nasl imza koyar? nk btn hatalarna ramen ben onlar ok gururlu bilirdim. Eer imzalamasaydk diye karlk verdi: Yunanllar stanbul'a gireceklerdi ve biz onlar ne zaman dar atardk. Allah bilir. nemli olan ey, antlamann meclisce onaylan mayacadr. Yunanllar uzakta tutmak, kan dkmn nlemek! Belki de haklyd. Hi olmazsa Afmanlardan kurtuiduk dediler. Bylebir gvenlii kendilerine vermek in, biz ne istesek onlar ya pacaklard. Eer biz yalnzca zmir'in igaline izin vermemi olsaydk ngiltere'ye her imkn, her hakk ve her kolayla gstereceklerdi. Alman kimyageri Lebouvier, TIMES gazete sine Yunanllar zmir'e girdiklerinde kan olaylar, dklen kanlar yaplan sefahatleri tam olarak bildirdii halde gazete bunlar basmad. Ve tabi ki, ngilizler bunlar bilmiyor. O g nn anlamn, fke, ac, aresizlik kelimeleri anlatabilir. Daha nce de Trkiye'nin savata oynad rolden zr dileyenler imdi yaptklar iin ann tamaya hazrdlar. Bir buuk milyon Trk, yz bin uak Rum tarafndan esir edile cek. Byle ey olabilir mi? stanbul'da Bizans hipodromun da (Sultanahmet M eydan) 250.000 kii topland, bayraklar ve flamalar siyaha boyand, kadnlar cenazedeymi gibi ala dlar. Onlar sonradan yakmakla sulandrdklar ehir iin (zmir) gerekten yas tutuyorlard. 18
KUVA-I MLLYE ANKARAS)
Trkiye'yi btnyle ortadan kaldrmaya ynelmi, by le bir tutumu dzeltmek uruna ne gibi bir etki yapabildik? Venizelos'un sihirli ad yeterli miydi? Tekrar tekrar Trkiye' nin dostlan sordular; niin? Fakat Britanya'nn bu davran hesapl myd yoksa inanlmaz bir dar grllk sonucu muydu bilmiyoruz. Mustafa Kemal Paa'nn byk zaferi, her eyin gr nn deitirdi. ngiltere'de pek az kimsenin, bu as gru bunun yaptklarna aldrd vard; daha onun zaferinden bir ay nce, bizim nl gizli ajanlarmz onun. Yunanllar tarafn dan kolayca yenileceine dair rapor vermiti. Onlardan ok az Mustafa Kemal'in mrnn buuk yln srgnde geirdiini biliyordu. Bu arada ngiltere'de, Ankara'dan bar konumalar yapmaya gelmi delegeye pek az ilgi ve konukseverlik gsterdik. Bekir Sami beyin, eski Dileri Bakanyla Rusya hakkndaki gizli konumalar KrassEn'e bildirilmiti. Yusuf Kemal Bey'e (Tengirenk) bir randevu verilmi, fakat sy lediklerine kulak aslmamt. Fethi Beye (Okyar) ise Lord Curzon'un hasta olduu ve ngiltere'de Lloyd George'dan baka kimsenin sz gemedii sylenmiti. O da onunla konumak isteyince, kendisine randevu yerine vaat verilmiti. Kabalk, insana pahalya mal olur. Hele uluslarn en b y iin ok lks bir pahadr bu. Bu zeki Trk, rkna yap lan bu kt davrana ramen yine de ngiltere iin vlecek baka taraflar bulmutur. Demitir: ngiltere yalnzca bir tr propagandadan anlar. O da, kl. Bunun yannda, bizim meclisimizi, kulplerimizi, enstitlerimizi ve Miss Sybil Thorndike'n Jane Clegg piyesindeki olaanst roln Ankara' da vmtr. Trklerden ok efkat ve incelik grm bir kadn olarak Fethi bey adna duyduum znt ve sknty belirttim. Onun
19
dnceleri hi ciddye alnmamt. Hkmetimiz ona ne ka dar souk davranlabilirse yle davranmt. Fethi bey, ok nazikne bir aryla bana, milliyeti ha rektn beii Ankara'ya gelmemi ve milliyetilerin kahrama nn bizzat grmemi teklif etti. Btn onun yardmlarna ramen, byle bir teebbse girimek yararsz olacakt. Ama, Ankara'ya daha sonra geldi imde, katlandm btn rahatszlklardan tr zrlerini tekrarlarken kendisine yolculuun bana, onun halknn btn ektiklerini kendi gzlerimle grmek imknn verdiini syle dim. Eer bir zayflk anmda, ngiliz resm makamlarnn diren melerini dinleyip ngiltere'de kalmaya karar verseydim kendi mi hi bir zaman balamayacaktm.
20
NC BLM
MALTA : ANADOLU'DA HER ZAMAN
TECEM AD
LK DURACAIMIZ liman M ala'yd. Bu ad daha son ra Anadolunun bir ucundan brne duyacaktm. Ankara, Malta'dan domayacak myd? Douda iler ktye gittike Malta ngiliz subay eleri ve gmen lerin atldklar ve srldkleri bir yer olmutu. Mustafa Ke mal Paa bir parman oynatsa yannda Rauf bey bir azn asa, kadnlar ve ocuklar Malta'ya srlyorlard. Sonra ilk frsatta yeniden geriye dnyorlar. Panie uram hkmet onlar tekrar gnderme bahanesi buluncaya kadar. Bizimle yolculuk eden kadnlardan biri buray bylece drt defa ziya ret etmi. stanbul'da gvenlik iin yaplan bu gibi eyler ngilizler iin pek akllca saylmaz. Rus, Rum ve Ermeni kadnlarnn dayandklarna ngiliz kadnlar dayanamaz myd? Eer su bay kocas, stanbulda tehlikedeyse kadnn yeri kocasnn yan deil miydi? Bizim makamlar bana kadnlarmz koru
21
KUVA- MLLYE ANKARASI
mak zorundayz diyorlard. Bu olaylardan sonra ben de di yorum k; biz kadnlar da kocalarmz korumak zorundayz. Evlilikte talyanlarn ataszne ballm vardr: Ken di yurdunuzun kadnlarn ve ineklerini kendinize saklayn Rus soylularnn balarna gelen btn felketlere ramen, kadnlar ekiciliklerinden hi bir ey kaybetmemilerdir. En ar bomba tehdidi altnda bile gz ya dkmemilerdir. Bir Ingiliz, bana Rus einin sahip olduklar btn para lar son kuruuna kadar alp kaybolduunu syledi. Nereye gittiini bilmiyordu. Baka biri an meselesidir diyordu. Soylu kars btn bu karklklar ekemezmi. Daha iyi bir koca bulursa onu brakacakm. Biri tatl yumuak sesli biriyle srf yalnzln gidermek iin evlenmi. br barda rastlad biriyle evlenmi. Byle tesadfi birlemelerden da ha fazla sz etmenin gerei yok. stanbulun her kesinde bir bar, iadamlarn ya da cesurlar viski, kokteyl imeye aryor. Bu deti, been mediimiz Trklere biz verdik. Bereket onlar Ankaray iki iilmeyen bir yer yaptlar. stanbul, Yunan propagandas iin ok iyi bir yerdir, nk burada bizim erkekler, Trk kadnlaryle pek buluamazlar. Trk kadnlar annelerinin koynunda daha ok gvenlik buluyorlar. nsan onlarn annelerinden ayrlma zamannn gecikmesini arzuluyor. gal ordularnn stanbul'da bana gelen bu tatsz olay lardan sonra ngiliz kadnn kocasndan ayrlmay ret etmesi ni ok grmemelidir. Ankarada, her rastladmz nemli bir adamn Malta gemii vardr. Eer Mustafa Kemal Paa, madalyalara deer verseydi, Malta da bulunmu olanlara zel bir madalya bastrrd. Bir hapishane olarak uygun bir yer ama, iklim ola rak sinir bozucu. Yln ou zaman gne gkte parlar, g ne nlar, mahpusun kemiklerini eritir. Aday ziyaret etme
22
KUVA-1 MLLYE ANKARASI
mi olsaydm, yine bana yabanc olmayacakt, nk Anka ra'da birok evde kutsal resimler gibi Malta manzaralar grdm: Valetta, Kemiklerden yaplma kilise (barbarca bir bulu), Mslman mezarl, katedral ve liman. Her yerde Malta kadnlar, balarnda Trk kadnlarnn araflarna benzeyen rtler. Katedrale girdiimde, kendimi, siyah araft kadnlarn oluturduu sralar iinde buldum. Balar dua iin yere eilmi, souk mermerler zerine diz kmlerdi. Parmak lar tespih ekmekle meguld. Burann yerlileri koyu tenli, neredeyse Moollar gibi, ama hepsi ngilizce konuabiliyor lar. Bunlar ngiliz uyruunda deiller mi, Britanya parasy.le geinmiyorlar m, bizim korumamza ihtiyalar yok mu? Milliyetilik rtsnn onlara da geniletilmesi konuulu yordu o gnlerde. Fakat ben ahsen, her yerde, her zaman In giliz bayrann getirdii mutluluk, zenginlik ve bolluk hava sn burada da duydum. Peki nasl oluyordu da Trkiye'de kan frtnalar din dirmeye almamtk? Tabi her byk devlet kendi oyunu nu oynam, kendi karlarna uyacak biimde sava ya uzatmaya ya da ksaltmaya gayret etmitir. ok iyi bilinen b ir gerek, Trklerin affedilmez bir su lemesiydi; o da stanbul'u savunmalar. Biz, Bar (!) iddiasnda bulunarak Trkiye'yi silhsz landrmaya altk. Anadoluya bu uurda gnderilen kuv vet, bu grevi yapamamt. Daha sonra 1919 Maysnda, Mondros Antlamas'na ramen Yunanllarn zmir'i igal et melerine izin verdik. Ondan sonraki yln mart'nda ngiliz darbesi geldi. Btn nemli kiiler, milliyetilerle ilgisi ya da yaknl olduu sezilen generaller, byk rtbeli kimseler hapsedildi, asker makamlarn eline teslim edilerek Malta'ya srld.
23
Hepsi yalnzca bir phe zerine yakalanm ve yarglanma dan hapse atlmlard. Btn bu olanlarn samal yalnzca hakszlklarnda deildi. Bu tehlikeli (!) saylan adamlar, bir yandan ngiltere aleyhine dolap evirdikleri iin sulanrken, br yandan hepsi birlikte, Malta'da iki yl braklmlar sonra da salve rilmilerdi. ngiliz Hkmeti korkmu muydu? Yoksa piman m olmutu? Hi bir zaman hkmet akla uygun tek ynl bir politika uygulayamayacak m? Ben de br kadnlar gibi dua etmek iin diz ktm de hep bunlar dnmtm, d kokusu btn kiliseyi dol durmu, byk kandiller sndrlm, peeli kadnlar nazik e karanlk kiliseyi terk etmediler. Acaba iman, Bar getire mez mi? Bar olmaldr Konuma diline iman olan ben, her yerde, her zaman iln edeceim, aksi ynde fikir syleyeni vatan haini sayacam. Ankara'ya gittiimde Malta iin zr dileyeceim.
a
LER BAKANI Fethi Bey, Trk felsefesini ar olay larda kullanyor. Ne olsa, Daha kts olabilirdi diyor. Malta'da daha rahat yaayabilirdi ama o zaman daha ok rahatsz olacaktm diyor. Srgn frsat bilerek ngilizce renmi, hem de pek gzel renmi. Onun inancna gre dmana aid'rmamaktansa, onu anlamaya almak daha yararldr. Bunu da dmann dilini renmekle yapabilirsiniz. Lloyd George iin diyor ki; Trkiye ona deyemeyecei bir minnet borcu duymaldr. nk zmir'in igali, Malta srgnl olmasayd, milliyetiler de domazd. Sizin baba
24
kannz iin biz hepimiz kleydik. Ona gerekten ok ey borluyuz. Ankara'da neler bulacam sorduumda Savoy oteli nin lksn orada aramamam hatrlatt. Ben de karlk olarak bizim Cazbantlar, hi zlemeyecek biimde unuta bilirim dedim. Fakat siz, Ankara'da cazbantlardan daha kt eylerle karlaabilirsiniz dedi. Fethi Bey gibi btn ncelik isteyen sorunlar hi yakn madan zen adamlara, yeniden yaratma savana girmi memleketlerde ok ihtiya var. Batan baa yklm bir l kede, hn duymayan bir adama rastlamak ne kadar rahatlk verici. Karn kapatt yollan geebilecek motorlu bir ara ol mad iin atla yolculuunun skntl olacan kendine sy lediimde, vcut hareketi yararldr diye karlk verdi. A t tkezlediinde ise Daha kt olabilirdi dedi. Ama benim iin arkas arkasna Ankaradan tr zr diledi. Dr. Reat ise beni yle teselli ediyordu. Ankarada gece elbisesine hi ihtiyacnz olmayacak Hi phe yok ki, en kt artlardan bile, iyi bir niyetle yararlanmak felsefesi Trk ailesini mutlu yapmaktadr. Koca nz pek mkemmel deil Daha kt olabilir Yiyecek pek iyi deil, Hi de olmayabilir Odanz temiz deilse Daha pis olanlarn da biliriz biz Bu artlara uymak demektir. Trk rknn bu zelliini Nasrettin Hoca'nn hikyeleri ryi verir. Anadolu erkei karsnn egemenliinden ve inat lndan bkm tr ama daha kt kadnlarn bulunduunu dndke teselli bulur. Bir gn birine, karsnn akarsuya dt ve akntnn onu alp gtrd sylenmi. O da tel etme, o ters yne gider, her zaman yle yapard de mi hi zlmeden. Baka bir fkrasnda,Nasrettin Hoca, bir 25
resm ziyaret iin gittii Timurlenk'e bir sepet incir gtrm. Timur se kendini oyalamak iin incirleri hocann yzne ni anlayarak atmaya balam. Her incir yzne vurduunda Hoca Tanrm byksn dermi. Niye hep Tanr'ya kret tii sorulduunda, Karm, buraya elma getirmemi salk ver miti diye karlk vermi. Bylece daha hafif bir meyveyi setiinden Tanrya dua edermi. Benim Malta'dan yapmak istediim bir ngiliz bayra satn almakt. Cook firmasnn mmessili Napoli'de bayrak dnda her eyi salamt. Yllardr, ngiliz bayran tama dan hi yolculuk etmedim. Byle uzun ve tehlikeli bir yolcu luu onsuz yapmak bana garip bir duygu veriyordu. Daha nce bir cephe yolculuumda bayrak tamtm. Bir ke resinde, bir askeri hastanede komadayken, rahibeleri skn tya sokmutum. lrsem bayraa sarlarak gmlmemi vasi yet ettiimden, yastmn altndaki bayra bulamayan rahi beler pek zlmlerdi. Paris'teyken bu bayrak tutkumu ye rine getirmi, fakat onu iine koyduum bavulum yanllkla Roma'ya gnderilmi ve orada da alnmt. Kim bilir hangi hrsz, benim kutsal kuma paramla ayakkablarn parlat yor imdi. Malta'nn dantel rcleri evremi sardlar. Onlardan kurtulaym derken kendimi Harrod maazasnda buldum. Ama ansm yokmu yine, bayraklar yokmu satlk. Ada daki ngiliz donanma askerlerinin, kendilerine ait bayraklar varm. Onlar da vermezlermi, nk cezas varm. En sonunda bayrak kiralad sylenen bir adam bul dum. Ne isterlerse verecek haldeydim. Bana 7 ngiliz sterli nine b ir bayrak vereceini syledi. Bereket oradayken bana verilen tomar atm. Ne greyim. ngiliz bayra yerine Ame rikan bayra. Ayn deil mi? diyor madrabaz dkknc. Kendimi dar zor attm. 26
Zaman ve demir alma kadnlar iin bekletilemez. Benim batl inancm (bayrak hakknda) bir yana brakarak, Pierre Loti'ye kotum. Malta'nn kalelerine bir kere daha baktm, aklma burada hapsedilmi Trkler geldi, bir defa daha utanla sarsldm. Belki de bir gn, Trkler Malta'y kutsal bir yer iln ederler, nk Trklerin kalburst bykleri burada toplan dlar. Sanki, Prens Sait Halim (merhum bavezir), Rauf Bey, Fethi Bey, Hseyin Cahit ve benim Ankarada'ki rehbe rim Veli Nejdet gibi adamlar birbirlerine arkadalk yapsn lar diye seilip gnderilmilerdi, Bir zamanlar Bayan Stan - Harding, Rusya'da hapisha nede geirdii 8,5 ay in Hi olmazsa Ruslarn en nemli kiileriyle tanmak olanan buldum demiti. Onu dinle yenler anlamaynca hepsi de hapisteydiler diye eklemiti. Ankara'da ngiltere'nin hatalarn, hi olmazsa, iyi niyet le yaptn bunlar dzeltmeye altn sylemeliyim. Tarihi H. G. Welts bir kitabnda kendilerine byk za rar verdiimiz baz kimselere byk sevgi duyduumuzu syler. Karmz, arkadamz, dmanmz gibi. Acaba sava tan sonra, ngiltere'yle Trkiye de byle olamaz m? Kim bilir belki de, afaktan nceki karanlk saattir bu. Daha nce nefret etmeye zorlandmz insanlara kar du yulacak dostluun balang saati...
27
DRDNC BLM
ATNA - HELEN' SEVDK, BOAYALIM MI ONU > >
i l * GER deniz devaml sakin olsayd, yolculuk ne kadar zevkli olacakt. Malta'dan Atinaya uzaklk pek fazla deil, fakat her rzgrn vuruunda bir yandan br yana sallandnz anlar her ey gznze kt grnyor. Bu tarih yarmadann kah verengi, plak kylarna yaklatka, verimli Trkiye toprak larndan Osmanl Rumlarnn srlp, kendilerini besleyemeyecek Yunan yarmadasna itilmeleri ne kadar hakszlk diye dndm. Tatan su karamayacanz gibi, verimsiz bir topraktan meyve alamazsnz. Tccar ve tefeci olamayan Rumlar iin Yunan yarmadas ne salayabilir, Italyan klavuzumla Pire limanna kmazdan nce ngiliz parasnn karl Yunan paras tutarn iyice belledim bir sterlin 250 drahmi 'karlyd. Tuhaf dedim kendime Trkiyecte bu tri bir sknt yok. Orada her zaman insan parasnn karlm alr ve tel 28
etmez. Gemi demir atmak iin yavalyor ve her yandan alveriiler tarafndan evriliyoruz. Birisi bir sterline 250 drahmi diyor. 5 iling iin ka drahmi? diye soruyorum. Yunanl 15 diye karlk veriyor. Italyan rehberime gel de Yunan hesabn gr diyorum. Fakat Yunanl beni anlad, glmeye balad. Kzgnlkla arkam dnnce teklifini hemen 15 den 45 e ykseltti, ve sonunda ben karada daha uygun bir fiyat bulurum umuduyla bizi karaya kadar karmaya ye terli drahmi satn aldm. Pire'deki o gn hayatmda hi unutmayacam. Scak, toz, sinekler, gmenler. Bundan daha kts dnlebilir m? Btn krfez boyunca sefil insanlar topran zerine uzanmlar, biroklan uykuda, bir sinek ordusu zerlerinde. Eer grmeden vcutlardan birine ayanz taklrsa, bir sinek bulutu suratnza kalkar - bu sinekler en ldrc hastalk tayclardr. Kyllerden daha pis kahverengi yz l kadnlar etrafmz evirmiler, her an bir tabaka sinei el leriyle zerlerinden kovaladklar, pasta ve tatllar bize sat maya alyorlar. Sinekler yzm ve omuzlarm sryor lar. Benim talyan klavuzum alm olduu gazeteyi kullana rak bir yandan acele acele bu mthi yaratklar kovalarken cebinden kard bir ipek mendille de boynunu rtmeye a lyor. Sizinle evlenecek kza mkemmel bir koca olabilirsi niz dedim teekkr ederek; ve o 21 yann tazeliiyle k zard. Baka bir seferinde tefecilerin koyu kahverengi yzleri ne ve kocaman Yahudi burunlarna gzm iliti. Size satn almanz iin seslenirken zorlu bir glmseme var yzlerinde. Bu yz ifadesini gney Italyanlarda bulabilirsiniz; bir gzle riyle muhtemel mterilere ho bir zlenim brakrken br gzleriyle de yapacaklar krn hzl hesabn tutuyorlar. 29
KUVA- MLLYE ANKARASl
Cameknl kutularla doldurulmu kk tezghlarnn arkasna oturmu bu insanlar, pis kt paralarn sergiliyor lar baz glerek, baz pazarlk ederek, bir solukta sizi kazk lyorlar! Elbette bu insanlar bizim okul sralarnda rendii miz eskt Yunan kahramanlarna benzemiyorlard. Sineklerin srmasndan bkm, bu pis kt paralar iin pazarlk etme ye gcm kalmamt. talyan'a gzlerinin aryp armadn sordum. Fakat sanki telkini kendime yapmm- Kendi gzlerim armaya balad. Karaya kmadan nce kaptan kzgn gnein, beyaz evler zerinde yansmasndan doacak parlak ktan rahat sz olsam bile gzlerimi hi bir surette outurmamam sy lemiti. Eer outurursam onulmaz bir gz hastalna tu tulur ve mrmn sonuna kadar gz ya dkermiim. Ben ona aman hastalktan hi bir surette sz ama ta lihsizlikler onlar nlemeye vakit kalmadan gelebilir diye cevap vermitim. Bereket versin, sinekler, Pire'den Atina'ya uzak yolcu luu gze alamyorlar. Yolculuumuzun son ksmn trenle yaptk. Bir insann tasarlayabilecei en irkin insan yaratklaryle birlikte sardalya istifi biiminde... Fakat ite bir istasyon ki sihirli ismi en ilgisiz kalbi bile heyecanlandrr. Atina'daydk. talyan klavuzum heyecanland. Ne ka dnlar! Ona Yunan kadnlarnn gzellii uruna harpler ya* pilmi, Truval Helen soyundan geldiklerini hatrlattm. Ama yine de byle bir evrede Truval Helen'den sz etmek bana ar bir budalalk gibi grnd. Ah, uradaki trajediyi btn insanla gstermek mm kn olsayd. Yapmay ok istediim bir ey var dedim k lavuzuma. Benim lkemin erkeklerini ve kadnlarn Albert Hali salonlarna doldurmalym, sonra Lloyd George'un by
30
leyici dilini kiralayp bizim aziz Hristiyan kardelerimizin bar bar Trk'n elinde neler ektiini anlatmal, onlar alatmaJym. ite o zaman, buradan toplayacam tefeci Rumlar sahneye sokmalym. Acaba bunu yapsam ka anlatmak istediimi anlayacak? Ben bu szleri sylerken Italyan habire glyor. Kendi kendime 21 yanda olmak ne iyi diyorum. Galiba ngiltere'den ayrldktan sonra getiim her yer de hi bir kiliseyi ve camiyi, iine girip bar iin dua etme den bo gemedim. Atina'daki her kiliseye de gittiimi san rm. Benim klavuzum yarar olmaz dedi. Zarar da etmez diye karlk verdim. Birok kadnlar sa'nn nnde diz km, dua eder ken grdm. Zafer kazanmak iin deil, llerini dndk leri ve mthi aclarna dayanabilmek iin direnme gc is tediklerinden. Bir keresinde, bizim gen italyana gre, kar-koca san d iin bir Rum papaz bize yaklat ve konumaya balad. Krk bir Franszcayla ngiltere'nin kalleliini protesto edi yordu. Belki scak ve yorgunluktan, ya da gnlleri krk ka dnlar grmekten, boazma bir ey tkand ve yorgun gzle rimden ac gz yalar akmaya balad. Ona ngiliz olduumu syleyemezdim. Daha sonra Anadolu'da, susun ksmen Venizelos'ta olduunu sylediim zamanki yreklilii ve keli meleri burada bulamadm. talyan, KEDER AZZ... heykeli nnde sessiz duas iin diz kerken, ben orada durmu, gurur krklmn gz yalarna boulmu, sevgili yurduma yaplan saldrlara karbir ey yapamyordum. Keke olay bu kadarla kalsayd. Otelde ay ierken K lavuzuma bir ngiliz bayran nerede bulabileceimizi so ruturmasn syledim. Bunu frsat bilen ayhane sahibi Br31
tanya'nn erefi hakkmd dncesini sylemeye kalkt. imdi doruyu sylemeliyim, btn Anadolu'da tek bir Trk, Ingiltere ya da Lloyd George hakknda Rumlarn konu tuu gibi konumad. Ne yazk ki bizim Yunan taraftar po litikaclarmz burada benimle deildi. Olsaydlar, kendi Hris tiyan kardeleri urundaki abalarnn karln renmi olacaktlar. O kilisede, canm ok sklmt, nk bu keder li kadnlar, bende byk Perikles'in hayalini canlandrmtPerikles gururlu bir vnmeyle benim iin hi bir erkek yas tutmayacaktr. Ben bir tek damla insan kan aktmadm demiti. Baka bir devlet adam, daha soylu bir gemile yeryzn terk edebilir mi? Bundan daha gzel bir an d nebilir mi? Bizim yneticilerimiz ve Venizelos, ok deerli Avrupa kann srf bencil tutkular ve Yunan emperyalizmini genilet me hevesleri uruna bo yere aktmlardr. Ve iler tersine gidince, yaptklar yalnzca istifa etmek olmutur. Akropolis'e trmanmaya karar verdim. Tam tepeye kacakken bizim arabacmz durdu ve oraya gitmenin yasak olduunu syledi. Yrmemiz gerekiyordu. Israr etmek aklma gelmedi. Daha 20 metre yrmtk ki sarp yokuta iinde kaptan ve kzyla bir arabann yan mzdan getiini fark ettik. Canmz skkn arabacya ikye timizi yaptk. O tartmay ksa kesmek iin oraya kmak iin iki at gerekli, bendeyse bir tane var dedi. Bu kaamak cevap beni daha ok kzdrd, birka kere daha itiraz edince bu sefil kk varl omuzlarndan tuttum ve fare gibi sars tm. iddet, etkisini gsterdi bize bir daha glk kartma d. Byle bombo bir ortamda para uruna byle dalavere evirmek ok korkun... Tabi, yine de para deiiminde al datldk. Aldrma dedi Italyan, brak bu mahlklar soy 32
sun bizi. Centilmenler, uaklaryla dmezler. Atina g nde, bu gen Venediklinin profiline baktmda kendime bu para oyunlarn yapan yozlam soylu insanlarn ortasn da eski bir Ispartal rehber semiim gibi geldi. Dnyann en byk kltrnn kurulduu bu yerde im di uygarlk ykntlar arasnda hi konumadan dolatk. Dnyaya ge gelmiim diye dndm- inde yaadrm yz ylla ortak neyim var ki? Bugnk milletler, insann hayallerini uyaran, edebiyat szleriyle llmyorlar. Hayali olmayan bir rk lmeye mah kmdur. Oysa bu gnk deer lleri, ticaretteki becerik liliktir. Bu lmsz kayaya (A kropol) saygm anlatmak iin kalemim ya da fram olsayd beni kim dinleyecek, tablolar ma kim bakacakt? Ama zaman kazandracak bir makina icat etseydim, o daha ok para getirdii iin btn dnya ayak larma kapanacakt. Perikles'i imdi nerede bulacaz? ok para getiren maaza yneticilerinin kiiliinde mi? A tina'y Akropos'ten baka bir yerden daha iyi gzleyemezsiniz. ehir, eteklerde uzanm, dz kahverengi bir kt stnde yeil noktalar ve tebeirle izilmi kk be yaz evler gibi... Burada,, Ingiltere'nin Oxford'u neyse Yunanistan'n Oxford'u kurulmutur. Homer, Eflatun, Sofokles ve A il... lmez gemiin temsilcileri... lk olarak, Yunan masallarn Oxford'da renmi, Yunanl yazarlarn dnyann en gzel edebiyat diliyle Andromak ve Antigon'u konuturmularn dinlemitim. Burada Byron domu, Atina'nn kadnlar burada yazlmt. Bu ak havada ses nasl yaylyor, tevekkeli deil, bu eski insanlar trajedi olsun, komedi olsun yazarlarnn sah* 33
KUVA-1 MLLYE ANKARASl
neye koyduu her oyunu mavi gn altnda seyretmek iin buraya toplanmamlar? imdi gnein altn, meneke, kzl renkleri lmsz kayann zerinde parlarken ben, kocaman isimli, kck Atina'ya hayran kalyorum. Eski Elenizm ve modern Yunanistan'a ne yazk. Eer bugnk Yunanllar, Oxford gibi eski Yunan ge leneklerine sadk kalsalard, Dou sorunu bugn nasl > zlecekti? Hi phe yok ki bazlar iin, eski Elenizmin e refi, ngiltere'yi, Yunan tarafls yapmt. Eer modern Tr kn stnln tanrsak Eflatun'a, Aristo'ya ve Sokrates'e ballmz konumay nlemeli; Elenlerin edebiyatna say gmz eneleri kapatmal. airler, artistler ve dnrler hi bir zaman unutamazlar. Elenizm hl gzel sanat ve edebi yat sahasna hkimdir. Oxford'u anladk, fakat buralar gezenler iin gerek ler baka bir ses tonuyla, baka bir yk anlatmaktadr. Bugn Yunanistan'da, nerede o dnrler, o hayalperest ler, hatta nerede o soylular ve savalar? Propaganda iin harcanan milyonlarca para Yunanistan iin yaratlm efsa neye nanma sresini uzatabilir. Fakat gerekleri deitire mez. Bu ryalarmzn lkesini, byk bir ey bulmak he vesiyle ziyaret etmek demek, byk, d krklna ura mak demektir. Bunu grmeyenler hl krlerdir. Ankara'da ngiltere lehine yalvardm. Helen'e ktk. Onu boamal myz? Venizelos'a inanmaktan ok, Zaharoff'un altnlarndan ok, Hristiyan fedailere duyduumuz acmadan ok, srf uygarla yzyllar boyunca duyduumuz ballktan tr biz grlerimizde ve ideallerimizde bu kadar yanldk. Hi olmazsa kaybedilmi bir idealden sonra Ingilizler, oyunu eit oynamamallar m? 34
BENC BLM
ZMR : BR KEDER TABLOSU
D OGU'LULAR iin gk, ayn politika gibi, tekdzelik ten uzak... Bir saat iinde, gl kadar sakin deniz, kkreyen alkantlara dnd. zmir uzakta grnyor ve biz mevsimin en kt fr tnalarnn birinde yol almaya alyoruz. Gemi kpkler iinde, bir mantar tpa gibi... Yamur gverteyi ykyor, ko caman dalgalar byk safonun halsn slatyor, tepemizde imekler kuduruyor.. Ve biz bulutun gemesini bekliyoruz. Gerekten ok gemeden evremizdeki sular sakinle iyor, karmzda ehir grnyor. Tamamen yanm bir ehir mi? Bize bu kadar cok sylenen ykntlar nerede? Birden gkler karlk veriyor. imdi imekler karada akmaya balyor. Evlerin du varlar ve yanm bo ileri birden gzmze arpyor. Bir ykklk ve dehet tablosu ki anlatlamaz. Daha yaklatka ykntya bakmamz gerekmiyor bile. Krler bile ehir
den gelen yank kokusunu hemen duyabilir. Birka saniye sonra, ttn fabrikalarndan hl ykselen duman bulutla rn, bu iddetli yamurun bile, ykayamadn gryoruz. Trkiye, kendini hl savata sayyor. Formaliteler h l pek sk. ngilizce konuan Trk bulmak kolay dei. Ama tuhaf deil m i hi birka ngiliz var burada, oysa biz Trklere pasaport vermiyoruz! Elimdeki Trke mektuplar (ngiliz pasaportundan da ha geerli) gren pasaport memuru beni bavullarmla Vali'nin evine gnderdi. Roma'daki Ankara elisi Cellettin A rif Bey, Vali'y benim zmir'e gitmekte olduumu, Trkiye urunda yaptklarma karlk bana gereken btn kolaylk larn ve konukseverliin gsterilmesini telgrafla bildirmiti. Vali elinden gelen her eyi yapt. Benimle gelen memura Vali'nin ne biim bir kii oldu unu sordum. Onun ilgi ya da ilgisizliinden efendisinin se vilip sevilmediini anlayacaktm. Memurun ben cevaplan drrken gzleri ldyordu. A kt ki iyi bir adamla karla yordum. Belki biliyorsunuz, o Malta'ya gnderilmiti di ye ekledi. Onun iin bu kadar yeterliydi. Ben Ingiliz oldu um halde bu cmlenin anlamn kardm. Sanrm, Malta kelimesi yaknda kahraman kelimesine e tutulacak. Trkiye'ye gelmek, kanmca cesaret isteyen bir heves: zel bir durumu olanlarn bile gmr ve pasaport memur larn gemesi zor. Ama ben hi bir zorlukla karlamadm. Yalnzca bana elik eden memur, admn babamnkinin ay n olmasna amt! Bir Trk kadnna. Reit Paa'nn kz, ya da Ziya Paa'nn kars, Aye Hanm diyebilirdiniz. Ama babasnn adn tayan bir yabanc kadn henz zmir gm rne girmemiti. Acaba ben Ankara'y ilk ziyaret edecek bir Ingiliz kadn olmaktan baka, Trkiye'ye ilk defa gire cek bir Ingiliz bakiresi mi olacaktm? 36
Vali'nin benim gmrk muamelelerimi kolaylatrmakta yardm olduunu, Trke kaytlarm almak iin geri g itti imde gemideki yol arkadam Fransz'n hl pasaport ve gmrk makamlarnda tutulduunu grdmde anladm. Daha nce resimlerinden bildiim Vali kona, her leden sonra tuhaf bir Dou ve Avrupa mzii karm eser ler alan bandonun konserler verdii bir halk bahesi gibiy di. Dou melodilerini tekrar dinlemek ok hotu, eer Dou mziine bir melodi demek gerekirse... Dou melodilerinin kalbi delici acklln insan iittike ve anlamaya altka daha ok seviyor. Ben, ben gerek halk mziiyle elen diren Mustafa Kemal Paa dahil btn Trklere minnetta rm. Vali'nin kona Dou'nun balca dekoru saylan m kemmel hallarla deli. Oturma odasnda gzel masa ve sandalyeler var. Limanmza ho geldiniz aziz bayan dedi Vali. Beni ngiliz politikasyla bir tutmasn diye dedim ki: Malta'da bulunmu bir bey tarafndan ok iyi karlan. Elimi eski bir arkadaym gibi tuttu; Malta bana hi anlalmaz geliyor. ngiltere ne yapmaya alt Malta'yla, bilmem dedi. Bunu ben de, sizden daha iyi anlayamyorum. Trki ye'de son birka y l sresince olanlar duyduka ben de sizin sorunuzu daha sk kendime soruyorum. Gerekten ne yapmaya alt? Yurdunu seven bir ngiliz kadn iin bu, bir byk keder kayna. Sizin halknza kar bu haksz dmanlk sona ermeli. Bu nedenle Ankara'ya gidiyorum. Ziyaretimden sonra hi olmazsa Trkler bir tek Ingiliz ka dnnn yalnz bana hakszla kar durduunu grecek ler. 37
Binlerce teekkrler aziz bayan oldu karl. Hiz metkrlar kahve ve sigara getirdiler. Btn Milliyeti liderler gibi Vali gen bir adam. Krk yanda gibi grnyor ve Arnavut soyundan. Orta boylu, esmer, gzlklerine ramen yakkl ve zeki: Her eyin s tnde namuslu ve mfik bir centilmen. Eer Ankara'nn btn azgnl! bu adama benziyorlarsa benim korkacak bir eyim yok. Abdlhalik Bey ngiltere'nin byk bir hay ran. Kendisinden ne istersem ekinmememi rica ederken, beni tantrmak zere polis efini ve yardmcsn ar d. Vali, zmir'in ykntlar iinde kaldn, elde bulunan tek otele gitmem gerektiini syledi. Bu oteli imdi tamamen yanm, iki en iyi otelin sahibi Naim Bey, geici olarak ida re ediyordu. Bu geici otel de, Spartallis'in eski bir kona yd. Vali'ye Allaha smarladk dedikten sonra polis komi seri Ziya Bey'e uradm- Ziya Bey otuz iki yanda, olduka enerjik ve yakkl bir adam. Yalnz, sadece Trke konu abiliyor. Yine kahve itik. Masasnn stndeki Mustafa Kemal Paa'nn tablosunu gsterdi, onun hakknda bir konuma yapt, ne yazk ki anlayamyordum. Ama yine de ellerimi rptm Mustafa Kemal Paa ok gzel dedim Trke. Houna gitti. Hi olmazsa anlad ki Trke bilmesem bile ulusal kahramanlarna saygm belirtiyordu davranm. Da ha sonra Anadolu'da kelime bulamaynca bu cmle ok ii me yarad. Muazzam zaferi kutlama frsatn hep bu cmle ile kullandm. Ziya Bey kendi kiisel deney ve yaantlarn detektif romanlar halinde basm. ok da ilgi grm. 0 da Vali gibi hi bir eyin geciktirilmemesinden yana. Ayn anda bir 38
ka kiiyi kabul edebiliyor. Bir ncekinin ikyeti henz zm beklerken, bir sonrakinin sylediklerini dinliyor. Bu det belki kolaylk ve abukluk salyor, ama hatalar da do urabilir. Eer benim ze! ve sr niteliinde bir iim varsa ya da bir soru soracaksam o zaman ne olur diye merak ediyo rum. Fakat bu yolla, Vali'nin ya da Ziya Bey'in yannda z mir'in birok ileri gelenlerini tanmak imknn buldum. Yoksa onlar teker teker ziyaret ok zamanm alacakt. Bir gn gnlk kahvemizi ierken Ziya Bey bir Fransz tccarna 20.000 Trk liras verdi. Ve ekledi. Bir polis bu nu sizin kurunlanm kasanzda bulmu. Tccar ylesine ard ki bana sonradan: Baka bir lkede bunu bana ge ri verirler miydi? diye sordu. Her gn Vali'den sonra Ziya B e / i ziyaret ederdim. Ta bi Val'yle Franszca konuurdum. Fakat Ziya Bey'Ie Mus tafa Kemal Paa'y takdir cmlemden daha ileri gidemiyor dum. Gn! gereklerin peindeyken kelimeler nemli sa ylmaz. Otelden baka bir mteri karlarak bana yer bu lunabilmi. Mteriler her yerde uyuyorlard. Oturma odas, yatak odalar, bekleme odalar, , drd, alts bir arada. Yine de balarn sokacak bir yer bulduklarndan memnun. Benim ansma evin en iyi bir odas dt, iinde drt kii yatabilecek bir yatak ve bir sofa vard. Kendimi sulu his settim, ama ne yapabilirdim? Burada tek kadn bendim. Bu sonradan olma otele zmir'de herkes uruyordu, yatmak in deilse bile, souk bir eyler imek yahut bir yemek in. lkede iki yasa var, ama konuklar, Ameri ka'da olduu gibi burada da kanunun bo tarafn bulmu lar. Amerikallar hemen hemen iki ynnden balca su lu. Gizli iki getiriyorlar. Eer yakalanrlarsa cezay ISlaim deyecek. Naim ise onlar iin zavalllar, yurtlarndan o ka dar uzaktalar ki diyor. 39
in kts Trklerin hogr ve konukseverlii, si neklere de tannyor. Milliyetilerin parolas zgr ve ba msz Trkiye onlar iin de geerli. stedikleri yere gidi yor, istediklerini yapyorlar. Bulut halinde masa rtlerine konuyorlar, bardanzn iini dolduruyorlar, gdanzla, onla r da yutuyorsunuz. Bir de DanimarkalI tccarn dedii gibi bu mahkmlarn cesaretlerle beslendiklerini dnnz. Milliyetleri ne olursa olsun btn komularm, beni bu sineklerden korumak iin ellerinden geleni yapyorlar. Bana bardamdan su imezken, sineklerden korunmak iin ek meimi, feda ederek stne kapatmam salk verdiler. Ben daima suyu ret ettim. Naim Bey de kanuna kar gelerek bana Alman arab verdi. Bir gn sabrm taarak Franszlarn giyotinini burada imal ettim ve yanma gelen her sinei baaryla ldrdm. talyan ise sinek llerinin canllar kadar irkin grndk lerini nazikne hatrlatt. Hi olmazsa dedim ller ne srr, ne de mikrop tarlar ve yine ldrme iim devam etti. Hatta bir sefe rinde Gney Amerikalnn kolunda yryen sinee nian aldm, ama burnuna vurdum. Glmsemeden, nazikne, burnuna istediim eyi yapabileceimi, ama bardana dik kat etmemi ihtar etti. Bunlara bir ey yapamaz msnz diye sordum Naim Bey'e. Gerek bir Trkn felsefesiyle havalar souyunca kaybolacaklar dedi. Ben de ona benim parolam ya teda vi, ya da sabrdr, fakat bir tedavi denemesi yapmadan sabredemem dedim. Baka bir seferinde almamn dln, gerek bir H r ristiyann minnettarlyle alamadm. Sinek ldrmekle u* rarken, milliyetini Katolik olarak vermi ve zmir'de Trklerin zet izniyle kalabilen bir Ortodoks hanmn, ya 40
nndaki Rum kadnna: bak u kadna, sinekleri nasl ld ryor, dostu Trklerin, Hristiyanlar kurban ettii gibi de diini duydum. Madam dedim. Bu sabah sizin Hristiyanlarnzm ehri nasl harabeye evirdiini grdm. Daha henz Ana dolu'daki felketi grmemitim. Otelde kaderlerini bekleyen iki, yz kadar adarru da vard. Bunlar kendilerini ayr odada, ayr grup halinde blmlerdi. lk grup, sessiz, su ien, yataa do kuzda giden Trkler, ktphanede... ikinci grup, iki ya sana ballklarn Atlantik okyanusu'nun br yannda brakm, sabahn erken saatlarna kadar bano eliinde dans eden ve ark syleyen Amerikallar, sigara ime sa lonunda. nc grup ise, yemek odasnn uzun masas evresinde oturmu bizler, geri kalanlar, balca iadamla r, Italyan, Ispanyol, Alman, Gney Amerikal, Fransz ve DanimarkalI. Benim tek yurttam zmir'e baz meseleleri zmeye gelmi. Bunlardan biri Kba'dan, zmir'e, New York yoluyle gnderilmi 50.000 galon alkoln nasl kay bolduunu renmekmi. New York'taki makamlar bu de erli ikiyi kendilerine saklamlar, ieleri suyla doldurarak zmir'e gndermiler! Buradaki insanlarn konumalar, konu zerinde top lanyor: 1) Lloyd George'un. Yunanllar zmir'e gnderm ek teki anlalmaz politikas; 2) Trklerin kapitlasyonlar kal drmak gibi caniyane arzular! 3) Yurt dna srlm Yu nanl ve Ermenilerden sonra ticaret hayatn kimlerin dol duraca. Trkiye, bir Avrupa devletinin yardm olmadan ayakta duramaz, sanlyor. Trk rn yetitiricisidir, ama ticaret bilmez... Italyanlar boluu kendileri doldururlarsa, ticaretin daha ok gelieceini ileri srerlerken, Amerikal lar bu erefin kendilerinde olduunu sylyorlar. te yan 41
dan Fransz aileden gelme, Britanya uyruklu, Hollandann hizmetinde, lisan rahata konuan Alman papazlarnn destekledii, Alman iadamlarysa, Trkiye'de gelecei olan, tek Avrupa devletinin byk Britanya olduunu sylyorlar. Kt ve lanetlenecek politikasna, Trklere kt dav ranp Yunanllar kayrmasna ramen (ki bu. Yunanllar daha cretkr daha kaba olmaya zorlamtr.) Ingiltere'nin ulusal yapsnda yle bir ey var ki, hl sayg ve hayran lk uyandryor. A lt ya da sekiz ay iinde ngiltere'yi bura da, eskisinden gl ayakta greceiz. ngiltere demek, im diki hkmet demek deildir. Bu szlere hak vermem gerek. Sz syleyen kii, bu inancna, bir Ingiliz kadnyla evli olduu iin duygusal ne* denlerden deil, akln kulland iin muhakeme yoluyla varmt. Lloyd George'a hi bir eyi haber vermeyen bu ticaret adamlarn, babakan son derece ktye kullanmalar y znden korkak olarak nitelendiriyorum. Eer felketi bu kadar ak, nceden grdyseniz, ni in protesto etmediniz? diye sordum. Her ticaret odas Lloyd George'a bir dileke gnder di. Fakat o hepsini p kutusuna att. Yine ben tabi, pratik bir insan olarak siz byle mi protesto etmeliydiniz? imizde en ileri gelenimiz olan Mr. Patterson'u Paris Konferansna bizim admza gnderdik. Kendini iittirebildi mi? Sizi temin ederim. Brakn si zin gibi yz binlerce sterlini, sadece yz sterlinimi bu mem lekete yatrm olsaydm, Paris'i ziyaretimi btn dnya duymu olurdu. Siz gelecein getirecei ticar felketi ve yknty nceden grdnzse, Ven;zek>s'un sizi susturma nza nasl izin verdiniz? 42
Nedense, bu insanlara acmyorum bile. Uoyd George'tan ok, bunlar da sulanmal. zmir'de bu kadar geni karlar ve muazzam ticaret destekleri varken, Yunanllar bu raya sokmamak, onlarn ve yalnzca onlarn gc iindey di. Benim adalet duygumun acayip sonucudur ki Fransz GZL SERVSNCE ben Uoyd George'un yeeni olarak bi liniyorum. Bir zamanlarn parlak Babakan Msy Briand bizim merhum Babakan Lord Robert Cecil'e yapt iddet li saldrlan kitap halinde bastrd zaman, benim ona ce vaplarm da basmt. yle diyordu: Lord Cecil benim sylediklerimde bir gerek pay olduunu kabul etmedi. Fa kat o, bir ngiliz kadnna itiraz etmeyi de gze alamyordu. Ben savunmam gazetede bastrdktan ksa bir sre sonra, Chicago'nun byk gazetelerinden birinin muhabiri Loyd George'tan benim amcam diye bahsetti. Ben buna, byle bir akrabalktan eref duymayacamdan deil, byle bir iddiada bulunmadm iin itiraz ettim. O da cevabnda aziz bayan senin kk oyununu bozacam dnme dedi. Byle bir yaz cidd bir karla demezdi ve ben ko nuyu unutulmaya braktm. Pek iyi biliyordum ki daha n ce, daha nemli ulusal konularda, drt kere bo yere kendi sine ba vurduumda Loyd George kendi yeenine yar dm iin, kk parman bile oynatmamt. Yine de onun yeeni onu haksz saldrlara kar koruyacak, fakat ge rektiinde eletirecekti. zmir'de sermaye sahipleri, beni bir de yle yazdm iin sevmiyorlard: Tccarlarn 500 Trk Liras bahi ve rerek kar saladklar ve sonra da Trkler rvete ok yatkndr diyerek yakndklar gnler geride kald. A rtk ya banclarn vergisiz, kiradan baka bir ey demeden, bir 43
avclk izni iin, bir buuk peni dedikleri o mutlu gnler Trkiye'de bir daha geri gelmeyecek. Ticarete ve sermaye ye tam hkim olunan gnlere elveda. Trkiye imdi, artk Trklerindir. Kapitalistler ya bunu kabul edecek, ya da e kip gideceklerdir. Bir daha hi bir zaman zmir, yabanclarn cenneti olmayacaktr. zmir iin alnm tramvaylar, her hangi bir kimse, Trkiye'den baka bir ulusa teklif etmeye cesaret edebilir miydi? Elektrikli tramvaylar yerine, niin bu iyi beslenmemi midillilerin ektii sefil vagonlar? Trk ka dnlarna ayrlm blme bile bir mukavvayla deil, belki de bir zamanlar beyaz renkte olan bir arafla ayrlmt Yine yazmtm Hl bu ehirde Avrupa'y savaa s rkleyecek, insanlar var. Onlarn amac bir zamanlar bizim romanlarmza ve piyeslerimize, konu olmu eski tembel Trk'n hayalini dourmak. Bunu, yalnzca Trk'n hesab na kendi keselerini doldurmak iin yapacaklar. Hi olmaz sa bu tccarlara dedim k; benim kamlarm sevmeseniz bile, yreinizin ta iinden biliyorsunuz ki ben gerei ko nuuyorum. Onun iin bana sayg duymalsnz, baka bir ey istemem. Gney Amerikal karlk verdi. Sylediin her kelime doru, onun iin sana hayranz. Geceye doru kafam, baz kiisel skntlarla doluydu. talyan henz otele gelmemiti, onun hakknda bir ey duy: mamtm. Kendi kendime, niin bana salanan kolaylkla ra onu da ortak etmediime (ho etseydim de, ben red dedecei muhakkakt) kzmaya baladm. Son are olarak Valinin sekreterine ba vurdum. Beni hemen karakola gtrd, orada pasaportu konusunda s kntlarna yakndmz Fransz'la birlikte arkadam bul duk. Bu iki gen adamdan hi biri zmir'de bilinmiyordu, yine hi biri zmir'e kmak iin Ankara'dan izin almamt, kendi konsoloslar bile onlar tanmyordu; buna ek hi biri, 44
bir tek Trke kelime bilmiyordu. Maksatlarn anlatama dklarndan haklarnda daha fazla aratrma yapabilmek iin tutuklu kalmalydlar. Byle bir davran grd iin dava edeceini syle yen fkeli Fransz'a sava zamannda biz bundan kt eyler yapmadk m? diye sordum. Ben sizin Fransz Sa vunma Bakanndan aldm zel tavsiye mektubuyla San Remo'ya giderken Mentone'da krk sekiz saat tutuklanm tm. nk zerimde bulduklar Eflatun Cumhuriyet isim li eseri, boleviklere yaknlk duyduumun iaretiymi. Yi ne de bu iki arkadam, Vali'nin sekreterinin yardmyle ok gecikmeden serbest braktrmay baardm.
NAM BEY, bana birok zel haklar verdi. Hi phe yok. Bunlar belirli bir kaynaktan geliyordu. Bana her, sabah kahvalt gnderiyordu. Uaklar ilerini pek iyi bilmeyen Katoliklerdi (Papaln koruduu Ermeniler). Ba na st nasl bulduunu bir trl anlayamadm. nk Rumlar ineklerin hepsini ldrmlerdi. Bana Spartelli'nn ktphanesini kullanma iznini verdi. Bir Amerikaldan dn ald okuma lambasn bana vermiti. Btn bu iyilikler, o kadar grltsz yaplyordu ki, bir ey daha istememe cesaret verdi. Italyan arkadama elik yapabilmek iin piyanoyu kullanabilir miyim? Piyano odasndaki alt kiinin yatt yataklar kartt ve biz Tosca'yla Madame Butterfly bitirdik. Sonra bir Amerikal benden Svvannee Nehri parasn almam rica etti. Koro ksmna gelmeden gz yalar boalmaya balad. Demedim mi ben, zavalllar, ana vatanlarndan o ka dar uzakta ki dedi Naim Bey. 45
Gemi zenginliklerinin ykntlar arasnda bu tccar lara galiba fazla ykleniyorum. Onlara da haklarn vermeli yim, yenilgiyi iyi bir sportmen gibi kabul ediyorlar. 80.000 sterlin kaybetmesine ramen, otuz senelik emei boa git tii, mkemmel iftlii son tana kadar yand halde A l man, neesinden hi kaybetmemi. Umarm ki, bu romantik lkede, grdklerini ve yap tklarn bir kitap halinde yazar. Onun servenlerini, nasl soyulduunu byk bir sempatiyle dinledim. yi ve gl insanlar az bulunuyor. Eminim ki bu, onlardan biriydi. Eer bir tehlike, sizi tehdit ediyorsa, ancak bu arkadan l v cudu zerinden geerek size ulaabilirdi.
46
ALTINCI BLM
NGLZ VALYEL
CESUR KADINLARIN CAN SIKICILII
K ADINLAR o kadar budalaca cesur olurlar k dedi bir Ingiliz memuru can skclklar oradan gelir. zmir limannda yangndan arta kalm birka binann birinde olduka kalabalk ve skk brosunda oturuyordu bu Ingiliz memuru. Isko aksam, samala pek pabu b rakmayacak tipten olduunu gsteriyordu. Dtan sko sa kinlii, gerek hislerini saklyorsa da, lkesinin kadnlarna olan ball, kalbinin gerekten arptn ispat ediyor. Herhangi bir lkenin vatanda gibi, kendi lkesinin kadn larndan gurur duymakta... Fakat bu hareketli ve yetenekli gen adam, herhangi bir kriz annda duruma hemen hkim olan bu insan. M illi yeti Trkler iin ileri srlen lehte dnceleri bir trl ka bul etmiyor. Bu, elbette, kendi kusuru deildi, bu yeni in sanlar, ona kim anlatmt ki? Onun tek bildii, Trkler, ilk defa, kendilerini ifade etmek cesaretini gstermilerdi ve
47
cesur kadnlar gibi, can skc olmaya balamlard. yi Abdlharrt ynetiminde, bu tembel insanlar kolayca istenilen yne gtrlebiliyorlard. Trkiye, Trkler iindir Ona g re ne sama bir iddia! Yine de anladm kadaryle, onun zeks var, gerekleri kabul edecek er ge, kanlmaz renecek. te yandan ben, kendi amdan, onun fazla ykl omuzlarna, daha ok dayanlmayacak arlklar koymaa urayorum. Beni karsnda grdke can sklyor. Onun yerinde baka biri olsayd, ayn sknty duymayacak my d? O ok iyi biliyordu ki, yenilebilir olmalarna ramen btn glkleri gze alarak, zmir'e kadar ngiliz vizesi ol madan gelebilen bir kadn, tuttuunu koparacak, kolay kolay batan savulamayacakt. Olduka nazikne Sizin gz pekliinize son derece hayranm, ama sormam ayp olmazsa, buraya geliiniz ne anlam tayor? dye sordu. Ankara'daki mill hareketi incelemeye ve mill kahra man Mustafa Kemal Paa'y grmeye geldim dedim. Bunun iin hayatnz tehlikeye koymaya deer mi? Affedersiniz, zamannz ooa harcyorsunuz gibi geliyor ba na. dedi. Penceresinden, krfezin dalgasz sularnda, birok dev letin sava gemisi grnyordu. Parlak gne, insafszcasna, evremizdeki ykntlar, sefaleti aydnlatyordu. Ingil tere'nin, Fransa'nn, Amerika'nn btn silahlar buradayd. Onun sylediine gre Hollanda, dehet annda, bir sava gemisinin kendi uyruklarn korumaya verilmesini istemiti. Hangi dehet an? diye sordum. itmediniz mi ya da gremiyor musunuz, biz savan eiindeyiz. Belki yarn, brleriyle birlikte yurdunuza d
48
neceksiniz. Bizim hkmetimiz, halkmzn zmir'i boaltma s iin emirler vermitir. Yaknda, son talimat alacaksnz. Nerede toplanacanz bildirilecek. Bu sefer, sava olacak, kurtulu yok. Savan olmas gerek... Bana brosunun bir kesine gizlenmi el fenerini gs terdi. Ingilizlerin hepsi ehri terk edince, bu fenerle gemiye aret verecek, sonra da krekleri su grltsn duyurma yacak biimde hazrlanm kayklarla onlar sava gemisine kadar gtrecekmi. Tabi kendisi kaabilirse. Bu szlere klm bile kprdamad. Beni dnme. Ben planlarm yaptm, yarn Ankara'ya yola kyorum. Tehlike leri iyi biliyorum, her eyin uygun gideceinden de eminim dedim. Balangta onun resm kafas, onun sinirleriyle oyna dmdan, hi kimsenin cidd bir biimde teebbs edeme yecei bir eyle vndmden phelendi. Sylediklerim de cidd olduumu anlaynca, yumruunu masaya vurdu ve bard: Eer, siz benim eim olsaydnz,kesinlikle gidemez diniz. Onun fkelenmesini ne kadar beklemitim. Fakat ha yr o anda kendini toplam, sakin bir sesle beni dncem den caydrmaya balamt. Ben fakat diye baladm, buraya byk zorluklar dan sonra geldim. Tamamen kendi kendime sorumlu, ken di masrafmla buraya vardm. Buradan itibaren Trkler ba na bakacaklar. Ne ailemden, ne de hkmetimden bir yar dm bekliyorum, sava bile beni durduramayacak. Krlm ve kskn bir sesle: Savan eiindeyiz, gkte Allah'n olduu ne derece gerekse savan da bu se fer gelecei gerek. Dnn bir kere Trklerin arasnda tek bana bir kadn; ona yardm edecek bir Avrupal bile yok.
49
En azndan alt ay esaret kamp, hastalk, belki de eziyet. Size ne olacan Tanr bilir dedi. Sava olmayaca iin esaret kampna da konmaya cam, sava durduracam imdi hafif glmsyordum, o ise daha ok sklyor. Aziz gen Bayan diye bard. Cesaretinizi daha akllca ve daha yksek bir ideale kullannz. Britanyann size ihtiyac var... Cidden gitmiyorsunuz, deil mi? Ve sa va... ngiliz askerlerinin yaralarn sarmalym, ya da geriye dnmeliyim... Siz, Trklerden onlara gveniyormusunuz gibi konu uyorsunuz, bu aklllk m?
Evet, onlar biliyorum. Trk'e yaplacak en iyi davra n ona gvenmektir. Beni hi bir zaman piman etmediier, niye imdi etsinler? Byle bir bunalm annda bile Mslmanlara gvenmekten baka yol yoktur
Sylediklerim onu inandrmamt. lgin dnceler, fakat uygulamada tehlikeli, hepsin den te sizin iin tehlikeli. Yurda dnn, buras sakinletii zaman, buradaki arkadalarnz grmeye gelebilirsiniz. Si zin yrekliliinize hayranlk duymadm sanmayn. Ha yatm boyunca bundan byk tehlikeyle karlam bir ka dna daha rastlamadm. Bizim iin yle deerlisiniz ki git menize iimiz raz olmuyor. Bu szler devam edecekti. Bir diktatrden gelecek id dete kar, daha kolay kar koyabilirdim. Memurun ilerini ne srerek, onu susturmay umdum. Bir an iin Amerikal olduunuzu dnn, onlarn g znde zaman, para demektir. dedim. Bir kadnn hayat tehlikede olunca zaman para de 50
mek deildir. Affedersiniz, unutamayacam cesaretiniz mu azzam, fakat sportmen ruhlu deilsiniz. Ne demek istiyorsunuz? Biz, Ingilizter iin bu doru bir davran deil, sizi g it meye brakrsak, Trkler bizim iin ne dnr? Inglizlerin valyelik gururu bylece bir darbe yer. Ve bu doru ol maz. Onlar kendi kadnlarndan birine byle bir ey yapma* ya izin verirler mi? Biz de kadnlarmz koruyoruz. Tartmay kaybediyordum, hi olmazsa sonuncu sz beni incitti. Fakat onu belli etmedim. Tel etmenize gerek yok diye karlk verdim. On larn anlamasna yardm edeceim. Onlar, Ingiltere'nin, kadnlaryle nasl ilgilendiini bilirler. Ayn zamanda benim de ne kararl bir mteri olduumu bilirler. Sizi sulamazlar. Son kartn oynamaya kalkt, biraz utanga, fakat say gm kazanan bir zm yoluyle- Aziz Bayan, ii kiisel alana dkmek istemem, ama siz, beni zorladnz. Bu yolcu luu yapacak kadar irkin deilsiniz. En iyisi mi ok sevdi iniz Britanya donanmasna gidin, katln. Biz Trklerle ko zumuzu paylaacaz. Ondan sonra siz, gelin onlar grn. A rtk gryordum ki yalnzca sert olmak yeterli deil di. Aka konumalydm. Eer benim bu yolculuumdan cidd bir zarar gelirse Allah bilir ya bu, benim hatamdan do acaktr. Kendilerine sayg duyan kadnlara Trkler de say g duyar. On yl nce Anadolu'ya asker bir birlikle, yalnz bir kadn olarak gittim. Her yerde her zaman tam bir g venlik iindeydim. Sylenecek baka bir ey valyelik vnmesinden sonra ayrlmtm. Dileim sava iln grmek. Fakat, bereket versin, 51 kalmamt. Bu kadar ar canm sklm ve yanndan edilecek mi; beklemek ve hi bir vaatte bulunmam-
tim . nk skolar iin eref ve doruyu konumak kut sal eylerdi. Resm makamlarn bu tutumuna hakszlk yapmamak iin denebilir ki eer ben emir altnda, br vatandalarm la birlikte ngiltere'ye dnseydim, nelerden vazgemi ola cam, hi kimsenin anlamasn bekleyemezdim. Esas amacm olan Ankara'ya varmak iin ne gibi g lkler atlatmtm. Eer ailemin para kasas, arkadalarmn keseleri, hatta gazetemin cmertlii olmasayd, kimin umurundayd? Hi birinin vicdan, beni lme gnderdii iin szlamayacakt. Gazetemle kontratm, haberleri ulatrmak ve karlk olarak nemli bir para almakt. Haberler ulatrld. Bir l ye kadar halk da bu haberleri rendi. Bununla birlikte sz konusu haberler bir kadnn eseri olarak bilinmedi ve dl olarak da para gnderilmedi. Hi bir zaman gazetecilikte, diiliin ifte hakszla u rayacan sanmamtm. Haberler ktka bunlarn zel bir kadn muhabirden geldiine dair bir yaz da konmamt. Szmona Trkiyede deildik. Trkiyede kadnlarn baarlar henz bir yenilik saylyor. Eit i * eit gndelik parolasn kimse iln etmiyor. nceden bilmi olsaydm, bana yaplan hakszl ce zalandrmak iin geriye dner miydim? Zannetmiyorum Byle bir anda beni byle servenlere srkleyen hayat mn hikyesini anlatmak iin ayr bir blm amalym. O takdirde ismini tadm aziz babamn, nasl dizine trm a np yllarca onun Dou lkelerine, Japonya, in, Hindistan ve Mslman Trkiye'ye yapt gezileri dinlediimi anlat mam gerekecek. Benim bu lkelerin insanlarna duyduum ilgi zerinde birok acayip yorumlar yaplmt. Trkler bile bunu me 52
rak etmilerdi. Bence nedeni u: Bu lkelere ayak basmaz dan ok nce, onlar ben dost kabul ettim, bu lkelerin renkleri, gzellikleri, muhteem yazlan ve gruplar, oku mu ve uyank halknn mkemmel dnce ve felsefesi, daha ana okulundayken benim tarafmdan biliniyordu. Bir ocuk, hayalini, sevdii eylerle oyalar. Hindistan'da, ran' da, Msr'da, Arabistan'da ve Trkiye'deki Doulular benim gzmde kardetiler. Onlarn dnya uygarlna ve klt rne yapttklar grevlerden tr hak ettikleri mutluluun kendilerine verilmesi iin ben her eyimi verirdim. Asya'lya, aykr bir rk davrannda bulunmak gibi ap talca bir tutum u anlayamyorum. Bu hem hakszlk, hem de akll bir politikann tesinde. Bizim ticaretle megul dnya mzda Tagore gibi bir kiiyle konumak ne byk bir zevk.
53
YEDNC BOLM
ZMR -
ALLAHIN ESER : MUHTEEM GRUP ESER: HARP
NSANIN
AL'NN yardmclarndan biriyle zmir'de her gn ykntlar iinde dolayoruz. ehrin, AvrupalIlarn yaad blm, deniz kysnda kalm birka ev, birka hastane, okul, kilise dnda btnyle yok olmu. Bir zamanlarn mkemmel caddeleri imdi bo bina kabuklaryle evrili ve geenlere tehlike yarattndan bsbtn yklmalar ge rek. Rehberime, Pierre Loti'nin gvertesinden, ehirde bir yangn belirtisi grmediimi sylediimde, beni, tam sekiz saat dehet iinde kaldm ykntlar arasna gtrd. Ba na ar sayg gstermesi kendine tembih edildiinden, en kaz iinde, daima nde, cenaze sessizlii iinde yryordu. Kendine ayn zamanda, yanan yerlerde daha nce nelerin bulunduunu bana anlatmas sylendii iin, hi bir ayrn ty ihmal etmiyordu. Yangnn tam kt yeri gsterdi. Ne den abucak yayldn da anlatt. Maazalarn nnden 54
geerken, Rum ve Ermenilerin bombalar ilk patlattklar ye ri gsterdi. Son cmlesinde ar bir nefret ve sknt vard: Sonra da btn bunlar bizim yaptmz iddia etmek g ln deil mi? Bir baka sefer, bir kubbenin yknts altnda dinlenir ve ykntlarda yakacak odun bulmak iin dolaan yerli Trkleri seyrederken, birdenbire, karnlar tahta gibi incelmi, a lktan ve arlardan baran, miyavlayan evsiz barksz topal kedi kpek srs arasnda kalverdik. Zavalllara kimse sahip kmyordu. Ayaklarn kimse tedavi edemeyecekti. Bi raz eter bulalm, bir daha uyanmamak zere uyutalm on lar. dedim. Rehberim dehete kapld: Zavall hayvanck lar dedi. Onlarn da, Tanr'nn yeryznde bizler kadar yaamaya haklan yok mu? Biz kimiz ki onlarn mrlerini ksaltalm? Tabi ona duygularm belli etmemek iin elimden ge leni yaptm. Aklmdan, bu ii, Ingilizlere ya da talyanlara yaptrmak geti. Ayn zamanda, bu olay beni daha derin dnmeye yneltti. Kedilere ve kpeklere bile tam yaa ma hakk tanyan bu tuhaf dnceli insanlar, nasl olurdu da, srf zevk iin milyonlarca Hrstyanin ldrlmesinden btn dnyaca sulu tutulurlard. O gn daha sonra, gre bildiim btn Trklerin Trk adabna uymadn sandm baz davranlarndan ardm. Sizin halknz on be yl dan beri tanyorum dedim biraz akayla kark. lk defa onlar acele ediyor, gryorum. Neden acaba? Onlar, ykntlar daha ok ykmaya giden iiler de di. Burada bulunmann sras deildi. Ykntlar iinde teki ler gibi hoplayarak, zplayarak, bir defasnda eteimi ve ce ketimi yrtarak komaya baladm. Nefes nefese, gvenli b ir blgeye geldik. Glerek rehberime neden nceden ha> 55
KUVA-J MLLYE AN KARASI
ber vermediini sordum. Bu son anda, benim bu kadar koabileceimi nasl biliyordun dedim. Vali Bey, size son derece sayg gstermemizi syle di oldu cevab. Bir gn nce, enkaz arasnda fotoraf ekmenin yasak olduu bize sylenmiti. Derhal Kodak ma kinemi kapattm. Akama doru Polis Mdrnden zrler Jilendi. stediim yerde istediim zaman fotoraf ekebi lirmiim. Sanrm, rehberim, yklmalar balaynca Allah'n beni koruyacana inanmt. Hi olmazsa bir ey olursa, kaderi benimle paylamaya raz olmutu.
PlERRE LOT tarafndan lmszletirilen arnn a murlu sokaklarnda dolayoruz. Kk tezghlarda, bugn zmir'in stleri, terzileri, ayakkabclar, kasaplar, ekmek ileri ve tatlclar alverilerini yapyorlard. Fronk caddesi ni (Mahallesini) ve onun byk Avrupa pazarn, ykk ha liyle dnebilir misiniz? Trkiye'de henz ehircilik bilinmiyor. Burada, her yer de olduu gibi, evler, tepelerin eteklerinde, st ste... Mi mar ynden planlanm, simetrik dz sokaklardan daha g zel grnyor. imdi Kadifekale'ye kmalyz. Yoku trmanmaktan nefret ettiim halde, gnein batn oradan seyretmek, yorulmamn dl olacak. Oradan kaybolan gnein, muh teem kzlln, meneke renklerini seyretmekle insan, ken dini Tanr'nn huzurunda olduunu hissediyor. Eer dnya nn Tanr'ya ihtiyac varsa, onu burada, imdi aramaldr. Kendi kendime; Tanr, bize kendini bu yollarla arat yor, gne nlarnn getirdii hayat ve gzelliin l yo 56
luyla diye mrldandm. Gelecekten korkmamal ne gelirse kanmamal. Gnein gzellii iimizde nasl doarsa, onun bykl de bu sularda yansyor. Sonra gzlerinizi evi rin, ayaklarnzn altnda insanlarn yaptklarna bir bakn; sa la n karanl, koyu ykklklar ve sefalet. a TAHRAN ve Bkre'te elilik yapm bir Ingiliz diplomatnn dul ei, bir Ingiliz kadn, zmir'in yakl hakkn da imdiye kadar, bir grg tan olarak dinlediklerim arasnda, en doru ve hakl tarifi verdi bana... Kocas eski den Aydn demiryolunun yneticisiydi. Demiryolu boyunca paha biilmez antika eserleri yer altndan karmay baar mt. Bana Britanya mzesini andran, ehrin Avrupa kesi mindeki evlerinin giri salonunda ay sunuyordu. Bir ara, kendimi, Ingilizlerin korunmasna emanet edilmi, hzinele rin ortasnda buldum. Bana, evinin yanmamasn, rzgrn iyiniyetine bortu olduunu anlatyordu: Btn gece evin atsnda bekledik. Rzgrn ynn aratryorduk. Bizim yne doru, sabahn 2,30'undan sonra esmeye balad. Terk edilmi Yunan cep hanesi arkamzda kald in, rzgrn nnde daha fazla durma tehlikesini gze alamazdk. Ayn anda, denizde, Iron Duke zrhlsndan iaret fenerleri yanmaya balad. Amiral de Brock bize, ehri terk etmemiz iin iaret veriyordu. Kalabalk insanlar ve hayvanlar arasndan zorla geerek, bi zi bekleyen kaya ulatk. Kaya biner binmez rzgrn yn yine deiti. zmir krfezinin bir yan. Aydn istasyonu dolaylar imdi daha ansl durumdayd. Onun kansnca, Trkler, ok hogrl davranmlar d. Anadolu'nun her yannda, Yunanllarn yaptklar en kt 57
KU V A -1 MLLYE ANKARAS!
barbarlk izlerini sonradan grdmde, Trkleri zmir'de, biraz an davranm olmalarnda hakl bulmutum. Btn Rum hizmetileri evini terk ettikleri iin Bayan C- - piirme, temizleme, toz alma iini kendisi yapyordu. Biroklarna evini at halde, Rum gmenlerine sempa tisi fazla deildi. Onlar gece yatryor, araf, yastk, elbise veriyordu. le yemeini, Trk yemeklerini iyi piiren Katolik a s yapyordu. Katolik kelimesi imdi Hristiyanlarn kul land bir kelime oluyor. Otelde benim hizmetim, koltuk demecisi bir Katolik. Ara sra diki iin bana hizmet eden bir kadn da Rum olmasna ramen Katolik diyor kendi ne. Ankara'da da bu korkaklar kendilerine Katolik Trkler diyorlar.
KAPTANIN, kadn kaleminden korkusuna ramen, sa va gemisine bindim. Benim gerek amacm hakknda ba kalm ne syleyecekti? Gzel denmi lks kabinesi iinde kaptan beni ger ek bir Ingilizin nezaketiyle karlad. Tepeden trnaa ka dar bir denizciydi ve Amiral Nelson'un sihirli arsna uy mu bir grevli gibiydi. Savata gsterdii byk yararlk lar iin kazand madalyaya lyk bir insand. Merak ettim, zmir gibi bir kasabada, ar resmiyete kaplarak bizim ulu sal onurumuzu sarsmak akllca bir ey olur muydu? Izmirdeyken buna benzer tehlike rnekleri grmtm. Kck bir ey birdenbire uluslararas hukukunu ilgilendi ren, byk bir konu olurdu. Trkler sava gemilerindeki denizcilere gmrkten ge me formaliteleriyle uramadan limana kma zel iznini ver 58
milerdi. Fakat baz Ermeni kzlar, kamakta yardmc olma lar iin baz denizcileri kandrmaya almlard. Bana an lattklarna gre Amerikallarn, Franszlarn ve talyanlarn yreklerini yumuatan kederli hikyelere Ingilizler pek inan mamlar. Ben buna inanmyorum. nk ben, vatandalar mn da kadnlara yardm iin kanuna kar gelmekten kan mayacaklarn dnmeyi ye tutarm. Tabiatyle Trk makamlar, aldatlmaktan kzgn herke sin gmrk yoluyla, karaya kmas iin emirler verdi. Emir derhal uyguland, bizim kaptann haberi olmadan... Ertesi sa bah kaptan kyya kt zaman, kendini birdenbire elinde si lah, bu byk kaptann gz nnde tfeine mermi sren bir Anadolu kylsnn karsnda buldu. Bereket bizim konsolosumuz araya girdi ve kaptana Vali tarafndan gere ken zr dilendikten sonra elinde kl karaya kma izni verildi. Bu olay bylece kapand. Fakat kaptann eski nn dnrsek olay, burada bitmeyebilirdi. Yeni kararn kaptana bildirilmesi doru olurdu. Fakat Trkler, ataszlerinin syle dii gibi, resm ayrntlara aldrmazlard. Aksilik bu ya, o gn gemiden kaptandan nce, daha kk rtbeli, byle davra nlara aldrmayan bir subay inmedi. Kaptann kabahati de bu kadar yksek rtbeli olduu halde, durumu renmek iin daha nceden kk rtbeli birini gndermeyiiydi. Bizim grm geirmi memur, diplomat ve devlet adamlarmzla daha ilkel Anadolulu gen Trkler arasnda baz srtme lerin olmas beklenirdi. Biz de Franszlar gibi bir sre iin ?rac adam kullanma yolunu deneyebilirdik. Trk geleneklerinin, geliigzel rahatl houma gidi yor. Onlar bir treni bile benim rahatlm iin bekletebilir. Fa kat bu bazen arya da gidebilir. Her erdemin bir kusuru da oluyor. Ben Trkiye'yi/ Balkan Savandan sonra ziyaret eder 59
ken gemimiz her naslsa boazn giriinde rotay armt. Hi kimse de denizalt maynlarnn tam yerini hatrlamyor du. Daha kts birka gn nce Senegal isimli gemi ma ynlarla paralanmt. Bizim paralanmaymz srf ans so nucuydu. Gvertede byk lde heyecan vard. Ve ben bir kere daha Trkierin kadere boyun eme felsefesini ren diim iin, minnetle dolmutum. Bu olayda ise, sterdim ki bizim kaptanmz ya rtbe ba kmndan daha kk olsun, ya da greve ball daha az olsundu. Gemiye ister yrtk, ister buruuk olsun, bir ngiliz bayra bulmak iin geldiimi sylediimde, aklm karm m gibi yzme bakt. Btn syledii Siz galiba donanmann i yapsnn na sl altndan bilgili deilsiniz oldu. Bir insan, sevdii eyin, i yapsnn nasl altn renmese de olur dedim. Cidd bir nezaketle, genel karargha eski ve yrtn vermeden yeni bir bayra elde etmenin imknsz olduunu syledi. Biri Fransz, talyan, ya da Amerikal olsayd, Kap tan arzumu yerine getirme imknn bulurdu sanrm. Bir defasnda kaptan bo yakaladm- Gzel bir ngiliz kadn ve Fransz kocasna ev sahiplii yapyordu. Olaans t rahat, akac, hafifmerep ve samimiydi. niformann in sancl yanlar rtmesi gerekli miydi? Neye herkes, subay el bisesi iinde, insann en iyi ynn gremiyor? Trkler bile cmert bir glmseme ve akayla daha gze yakn grn yorlar.
VAL'DEN Ankara'ya gidebilmem iin her eyin hazr 60
olduu haberi geldii zaman, gitmekte hi tereddtum kal mamt. Benim vatandalarm ne derlerse desinler, benim adma daha ok skntya kaplmalarna izin vermemeliydim. Her ey bir yana, zellikle Msimaniara kar bir kad nn yapaca en kt ey, en ufak bir gven iaretini hie saymasyd. Savan eiinde olmann nemi neydi? Bir t r l Trklerden cidd bir zarar greceimi aklm almyordu. zmir'de otelde benimle kalan br konuklar baz uyar larda bulunuyorlard. Bir kere hepsi, doru dnebilme ye* leneimi kaybettiime inanmlard. Sava yaknken ve bu mevsimde, Ankara'ya gitmeyi ancak bir deli kadn dne bilirdi. Ispanyol, hayatnn ounu Yakn Dou'da geirmi ve Trkleri iyi biliyor. Kendi arkadalarnz ve sizi bilen memur lar, byk sayg gsterebilirler, fakat siz Ingilizsiniz. Trk' e konuamazsnz. Buradaki insanlar ok ar dncelidir ler Yine de yardm olsun diye bir kutu sinek tozu, bir ie tentrdiyot ve en gzeli, kay yapmak iin br metre pamuk iplii verdi. Bir talyan geriye dndmde, talya'ya gelip talya'nn ak havasndan yararlanmam salk verdi Ankara'da dona caksnz dedi. Br paket ikolata, yarm ie konyak verdi. Baka bir Italyan, beni dncemden caydrmann m knszln kabul ettiini syledi. Gittiim yeri bildii iin bana kinin, aspirin, sivrisinek kremi getirdi. DanimarkalI altn paramn olmadn renince dehe te kapld- Altn, sava dneminde en nemli madendir, ha yatm Rusya'dla altn kurtard dedi. Elime kt para kar l elli Trk sar liras verdi. Sonradan bu para yararl olmak tan ok, arlk oldu. Alman Papaz benim iin dua etti. Her ne kadar iyimser 61
ve Trk taraftar olmasna ramen durumun u anda ok k t olduunu kabul etti, beklememi tledi. Bir ngiliz deniz subay Ankara'ya gitmenin ilgi ekici olduunu alayla syledi. Yine ayn alayla Trkler yeryz nn en mkemmel rk, benim ne demek istediimi onlar bi lirler dedi. Kanmca, Trkler bunu ok iyi biliyorlard. Bir Amerikal benim gidiimin delice bir dnce oldu unu syledi ve Biz burada gvenlik iinde deiliz. Orada elbette pek ok petrol var, ama yine de kahramanlk kah ramanlktr diye ekledi. kinci bir Amerikal, bana bu i iin ne kadar para veril diini merak etti ve yksek bir rakam olduunu syledi. Benim kendi adma masraflarm da deyerek gittiime bir trl inanmad. Gney Amerikal, tekilerin arasnda, Trklerin bana iyi davranacaklar inancn aklayan ilk insand. Onu dnden yalnzca bama gelecek bedensel rahatszlkt. Her eyden ok. Kzl Ordudan kan dedi. Ingiliz, gayet tipik, bizim rkmzn cesaretinin her eyi halledeceini ileri srd. Bu gz peklik sizi buraya getirdi, yine ayn yreklilik sizi geriye gtrecektir dedi- te, yn bir h.rka, bir kutu st ve bir Amerikal dostuma mektup... Bana sz ver, ban darda kalrsa, onu yardmna aracak sn. Daha sonra bu paha biilmez dostu aradm. Tehlikede olduumdan deil, merak ettiimden... Ankara'ya gideme mi bile. Geen marttan beri gitmek iin izin istermi. nc bir talyan, ykntlar inden, Padual Aziz Antoine'in gm madalyasn bulduunu syledi. Bu sana uur getirecektir. Ankara'nn karndan sonra, bizim talya'nn gnei, neesi ve arklar sizi bekleyecektir dedi. Aziz An62
torne'dan baka, Italyan ataszlerini kapsayan bir kitap, bir kutu bcek tozu, ksrk damlas, ve ikolata verdi. Fransz yalnzca bard; Bana Ankara'dan sz etmeyin. Mersi. Ben beni gtrecek geminin var saatlarn sayyo rum dedi. Ingiliz kadn (M rs. de c-) bu ii bir kadnn baaraca ndan gururlu. Bu yolculuun bir eyler ispatlayacana ina nyor. Alman, bu yolculukta kzna bile gvenebileceini, (ye ter k Vali onun gvenliini garantiye aldna sz vermi olsun) belirtti. Bu lkeyi avcumun ii gibi bilirim, dilini, tehlikelerini, olanaklarn erdemlerini, kusurlarn... Vali'ye gvenebilirsiniz. Eer sava patlarsa, en nazik bir tarzda, si zi en yakn snra teslim edeceklerdir dedi. O bana, pek ok faydal bilgiyle, ok ihtiya duyuian kibrit ve sigara verdi. Gerekten bir yn t ve orijinal hediye koleksiyo nu... Baka bir kadn byle bir yolculua balayabilmi mi dir? Yine de beni kederlendirdiler. Bazlar burada doduu geri kalanlar hayatlarnn ounu bu lkede geirdikleri hal de pek az Trk'e gveniyordu. Oysa madd varlklarn bu insanlara borluydular. Ayrlk iin toplandmzda Size hakl oiduumu gs tereceim. Hepiniz hatalsnz. Benim lkem Trkierin aley hinde olduu halde, bana iyi davranacaklardm dedim.
ERTES GN sabah yediden nce bir subay beni al maya geldi. stasyona giden yokulu yolda, atlar ge kal dmz trene yetimeleri iin kamlamak gerekti. Rehberim, 63
btn hazrlklarn tamamlam, be ya da yedi gnlk yol culuk iin yiyecekleri paketlemi, ofre vermi fakat o da zamannda uyanamamt. Bu belki de kt bir balang saylabilirdi. Trene bindim. Subayla Oxford'da Arap Dili Profesr olan eyh arasnda yerimi aldm. Gney Amerikal, ortaya kverdi. stersem onunla dnebileceimi syledi.
Trkere gvenmediimi mi gstereyim. Asla. Bu cen tilmen Oxford'da eitim grm, vatandam saylabilir. z mir'deki dostlara iyi olduumu, gelecei de : yi geireceimi sylemenizi isterim dedim.
Yanmdaki iki kii, kendilerine tadm gvenden ok memnun oldular. Yine de, krfezin evresinde trenle gider ken, gzlerim bizim ngiliz bayran dalgalandran askerleri mize iliti. Hayatmda ilk defa tehlikeli bir yola bayraksz kyordum. Gz yalarm tutamadm. Dncelerim, hep Ingiltere'nin bana ne anlama geldii zerindeydi. Bir yanda babamn sonsuz uykusunu uyuduu kilise bahesinin sakin kesi, br yanda, halasna yara mazlk yaptn syleyen, tatl kk bir yz, yeenimin y z... Kendimi, her zaman Ingiltere'min en aziz dostu kabul ettiim ve yle de olmas gereken bir dman, lkede bula cak mydm yaknda?
64
SEKZNC BLM
HEYECANLAR VE ZLENMLER . YOLDA - FAKRLER YERLETRECEK EV YOK
OLCULUUMUN bu devresinde eyhin bize elik et mesi uygun bir rastlantyd. Hayatta hi kimse, zmir'deki subaydan daha ok nazik dnceli, kiisel kayplar pa hasna, arzularm yerine getirmeye hazr olamazd. Fakat Oxford'da bulunmamt. O niversitenin mehur aksam ile dilimizi konuamyordu. Bundan baka, bu din adam kadar geni kltre de sahip deildi. Btn bildiini, pek zevk ala rak konuamadm Almancayla anlatabilirdi. eyh, byk kahverengi gzl, kararm ciltli, yznde ac ve efkat bulumu. Uzun gri br paltosu, bir sar var. O anda bana yandan ok ihtiyar grnd. Belki, Oxford profesrlerine kar doutan tadm sayg beni artt Hi phe yok, tren istasyonunda statlarna gle, gie demek iin gelenlerin eilip ellerini pmesi ve onun duasn almak istemeleri benim onu yal grmemi etkiledi. Onun birok Mslman lkelerden, yetkiyle sz etmesi de geride birok yllar braktn gsteriyor. 65
Benim gibi, Ankara'ya ilk olarak gidiyordu. Bu dertli l keyi dnyadan ayran uzun sng sralar arasndan geme yi gze alarak ok ac ekmi fakat baarm bu insanlara duyduum hayranl o da katlarak zgrlk ve bamszlk san iin arprken ne gibi glklerle karlatklarn renmeye hazr olduunu syledi. Bana yle geliyor ki dedim Eer ben ngiliz Bakomiseri (gal kuvvetlerinin) olsaydm, Ankara'ya ziyaret olana n aratrrdm. Sorumluluunu tadklar bu lke hakkn da bizim kanun yapclarmz ne biliyorlard? Bu insanlarn, amalar, erdemleri, eksikleri hakknda hi b]r dnceye sa hip deillerdir- Onun yerine yalnzca varlndan haberdar ol duunuz bir gkyz lkesinin sorumluluunu aln daha iyi. Cevap olarak Bugn tek Trk yoktur ki sizi b ir ngiliz Bakomiseri olarak kabul etmesin dedi Biz size itimadnz iin minnettarz. Siz, Mslman gnllerini amak iin bir anahtar buldunuz. Bize gvendiniz. Elbette, kiiler gibi uluslar da ayndr. Gvenen ve alda tlan kii, daima aldatana, ksa bir sre aldatan kar salasa bile, stnlk salayacaktr. Gerei kimse rtemez. len ba bam bana yle retmiti. Geri arada bir yalanclara ve hr szlara kurban olacak kadar bu felsefeye inandm ama yine de insann iyiliine inancm sarsmadm ya da gururum incin medi. Kendime saygm, daima her kiiye, dostummu gibi davranmam zorlad. Yolculuumuz boyunca ilerlerken, her geen saatin, mttefiklerle Ankara arasnda aklszca kurulan engelin var ln artrdn fark ediyoruz. Demiryolu ve telgraf balan ts kesilmi olduu iin haberler yalnzca gecikmekle kalm yor, inanlmayacak kadar deitiriliyordu. Bu kadar kark ve yanl raporlara ramen, ztlklara, cidd tehditlere ve sk yanl anlalmalara ramen, nasl daha byk bir felket or 66
taya kmadna, insan ayor. Galiba, M ttefik gal Ko miserlerinin bu dalarn kk cu m h uriye tiyle iliki kur maya hi niyetleri yoktu. Btn yolculuklarmda, bu derece yalnz ve dnya dan uzak kaldm hatrlamyorum. Ekimden beri Avrupa' yla bir haberlemem olmamt. Ingiliz mektuplarnn Ana dolu'da kabul edilmedii szleri, ya da arkadalarmn mek tuplarnn ulatrlamad Posta ilemiyor gerekeleriyle geriye evrildii dedikodular mektup alamamamn nedenle rini aklyor ama skntsna dayanmam kolaylatrmyor. Evsiz, barksz kpekler, yatak odamn penceresi dnda hav lyor ve inliyorlar. Batl itikatlar beni yle dnmeye zor luyor: Uzak dostlara felket korkusu gelmi olmal... Yol boyunca daha baka, daha elenceli olaylarla da karlayoruz. Kendi yurtlarnn kaplar iinde, bu yabanc dman bir lkeden gelse bile kyllerce kutsal saylyor. Yol boyunca hi bir dmanlk belirtisi yoktu. Her yerde ak sine bir konukseverlik... Hepsi birlikte bana doulu bir ho getdinz trenini g zel dilleriyle yapyorlar, beni Tanr'ya emanet ediyorlard. En hafifinden cinayet ummam syledikleri, insanlar bunlar my d? Yiyecek iin ok hazrlkl olmamakla birlikte, bu ynden bir sknt ekeceimizi sanmyorum. Bu konuksever lkede yalnzca isteklerimizi belirtmek yeterdi. eyhe rencileri, iki byk sepet yiyecek vermilerdi, bir de gze! manzaral testisi vard. Her durduumuz yerde su dolduruyordu. Yiyin ocuklarm diyordu, Hepsi biterse Tanr yine verim Sleymann hzinelerinden gelme bir ziyafet derdim sepet ald zaman. inden ekmek, kuru zm, helva, fs tk, baharat ve portakal kard.
67
Bu yava giden trenleri seveceiniz geliyor. lkeyi ok iyi grebiliyorsunuz. ncir, zeytin aalar, palmiyeler. Gney Fransa'y andran parlak gne. Ama yine de asl yklan blgeye gelmeden bile insan, yurdun stne km kederi ve elemi duyabiliyor. Byle bir izlenimi nasl aldk diye kendi kendimize sorduk. Sonra bulduk birdenbire; Hayvan srs yoktu. Bayan, C - nin sylediine gre, hepsini Rumlar z mir'e srmler. Evinin hemen dnda katrlar, tanesi drt ya da alt penniye satlyormu. Eer mteri bulunmazsa sefil mahlklar yol kenarnda, gzleri yaklm ya da bacak lar baltayla paralanm olarak braktyorlarm. ilk duramz Manisa oldu. Denizden 65 km. uzaklkta, bir zamanlarn 90 bin kiilik, gelien kasabas. Vali ve ileri gelenler yolcular grmek in istasyona kmlar, hatta bi ze evreyi gstermek iin treni bile beklettiler. ok ilkel bir araba buldular bir yerden. Bizi ykntlar arasndan, geici kurulan belediye salonuna aldlar, kahve ve sigara sundular. Elinden geldii kadar ngilizceyle Vali Yu nanllarn ktlkleri: Mustafa Kemal Paa'nn zaferini anlat t, bize alma arkadalarn tantrd. Yakp ykmann lsn renmek iin baz saylar ri ca ettim Vali'den. En ksa srede bunu vereceini vaat etti. Bekleyen treni kendine hatrlattmda bunun ikinci planda bir konu olduunu anlatrcasna elini sallad, nemi yok dedi. Bir ykk ehri teki gibi buluyorum. Yar yanm, ykk minarelerden, camilerin -halini tahmin ediyorum. Manisa'da 14 bin evden bin tane kalm. statistikler ok kii ldn de bildiriyor. rendiime gre, kadnlar ve ocuklar camilere srl mler, kamalarn nlemek iin etraflarn makineli tfek 68
lerle evirmiler, sonra da camiyi atee vermiler. Bu bar barlklar renmeye balaynca, btn duygularm felce u ruyor, baylmadan nce gelen souk ter btn vcudumu kaplyordu. Ne hareket etmeye, ne konumaya gcm kal yordu. Barbar ve vah demekten holandmz eski maara adamlarna, bizim yirminci yzylmz ne yzle kabilirdi? Bayan C - de Trklerin eziyet konusunda yumuak olduk larn sylemekle ne kadar haklym. Bu gibi manzaralar el bette alma duygusunu krkler ve insann iindeki en k t duygulan alevlendirir. Dnmzde eyh dncelerimizi, grdklerimizden uzaklatrmak iin ok iyi hazrlanm bir sofraya ard bi zi. Her ne kadar kimsede yemek yemeye g kalmamsa bile yaknl ve anlay anlatmak iin bundan akllca davranlamazd. Sinek srleri bizi hl izliyordu. Birden, trenimiz daha souk bir blgeye geldii iin sineklerin hepsi kaybolu verdi. Sonraki duramz Kasaba (Turgutlu) oldu. Yine ileri ge lenler bizi karlad. Bize birbiri ardna kahve ve ay sundu lar. eyh yiyeceimiz azaldndan ve benim meyvelere d knlmden sz edince, bir adam ehre gnderdiler. Ek mek ve kavun getirdi. Kavun Anadolu'da pek yi yetiiyor. Trk meyvelerinden tr ok minnettarm. Vali, fakir nsanlar yerletirecek bir yeri olmadn sy ledi. K nasl geireceklerini dnmeye bile cesaret ede miyordu. Onlar harabeler iindeki kovuklarda oturmu, elle rine yiyecek olarak geirebildiklerini piirirken grdm. Su lar aktlm eme yalaklarnn iinde, saman ve kilimlerini koyarak gecelerini geiren kadnlar vard. Yalaklarn st de yine saman ve kilimle rtlmt, ok ince elbiseleriyle ka dnlar bu at koruyordu souktan. Olaanst bir durumla baa kamyorlard. nk el 69
KUVA-l MLLYE ANKARASl
lerinde en ilkel bir yap in gerekli ara ve gereleri yoktu. Kasabann birka tane tezghn eline geirmi ansllar d nda ou dkkn sahibi mallarn kaldrmlar zerine seri yorlard. Souktan ka ocuun ldn soramyordum. Ana dolu on iki yi! sren savalardan kan dke dke kansz kal mt. Savalar kadnlarn, babalarn, oullarn erkek karde lerini ayrmt. Yine de bu titreyen kadnlardan baka, trenler dolusu askerleri, inek vagonlarna doldurulmu insancklar yeni cepheye doru giderken gryordunuz. Nasl oluyor da bu kadnlar ocuklarnn alaylarn susturuyor ve kendile rini erkeklerine verebiliyorlard? Onlarnki, bir ideal uruna Anavatanlarnn bamszl ve zgrl adna gnll bir fedakrlkt.
SONRADAN rendim ki gideceim yerlere, nceden bir Amerikal kadn n gelecei telgrafla bildiriliyor ve korunmam emrediliyordu. Belki acayipti ama, her gittiim yerde bu yanl dzeltmeye alyordum. Ame rikan bayra altnda saklanmaktansa, kendi bayram altn da btn tehlikeleri karlamay ye tutardm. Ingiliz oldu umda direniimi inatlma verenleri inandrmak iin Amerika'y sevmediimden deil diyordum Hindistan'a siz nasl benim lkem diyemezseniz, ben de Amerika'ya yle diyemem. Kii olarak Amerikallar hakknda yalnzca iyi ey ler syleyebilirim. Yeryznn en ekici insanlar Ama yi ne de, Bay Morgenthay'nun, Amerika'daki Tanmany Cemyeti'nin para desteiyle Boazn iki yakasnda kendi kafasnca ideal bir cumhuriyet kurma dncesinden nefret ediyo rum. Eer bu olabilirse, ben de New York'un Hudson nehri 70
KUVA-1 MLLYE ANKARAS!
kylarnda bir ideal Cumhuriyet kurulur diyorum Amerikan petrol avclar Trkiye'ye sava amadklar iin vnyorlar. Evet sava amadnz ama diyorum bu nu sizin iin yapmamz yalvardnz, zorladnz, hatta emret tiniz. Sizin Literary Digest mecmuanz bir yazsnda In giltere'ye bu berbat Trk'e kar dinsel bir harbin almas n deta yalvaryordu. Eer Amerikallar benim Amerikal ol duuma tiraz etmemi sevmiyorlarsa, eminim kendileri de ayn eyi yapacaklardr. Onlarn da bir mill gururu vardr her halde...
TREN ksa bir deiiklik olarak Alaehir adl zengin bir kasabada durdu. Kaynak suyu bol olan ormanlk bir yer. Burada 4 bin sekiz yz evden yalnzca yz kal m. Kadn ve ocuklar tamamen silinip sprlmler. Bu rada bir mee aacnn gvdesini kendisine ev yapm bir hoca yayormu. Gzel yazlar ve felsefi dnyle ta nnm. Kendisini ziyaret edemedik. Diyormu ki Dyojen gibi f iinde yaayamam, nk fm yok. Fakat bu me enin ne eksii var, belki de daha scak tutuyor.
D
HER YERDE Manisa, Kasaba ve hatta ev says drde inmi Salihli'de kalmamz, geceyi geirmemiz iin a rlyorduk. Burada, iki bin be yz kiiden iki yz kii kalm. 15-20 aile camide uyuyorlarm. Yine de bir ey ler sunmay beceriyorlar. Drt evden birinin dz atsnn s tnde, etrafmzdaki iskelet ehre bakarak bize takdim edilen ay ve kahveden baka, bize vermeye altklar konukse 71
verlik hediyelerini reddetmek iin birtakm nazik yollar bul maya alyordum. Aka bu zavall insanlar kendi strap larn bana gstermek dncesiyle rahatlyorlard. oun lukla, duyduum acy kendilerine anlatmak iin sz bulam yordum. Bir kere daha trende le yemei... Kavun ekirdei bi rer birer yenmeli, ok ar bir ey, ama eyhe gre, saatlar abuk geirirmi. Birka defa, Trkiye'de Ingiliz Babakan'nn eseri de dikleri ykntdan benim sorumlu tutulmamdan tr zr di ledi. Bunu bekliyordum dedim bu bana Venizelos'un bun da oynad rol Trklere hatrlatma frsatn da veriyor. O kurnazca, konumay Oxford'a dndrd. Mr. Asqu~ ith'in zeki olundan vgyle sz etti. Soylu karakterli, son derece zeki ve geni grl. Kaybetmekten byk zarar g receimiz bir sava kurban. arm ister istemez, yolculuumuz boyunca bana belki yz defa sorulan soruya getiriyor bizi, Niin Lloyd George bizden bu kadar nefret ediyor? Nasi o Yunanllara hay ran olabilir? O, ikisini de bilmiyor diye karlk verdim. Hi birini kendi deneyiyle tanmyor. Bizde birinci snf Yakn Dou Uzmanlar var phesiz, fakat ona akl verenler, kendinden daha ok taraf tutan, Ingiliz kilisesine bal olmayan vaazclardr. Ingiliz kilisesine bal olmamak. Trklerin geleneksel dmanl demektir. Onlarn ok vnd, dnce ve vicdan zgrl iine Peygamber taraftarln almaz. On lar bir zamanlar Gladstone'u yanstyorlard, imdi Lloyd George'u ... Peki ya Amerika'da? diye eyh sordu. Onlarn kilisesi, reklam brosu gibidir. Onlar ayr fi kirlilii gvene evirdiler. Amerika'ya bir bulula gidin. 72
K UVA-I MLLYE ANKARASI
eer holanrlarsa, bu buluu ilgi ekici bir i teklifi haline sokarlar. ki milyon Rum nfusuyla saysz Ermenileriyle (i irilmi yalanlarna ve kendilerini acndrmalarna Hr Kiliseyi bile inandrdlar) Amerika Trkiye'ye kendini dinletme hak kn hi bir zaman vermeyecektir. Siz onlarn basnn okudu nuz mu? Yazk dedi Dou, batya gvenini kaybediyor. Byle sylemeyin. dedim Bizi ok iyi bilen sizin gibi ler bugnn deliliinin yalnzca geici bir dnem olduunu aklamaldrlar. Bize bu gibi eylerin olamayacan, olmamas gerektiini sylemelisiniz. Yazabileceiniz kadar yazn, Avrupa'ya bir defa kendine gelmesini hatrlatn ve retin. Douyla Bat yeniden el skt zaman bar olacaktr. Bar gelmelidir.
73
DOKUZUNCU BLM
BR ZLENMLERM - BARBAR, DNC OLARAK BLNEN BR ORDUNUN ORTASINDA, ALLAHIN BYKLN KONUMAK
T P REN yava yava tepeleri trmanyor, hava gittike souyor, paltolarmza sarnyoruz ve birdenbire bir tek si nek grnmyor. Getiimiz her kilometrede manzara daha da ktlei yor. Dehetli ykm hi bir yeri ihmal etmemi, her ky yerle bir olmu. ok dikkatli bir biimde ukurlara gizlenmi msr lar yaklm hayatn devam iin ok gerekli su, pisletilmi. Kyller, bou bouna daha nce gmdkleri, uzun yllar boyunca biriktirip sakladklar kt paralar bulmak iin top' rak kazyorlar. Aalar bile yerle bir edilmi... Fransa'da da buna benzer yklm yerlerin bulunaca n bana iddia edemezsiniz. Ben, Fransa'nn sava srasnda her yerini gezdim. Orada insanlar, bir ky yklmsa tekine g edebiliyorlard. Evet, Almanlar da orada ok ykm yap tlar, bunu kmsemiyorum. Ama onlar hj bir zaman ka dnlar ve ocuklar atee vermek iin kiliseye sokmadlar.
74
Kylerin toptan yklmas, davarlarn ldrlmesi, normal sa va kurallarndan saylmamal. Kadnlarn boazlarnn kesil mesi, Yunanllar uygarln ok dna karmtr. Yalnzca mrldanabildim Hi olmazsa bize gnein ba tn brakmlar. nsann seyrine yorulmad bu olaanst tabloyu ykamamlar. Demiryolu hatt Gnhani'de kesilmi. Burada, hi phe yok, Vali'ye bize ay, kahve ve istatistiklerle karlamas ve mevcut olmad halde bize yatak bulmas talimat verilmiKaranlkta yolculuk ediyoruz. Gne bizi oktan brakt. Arada srada subay, kk elektrik lambasn, her eyin yo lunda gidip gitmediini anlamak iin yakp sndryor. Be nimle trende giden teki yolcular kim bilir bana ne kadar k zyorlard. nk ben btn yol boyunca treni bekletmitim. Trenin olaan gecikmesinden daha uzun sreli bir gecikmey di bu. Ama hi birisinde bir kt bak sezmedim. Koyu karanln iersinde, hemen geri dn seferine balamadan nce tren, son defa olarak yavalarken st ba perian insanlarla istasyonu dolmu gryoruz. Sarktan, kir ve yamura ramen, parlak renkli; elbiseleri paral ve ya mal; buday saplarndan yaplm terlikleriyle moday ta mamlamlard. Sanki insansz bir lkeyi sahneye koymu sunuz, oradaki acayip artistler gibi hepsi samzdan, solu muzdan geiyorlar, her biri: Bagajn bir parasn eline geir mek istiyor. Bagajlarm ynnden tel gsterecek olsam, eyh bana gven veriyor, korkma Tanr bizimle birliktir, her ey yolundadr, ksa bir zaman sonra bu rahatszl tarih ten bir yaprak olarak hatrlayacaz. Tellanmamak iin unutamayacam bir dersti bu. Mslmanlarn sknet iin de ac ekmesin n srr! Tal ve tehlikeli bir yolda sendeleyerek en sonunda bi zim iin yedeksubaylar tarafndan hazrlanm dan etein75
deki adra vardk. Yerler slak olduu, evremiz nem ve sis le sanl olduu iin eyhin sandklar ve namaz seccadesi stnde oturmalyz. valye ruhlu arkadam beni kendi pe lerini, barts ve uzun paltosuyle sarmakta srar ediyor, istemeyince de ben sizin kadar souu duymuyorum di yor, fakat elinin dokunmas, bu scak kelimeleri yalanc ka ryor. Uzakta birka tane ate grebiliyoruz. Gece dolaanlarn elinde mealeler... Bamza gelenlerin tarihten bir yaprak olmas iin ka saatin gemesi gerektiini dnyordum ki, birdenbire Tanrm, bir frtna bizim adr alabora etti ve bizi akn halde adrn altna gmd. Bununda kolay aresini bulduk, iinden ktk, adr barnak olarak kullanacak yerde, dek olarak kullandk. Bize elik eden subay yardm aramaya giderken, eyh'te din fel sefesinin akll szleriyle beni memnun etmeye alt. Ya banc lkelerde tuhaf eyler yaptm ama ngiliz makamlar buna ne dedi bilmem? Silhsz ve korkusuz bir Ingiliz kad n, slak, souk, sisin ortastnda, ar dinci ve barbar saylan bir yn insann arasnda bedeni rahatszlnn tarihe ge mesini bekliyor. Gerekten bilinmeyen eyler tuhaf sonular douruyor. imdi karanlk sisin ortasnda, sarp patikalar boyunca aa yukar her yana ate bceklerinden daha byk olma yan k noktalar hareket ediyor. En hzl yerli haberciler iin bile, dalarn gizli resm ma kamlarn bulmak kolay deil. Yine de onlar karanlkta kular gibi yollarn buluyorlar ve siz acaba yola ktlar m diye merak ederken onlar haberleri iletip geriye dnyorlar bilensanlar her yne doru posta gvercinleri gibi gnderildiler. ok gemeden reniyoruz ki kumandan iki saatlik yoldadr, 76
bize doru gelmektedir, onunla buluuncaya kadar yrmeiiyiz. Bir kere daha antalar, su testileri, yataklar, pelerinle riyle uzun kervan bir gece yats yeri bulmak iin yola k yor. ok gemiyor ki bir yerlerden emirler geliyor, durmal yz; hanmefendiye bir yatak hazrlansn. Yarabbim bu da oldu. Tahta bir kalasa destek olarak ki kutu bulundu. Buras benim yatam olacak, eyh namaz ha lsn bana yatak alt, atae antasn yastk ve benim btn itirazlarma ramen sahip olduu btn elbiseleri yorgan ola rak bana veriyor, kendisi de yorgun bacaklarn kalasn altn da dinlendirecek. Bu artlar altnda insan gece yats iin so yunmaz, tersine bu iklime dayanmak iin eline geirebildii her kaln ynl elbiseyi zerine giyer. Subay slak topraktan koruyacak bir hal bife yok ve ben onun palto teklifini redde decek inandrc szler buluyorum. Ama ne yazk! ne de olsa gerek bir Dou'lu saylmam. Dncelerim uyumam nlyor. Bir yn insan, zehirli gaz saldrsndan sonra altm hastaneye getirildikleri gnler den beri, hi bu kadar iddetli ksrkler korosu dinleme mitim. Bu kilden yapl tepenin stnde her ne kadar milli yetilerin stikll Mar'n ve kahramanlk trklerini iitm i yorsam da gece yine de sessiz saylmaz. Direnme gcmn tesindeki soua ok fazla dayana madm, kafamn iindeki dncelerde uyutu ve afak sk meden nce bilinsizliimin iinde kayboldular. Subayn beni sarsmasyle uyandm. Soluk yzm g rnce cidd bir tela dm ve beni sarsmaya cesaret et mi. Oh bir bardak scak ay ve ate ne kadar iyiymi! Al manca Trke karm szler kulama geliyor, uzaktan imanllar namaza aran gmten bir ses duyuyorum. te size eyh'in tercmesiyle mezzinin ars: Kalkn, uyann, 77
aptestinizi aln, Tanr'ya size verdii iyilikler iin dua edin. Ben yalnzca Tanr'ya dua ksmn tekrarlayabilirim. Yine de burada grdklerimizin karsnda, bu kelimeler g ln geliyor. Tanr byktr dedi eyh fakat kullan onun byk ln anlamyor. Tanr dncenin, felsefenin ve imann anavatan Dou'yu seviyor. Bizim de tandmz sa bile, Dou'dan gelmitir. Buna karlk Bat bize hakszlktan baka ne vermitir. Douyu seven siz btn insanlara hogrrlk ve anlay iin ltfen dua ediniz. Mezzin dalardaki btn askerleri uyandrd, gizli a drlardan tavanlar gibi srayarak kyorlar aptest iin su getiriyorlard ben de ykanmalym - kolonyayla. Uyuuk ba caklarmda dolamaya balayan kan, ar yapyor ve nleye mediim bir ah sesi karyor eer kadn savaa giderse, ite bana bu gelir diyorum, zoraki bir glmsemeyle. n k subay benm soluk yzmden tellandn gizleyemiyor. imdi adrn dnda meneke rengi alevli kmr atei zerinde hazrlanm, bir bardak daha ay,... meneke alev, belki zehirli gaz, ama kimin umurunda. Bilmediiniz srece zararsz. Aptest alma burada iftler halinde yaplyor. Biri br nn eline su dkyor, o da yzn kere ykyor, parmak larn kulaklarna, gzlerine sryor, suyu burnuna ekiyor ve azna alyor, sonra ayn eyi teki yapyor. eyh'e gre, Mslman detlerinde vcudun temiz ol mas gerekmi. Ama elbiselerin tamamen kirden arnmas art deil. Eer sabah aptesti, bizim Hristiyan greneklerin de var olsayd, kim bilir rahatlmz ne kadar bozulacakt! imdi hepsi seccadelerini yere seriyorlar ve duaya ba lyorlar. Bugn biroklar plak toprak zerinde namaz kl mak zorunda. Ne ilham verici bir manzara. Alak gnll 78
ve kafas eik Trk, Tanr'nn nnde btnyle kardan te kendinden gemi. Bu kadar tabi ve bu lde kendini veriin karsnda, gerek Hristiyan, kendi dindalar ynn den utangalk hissi duyuyor ........................ Un, yumurta ve sirkeden yaplm sabah orbasnn t ten buharlar hi de itahm ekmiyor. Bu il gibi orbadan birka yudum almam benim yeniden, kuru ekmekle ayma dnmeme yetiyor. Bu, afaktan beri onuncu aym iiimi evremizde, her ne kadar zerlerinde niforma yoksa da yeni halk cumhuriyetinin gelecekteki askerleri yaylmlar, o gn iin kahve ve ekmek ya da yalnzca ekmek ve suyla yryecekleri 50 millik yol iin hazr bekliyorlar. Analarn kuzularndan, nasl byle bir ey istemeye hak kmz var. Dnyann btn zevklerinden yoksun bu ocuklar, btn gnlerini ya savaarak ya da dua ederek geirmeliler. Nedense yine de onlar bizim gibi ok gezmi ve dnyay grm, kendi iin dnen, kendi iin karar veren, en so nunda gerek ya da adalet nedir diye hl merak eden kim selerden daha mutlu grnyorlar. Kendi kendini feda etme nin kr nerededir? Sevgi ve ne'e, ne de olsa keder ve nef retin tersidir. Karanlklar kaldrn a sahip olacaksnz. u an iin yarnn askerleri, tatmin olmu gibiler. Bun lar alkoln tadn bile bilmiyorlar, uygun elbise ve barnak tan yoksun, yzlerinde anlam olmadan ve her eyden vaz gemi gibi evremizde oturuyorlar, cenaze trenlerinde sy lenenlere benzeyen, fakat onlar iin neeli arklar o ku yo r lar. Dnmelerine gerek yok, nk anavatanlar, nderleri ve imanlar uruna lmeye hazrlar. Benim bir dman lkeden geldiimi b 'Yiyorlarsa da, ken dilerine gvenen bir kadna gstermeyecekleri efkat ve n celik yoktur. Beni her amur ynnn zerinden tayan ve imdi de 40 mil yry iin ben srtlarnda tamaya srar 79
eden bu insanlarn Boleviklii nerede? Yere yatmalarn is* tesem, hemen uyacak bu insanlar, kana susam olabilirler mi? Ingiltere'nin adaletsizliinden sorumlu olanlar korkmal. Ancak onlardr ki, bu insanlarn iinde bacaklar birbirlerin den ayrlmal ve lme arptrlmaldr. eyh'i ve beni yanmzdaki yiyecek ve giyeceklerle ta yan arabay itecek ne atmz, ne de drt ayakl hayvanmz var. phe yok, daha nceki yolculuklarmda daha akll yol dalarm vard. Fakat hi biri, u bizi iten insanlardan daha mfik yrekli olamaz. Burada grev karlnda para demek diye bir ey yoktur. Para tamamen reddedilmektedir. Kendileri iin hi bir ey istemeyen bu insanlarn gsterdii davran en duy gusuz kiiyi bile byk heyecana sokar. Nasl oluyor da b tn Avrupa bu kadar basit insanlarla baa kamadn ak lar?
80
ONUNCU BLM
BR YAYA YOLCULUK - ALLAHIN YARATTII NSANIN DEMED BR LKE
{^J lM D K uygar yirminci yzylda Tanr'nn yaratt, fakat hemen hemen insan elinin dokunmad bir l kede yolculuk etmek herkese kolay ksmet olmaz. Grhani'den sonraki yolda birka millik dekovil hatt, bir t nel ve Anadolu'nun ilkel kanlar dnda insan elinin bir ese rini grmedim. Kanlar birka byk kalasn birbirlerine i vilenmesinden ve ki tekerlee balanmasndan yaplm... kardklar srekli gcrtlarla bu ilkel ortama ok iyi uyu yorlar. Ve belki de kyllerin arklarna iyi elik ediyorlar. Zengin bir Amerika'lnm bu lkeyi yeni bir Amerikaya evirme hayafine ait bir hikye sylenir. O, bu sevimli top raklar, gkdelenlerle dolduracakm. Bir Trk' Allahn gerek memleketini (onu insanlarn yapt ekilde) yani Amerika'y incelemeye raz etmi. Fakat konuu Amerika'ya pek hayran kalmam. Eline geen ilk frsatta geriye dn biletini alm ve yurdundaki 81
dostlarna yazd mektuplarnda imdi artk insan elnin yapt en iyi lkeyi grdm ya, bir daha benim Tann'mn lkesini terk etmem demi. Bat dnceli bir kimseye, bulutsuz gk altndaki g zel dalar arasnda uzanm bu geni, bo topraklar, yle bir duygu veriyor ki, sanki uzun sre sessizlii bozmak z lemi douruyor. Bizim kalabalk ehirlerimizi biraz buraya boaltmahyz. Kadnlar ve yallar tarlada apalama, ekim, hasat ileriyle urayorlar, ar emeklerinin karl da ok azdr. Genler memleketin savunmasna gnderilmi. Bizi tayanlara bir gn bar gelecek dedim. Onfar inallah diye mrldandlar, arzumu duaya evirmek in tek rar ettim bar gelecek. Onlar dinlenmeye zorladm her zaman frsat bulduka Ingiltere'den sz ediyorum. Onlara bizim byk Mslman kralmz George'dan sz anca, onu Lloyd George'la kart ryorlard. Ve sonra eer sizin kralnz Mslman uyruklar n sizin ileri srdnz gibi seviyorsa, niin o babakannn kalmasna izin veriyor? diyorlar. Ben de onlara, msade et meyeceine teminat veriyorum, yzleri neeleniyor yleyse bar olacak diyorlar. Bir kilometre boyundaki tnele dalyoruz. Adamlarmz tuhaf sesler karnca, yanklar daha da tuhaf oluyor. imize kadar ileyen bir karanlktayz, ters ynden yoku aa ha bersiz gelen herkes bir arpmay zor nler. Rastlant bu ya bir makinist var, ters ynde. Adamlarmz onun kk vago nunu kaldryorlar, bizim br yanmza yeniden hattn ze rine koyuyorlar. ayorum, yalnzca kahve ve ekmekle yaayan bu in sanlarn bu ii yapacak yeterli gleri var. Bu srada bizim el fenerimiz, tnelde yanmzda yryen ve ellerinde, kendi lerine nderlik yapacak bir k bulunmayan kadnlar ortaya 82
KUVA-! MLLYE ANKARASI
karyor, ellerinde sopalar tnel duvarlarna vura vura yollar n bulabiliyorlar. Bu garip lkede insan korkmuyor, zmir'de yolculuu mun dourduu tehlikeyi dnyorum ve imdi daha ok inanyorum ki bir evirmene ihtiyacm varm. Trkeyi bil seydim, yalnz gidebilirdim, hi de korkmazdm. Trkiye'nin yerli halk yksek bir erefe sahip. Bir kuru almazlar Be nim kendilerine teklif ettiim paray bile almyorlar. lkesi nin dmanlarn para para edebilirken Trk benimle tehli ke arasnda durabiliyor, nk biliyor ki ben onun dostuyum. En sonunda tnelin dna ktk, bacaklarmz uzatarak temiz bir hava aldk. Birden dalardan sesler gelmeye ba lyor, durup dinliyoruz, birisi bize baryor durun, daha ileri gidemezsiniz tamam ite galiba sava balyor. Bir adam 800 metre kadar yksek tepeden aa zplayarak iniyor, me er o blgenin jandarma kumandanym. Bir gece nce kal dmz adra ge varm ve bana ho geldiniz diye bir mek tup brakmt. Acaba, imdi savan balad haberini mi getiriyordu? Hayr, bize yalnzca konukseverliini sunuyor. Bizim bu kadar erken yola kacamz ummam. Alel acele pijamasyle kt iin zr diliyor, yle gelmeseymi konuksever kapsndan biz, geip gidebilirmiiz. Ona br fo torafn ekmem in yalvardm, her eyimizi yolun kena rnda braktk, tepeye trmanmaya baladk. Bu arada o ka rsna hazrlanmas ve eve doru geldiimizi renmesi iin bard. Aslnda trman o kadar gt ki hazrlanmak iin ona. olduka zaman brakyordu; ve en sonunda eve vard mzda parlak gnee ramen souk, taze saf rzgr bize ok serinletici geldi. Gnein altnda ok kald iin cildi bronzlam ku mandan, tepelerin arasndaki iki odal kk evinden olduk a memnundu. Ama insan kanlmaz aln yaznn onlarn da 83
bana geldiini duyabiliyor. ocuklarndan , souktan ve zor hayat artlarndan lmler geri kalan iki tanesinin sa lam yapl yaratklar olduunu abucak grverdim. M sr tmekle uraan kaynanasndaysa gizli dertlerin izleri sak lyd. Hemen bana bir iskemle verdiler. eyh iin bir ilte bu* lundu. Bir kere daha rendik ki bu lkede bir bardak ay dan nce kahve ve ondan sonra da kzartlm badem ve ka vun ekirdei ikram dettir. Her halde ocuklar, kk ke dinin kulaklarn pembe kurdeleyle bizim erefimize hayvann houna gitmese bile sslemiler. Domuzda da ssleme v a r d, ama bu domuzun houna gitmi grnyor. Biz gelir gelmez evin hanm ekildi. Fakat ay bitirince onun da bize katlmasn rica ettim. Peeli ve utanga geldi. Sonra da, o ve kocas utlarm getirdiler, hi ekinmeden bize arklar okudular. Onlarla o kadar uzun kaldk ki, en sonunda, ayrlmak iin ilk teklifi benim yapmam gerektiinden korkmaya bala dm. Saat te eyhe yolculuumuza ne zaman devam ede ceimizi sordum. 0 derhal cevap verdi. Ne zaman isterse niz. phelerim doru kmt. imdi bize sylediklerine gre gndz trenine erimek in ge kalmz. Yapacamz ey, belki de katrlarn ektii kk vagonlarda saatlarca yolculuk etmeyi gze almakm. Hi biri bundan benim sorumlu olduumu ima bile etmediHi biri de bu toplanty sona erdirmek iin benim sz sahibi olduumu bana bildirmek kabaln akllarndan bile geir mediler. fzmr'den Ankara'ya giden hat Gnhani'de kesifmi. A y n ekilde Haydarpaa'dan kalkan hat da Bilecik ve Karaky*de kesilmi. Gnhani'den Afyonkarahisar'a elimize geirebildiimiz 84
KUVA-I MlLLlYE ANKARAS1
ulam araclyle gitmek zorundaydk. Ksmen dekoville sonra kan ve yk vagonlaryle Uak'a ve oradan Afyon'a gidecektik. Gnhani'de tahrip edilen kpr dalarn arasnda 240 ya da 300 metre kadar ykseklikte Fransz mhendislii nin baarl bir yaptyd. Tekrar yapm iin yllar gerekecek. Trkler yaknmyor, yolculara ve yk nakline indirilen darbe yi, mehur kader felsefeleriyle olaan karlyorlar, nemli bir demiryolunu tahrip etmek diyorlar sakince kurallara uy gun bir sava yntemidir ve birinci snf bir strateji baars dr. Ama kumandann sarp tepedeki kk evinden hi bir patika izlemeden inerken karlatmz glk, bize bu fe lketin neler ifade ettiini idrak ettirdi. Yola ktnca katrlarn ektii bir kan bulduk. Afyonkarahtear ynnde, demiryo luna en yakn bir yere doru gitmeye baladk- eyh ya da baka herhangi bir Doulu gibi bada kuramadmdan, ayaklarm kannn kenarndan aa sarktyordum. Kuman dann evinden aa ini pek kolay olmamt. Bizim korku suz srcmz ve salam tabanl mahlklar, yaysz arabada bedenlerimizin bir yandan brne sallanmasn nleyemiyorlard. Bazen bir subay arkadan zplayp bizi arka st dmekten koruyordu. Tabi, telgraf telleri de kesikti. Fakat habercilerin koa rak ve zplayarak yaptklar hz, bize en ksa ve abuk bir ekide tren bulma yolunu reten haberleri getirdi, Tepenin zerinde dinlenme yerimize varmay byk ve zor bir i olarak grmtm. Kan ise dar ve kesik yolda o kadar sknt ekmedi. Trk askerleri ar toplarn bu kor kun geitlerden geirme gcn ve yolunu bulabildiler. Bu rada bir kk kayma, o anda lm demekti. stasyonda o gece ge saatlara kadar yapacak hi bir eyimiz yoktu. Karanlk saatlar yk vagonunda geirecektik. 85
Yola kmadan hemen nce Vali elinde sardalya, meyve ve ekmekle geldi. Kumandann bademleri dnda o gnk ilk yemeimizi bu yiyeceklerden hazrladk. Bo vagonda bana bir skemle buldular, tekiler yerde oturmak zorunda kaldlar. Elimizde mumlar vard. Baz yol larla geliimiz nceden bildirilmiti. Bana bunun ksa bir yol culuk olduunu sylediler, ama kany aradm. Bu tedirgin gece iinde bir gece nceki kadar souk ol mamakla birlikte bir mil kadar uyumay imknsz hale getiren bir metal grlts eliinde gitmek zorunda kaldk. Bir an iin gzlerimi kapayacak gibi oldum. iddetli bir sarslma ol du. Bam gvdemden ayrlacakm sandm. Her zamanki gibi, eyh beni oyalamak ve karanlk saatlarm aydnlatmak iin elinden gelen abay gsterdi. Ona slmlk hakknda sormayacam bir soru yoktu. O gece yk vagonunda, iman ve felsefe konusunda bana retilen dersi en iyi yle tekrarlayabilirim: Boyun eme kelimesinin kendisi, Bolevik anlayna tam aykrdr. Bolevikliin kendisi de, Rusya'da Dehet Saltanat'nn aksi olmutur. slmlk, mlkiyeti korumaktadr. Bolevkl-k ortadan kaldrmaktadr. Trkler ok ac ve yok sulluk ekmeden bugnk Rusya'ym dost olmay dne mezler. br yandan Rusya, bze gerek duyduumuz srada yardm etmitir. Biz gvenimizi bu yardma baladk. Ben, Trklerle ngilizler arasndaki dmanl srdr mek iin Ruslarn Abdlhamit'e ok para dediinden sz ettim. Sizin geleneksel dmannzla, dost olmaya yakla manz, Hindistan iin cidd bir tehlike tekil etti, dedim. Hepimiz yle hissettik diye karlk verdi eyh. Fakat biz, stanbul'un Halifeliin merkezinin Rus!ara veriiecei de dikodusunun btn slm dnyasnda dourduu sarsnty unutamayacaz. ngiltere sznde durmad. Biz!m saygmz 86
ilelebet kaybetti. Bundan sonra artk aldatlmayacaz. B yk devletlerin satran tahtasnda biz yalnzca piyon olarak kullanldk. slm ilkeleri hi tereddt edilmeden tahrip edil mi ve Trk ynetiminde hi bir Hrstiyann bana bel gelmeden yaayamayaca spata allmtr. Nasl olur da Ingiltere, Islmiyetin Hindistanda btn dinlere son derece msamahasn ve kendisine gsterilen l sz saygy gremeyecek kadar kr olur? imdi artk n giltere, bunu hep deitirdi. Yakn Dou'daki sava din bir sava oldu. Ben ngiliz hkmetinin. Yunan taraftan davranna ge reke bulmaya alrken o bana unu hatrlatt. Nerede si zin Mslmanlara ballnz gsteren eski gururunuz? Sizin mparatorluunuz iinde Hristiyan nfusundan ok Msl man var. Szin babakannz Lloyd George b!r demokrat de il mi? O Dou'dan baka Mslman ynetiminden baka nerede daha mkemmel demokrasiler bulabilir? Bat'da yeni b 'r lk var. Reisicumhur W ilson bu lky ortaya koyduu zaman ona Utopian baka bir deyimle eriilmezi vaaz eden bir adam olarak kabul ettiler. nk o kendi zamann dan yzyl ilerdeydi. Her mslman da'ma kanunun nn de eittir. Sultan da daima uyruk haklarn korur. Fakat bu son sz Abdlhamit iin doru deildir de dim. O bizim tekrarlayacamz bir istisnadr. stisnalara da yanarak da tartma yapamayz. slmln deerlerini hie sayan ngilizlerdi. Kur'an bizde, bamzda olanlara ba e meyi emreder. Ayaklanmaktansa biz yurdu terk ederiz. Peki ya M. Kemal Paa? O ba kaldrmad m? Hayr asla, o yalnzca lkesini savundu, vatan haini Sultan tahtndan indirdi... M. Kemal Paa. Kur'an'a dayana rak ynetimini kurmaktadr. O bizim hkmete baskyla so87
kulan Bizans kt detlerini bir yana itecek gce sahiptir. Kur'anm yirminci yzyln isteklerine cevap vermediini sy lemek samalktr- Burada korkarm ki sizinle ayn dncede olmamakla suluyum. Greceksiniz, aramzda biraz daha uzun kaln, insan ln imdiki ihtiyalarna uygun olarak Kur'ann yorumlana bilir olduunu anlayacaksnz. Peki ya kadnlarn zgrl? Onlarn kapanmalar Bizans zamanndan kalma. M. Ke mal bunu deitirecek. Tabi eer, kendisi bir hatal evlenme yapmazsa. Ne demek istiyorsunuz, hatal evlenmeyle? Bir prensesle... Biz Enver Paa'nn gzden dn bir prensesle evlenmesine balyoruz. nce soylu bir evlilik istiyordu. Sonra paraya htiyac oldu. Bu parann nerden gel diini biz sormadk. Eer M. Kemal Paa ayn yolu izlerse onun demokrasisine inancmz sarslacak. Peki ya bir yabancyla evlenirse? O daha kt. Bizim ona seeceimiz kimse yle biri olmal ki lkenin, Dou'lu greneklere uygun geliimine yar dm etsin. Batl olmasn istemiyoruz, bir yabanc, ya da bir prenses olmasndan, b ir kyl olmas daha iyi. Umut ederim ki Halide Hanm gibi zeki ve kadnlk e kicilii olan birini bulsun. Bana o tamamen uygun grn yor. O kadn hem kltrl, hem de bir kadn olarak ekici. Bizim Anglosakson reformcularmz, nadiren bunu baar yorlar. Greceiz, ayn hatay tekrar yapmamalsnz, siz Dou'da kadnn gz nne alnmadn sanrsnz, ama inann ki M. Kemal Paa'nn hatal bir evlilik yapmas ulusal bir felket olacaktr. 88
Ingiltere'nin ynetimine bu kadar kar olmamanz is terdim. Ben gerekleri konuuyorum. Son yirmi yldr bu ralarda ok akl almaz eyler yapyorsunuz. Buralarn hki mi olduunuz iin size itiraz etmiyoruz. Fakat hkmetme tarznza it razmz var. IsJmiyette btn dinler, birbirleriyle iyi geinir. Bizim dinde Museviliin bir yeri olduu gibi, Isa'ya bizim peygamberimizden daha az sayg gstermeyiz. Ayn ey ngiltere'de de olmal. Ama sizin, Londra'da i ba ndaki adamlarnz M sr ve Hindistan'dan yerliler olarak sz ediyorlar. Bunu ben de anlamyorum dedim. Hayr, anlayamazsnz. Gerei cidden renmek ister seniz o da bizim cesaretimizin krld ve incindiidir. Nasl olmu da sizin imparatorluunuz, eski babakannzn Yu nan taraftar kampanyasn, demokrasiyi destekleyici olarak kabul etmitir. Bunun zerinde ne kadar ok dnsem, o kadar az anlyorum dedim. Tabi bizim iin bunun sonulan kt olmutur. Biz eskiden gnlerimizi, ngiltere'yle aramzn iyiliine gvene rek rahat geiriyorduk. imdiyse Ingiltere'yi tella gzlyo ruz. Yarm ise btn iyi Mslmanlar gibi. M. Kemal Paa'nn baarsyle karlamak iin dua ediyoruz. Benim oul larm var, hepsini asker yapacam, sjrf Bat'ya daha fazla gvenmediimiz iin. ngiltere'de Oxford'da m renim grecekler? Hayr, Almanyadalar. Onlar vatandalk sorumluluu nu spordan nce duymay renmeliler. Onlar, Msr'a yer leip de sonra yerli halka zenci diyen insanlarla ilgi kurma mallar. 89
Bunlar benim Ingiltere'ye ait gururumu inciten ac ve gerek szlerdi. eyh, Msr'da domutu ve tehlikeli bir Mslman dman kabul ediliyordu. Kendi lkesinden bu sebepten mi srgne gnderildiini merak ederdim. Onun bana sylediine gre M. KemaHn zaferi hi bir zaman bastnlamayacak otan milliyetilik ruhunu ifade iin yaplm bir giriimin sonucudur. Tarihte ilk olarak Mslmanlar bir milliyetilik arsna kendilerini uydurmutur. Eer bu baarlmazsa bu sefer, btn slmlk ba kaldra caktr. Btn Mslmanlarn gz Trkiye'dedir. Trkiye slmln badr. Bu baa bir vurun, btn bacaklar kol lar, protesto iin havaya kalkacaktr. Ben itiraz ettim. Siz bir Tanr'nn elisi olarak sava tan sz etmemelisiniz, sava olmamal. Sorumlu ngiliz bakanlan Selnik'ten Hristiyanln Kaps diye konutuu sre biz daha fazla sessiz kalama yz... Vali ve Uak'n ileri gelenleri, bizim yk trenimiz var d zaman istasyondayd. Bizi gece yats iin davet ettik lerinde, derhal kabul ettim. gn iki gece yolculuktan son ra bir banyo, bir elbise deitirme lksn, ya da salarm tarama ansn karamazdm.
90
ON BRNC BLM
U A K TA BR GENEL TOPLANTI . KONUKSEVERLK BR KUTSAL GRENEK
AK'TA bir geceyi daha yk treninde geirmekten aka kandm. Byk lde snrl seferlerinden en yksek yarar salamak iin Trklerin buluuna hayran oldum ... Kadnlar yk vagonunun iinde, erkekler de vagonun tepesinde yolculuk ediyor. Ankara'y ziyaret eden AvrupalIlarn iinde, en ok rahatsz olan ben oldu umdan dolay piman deilim. nk onlardan daha byk eyi baardm. Fakat u an iin durmak ve dinlenmek arttBize dediklerine gre bozuk hattn bu tarafnda, zel bir vagon varm, o da belki yaknda tanacamz Maliye Bakanna ayrlm. Lokomotifler son derece azm, vagon larn ou da Yunanllarca yaklm. Vali bizi, bir zamanlar Kral Konstantrn'n Genel Karar gh olan ve kasabann en zengin adamlarndan birinin evi ne gtrd. Ev sahibi meer yirmi yanda bir delikanlym.' Yunanllarn tahribatndan ksmen kurtulmu, byk bir hal fabrikasn ar bir yetenek ve ustalkla altryormu. 91
TJ
KUVA-I MlLLYE ANKARASt
Ziyaretimizin kendisine verdii erefe teekkr ederek, kendisinin zel konuk odasna alnmamz emretti. Yunan llarca kurunlanm odalarn plaklndan zr diledi. Ama benim gzmde zengin ve olaanst hallar yeterli bir d eme saylabilir. M. Kemal Paa bu evi Kral Konstantin'den ald iin ev sahibim, yar aka hangisinin yatan seece imi sordu! Tabi ben derhal M. Kemai'inkini dedim. Hayr, durun dedi o, ikisini grmeden karar verme melisiniz. Hava saldrlarndan devaml korkan Yunan bykleri, bodrum katnda kendilerine bir daire ayrmlar ve byk bir zevkle, insan rahatl iin gerekli btn ayrntlar d nerek demilerdi. Elektrikle aydnlatlm ve stlm bu daire, br Alman snan andryordu. M. Kemal Paa ise birinci ya da en st katta uyumutu. Bizim ev sahibimiz iin, benim M. Kemal'in eref verdii bir yata tercih etmem gu rur vesilesi oluyordu. Ben de ona nasl bir zamanlar Gerbervilliers'te Msy Julie beni Kardinal X'un daha nce igal ettii bir yatakta uyumama izin verdiini ve hametpenahn araflarn kul* lanmakla ne byk bir eref sahibi olduumu syledim. Ev sahibim bu sonuncu erefi bana veremeyecei in zr di ledi, yani Paa'nn araflan orada yoktu. ok gemeden Vali, Belediye reisi ve br ileri gelen ler, ev sahibinin bizzat megul olduu, gayet mkemmel bir Trk sofrasna oturduk. Benim Trk yemeklerinden tek yaknmam, ok besleyici olmalar ve nefasetlerinden tr insann fazla yemee eilimi... leden sonraki kabul treninde hepsi deiik ve g zel grnl elbiseleriyle teki ileri gelenleri grdk: Mil letvekilleri, hocalar ve kadlar. Ah o kadlarn mavi ipek el biselerini bir gece kyafeti olarak kiralamay ne kadar ister 92
dim. Biliyordum ki byle bir hevesi syleyecek olsam onlar bana hemen, o cppelerini verirlerdi. Ama erefim byle bir istekten beni men ediyordu. Hepsi ayakkablarn darda brakmlar, orapl ayaklaryle oturuyorlard. Benim amur lu izmelerim utanlacak bir grnt. Hepsi milliyetilikten konuuyordu, son zaferlerinden memnundu. ngiltere aleyhine de ok kt duygularla do luydular. O gece genlik kulbnde yaplacak byk milli yetilik toplantsna arldm. Bana soracaklar sorulara ce vap verme imknndan memnundum. Bizi eletirenlere dert lerini boaltmak iin cesaret vermek akllca bir eydi. Gcr dayan bir merdivenden, ii dumanla dolu byk bir odaya girdik. Btn erkekler kalpak giymiler, aralarnda bir Ingi liz kadn grmekle aknlar, bazlar glmsedi, bazlar aka aknlk gsterdi, geri kalanlar da yalnzca bakt. eyh birka szle toplanty at. Ev sahibi benim bu lunu nedenimi aklad. Onlara Ankara'ya tamamen kendi hesabma geldiimi ve her ne kadar yksek makamlar, sa van eiinde olduumuzu sylyorlarsa da, Trkleri sa van olmayacana inandrmak istediimi anlatt. Sonra, Vali benim konumalarm tercme ederken, onlara, Lloyd George'un politikasnn, asl ngiliz halknn politikas olmadna inanmalarn syledim. Bu konuda Lloyd George, Gladstone'un yaptklarn srdrd. Venizelos tarafndan da yanl yola saptrld. Hi bir ngiliz vatan da Trkiye'ye sava almasn istemez ve bu nedenle biz halk olarak, onun babakanlktan drlmesine kararly dk. diye devam ettim. Hepsi nallah diye bard. Ondan sonra dedim ki; ster bizim Muhafazakr par timiz ya da ii partimiz Lloyd George'u desteklesin, bu hi bir eyi deitirmez. Her iki parti de bar istemektedir. Ben 93
Ingiltere'de Trkiye'nin tek dostu deildim. Bizim gibi iin asln bilenler, bar iin elimizden geleni yapyoruz. Acayip bir toplantyd bu. br adamlarn her syledi ini Vali ngilizceye evirdi mi? Bilmem. Bazlar mthi f keliydi. Lloyd George ya da Savur, savur (Gvur, gvur!) kelimelerini yakalayabiliyordum. Valinin evirisi: Konuucu Lloyd George'un politikasn beenmiyor. Ben de beenmiyorum. deyince hepsi yrekten gl* d. Her neyse dedim. Sava olmayacak, akla uygun de il bu. Yeterince birbirimize dmanlk gsterdik. imdi b yk dost olacaz. Birok sorular cevaplandrdm. Vali ounu benim duygularm incitmesin diye eviri srasnda yumuatmt. En sonunda, ev sahibim, dinleyicilerden, btn glk leri yenerek ta Ingiltere'den haber getiren bu kararl Ingiliz kadn iin takdirlerini belirtmelerini istedi. O anda eski tah ta at el rpmasndan ve barmadan sarsld. Belki, Ingiliz Hkmeti bu toplanty ho grmeyecektir. Ama Ingiltere'de ayr grte olan birok insan vardr. Din leyicilere sylediim gibi, Fransz cephesinde 7 ylm (ha yatmn nemli bir blmn) savata geirmitim. Sava n ne demek olduunu biliyordum. Bizim halkmzn sava a srklenebileceine inanmyordum. Bizim politikaclar mz ne derse desin, basnmz ne yazarsa yazsn, dostluk iin salam gerekelerimiz var. Toplantdan sonra, rahat odalarmza dndk, gece bo yunca sigara ve ay ierek konutuk. Uyumak iin ok yor gundum. Ev sahibime bir kere gzlerimi kapatrsam, gzle rimi bir daha amayacam, ryalarmda Eski ngiltere'nin muhteem gnlerini, rkmzn mkemmel geleneklerini g 94
receimi syledim. Bu konuda, yanmdakiler beni ok iyi anlyorlard. Konu Amerika'ya/ onlarn byk basnna geldi. Ame rikallara gre, ngiliz gazetecilii, iinde canllk olmayan kuru gerekleri yanstr. Belki kendileri, yazdklar, haber verdikleri insanlarn duygularn incitmeyecek yollar, bili yorlar. Onlara, bir Amerika'l gazetecinin Kral Konstantn'le yapt rportajdan nasl vnme pay kardn anlattm. Yazsnda ondan, Hametli, bana oturmam teki?? etmeden, cebinden ok deerli br tabaka kard, bir sigara yakt. Ba na bir tane teklif etmedi. diye sz etmiti. Konstantin bu szlerin arkasndaki alaydan mthi f kelendi ve rportaj yaptn tamamen inkr etti. Bunun ze rine Amerika'l hemen onun aleyhine bir kampanyaya ba lad. Baka bir Amerika'l kadn gazeteci M . Kemal Paa'yla rportaj yaptn iddia etmiti. Yazsnda M. Kemal'in, Player sigaras itiini bildirmiti. Bunun doru olmadn ken disine sylediimde ne kar, ona benzer bir sigarayd demiti. Yine de Konstantn in brakt bu izlenimin doru olduunu renmek benim iin srpriz oldu. Bu l kral hakknda her trl hikyeler dolayordu ortalkta, ama Trklerin kans, her ne kadar bakumandan olarak yeraltn da yayor idiyse de, emrindeki orduyla daha fazla baar kazanamayaca ynndeydi. Korkusuz olmak, kumandann ilk greviydi. Bu bakmdan dk Cema! ve Enver Paa, M. Kemal gibi rnek saylabilirdi. Btn hatalar bir yana, Enver Paa'y korkaklkla kimse sulayamaz. Uak'ta benm oda hizmetim ok gzel gen bir ka dnd. ok parlak kumatan elbisesi vard. Ctvl cvl renkli 95
KUVA-1 MLLYE AN KARASI
bir earpla balanm iki sra rg salar vard. Irknn tipik saygsyla elime, gzel renkli testiden su dkyordu. Suyun ounu, daha ben elimi iyice temizlemeden bitiriyordu. Bu birka gnn yzmde brakt izleri, kolonyam ve yz kremim bile dzeltemiyordu. Trk banyosu gerekliydi. Mu zaffer isimli kk hizmetim ok utangat. Salarm o ta rad. Uygarln bu lksnn bana verdii zevki anlatamam. Parlak bir odun atei, scak su ieleri, beyaz saten yastk larn bolluu yatamn rahatln daha ok artryordu Keke sokaktaki kpekler, skntlarn, Dounun ses siz soyluluu iinde karlayabilseler! Yar yklm ehre penceremden bakarken, bu ac eken insanlarn felket kar snda bir mrldanma sesi bile karmamalarna hayran oluyorum. Urunda lmeye hazr insanlarla dolu bu para lanm lkeden ne istiyoruz? te size bir insann hayalinin olamayaca kadar byk b ir kahramanlk hikyesi: Yalnzca a bebeini rtebilecek eski ve yrtk bir mantoya sahip ok fakir bir Trk kadn ya knnda duran, akta braklm cephaneye gz iliiyor. Bir an bile duraksamadan zavall ocuun biricik rtsn kaldrp dikkatle bu sava gerecini saryor. Belki Tanr ba na baka bir ocuk verebilir diye fsldyor, her ne paha sna olursa olsun vatanm kurtulmal. zgrln bu kadar pahalya satn alan bu insanlar daha fazla bastrmaya nasl cesaret edebiliriz? Elbette ki ge lecei onlar istedikleri ynde ekillendireceklerdir. Sabah ilerledike, gne nlar krmz dantel rtle rin arasndan ieri szldke ben, yanan ehirler, sava alarmlar dolu ryalarmdan uyanyorum. Aada kederli ve akn yzler beni neredeyse gerek savalarn baladna nandracak. Fakat, imdi ben tam uyanm, hl inanmak 96
GRACE M. ELLISON
C u m h u riy e t1 n ! l n ndan son ra yurdum uzu z iy a re t eden i lk ya b a n c y a z a rd r. El lis o n 'u n T rk iy e ile i l g i l i ok sayda k ita b v a rd r .
R auf Bey ( O rb a y )
(Devrin Botbokon)
G e r e k b r Trk dostu o la n In g iliz k a d n y a z a r G race M . E lllson y o lc u lu u n a z m ir'd e n balam t .G e n ka d in in grd m a n z a ra , tamamen y a n m ,y k lm p e r i an e v le r ,.a fa k a t g z le rin d e um ut p a r lt la r o la n i n s a n la rd . Y uk a rd a k i resim dmann te rk e tt i i zm ir'd e k rfe z e y a k n m a h a lle le rin perian h a lin i g s te riy o r.
istemiyorum. Tamamen sama diye srar ediyorum onlara, benim memleketim sizin dostunuzdur. Fakat karamsar gazete haberlerini okuduka benim ev sahibimin iyimserlii bile sarslyor. Onlarn hepsi biliyor ki, sava olursa ben onlarla kalacam ve bana bizim kendi insanlarmzn yaralarn sarmama izin verecekler. Sava yapacak olanlar yrekli erkeklerdir. Trklerin mkemmel as kerlik niteliklerine bir hayli vg yazdm. Onlar bu ynden Almanlardan tamamen farkl.
BENM ev sahibim sabah kahvaltm zellikle hazrlat t. Yumurta, tereya, bal, reel, meyve, peynir. Siz bana bakkal dkknnda ne varsa getirmisiniz deyince hi nemsemeden ltfen bu konuyu kapatn de di. Ondan, eini ve yavrusunu bana gstermesini istedim Bizimle yemek yiyemez mi? dedim. Yorgun olduunu ve dinlenmeyi uygun bulduunu syledi. Acaba bu mazeret diplomatik miydi? Bana anlattna gre, evlenmelerinden hemen sonra (bir buuk yl nce, ei o zaman on yedi yandaym) bir likte Rodos'a kamlar, bylece ksa evlilik hayat br kere daha savala bozulmu. Ei Franszca bilmiyordu, fakat onun byk, kederli, siyah gzlerinden, konukseverliini >eksik yapyormu gibi zr ifadesi okuyordum. Kocasna en derin duygularm anlatmaya altm. ki niz de bizi mutlu etmeye alan, bir ift aziz ocuklarsnz dedim. O cidd olarak her Trk erken evlenmelidir, yurdun ocuklara ihtiyac vardr. dedi97
KUVA- MLLYE ANKARAS)
ngiltere'de pek ok kadn kendi ilerine ek, erkeklerin grevlerini de yapyorlar. Buradaysa erkekler her iki cinsi yetin devini yapyor. Hi phem yok ki tatl, kk kadn, biz gelmeden ok nce her eyi hazrlam, biz grnnce o kayboluvermiti. Yine le yemeimizde ev sahibim, ye* mei ynetiyordu. leden sonray yklm ehirde dolamakla, ev sahi binin hal fabrikasn ve baka birka evdeki zel hal tez ghlarn ziyaret etmekle geirdik. Bu gzellik hzinelerinin insann gz nnde biimlenmesi cidden grlmeye deer. Kafalar yorgun insanlarn bu tarz el ileriyle dinlenme im kn bulacaklarn sanrm. Parmaklar ok gemeden maki' neteiyor, yn iplii ieriye, darya hareket ettiriyor, arta kalan paralan kesiyor ve btn bu iler hepimizin hayran olduu olaanst ark hallarn yaratyor. Byle yksek sanat eserleri yapmak iin nsann sinirleri salam olmal, rg ileriyle benim Isko annem de byleydi. Uzakta mezarlk, haha ve m sr iekleriyle dolu bir tarla gibi. Bu iekleri byle souk bir iklimde bu kadar ok grmek insan artyor. Yanna yaklatka bu iek diye grdmz eylerin, sark eklindeki tepeleriyle mezar talarnn zerlerine, korumak iin braklm boyal yn ip likleri olduunu anladk. Pazar yerinde alveriin nasl abucak, hemen hemen sava ncesi dzeyine eritiini grmekle atk. Ara ve tahta bularak tezghlarn onarmlar. Bana yaklm ehirlerin, vcutlar para para edilmi insanlarn resimlerini getirdiler. Gazeteye basmak iin pek ak seik olmamakla birlikte belge deeri bakmndan nemsiz saylmazd. Bir insann onlara bakp rahat yaama s olacak i deildi. Havaalanna gittik, burada Yunanllar tarafndan terk 98
edilmi bir topun, bir Trk subay tarafndan nasl tam ir edil diini grdk. Her ne kadar her ey paralanmsa dar Trkler alacak bir inat ve sabrla bu paralar bir araya getiriyorlar. Tabi eserinden memnun bize her eyi nasl becerdii ni anlatan subay, bereket versin benim Ingiliz olduumu unutmutu. Bize birka tane Fransz silh bulduunu, fa kat silhlarn ounun Howitzer mavzerleri olduunu anlat yordu. Birden ya ihtiyatl olmas gerektiinden, ya da neza ketinden bard: Top, Lloyd George hepimiz gldk. zellikle onun Trk kadn havaclarndan gururlandndan holandm, kendi kars da havacym. Hepsine sayg duy dum. Trkiye'nin Jeanne d'A rc', Halide Hanm'dan tutun, gemilerden silhlan boaltan, fabrikalarda emeini veren her kadna kadar sayg duydum. O bize, kadnlarn cephane getiren gemileri, nasl me lekleri bekledikleri gibi gzlediklerini anlatt. Gemi yanan ca nasl yk indirmek iin ieriye daldklarn ve yklerini yaknp szlanmadan tadklarn hikye etti. Kadnlarn yapabilecei ilerde, erkekler bir tek parmaklarn oynatmamallardr. M. Kemal Paa'nn syledii gibi kadnlar, yur* dun kurtarlmasnda ellerinden geleni yapmlardr, hkme tin ynetiminde de kendilerine pay dmelidir. Herkes bu cephaneyi Franszlarn verdiini sanmakta dr. Fakat Trkler bize, Ingiltereye, 5000 sterlin (bugnk parayla) demilerdir. Biz bu cephaneyi, Franszlaraan al dk, Trkler de stanbul'daki Ingiliz subaylarndan almlard. Bir miktar cephane de Fransz, Italyan ve Ruslardan, hat ta inanmayacaksnz Yunanllarn kendilerinden alnmt. Trkiye, nereden bulabilmise oradan silh satn almt. 99
BU ARADA, Vali, btn gn her yne bizi gtrecek bir trenin olup olmadm renmek iin telgraflar ekiyor du. Tabi btn hizmetler bozulmu, hatlar kesikti. zmir'den kasabaya bir haber on iki gnde gidiyordu. Ne tel etme liydik, ne de umut. Saat dokuz otuzda bir baka yk vagonu geliyor. Uak'tan, Afyonkarahisar uzak br yol deil. Yanmza yiye cek ve mum, benim iin eski bir iskemle aldk, eyhin par lak konumalar bu geceyi yine tarih yapacak. Evden ayrlmadan nce, ev sahibinin eiyle birka ke lime konuabildim. Kocas tercme etti. Ei bana ziyaretim iin tekrar tekrar teekkr etti ve hasta olan kardeini gr mek iin zin istedi, ocuu kucanda uzaklat. Geriye d nnde bizi d kapda glmseyerek karlaynca, bu o cuk gibi kk kadn pmekten kendimi alamadm. Bu p btn dnyann okul andaki kzlarna ve kucaklarndaki yapma bebeklere aitti. Akama doru ayrlmaya hazrlanr ken ev sahibimin yanaklarnda yuvarlanan birka gz ya damlas yakaladm. Bir ngiliz gibi, abucak onlar sildi ve glmsedi. Sebep ben miydim? Ne demitim, ne yapmtm? Daima aramzda ar bir resmiyet vard. Ben, hi bir zaman kasten bakasnn duy gularn incitemem, ama arada bir aka yapmadan dura mam. Yabanc dilde de daima yanl anlalma tehlikesi var dr. Bir frsat buldum, eyt'e elimde olmadan brini incitip incitmediimi, sylemesini istedim. Eer byle bir ey var sa, pimanlm sylemeye itenlikle zr dilemeye hazr dm. Fakat o aklad. Ev sahibimin kaynbiraderi dn gece lm, bizim neemizi bozmamak istediinden kars yalnz bana cenazeye gitmi. Bu kadar nemli, ailevi ac iinde bile bu insanlar bizim 100
KUVA-I MLLYE ANKARAS1
rahatmz bozmadlar. Bir dman lkeden gelen bilinme yen bir kadn onlara bir sknt olarak bile grnmemiti. Ben Trkiye'de bir daha bu kadar mkemmel bir ko nukseverlik rnei grmedim. Gz yalarm tutamadm. Bu rada bir saf, temiz ocuk bama ateler dkyordu, tekrar tekrar u kelimeler beynimde yank yapt. Byle eyler asla olmamalyd.
101
ON KNC BLM
BR YK TREN - BTN YOLCULUUMUN EN KT BLM
B R SAAT geciktik, yamur kovadan boanrcasna yayor. Trk'n srtn merdiven olarak kullanarak an* cak vagonuna trmanabiliyorum, istasyon bizim ayrl mz grmek ve gle gle demek iin arkadalarla do lu. Daha bir saat gemeden yolculuumun en kt dnemi olacak bir yere geldik. Bu yk vagonlarna bal kalmak* tansa yrmeyi tercih etmeliyim. Biliyorum bizim kompart manmz rahatlk iin seilmemiti, daha iyisi yoktu ki. Ama tavan akyordu. Kaplar kapanmyordu. Mumlarmz yanyor tutm ak imknszd. Her birka kilometrede bir duruyoruz. Bir buuk saat iinde eyh'in ve subayn syleyecei eyler bitti. Souk ve sert taban zerinde hallara sarl olarak, ok gemeden uyu* dular. imdi ise horluyorlar. Bizim sk sk duraklamalarmz lleri bile uyandracak kadar iddetli olmasna ramen ar kadalarm, arada srada uzun, ekilsiz yn ynlarnn in 'i 02
de, bir yandan br yana dnseler de uyuyabiliyorlard. Ben emsiyemi bama kaldryorum, zerime yamurluumu koyuyorum, benim teki yol arkadam orman mfettii de benim gibi uykusuz. Ne zaman mum snse hi olmazsa tekdzelii glmsemesiyle (nk konuacak ortak dilimiz yok) bozuyor ve sabrla tekrar mumu yakyor. Her halde iimde bastrlm duygular, uzun sessizlii birdenbire acayip bir glme nbetiyle bozmama sebep oldu. yle bir glt ki bu, eyh'i bile uyandrd ve artt. Paris'ten ayrlmdan bir gn nce, Lord Robert Cecii'e bir mektup yazarak, Milletler Cemiyeti'nin en kuvvetli destekleyicisi olan bu adama uluslararas bir kurulun, sl miyet aleyhindeki pheleri devam ettii srece yetkisini kullanamayacan ileri srmtm: Bu nedenle ona bizzat Ankara'ya giderek, bu terslii ortadan kaldrm asn ilk ve son defa olarak rica etmitim. imdi birdenbire kafamda Lord Robert'i canlandrverdim. Ya benim tm dinleyip Ankara'ya gitseydi... Bu vagonun iersinde, ak bir em siyenin altnda, slak bir gecenin koyu karanl iinde, ar bir yk vagonunun demesinde yanmda uzanr hayal edi verdim onu. Ondan sonra hep birlikte bu olaya gldk. Milletler Cemiyeti'nin politikas, Islm'a hi yararl olmamt. Ve bu konuda onun gereksiz hatalar, tekrar tekrar ileri srdm gibi, baka sahalardaki doyurucu almalarna cidd bir darbe olacaktr. Bu arada neemiz birden snverdi. An lklar geldi imendiferden. O kadar ok grlt ve patrt oldu ki, ge cenin bu kederli yalnzl iersinde bir arpma geldi ak lma. eyh ise benim heyecanma katlmyor, sakince cevap veriyor. Kanma gre, biz hat deitiriyoruz. Oysa bana yolculuumun bir Anadolu ukuru iersinde, ngiliz bayra
103
n zerime rtme olanan bulmadan sona erecei korku su gelmiti. Anden bardm, haydi uyann, bana biriniz slmiyet hakknda konumal. Ve ondan sonra bu zavall insanlar uykudan uyandrma bencilliimi anlayarak, bir zr bulmak zorunda kalyordum. Dininizle o kadar ilgiliyim ki. ok memnun olduk. Dou'daki din, gerek bir yaa ma gc verir insana. Bu szler, gzme dada dua eden, yorgun, sra halindeki askerleri getirdi. Duygularnz incitmekten korkuyorum diye konu mam srdrdm. Sizin halknzn skntlar hakknda tek rar soru sormakta srar ediyorum... Oysa Tanr biliyor ya merakm sonsuzdur. Bizi yanl anlamanz tehlikesiyle karlamaktansa, duygularmz incitmenizi ve gerei yazmanz ye tutarm. Bize yaplan hakszlklar belki dzeltebilirsiniz, nk ngil tere bilgisizliiyle bize kar su ilemitir. Benim Lord Robert Cedi'den sz amam, konuyu Do* u'daki Hristiyanlar sorununa getirdi. Lord Cecil'in Angli kan Kilisesiyle Rum Ortodoks Kilisesini birletirmekte a ba gstermekle sulanmasn kabul etmek zorunda kaldm. O hareketli, sadk, kendini Anglikan Kilisesine adam bir kimsedir, fakat yle bir delilii gze alabileceine inanmak stemiyorum dedim. O, gerekten erefli br insan dedi eyh. Bu, yine dine politika kartrmann baka bir rnei. Politika, dine ball ldryor. Peki, ama slmiyet bize politikayla dinin birlikte ol duunu retiyor mu? diye sordum. Hayr, asla, bu, Batilarn Kur'an' yanl tanmlama sdr. Bizim bugn yapmaya altmz ey, dini, devletin kstlamalarna kar zgr brakmaktr. 104
Burada, bugnk bizim serbest kilisemizin gvensizli inin hkmetlere kar basklarna bir fren yapmalar ve dnce ya da gerei syleme zgrlne gem vurmala r gerekirken hi bir kilisenin byle akllca bir felsefeyi iz lemeyeceine olan inancm sylemekten kendimi alamadm. Konu yine Yunanllara gelince, eyh, eer Trkler Yu nan Patriinin stanbul'da kalmasna izin verirlerse, bu ho grnn daha sonra bir zayflk olarak kabul edileceine inancn delilleriyle aklad. Yunanllarn bu, altn bir hayaliydi ve neredeyse ger ekleiyordu. Bunu destekler gibi bir davranta bulunmak bizim iin doru olmamal dedi ve devam etti, Onlarn amalar, bizi kk Asya'nn diplerine itmek, be yz yl dr efendileri olan bizJere hkmetmek, Incil'de ad) geen e hirleri, Ha uruna ellerine geirmek, stanbul ve Marmara kylarna oturup oradan Roma'ya doru yola kmakt. Evet, hayalleri hep byk eylerle doluydu dedim. Bir an iin bu hayalleri gerekleir gibi oluyordu da... Fakat Kral Konstantin'in dn M. Briand'a mehur kasm 1920 notasn verdirince, bu rya sona erdi. Burada ben keke Fransz politikasn izleseydik. de dim. Gerekten yle yapsaydk, bu bizi phe ve kskan lklardan korumu olacakt. eyh'e gre M. Venizelos yle kolay ve abuk yenil meyi kabul edecek bir adam deildi. Btn Avrupa politika sna girebilen byk, bazlarna gre ok derin ve zeki bir insand, kendi kiiliiyle Yunanistan ve byk devletler (zellikle ngiltere ve Amerika) arasnda bir balant kura bilmiti. Ingiltere'yle dostluunu, Yunanistan'n genilemesi iin kullanmt. Herhangi bir zorluk ya da cesaret kran bir s knt nnde kolay eilecek bir adam deildi. Lord Robert 105
Cecil'e yaktrlan iki kiliseyi birletirmek dncesini Venizelos benimsemi ve baka bir Girit'ti, Monsenyr Metaxatis'in gl desteini de kazanmt. Metaxatis, Kral Konstantin'in yeniden tahta dnnden nce, Atina'nn Metro politiydi. eyh devam etti. Metaxatis'i Amerika alm kollar la karlad. Amerikan Ortodoks kilisesini o kurmutu. Sizin Canterbury Archbishop unuza mezhep deitirten, kendi tarafna eken oydu. Bylece destek bulunca, OsmanlIla rn protestolarn hie saydrd, kendini, Metelios IV ad altnda stanbul'un Patrii tayin ettirdi. Protestan-Anglikan (ya da Katolik) kilisesiyle Yunan kilisesinin birletirilmesi nasl gerekletirilebilirdi, anlayamam. nk Yunanllarda pek ok batl itikatlar vard. Yunanllar, hatalar ne olursa olsun, eski, klasik din ve inanlarna daima sadk kalm lardr. Helenizmin eski parlakl deilse bile batl itikatlar bugne kadar korunmutur. Ben, M. Kemal'in zaferinde, Tanr'nn hakszl dzelt mek iin bir eli olacana inandn syledim. Daha sonra Ankara'da Patriin, Yunanllar adna ile dii sadakatsizlik suunu rendiimde, Trklerin din ho grrl ok ileriye gtrdkleri kansna vardm. Bu ey' tan kilise adam, Trkiyedeki Rumlardan, stanbul'u zaptedecek Yunan ordusu iin para toplamt. Aka, vatana ihaneti ve ayaklanmay kkrtm t. Buna ramen, General Tnkopis Eskiehir'de esir edildiinde, o kutsal yer tarafn dan korunmutu. Bizim ulusal kilisemizle bile oynayan bu Giritii'ye ne diyebiliriz? Bu plan destekleyen, onun ruhan liderlerine ne demeliyiz? Yunanistan iin ne diyelim? Hi phe yok, kiliseler, ne tip olursa olsun, insanlar arasndaki erefi ayakta tutmaldrlar. Eer gnah karan 106
KUVA-) MLLYE ANKARASI
insanlar zerindeki egemen durumunu, bir papaz politikaya ara yaparsa, o din, ihanetten baka bir ey olmaz. Biz, so rumluluk ya da gven tayan kimselere sayg duyarz. Pa pazlar, avukatlar, doktorlar byledir. Onlar bu gvene iha net edince, bizim onlar hakkndaki ceza hkmmz ki defa arlar.
a
TREN imdi artk karanla alm gibi, fakat depre me tutulmucasma sarslyor: Ve yamur kovalarla zerimize boalrken, lokomatif, karanlklarda, br vagon larla birlikte lklar kartyor. Her an btn vagonlarn yerle bir olmasn bekliyorum. Bu korku bana, hava saldr lar srasnda, bodrumlardaki izlenimlerimden, kapal yerler de boulup kalmaktan, ya da canl gmlme korkusundan kalm. Dar kmalym. kamazsnz, nereye gideceksiniz? Yryeceim. Ya, sizi rzgr uurur, ya da raylarda lrsnz. Baka trl yapamayacam, dar kmalym, tren beni bouyor. Fakat her an tren kalkabilir. Siz hatlarn zerinde yal nz kalacaksnz. Zavall subay, hi bir ey sylemedi, devini biliyordu. Ben ne yaparsam, bana uymal ve bama geleni paylama lyd. Mfetti en sonunda dar atlyor. eyh baryor, gitmeniz gerekirse gidin. Beni bu gl ve salam adamn kollarna, yamurda bir kediyi dar atar gibi atyor. imdi frtna slak salarm bamdan koparrcasna eserken ben.
107
KUVA-J MLLYE ANKARAS!
kaln amurun iine ayak bileklerime kadar gmlyorum. Fakat dardaki hava iyi geldi. Yalnzca trenin dnda ol mak, karanln iinde lmle karlamak korkusunu orta dan kaldrd. Trk kadnlarnn da bu gibi zorluklara dayanmalar ge rektiini dnerek, sinirlerimi glendirmeliydim. Tren orada, burada, birka milde bir durakladka defa ben, boucu vagona tekrar soktular ve ben defa tekrar frtnann iine salverilmemi istedim. Sabahn saat ikisinde, hepimizde bir rahatlamayla hedefimize vardtk. Afyonkaralhisar'da son defa olmak zere treni boalt yoruz. Kalabalk, y kn t iindeki ehre daha ok keder ve ac eklemi. Zaten ehrin byk ounluu, o berbat gece de, amurun iinde uyumutu. Kasabann dnda olduka ilkel bir aty kendimize barnak yapmak zere gtrldk. Dou'daki br hanlar gibi bunun da bir orta avlusu ve evresinde kurulmu hay van ahrlarnn yannda yatma yerleri var: A tlar iyi huylu ve scak komulardr. Bir zamanlar, cephede byle souk ve berbat bir gnde, benim lgn isteklerimi, omuzlarn silke rek kabul eden bir Fransz, byk bir incelikle, atlarla yo l culuk etmeme izin vermiti. Sarsak merdivenleri trmanp tahta bir verandadan ge iyoruz, odalara bakyoruz. Birisinde , tekinde iki yatak var. lki, eyh'in azla yetinme felsefesine ok gelmi olacak ki avluda yatmaya karar veriyor. Her iki odadaki yataklarn hi biri temiz deil, ama hi yoktan daha iyi. Ve eyh'in seccadesiyle yorgann kendimle, duvar arasna yerletirip, zerimi de iki kaln halyla sardktan sonra, hi olmazsa bir ka saatlik hareketsiz kalma umuduyla yataa izmelerimle girmekten honutluk duyuyorum. 108
Subay ise, btn gece oturmak zorunda. nk ona ayaklarn uzatacak yer yok. Byle bir gecede, tabandaki deliklerin daha kk ol masn, amurlu duvarlarn bu kadar ok onanma ihtiyac olmamasn isterdim. Yine de sabah aymzdaki, adamlarn tarazlanm, skk elbiseleri gzme kederli deil, gzel manzaral grnd. eyh, brleri gibi, ev kadnl da yapyor. Temiz bir mendili tepsi olarak, bir teneke zerine yaynca, ekmek, hel va, fstk ve meyveden kurulu sabah kahvaltmz itah ac. Dou'nun tembellii, ykntlar iersinde bu insanlar aresiz brakan nedenlerden deildir- Bir gn ykntlardan arta kalan eyler, bsbtn yklp yaklacak ve btnyle yeniden yaplacak. Ama sava tehlikesi varken, hi bir ey yaplamaz.
D
BZM dn yolculuumuzda, her handa btn hiz metler erkeklere braklmt. Skntlarn ounu bu durum aklyor. Kadnlar tamamyie sakl tutulmamaldr. eyh yeni kuaklarn Avrupa'da eitim grmekle bir takm yenilikleri de getireceini umut ettiini anlatt. Ve ek* ledi eskiler iin bu biraz g olacak. Szgelii benim eim Berlin'de evimize erkek konuk kabul etmemizden yaknrd. Bunu, onur krc sayyordu. nsan gerektike, bu yolculuumda benim her zaman yaptm gibi formaliteleri bir yana brakmal. Bakalarnn duygularna da sayg gstermelidir. Kendi greneklerine uyuyor diye, bana elikte bulu nanlara Dou'ya zg cinsiyetlerin ayrm ilkesini s r drmelerine izin veremezdim. eyh'in syledii gibi Londra'* 109
nn balo salonlar nasl eski kafal Trk -hanmlar iin skn t vericiyse, toplum hayatnn gerektirdii ar yaknlama da sknt vericidir. A yr blgelerde birbirine ters grenekler vardr. Dou'daki camilerde erkekler ayakkab karr, apkalarn bala rnda brakrlar. AvrupalIlarda da durum tersinedir. Doulu kadnlar ksa eteklere ve yabanclarla dans etmeye kar karlar ve bir zamanlar birinin bana syledii gibi, tek ba na dans tercih ederler. nk mzik birden durursa ift kendini, sarma dola hissedermi.
ABAHIN onunda ayrlacak bir tren iin stasyona g it tik. Tren akam bete yola kt. nce, inde bir Fransz Yarbay, bir Trk subay ve iki hizmetinin oturduu nc snf bir kompartmanda yer bulmaya a ltk. Fakat AvrupalIlar Anadolu'da bile nadiren yardmc oluyorlar. Ve benim mttefikim (!) olmas gereken Fransz, diplomatik bir tarzda yalnz kalmak steinde direndi. Siz daha az kalabalk bir vagonda daha ok rahat edeceksiniz, aziz madamm. Korkarm ki bu kadar subayn ve en aa elli kutunun arasnda bir oturacak yer bile bulamayacaks nz. Neyi ima ettiini anlamakta gecikmedik. Yine de istasyonu daha birka saat sonra bile terk edeceimize ait bir belirti yoktu. Gne darda parlyordu. Herkes peronda dolamay tercih ediyordu. Benim eyh'le, ya da Trk subayyla evli olmadm her naslsa renen Yarbay, bana artan bir ilgiyle yaklayor. Ben ona Ingiliz ol duumu syleyince Amerikal demek istiyorsunuz diyor. Ben de bir Fransz erkei ve bir ngiliz kadn Anadolu'da, bir tren istasyonunda, rastlant sonucu karlayor ve siz 110
KUVA- MLLYE ANKARASl
bana vagonunuza girme izni vermiyorsunuz. Siz gerekten Fransz msnz? diyorum. Eer gelir benimle konuursanz eref duyarm olu yor karl. Fakat benim yirmi tane kasam var (otuz ta nesini ne abuk ortadan kaldrm t!) ilk bakta sizi aitmi yanda bir hanm sanmtm. Onun iin siz kutularn saysn benim yama gre artrarak sylediniz, anladm, ne de olsa bir Franszsnz. O EYH, Afyon ehrinin ismini afyon bitkisinden ald n ve bu ticaretin merkezi olduunu syledi. u anda afyon ticareti tamamen durmutu. Cenova'da, Milletler Cemiyeti'nde Dame Rachei Crovvdaye ile ay ierken Trkiye'nin uluslararas afyon toplantsna katlmak istediini gitmitim. Eline geirebilecei her kurua byk ihtiyac olan bir mem leket iin, insanla verdii deer ynnden byk bir rnek ti bu. Vatandalarnn ahlk salaml devlete gelecek ge lirden daha stn tutuluyordu. M. Kemal Paa alkoln sat n yasaklamakla buna e bir aklllk gstermitir. stanbul' da gerek bir Batl kzgnlkla; Amerika'nn baaramad bir e y i Trkier, nasl baarabileceklerini hayal ediyorlar demiti. Ben de karlk olarak Bu salam bir iddia deildir. Amerika'nn bu yasaktan nceki durumuna gelme ansn vermek ne demektir? Amerikallar imeyi blm iyorlar, korka rm ki Trkier de alko kullanmay renebilirler. Ara sra imek ve ne'elenmek iin deil, sarho olmak iin dedim. Trk ocuklarnn dayankll ve gc ekmek ve suyla beslenmekle elde edildiine gre bu, alkol yasann yararl olduunu destekleyen en kuvvetli iddia olmal. Hatrlayn ki cephede Araplarn yaralan ne kadar abuk iyileiyordu. 111
Alkol mikrop zehirlenmesine kar ilk defa verildiinde ok, etkili oluyordu. nk alkol onlarn vcutlarna daha nc girmemiti. stanbul, benim mill gururuma, ac bir darbe gibi gel miti. Fakat Napoli'de baka bir olay bu darbeyi daha okartrd). Mutlu ocuklarn oynad Napoli koyunda yrrken, ocuklarn saa sola acayip bir biimde yuvarlandklarn; yerlere yattklarn grnce onlara yaklatm, ne yaptklarn* sordum. Sarho Ingiliz oyunu oynuyordu dediler.
112
ON NC BLM
NC SINIF BR KOMPARTIMAN - YIKINTILAR ARASINDA BR FRANSIZ
RTIK altmz bu tr yolculukla birka mil gittikten sonra vagonumu deitirip Fransz Yarbaya bir ziya ret yapmaya karar verdim- Bu ziyaret niyet ettiim den ok daha uzun srd. Vagonuna trmanmay becerdik ten sonra szn ettii kutulara ramen yeterince bo yer buldum. Buralarda ne aryorsunuz oldu ilk sorum. Ben Suriye'deki Fransz likilerini dzeltiyorum yle bir karlk ki beni gldrd. Bunu kaydetmek lzm, benim Londra'dan Edinburgh'a Paris yoluyle gidiime benzer bir yolculuk! Ingiliz Dileri Dairesi iin iyi bir haber bu dedim. Bu onlar hangi ynden lgilendirir dedi serte. Bu blgede Ingilizlerin davranlar pek hazmedilir gibi deil. Unutmayn k ben bir ngiliz kadnym. Szin tekrarla makta srar ettiiniz gibi bir Amerikal deil. 113
KUVA-l MLLYE AN KARASI
Pratik ynden ikisi de ayn deil mi? Ayn dili konuu yorsunuz. Birden ok kzmtm. Bir daha byle bir ey syleme ye kalkmayn. Ben de size Senegalli demeliyim. Diliniz nasl olsa ayn. Amerikallar, Amerika'nn baz blmlerini olaan st kabul edebilirim fakat yneticilerini asla. Acaba baka hkmetler ayn ekilde incefenseler da ha yi mi bulunacaklar? Belki deil Siz Amerika'y bir ngiliz kadnndan beklediim tarzda gryorsunuz. Fakat ne de olsa Ingiltere'nin Trkiye'de yap tklar ve bizi tazminatlar konusunda yalnz braklar onlara 'sadakatsiz ngiliz' lakabnn verilmesi iin yeterli. Biraz konuyu deitirdiimi kabul ederek saf olabilirim ama Suriye'yle M. Kemal Paa arasndaki gerek ilgi nedir? Her ey ve hi bir ey gibi artc br karlk verdi. Bu cevabnz kibar bir Franszn 'kendi iinize bakn' demesi anlamna alyorum. Sizin Pcurguoi - Parce que (N i in ' nk) deyiminiz gibi ekici bir karlk. O benim Ankara'ya ngiliz hkmeti tarafndan gnde rildiimi sand ve ben de ona zmir'deki makamlarla konu malarm hakknda notlar gndermeyi vaat ettim. Yarbay direndi. Tabi onlar sizin burada yaptklarnzla hi ilgileri yokmu gibi davranacaklar. Fakat sizin hkmet gerekten sizin masraflarnz demiyor mu? Ben bizim hkmetin bir kadna bir ey dediini hi iitmedim. Hatta bir kadna danman olarak bile ba vurul duunu duymadm. M iss Bell hari, o da Yarbay Lawrence'e gre o kadar ekici ki herkes onu erkek yerine tutuyormu. Yarbay gld. Ben tamamen bamszm. Gazeteye bile istemezsem bir kelime gndermek zorunda deilim. Hkmet beni srg 114
KUVA- MLLYE ANKARAS
ne ya da hapishaneye gnderebilir, Trkler de ayn eyi yapa bilir. Fakat ben grdklerimi grdm ekilde anlatacam. Eer biri hatam spatlarsa, szlerimi dzeltecek ve zr di leyeceim. imizde ok az kimse gerein bizi zorlad bi imde gerek bir serbestlik iinde bir bayaz ya da kitap yazma yrekliliine sahip. Biz yazarlar, gazete sahiplerinin esiri olmamalyz. Eer onlarn politikalar bizim vicdanmi2 i ya da doruluumuzu incitecek biimdeyse onlara sayg gstermek zorunda deiliz. Onlar bizim yolumuzu izlemeli ler. Eer byle bir yol izlenseydr, Ingiltere'nin bugn Anado lu'daki son derece kt durumu var olmayacakt. Gerei yansttm yazlar gazetede baslmyorsa nedenlerini bile ceksiniz. Gazete sahibinin kendi kanlar bakadr ve ben de benimkileri deitirmek istemiyorum. Peki ngiliz propagandasna ne dersiniz? Ingiliz propagandas diye bir ey yoktur. Yarbay u2 un uzun sesli gld Hi br memleket dedi ngiltere'nin casusluk iin sarfettii kadar para harcamam tr. Bunun iin kasalarndan altnlar aktm tr. Karlnda da hi bir ey almamtr. Tamamen ayn dncedeyim. Yakn Douya, Filistin'e Mezopotamya'ya milyonlar akttk. Fakat kadnlara kar hi bir hkmet bizimki kadar kt davranmamtr. Bu bi zim kendi kabahatimiz. Ucuz iilik, kahramanlk kabul edil miti. Ne de olsa hkmet, baka birisinin hakkn almadan bu kadar para aktamaz. Aziz gen bayan, Ingilizler para iinde yzyorlar M. BrSand da bir gn onu bir keye sktrncaya ka* dar ayn masal syledi. Ve ondan sonra dedi ki: 'Sizin mem leketiniz yle zengin ki btn kadnlarna altndan sa yap trmaya muktedirdir.' Eh diye karlk verdi. Size byle bir yolculuu by 115
le bir zamanda hkmetinizin ve basnnzn destei olmadan ve hi bir maksat gtmeden gze aldnz iin hayranlk duymalym. Olduka samimisiniz dedim glmseyerek. Sizin ka dnlarnzn, hkmetinizden grd mal yardm ben de alabllseydim daha ok baar gstereceimi mi sanrdnz? Sizin hkmetinizi anlayamyorum. Ben de... Onun iin buradaym. Hatrlar msnz Incil' deki hikyeyi... Hudutlar iinde bir tek doru ve cesur adam bulunursa kurtuluu salanacak ehir hikyesini?.. Onun gi bi Allah izin verirse ben bir ngiliz kadn ve bir dost olarak inallah, Trkiye'de, Hindistan'da Msr'da, jran'da ve Filis tin'deki Mslmanlar arasnda lkeme duyulan sayg ve ba lln son artklarn korumaya alacam. Sanrm nezaket onu bir sre iin sessiz durmaya zor lad. ok gemeden akam yemei hazrlklarna baladk. Peete olarak bir havlu, masa rts olarak bir gazete par as ve lksn lks bir bak, bir atal, iyi bir Fransz ara bn iinden imekle holanacamz bir bardak kard. Ye mek listesi de deiikti1 . Karacier ezmesi, sardalye, badem, incir, elma ve reel. Tekrar gelip sizinle yemek yiyeceim dedim. Yarbay ve yanndakiler, kendi balarndan geenlerden dolay benim yk vagonundaki servenimi byk ilgiyle din lediler. Eskiehir'e saat dokuzda vardk. Yarbay'a ulaan bir telgraf, onun iin zel bir arabann gelmekte olduunu bildir di. imdi dedi. Yalnzca size deil arkadalarnza da konukseverliimi takdim edebilirdim. ay iin kahvehaneye gittik. Birka tane Trk, balarn da kalpak, vatan arklar sylyorlar. Bitirince ellerimi rp116
tim M. Kemal Paa ok gzel dedim. Holandklar yz lerinden belli oluyor. imdi artk sempati duymaya baladm Yarbay zaval llar memnun olmak iin en ufak bir frsat yetiyor. En kk bir sevgi gsterisine hemen karlk veriyorlar. Bu kk ykk gibi duran kahvenin duvarlar amurlu mterileri yoksul klkl olmasna ramen pis grnmyor. Hi olmazsa dedim. Bu rahatszln ve ykldn bir artis tik yan var. Hangi artist lks ve rahat olsa bile Amerikan gkdelenlerini resme geirmeyi dnr? Oysa burada in san bir gnlk tecrbesinde grdkleriyle duvarlar kaplaya cak kadar resimler yapabilir. Gzel manzaral su testileri, bo yal tepsiler, artistik ay ve kahve bardaklar, renkli kostm ler... Eer Amerikal Mr. Chester buraya btn bunlar silip sprmek iin gelmise o bir sanat dmandr. Ben nsann ihtiyac olan scaklk, banyo gzel kokular gibi rahatlklar severim. Fakat itenlikle inanyorum ki hi bir reform dalgas Trklerin doal gzelliklerini bozmaya zor lamayacaktr, ondan da te Trkler hi bir zaman bir Ameri kal uzman, bina yapmn kendilerine retmek iin armayacaklardr. Brakn, Trkler, Amerika'nn salk koruma yntemlerini kendilerine uydursunlar, fakat Amerikan mima risi mi Tanr korusun. Takdir edilmesi gereken eye hakkn vereceim- Florence Nghtingale'e eserini kolaylatranlar nnde diz kerim. Amerika'nn yenilikleri Trkiye'ye ne yarar salayacaktr? New York'un dou kesiminde, Ameri kallarn rklarn kartklarn syledii yerde, bir zamanlar tipik, yal bir Yahudi'yi yol kenarnda kendinden gemi ola rak, Spinoza'y aslndan okurken grdm. Kadife beresi, eski pskyd. Uzun, sert sakal tertemizdi. Fakat ok eski rk nn, ilkel kl iinde gerek bir Doulu olarak grnyordu. 117
Birdenbire Amerikal olu ortaya kt - dili Bowery aksa* myd. Birok parlak yzkler... Parlak renkli yeleinde ol duka pahal altn saat zinciri sarkyordu. Tartmac ve ak szlyd. Yznde 'zaman paradr' ifadesi vard. Siz hangr kua seersiniz? Eer Trkler bizim tlerimizi isterlerse, ben samimi olarak Avrupa'dan gelecek tavsiyelerin Dou'nun artistik greneklerinin yerini almasn istemiyorum. Av rupallam Trk muhakkak ki mkemmel Trk deildir. Da ha imdiden stanbul'un A t meydannda bir zamanlarn kud retli imparatoru Wifhefm'in 'kardeim' dedii Abdlhamit'i ziyareti dolaysyle hatra olarak brakt Alman yaps ucuz eme ucubesini gryoruz. Nasl olmu da sava bu e meye dokunmam?
a
BU NSANLARIN mutlu yzlerini eski sultanlarn yne* timindekilerle karlatrmak insana garip bir rahatlk veriyor. Sultanlar zamannda kahvelerde yaplacak iki, toplant hep pheli olarak yakalanmak korkusunu douruyordu. Merutiyet Anayasasnn iln olunduu gece herkesin syle dii arklar hatrlyorum. Bize gre bunlar cenaze mar gi biydi. Fakat onlarn nee arklar demek ki byle. O zamanlar neelenmek iin ark sylyorlard. nk zgrlk cidd bir tatmin iin ok yani bir eydi. Bask henz kaldrlmt, gvenlik duygusu henz gelmemiti. Oy sa imdi Yunanllardan ve saray ynetiminden kurtuldukla rn tam bildikleri halde, sakin, tatmin olmu tam bir gvenlik iinde oturuyorlar. A rtk Sultan'm esirleri deil, fakat zgr bir devletin vatandalar) olduklarn biliyorlar. Bu kadar kahramanca kazanlm bamszlklarndan bir santim kay 118
betmektense her birisinin lm ye tutacan bilmek ok mu artcdr? Subaya ltfen onlara deyin ki dedim. Yakn gemi te her ilerleme atlmnda Trkiye'de bulundum bunlardan hi biri M. Kemal Paa'nn zaferinin yaratt gururlu bir zevkte beni doldurmad. Ben bugn burada, ona tebriklerimi sunmak iin bulunuyorum. Yarbay nazike, bu yolculuu kendi bama yaptm yerine ngiliz hkmetinin beni gnderdiini ileri srmenin sama bir iddia olduuna iaret etti. Benim vatandalarmdan birkann br lkelerde, be nimkine benzer bir i yapmalarnn ne kadar iyi olacan d ndm. Bizim geleneklerimize aykr olabilir, fakat asl im di ngiltere'nin propagandaya ihtiyac var. Burada savan eiinde btn insanlar bize kar hakl nefretle doluyken hi olmazsa ben, yalnz bama yol kys kahvelerinde ve birok Trk evinde lkem iin iyi izlenimler brakmay baardm. Bunu yapmak iin Trklerin ayaklarn yalamak zorunda deildim. Her yerde tam bir valyelik nezaketi grdm. Aca ba bu yaptm i kadnlar in yeni ve ilgi ekici bir meslein temelini attm ispat etmez mi? Her lkede btn kskan ya da dman insanlara, Ingiliz mparatorluunun gerek b ykln anlatmak, bouna bir i saylmasa gerek. Ingiltere'ye dndkten sonra sk sk benden, Fransz yarbaynn, Ankara'daki roln aklamam istediler. Onun varlnn Britanya'ya bir sadakatsizlik belirtisi olduunu san myorum. Tekrar tekrar Fransa bizden, Yakn Dou'daki po litikamz deitirmemizi istedi. Fakat.tehditlerinin ve yalvar m alardn bizi Yunanistan'n aleti olmaktan kurtaramadn gren Fransa, Trklerle ilikilerini kendi bana yapmaya zor land. Bununla Fransa'nn, Adana blgesini srf vicdanl olmak 119
iin braktn, Trkiye'de bu zengin pamuk blgesini srf adalet yznden geri verdiini iddia etmiyorum. Aksine Fransa'y1 dar srlmeyi beklemeden kendi kendine ekilmek akllln gsterdii iin kutlamaya hazrm. unu bilmeliyiz ki Ankara, Suriye'ye giden anayolun stnde deildir. Yar bay bu yollarda birok aylar oyaland. Yine de bu onun ken di bilecei itir. Unutmadm ey, bir zamanlar benim de alt haftalk iin Trkiye'ye gidip alt ay kaldmdr. Hi p he yok ki, ben bavezirin kz tarafndan iyi karlanmsam, o da M- Kemal Paa tarafndan ayn ekilde karlanmtr. Sonradan Yarbay paha biilmez bir haber kayna oldu unu ispatlamtr. Ona da sylediim gibi paann her aks rn kendi hkmetine telgrafla bildirmi olmalyd. ok iyi bir i yapmt, namuslu iten ve ak szl bir insan olarak Trklere birok eyi anlatm, onlara akllca tlerle yar dm etmitir. En olumsuz bir dnte hi olmazsa o stan bul'daki diplomatlarn hepsi iin sylenemeyecek bir eyi yapmtr. O da kimseye zarar vermemi olmaktr. Ben ahsen, ayn dncede olmadklarma ve kendi lkeleri yararna, benim lkemi sevmeyenlere sayg duyarm. Hi olmazsa Franszlar rnek tutarak Ankara'ya bir temsilci gnderip, ondan sonra onlar eletirmek daha akllca bir i olurdu. phe insan hi bir yere gtrmez. General Harring ton gibi adamlar, bar abuklatrmak iin pek ok ey ya pabilirdi. Fransa bizim Dou'daki etkilerimizi azaltmak iin ne bir kampanya, ne de bir istek gstermiti. Yarbayn bizzat kendisi Trkiye, Fransa'ya ne kadar minnet borlu olsa bile, Ingiltere'nin ok gemeden Trkiye'nin hayatnda ilk sray alacana inanyordu. Ancak bylece bu son yllarn dour duu dehet ve aclar unutulmu olacakt. Bana bizzat Franszlar, Franklin - Boufilon'un Trklere, ngilizlerle iyi ilikiler kurmay tlediini sylediler 120
TREN saat on birde vard. Geceyi Haydarpaa, Ankara ve zmir'den gelen hatlarn kavandaki istasyonda geir mek zorunda oluumuza dvc yamurla birlikte esen fr tnaya ve uzaktaki tren lklarna ramen, bir gece nceki durumla, imdi yeni bir vagonun lks kanepesindeki rahat ln karlatrlmas nsana rahatszln bile bir deeri oldu u duygusunu veriyor. Yarbay, eyh ve subaylar srayla ay sunarlarken her birine burada bulunmak ne kadar iyi diyorum.
121
ON DRDNC BLM
LKS TRENDE - NGLZ KAHKAHASININ EL - YEN TRKYE'NN BENE DORU YOLCULUK
RTES GN uyandmda saat onu geiyordu G ne perdesiz pencerelerde parlamasna ramen, rahatszlk duymadan uyumutum. Tabi, gece, elbiselerimi karmak imkn yoktu. Ama hi olmazsa potinlerimi karabilmitim ve btn kompart manda yalnz olduumdan birbirine karm tozlu salarm bir tel frayla taramak lksne sahip olmutum. Hl yar uyank ve yarn zerinde dnmeye vakit bu* iamam, ellerini, yzlerini heyecanla hareket ettiren, glm seyen Trk kalabal istasyonda grld. Doruyu sylemek gerekirse alt gn ve be gecelik yolculuk bana sonsuz gibi gelmiti. zmir'i unutmutum, hatta sava bile unutmutum. Bu mutlu ocuklar benim lkemin dmanlar myd? A kll bir kk ku, imdi bana Trklerin kadnlar ss lenirken grmeye alk olmadklarn hatrlatt. Belki bu ne denle benim lastikten tabam Yarbayn Evlan iesindeki suyla doldurup masann altnda ellerimi ykadm. 122
Tereddtlerime ramen imdi kendimi temiz ve iyi gi yimli hissettim ve gn nda Eskiehir'i tanmak iin va gondan dar ktm. stasyonda Yarbay, yakkl bir Trk Generali'ye konuurken buldum. Generalin bir kahvehanesi varm, mz orada kahve imek ve konumak iin o tu r duk. General de benim ngiliz olduuma nanamyordu. p hesinin gerekesini de bir ngiliz kadnnn bu kadar kalpten gleceini bilmezdim szyle aklad. Aziz beyim dedim. Ben glerek domuum, acl ha yatmn sonuna kadar da glmeye devam edeceim. Allah bana birka yetenek (ok deil ya) nasip etm i... Fakat en ok kendine teekkr borlu olduum nokta bana akac olmahnerini vermesidir. Ondan sonra da yolculuumda bamdan geenleri birbir anlattm. Atina'da silkelediim Rum'u karakoldaki Fran sz' unutmayarak hikye ettim. Glmekten krlarak hepsi birden bard: Mihakkak bu kadn Ingiliz deil. PEK AZ millet kendilerinin aleyhindeki akalardan ho lanr. On yl nce Trk kadnnn Avrupa izienimermni bas trdm zaman. Batl uygarlmzn zayflna dikkati ekti im iin btn Avrupa ayaklanmt. Bir ngiliz eletiricisi bylesine bir saldrya ok iten teekkrlerini bildirmiti. Amerika'da hi bir basmevi kendi duygulu ve vatanperver okuyucularndan korktuu iin, Amerikallar bu uygarltn kurban gsteren bir kitab basmaz. stasyonun yaknnda yar ykk bir lokantada, byle se fil bir ortam iinde olaanst nefis bir yemek yerken gene ral M uhittin Paa ve iki oluyla, politika ve ngiltere hakknda duyduklar hikyeler zerinde uzun konumalar yaptk. 123
KUVA-I MLLYE ANKARASl
Bu kimselerin baka bir konuyla ilgilenmemeleri olaan sa ylmal. General son on be yl iinde birok kere hapse gir mi km AbdlKamit tarafndan srgn edilmi, kam, yeniden yakalanm. Silhlar brakldktan sonra byk bir tehlikeyi gze alarak stanbul'dan ayrlm, M. Kemal Paa'ya katlm. Bir sre iin Adana valilii yapm, imdi de Tahran elilii grevine balayacakm. Birok ileri gelen asker mil liyetiler M. Kemal Paa ve Fethi Bey dahil, onun talebelerindenmi. Dolaysyle bugnn en gurur duyan insan da o... Lozan'daki makamlar son yl iinde Ankara'daki ha yat bilebilselerdi ya da hayal edebilselerdi! En iyi kiiler sr gn edilmi, hapsedilmi ve cezalandrlmlard. Tevekkeli deil Milliyetilik bir dine dnm burada. Fransz subaylarnn ya da ngiliz strateji uzmanlarnn Trk ordusu iin gerekli olduu dncesini hi sevmemitim. Benim rencilerim dedi. Buyruk almaktan ok v e r meye daha yatkndrlar. Silhlarn alm satm ve ordunun iine girmi alveri, pazarlk gibi konularn hepsi Almanya' dan gelmitir. Eskiehir, Anadolu'da en hzl gelien kasabalardan bi riydi. Ankara ve Badat gibi iki byk demiryolu kavanda* ki konumundan dolay her yl daha zenginlemeye elverili bir ehirdi. Her ehrin kendine zg yangn, soygunculuk ve kadnlarn erefine saldr hikyesi vardr. Fakat bir ziyareti iin imdi hepsi birbirinin aynyd. Yalnz bu ehirde gze arpan ey, bu yoksulluktan kurtulmak iin gsterilen ar tc hzd. Birtakm gezgin satclarn acayip mallarla ortaya km a' s beni artt: Sedeften ikonlar (kutsal resimler) ve biblolar eski kahve el deirmenleri, deiik renkli kabartmalar... Ti caret canlyd. Ufak bir krla srm yapmak esas vard. Fi yatlar uygun ve alveri namusluydu 124
stanbul'un mehur Kapalarsnda pek ok mal vard. Fiyatlar zerinde fazla pazarlk yoktu. stanbul'da iki tip tc car hatrlyorum. Birisi mangalnn bana bada kurarak turmu kendine kahve piiren uzun beyaz sakall mfik ba kl bir ihtiyar... Kendisine ilgimi eken mkemmel Acem kyafetinin fiyatn sorduumda yalnzca bu sana ok fazla gelir diyerek beni savmt. teki tip ise sonunda inecei fiyatn mislini isteyen tipti. ok rahatsz edici bir tip. Kapalary bir Trk arkadamla, Trk kyafeti iinde ziyaret et tiimde arkadam, bu tip br dkkn sahibine, bu yolla ka zklanabilecek bir insan bulup bulmadm sordu. Karl ben Trkleri soymam, yalnzca ngiliz ve Amerikallar so yarm oldu. Milliyetimi aklamak istei iimde kabarmt, ama o baskl devrede bu, arkadamn bana i amak olur du. Eskiehir'de yangndan nce btn deerli eserleri silh karl elden karlmt. Fabrikalar gece gndz durmam toplar ve arabalar altr duruma getirilmiti. Bir gn zaferin nasl hi bir ey yokken tkenmez abalarla kazanldn reneceiz. Geceleyin saat onda ehirden ayrldk. En sonunda An kara'ya doru yoldayz. Gerekten yola ktmza ve oraya varacamza bir trl nanamyordum dedim. Baz Ameri kal kadnlarn zmit'e kadar varp daha ileriye gidemedikle rini duymutum. Gerekten iler ar gidiyordu. Ve inanyorum ki Yarba yn vagonu tam zamannda imdadma yetimiti. Jean Louis Faure'nin bana sylediine gre, eer bu yolculuktan canl dnersem, tam ve srekli ktrm olarak kalacaktm. O za mandan beri birok dayankl kimsenin gze alacandan da ha byk zorluklarla karlatm. Hatrlaynz ki bir yaylya (yerli araba) sahip olamayan 125
Trkler sknty iki misli artran bir iklimde Ankara'ya do ru sekiz yz mil yrmek zorunda braklmt.
O
YEN SMALARLA tantka Lloyd George hakkmdaki sorular tekrar balyor. Sefiller hikyesini anlattm. Hrsl bir rlandalI ocu un ky ayakkab tamircisi amcasyle nasl Franszca al tn, birinin szlkte bir kelimenin manasn ararken, teki nin o kelimenin nasl syleneceini bulmaya uratn vs. vs. Lloyd George sk sk kendi hayatnn ilkelerini bu lm sz klasik eserden aldn ve hayatn bask altnda olanlara yardma adadn iln etmiti. Belki de o srekli olarak yannda tad Sefiller kitabn kaybetmiti. nk byle bir ideale giden yolu armt. Benim Trk dinleyicilerim onu yle gryorlard. Bizim z grlk mcadelemizi anlamas ve takdir etmesi gereken bu demokratik adam bizden nefrete iten ne olmutur? diyor lard. Daha nce dadaki vatandalara verdiim bilgileri bun lara da veriyordum. Yarbay bir yl nce burada olsaydm ngiltere'yi ne l de hataya dmekten koruyacam soruyordu. O zaman bile herhangi bir ie yarayacam pheliydi. Bizim hkmetimiz d haberleri dinlemeden kararn ver mektedir. Aslnda Yakn Dou'nun tannm otoritesi Yarbay Aubrey Herbert, 10 Downing sokana. Babakann zel sek reteri Philip Kerre ki kere benim yapmak istediimi, telefonla bildirdi, fakat onlar beni ngiltere'de tutmay uygun buldular diye karlk verdim. Fakat sizin casusluk tekiltnz niin bu kadar kt ynetiliyor? 126
KUVA-I MLLYE ANKARASi
Byle bir iddia iin elinizdeki deliliniz nedir? diye sor dum. Yunanllar desteksiz brakmanz iin baka bir akla ma ekli yoktur. Olmaya ki Lloyd George'un gerekte, d man iki ordunun birbirini ortadan kaldtrmasm istediini fsl dayanlar hakl ksn. Onun davran, bu sulamalar doru luyor gibi. Yenilgiyi kabul etmedim gizli haberler tekilt benim saham deildir. Bu ynden Trkler daha iyi bir durumda de illerdi. Ama onlar imanlarndan tr kazandlar. Biz Batllar bu imana 'itikat' diyoruz dedim. Svres Antiamas'ndan hemen sonra tannm bir Trk kadn yazarn Paris'te okuyan oluna gz kulak oluyordum Son Osmanl ynetiminde nemli bir valilik grevi yapan ba bas M. Kemal Paa'ya katlmak iin her eyini feda etmiti. ocua baar iin mitleri olup olmadn sorduumda, muhakkak baaracaklardr. Kemal Paa iyi gnde domua tur. Yenilgiye urayamaz diye karlk vermiti. Oysa Trk diplomatlar hepsi bir azdan, baaramaya can iln etmilerdi. Byle muazzam bir aba boa gider m? Biraz umut verecek artlar yok mudur? dediimde Aziz Kadnm, sizin gibi biz de baar dileriz onun iin. Fakat siz, peri masallarna inanacak kadar iyi niyetlisiniz. Paa'nn ne paras, ne de silh vardr. Kuzeyde M ttefikler ve Sultan'n destekledii Yunanllar, Dou'da Ermeniler, Gney*de de Franszlar bulunuyor. Gz pek bir tarzda dvecek, fakat sonunda yok olacaktr. Mucize doacak gnler gemitir gibi nazikne fakat olduka ac bir karlk almtm. Ama i te mucize olmutu. D VE MD, trenimiz muzaffer ordu hatlarndan geerken-. 127
bizimle giden genler haritalarn amlar bize neredeyse kutsallam nemli yerleri gsteriyorlar. A yn anda babalan da birok teknik ayrntlar anlatyorlar: Niin, u ya da bu yerler tutulamam, Yunan stratejisi nerede baarszla u ram,General Trikopis (imdi Eskiehir'de Trklerin elinde esir bulunmaktan phesiz memnun) br temene nasl tes lim olmu v.s. gibi. Bu kk hikyelerin karlnda ben de onlara Ingilte re'de Kral ailesine ait hatralar anlatyordum. Bizim VII. Edward'in Marienbad'da yalnzca bir kiiden hizmet isteyiini buna karlk, Bulagristan'n ar Ferdinand'n her gittii ye re sekiz ya da dokuz kii gtrn dinlemekten yorulmu yorlard. Sir Edward Goschen, Kral efendisi gibi kk ku tyyle bezenmi yeil Tyrol apka giyme buyruunu almt. Kral'n iskemlesine oturup kalabalk kendisini doya doya kral diye seyrettikten sonra sabah kahvaltsna gnderilmiti. Ondan sonra da Edward VII gelmiti. Onlara Wagner'in konserini anlatyordum. O kadar ka labalkt ki yetmi yalarnda bir kk Amerikal kadn yer bulamaynca, biraz nce Kral'n adamlarndan birinin boalt t tek koltua oturuvermti. Sonradan kendisine Ingiltere kralnn dibinde oturduu sylendiinde buna bir trl inana mamt. Edward bu akadan holanm, konser arkadann rahatsz edilmesine izin vermemi ve konser arasnda prog ramn sonuna kadar nee iinde onunla ene almt. Oysa bu kadnn memleketlileri Ascot kyafetleri iinde drt atl arabalarn, Marienbad'taki golf sahasna srerek kralla tantrlm a frsat kollamlar, fakat bir trl krala yaklamak olanan bulamamlard. Hatta onlarn en cesur lar parann satn alamayaca bir durumla kar karya oldu u iin makasn karp kraln kpeinin kuyruundan birka kl kesmekle yetinmiti. Hi olmazsa Ingiltere kralndan bir 128
K u rtu lu Savandan hemen s o n ra ,C u m h u riy e tin i l k gn le rin d e Byk M ille t M e c lis i A n k a ra 'd a , bu binada to p la n tla rn y a p y o rd u .
1924'lerde In g iliz ya z a r G . M .E llis o n Bursa'ya da u ra m ve onu "C a z ip b ir Asya e h r" o la ra k be e n m iti.
K ita b n y a z a n G ra c e M . E dison yurdum uzu z iy a re te gel d n d e A n k a ra 'd a O sm anl Bankasnda b ir le n yeme in e d a v e t e d ilm i ti. Resim bu yem ekte e k lm i tir.S o ldan saa doru M . BoghetH (O sm anl Bankas D ire kt r ) Bnb. O e d e t (Y arbay M o u g in 'in sekreteri)B ayan G ra ce M .E llis o n ,H a y d a r Bey (Van m ille tv e k ili) ve Y b .M o u g in ,
hatram yoksa, onun kpeinden bir param olmal, demi ti. Ve kllar madalyonun iine yerletirmi ve lnceye kadar tamt. Gryormusunuz diye sonlandrdm. Bu demokratlar ne kadar krallarna hayrandrlar. Acaba ayn heyecan Dou'da da kk salar m?
D
SAKARYA'YA vardmzda, General'in gzleri yalarla doldu. Konumaya muktedir olmadan nce bir hayli durakla d. nsann inanamayaca kadar bir gerekti bu. Yunanllar ta Sakarya'ya kadar gelmiler ve imdi btn Anadolu'dan srlmlerdi. General eer Paa'mz olmasayd hl kle olacaktk. Bu gn hi kimse Anavatana grevden kanmaya cesaret edemez dedi. Bunlarn hepsi hep Atatrk'n rencileri M illiyeti li derlerdi. Atatrk'n mkemmel ve doru karakteri byk bir vnme duygusuyle bu kimseler tarafndan rnek alnmt. Generalin oullarnn bana sylediine gre General alt yl srgndeyken babalarnn nerede olduunu bilmiyorlarm. Ona nasl hayran olduklarn ve onun da ocuklarna ball n insan abucak grebiliyordu. imdi Tahran'daki grevi kolay olmayacakt. Bu trl insanlar tm hayatlarn hizmet etmeye vermilerdir. Bu be lkede rahat ve abuk yolculuk ettik. Odunla alan kk imendifer, uzun ykn tepelere ekmeye a lyor. Bak dedi Yarbay te Ankara. u tepedeki kk ky m? O ky deildir, ehirdir diye dzeltti.
129
Ama yine de beklediimin bu olmadn dndm. Byle ufack bir yer bu kadar byk bir ad tasn. Bu kadar uzak yoldan grmek iin geldiim yeni Trki ye'nin kalbiyle ilk tanmam byle oldu. Yaknda milliyeti lerin kahramanyla da tanacam.
130
ON BENC BOLM
ANKARA I. - KARDELK HAVASINA GR - BERABERLK ATMOSFER
I ^ E K ) neyi grmeyi umuyordunuz? diye Yarbay sor du, Tam anlamyle bilemiyorum. Ama deiik bir ey umuyordum. Galiba bizim Bat ehirlerimize bir benzerlik aramak budalaln gsteriyorum. Belki ksmen Rhondda vadisindeki bir kasabaya benziyor. Yalnz sko larn maden blgeleri tekdze ve can skc. Buras se da* ha manzaral dedim. Yarbay niin burasn belirli bir yere benzetmeye a lmadan kendi haline brakmyorsunuz? ilk aratrmalarn za benim evimden bir bardak ayla balayabilirsiniz. dedi. Gerekten de Ankara'da ilk girdiim ve son ayrldm yer bu ev oldu. Kalabalk peronda (trenin gelii burada byk bir olay) Dileri Bakanlndan bir ef ve teki memurlar duruyor lard. Babakan eski arkada eyh'i kucaklad ve onu ken disinin basit iki odal evine gtrd.
131
K U V A -l MLLYE ANKARASI
Fethi Bey'le Londra'da tantmz zaman onun bir va tan haini olarak muamele grp Maltaya srleceine kim se inanmazd. imdi Rauf Bey'i tanynca ayn eyi dn memek imknszd. Burada bu uzak dalarda, aksam bile belli olmadan en mkemmel ngilizceyle konuuyor. zmir'den bir yabanc tccar hatrlyorum. Bana bu ekilmez insanlar bizim kendi dillerini konumamz ve yaz mamz umut ediyorlar diye yaknmt. Ben de Niin ol masn? Onlar bizimkini reniyorlar ya demitim. Bu ta mamen baka br ey. Ayrca Trke renilmesi ok g bir di!. Ona Bayan John Burns'u hatrlattm. Kocas ngiliz kabinesine atand zaman, bir baka kadn, onu aya a rmakla kendini elendirmek istedi. Davetiye kartna unu yazmt. Benim size daha nce bir ziyaret yapamamamn kusuruna bakmayn. Benim Mayfair'den, Battersea'ye gel mem iin yol ok uzakt. Bayan Burns hemen cevap ver miti Battersea'dan Mayfair'e uzaklk da ayn. Gze! bir hikye ama, beni Trke renmeye ikna edemeyecektir dedi. Babakan, nedense, daha gzel duran kalpak yerine banda fesle gelmiti. Fethi bey orada bulunamad iin zr diledi. Bugn cuma. Dairesine hi gelmedi. Hepimiz o gnn Mslman tatili olduunu unutmutuk. Daha sonra Rauf Bey'e imdi artk dost oluyoruz, ba r iin dualarmz yapmaya ayn gn ayrmalyz. dedim. Bana deimesi gereken siz olacaksnz, artk bizim yn mzde deimeyi siz renmelisiniz diye cevap verdi. Burada, bu uzak lkenin kk istasyonunda, insan bir kardelik havasna girdiini hissediyor. Herkes, Yarbay'n elini skyor, General'le eyh'i kucaklyorlard. Benim yol arkadalarm onlara tantrmak istedikleri yeni bir yeden sz ettiler galiba. O ok yakndan bizim kulbmzn b 132
KUVA-f MLLYE ANKARASl
tn kurallarn renecek dediler. Burada herkes ayn l kyle doluydu. Tanmak formalitelerine ba vurmadan, eski arkadamz gibi konuuyoruz. Hepimiz belli, iyi tarif edilmi bir ama iin alyoruz- Byle bir arkadalk havas iinde, konukseverlik iin evlere gerek bile olmuyor. Kendimi, sanki kulbn eski bir yesi gibi hissederek Babakanla konumaya baladm. Birka dakika sonra, farknda olmadan yaptklarm, Yarbaya sylediimde g ryor musunuz bu sevimli yerin havasna kendini ne abuk uydurdu dedi evresindekilere. Burada, her insann, Trkiye'nin hrriyet urundaki mcadelesine duyduu sempati, bu cemiyete girme hakkn vermektedir. Londra'da birinin bir kulbe girii gibi. Benim durumumda yazarlar kulbne girmem gibi... Hi kimsede sizden phe yok. Burada her zaman bulunma hakkna sa hipsiniz gibi hissediyorsunuz. Eer size gvenmezlerse, ei e bile basmanza izin vermezler. Askerler, evsiz barksz gmenler, subaylar, milletve killeri hepsi peronda... Herkes bizi grd, herkes bizi se lmlad. Ertesi gn gazetelerde bize ho geldin diyen k k bir paragraf var. Sava tamamen unutmuum. Yarbay, o gnlerde stasyon Oteli diye bilinen bir ote lin, ilk katnda yayordu. M. Kemal Paa bile orada bir s re kalmt. imdi ise Fransz elilii... Bereket Yarbay, ss ne olursa olsun bir evi daima scak hissetmeye kendini al trm. Ben onu olduka temiz hava ve ak manzaral br yere yerlemi buldum. Kendi alma odas dnda, oda larda hi bir hal yoktu. Avrupa banyosu lksn elde etmek iin geceyi istas yonda geirmeye karar verdim. Gen sekreter kendi odasn dan memnuniyetle vazgemi, brosunu kendisi ve Yarba yn emir subay Yzba Hikmet Bey iin yatak haline ge133
tirm jsti kendi odasn bana vermiti. O gece ok itahl bir yemek, yedik Bize ev isleriade hizmet eden Katolik hizmeti, bir n giliz kadnn ilerini grmekten aka honutsuzluk gste riyordu. Beni, kocasn ldren o nefret edilen, kurnaz rkn bir mensubu kabul ediyordu. Gerekten kocas Yunanllar tarafndan ldrlmt, fakat biz sorumlu tutuluyorduk. Bir kere daha burada Hristiyanlar arasnda ne kadar az k a r deslik duygusunun bulunduunu anladm, tiraf etmeliyim ki Ermenileri Hristiyan olarak kabul etmek benim iin zor bir i Yine de sonunda bu hizmeti, Marie, benim gerek bir ngiliz omad+rtru kabul etti ve iyi arkada olduk. An kara'dan ayrlrken gz yalan iersinde elimi burann gzel detlerine gre pp alnuva koydu ve bana yaknda dn* mem iin yalvard Benim lastik scak su iesini ona verdiim zaman o, masann zerinde duran srahivi kullanmak istemediimi sand O nedenle scak su iesini souk suyla doldurdu. Suyun scak olmas gerektiim anlaynca onu doldurup ge tirdi ve ne yapacama gzlemek iin bekledi. Scak su i esini yatama koyduumu grnce gld. Ondan sonra cia neler olacan garmek cin oturmaya karar verdi. Fakat hen yorgundum dil bilmediim iin, onu nasl evden uzaklatracam dnmeye baladm. Benim sz lm her zamanki gibi imdada yetimedi/ yalnzca kapy gstererek Trke kapu> dedim. Bereket versin bu istedi im sonucu dourdu Fakat sabahleyin cesaret edebildii kadar erken geriye gelerek yatamdaki scak su iesi kar snda glmesini tekrarlad. stasyondan kutsal Ankara'ya giden anayol ya da drt at arabasnn geecei kadar geni. Burada ki atl arabalar atlarn zerinde mavi renkli m
boncuklarla sslenmi ekim takmlaryla renk renk sark kullanan biraz eski giyimli, fakat gze ho gelen arabaclar tarafndan srlyor. Ayn ekilde, yaylarndan tr yayl denen arabalar ve nl Anadolu kanlar kzler tarafn dan ekiliyor. Yolun kysnda kar ve amur iine gmlm mandalarn ektii kadnlarn srd ar arabalar var. Ka dnlar byk, alt torba biiminde Anadolu pantolonlar gi yiyorlar, salarn da bir barts iinde gizliyorlar Elbise leri, o kadar ok yamayla kapl ki bazlar yamadan baret mi gibi grnyor. Erkekler kalpak giyiyorlar. Kylleri ka dn ya da erkek ykl eeklerinin srtnda ve hayvanlarnn yannda onlar kadar sabrl bir ekilde yrrken gryoruzSanki ncilde tarif edilen bir hikyenin kahramanlar soka a km yryor. Anayol birka dkkndan sonra Byk Millet Mecli sinin nnden geiyor. Lokantalar Trk tatllarn, kebapla rn vitrinlerine koymular. Yolun zerinde, amurdan yapl duvarlarnda byk delikler bulunan iki tane han var. Yay llarn, develerin, eeklerin stnde alveri yapmak bura da allm. ehrin her yannda Gazi Paa'nn resimleri as l. Birka kitap dkknnda Gazi'nin, arkadalarnn re simlerini, kahramanlk fade eden posta kartlarn ve renkli milliyetilik kartlarn satn almak mmkn. Pazar yerinde kk tahta tezghlar zerinde meyve, sebze, et, ekmek, peynir, zm, fstk ve ayakkab alverii yaplyor. Ve en sonunda plana gre yaplmad belli ta, tahta ve kerpiten ina edilmi birka eve varyoruz. Bu evler byk yangnn brakt byk boluktan tr bsbtn dzensiz grnyor. Yamurdan ksmen yklm kerpi ve tahta evlerin ten beyaza boyanm; byk kilit ve kap tokmayla bezen 135
mi tahta kaplar var. ou zehirli dumanlar karan k mrleri mangallarda yakarak evi styorlar. Bununla birlikte, odun yakan sobalar daha iyi deil. nk scakl abuk gelip geiyor, evi yakmak sakncas da ayr bir dert. nsan Ankara'da kolay kolay yolunu bula myor. Fakat faytoncular fevkalde. Yollar boyunca her e yi arabaya alyorlar, araba sarp yokularda aa yukar bir yandan br yana sallanrken insan oturduu koltukta ye rinden oynuyor. Osmanl Bankasndan yamurlu bir gnde yola kmak lm iki kere gze almay gerektiriyor. smet Paa'ya byle bir araba gezisine kmazdan n ce dualarm okuduumu ve yolda her be dakikada bir dua szleri mrldandm anlattmda ok houna gitmitiHatta M. Kemal Paa'nn gzel arabas bile Shakespeare'nin eytanlar gibi dans ediyor. Tepelerden, vadilerden, allardan, ormanlardan. Ankara'da size ofrlk yapabile cek herhangi bir kimse yeryznde herhangi bir memle' kette rahatlkla araba srebilir. Belki de bu sebepten beni davet eden Fevzi Bey evine gitmek iin karanl semiti, nk karanlk ukurlar r tebiliyordu. Fevzi Bey halk ileri bakan, o srada da saltanatn kal drlmas hakkndaki Meclis konumalarna katlyordu. Fran szca konumad iin Osmanl Bankasndan Osman Nuri Bey bana refakat ediyordu. Oraya vardmzda hepsini iki duvarnda, iki penceresi olan bir oturma odasnda halka ol mu otururken bulduk. Ortalarnda byk bir ate var. Ge ce yolculuktan sonra scaklk fazla geliyor. Osman Nuri Bey beni bir oda kaps eiinde brakmak zorunda kald. nk kadinlar blmne o giremezdi. Her ne kadar harem ve kadn erkek ayrl imdi ounluk ei136
tim grm Trkler tarafndan sk uygulanmyorsa da, hl daha birok yerde bu det kaybolmamt. Burada kadn larn sorunlarnn Anadolu'da da br lkelerdekinin aynj olduunu rendim. zgrlk, eitim, evre, bytlme tarzlarna gre deiiyor. Bu evde kadnlarn hepsi peeli. Arkadalk ve ene almak iin kendi cinslerine ballar. Osman Bey'in kendisi zgr dnceli. Karsna da bu tam zgrl tanyor. Yalnzca sa rtl olsun. Ama kadn ok az dar kyor ve a/ka eski detleri tercih ediyor Halbuki eski Maliye Bakan Cavt Bey'in kars ze! danslara gidiyor. Halide Hanm ise her yere gidiyor ve yl lardr erkeklerle serbeste toplanyor. Ama yine de ben, bir kadn olarak, onu ba ak grmedim. Ev sahibimizin dnmesini beklerken, iaret ve jestler le kadnlarla konumaya altm. Baarma kendim de a tm. Karnzdakini, sizi anlamaya hedef edindiniz mi, tah mininizden ok daha fazla eyleri anlatabiliyorsunuz. Elim de, Trke Konuma kitab da vard. unlar sylemeyi becerdim. Ev byk, ate styor, ben scak havay seve rim. Eer Trk kadnlarna biraz daha sokulsaydm, dille rinden pek ok ey renebilecektim. Ev sahibimiz geliyor. ncelik ve efkat rnei. Saat 9.30 da, ekselans, benim ne zaman yemek yemek istediimi sordu. Ne zaman siz hazrsanz dedim. Hayr, siz ne zaman hazrsanz. Vous maitre maison, moi votre service oldu cevap. Dilin doruluunu incelemek dncesi insana ekici geliyor. Ben szlm ararken bu durum onun houna gidi yordu. Sondan balayp tersine doru okumaya bir trl alamadmdan, benim ok yorucu aramalarm garip so nular douruyordu. 137
teki milliyeti bakanlar gibi Fevzi Bey, krk yalarn da, esmer, iri siyah gzl, uzun boylu... Kk Asya'da, en zengin kimselerden biri... Diyarbakr'da aa yukar on sekiz kyn sahibi. Oullaryle vnyor. stanbul'daki evi ngiliz subaylar tarafndan igal edilmi, sonra virane halin de braklmt. Fakat kendi yerli topraklarnda byk ara zisi ve birok evleri vard. Burada Ankara'da, bu evdeki ra hatszla ev demesi yokluuna ramen barnabilecek baka bir yer olmad iin ok fazla kira dyordu. Zemin katta mutfak ve iinde atlarn barndrd bir baka oda vard. Arabas darda kar ve yamur altnda braklmt- Her ne kadar aas ahr gibi deilse bile, hay vanlara iyi baklyordu. ok dik, kadnlarn yksek topuk lar in ina edilmedii belli bir tahta merdivenle merkez bir odaya klyor. Bu odadan br drt odaya giri var. Mumlarla aydnlatlm ortalk, Sava gnlerinde petrol, al tn kadar pahalyd, litresi iki yz frank. O gnlerden kalma mum yakma alkanl.. Fevzi bey, hareketin balangcndan beri Ankara'da. Arkadalarnn hepsinin yznde dikkat ettiim sert ve g ze arpan anlam onda da var. Ona, uygarlk ve refahtan uzak bu plak ve sert Asya kalesinde srekli yaamaktan bazen yorulup yorulmadn sordum* Bizim iimiz o kadar nemli, bizi o kadar ok ura tryor ki yaknmaya zamanmz kalmyor. Biz rahatl ara mak iin vakit bile bulamyoruz. Bir ya da iki saattan fazla uykuya bile ihtiyacmz yok. lke iin planlanacak o kadar ok ey var ki gece ve gndz, yeterince uzun deil bunun iin dedi. Burada insan kendini zmir'den daha ok Yeni Trkiyenin iinde hissediyor. Bu duyar gnden gne ar tyor. Lozan'da l saydklar. Trkiye zerinde hl ura rlarken onlardan unu anlamalarn istedim: Bu insanla 138
ra Sultanlar zamannda konutuunuz gibi konuamazsnz artk, sizi anlamayacaklardr. Bana duygularna yenilmi bir kadn gibi glmsediler. Fakat bunda hatalydlar. Bu i cinsiyet meselesi deildi. Uzakta dev bir jilet ba gibi keskin grnen u kaleler, u Roma ykntlar hatta Seluk ve OsmanlIlarn artklar u tepeler arasnda bir sre iin duralam uygarlk, yeni bir ulusun douuna tanklk etmektedir. Buradaki hamet hi bir zaman ortadan kalkmayacaktr. Dnyann ilk ocuk luk devresinin uygarlklar burada gelimitir. Eski alarn byk imparatorluklar burada son bulmutur. Burada bir Yeni Trkiye, demokrasilerin demokrasisi balamtr.
139
ON ALTINCI BLM
ANKARA II- - BENM NAZK EV SAHBMN EVNDE
F , RTES sabah, saat 8.30 da sabah kahvalts ettik. Ev sahibimin yz needen aydnlk... Cmert ye mek listesi de konuunu neelendiriyor. Kzarm ekmek, kaynam yumurta (benim hakkm gnde yarm dzine) biskvi, peynir, zeytin ve ay. Milliyetilerin evinde gazete okumak, dardan gelen telgraflar? konumak, neredeyse din bir ura gibi olmu. Bu sabah belli ki iyi haberler var. Nefes aldmz hava da ha hafif, yzler daha az endieli, erkekler birbirlerini daha umutlu bir ses tonuyla selmlyorlar. Acaba ne var? Tabi uzun sre beklemem gerekmedi, nedenini ren mem iin. Mr. Lloyd George kabinesi dm. Eh bunun iin yas tutacak deilim. Yalnz insan burada kendi lkesi ne byle bir durumda gsterilen ak dmanl grnce zlyor. Doutan bir incelikle arkadalarm, hep birlikte Paa'* 140
ya gidip kayp liderin dn deil, fakat muhafaza krlarn iktidara dnmesi ihtimalini kutlamamz tledi ler. Onlar iin, Ingiltere'de olduu gibi bu deiiklik, hazr lad imknlar ynnden burada da iyi karlanmalyd. Gladstone'nun duygusall olmadan Beconsfield'in detle rine dnmeli miyiz? Acaba Mr. Bonar Law bizim imanmz tazelemek imknlarna sahip mi? imdiden, gelecekten g ven duymak iin gnler ok erken. Ama Lloyd George'un d, Avrupa'y ve Yakn Dou'yu memnun etmise (sanki modern bir Neron suikasta uram gibi) ben kendi adma onun ne byk bir frsat kardn kederlerle dnrm. Dnya doaldan beri hi bir kimse, ngiltere'nin ve teki uluslarn iyiliini salayacak byle bir gc elinde bulunduramamtr. O mparatorluun onurunu daha ykseklere kartabilir, br uluslar bara zorlayabilirdi. Tamamen tersi oldu. Bugn bizim inancmz, bizim ver diimiz szler, bizim adaletimiz ve bizim iyi niyetlerimiz (ki bunlarsz ngiltere, ngiltere saylmaz) her yerde phe ve gvensizlikle karlanyor. Trkfer bana, teki uluslardan olduu gibi bizden de subaylar parayla kolayca satn alabileceklerini, bunu defa larca stanbul'da yaptklarn sylyorlar. Ben bunun ola mayacan ileri sryorum. Benim ev sahibim bana, Malta'dan bir kayk kiralayp kamak iin, bizim adamlarmzn yardmn, alt bin sterline satn aldklarn sylediinde, ses sizlik iinde onlarn kaabildiklerini kabul etmek zorunda kalyorum. Ama ne zaman ki stanbul'da her gazete muha birinin Yunanllar tarafndan para destei grdn re niyorum, artk dayanamyorum. Ne zamandan beri rvet ve para iin ahlk dkl, asrlarca sren geleneklerimi
141
zi ortadan kaldrarak bizim lkemizi kaplamtr? Onlara, kkreyen ve takn dalgalarn ortasnda bir kayaya otur muum, altmdaki kaya bile batyor, diye hisler duyduu mu syledim. Takdir edilmesi gerektii iin Bakana, her iki gazetesin deki (Tanin ve V akit) d haberlerin mkemmelliini be endiimi sylyorum. Hseyin Cahit (Yaln) ve Ahmet Cmrn'in (Yalman- bayazlarnn ok gze yazldn ve tam saduyuya seslendiklerini evirilerinden anlyorum. Arada bir ac yazsalar bile bizim basnmzn son zamanlar da, Amerika'dan ald sansasyon hevesi bunlarda yok. Benim ev sahibim dairesine 9.30 da gitmeli. Ama saatna bakt halde konuma stup gidiyor. 0.30 sralarnda ben soruyorum daireye bugn gitm iyor musunuz? a rtc cevap: Siz izin verdiiniz zaman. Elbette ki sorumlu bir bakan iin ok nemlidir, ama o yine de uykusundan bir saat kaybedecek, onu benim elen meme harcayacak. nk ben grevimi unuttum. Bana, zellikle tanmay istediiniz biri varsa, kadn ya da erkek olsun, ekinmeden syleyin- Bu, yerine getirilecektir. Fethi Bey bugn sizinle le yemei yiyecek. Baka kimi armalym? dedi. Bir gn. Yenign gazetesinin yazileri mdr ve B yk Millet Meclisi D leri Komisyon Bakan Yunus Nadi Bey'i grmek istediimi syledim. Onu grmeniz ilgi e kici olacak, nk bizim basnmz onu kuruna dizilecek adam diye tarif ediyor dedi. Bu adam?, tanlmas insana bir eyler veren biri ola rak kabul ediyorum. Hseyin Cahit beyin incelii onda yok ama Yunus Nadi yanll, doruluu konusunda bir d ncede karar sahibi olduktan sonra, harekete gemekte hi duraksamyor. Ne olursa olsun kurunlanncaya kadar, 142
hkmetin uyumasna ya da yeter garanti salanmadan Avrupa'ya gvenilmesine izin vermeyecek. Yenign gaze tesine, bizim politikamz hakknda ok deerli bilgi verdii' mi yazd. Ben Lord Curzon'un durumunu aklamak iin elimden geleni yaptm. Ne o, ne de Fethi Bey, onun yeni kabinede kalmasn anlayabiliyorlard. Ben, ngiltere'nin, btn hkmet mekanizmasn, bir tek adamn tartlamayan denetimi altna koyma konusundaki tutkusunu, onla rn ya da herhangi bir yabancnn anlayabilmesini bekleye' mezdim. Kudret mevkiinde gstermelik herkes gibi, D leri Bakan bir hi durumundayd: Niye buna dayanyor diye sordular. Bu an iin, protestolarn hi etkisi olmayacak. stifa s ise daha , byk bir knt dourabiliyor. Belki, Muha fazakrlarn karlar onun kabinede kalmasn gerektiriyor Lord Curzon Dou'y biliyor, ne yaplmas gerektiinde bil gili Goethe'nin dedii gibi Kurnazla aptaln arasnda seim yaplrsa daima kurnaz semeli; 'Gegen die Dumheit, kmp fen die Gtte selbst vergebens', (Tanrlar bile aptallara kar bouna dvyorlar.) Tekrar tekrar, onlara bizim Trkiye'deki politikamzn doru bir yola gireceine teminat veriyorum. Bana, buna dair belirtilerin henz ortada grnmediini sylediklerinde: mparatorluklar, balinalar gibidir, ynlerini abuk deitire mezler diyordum. Yunus Nadi Bey'in konumas ok ilgi ekici... Birok milliyeti gibi, o da Malta'dan gelme... tekiler gibi o da memleketini ok seviyor, onu korumaya azimli... Daha ay nce kendilerini yok etmek iin elinden geleni ardna koymayan bir devlete inanmay bu insanlardan nasl beklenz? Benim ynmden, onlara, dncelerini deitirmek iin, abuk ve salam deliller gstermeliyiz. 143
Daha sonra. Yunus Nadi'yi Yenign yazhanesinde zi yaret ettim. Onun basn odasnda bir kahve itikten sonra, alma biimini grdm. Resimler, elle ileyen makinede hazrlanyordu. Bana okul yllarmdaki duvar gazetesini ha zrlaymz hatrlatt. Fakat elde ettikleri sonular bizim gnlk gazetelerimizdeki kadar baarlyd. Dizgi makinele rini yneten kii, yatan makineler zerine sermiti. Hem, zaman kazanmak iin, hem, phesiz, hzinesini daha iyi korumak iin. Yazileri mdr, bizim modern bask art larmza sahip olmad iin zr diledi. A sl ben, zorluklar yendii iin kendini kutladm. Gerekten, bu Anadolu makinelerinde, haberleri bas mak bir zorlama, bir aba ii... Anadolu'da 60 kadar ga zete var.
a
BZ, ANKARA'NIN Hac Bayram kesiminde kalyor duk. Bu ad evliya iin kurulmu cami ve trbeden geliyordu. Ev sahibimin evi, bir kk tepenin ky snda, her ynden yamura, rzgra, kara ak... Kapsnn nne kadar araba yanaamyor ve ounlukla son yz metrelik yry insann derisine kadar slanmasna yol ayor. Birok babo kpek ve kedi kaplarnn eiinde, btn gece boyunca havlayarak ve miyavlayarak korunma ya alyorlar. Rehberimin bu sabah saat onda bana telefon etmesi gerekiyordu. Fakat ounlukla onun saata kulak asmama sna o kadar alm ki... Bizim kap nnden karakalem le izilecek ok eyler var. Kullanlmayan bir mezarlk, iin de birbirlerinin zerine ylm yosun kapl mezar talar; 144
KUVA-I MLLYE ANKARA SI
yklm bir oban kulbesi; eski bir kilise, onarm gereken kerpi evler; bunlarn arkasnda da sarp bir tepeResmi yaparken drt yolcu saydm. Meyve ykl eek lerinin nnde ikj adam ve eeklerini sulamaya getiren iki kadm. Hi bir artist Dou'nun arazi gzelliine dayanamaz. evreyi dolama, ne kadar uzak olursa olsun, daima saat beten nce bitirilmeli. nk Dou'nun gnei btn hameti ile battktan sonra, hepimiz evlerimize gidiyoruz bakanlar ve milletvekilleri almak ve planlamak, halkn ge* ri kalan da konumak ve byk adamlar ne yapyor diye merak etmek iin. Bu kadar az eve, halkn ounun nasl sdn bir trl anlayamadm. Trkler, hepimiz biliyoruz ki, ilteler ve divallarla mucizeler yaratrlar. Fakat bu mucizeler bile An* kara'nn resm ve sivil halknn karlat bu g sorunun stesinden gelemiyor. phe yok ki barnak sorunu m evcut... Binalar henz ina edilmemi. Ankara, hkmetin kalc merkezi olduuna gre, yabanc eliliklere bir yer salanmas iin daha fazla gecikmeyeceklerdir. Daha biraz nce Byk Millet Meclisi nin nnden getim. (Buras bizim ehir kulplerine ok benziyor.) ok gzel bakilm iek parkn grdm, ban dosunu dinledim. Yann ilk defa milliyetilerin parlamento suna gireceim.
145
ON YEDNC BLM
A N K A R A III. - BYK BR DOUUN OLAANST ATMOSFER
D o U'D A ve Bat'da, Avrupa'da ve Amerika'da olsun btn gezilerimde hi bir yerde Ankara'da olduu ka dar gerek br abann hkim olduunu duyduum lde heyecanlanmadm. Tarih ncesi bir uygarl arkala rna alm, insan biiminde arlar, parlamentolarndan ieri ye ve darya yorlar. Gece ve gndz vzldyorlar, zgr ve bamsz bir Trkiye iin. Lozan'daki delegeleri acaba ne yapacak. Sava yalnz ca geri mi brakld, yoksa bar olacak m? Bir an iin y reklerimiz byk umutlar iin arpyor. Kendimizi stanbul'a yrrken gryoruz. Baka bir an ise Yunus Pdads Bey da rdan gelen kt haberleri rapor ediyor ve sava hazrlklar hzlandrlyor. Yarbay, ngiltere'ye kar kukularnda direniyor. Bi liyor musunuz, ben kendi stnlme ayorum dedim. O hl kanaat getirmemiti, deha ok delil istiyordu. Dedim
146
KUVA-! MLLYE ANKARAS!
ki ikimiz de Trkiye'yi seviyoruz. Ayrca ben sizin lkenizi de seviyorum. Siz ise benimkinden holanmyorsunuz. Bundan dolay ben sizden stn deil miyim? O BR BAKIM A phe yok ki biz burada, Ankara'da her eyi bytyoruz. Eer Avrupa, zgr ve bamsz bir Trkiyenin kendi halkna ne anlattn bir renebiise, bu, dnyann karna olacakt. Yine de bazen Kardinal G aspar ri'nin szleri zerinde dnyorum: Trkiye yalnz Ingil tere'ye deii Fransa ve talya'ya bile hkmetmitir. Ve imdi burada,Ankara'da onlar bir tek lknn ar dnca giderken gryorum. Snf farkllamasn dnme den hepsi karm, hepsi lkelerinin zgrl iin ayn amaca ynelmi, hepsi - subaylar, milletvekilleri, bakan lar, memurlar, askerler, kyller ve kervan srcleri de dikleri deerden eit oranda gururlu. Eh, bu dnyann g e r ek bir demokrasisi deildir de nedir?
ORJNAL Bungalow mimarsiyle Byk Millet Mec lisi, hl kulp - pavyona benzerliini koruyor. Fakat sf rn altnda on ile on be dereceler arasnda deien Ankara ikliminin elverdii hzda, birok ek binalar yaplyor. te yandan da hkim durumu, giriine ve evresine harcanan byk dikkat, tepede dalgalanan milliyeti bayran erefini ve soyluluunu artryor. Kapdan girdiinizde, hemen solda byk bir giri odas var. Meclise ilk ziyaretimde gnmn byk bir blmn burada geirdim. Arada bir konuma lara katlmak iin buradan geerdim, bu odada daima kahve 147
ve sigara bulunur. Burada hemen hemen btn bakan ve milletvekilleriyle tantm. Burada hemen hepsini idealleri ve uralar ynnden akla gelebilecek her trl sonu gelme yen sorularla, yorardm. Yar cidd bir zr dilemeyle onla ra beni kendi kendini atam gnah kartan bir papaz ka bul etmelisiniz. Sevdiim ve hayran olduum bir ulus iin bunu yapyorum derdim. Koridorun br yannda da ba zen, Reisicumhurluk odasnda Paa'ya (burada M. Kemal olarak biliniyor) bir kahve arasnda tnaydn demeye zin verildim. Dorusu, yersiz bile olsa btn sorularm bu insanlar anladlar ve hi birinden incinmediler. Benim herkesle tan mam ve her eyi renmemi istiyor grndler. Bu hevesim ok ho sonular da verdi. Birok parlak zekl insan, kendilerini anlatmak ve hayallerini istekli bir dinleyiciye aklamak olanan buldular. Baka sorunlarn yannda Ankara'nn m yoksa stan bul'un mu yeni devletin baehri olacan renmek ve bu seime karar verdirici nedenleri anlamak istiyordum. stanbul'un her kesini severim. Camileri ve genel bi nalaryla din ve tarih gemileri arasnda yakn bir iliki var. Rahatlk ve soyluluk, gzellik ve byklk bu binalarda birlemi. Acayip ama, bir insann Ankara'da gzne ar pan Byk Dou havas stanbulda yok. Trkler ayn dncede birlemiler ve bu seimleri iin tam ve pratik sebepler ileri srmler. stanbul'da insan geici bir sre iin kalabilir. Fakat onlar Asyal bir bakent istiyorlar. Onlar kendi lkelerini sava gemilerinin muhtemel saldrlarndan uzak bir yerden ynetmek istiyorlar. Eylemin beiiyle ballkla rn bu yeri semekle srdrebilecekler. Bundan baka An kara'da ilkel ve Asyal bir ekicilik var. Bylece kendilerini 148
Batnn ticaret stne kurulu imparatorluklarnn entrika ve maddeciliinden korumu olacaklar. Burada hepimiz kardeiz, ayn lky tayan, ii ar kadalarz. Burada herkes, Malta'dan, Msr'dan, bozuk Os manlI imparatorluk hkmetinden ac ekmi. Byle bir bir lik ve doal yaknlk baka yerde bulunabilir mi? Dou'nun kardelii bizim deiik sosyalizm ekilleri mize benzemez. Demokrasi ya da snf farkn hemen bt nyle yok saymak, cahil kyllerin zek otorite ve asker g bakmndan kendilerinden stn olanlara doutan ge len saygl boyun eilerini ne deitiriyor, ne de ortadan kaldryor. Onlarn dini, ba emeyi retiyor. Bu demektir k karlarn gerektirdiini herkes tanyor. Herkesin iyilii, her kiinin iyilii ve her kiinin sorumluluu demektir. Herkesin devlet tarafndan kendilerine ne yapla bileceini bilmekte, dncelerini sylemekte, istek ve i kyetlerini belirtmekte, nezaketli bir dikkatle dinlenmekte eit haklar vardr. Btn millet kendi gelecei ve umutlar zerinde alyor gibi b ir duyguya sahip oluyorsunuz. Oysa bizdeki dzende byle bir eitlii, gemiin kle liine kar barp armadan ve direnmeler olmakszn salayamazsnz. Her Trk kendi dzeyine gre pek az bir eyle yetin mektedir. Kiilik yaps, mkemmel bir iyilik duygusundan dolay ikyetten uzaktr. Bu bizce belki cesaret noksanl diye yorumlanabilir. Onlarn byk gc ve byk zayfl buradan gelmektedir. Hatta yeni atak Trk bile yaknm yor. Buna niyeti olabilir. Ve yaknabileceini de bize syle yebilir. Batl dostlar belki onun biraz daha grltc ve bi raz daha itici olmasn isteyebilir. Fakat onun biraz daha ii ne girin, onu daha anlamaya abalayn. Hatamz kendimize gsterecektir. Eer o her zaman byle duygusal olmasa bi 149
zim hzl ilerleme yntemlerimizi kullanmay denese, o za man kendisi olmaktan kacak, urunda ne kadar yoklua katlansa az gelecek, urunda ne kadar beklese ve alsa yeterli olmayacak, mkemmel mistik idealizmini kaybede cektir. Bizim anladmz biimde bir cumhuriyeti henz kur mamlar. Dnyada hi bir ulus bolevizme eilimi bakmn dan bu kadar isteksiz olamaz. Hi bir zaman, Lenin ve Trotsky'nin ilkeleriyle onlarn inanlar arasnda bir beraber lik bulunamaz, insan, milliyetilerin isteklerinin arkasnda, Kzllarn etkisi olduunu o kadar ok iitiyor ki... Bu su lamalarn btnyle uydurma olduunu anlamak ve grmek iin bu insanlarla kendi evlerinde tanmak gerek. Sovyet Rusya Trklere ihtiya annda dost olmutur. Belki de tek rar dost olabilir. Fakat bundan fazla bir ey beklenmemeli dir. Bolevik Eliliinin bykl kendi mimarlerinin bir ls olabilir. Ama onlarn baarlarnn bir belirtisi deil dir. Fethi Bey ve Rauf Bey gibi kiilerin biraz denmi ky odasndan daha iyi olmayan kck i yerlerinde altk larn grnce insan Sovyetlerin byle byk ve ehrin en gze arpan binasna sahip olmasn yadrgyor, ilerinde bir ordu kadar daktiloyla birlikte yetmi kiilik kadroya sa hip. Ataelerin otomobilleri, at arabalar ve borlarn altn Rus Ruble'style demek gibi Batl lksleri var. Onlara Kzl edebiyat eserlerini datmaya izin vermi ler. Ama aslnda Trkiye'de kimse onlar okumuyor. Milletvekillerinden birine Trkiye'nin Boleviklerden ne kazandn sordum. Bir yabanc temsilci Trkiye gibi dostsuz bir lkeyi ziyaret eder de; biz sizin dnce ve ilkelerinizi tmyle destekliyoruz. Sizin vdnz zgrlk ve bamszlk doktrinine inandmz dnyaya gstermek 150
istiyoruz derse bize gsterilen bu biricik yaknl biz yz geri mi etmeliyiz? Bundan baka korumamz gereken bir ok snrlarmz var. Hi olmazsa Sovyetlerle el skmak suretiyle bir snrmz gvenlik altna aldk. Biliyorum ki bu minnete dayanan dostluk hareketi zerinde ok konuul mu ve Avrupa'da iddetle eletirilmitir. Belki bunun bize byk bir zarar olabilirdi. Ama seme hakkna sahip dei liz. Baka kim dostluk elini bize uzatmtr? dedi. Benim kabalm balayn ama ya altnlar ve silh lar? diye sordum. ok az a ltn ... ki milyon Trk lirasndan bir kuru fazla deil. Silhlan ise her memleketten aldk. Rusya'dan aldmz, ekoslovakya'dan aldmzdan ok deil- Silh larn ounun ngiltere ve Yunanistan'dan alndn syle sem arrsnz, diye karlk verdi. Ondan sonraki sorum paray nereden buldunuz oldu. Anadolu halkmzdan baka hi bir lkede halk, top raklarna, davarlarna ve msrlarna konmu bu kadar ar vergiyi kabul etmezdi. Baka hi bir lke varln korumak ih btn dnyaya kar dayanmaya zorlanmamtr. Ver gilerimiz belki yzde yetm i bee kadar kt. Bylece gr yorsunuz k Avrupa bize yardm etmezse biz kendi kendi mize yetiyoruz. Ve onlarn aldrmazl iin bou bouna gz ya dkmyoruz.
BAZI Avrupa gazeteleri yolda Araloff'un (Rus B ykelisi) Yeni Trkiye'nin bakanlar kuruluna kabul edildi i yolunda haberler bastlar. Ankara'daki elilerden birine niin kendi hkmetinin byle apak yalanlar tekzip etme dii sorulduunda eer herhangi bir lkedeki herhangi bir 151
gazete, sizin ngiliz elisinin, Fransz bakanlar kurulunda g rev aldn yazarsa, sizin hkmetiniz bunu protesto eder mi?
BR LEDEN sonra Meclise geldiimde bahesinde bando alyordu. Kendi kendime parlamentonun cidd me galesine ok acayip giden bir det diye, dndm. Benden nezaketen, bandodan, almas iin bir para sememi istediler. Ben de Trk mzii rica ettim. Milletve killerinden birisi bir opera yazm. Onun eserinden birka semeyi byk bir zevkle dinledikten sonra bestecisiyle tantrldm. Opera, tabi, gnn artlarna uygun yazlm. Heyecanl ezgilerle dolu. Anlayan dinleyicilerin gzlerinden yalar getiriyor. Bana bir de halk ak trks aldlar. ki n (Anadolu ve Rumeli) uzun yllar ayrlktan sonra br lemeleri arks... Yeniden dinlemeyi ve yanmda getirme yi ok isterdim. lk dinleyite izlemek pek kolay olmamakla b irlk te gzellii byleyiciydi. Rumeli'nin savan getirdii dehetten ald pay b it miti. imdi Anadolu ac ekiyordu. Kabileler arasnda ay rlklar alevleniyordu, nce, zel bamszlklarn istemeye kkrtlan Rumlarn ba kaldrmas vard. Sonra Alevlerin kard karklklar, Adana'dak Ermenlerin ayaklan mas daha sonra da Dzce, Hendek ve Adapazar'ndaki m cadeleler... Abdlmecit'in 1864 katliamndan sonra Sivas vilyetini verdii insanlar, tabi ki Halifenin adamlarydlar ve milliyetilerin davranlarna ierliyorlard. Bu iki n birbirine sevgisi grltsz devam et memiti. Tevekkeli deil bu birlemeyi byle bir heyecanla kutluyorlard. 152
KUVA-l MLLYE AN KARASI
MECLS BAKANI Mustafa Kemal Paa bir gn bana Fransz Devriminden sz ediyordu. Kendi balangcn, Michelet'nin tek masa ve iki sandalyeden kurulu kk, fakir meclisiyle karlatryordu. Burada, giri odas ve M , Kemal'in brosundan baka. Halide Edip Hanmn kocas Bakan muavini Adnan Bey in (A dvar) brosu da var. Esas Meclis salonu (konser salo nu olarak yaplm) Yabanclara ve basna ayrlm galeri leri, sahnesi ve szclerin krss ile mkemmel bir salon. Szc (ben oradayken Bakan yardmcs) sessizlii salamak iin daima zil alyordu. Btn sahne, Fransz Millet Meclisini andryordu. Burada da herkes ayn anda konuuyor, birbirlerinin szlerini zinsiz kesiyorlar. Paa'ya Parlamentonun grltsnn bana tuhaf gel diini sylerken. Fethi Bey, bizim W estm inster Parlamento muzda toplantlarn sessizliinden ve soyluluundan sz etti. (Tabi o bizim iyi zamanmzda orada bulunmutu) Fet hi Bey, bir defa daha ok mkemmel b ir gzleyici, az ko nutuu halde an karar verip uygulayan bir kimse olduu nu gstermiti. Onun Londra'da souk karlanmas, bizim uygarlmza duyduu ilgiyi azaltmamt. Her zaman gr dklerini de takdirle anlatmt. Bana, Ingiltere'ye, bu defa isimsiz olarak yeniden gitmek ve halkna davalarn daha iyi anlatabilmek iin ngiltere'nin enstitlerini, politikasn ince lemek istediini sylediByle bir emele ulamasn candan diledim. Avrupa'" nn propagandas Trk milliyetiliini ok duygusal duruma getirdi. Onlarn bu pheciliini ve abucak incinmelerini insan kusurlu bulamaz. Kendilerinin armadklar ya da ba vurmadklar, en iyi yabanc uzmanlarn yardm teklifle rine kulak asmamalarna amamal. zgrlk iin mcade153
KUVA- MLLYE ANKARAS!
Ie ok zor olmutu. En kk bir tehlikeyi gze alarak b* yk bir fiyat demek istemiyorlard. Bu meclis salonunda demokrasinin bir belirtisi daha gzme arpt. Oturma ynnden, rtbe ve makam ayrm gzetilmemi. Milletvekilleri okul sralarndan ibaret iskem lelere nerede olsa oturuyorlar. Reisicumhur tartmalar din lemek iin geldiinde, yle bir evresine bakyor, ilk bo sraya oturuveriyor. Szcnn masasnn nnde, konu malar iin bir krs bulunuyor. Buradan pek akc ve canl konumalar dinledim. Trklerin ou ellerinde not olmaks zn konuuyor, srekli el ve kol sallamalar Franszlara ben ziyor. Meclis hi kapanmyor. Her yenin yllk ay dinlen' meye hakk var. Ben oradayken iki yzden fazla ye bulu nuyordu. Tm ye says yz krk kadard. Benim, Milliyeti Meclisin domasna yol aan 16 mart 1920 tarihini, nglizlerin yarattn unutmamama zel likle dikkat ediyorlar. O gn biz, yani ingilizler stanbul'daki Trk parlamentosunu ele geirmi ve iki yz elli kadar ay dn vatanda Malta'ya srmtk. Ancak ondan sonradr ki milliyetiler kendi meclislerini kurmaya karar vermiler dir. Malta'dan gelenler ve stanbuldan kaan br milletve killeri bugnk parlamentonun te ikisini tekil ediyorlar. Geri kalan te biri Anadolu'dan gelme. Bu mecliste, her snf insan temsil eden, ya ve top lumsal durumu deiik, her anlaya uygun giyinen her tr den insan var. Galeriden aaya, bu hevesli insan grubu na baktmda gzm eski gnlerin gze ho gelen kiisi Dersim milletvekiline iliiyor. Diab (A a), doksan yanda, Trkeyi glkle konuan birisidir. Uzun, dik, yal bir adam,.. Uzun beyaz sakall, byk delici mavi gzleri, gzl e hi gerek duyurmuyor. Kabilesinin byklerine has balk 154
ve elbiselerini giyiyor. Amberden yaplma bir tespihi de boynuna geirmi. Okuyup yazma bilmeyen tek milletvekili olmasna ramen kendi blgesinde nemli bir kabilenin efi ve ileri geleni saylyor. Mecliste yalnzca iki kere konutuu na gre, da halknn kendi sorunlarn Ankara'nn dnda zmleyebildikleri dnebiliriz. Bana sylediine gre kendi adamlar gibi o da yalnz kei st ve ekmekle besle nirmi. ou da iki yz yirmi yana geldiinde kendisi gibi gen kalrm. Tuhaf ama Meclis, Mevleviler en ileri grl birini gndermiler kahverengi silindir apkas ve din kyafetiyle byk elebi de gze arpan bir kii, imparatorluun kuru cusu Osman'dan da eski bir aileden gelen elebi, hocalarla birlikte eski halifenin mevkiinden indirilmesi iin rey vermi tir. Birok milletvekilinin hocalara kar nefreti insan ar tyor. Fakat bana onlar bizim gibi dnmezler diyen ga zeteci hakl olabilir. Ona gre Ingiltere dnda her byk lke dinle devlet ilerini ayrmak akllln gstermitir. Oy sa biz ayn eyi tleyince kt gzle bakyorlar. Yine de diklerine gre hocalar en ilerici nderlere ayak uyduramyorlar. Bu nedenle eitli kurullarn dnda kalmay uygun gr yorlar. Meclis hi phe yok ki yeni kazanlan zgrlk ve bamszlkla badamayacak, ilerlemeyi kstekleyecek din etkilere izin vermeyecektir. Asker niformalarn Meclise egemen oJuu Batl bir gzlemcinin ilgisini eker. Fakat unu hatrlamal ki lke hl sava durumundadr. Birka hl fes giyiyor, ama byk bir ounluk daha gzel olan kalpaa alm. Gri renkten kah verengi ve siyaha kadar her renkte olan kalpak rahat ve k n da scak tutuyor. Tabi ki bu Meclis'te her ileri atlmn balangcnda ol 155
duu gibi birok glkler kendini duyuruyor. Hele kendi kendini ynetme deney ve alkanl olmaynca bu daha da g oluyor. rnein okuma yazma bilmeyen milletvekilleri Avrupa hakknda hi bir ey bilmiyorlar. Bat'ya ait her eyi ar bir gvensizlik ve nefretle karlyorlar. te yandan bir gn ok zeki bir iiyle tantm. Trkiye'de tamamen ngilizlerinkine benzer ii sendikalar kurmay istiyormu. Bunlar dnda Meclis'te baz basit toprak iileri, dkknclar avukatlar, Paris'te renim grm doktorlar, gazete yazar lar, niversite profesrleri ve valiler var. En okumu olanlar Avrupadaki her dili konuuyorlar ve oradaki yaay biimin den bilgileri mkemmel. Kadnlarn zgrln savunuyor lar. Ve Halide Hanm'n Meclis'e bir ye olarak girmesi iin ellerinden gelem yapyorlar. Onlar bizim kabine evresinde hi yabanclk ekmeyeceklerdir. Kendi lkelerinden baka bir lkeden btnyle habersiz olan kiilerle kabine ok iyi alyor. Bana sylediklerine gre sosyal ya da snf ayrlk larna herhangi bir parlamentoda yer yoktur. Bunlar darda sosyete kadnlar yaratmaktadr.
a
LOZAN'DAK konferans srasnda gazeteler, skandal ya ratan bir haber yaydlar. Bir milletvekili, on altn Trk lira sna meclisten bir koltuk satn alabilir mi. Aslnda btn Trk seimleri hkmetin temsilcileriyle ok sk denetlen mektedir. M. Kemal ve arkadalar hakknda birazck bir ey bilen, bu tr bir rvet ya da alm satma izin verileceini hayal bile edemez.
MALTA politikasndan akllanm olarak (keisini bir odaya kitleyip odann penceresini kapatmay unutan Dau156
K UVA-I MLLYE ANKARASI
det'nin kahramanjnjn tersine) Byk M ill Meclis gerek z grlk ile badaamayacak her eye kar gelmekle adna lyk bir kimlik tayor. Anlatlamayacak zorluklar ve fedakr lklarla dolu buuk yl, milliyetileri ok iyi eitmie benzi yor. Milliyetilerin bu inanlar, bu gn Paa'nn kendisinden tutun en basit da obanna kadar herkesin dini olmu. A n kara'da her gn gazete okuruz ve politika konuuruz. Herkes yabanc telgraflar gzlyor. Hepimiz meclise gidiyoruz. Dev let adamlar yirmi drt saat durmadan alyorlar. M. Kemal' in asker nder ve sivil dzenleyici olarak dehasnn bir ei daha yok. Pekiyi, uluslar hi niin phe iindedirler? Bu gn Trkler kendi lkelerini kendileri ynetmeye kesinlikle karar llar. Bunun iin gereken yetenee sahiptirler. Avrupa onlar dinlemeden sulad ve onlara eit bir antlama hakkn red detti. Biz bunu deitirmeli, Dou'ya bir ans tanmalyz. M ill Meclisi ne lde yakndan incelediysem, onlara duy duum gven o kadar ok artt.
157
ON SEKZNC BLM
GAZ MUSTAFA KEMAL PAA . BU GN TRKYE'NN EN BYK ADAM I
L M D artk Ankara'y bildiime gre milliyetilerin kahramann da tanmalym. Fethi Bey beni bu leden sonra Meclis bakanyle tantrmaya ard. Lozan Konferans balyor. Belki bana izlenimlerini bildirecek. Bekleme odasnn penceresinden Paa'nn geldiini grdm. Yannda yalnzca bir emir subay var. Tabi onun kendisini seven ve ona gvenen insanlar arasnda, Lenin'den daha s k bir biimde, muhafzlar tarafndan evrildiini leri sren dedikodularn hi asl yoktur. M. Kemal Paa'nn bugn Trkiyede en byk insan olduunu anlamak iin gerek baa rlarnn dnda onu grmek gerekli deildir. Gerekten o, byk mucizeler baarmtr. Fakat dier insanlarn ona dav ranndan, bir insan onun bykln lebilir. Ben M. Kemal'le le yemeine oturduktan sonra ev sahibimin bana saygs ok daha fazla artmt. Her yanda herkes Paa, Paa! diyor. Bundan daha ak bir duygu olamaz. 158
Onun bir asker, bir devlet adam ya da bir konumaca olarak m daha byk olduunu insan merak ediyor. Oysa o, onlarn her n de mkemmelen baaryor. Bense ona, bir fatih olarak deil, sava nleyen bir insan olarak kran borluyum. Onu ilk defa bir devlet adam olarak tandm, bu yzden onun politik amalarn ve almalarn ele almalym. Byk olaylar, byk adamlar yaratrlar. Bir ulusun ha yatnda, M. Kemal'in bulduu gibi ok feci bir durum ancak bir kere ortaya kabilir. O Hamit rejiminin dehetinden kp, ondan sonraki yllarda zmir'in igali gibi ok ac bir devreye geldi. Btn reformcularn karakter yaplarn salamlatr mak ve bugnk duruma getirmek iin gerekli raklk d nemlerini ac ve keder iersinde geirmesi artt. Onu, rahmetli annesinin yznde grd uzun, strap l fedakrlk baz eyler yapmas gerektiine inandrd. Ve bu amatan hi bir zaman amad. Ancak burada, onlarn yannda insan hkmetin neden Ankara'da olduunu anlyor. Ve bu byk kalabalk insan topluluunun cesaret ve ilham iin bu bir tek adama bakt n gryor. Eer o kendi lksne inancn kaybetseydi her ey kaybedilmi olacakt. Btn yllar boyunca, onun balca sz Trkiye iin ya zgrlk ya lm. olmutur. Bunu iiten herkes, grmedike dnyaya yeni bir Trkiye'nin doduuna inanmaz. Gerekte lm ve kaybolmu gnler iin alamak bo, nk Trkler kendi lkelerinde adam ye* rine saylmamlard. Yabanclar stn, yabanc eliler prens tiler. Yeni Trk, yeni bir ulusun yesi olarak ortaya kt. Trkiye'nin Lozan'da ileriye srd tek bir istek bile kendi ne saygs olan insanlarn bo verecei bir istek saylmazdAma yine de byk devletler, Trkiye'ye eski Trkiye gibi davranmaya alyorlard. Ynetime olan ballklarm kaybetmi aznlk adna, onlarn iilerine karmaya hakk 159
mz yok. Szgelii Hristiyanlarn askere alnmamasnda di reniimiz gibi. Oysa Amerika, zencileri askerlikten muaf tutm amtr. M. Kemal'in, Fener Patrii'nin stanbul'daki entrikalarn dan sonra, dini olduu gibi kaldrmak istemesine amama l. Fransa ve talya devlet ilerine karm kilisenin her an kendi kanlarn emmeye hazr bir asalak bir kene haline gel diini grnce kiliseyi bir yana ittiler. Daha balangta ayn tehlikeyle karlaan M- Kemal, halifelii meclisten ayrm ve hocalarn glerini byk lde kstlam tr. Franszlara gre daha g yaplabilecek bir ilem. Gerekte o. Yunan ve Ermenilere kar teki Trk dev let adamlarna gre, ok daha hogr sahibi. Hatta o, onla rn Anadolu'yu batan aa yakp ykmalarn byk entri kac devletlerin kurban olmaya yanl yollara sokulmu in sanlarn kendini bilmezliine veriyor. O, onlarn ticaretteki yerlerini Yahudiiere vermektense, Trkiyeye ballklarn ispat ettikleri srece, geriye dnmelerini uygun gryor. n k inanyor ki, Trkiye'nin dnda onlarn yurtlar yoktur.
M. KEMAL'N ev hayat, kendini tamamen lkesine ada d iin birok fedakrlklarla dolu. Aylar geer ki dnya kltryle iliki kuramaz, elenemez ve tekdze hayatn deitiremez. Bu yapayalnz dalarn arasnda yeknesakl bir tiyatro ya da konsere gitmekle bozamaz. Avclk ya da baka bir spor yapamaz. Zaten tabiat da, kn byle bir spora izin vermez. Hayat srekli kafa ve vcut almalaryle doludur: Okuma, alma, planlama, herkesi grme... nk herkes Paa'y grmek ister. Kumanda bakmndan ikinci planda 160
alanlar deil. Bana gre o, kendi halkna milliyetiliin ne anlama geldiini aklayan bir profesre benzer. Belki de onun kiiliine tarihte en yakn kii Julius Caesar olabilir. Belki bir gn bize hatralarn brakacak zaman bulabilir. Byiece dnya Trklern neyi tarih iin deerlendirdiklerini re necek. Onun, Kur'an gnmzn artlarna gre yorumlayabilen uyank akl ve keskin gr buna yeterlidir. Trklerin kaybettikleri birok yzyllar telafi etmeleri gerekir. Bereket versin ki zgrln gelimesini nlemi, zorba, dinsel ya da tarihsel geleneklerin krkrne izleyicisi deildir o. Onun dndrc ve insan ateleyici nutuklarndan derlenmi bir kitap ok deerli olacaktr. Nasl san'atta en yksek biim en yaln olanysa belki de Dou'daki en mkemmel demokrasiyi burada grebilece iz. Bakan VVilson'un ilkeleri imknsz diye bir yana bra klm, Rusya Kar! Marx'm retimini izlemekten vazge mitir. M. Kema! Paa hi olmazsa kendi doktrinini strap amuru iersindeki bir lkede ortaya koymutur. Bugnk Trk devlet adamlar ne biimde olursa olsun ikinci meclisi (senato) eski imparatorluklarn ve krallklarn art olarak uygunsuz buluyorlar. Tek meclisin gecikmeyi ve srtmele* ri nleyen en iyi hkmet biimi olduunu ileri sryorlar. Zaman bunu ispat edecek. a BENM Paa'ya ilk rportajmda o byk bir astragan kalpak giyiyordu. Kalpak alnn zerine drlmt, sigara zerine sigara iiyordu. Reisicumhurluk makamnda bakanla r ve milletvekillerini kabul etmekle megulken ayn zaman da da tek ve kararl bir cevapla btn durumu zetlemek iin uygun ann gelmesini bekliyor. Bir konu zerinde srarla dur 161
mak, derinliine kolaylkla inebilmek onun zel karakterlerin den biridir. Benimle bir bardak kahve imeye hazrd ve derhal In giltere haberlerini sordu. Fethi Bey ona kendisini Londrada temas ettirdiim hayattan birka hatray anlatt. Kadnlar kulbndeki yemek de dahil... Kadnlarn ou Paann ha va artyle yorulmu mkemmel yz hatlarna hayran ola bilir. Bunun yannda onun delici cidd baklar size syleye ceiniz neyiniz varsa, bir an nce ak ve sakince syleyip ayrlmanz hatrlatr. Sesinde, iadamlarnn ve enerjik kii lerin sesine has bir zellik varsa da ses tonu ok gzel. Fran* szcas ok mkemmel, Trke'de ise tam bir hatiptir. Yz ve ifadesi bir fatihinki, fakat sesi kltrl bir adamnki. Ertesi sabah M. Kemal kendisine zmir halknn arma an ettii arabasnn, Ankara'dan hemen yirmi dakikalk bir uzaklkta, ankaya'daki kkne gidebilmem iin gnderdi. Bu yol blgenin en iyi yolu. tekiler sra sra ukurlar ve yo kularla dolu. ukurlara bazlar ufak talar doldurmu. Her ne kadar ankaya, ona halk tarafndan verilmise de o bu ara ziyi orduya balam, orada onlarn misafiri olarak yayor. Kardee sevginin rastlanlmayan ekici bir rneiydi bu. Merak ettim, Paa kendine hediye edilen stanbul'dan bir mi mar ile tarihinin dekorasyon iin getirildii Bursa'daki eve de ayn eyi m yapacak. ankaya'dan insan Ankara'y1 kubak grebiliyor. s ter len, ister akam olsun, daima kara gml olarak g zel manzaral. Yln sonuna kadar her sabah birka saat g ne alyoruz. Mezzinin gnde be vakit ezan okuduu her Dou'lu kasabann zellii gzel beyaz minareler burada da gze arpyor. ankaya'nn tepelerine yaylm, Paa'nn zel koruyucular Karadenizliler, bizim kadnlarmzn kadife ya da satenle kopya etmekten holanacaklar bir niforma 162
giymi halde gryoruz. Yine de bu moda Trabzon'dan geien askerler gibi, uzun ve iri yapllara uymaktadr. Kapda kahverengi iri bir kpekle karlayorsunuz. On dan sonra Muhafz Bakan Mahmut Bey, efendisinin konuk lar iin saklad neeli glmsemesi le bize, eve doru yol gsteriyor. Kk byk ve iyi yaplm. Salon ve giri odasnn bir letii yerde, beyaz bir mermer havuz fiskiyeleriyle gze ar pyor. Ankara'nn iki piyanosundan biri, br kede duruyor. Bu piyanolar galiba milttan nce elli be ylnda yaplm, almaktan ok ss iin oraya konmu. Byk bir masa, bir ka mkemmel bitki ve allm Trk ya da ran hallar salo nun i demesini tekil ediyor. Bir oda Paa'nn annesinin dairesine, br kendi oturma odasna alyor. Ev sahibim, Bat'da yaplm krmz maroken koltuun dan, beni karlamak iin kalkarken, bir kanun yapcsyle ko nutuuma zor inanabilirdim. Banda kalpak yokken, ak renk arkaya taranm salar, sk byklar, ok iyi tlenmi ve iyi dikilmi elbisesiyle ona, Londra'ntn parlamentosunda, Ingiliz olduuna ya da kuzeyden geldiine hi phe duyma dan rastlayabilirdiniz. Onun keskin zeksna Trkler arasnda pek sk rastlayamazsnz. Anlatt hikyelere nasl yrekten gldn grmek ok hotu. Bana sylediklerine gre.Paa'nn tipi ve cilt rengi, ken di halk Rumelilerinkine benziyor. Rumelinin kuzeyi ak cilt renkli insanlarla doluymu. Onun yaz masalarnn birinin ze rinde Napolyon'a ait birka kitap grnce, kendisine olaan st zaferi iin tebriklerimi belirtmektense, bu kk Korsika'l Napolyon hakknda bir kitap getirmeyi niin dnmedi ini zr dileyerek syledim. Cevap olarak Ltfen byle bir ey dnmeyin.. O beni bir byk General olarak ilgilendiriyor. dedi. 163
Anladma gre, sizin ilginiz hayranla kadar varryormu dedim. Ne sama bir dedikodu! Tabi ki byk strateji dehal kumandanlar inceliyorum. Fakat Sakarya'y Austerlitz'le kar latrmak byk bir kompliman saylmaz dedi. Her ne ka dar, onun bu szlerinin beni arttn itiraf etmeliyim. Odunla yaklan minede donmu ayak ve ellerimi st mam iin yapt tekliften yararlanrken M. Kemal'i dinliyorum ve birok tannm askerin benim yerime onu dinlemek iste yeceini merak ediyorum. Dnyann byk generali ve he nz krkna gelmemi bir insandan byle zel bir konumay* dinlemek ansn kim istemezdi? Baar kazanacanzdan hi pheniz oldu mu diye sordum. Hayr asla diye karlk verdi. Ben btn gelecei ilk anda grdm (hatta silhmz olmad zaman bile) ve en sonunda da yle oldu. Kan dkmn ve ykm nlemek iin geciktik. Fethi bey son bir are olarak Londra'ya gitti. nk biz kanla deil, mrekkeple yazlm bir antlama istedik. Bu byk adamn bu mkemmel davran savata pe rian olmu nesli iin bar isteme konusunda son bir abasr saylmaz myd? Kudretinden emin, kendisi iin kazanaca, erefi bildii halde bu insan Yunanllarn bar iersinde geri ekilmelerini zorlasnlar diye byk devletleri ikna iin ayr giriimde bulunmutu. Hazrlklara ara verilmemiti, hi bir ayrnt unutulmamt. Anadolu'da hazr kyl ordular, bar iin abalar devam ederken, byk ef niin dvm yor diye soruyorlard. Onun generallerinden birisi, daha sonra bana unu sy ledi: Paa hakknda, onu ordusuna kumanda ederken g r meden hkm veremezsiniz. Hi bir kimse onun kadar kor* 164
kuuz, onun kadar kendisini hie sayan, ama yine de adam larna onun kadar mfik olamaz. Cierlerine kaburgas kse bile o arya aldrmaz. Ve onlarn bandayken askerler inanrlarki her ey uygun gitmektedir. Diyorlar ki, o iyi gnde domutur. Kt gnde domu generallere Dou'da i yok tur. Ve zeks ak ve seik kararlar iin ok hzl alr, her eyin stnde o soukkanlln hi kaybetmez, muhake mesi daima yem dedir. Gerek subaylarndan ve gerekse askerlerinden bu yenil mez ilgi ve deeri kazanmasayd M. Kemal hi bir zaman bu meclisi kuramaz ve yeni Trkiye'yi yaratamazd. Genlik y l larn srgn, isyan ve rtbeden drlme olaylaryla geir dii halde, imdi kendisini diktatr iln etme frsat eline gemiken, halkn temsilcilerinden bu hakk almamtr. Diyor ki Meclis, bir tek adam deildir. Ben yalnzca meclisin bakanym. O Kemalist kelimesini iitmekten holanmyor. Bu kelime hareketin ruhunu anlatmyor. Ben lsem de, canl da kalsam hareket devam edecektir. Eer, herhangi bir kimse ona eserinden sz etse o, ya ben grevimi yaptm diyecek ya da btn erefi meclise ykleyecektir. Ben birok byk Avrupa devlet adamlaryle konutum, fakat hi birini ondan daha alak gnll bulmadm. Acaba bu AvrupalI devlet adamlarndan hangisi artlar bu kadar aleyhineyken byle byk zafer kazanmtr? Bu kk odann dentisi tabi ki hep yerli mal. Yemek masasndaki tabaklar Ktahya malt, hallar Anadolu hals, duvarlarda talarla sslenmi kllar, hatra ve dller asl. ou baars iin Mslman nderler tarafndan gnderilmi. O, basitlik inde, andan ereften uzak gerek bir demok rasi kurmu. Fakat onun kiiliinin damgas btn Mslman 165
dnyasnda m evcut... Elinde simiyetin anahtarlar var. Mil liyetilik, derin din bir anlam kazanm imdi. yi tannm b ir Trk yazar, biraz cesurane, Trklerin hareketini Hristiyanlkla e tutmu. Hristiyanlk gibi ok al ak gnll domu herkese strap biroklarna lm ve e hitlik getirmi, sonunda hi bir dmann mahvedemeyecei bir ruh ideali alam. Trkiye'ye kim dokunursa, btn slmlk alevlenecek ve en kuvvetlinin hakkndan gelecektir. Msr'da Ankara'dan kutsal Ankara diye sz ediyorlar. Gelecekte nerede meclisler toplanrsa, oras kutsal olacaktr. Bir msrl prenses Gazi Paa'dan bahsederken hep O nu byk harflerle yazyor. Lozan'daki delegeler, Ankara'da olan bitenleri yle perde arkasndan bir gzetleme imkn bulsalard! Ondan sonra da hl milliyetilerin isteklerini 'yerine getirilemez' diye kabul ederlerse, kendilerinin sebep olduklar derin, kkl nefreti durdurmay baaramazlard.
a
PAA ak ve samim deilse baka hi bir ey olamaz. Blf iin zaman yoktur. Bizim eski Babakanmzn kr k rne vnd u szler onun gururunu incitmitir: Bu in sanlara silhlar konuur. M. Kemal'in yolda Araoff'un etkisi altnda kaldn sylemek kadar gln ya da yalan bir sulama olamaz. Pa a, Rusya gibi bir memleketten gelen yksek rtbeli bir tem silciyle konuma arsn hi reddetmek istemez. Bu temsil cinin szleri. M. Kemal'in kendi muhakemesini kullanmak ve karar vermek detini deitirmez. O pratik bir amac yoksa nadiren konutuu halde bana eski bir okul arkada seviyesine inecek kadar yaknlk gs 166
tererek eref verdi. Yine de beni artacak kadar deime leri ve bazen de ok souk nezaket seviyesine gelmeleri ol mutur. Bunun benim milliyetimle ilgili olduunu sanmyo rum. 0 yalnz kime deil, kime, ne zaman gvenebilineceini biliyor ve sanrm ben, dnmeden, tehlikeli bir konu a mtm. nsan onun byle bir dvn ortasnda devaml yaa mamasn istiyor. Bazen ar bir zek, ya da koyu br sert likle halka uygun olmayan bir olaya kzd zaman, kendine hkimiyetini kaybediyor. Hi olmazsa kendini tutamyor. Yeni lke onun ynetici otoritesinin biraz zayflamasndan hl zarar grebilir. Meclis'te ok ar uta yeler var. Onlar M. Kemal'den de ar. Onlarn kontrol edilmeyen konumalar felket getirebilir. Ben gerekten ok iittiim muhalefeti yokladm yalnzca halen g bakmndan zayf, olduka basit dnceli kk bir grup insan buldum. Her neyse cidd bir tehlike olabilecek baz sama tedbir ler, hakiki zgrle aykr decek dnceler meclise ge tirilm i ve konuulmutu- Arnavutlarn ve Araplarm meclisten karlmas ve seim iin bir yerde be sene oturmu olmak mecburiyeti gibi oyunlar bilhassa Paa'y vurmutu. Kzgn protesto telgraflar her yerden gelmi ve Paa bu oyunu dur durmutu. Yine de teki oyunlar durdurmak daha g ola bilir. Muhalefet bana milliyetilikte Franszlarn dedii gibi on drdnc saati aryor gibi geliyor. imdi O, kendine gvenenler ve her eyi onun iin feda edenler tarafndan taplmyor, ayn zamanda son zamanlara kadar Sultann emrinde olup dorunun galebe alacan ve gerein hkim olacana inanmaya cesaret edemeyenler ta rafndan sayg ve hayranlk gryor. Onun kiiliinin Ankara'daki meclise daima egemen oiacana inanyorum. Kzm Karabekir'le arasnda rekabet ol 167
duu szleri bir geree dayanmamaktadr. Onlar ok iyi iki arkadatrlar. Biri brne sadktr. Kzm Karabekir nderi nin yerinde gz olmayacak kadar onunla vnmektedir. Yine de onun en ak talimat bile bazen kt yorumla nabilir. Yapmad ya da yapmaya niyetlenmedii eyler iin sulanabilir. Dilerinde baz glkler ortaya kacaktr. nk en sadk milliyetiler Avrupa'da bulunan diplomatla rn yerini pek dolduramayacaklardr. a HER NE KADAR davranlarndan insan anlayamazsa da, benim Ankara'da evinde kaldm kimse, evine bir Ingiliz kadnn gelecei fikrinden epeyce tela dtn sonra dan renmitim. Onun ilk izlenimi benim lehimde olmutu. Kadnlarn dncesi ise (benim hakkmda) Siz tam bizim Paa'mz gibisiniz ak renk sal, mavi gzl... Onun kz kardei olabilirsiniz Bu benim iin en yksek br kompliman, en mkemmel kap aacak bir paso olmutu. Mustafa Kemai, ev sahiplii yapmak ynnden hi za man kaybetmedi. Utun refakatinde sylenen Anadolu ark lar konserine beni sk sk davet ederdi. Onun evinde trk yemeklerinin en nefisini yedim: poulet la Circassienne (erke tavuu) Fstk suyunda Pili... Konserden sonra hep bunu takdim ederlerdi. Btn teki Trk yemekleri gibi, szgelii brek gibi itah ac ve imanlatcyd benim iin. Bir leden sonra Paa kknn evresindeki evlere bir ziyaret iin bize katld. Acayip bir gruptuk: Gazi Paa, emir subay Ingiliz kadn ve bir byk beyaz araba. Anadolu keileri, bizim okamalarmzdan holanyorlar nmzde bir birlerini takip ediyorlar. Ermeniler, ipek gibi kei kllarndan 168
K U V A 'I MLLYE ANKARASI
ok gzel allar ryorlar. Ankara ayn zamanda kediler ve tavanlaryfe nl. Tabi, peeli ev sahipleri, Paa'laryle konuma cesare tini bulmadan ayakta duruyorlar. Biz de kpeklerin durduu bir keye, sonra da kazlarn ve tavuklarn durduu baka bir keye yrdk. Birok Doulu gibi M. Kemal hayvan lara ok merhametli, onlar da fazla hareket yapmadklarn dan ok imanlyorlar. M. Kemal, herkesin gelip kendini grme hakkna sahip olduunu sylyor. Kyllerle konumaktan holanyor. On larn saf deerine ok inanyor. Trkiye'de doutan gelen bir det var. Bu kltrsz insanlar kendilerine uzanan dost luk eline ne kadar inansalar da kendi stlerinin hayatlarna girmekten ekiniyorlar. Yine de bizim lkeyle karlatrmam imknsz. nk Mslmanlarn byklere saygs her ne ekilde olursa olsun rtbe ve aile soyluluu bizim kadar ona nemli deildir. Derebeylik grenekleri bu insanlara btny le yabanc.
O
PAA'YI birka defa yaratt yeni Trkiye hakknda dncelerini, umutlarn, korkularn, kayglarn anlatrken dinlemek ansna erdim. lkesinin zgrlk ve bamszlk durumu yeni balamt. M. Kemal'in gayeleri de en yk sek dzeyine varmt. Bu insanm karakter ve politik baarlarn anlatmadan ya da incelemeden, zeksnn gcn ve derinliini size aktar makta tereddt ediyorum. Doulunun karakterine has ztlk lar ve g anlalma Batly hep artmtr. Paa kendi de erinden o kadar emin ki, kendini o derece kabul ettirmi ki, kendi kiiliinin eletirilmesinde herkesi yreklendiriyor hatta
169
yardm ediyor. Samimiyet adalet ve doruluu sevme kural larna kalmak artyle btn byk adamlar, biz gazetecilerin yarglarna, hogrrlk gstermilerdir. Eski, Japon ataszlerinden biri gibi: Eer yarglarnzda doruluk urunda ya nlmsanz, Tanr sizi koruyacaktr. Bunun iin Allah'a dua etmeniz bile gerekmez.
O
H YOKTAN ortaya km Yeni Trkiye karsnda tabi hepimiz heyecanlyz. Elbette bu insanlar bunu devam ettirmekte gldr. Eer biri sorarsa Bu adam soukkenllm koruyacak mdr? En mkemmel imknlar varken bunu yapmadna gre... Neden korkmalyz? O kendini Diktatr iln etmemitir. Servet ve erefe yz vermemitir. Rtbe farklarn ortadan kaldrmtr, diye karlk veriyoruz. lkede yeni bir silkinile inaat balaynca zengin ma den ve topraklar iletilmeye alnca o zaman ben, onu im diden bildiim iin, Paa'nn anavatann yalnzca zorbalarn ve yabanclarn elinden kurtarlmasnda deil ayn zamanda vatandalarn lkeyi ina gibi ortak br ama evresinde top lamasnda baar gsterdiini ispat ettiine inanacam. M illiyetilerjttihat ve Terakki'cilerin yapt bir hataya dmediler. Yani halklarna yrmeyi renmeden komay retmeye kalkmadlar. Bu onlar iin gerek bir tehlikeydi. G.?l ve iyi ynetilecek yeni Trkiye hayalini daha ba langtan grebilen btn kiilere tek szm Paa'nza iyi bakn. nk o yakuttan da kym etlidir
170
ON DOKUZUNCU BLM
GAZ MUSTAFA KEMAL PAAYLA KONUMA
T a OZAN'DA konferans toplandktan hemen sonra Gazi M. Kemal Paa bana u konumay ltfetti: Benim sorularm yle balad: Genel havann Trklerin aleyhine dnmesinde Byk Millet Meclisinin rol ne kadar geni olmutur?
Bizim tutumumuz hi deimemitir. Bizim birbirini tu t maz kararfar verdiimize dair sylentiler yalandr, dman larmzn akll propagandas bu yalanlan ortalkta dolatr maktadr. Hkmet yalnzca Milletvekillerine deil Tarihe de sorumludur. Basnn ileri srd konularda hi bir so rumlu ve kendine saygs olan bakan, varln borlu olduu ilkelere ballktan ayrlamaz. Btn bu yanl haberler baz lar resm makamlarda alan ngilizlerden kyor. Bunlar bizim sorumlu olmadmz sava uzatmaya alyorlar. Bi zim bar iin yaptmz yorulmaz abalar ve onun sonu 171
larn hep biliyorsunuz- Her ne kadar ahsen ben sulanyor sam da bundan ben sorumlu deilim. Ben yalnzca Meclisin Bakanym. Meclis demek tek adam demek deildir. Trkiye'yle Byk Britanya arasnda samimi bir anla maya varlacana inanyor musunuz? Bizim eski geleneksel dostluumuzun geriye gelece inden pheli deil, eminim. Olmamas iin bir neden yok. Lehinde de pek ok sebepler var. Bizim zgrlmz uru na eref ve namus dnda istediimiz bir ey yok. Biz Sulta n, daha ok zgrlk temini urunda uzaklatrdk. Lozan Kanferans'ndan iyi sonular kacan dn yor musunuz? Tartmalar ne kadar uzun ve ne lde gecikmeli olur sa olsun bar getireceinde hi phe yoktur. Ne var ki da ha uzun bekleyemeyiz. Byk devletler, sonradan kabui et mek zorunda kalacaklar gerei, yani urunda o kadar feda krlk yaptmz, son kanmza kadar dvtmz zgr lmz bize tanmayan artlar kabullenmeyeceimiz ger ein? imdiden anlamallar. Her ynden biz bar istiyoruz. Bylelikle, memleketi yeniden ina in zaman bulmu olaca z. A yrntlar belki imdi zaman alyor. Fakat ana sorunlar hemen zmlenmelidir. Gazeteler Ankara'y, yabanclardan ekinmek ve kaba davranmakla suluyorlar, dedim. Bu sulama, propaganda amacyle ortaya atlmtr. Biz hakl ve akla uygun isteklerimiz iin direniyorsak bu kabalk m saylmaldr? Bizim yabanclar sevmeme sulamasna ve recek cevabmz yok. Benim btn hayatm ve her yaptm hareket Avrupa'dan nefret etmediimin bir delilidir. Ben hi bir zaman nefretler esasna dayanarak dvmedim. Yalnz ca gerei korumak iin savatm. Ayn ilham, politikamza nderlik yapmaktadr. Ben hi bir ulustan, hkmetinin hata172
Jarndan dolay nefret etmekte devam etmedim. Ben Bulgariarla dvtm halde bugn onlarla dostum. Yunanllara ayn duygularla doluyum. ok gemeden sizine de br byk devletlerin karmasndan nce naslsa yine yie dost olacaz. ngilizler kendileri nce doru yoldan ktklar iin, hatalarn grp pimanlklarn belirtmelidirler. Hristiyanlar siz mi sryorsunuz yoksa Anadolu'yu panik iinde kendileri mi terk ediyorlar? Bu konuda hi bir tedbir alm deiliz. Onlar kalmak ya da gitmek konusunda tamamen serbest braktk. Onlar zellikle Amerikallarn dinsel ayrlk konusunda yaptklar propagandadan dehete dmlerdir. Onlar Yunan ordusu nu takip eder ve kamaya alrken biroklar da geriye gel mektedir. Bugn aramzda iki g biimi grebilirsiniz. Birisi ayrlanlar br de dnenlerdir. Hepsi biliyor ki Hristiyanlar ister yabanc, ister bizim uyruktan olsunlar, her zgr mem lekette kendilerine verilen tam zgrlkten, her zamanki gi bi imdi de yararlanacaklardr. stanbul'daki durum sizin in tatmin edici mi? Biz Mudanya'da yaptmz vaatleri tutacaz. stan bul'da yabanc askerleri grmek normal deildir. Mmkn olan en ksa zamanda onlar ayrlmaldr. Onlarn varl anor mal bir durum yaratyor. Bu nedenle biz meclisi Ankara'da kurmak zorunda kaldk. Bu durum daha ok uzamasna izin verilmemesi gereken bir erefsizlik hali yaratyor. Lozan'da, konumalar devam ederken, bizim stanbul'u elimizde bulun durmamz, herkes istediine gre, byk kuvvetler silhl bir garantide direnmelidir. Bizde muhafazakr hkmetin i bana gemesini kutlanacak bir konu olarak buluyor musunuz? Bu konuda konumak iin henz zaman erken. Bizi In giliz ve teki devletlerle dosta ilikilerimizin kurulmasnda 173
yardmc olunmasn istiyoruz. Sizin partileriniz bizi ilgilendir mez. Biz genel olarak her trl yaylma politikasnn kar sndayz. nk uluslar kmaza sokan bu politikalardr ve bizim grmze gre bu politikalar hi de politik deildir. Boazlarn serbestlii konusunda ne dersiniz? Lozan'daki delegelerin syledii gibi biz bir byk dev letin emrinde bamszlk deil, tam bir bamszlk istiyoruz. Bu blgede karlar olan btn devletlerle konuyu konu maya hazrz. stanbul ve Marmara denizi bize verilmedike byle bir bamszlktan sz edilemez. Bizim ulusal snrlar mz olmaldr. Yani Trklerin igal ettii blgelerin snrlar... Pakt mzaland zaman snrlarmz ve dman hatlar neyse kabul ediyoruz. Eski Osmanl imparatorluundan vazgetii miz yerlere karlk bu akl d bir istek midir? Aznlklar ko nusunda Fransa'yla yaplan antlamann destekledii ve An kara'da imzalanan ulusal paktn esaslarna balyz. Sava tan beri byk devletler arasnda yaplm antlamalarin aznlklara verdii btn haklar tanmaya hazrz. Yalnz u aka anlalsn ki istediimiz kesin bamszlkla uyuma yacak her trl yabanc denetim imknszdr. Trkiye'de ya ayan baka devlet mensuplarna, kapitlasyonlar gibi zel haklarn verilmesine de tamamen karyz. Bizim halkmzn sahip olduu btn haklara onlar da sahip olabilirler. Fakat Fransa, ngiltere ya da Amerika'da yabanclara tannmayan zel haklar biz de hi bir zaman tanmayacaz. Bizim elde etmeye kararl olduumuz tam bamszlk idealimize mey dan okuyacak kimse varsa o kimse bu lkmzden ilham al m btn Trkleri ortadan kaldrmak imknlarn arayp bul maldr. Eminim byle bir ortadan kaldrmaya, uygar dnya izin vermeyecektir. Aksine dnya uygarl Trkiye'mizin de gelecekte bir yeri olduunu ok gemeden renecektir. 174
Trkiye, uygarl ksteklemek deil, gelitirecektir. Bu yn den uygar lkeler onun bamszln desteklemelidir. Aralk yirmi iki tarihinde Morntng Post gazetesi bu ko numa hakknda u bayazy yaynlad: M. Kemal Paa nn bizim muhabirimize verdii rportaj Lozan'da varlan bir ana anlamay destekliyor. 0 da, Trkiye'nin yeni yneticilerinin bu lkeyle dostluk ilikilerini srdrmeye istekli olduklardr. Lozan'da Boazlar ve askerden arnm blgeler konusunda sonulanmak zere bulunan antlama, belki de gereklerin ve savan eiinde pek uzun mrl olmayacaktr. Fakat bu, byle br antlamay ktlememiz iin bir neden olma maldr. nk hi olmazsa bu Trklerin Batl devletlerle bir anlamaya varmak iin gsterdikleri bir iyi niyet belirtisidir. Oysa bu devletler kaderin garip bir rastlants, Trkiye'nin en gerek dostuyken Dnya Sava'nda kendilerini onun dman olarak iln etmilerdir. Lozan Konferans, Trakya snrlar zerinde tartm ve belki de aznlklarn korunmas, Boazlarn emniyete alnmas konularn zmlemitir im diyse kapitlasyonlar, kilise, Musul'un gelecei konusunda bir anlamaya varmaldr. Lozan'n en byk nemi, dnyaya Kemalist Trkiye'nin Bolevik Rusya'nn penesinde olmad n, Trk milliyetilerinin bir saldrgan kovup tekinin emri ne girmeyeceini, Ingilizlerin doudaki dominyonlarn para lama oyununda Trkiye'yi bir satran piyonu olarak kullan may hesaplayan Moskova'nn hrsl plannn btn ihtimal leriyle suya dtn ortaya karmasndadr. Boleviklerin tamamen aldatldklarn sylemek iin henz vakit erkendir. Fakat onlarn konumalarnda ve sesizliklerinde bunun ifadesi gizlidir. Onlar Lozan'n bir Cenova olmadn, zgr Curzon'un, zincirli Curzon'dan btnyle deiik bir insan olduunu anladlar. Chicher'in kendi Rapollo'su vard. Belki de bu onun son zaferiydi. 175
M. Kemal kendisiyle yaplan konumada dedi ki: Emi nim ki, Trkiye ve Britanya arasndaki geleneksel dostlua sonunda dneceiz. Bunun iin bir glk grmyorum. Koalisyon hkmetinin dyle bu son glk de ortadan kalkmtr. Lord Curzon, Trklere olduka sert fakat kt ni yetli deildi. Ak fakat incitici deildi. O imdi Algeciras'ta (Elcezire) toplanmakta olan dk meleklerin kongresine ynelmi tahrik edici tehditleri brakmtr. Gerekten Di lerinin beyanlar gsteriyor ki Lord Curzon, Ankara'nn de legeleriyle srekli ve dosta bir anlamaya varmak iin sa mim olarak endie etmektedir. Eer o Britanya nn haklarn' korumay dnyorsa o lde Trk devletinin bamszl n tanmaya hazrdr. Kemal'in ayn artlar kabul etmeye hazr olduunu grmek de bizi memnun ediyor. Bylece o kendinin yalnzca bir asker deil, bir devlet adam da olduu nu gstermi oluyor. Onun devi henz bitmemitir. Aksine yeni balamaktadr. O lkesini Yunanllardan kurtarmtr. imdi ayn lkeyi ekonomik rmenin etkisinden kurtarmak zorundadr. Bu byk devde, ngiltere'yi en yakn yardmc olarak bulacaktr. Fethi Bey, ona aka, Avrupann, Trki ye'nin ekonomik ynden yeniden kalknmas iin ne kadar yararl olabileceini belirtmitir. Mr. Margenthau'nun son demeci de Birleik Amerika'nn bor vermede glk kara cana onu inandrmtr. leri bir gelecekte Byk Britanya' nn ibirliiyle Bolevik Rusyann klelii arasnda bir seim yapmas gerekecektir. O imdiden doru yolu semi gibidir. Hem kendi memleketi, hem de bizim iin bu yolda devam edeceine inanyor ve umuyoruz.
176
YRMNC BLM
MUSTAFA KEMAL PAA
KADERNE HKMEDEN NSAN
( j r ZLERM Paa'mn yaz masasnn zerinde asl g* zel bir Trk kadnnn portresine iliti. Ne sevimli bir yzl dedim. Annem dedi Paa ak bir gururla. Acaba onu grme erefini sizden rica etsem ok mu kaba olurum? dedim. ok hastadr, gece gndz doktorlar banda. Korka rm ki hi iyilemeyecek, Bundan sonra hastann apartmanna giden merdivenle re trmandk. Onu geni bir divann stnde yastklarla des teklenmi olarak otururken bulduk. lk bakta onun lmn eiinde olduuna inanmak gt. M. Kemal onun btn straplar benden gelmektedir. Srgnde benimle birlikte geirdii zaman dkt gz ya larnn ve ektii skntlarn sonucudur bu. Sesinde keder szlerindeyse bir aclk vard. 177
imdi olunuzun zaferinde size ait olan yeri alabilirsi niz, dedim. Olunuzla kim bilir ne kadar vnyorsunuz. Olunuzun hayat olaanst bir hikyedir. Onunla konu maktan ve eserini grmekten eref duydum. O, bana byk bir heyecanla teekkr etti ve dedi ki; Tanr'nn, olumu anavatan kurtarmak iin gnderdiine inanyorum. Olum, bana daima efkatli olmutur. Bana sevdii bir esansla kokulandrlm ipek bir mendil verirken, beni daha nce daha dorusu, on yl nce stanbul'da grp grmediini sordu. Olaanst bir bellei var, diye Paa fsldad. Birka gn sonra bizim iin bu aziz kadn bir daha grmek frsat btnyle ortadan kalkacakt. Daha sonra stanbul'da iken M. Kemal'in annesinin gs terdii byk dknl zerinde konuurken bir Trk: Bu olduka tabidir. Dou'ya zg bir zellik. Elleri kanda, ruhu crm ve sula kararm bir insan bile annesinin nn de saygyla eilir. Gnein parlamasna ne kadar aarsanz buna da o kadar an dedi.
M. KEMAL'N genlii ve parlak gemiinin yks Anadolu'da tabi ok iyi bilinmektedir. Bin sekiz yz seksen bir de Selnik'te domutu. Ve efsaneye gre onu ocuk iken oyunlarda grenler u ufak ocua iyi bakm bir gr o lke sini kurtaracak derlermi. Cildinin rengi bir msr kadar ak m. Jeanne d'Arc'n hayatn okuyanlar hatrlayacaklardr; doum gecesi, doum yerinin tarifiyle balamaktadr . b tn hayvanlar tuhaf bir tarzda heyecanlanmlard. Tavuklar, kazlar ve domuzlar kutlayc korolarna devam ediyoriard. 178
Bu blm zerinde yorum yapan bir arkada muhtemelen her birimizin doduu gece, ayn eyler olmutur, fakat hi kimse buna dikkat etmemitir, demiti. imdi burada gerekleri konuacam. Bir yl nce ok azmz onun adn duymutuk. Umutlarn kaybolduu bir an da lkesini kurtarmak iin bilinmeyen bir kiinin ortaya k ne kadar sk olan bir eydir. M- Kemal'in babas daha o ocuk yata emsiefendi oku luna devam ederken lmt. Sonra birka yl in annesi onu amcasnn iftliine gtrmt. Hayat gneli tarlalar iinde kargalar ldrmekle geiyordu. Doa'nn srlarn abyor kendisine karan olmad iin zgr yetimenin zevk lerini tadyordu. Annesi, gen beyinlerin uzun sre disiplinsiz kalma sndan yarar grmeyeceine inand iin, ocuu Selnik'e geri getirtmiti. Bu deney baarl olmamt. Sradan olma yan ocuklar gibi, o da daima ban derde sokuyordu. So nunda eve gelip askerlik oyunu oynamasna izin verilmiti. Edison'un sempatik olmayan okul retmeni, annesine bu olann akl bozulmutur. Onunla hi bir ey yapamayz, demiti. Byle sylemesinin sebebi, arkadalarndan birine soda iirmek, onun yapaca gazn hastay havaya kaldrp kaldrmayacan grmesini istemesiydi. Bayan Edison olu nun eitimini kendi zerine almt. Bylece Edison'un son radan yazdna gre annesi, Tanr'nm yeryznde en se vimli ve mkemmel bir retmeni olduunu gstermiti. Paa'nn annesi onun asker olmasn istemedii iin, ocuk ondan habersiz asker bir okulun snavlarn baaryle gemi sonradan annesine sonucu bildirmiti. Okulda ok zeki ve alkand. Franszca ve matematie kendini vermi tiFakat bir okul rencisiyken bile, lkesinin aclar btn
179
hayallerini yitirm iti. Abdilhamit'in zorbal aleyhine ko miteler dzenlemi, konumalar yapmt. lkeyi kurtarmak iin yalnzca ordunun yeterli olmadn anlamt. Okul ar kadalarndan bazlarn politika zerinde almalarnn gere ine inandrm, gelecein tohumlarn o zaman atmt. Daha balangta, her eyden nce, Fransz ihtillinin btn inceliklerini renmeye vermiti kendini. Nn olmu tu, nasl olmutu, ne hatalar yaplmt? Fedakrlk ruhunu douran hangi dealler olmutu? Fransa'ya ve nsanla ne kazan getirmiti? Bunlarn hepsini anlamak istiyordu. Btn arkadalar uyuduktan sonra gen M ustafa eline geirdii her kitaba dalyor her heyecanl konuyu bitirmeden brakmyordu. Ertesi sabah rendiklerini bir araya getiriyor bir gnlk gazete karyor, bunu arkadalar arasnda dola tryordu. Bu srada askerlik almalarn da bolamyordu. Yz balk rtbesine ktnda Abdlhamit onu hemen Suriye' ye srmt. am, Beyrut ve Yafada devrim planlarn daha ok ol gunlatrmt. En sonunda M erutiyet iln edilmi, annesine Selanik'te kavumak imknn bulmutu. Bu hl sakin, bir aile hayat demek deildi. stanbul'u isyanclarn elinden kurtarmak iin askerler yrrken, Mahmut evket Paa'nn kadro kumandanlna atanmt. Trablus Savandan nce Syrenaique'de, sonra da Btngazi'de bulunmutu. Dnya sava patlaynca Sofya'da asker atee olarak bulunuyordu. Fakat derhal anakkale'de bir tmen kuman danlna atanmt. Tmenini hazrlayp dzenleyince Geli bolu'ya yrmt. ngiliz ordularn, yalnz Gelibolu'da deil Anfafarta'da da yenen oydu. Bizi anakkale'den dar srdkten sonra, Kafkasya'ya 180
15 inci Ordu kumandan olarak gitmi, Bitlis ve Mu'u Ruslardan geri almt. Bir sre 6'nc orduya Alman generali Falkenhayn emrinde kumanda etmiti. Kumandannn yn temlerini insanlarn hayatn dikkatsizce harcamasn hi sevmemiti. Bu nedenle istifa etmi, stanbul'a dnmt. Halife'yle birlikte Hindenburg'u ve Ludendorf'u ziyaret ettiinde, bana sylediine gre, savan douraca byk zararlar orada ilk defa aka grmt. Yine orada ilk defa Trkiye'nin kendi planlarn yapmas gerektiini hissetmiti. Sava bitip silh brakmas imzalandnda Suriye'deydi. stanbul'a byk umutlarla dnerken Mondros kalleliiyle yrei burkulmutu. Gl adam keder iinde uzun sre kalamaz. abucak lkesinin arsna karlk verdi. Dou'da m fettilik grevi teklifini hemen kabul etti. Anadolu'da, isyan hazrlamak iin yola kt. Samsuna ayak bast andan itibaren eylem ba lamt. Bataki adama ne demeliyiz. Kahraman m? Dahi m? Onun Kaderi gklerin kitaplarnda m yazlyd, yoksa yle sylenebilir miydi: Ben kaderimin efendisi Kendi ruhumun kaptanym.
YAPILACAK iin btn ayrntlar hazrlanmalyd. Her hangi bir yerden, hi yoktan bir ordu bulmak gerekiyorduBtn zorluklara ramen bu ordu bulunmu, yle br eitil m iti ki, Yarbay MougiYnin, bana sylediine gre, dnya nn en iyi disiplinli ve en iyi subaylarna sahip bir ordusu meydana gelmiti. Belki de on be gn aralksz sren Sakarya sava b
181
yk bir zafer olarak kaydedilebilir. Bu yzyln nemli sava larndan biriydi o. Binbalardan biri talimat alrken ekilme hattnn neresi olacan sorduunda ekilme diye bir ey yoktur. Daima ilerleme vardr. Yoksa siperler iin kazdnz hendeklerde lmek gze alnmaldr demiti. nn zaferinin yldnmnde, smet Paa, zaferi ve an lam hakknda bana bir eyler anlatt. Elinizde zafer kazana cak ara yokken zafer kazanmann anlam? nedir? Asker uz manlar ilerleyi ve zafer konusunda pek ok sayfalar yaz mlardr. Bir gn umarz ki Paa kendi gryle bize bu sayfalar verecektir. Uzun yllar sessizlik ve yalnzlk iinde ac eken insan larn direnii hakknda ne sylemeliyiz? Bizim iin uzaktan bakp yalnzca acmak ve hayran olmak yeterli deildir. Hi olmazsa birimiz kp dostluk elini uzatmal ve yrekten ge len sempati duygularn belirtmeli. Ben bunu denedim, fakat yapamadm. imdi bile Ankara'ya gitmenin bana neye maf olduunu syleyemem. M. Kemal bir ulusun douunu yazya geirmelidir. Ha lide Hanm'dan ise zavall halkn straplarn dile getiren binbir fotoraf istiyoruz. - yklm ky evleri, alayan ve a lan kadnlar, anne ne var? diye alayan kkler- Savan erkeklere neye maf olduu, zgrlk ve doruluk savunma snda erkeklerin ektiklerini... Onun bir yazsnda Bize dnya, parya demektedir. Bu kimin umurundadr? Biz eref iersinde leceiz. Komular mz bize yiyecek vermemi, bu kimin umurunda? Bizim ken di topraklarmz bizi canl tutm aya yeterldsr. stmze giye cek birka ul bulabiliriz, szleri vard. Lozan'da vatandalk heyecan bakalar tarafndan, kabalk diye nitelendirilmitir. Kendilerini yaratan milletler, kendi kendini yapan insanlar gibi, eer erefyseler en al 182
kan atalarnn kendilerine veremeyecei kadar grev ve hak duygularyle doludur. Bundan baka yzyllar boyunca bize miras braklanlar kolaylkla kullanabiliriz. Urunda dv tmz ve ac ektiimiz idealler bizi bar bar bartyor. Ellerinizi ltfen bizden ekin. Trkiye'de olup onun halk nn kahramanln renmek demek, oniarn ne kadar akl banda ve lml olduklarn anlamak demektir. Paann kadnlar hakkndaki gryle tabi ilgiliydim. Ben Ankara'ya geldiimden beri onun dncelerini gnlk hayata ne derece uyguladn renmek istiyordum. Amerika'da ya da ngiltere'de tek bir konuma yapma dm ki sonunda harem hayat hakknda birka sama soruy la karlamayaym. Bu sefer Londra'da bu eski samalk yi ne ortaya kt. Benim verdiim karlklar ya uydurulmu ya da biim deitirilmi. Bizim kadn haklar iin gsterilerimiz srasnda benim le bir konuma yaplmt. 0 zaman kadnlarn ya herhangi bir meslekte hayatlarn kazanmakta bamsz braklmalarn ya da Trk kadnlarnn barndrlmas ve korunmasna benzer bir biimde davranlmasn nermitim. Ertesi gn byk bir gazete, stte benim resmim altnda u yazyla kmt: ngiliz yazar ok kadnla evlenmeyi tlyor. Gazete da ha sonra benim yalanlamam bast. Fakat bir gn nceki yazy okuyan binlerce insan bir gn sonraki benim yalanlamam okuyamamt. Bir Glasgow gazetesi hi olmazsa unlar yazmakla hatr saymt. Benim halkmn presbiteryan oldu unu bildiime gre benim szlerimin en iyi yorumu delilik olacakm. Amerikan basn, benim, Trkiye'de ok kadnla evlen menin bulunmadn hi bir Trk kadnnn Avrupa sistemi ne dayanamayacan yazmamdan son derece tedirgin olmu tu. Onlar Trklerin birden fazla kadnla evlendiklerinde dire183
nirierken ben de karlk olarak Birok insan evlenmek yrek liliine bile sahip deilken nasl olur da Dou'nun erkekleri nin her biri drt taneye sahip olabilir? sorusunu sormutum. Benim yargma gre kadnlarn haklarnn gelimesi Trkiye'de baka yerde olduundan daha salam esaslarla balamtr. Byle bir durum onlara yardm da etm itir ve bu uurda ilerleme devam edecektir. Bugn lkede yaplacak o kadar ok ey var k, pek az kadn, bu byk in yaplma snda ileri kp, kocalarnn yannda yer almakta duraksamayacaktr. Rekabet ve kskanla burada hi yer yoktur. On yl nce olaanst akclktaki konumasyle hatip, Hamdullah Suphi (Tanrver) kadnlarn zgrln savu nuyor, onlar araflarn bir yana brakp lkenin ynetimin de yardmc olmaya aryordu. Bugn M. Kemal'in bizzat kendisi, her zaman onlara seslenerek harem usulnden ay rlmalarn, kocalarna yardmc olmay renmelerini tlyor. Ben tekrar tekrar yazdm ve syledim ki kadnlar er keklerle rekabet etmemelidirler. zgrle giden yol, bu yol deildir. Hrriyet arkadalar arasnda geliir, birbirine kar nsanlardan kaarM. Kemai Gelecek yl bu zaman, kadnlar zgr olma ldr, yzn amal, erkeklerle bir araya gelebilmelidir, demiti. Erkekler bunu nasl karlayacaklar? dedim. ster sevsinler, isterse sevmesinler, bu nemli deil. zgrlk muhakkak gelmeli. Erkeklerin giyiniindeki detlere de fazla sabrl grn myor. Yaz geldii zaman bizim kalpaklarmz ok scak gelecektir. O zaman bizi gneten korumas iin kenarl apka giyeceiz. Irka zel kyafetler giymek zaman ge mite kalmtr. Rahatlk iin giyinmeliyiz. Hamit Bey ve Lozan'daki teki delegeler ayn dnce 184
dedir. Onlara gre eski geleneksel giyini Avrupa'da Trk' lere aalk bir rkn yesi damgasn vurdurmaktadr.
O
CESARET elime alarak ona, arkadalarnn bir pren sesle evlenmesinden korktukfarn syledim. Bu hi bir zaman acele olmayacaktr diye cevap ver di. Ben, kendi halkmn arasndan, karakteri ynnden btn ilerimde bana ayn lde elik yapabilecek, eitim ve renim grm bir kadn setim bile. Yarm karakterli biri siyle tam bir karakterin birleiminden mutluluk domaz. Fa kat ben demokrasiyi temsil ediyorum. Rtbe beni ilgilendir mez. imdi herkes M. Kemal'in gelecekteki karsndan ko numaktadr. Lozan'daki delegeler bir okul ocuunun he yecann duyarak ona bir yzk satn almlar. Komular, tatl, kk bayan Ruen Eref ve kabiliyetli kocas, an kaya'daki byle mutlu bir rastlanty gerekletirmek u runda almaktadrlar. Bayan Ruen Eref bana, Mudanya Konferans srasnda Paa'nn mstakbel kaynpederinin evinde kaldn ve Latife Hanm'm yabanc lkelere gnde rilen mesajlarda, ngilizceyi ve Franszcay ok iyi yazp, ko nutuu iin ok yararl olduunu sylemiti. Mstakbel bir e iin Bayan Ruen Eref'ten daha iyi bir destekleyici olamazd. O ve kocas, Adnan Bey ve Hali de Hanm gibi Paa'nn izinde her eyden vazgemilerdi. Buna ramen, yaptklar fedakrlklar anlatmam ve Trki ye'nin her yannda, ektikleri skntlar belirtmemi istemi yorlard. imdi kendi kk iki odal evleri, gzel resimler le o kadar gzel sslenmiti ki bir kulbede ak tarifine ok iyi uyabilirdi. Anadolu'daki gmenlere yardmda al 185
an kadnlarla 'birlikte Kzlay grevi yapmaktadr Ruen E ref hanm... nsann, stanbul'da balatlm teki toplumsal reform lara bu kadar uzun sre ara verilmesine gnl raz olmuyor. Fakat eitim ve btn br gerek lerlemeler gibi bu re formlar da uzun sreli savalara dayanamyorlar. Bu insan lk iin ne byk caniyane kayptr. Birok Trk gelinleriyle tantm, biroklarnn zel liklerine girdim. Trkiye'deki evlilik konusu beni son derece ilgiendirdi. Yllarca nce br Trk geliniyle tanmtm. Evlenmezden nce kocasn hi grmemiti ve evlendikten sonra ise ondan nefret etmiti. Onun bir kusuru yok, ama ben onu sevemiyorum demiti. En sonunda evden kam, kendi sinin setii biriyle evlenmi, bu defa ise yirmi misli mutsuz olmutu. Baka bir geline se, kendisine iyilik olsun diye evlen meden nce gelecekteki kocasn grmesine izin verilmi, fakat ondan sonra, buna ok piman olmutu. Bu davra n hayatndan btn romantizmi alp gtrmt. Bir de unu aklamt. Yan pencereden onun geiini grmek iin gzm dayamtm. Olduka ilgisiz kk bir adam, fakat kaderimde bu vard. Belki daha kts de olabilirdi. Fakat bu kadnn dnne gittiimde uzun boylu, olduka yakkl gveyle karlanca bu ne demek? Ne oldu? diye sorunca o ok sakin bir biimde Her halde ben yanl adama bakmm demiti.
TEVFlK RT Bey'in sylediine gre Trkiye'de bo anmalar ok kolaym. Bylece evlilikler daha mutlu ve 186
uzun sreli oluyormu. Bu bilgiyi Ingiltere'de evlilik refor mu heveslilerine sunarm. Yalnz onlara Trk kocalarnn balangta byk ansa sahip olduklarn hatrlatmak iste rim. Trk kocalar hayat yarnda kendilerine ayak uydura cak birini semek iin annelerine timat etmektedirler. Bat'da genler kendi setiklerini, annelerininkine stn tu ttu k larndan Dou'nun bu akll davranna ilgisiz kalabilirler. Avrupal gelinler kendi dnlerinde biraz yabanclk duysalar bile, onlarn orada bulunmalarn en azndan zo runlu bir art olarak bekliyoruz. Trkiye'deyse gelin ya da gveyin imzalar evlenme ktlarna birbirlerinin nnde atlmyor. Hatta ayn gnde bile deil. Konuklar gelinin evin deyse gelin tarafndan elendiriliyor. Bize acayip gelen ba ka bir nokta, imamn ortada olmayan, imdiye kadar hi grmedii bir koca iin geline ok cidd sorular sormasn iitmektir. Beyaz saten brokardan yaplm, gm yldz larla ilenmi zerlerinde byk elmaslarn parlad gzel bir gelinlii hl hatrlarm. Btn gelinler boyunlarnda g m ipliklerden yapl halkalar tarlar. Bu iplikleri arkada* larna iyi ans dilemek iin verirler. Dnde iyi ans demek, iyi bir koca demektir. Ve ba na verilen iplik saysndan, benim iin bir yerlerde en azn dan elli kadar uygun evlenme aday bekliyor saylr. Bunun karlnda bizler gelin tahtnda oturmu geli nin nnden cidd bir trenle geerken ona mutluluklar dili yoruz. En sonra kadnlar iin yalnzca bir ziyafet veriliyor, ondan sonra da mutlu ift birbrleriyle tantrlyor. Gerek demokrasinin mkemmel bir rneine Dou'da bulunduum bir dnde tank oldum. Portakal iekleriyle bezeli, k dn elbiselerini giymi konuklar arasnda bavezirin ka rs gzme arpt. Sonra da olduka deiik tarzda, solmu ve eskimi araf ve feraceler giyinmi bir grup kadna 187
gzm iliince, ailenin hamamc kadnlarnn bu ziyafete a rsz geldiklerini anladm. Haremin kapsysa tamamen ak t. Bu demektir ki herkes hediyeleri grmek, elbiselere ve br kadnlara ait ze! eyaya hayran olmak iin haremi ge zebilir. Gerekten Zeynep'in bana sylediine gre herhang; bir kadn, herhangi bir Trk dnne arsz gidebilirmi. Siz ngiltere'de yalnz ok yakn arkadalarnz arrs nz, ama yine de gelen hediyeleri gzlemek iin gzcler kullanmak zorunda kalrsnz. Benim oda hizmetim Hayriye Kadn (renginden t r ben ona ikolata kadn derdim) koyu renkli demiryolu bekisiyle nianland zaman, Paa'nn ailesi tarafndan aileden biriymi gibi davranlmt. Fatma ve ben onun ku an satn aldk, fotoraf ekilmesini ve ayn zamanda d n elencesi olarak karagzn getirilmesini saladk. Saray hareminin iinde ve dnda yle zel ilikiler, o kadar ok romantizm ve ak ykleri var k... Bunlarn hep si ciltler doldurur. Trkiyede hi evde kalm bir kadna rastlamadm. Bakasnn da byle birini bulabilecei pheli. Yirmi sekiz yanda henz evlenmemi kzndan tr tel ve sknt iinde olan bir kadn hatrlyorum. Kz btn isteklileri red detmiti. Ve zavall annesi kzn bylenmi olduunu sa nyordu. Sonra bir gn bir koca ortaya kt ve bylece hi kye mutlu bir biimde sonuland. u anda insan, Paa'nn kendi rneinden te bir iler lemeyi umut etmiyor. O, yalnzca kendi eini kendi seme di, ayn zamanda imamsz evlendi. Bir evlenme dairesinde ilk defa kaydn yaptrmaya cesaret eden ngiliz gibi. Ben daima, bu adamn bir kere bar imzalandktan sonra birok devrimler yapacan sylemitim. Sz konusu davran 188
yapmas iin ise bar beklememiti. Karsna verdii hedi yelerin orijinallii slam peygamberini hatrlatyor. Hz. M u hammet kendi kzma bir Kur'an, bir namaz hals ve bir kahve deirmeni vermiti. M. Kemal ise gelecekteki kars na Generai Trikopis'in tabancasn ve bir Arap at verdi. Kars mkemmel bir biniciydi. araf, san rtecek ka dard. Bu kadnla tanmak mknn bulamadm iin ok zgnm. zellikle onun, benim okuduum Rochester'e ok yakn Chislehurst'te eitimini yaptn renince daha da zldm. Paa'nn evlenmeye kar bu zgr davranlar ele tirilm i ve slmiyet lkeleriyle tamamen zt olduu ileri s rlmt. O, bu sulamalar kabul etmemitir. uras bir gerektir ki Avrupa'nn hemen bitiiinde, olduu halde, kadnlar burada alar boyunca rahat bir mad d gvenlik iinde, hayat gereklerinden balar kesilmi, varln gerektirdii, cidd znt ve needen btnyle uzak yaamaktan yaknmamt. D dnyadan uzak kal mann onlar byle ayr bir kltrde yaar bir duruma getir mesi doa d deildir. Fakat harem, Trkler tarafndan bulunmamtr. ok evlilik ve harem Trklerin Fatih'le Bizans almasndan sonra balamtr. Harem ve ok evlilik, skntl gnlerde kadn larn korunmas iin en iyi yollar olmutur. Ayn zamanda Kafkasya'dan gelen esirler iin mkemmel bir okul vazifesi grmtr. Doulu kadnlarn btn ktlklerde dinin kusurlu ol duunu sylediklerini ileri srmek yanltr. En cahil bir kim se bile, slmln aaal dnemlerini byk kadn isimleri ni hatrlayacaklardr. Hz. Muhammet'in kendi kz Cennetin hanm koyu tenli Arap dinleyicilerine yz arafsz konuabilmiti. Badat niversitesinin nl profesr Zeynep de
189
araf giymiyordu. Hatice ok gzel sesiyle halkn nnde okuyor ve btn Dou'da hayranlkla dinleniyordu- Raziye, bu lkelerdeki ilk byk gezginlerden biri, ayn zamanda byk bir konferansyd. Bu nedenle kadnlarn bu uzun sreli dnyadan uzak kalmlndan kendilerini mi sulu tutmal? Yoksa Abd|hamit rejiminden tr m bu byleydi? Mustafa Kemal, Hz. Muhammet'in kendi kzna verdi i haklan, karsna teklif etmekle kalmam, Bizansn Ms lmanla sonradan ekledii geri detleri bir vuruta silip sprmt.
190
YRM BRNC BLM
BR TRK KABNES
NL BAKAN
GENLERN KABNES
B iZM altmz Avrupa tipi kabinelerin tersine bu meclisin kabinesi, hemen hemen btnyle kendini lkesi ne adam, gen adamlardan kurulu... M. Kemal Paa gen lie ok gveniyor. En yal bakan krk kisini gememi. Ona gre genler onartabilecek hatalar yaparlar, yallar ve grp geirmilerse altklar hatalar yaparlar. Paa'nn sa eli olan Fethi Bey de genlie inanmak tadr. Kendisi de henz otuz iki yandayken bakan olmu tu Burada Babakan ve kabinesi birbirinden tamamen ba msz. Birisi drlnce br kalyor. Biraz daha dikkat le inceleyince grdm ki buradaki bakanlara bizim bakanla rmzn hi olmazsa tasanda sahip olduklar sorumluluk ve insiyatif ok seyrek olarak verilmektedir. Onlar iin btn eletiri ve denetim aadan gelmektedir. Belki onlara Daire efi demek daha dorudur. Onlarn btn ilemleri meclisin denetimine aktr, zgrce tartlabilir. Bazen ar bir tar 191
tmadan sonra bile yerlerini koruyabilirlerken, dikkat etme den getikleri kk bir ayrnt dmelerine yol aabilir. Szgelii, baar gstermeyen bir adam, i bana getirme leri gibi. Hepsi de olaanst bir enerji, kendini veri ve he yecanla dolu, tuttuunu koparr insanlar... Her ne kadar resm bir kabine tekil etmiyorlarsa da meclisin nne ge tirilecek en nemli sorular hazrlamak iin aralarnda top lanyorlar. M- Kemal Paa istedii zaman bu toplantlara bakanlk etmektedir. Fakat kura) olarak bakanlk yeri Rauf Bey tarafndan alnmaktadr. Bakanlar, Reisicumhur ya da babakan tarafndan atanmamaktadr, onlar Meclis se mektedir. Bizim birok Avrupal devlet adamlarmzla bu dzeni konutum. Lord Curzon dahil hepsi bu sistemin s rekli baar kazanmayacan, ya da herhangi bir srekli ida reye baaryle uygulanamayacan sylediler bana. Trkierin ileri srdne, bakan kendi bakanlnn zel i lerini gzlemek iin seilmitir. Halkn bizzat kendisi par lamentodaki temsilcileri yoluyle kanun yapmndan sorumlu olmaldrlar. Meclis kanun yapmn ve uygulamasn denet ler. Onlar iin tabi k biz, Batllar karar ve hkm vereme yiz. Bizim onlar eletirmeye hakkmz yok. Rauf Bey krk yalarnda kelimenin tam antamyle bir centilmen... Avrupa'nn en iyi beyinleriyle iliki kurmu. l kesinin htiyalarna karlk verecek, cesaret ve canll amalar arasna katm bir kii. Zeksnn parlakl ve ken dini iine verii herkes tarafndan kabul edilmi. Eski bir denizci olarak son yirmi be yldaki btn harplerde kendini tantm t. Balkan savanda Yunan do nanmasnn tamamna kar, Hamidiye Kruvazr Kuman danl henz unutulmamt. zzet Paa kabinesinde Bahr ye Bakan olarak General Tovvnshend ve Amiral Calthorpe':la birlikte Mondros'a gitmi, mttefiklerle silh brakmasn 192
imzalamt- stanbul'daki Millet Meclisindeyse Mustafa Kemal'e balln aklamaktan ekinmemiti. Bunun ze rine ngilizler onu hapsetmiler, Malta'ya gndermilerdi. Yakkl, zeki, ok alkan zgr dnceli bir insan ola rak ok gemeden n plana kmt. Meclisin ilk bakan muavini olduktan sonra, geen maysta Babakanla getiril miti smet Paa'nn Lozan'da bulunmas dolaysyle im di Dileri Bakanlna da vekillik yapyordu. Ankara'da ka lm sresince birka defa onu konuurken dinledim. Kor kusuz nutuklar yalnz politik bir olay olmakla kalmyor, ba kentin dnda byk bir heyecan yaratyordu. ngiltere'ye sevgisini, eitimini onlara borlu olduunu hi saklamyor du. Mondros'tan ve Malta srgnnden sonra ngiltere'ye gveni sarslmt. Tapt bir hayalin bozulmasna yalnzca zlmyor, ayn zamanda ok beendii bir memlekete duy duu gvenin kendi vatandalar tarafndan alaya alnmas n kendine yediremiyordu. Yine de hkmetinin yapt ha talardan tr, bir koca ulusla atmayacak kadar akll bir insand. Gelecekte ilk adm ngiltere'nindir. Bar imza edilin ceye kadar ilikilerimizi gelitirmek iin daha fazla bir ey yapamayz, nmzde birok frsatlar mevcuttur eer Ingil tere isterse bize yeniden dnebilir, dedi. Ben de cevap ola rak alt ay iinde biz yine eskisi kadar byk dost olaca z, dedim. Bu yine tamamen size baldr dedi. Politik destekleri iin Fransa'ya ok byk haklar ve rilip verilmediini sordum. Milliyeti hareketi lk anlayan ulus olarak Franszlara byk borluluk duymaktayz. Bunu btn dnyann tank olmas iin akladm. Verilen haklara gelince saha herkese -aktr. Tabi bizim iin en krl teklifleri kabul edeceiz.
193
RAUF BEY'N eitim hakknda kkl dnceleri var d. Bunlar yeni ideale uygulamaya kararlyd. Adana'da bir okulu, ocuklara zmirin Yunan, Dou illerinin ise Ermeni, olduunu rettikleri iin kapatmt. Her Trk zmir'in, hi bir zaman Yunan olmadn. Yunanllarn byk devlet lerin kanatlar altnda bir yabanc aznlk olarak bann ba n tekil ettiini renmelidir, diyordu. Trk ocuklarna ta balangta, lkenin douu hik yesini reterek anavatana ballklar gelitirilecekti. Bi zim okullara, zellikle yabanc, iyi okullara ihtiyacmz var. Fakat bizim denetimimiz altnda eitimlerini yapncaya ka dar, bu dzenin dna kacak okullar, Fransz olsun, Ame rikan olsun, ya da talyan olsun fark gzetmeden kapata caz. Bursa daki Amerikan Kolejine corafya ve tarih ret mek iin bir Trk kadn atanm. Umulur ki bu rnekler o
alsn.
RAUF BEY silh brakmas imzalandktan sonra Agamemnon'un gvertesinde Amiral Calthorpe'a sylediklerini bana yle anlatt. Biz burada yllarn mthi kan dkm n sona erdirmek iin bulunuyoruz. Bu artlar kabul ediyo ruz. nk byk ngiliz ulusunun ve mttefiklerinin szle rini tutacaklarna inanyoruz. Ondan sonra kendi subayla rna dnerek doru deil mi beyler, ngiltere daima szn tutar deil mi? deyince hepsi de evet diye karlk ver miler. Ondan sonra ne oldu biliyoruz.
194
1922 YILINDA Londra'y ileri Bakan olarak ziyaret eden Fethi Bey'in bana gelenler hakknda pek ok ey ya zlmt. nsan, Trk bakanlklarnda herkese gsterilen a r saygy grnce, ona uygulanan kabala daha ok zl yor. Mustafa Kemaf ve Rauf Bey gibi, Fethi Bey de ngilte re'nin ar hayranlarndan. Almanya iin gsterdii eski d knlkten tamamen kurtulmu. ki yl Paris'te asker ataelik, Sofya'da ttihat ve Te rakki Komitesinin sekreterlii, izzet Paa kabinesinde i leri Bakanl yapm. Fethi Bey ok deiik ve olum lu bir gemie sahip. Sofya'dayken Mustafa Kemal, onun asker ataesiymi. Her ikisi de Selanik'te yzba olarak bulun mular. Malta'da srgnken ngilizceyi ok az konuma im kn varken, akc bir tarzda renmi. Uza gr yetene i gl, fakat gsteriten uzak. ekici bir glmseyile son derece alayl. Belki Rauf Bey kadar cesur deil ama daha soukkanl. Batan sona kadar harap olmu bir lke de bir dzenleyici olarak aknlk verici bir beceriklilik gs termiti. Her sabah erkenden ankaya'daki basit evinden kp, olduka ilkel kck dairesine gitmekte ve orada her eit ikyetleri olan bir yn insan kalabalnn ileri ni bir Amerikan hzyle grmektedir. Acele bir le yemein den sonra meclise gitmekte, en sonunda da santimetrelerce kalnlktaki karn iinden, hi bir aracn kolayca geeme dii yollardan evine dnmektedir. Meclis'te byk adamdan birisi ve sonuncusu s met Paa, Avrupa'da Lord Curzon ile olan mehur sz d ellosundan tr ok iyi tannm akta ve sayg grmektedir. Henz otuz sekiz yanda, Yunanllar Anadolu'dan srp karan mkemmel orduyu, hi yoktan yaratan odur. ki nn savann muzaffer kumandan olarak Akdeniz'e ka dar dman igalindeki blgeyi geriye alan odur. Yine Mu195
darvya kahraman olarak Lozan'da btn konferans yeleri ni soylu inceliiyle aknla dren ve milliyetilerin karlarn olaanst bir biimde savunan odur. Kabinedeki teki kiiler hakknda da ok ey yazlabi lir. Kabinenin kudretini ve dnemini anlayabilmek iin hep: siyle tanmak ve onlar yakndan tanmak gerekir.
196
YRM KNC BLM
TRK KABNES BAIMSIZ BR DEVLETN OAHA A2 TANINAN KABNE YELER
V ABNENN baz yeleri hakknda yargya varrken, onlarn bazlarnn hi yabanc dil bilmediklerini, Batl det leri hi anlamadklarn gz nnde tutmak gerek. Baz du rumlarda, (rnein. Maliye Bakan Haan Fehmi Bey gibi,) bunun nedeni, hi phesiz gsterisiz bir gemi ve yeti me tarzdr. Yine de bana sylediklerine gre Yeni Trkiye' nin ihtiyalarn ok iyi bilen biriymi. Eitim Bakan, Adana milletvekili Sefa Bey ise ona benzer, utangal ve ekin genliiyle tannan bir kimse. Mecliste, bilgi ve anlay ynnden, yetitikleri orta mn dna kabilmi. nemli Bakanlk ileri iin daha uy gun birok milletvekili var. Fakat Trk kabinesinin seimin de karar verdiren etkenleri anlamamz beklenemez. Tek umudumuz, yllar geip Meclis daha nemli konulara el atnca, memleketlerine ballklar yannda bizim uygarl mz da anlamaya hevesli, Avrupayla sk iliki kurmak is
197
teyen kimselerin i bana gelmesidir. Bu kiiler ezeli nefret lerinin esiri olmaktan kurtulmaldr.
EV SAHBM, beni Ankara'ya ilk geldiimden beri evi ne alan Halk leri Bakan Fevzi Bey'di. Avrupa hakknda az ok bilgisi vard. Malta'daki srgnden de biraz Franszca renmiti. Daha nce onun cmertliinden ve iyiliinden sz etmitim. Arabasn darda iklim artlarna brakrken atlarnn zerine titriyordu. Zevklerinde ve davranlarnda basit olmakla birlikte, insana byk bir g ve hareket sa hibi izlenimi veriyor. Onun geni topraklarnda tarmdaki en son yenilikler byk bir baar ile uygulanyordu. M ill Savunma Bakan Kzm Paa (Karabekir), ener jiyle alevlenmi gen bir adam. Sakarya'daki ordunun ku mandan. smet Paa kuvvetlerini zafere gtren organizas yon ve malzeme tedarikinden o sorumluymu. Birok atak yaradlllar gibi, o da sk sk karamsarlk nbetlerine giri yor. Ben de ona sava olmayaca telkinini yaparak onu bu nbetlerden syrmaya alyorum. Ekonomi Bakan Mahmut Esat (Bozkurt) bey. Tarm, ticaret ve endstriden sorumlu. Bu konular svire'de * renmi. Pratik uygulamalar, salam nazar bilgilerine da yandryor. Ali Fuat Paa (Cebesoy) 1921 eyllnde Yunanllara kar baarl olmu nl bir general... M. Kemalin arka sndan Anadolu ve Rumeli'nin haklarn savunmak iin kurulmu komitenin bakanlna seilmiti. Mecliste bu kk kahramanlar grubu, hl memleketin geleceini el lerinde tutuyorlar, politikasn yapyorlar. Muhalefet ok az etki ve gce sahip... Bizim ynmzden bu, herhangi bir 198
parlamento iin kusur saytlabilir. Ama belki de bu Trkler iin geici bir stnlk saylabilir. nk lkeyi d et kilerden kurtarncaya kadar buna gerek var.
TRKYE'NN hayat artlarndaki deiiklikleri, imdi ki eyhlislma bakarken anlyor ve hayran oluyorum. ey hlislm, Halifelii ortadan kaldrmak iin kurulmu yalnz ca biimsel ynden var olan bir yerin sahibi. Di kartmak iin diiye gitmek ne lde gsteriten uzaksa, onunla konumak da o kadar kolayEski gnlerde Abdlhamit'in eyhlislmn evindeki daac kokularn ok iyi hatrlyorum. Tarih ve din eya larn ortasnda, kocaman balkaba eklindeki sarnn al tnda byk adam, bada kurmu otururdu. Ona gre bir eyhin sultan tahtndan indirmesi ok kt ve lanetlenecek bir davrant. imdi onu, bugn kendi yerini alanlarn yap t gibi emir almay beklerken tasarlyorum. Ne kt ve iddetli bir d bu...
HER NE KADAR propaganda Mustafa Kemal'in halk zerindeki etkisini azaltmak iin yollar ve areler aramakla urayorsa da, onun stnl tartma gtrmez kesin liktedir. Bugnk duruma gre, onun partisi git dese Meclis gitmekte, gel dese Meclis gelmektedir. Yine de yeni dzen yerletike hkmet, imdiden tasariayamayacauDiz birok glklerle kar karya gele cektir. M. Kemal, kendi Bakanlarnn bazlarna gre iki yz yl, ve imdi birdenbire bir Cumhuriyetin vatandalar, z
199
gr insanlar durumuna getirdii kyllerine gre de drt yzyl ileride... Kylleri kendi kulbelerinde grdm. 16 nc yzyln resimlerini andryorlar. Bizim uygarlk dedii miz nesneden hi habersiz ya da ona kar ok ilgisiz olan bu basit halk, yzyllar boyunca byk ehirlerin grlt snden ve ilerlemek kayglarndan uzak burada yaam. Bizim Kral ve Vatan in dediimiz gibi, onlar da gelenek leri ve inanlar iin arpmaya ve lmeye hazrlar. Fakat hkmet biimleri ne olmaldr, kanunlar kimler yapar gibi konularda hi dnmemiler. Doutan cidd ve dindar yoksul deil. nk daima yeterince yiyecek ekmek bul mular - bu topran ocuklar kendi sakin ve mutlu hayat larn daha fazla gelitirmek iin bir tutku ve istek duyma mlardr.
BELK DE M . Kemal Paa, meclissiz, kendi bakanlaryle daha ok iler yapabilir, te yandan, ok hzl bir ge lime, rahatszlk verebilir. Trkiye'nin kurucularnn ise biz'den t almaya ihtiyalar yok. Onlar kendileri iin, iyi bil dikleri bir yolu semiler. Bizim yapacamz, onlarn baa rlar iin dua etmektir. phesiz, Fransa'nn, devrimden sonra bocalad gibi, binlerce ac d krklklarna gecik melere urayacaklardr. Ingiltere'deki byk parlamento bile sallandna gre. Meclis ilerideki sallanmalara hazr olmal dr. imdi Yeni ve Bamsz Trkiye, bir ans kazandna gre bunu kullanmaldr. Roma bir gnde ina edilmemitir. Eer glkler karsa, hi kimse bakasn ben sylemi tim diye azarlamasn. Trkiye'yi Trklere brakn, teki uluslar gibi, birbiri arkasna deneyecekler, en sonunda ba arya ulancaya kadar... 200
YRM NC BLM
ANKARA'DAK YABANCI KOLON
B ZM Tannm kiiler blmmz, Ankara'da oturan yabanclardan sz etmeden bitirmi saylamayjz. Her eyden nce burada Almanlarn bulunmadn syleyelim Trk subaylarnn kiisel nefreti bir yana, Almanlarn burada imtiyazlar satn almak iin paralar yok. Onlarn ei tim yntemleri, Anadolu'da kk salamayacaktr. Gemite ki etkilerinin biricik nedeni olan asker stnlk konusunda ki efsanev nlerini kaybetmiler. Trklerin askerlik dehala rndan nce, onlarn byk generalleri burada tannmlar. Hatta sava srasnda bile Trkiye Almanlarn blfn gr m. Trk ordusuna reva grlen kabalk, aradaki ball btnyle ortadan kaldrmt. Almanlarn burada etkili ol duklarn yayan yalanc bildirilerin tamamen tersine, Anka ra'da Almanlarn etkili bulunmadklarn gvenle syleyebi lirim. te yandan baka tr bir propaganda Almanya'da bi 201
le srdrlmektedir. Orada bir Trk, yalnzca pasaportum gstermekle otellerde, tiyatrolarda, dkknlarda yerli halk; verilen zel haklara sahip olabilirmi. Sovyet eliliinin gsteriini ve tannm iktisat Yol da Araloff'u daha nce anlatmtm. Azerbeycan elisi Abloff, Kafkasya Konfederasyonuna dahil drt eyaleti temsi ediyor. Sultan Ahmet Han iki yldr Ankara'da Afganistan elisi olarak bulunuyor. Onun bana sylediine gre kendi hkmetiyle iliki kurmas, imdi elisi kendi memleketine dnm olan ran'la iliki kurmak kadar gm. Yarbay Mougin'nin kiilii, lkesinin nemli ticari karlarn korumakta ok yararl olmu. Fakat Fransa'y Mus tafa Kemal'in gznde, stanbul'u Ruslardan kurtaran tek devlet olarak kabul ettirmekte ok akll davranm. Amerika'nn ticaret ateesi Mr. Imbrie, hem Amerika' dan gelen kar avclarn korumak, hem de Amerika'nn Anadolu'daki Yakn Dou yardm komitesini ekip evirmek gibi, ifte grevi zerine alm. Bu komiteyi Ankara'da Mr. Compton ve olduka kk yapl, canayakn kars ynet mekte. Mr. Imbrie bir demiryolu istasyonu odasnda yaa makta. Kars geldii zaman umarm ki, hallar, perdeleri ve ilteleri Bayan Compton'nunkiler kadar gzel olacak. Ne var ki btn yardm ilemi, Amerika'daki Ermeni dostlan tarafndan baka anlamda kullanlmaktadr. Onla rn gln derecede haksz, Trkiye aleyhtar propagandas, Ally Sloper'in yarm tatili kitabnn Amerikan evirisinden esinlenmi. Amerikallar, kendilerinin ynetmedikleri hi bir yardm n grmemektedirler. Belki Trklerin bunu ynet' mede yeteneksiz olduklarn ima etmeleri, bir kastla yapl mamaktadr. Fakat devletten be kuru almadan, be yz ksz doyuran ve birok meslek okullar kuran Kzm Karabekir Paa'nn bundan nefret etmesinde hakk var. Onun 202
KUVA-I MLLYE ANKABASl
arkadalarnn sk sk dolarlarnz kendinize saklayn de memek iin kendilerini tutamamalarnn nedeni. Amerikan yardmnn daima ticaret amacyle yaplmas ve yardm g renleri gizleyememesindendir. Szgelii insan merak ediyor; Nasl olur da Ermeni Papaz yetmi kiilik br grubu ayda drt yz lirayla ( bin frank) geindirebiliyor. Yardmlar n iyi bir taktikle yapmamaktadrlar ve Trkiye'nin de bu misyonerliin arkasnda Ermenilerin bulunduunu anlama masn beklememelidirler. Yine de Amerika eitim iin bir hayli yardm yapm. nsan, Amerikan kolejlerinin kendilerini propagandadan uzak tutmalarn yrekten diliyor. Her Trk, Halide Edip Hanm gi bi parlak renciler yetitirmi bu okullarn yksek dee rini anlayacaklardr. Ve yine onlar Trkiye kadnlarnn ken di eitim dzenlerinden kazanamayacaklar eyleri bu okul dan kazanacaklarn ok iyi reneceklerdir. Evlerinde arka dalklarndan ok holandm Trk kadnlarna ar hay ranlm var. Fakat onlarn tam zgrlk ve gerek gelime ynnde verdikleri olaanst balang iin Amerikan ho calarnn abalarn da takdir etmekten geri kalamam. Meclisin kard bir kanunla ad Trkiye Bankas'na evrilen, Osmanl Bankasn da unutmamal. Bu gerein, umarm ki, serbeste reklam yaplmal. Bylece Anadolunun her yannda onun gemii unutulmamal. Onun gc arttka, insanlar onu, Franszlarn dedii gi bi, gerek iyi gn dostu olarak anmaldr Daha bugnden Ankara gibi en uzak kelerde bile onun iyi dzenlenmi ubelerinde her trl alverii yapa bilirsiniz. Ana merkezden onay olsun olmasn. Ankara'daki memur, bir dkkna kredi vermeye zel bilgi salamaya daima hazrdr. Anadolu'nun kalbinde her yolcu byle k k yardmlarn deerini bilmektedir. Ingiliz, Fransz yatr203
minin destekledii banka, herkesin gvenini abucak ka zanmaktadr. Bankann buradaki resm durumu, bizim Fransz etkisi ne kar duyduumuz budalaca kskanln azalmasna yardmc olacan umarz. Fransa, Sevres'deki davrannn hatalarn kabul etmekte gsterdii yrekliliin herkes tara fndan bilinmesini istemektedir. Fakat hi bir surette ngiliz karlarn bozmak heveslerini tamamaktadr. Trkiye'nin yatrma ihtiyac var. Amerikan yardm ise anlaytan ok, uzak kimselerin karmasyle deerini kay betmektedir. ngiliz - Fransz sermayesi bizimle Dou ara snda iyi ilikiler ve Trkiye'ye kar gerek dostluk anlam na gelmektedir. nk para neredeyse gnl de oradadr.
204
YRM DRDNC BLM
YAZAR VE KAHRAMAN, HALDE EDP HANIM - GEREK GZ PEKLN BTN BYLEYC YETENEYLE BEZENM BR KADIN
X ' R K Y E 'D E bugn bir insann yapabilecei en yan:i yorum, onlarn kadnlarna deer vermedikleri dnce sidir. Bunu ispat iin vereceimiz en iyi rnek yazar ve va tansever Halide Edip Hanm'dr. Eserleriyle yalnzca Ingilte re ve Amerika'da iyi tannmakla kalmyor, kendi lkesinin her ke - bucanda sayg ve itibar gryor, sorumluluk isteyen ilere veriliyor, i banda olanlar tarafndan ba vu rulup tleri dinleniyor. Meclisin bekleme odasnda Trklerin parlak gazeteci lerinden birinin bir zamanlar dedii gibi: Biz ona orduda bif yer verdik, sal elverseydi, Lozan'daki delegelerden biri olacakt. Meclise ye olarak seildi ve imdi biz Anayasa nn Meclise kadn kabul etmediini grnce btn bu snr lamalar kaldryoruz. Byle parlak bir kadna kar gvenin bundan daha .gl delili olabilir mi? Ben bu nl kadnla eskiden Trki 205
ye'yle dost olduumuz gnlerde tanmtm ve imdi de bu tankl yenilemek konusunda kayglym. Yalnz ge en mthi gnler onu Ingiltere'nin en koyu dman ha line evirmi. Eminim ki Mustafa Kemal gibi o da politika artlan deiince bize dnmekte geri kalmayacaktr. Onun ok gzel manzaral kk evleriyle basit iftlii, Ankara'dan bir saat uzakta... amurlu, berbat bir yolun k ysnda kurulmu. Yan tarafnda berrak bir akarsu var. ev re sakin... Ara sra geen bir arabann grlts bu sessiz lii bozuyor. Yazn otlayan ineklerin zerinde parlayan g nele buras, bu yorulmaz yazar iin bulunmaz bir yer ola caktr. Anadolu basnnn doymaz bir okuyucusu olan Hali de Hanm, bana kendisinin Anadolu'ya kan, haremden ve araftan kama tutkusuna balayan haberlere ne kadar ok atn syledi. stanbul'da kadnlar eski gelenekler den kendilerini syrmlarsa da Anadolu'nun uzak yerlerin de kendilerini son derece sakl tutmulardr. AvrupalIlar bizim uygarlmzn anlamn, onun bizim iin neden bu ka dar g olduunu anlayamazlar dedi. Kendisi ve kocas Doktor Adnan Bey, eer yl n ce, br milliyetilerle bu dalara kamay becermeselerdi imdi hapiste olacaklard. Kyllerin klna girmi halde, ayaklarnda izmeler, bir kk vagona ydklar birka eyalaryle Ankara'ya doru yava yava yollanm, yiyecek ve barnak iin yollar zerinde olduka rahatsz, kk hanlarda konaklamlard. Milliyetilerin zaferinden sonra imdi stanbul'daki evine yeniden gidebilecei halde ben Ankara'daki iftliimi daha ok seviyorum demektedir. Evindeki saysz ngiliz mal hatra, gazete ve kitaplardan onun hl Amerikan Kolejindeki eitimi unutmad belli ol maktadr. Bizim hakkmzdaki yargs ne olursa olsun, bizim dilimizi hatasz konumaktadr.
20 6
Gzlerim Halide Hanm'n ok ince hatlar zerinde do lanrken, yzndeki duygululuk anlam, gzelliinin en e kici yan olarak n plana kyor. ekingen sakin davran lar, iradesinin gcn ve zorlayc kiiliini saklayamyorZek, yreklilik, yetenek, br zellikleri arasnda... nsan en ok ona hayran brakan ne? Benim iin, gerekten g z pek bir kimsenin, insan byleyici yetenei. Bu olduka dii grnl zayf ve ufak tefek kadn nce AbdBhamit'e kar km, sonra da Ankara'y anla yanlarn banda gelmi, her eyi Paa iin terk etmi, bkp usanmadan milliyetilik ve Yeni Trkiye iin almtr. Bana sylediine gre gzleriyle grd Yunan mezalimi nin gerek hikyesi anlarnn en nemli blm olacakmFakat ben onun baarlarn okumaktan daha ok holana cam. Onun vard yarglardan biri var ki yanl olduunu sanyorum. Amerikan Kolejinde eitim yapm olmak, b tn Amerika'da tannm olmak, onun gznde Hristiyan aznlklar konusunda Amerika'y yanl yola saptrann In giltere olduunu ileri srmesi iin yeterlidir. Burada hi bir ulus susuz olduunu syleyemez. Fakat bu susuzluk id dias zerindeki mbalaalar ve tel, ben eminim ki Atlantiin tesinden gelmitir, yoksa bizden onlara gitmemitir. Halide'nin ilk edebiyat baars, bir Amerikan ocuk terbiyecisinin yazd Evin Anas adl kitabn evirisini yapmakt. Bunun iin Suitan kendisini dllendirmiti. Byle bir kitab ancak byle bir zeki gen kz seebilirdi. Ben Ha lide Hanm'la onun ilk evlilii sona erdii sralarda tanm tm. Bu evlilikte mutlu olmamt. Henz on yedi yanday d o zaman. Fakat bu evlilik iki mkemmel oul getirmiti. Her ikisi de anneleriyle vnmlerdir. Amerika okullarn daki eitimi onun harem hayat yaamasna mani olmutu.
207
Fakat o kendisini tamamen almaya vermi ve imdi dn yaya aklad orijinal dncelerini' rendii yer olan ko casnn byk ktphanesinde kaybolmutu. Arkadalarmn, bana sylediine ve benim de inandma gre bir insan bir* dil bilmezse kendi slubunu o bilmedii dilde ayn gzellik te kullanamaz, insan onda, birinci snf bir dou ve batt kltrnn birlemesini kskanyor. Abdlhamit'in Sultanl zamannda o lm cezasna arptrlmt. Ve kendi Ha tra la rn d a bir gn bize o yllarn mthi straplarn anla tacaktr. Zaten imdi olaylarn gidii tersine dnmtr., Gen Trkiye iin yapt cesaretli iin armaann her yer de grd ar sayg ve hayranlkla alm oluyor. Bath okullar konusundaki esiz bilgisinden tr Talat Paa ve merhum Cemal Paa sk sk kendisine danrlard. Onun evinde ben, Tanin'in yetenekli ve ilgin yazileri mdr Hseyin Cahit (Yaln) ile tanmtm. Daha sonra Lozan' da bulutuk. Trkiyenin btn byk kiileri onu ziyaret et mektedirler. Hi phe yok ki lkenin kaderi, onun evinde domutu. Yenilecek bir savan korkusu altnda bu byk Cum huriyet vatanda Lozan'da kendisini Yunanllarn mezalimi gibi zntl konulardan sz amaktan alamad. Fakat son ralar konumamz daha i ac konulara dnd. Bana, John Mansfield'i sordu ben de ona sava sra snda onun ar ulardan birinde olduunu syledim. Son> zamanlarda ona Roma'dan u notla birlikte zafer dallan gn derdim. Gelecek olaylar imdiden phe yaratmaktadr. Ben aka bir yazara eserlerinin ne kadar beenildiini, sylenilmesinden yanaym. nk bana da yaplm byle v glerden ok holanrm. Avustralya'n anneler bana Trkler hakknda gerei yazdm iin teekkrlerini gnderdikler 208
rinde bundan son derece sevinmitim. Onlarn oullar Tr kiye'de esaretteydi o zaman... Halide Hanm'n bir arkada olan Sarojini Naidu, dn yann byk kederi srasnda ok gzel bir iir gndermi ti. Szleri Gonca gller arksna ylesine uygundu k on lar tekrar tekrar kederi yenmek iin okudum ve kelimele rin sihirli gcne kendimi kaptrdm. Yksek eylerin zle mini ekenlere ve hayatn souk dnemelerinde gzel sz lerin ruh huzuru getirecei inancnda olanlara, bu kk i irin anlatmak istedii bir derinlik var: Hayr., alama, hayat kederle dolu olsa bile; afak kendi gzelliini senin kederin iin tllemeyecektir. Bahar bile bu parlak gzellii nleyemeyecektir, Nilferlerin tomurcuundan, Ashaka yaprandan Hayr, dertlenme, hayat zorlukla bile dolu olsa Zaman ne duracak, ne duraklayacaktr. Bugn, uzun, ac, yabanc bile olsa ok gemeden unutulmu bir dn olacaktr. Hayr, alama, yeni umutlar, yeni heykeller, yeni yzler Domam yllarn harcanmam neesi Kalbini kederine ihanet ettirecektir Gzlerini, gz yalarna sevdirmeyecektir.
Sarojini NADU
1918 Anayasas yrrle girdikten sonra kadn zgr l o gnn en belli bal sorunu haline gelmiti. Bu ko nuda Hailde Hanm, birdenbire herkesin lideri olmu ve o zamandan beri btn kadnlar soylu davranla, lkenin
209
hayatnda bu kadar uzun bir sre kendilerine inkr edilmi haklarn alnmas iin uyandrmt. Tala Cemal, Cavit v^ Hseyin Cahit'in destekleriyle herkesi uyandrmakta harike^ lar yaratmt. Bu eski gnlerde ben de bu kadn gazeteleri nin bazlarna yazlar yazmtm. Bunlardan biri ancak bir saysn grebildiim eitsel ve toplumsal sorunlarn tart masn yapan yazlaryle Kadnlar Dnyas mecmuasyd. Halk Uyarma Mdrl' nn isteiyle Halide Hanm ka dnlarn eitimi iin bir program dzenlemi ve sonra da okullarn bamfettiliine atanmt. Hi olmazsa kanunlarda yazl olsa bile Trk kadnlar, bizdeki kadnlarn imdiye kadar eritii dzeyden daha iyi duruma gelmilerdir. Trk kadnlar kendi mallarn kendile ri ynetmekte, kendi ileriyle ilgili ktlar imzalamakta, mahkemelerde tank olarak dinlenmekte ve kendi davalarm mahkemeye gtrebilmektedirler... bizde byle deil. nsafsz Hamit'in, gerici rejimi srasnda kadnlar top lumsal bakmdan arka planda tutulmulardr. Fakat Balkrn Savanda, arpma alanlarnda erkekleriyle yan yana kazandklar baarlar, Kzlay Cemlyeti'nin kurulmasndaki emekleri, onlar bir yzyl leri gtrmtr. arafn kaldrlmas konusu ortal olduka kartr yor. Fakat geleneklere ballk reformlara meydan okuyor. Yine de imdi biraz daha hogr var. Halide Hanm kadn larn zgrl konusunda en ileri olmasna ramen, ken disi araf brakmamtr. Belki de onu din deil, bir mil liyetilik sembol saymaktadr. Onun baz konferanslarndan aldm en gzel blm leri ngilizce'de tekrarlamak isterdim. Onun ilhamlarnn soylu anlam, szlerini anlamayanlar bile etkileyecek gte dir. O, Trk imparatorluundan arta kalm Anadolu'yu kur tarmak iin btn dinleyicileri heyecana getirirdi. Onun yaz210
\dna gre: Irklarna olan dknlklerinden tr Trkler gl bir ulustur. Durum ne lde kt olursa olsun, herkes rkmzn lmeyeceine inansn. Onun lmsz bir hayat vardr. Biz her ne kadar dnyaya kar yapayalnzsak da, rkmza olan sevgimiz, bize cesaret verecektir. Bir ke re daha br uluslarn yannda ve eit olarak gururla dura camz gne kadar bizi hi bir engel korkutmayacak, biz hi bir fedakrlktan kanmayacaz. O, Mustafa Kemal Paa'ya, henz gcn evresine ispat etmeden ok nce eski bir Trk Hakannn mezar tann stnde bulunan u szleri vermiti. Tanr beni Trk rknn ad ve n ortadan kalkmasn diye hkmdar tayin etti. Ben zenginleri ynetmek iin deil, yiyecek ve giyecek sknts eken yoksul halk ynetmek iin gnde rild in . Irkm i jt gece uyumadm, gndz dinlenmedim, lnceye kadar haikn iin altm. (* ) Suriye'deki almalar, savala kesilmesine ramen olaanst dzenleme gcn ispat etmiti. Kabineye gir me teklifini reddetmiti ama, onun mkemmel bir Eitim Bakan olacandan kimsenin phesi yok. Milletvekillerin den ou, onun meclise kabuln istiyorlar. Umarz ki, k sa zamanda eitim onun yetenekli ellerine braklr. O, Beyrut'ta, Dames de Nazareth'in byk binasn mkemmel bir okula dndrmt. Batl eitimine bal kalarak, sve yntemine ar deer vermi, Amerika ko lejlerinde olduu gibi Mslman ve Hristiyanlar yan yana oturtmutu. ngilizler, Suriye'yi igal edince okullarn onla ra, Ermeni ve Trk yetimlerini de Amerikallara devretmitiKadnlnn verdii bir igdyle onlara iyi baklmasn, iyi renciler olarak yetitirilmelerini istemiti.
(* ) Orhun yaztlarndan bir blm.
211
Halen Trk gklerinde birka tane kadn yldz parlamaktadr, hepsi de bir tek lk iin birlemi; Ana vatani korumak ve zgrl kazanmak... Kadnlarn kurduu ce miyetin ne yapabileceini imdiden syleyebilmek iin va kit ok erken. Halide Hanm, tekiler gibi sava srasnda cmerte kaybettii saln yeniden kazanmaya almaktadr. Orduya baavu olarak balanm, askerleri tehlike ve yor gunluu dnmeden her yerde izlemitir. En son arpma' lardan sonra da Anadolu'da kasaba kasaba dolaarak Yu nan mezalimi ve tahribat hakknda raporlar toplamtr. Uz manlar tarafndan denetlendikten sonra bu raporlar Lozan Konferans'na gnderilmitir. Haiide Hanm kederli bir ifa deyle Anadolu'mu nasl olur da sevmem? Yurdumuzu kur tarmak iin straplar, insan hayatlar ile dolu yle bir deer dedik ki imdi yeniden esirlik iinde yaamaktansa lrz daha iyi. dedi ve devam etti: hl bazlarnn zmir'deki yangn Trklertn kardn iddia etmesini iittike dehete dyorum. Acaba Anadolu'nun batan aa yaklmasndan da Trkler mi sorumlu? Bu daima byle mi olmal? Her ne ka dar lkemizdeki Yunan hunharl, hakknda konuulan aya cak, ya da yazlamayacak kadar ktyse de Yunanllar iin daima bir mazeret bulunmakta, Trkler tarafndan yaplm, herhangi bir ey ise haksz bir biimde bytlmektedir. Bir tek Hristiyan lnce koca bir Hristiyan dnyas ayaa kalk maktadr ve byle olmas olaandr. Fakat te yandan b yk bir Mslman topiuluu ortadan silip sprlnce hi kimsenin umurunda olmamaktadr. Bu hakszlk Mslman lar ileden karmaktadr. Son kazandmz askeri zaferler, AvrupalIlardan eit haklar istememizi kolaylatryor. Yu nanllarn hunharl konusunda, bu sava srasnda onlarn neler yaptklarn dnyann bilmesi gereklidir. Miiletler Ce 212
miyeti'nden Doktor Nansen, Yunanllarn straplarn anla tan konferanslar vermektedir. Trklerin aclarn kim anla tacak? Sizin de tank olduunuz btn bu ykma ait bilgi yi, yaklan ve rzna geilen kadn ve erkeklerin saysn b tn dnya bilmelidir ki, Yunanlfiar hakknda gerek bir yar gya varlabilsin. Trkler hakknda bu ezeli ve haksz sulu luk yalnzca onun cesaretini krmyor, ayn zamanda hi bir zaman yapmay dnmedii eyleri yapmaya zorlanyor. Bu ok tehlikeli bir politikadr Lozan Konferans hakknda Halide Hanm her zamanki iyimserliini kaybetmie benzi yor. nanmaya hakkmz yok mu? diye soruyor. Hepimiz ngiliz Hkmetindeki deimeyi iyi karladk ve umduk ki Lozan'da bizim isteklerimiz tarafszlkla incelenecek, ama ne oluyor? Trkiye hakknda alnan ve Halide Hanm'n en haksz olarak nitelendirdii iki karar, Hristiyanlar askeri g revin dnda brakmak ve Yunan patrikliini Trkiye'de tu t mak kararlardr. zgrlk iin yaptmz bu kadar didin meden sonra lke bizim olmaldr. Eer Yunanllar Msl manlarla eit haklar istiyoriarsa, bu vatandalk haklan iin almaldrlar. Yunan Patrikliine gelince, dnebiliyor musunuz; kutsal cbbesini bir siper olarak kullanarak Hristiyanlar aleyhimize eviren bir insan yerinde brakmamz istiyorlar. Batl devletler daima bizim lerimize karacak lar m? Tarihimizde grlecei gibi, Trkler ve Hristiyanlar daima mkemmel bir beraberlik iinde yaamlardr. Byk devletler iin iersine karnca, Hristiyanlar ba kaldrma ya kkrtlmlardr. Bizim iin Batllarn sz hakk tanma yacan bildiklerinden en olmayacak hikyeleri uydurmu lar ve sylediklerinin hemen inanlacandan emin olmu lardr. imdi Hristiyanlar bize kar evirenler vaatlerini tutmamaktadrlar. Hristiyanlar bize yeniden dnmek iste213
inektedirler. Fakat bu defa bu konuda bakalarnn kar masn istemiyoruz Eer Lozan Konferans Trkleri yormak iin bir maze ret ise, biz sonuna kadar dvmek iin neden bekleyelim. Sava lm politikasna dayanlmaz. Dvmeye hazrsak da savan peinde deiliz. nk biz memleketi kalkndr mak, halkmz eitmek, haklar olan mutluluk ve rahatlk tan bir para kendilerine vermek istiyoruz. Haksz, artl bir bar yerine hep birlikte ortadan kalkmay ye tutarz. Anadolu'nun drt bir yannda Halide Hanm'n resim leri aslm. Devrimin kahramanlar arasnda, Trkler onu kendilerinin Jeanne d'A rc' sayyorlar. Milliyeti hareketin tarihi, onun balln ve yorulmaz kahramanln belirtme den tam yazlm saylmaz.
BANA bir zamanlar, Trkiye'de kadnlarn ilerlemesine yardm iin uygun bir yol tavsiye edip etmeyeceimi sordu lar. Tabi ben derhal ngiltere'nin en iyisini, sosyal ve hem irelik hizmetlerini, fakat bundan da nemli edebiyatn ve receimi syledim. Taine bizim iin; ngilizler berbat, bir rktr, ama edebiyatta ne gerekirse yapmlar demiti. Trk okullarnda ok az ngilizce kitap bulmam, beni hep utandrmt. Bizim dilimiz burada halk arasnda ok iyi bi linmiyor. Fakat dnya uluslar birbirlerine yaknlatka ve ihtiyalar daha ok arttka, bizim klasik eserlerimizin hal kmza verdii ahlak kalknma ve ilham burada da paylal maldr. Profesr E. J. Brovvne'nn u szlerinin bizim iin ifade ettii ktl ortadan kaldrmalyz: Fransz etkisi yeni Trkiyenin gelimesinde hem politik, hem edebiyat y
214
nnden, byk bir rol oynamtr. Trk reformcularna Fran sz dncesi egemen olmutur. Florence Nightingale'in hayat ve yaptklar George Eiiote'un eserleri ve bizim bilimdeki ilerleyiimiz insanlk iin sahip olduumuz hazineler arasnda saylmal. Bizim edebi yatmz bir altn madenidir. Trk kadnlarnn eitim ve geliiminde edebiyatmza yer verilmesini grmek benim byk zlemlerimden biridir.
215
YRM BENC BLM
HASTANELER GNLER
OKULLAR FAKAT
ETM VE MLLYET YAZARLAR YAPILACAK VE GRLECEK
GEYOR
HL
OK EY VAR
NSANIN Ankara'daki ilk izlenimi, her eyin ok ksa bir zamanda grlecei sansn verir. Oysa gnler geiyor, yaplacak pek ok ey var. Va'yi ziyaret ettim, ehirdeki gelimelerden tr kendini kutladm. Geldiimden beri e hir geliiyor. Bar olsayd, balanm iler abucak bitecekti. Rehberim, Veli Necdet bey beni neyin en ok ilgilendire ceini biliyor. Hastaneleri gezimizde, Kzlay'n abalan, beni ok artmt. Batl llere gre salk artlar ok geri. Fakat ileri grl Trkler imdi bu konularn nemini ren miler, bartan sonra eski greneklerini deitirecekler. u anda imknsz ama, modern stma aygtlarndan yoksun pek az eitim grm hemireleriyle bu ilkel binalar kkten de itirmek iin ok fazla emek harcamak gerek. Bu duruma ramen serum hazrlamakta mucizeler yaratmlar, kolera, tifo, tifs ve iek hastalklarn byk bir baarye en aa dzeyde tutmulardr. Yalnz kt bir yan, Franszlarn yn 216
temlerini kullanarak, tifo asn kadnlarn gslerine yap mlar ki, bu etkili olsa bile, kadnlar iin tehlike yaratyor. Bursa'da harikulde bir manzaraya hkim Splendd Ote linin yerinde imdi ok iyi ynetilen bir asker hastane var. Ordu Salk Dairesi Bakan Doktor Nzm, bana eletirilerimi sylememi istediinde, kendilerine syleyecek bir ey bula mamtm Bir sabah kz lisesinde derse girdik. Buradan da insan A nkara'y ok gzel gryor. Okulun mdiresine, onlarn ok gzel giri kapsn yanmda tamak iin ne kadar istek duy duumu syledim. Benim bu komplimanmn samimiyetinden pek holanmt. stanbul'da bir elinin rneini takip etmem ihtimalinden de korkmamt. O elinin kars okulun bahe sinde ok byk bir Bizans emesine hayran olunca, okul mdiresi onun hemen topraktan sklp elilie gnderil mesi emrini verm i... Hl elilikte durmaktadr. Gen olmasna ramen okul mdiresi kendi yerinin so rumluluunu ok iyi biliyordu. Bu sorumluluk sava yzn den ok artmt. Anadolu liselerinin bir ounda mdr ola rak bir erkek ve mdire olarak ta ei grev yapard. Fakat sava balaynca erkekler cepheye gitmilerdi. Tabi bir va tan olmazsa eitilecek kimse yoksa, eitimin yapaca byk bir ey de yoktur. Snflardan birinde dinin ana kurallar ve dualarn anla tmlar zerinde bir hoca ders veriyordu, brlerinde de ta rih, corafya, edebiyat ve salk korunmas dersleri veriliyor du. Bana dediklerine gre, o sabah salk korunmas dersin deki konu alkoln zarar\anndayd. Bu arada alkoln insanl n yararna nasl kullanlaca da anlatlyordu. ki lnet konusunda ocuklara retmenlik yapanlara bravo. Kzlar yabanc bir kulaa ho gelen kahramanlk iirleri okudular. Galiba eit ve eit olmayan hecelerin birbiri ardnca 217
gelii bu etkiyi douruyor. Her sorunun karlklarn ayaa kalkarak vermeleri retilmi. Hayran olunacak bir eitim bi imi. Bizim genlerimizin teebbs edemeyecei kadar, ko numa ve yazmada ncelik ve doruluk veriyor, bu yolda bir eitim. Kzlarn yaratt blmlere yle bir gz attm. Snflar gibi dzenliydi. Oyun odasnda bize kahve ve ay hazrlan mt. Ayrlmazdan nce kzlarn bir temsilcisi, bizim orada bulunmamzn verdii erefi, temiz ve kk bir nutukla dile getirdi. Bursa Kolejindeki mdire gibi, buradaki mdire de okul da Rum, ve Ermeni rencilerinin bulunmadna zlyordu, Okulda Mslmanlar ve Hristiyanlar arasndaki mkemmel beraberlik dardaki hayatta olduu gibi sorunlardan uzakt. Bize sylediklerine gre Hristiyan renciler her ne kadar daha kurnaz olmakla birlikte Trk kzlar daha derin ve daha abuk renebilen kimselerdi. Hi olmazsa onlarn renim yarnda tekilerine yenilmemek iin abalar vard. imdiy se byle deerli bir ekimeden yoksundular. Eski gnlerde kadnlar politika ve edebiyatta ne erse ler bile eitimin genel dzeyi olduka ilkeldi ve halka dnk deildi. lkokullar altm yl nce almt. Hemen arkasndan da orta ve meslek okullar gelmiti. imdi erkekler iin kuru lan bir okul yannda kzlar iin de bir okul bulunuyordu. e hirlerin ounda bir kz lisesi, birok blgede de kolejler var d. stanbul'daki bir eitim kolejinde son snf rencisi kz lar niversitenin derslerine devam ederken tp ve bilim ders leriyle laboratuvarlar, erkek niversitesiyle paylayorlar. Galiba ksa bir sre iinde Mustafa Kemal Paa kadn erkek, karma eitimi uygulayacak. 218
MLLYET hareket yannda kendi edebiyatn da getir mitir. nallah Profesr E. G. Brouvvne bir gn bu yazarlarn eserlerini ngilizce olarak vermek abasn bizden esirgemez. Bizim Trk - ran ve Arap kltr konusunda yaayan bilim adamlarmzn en by ve bilgilisi saylan bu profesr b tn hayatn bu olaanst konuya adam. Ve Prens Samet Han'a gre, hi bir aksam belli olmadan Farisice konferans lar verirmi. Trk hareminde bir ngiliz kadn kitabma yazd n sznde Trkierin bir dostu ve hayran onlarn dil ve ede biyatn nceleyen bir renci olarak bu, ok kt sulamala ra ve davranlara uram rkn erdemlerine inancmda bir kiinin daha tanklk ettiini grmek bana yeni bir tatmin fr sat veriyor diye yazmtr. Son olaylar onun bu heyecann ldrm ve artk srdrmekte yarar grmedii bu konudaki btn heveslerine darbe indirmiti. Umarm ki, milliyetilerin zaferi, ona daha byk bir istek ve hevesle balamas iin cesaret verecektir. Aslnda bu kitaptaki bir blm ona Milliyetilerin edebiyat ta yeniden canlanmas konusunda bir zet yazmas iin ayracaktm. Onun reddetmeyeceini bilerek stne yk olmak iste medim. Bu yzden elimden geldii kadarna, eski Ankara Basn ynetmeni, imdiyse Paris Eliliinin genel sekreteri grevini yapan sayn Profesr Hseyin Ragp Bey'in bana hazrlad notlardan bir eyler karmaya altm. Bu zat burada ede biyat, eitim ve politika alannda ok biligili bir eletirici. Sk sk yolculuk etmesi Avrupann eitim sistemleriyle karla trma yapma olanaklarn douruyor. Ona gre Alman yn temlerinin mkemmellii insanda hayranlk douruyorsa da onlarn ceza yntemlerini haksz uygulamalar btn sistemi
219
tehlikeye sokmas ynnden hogryle karlanmayacaktr. Trk okullarndan ou Fransz yntemlerini almt. Ben de Sevres'deki yksek okulun bir mezunu olmam ynnden dnyada onlardan daha iyi eitim yntemi olacan d nemem. Fakat eitim konusunda gerek anlamda en iyi a lma, ngiltere'de yaplmtr. in ideali, her ikisini birlikte kullanmaktr.
a
HSEYN RAGIP Bey beni Divan edebiyatyle tan trd. Bu edebiyat Tanr'nin ve peygamberin erdem ve yce liklerini ven milliyetilikten uzak iirlerle dolu. Ak airlii, Kanuni Sleyman zamannda yaam Fuzul'den nceye git miyor. Burada mziini de iittiim gazel anlamndaki iir, bizim ak anlaymz anlatmaktan uzaktr. Mzik yumuak ve yas vericidir. Szleri ise bilinmeyene, hayaldeki a seslenmektedir. Yoksa hergn sevilen birine deil- nsan tek rar tekrar hep strap kelimelerine rastlyor. Divanlardan sonra, Trkiye'de Fars edebiyatnn etkisini gryoruz. Hatta Farsa kelimeler belki de ran ve Arabis tan'la yaplan savalar sonucu edebiyata girmi. Bundan baka Kur'an, limde olduu kadar edebiyatta da egemen bir etki gstermi. Arapa dinin dili olmu. M sr Sultanndan kutsal emaneti alan Sultan Selim ol mu. Hilfet hrkas, nalnlar ve mhr... Yannda da unu sylemi bunlar szindir, muhafaza edin. nk siz halife olmaya lyksnz. O gnden bu gne o emaneti koruyama yan halife su ilemi ve kendini tahtan indirmi saylr. Ve byk Britanya gibi, btn dnyann en kalabalk Mslman kitlesini kendi snrlar iinde tutan bir devlet, Malta'ya ka 220
tktan sonra, Vahdettin'e halife diyecek kadar cehaletini ve bu konudaki ilgisizliini gstermitir.
DAHA sonra Sultan Mahmut zamannda (yani on seki zinci yzylda) Trk dilinin, dinin etkisiyle Arap ve Farsa' dan olutuunu gryoruz. Nasl eski alarda halkmz, bizim edebiyatmzn Latince yazlm byk eserleri okuyup tartmasn yapamyorduysa, Trk halk da kendi yazarlarn anlayamyor. 1265 (1850) yllarnda kltrl ve zeki inssi Efendi Fransa'ya gnderilmiti. Ingiltere'de baka birok yazar ve ilim adamnn Bat kltrn incelemeye balad gibi, imdi de Trkiye Avrupann eitim ve akademik alan da yapt gelimeyi izliyordu. Bat'ya doru ynelmi pencereler en sonunda dine ve edebiyata alyordu. inasi Efendi mkemmel ve geni grl bir heyecan la doluydu. Lamartine ve teki Fransz yazarlaryle tant. stanbul'a dnd zaman da hemen Trk edebiyatnda bir r ve gr amak iine koyuldu. Hayran olunacak bir deal ve ak bir yalnlkla dili en iyi Fransz grlerini rnek alarak deitirdi. Belki de onun tannm rencileri Namk Kema! ve Abdlhk Hamit'di. Onlardan baka daha biroklar bu ede b rn genilemesine ve yerlemesine yardm ettiler. Tabi Araplarn ve Iranllarn geleneksel etkisini tam ortadan kaldramadlar. Fakat btnyle batl olan dzenli yntemlerle halkn anlayp beenecei modern dnce ve ada haya tn sanat ve gzellik kavramna uydurulmu yeni bir Trk di li yarattlar. Onlarn eserlerinde tamamen yerli bir taban s tnde Avrupa zeks ve biimi kendini gsterdi. 221
NAM IK KEMAL de, arkasnda ngiliz karakter ve yap snn onurunu tayan heyecanl sayfalar brakm lks urunda srgnlerde len kiilerden biriydi. Zeynep ngiltere' ye geldiinde, bana onun eserlerinden birkan okumutu. O zamanlar bizim yeni liberal devlet adamlarmz, utanlacak bir biimde Rusya ve ar'larna byk hayranlklarn duyur maya yeni balamlard. Biz Sloane Square istasyonunun dnda ve byk opera binasnn nnde ak hava toplant lar dzenlemi ngiliz nemli kiilerinin Rusya'y ziyaretini protesto etmitik. 0 zaman Zeynep'in u szleri ne kadar basit ve akt: Bizim byk Kemal buna ne diyecek? Ana yasaya bal Ingiltere arlk Rusyas'yle dost oluyordu!
YEN EDEBYATIN tannm lideri bir sre iin Londra' daki Trk eliliinde alm Abdhk Hamit'ti. inasi ve Kema, gemile bu byk modern yazar arasnda duruyor lard. Abdhk Hamit edebiyatta kahramanl ve anayasa nn ilnnda etkili olan iirleri temsil ediyordu. 0 zamanlar kahramanlk demek, Trkleri, Rumlar ve Ermenileri ayn lde bask altnda bulunduran Abdlhamit zorbalna kar ortak bir saldry temsil eden 1908 devrimi demekti. M erutiyet iln edilir edilmez, Ermeniler, kendi bam szlklarn elde etmek yolunda yardm iin Rusya'ya dner lerken, Yunanllar da Atina'dan ynetilen bir imparatorluk hevesine dtler. Yunanllar ve Ermenileri vezirlik ve dileri bakanlna atamakla saknca grmeyen ngiltere'ye daima Hristiyan el ileri gnderen ve dileri bakanlna Gabriel Noradonkyan efendi gibi bir Ermenyi seen Trkler, imdi artk kendilerin* 222
den olumu bir Trk milleti zerinde toplamaya zorlanm lard. Bilim adamlar bu yzden kendilerini bilimsel aratrma ya verdiler. Toplumsal enstitleri kurdular. Felsefe mill eko nomi ve toplumbilim rendiler. Kendi tarihlerini, corafyala rn ve rksal gelimelerini hazrladlar, trk dilinde reform yaptlar. Yeni bir renim esas kurmak zorunda kaldlar. Hemen hemen yeni bir dnya gr ve Doulular iin gerekli bir dnya kltr elde ettiler, ilhamlarn milliyetilikten aldklar iin bu Trkiye iin yeni bir ruh yaratmalyd. Malta kurbanlarndan biri, daha sonra da stanbul'da Sosyoloji profesr olan byk kahraman Ziya GkaSp, yeni edebiyatta baka bir yazarn yapamad kadar ok eyler yapt. Adana'da yaayan Mehmet Emin (Yurdakul) Bey, ye ni edebiyatn ileri gelen airlerinden biriydi. Bunlardan baka mkemmel eserler vermi bakalar da vard. Olaanst yeteneini iirlerine koymak enerjisi srm olsayd, bunla rn arasnda Yahya Kemal bir dhi mevkiine sahip olacakt. Fedakrlklarla dolu bir ulusun douu, kendine bir ses bul mutu. Bu grubun ierisinde ok zeki iki kadn var. Birisi Ha lide Hanm ki, btn bir neslin tarihine, kiiliini kabul ettir mi bir insan olarak ona tam bir blm ayrmtk. Umarz ki biz ngiltere'de ok gemeden onun Yeni Turan isimli eserinin evirisini yapalm. Mfide Hanm (Ferit Beyin ei) her ne kadar Halide Hanm'n lsnde deilse de ondan geri kalamaz. Daha gen ve daha az tecrbeli bir yazar oluu, onu ac, skntlarn ol gunlatrd bir dzeye kartamam. Hseyin Ragp Bey her ne kadar tekiler kadar tann m deilse de bakalar da var dedi.
223
Ben de karlk olarak yeterince uzun kaldm, iinize engel oldum dedim. Megul bir adam Dou'da bile olsa, ok uzun srm bir nezaket ziyareti iin devletin ilerini bir yana brakmama l. Hseyin Ragp Bey Trk parlamentosunun kapatlma* smdaki olaylarla balayan Milliyetiliin Tarihi adiyle bir kitap bastrm. Ona gre Trk Oca'nn kurulmas, milli yetiliin balangc saylrm. Bu ocak ttihat ve Terakki'ye kar milliyeti hareketi parti esasna gre deil, halka dayal bir eylem olarak gstermek iin Hamdullah Suphi Bey tara fndan kurulmu. Halide Hanm ve baz kadnlar ona katl mlar. Onun bin yesi iinde subay, avukat, doktor, pro fesr, yazar gibi meslek adamlar ve Yunanl, Ermeni, Iranl ve Arap gibi her milliyetten insan var. Inglizler tarafndan ka patlm, fakat son zamanlarda yeniden kurulmu. Mustafa Kemal Paa para bakmndan ok yardm yap m Hamdulah Suphi de yeniden al iin Ankara'dan gel mi.Bizim yu rt snrlarmz klrken, okumularmzn te kil ettii imparatoriuk bymeli. Trk oca'nn gdc ruhu budur dedi Hseyin Ragp Bey. Al trenine katlamadm. Lozan'a gitmek iin ayrlmam, kt bir rastlant oldu benim iin.
O
NL Hac Bayram camisini yeni ziyaret ettim. Hallar nn ve antika vazolarnn olaanst renklerini ok ekici buldum. Burada parlayan krmzlar, maviler ve menekeler, bir lye kadar hayat glgelendiren kederlilii gideriyor. Avrupa Dou'dan, hi olmazsa parlak renkleri alsayd hi bir zaman bu kadar kedere brnmezdi. Beni baka hi bir 224
KUVA-t MLLYE AN KARASI
ey cami atmosferi kadar ilgilendirmiyor. Namazdaki nsan larn dnya ilerinden uzak Tanr'nn evinde bu derece ken dilerini verii ve yakarlar grlecek ey. Elbette ki iman her eit insan iin ayndr. O herkesi eit klar. Rehberim; Tanr tr: yilik, gzellik ve gerekilik dedi. Ben buna cesareti eklemeliyim dedim. Nasl isterseniz diye karlk verdi. Bana Paa'nm ve ilk Meclis yelerinin hep birlikte, B yk M illet Meclisi almadan nce camiyi ziyaret ettiklerini Ankara'da herkesin en kukulu olanlar dahil, ellerini ge kaldrarak zafer iin dua ettiklerini anlatt. Sonra, Evliya'nn trbesine gittik. Tabutun zerini ky metli sark ve rtler kaplyordu. Trbenin bekisi, elinde Kur'an, bada kurup oturmutu. Kur'an okuyuunu evre sini saran gzleri yal birok kadtn dinliyordu: Bar iin mi yoksa sava lleri iin mi? diye merak etmekten kendi mi alamadm.
a
O LEDEN sonra Mecls'teki arkadalarmdan ordu hakknda bir eyler renmeye karar verdim. lgisini ektiim bir subay bana ok tedbirsizsiniz bu konuda dedi. Biliyorum dedim. Aziz Peter'den Cennet'e bir gz atmak iin msade istemeye benziyor bu. Fakat yine bana bir eyler syleyebilirsiniz. Ne renmek istiyorsunuz? Normal askerlik grevimiz 3 yldr. Sava srasnda, askerlii belirsiz bir sre devam ettirmemiz gerek. 225
Bugn Belediye nndeki kalabalk neydi? Askere alyorlard. Bundan vazgeemeyiz imdi. Hal* kn zgrl devam etmelidir. Birinci Dnya Savanda mthi yenilmitiniz dedim. Filistin'de yenildik. Fakat askerlerimizin ou Kilikya'ya gitm iti. anakkale ve Kafkasya'da zafer kazandk. Ordu sunu bu kadar geni cepheye yaymak zorunda kalan pek az devlet olmutur. Devam etti ngilizier Musul'a yaklaama dlar. Ordumuzu bozamadlar bile. Yalnzca stanbul'u igal ettiler, zmir'e de Yunanllar karttlar. Bizi bir olup-bittiyie kar karya brakrlar Bizim iin stanbul'un igalinden sonra btn orduyu yeniden dzene koymak gerekmiti. Paa, hi eitim grme mi kimseleri eitmek iin subaylar airmak zorunda kalmt. A li Fuat kuzeyde, Refet Paa (Bele) ise gneyde kumanda ediyordu. lk arpmamzda elimizde yalnzca iki topumuz vard. Gece gndz almak gerekti. nsanlar, as kerleri toplamak, silh ve cephane yapmak, demiryolu hatla rndan maden temin etmek gibi iler... Say ve retim bak mndan hazr oluncaya kadar kimse dinlenmeyi dnmedi. 1920 temmuzunda drt bin adammz vard. Bu gn drt yz binimiz var. D n yz elli top ve Yunanllardan birka tane uak, ngilizlerden de elbise, adr, at ve katr yannda bin kadar makineli tfek elde ettik. imdi korkmak iin bir sebe bimiz yok. Siz ngilizier bizim Musul'daki gcmz bilemez siniz. 150.000 Trk, 450.000 Krt, 30.000 Arap, 30.000 de H ristiyan Krtler bizimle birlemek istiyorlar, Hristiyanlar ise ya bamsz mttefik olarak ya da Trk subaylarnn emri al tnda dvecekler. Yarbay Mougn'e gre sizin ordunuz, dnyann en iyi subaylarna sahipmi dedim. Bizim subaylarmz byk deney ve bilgilerine gre se 226
ilmi kimselerden olumutur. Genciz, enerji doluyuz, ei tim grmz, hepsinden te bir lk uruna heyecanla ya nyoruz. Orduya arlmaktan daha erefli bir ey yoktur bizim iin. Hatta hi kimse stnn izni olmadan evlenemez. Bir Hristiyan ile evlenebilir mi? diye sordum. Bir an iin duralad ve sonra cevap verdi: O da olmu tur. Ahi, Bizim ngiliz detimizi aldnz diye glmsedim.
227
YRM ALTINCI BLM
ANKARA'DA SON GNLER : ZYARETLER, KONUMALAR, PKNKLER - HAYDAR BEY'lN PARTS
i\ . N K A R A , insan sa'dan nceki Yzyllara gtryor. 0 gemi gnlerde bile hayatn kendine ait lks olduunu anlayabildiimiz hlde... Pompei'nin evleri duvarlarn arkasndan scak havayla stlrd. Banyolar yalnzca salk iin deil, ayn zamanda lks saylrd. Augustus dneminden kalma bu gibi eyleri Ankara'da bulunca insan aryor. zmirde bile tarih ncesi atmosfer bulunabilir. Birinin aka yollu syledii gibi: Yu nanllar ve Ermenilerin ellerinden alndndan beri zmir yan gndan sonraki Sodam ve Gomore ekiciliine sahip. Fakat her gn, otuz bin nfusun Ankara'da nerede ya adn hayal etmekte glk ekiyorum. Halkn bazlarn, Dou'nun harikulade hallaryle deli yuva haline getirilmi, uydurma fakat irin evlerinin inde grdm. Fakat herkesin ilk akna dnmeye eilimi olduu gibi, ben de bu meseleyi brakp meclisin st tabakasyle konumaya dnyorum. 228
K UVA-l MLLYE AN KARASI
Bir gn Anadolu Ajans Mdr Aaolu Ahm et Bey'i kendi evinde buldum. Onun da Britanya'nn son politikasn affedemediini rendim. Sk sk iittiim szleri o da tek rarlad.Biz ne yapsak su oluyor. Eer bizim mcadelemiz Amerika'da olsayd btn dnya ayaklarmza kapanrd. B. tn gelien milletler kiliseyi devletten ayrmlardr. Bizim i te ve dta sorunlarmz olmutur. Fakat bunlarn hepsi, mil liyetilik ruhunu glendirmitir. Bu ruhu Paa bile istese imdi ortadan kaldramaz. Zavall Trkiye... Abdihamit ar bir saclkla btn Trkleri ortadan kaldrmaya onlar ldr meye ve unutturmaya koyuldu. Buna kim aldrd? lenler Hristiyan deildi kil Bizim Kzl Sultan bamzdan atmamz, bakn neye mal oldu- Sonra da Kara Sultan geldi bamza, ondan da kurtulunca, bu Avrupa'nn houna gitmedi. Bakn ngilizler onu nasl savunuyorlar. Ama sizin ilgi ekici devlet adamlarnzdan birinin bana sylediine gre ona lkenizde snmak iin bir yer bile vermiyorlarrm. Benim kanma gre (ki Halide Hanm da ayn dncedeydi) bize snm bir insana gvenli bir yer bulmay red dedemezdik. Yine de onun Mekke'yi ziyareti, Malta'da ona yataca yerin parasn demeyi reddediimizle aklanamazd. Ahmet Bey, Lord Curzon'un Dou hakknda yazd kitaplara olan ilgisini belirtti. Bana sylediine gre, gen bir renciyken bu parlak devlet adam hakknda vc ya zlar yazmt. Btn Mslmanlar, bir zamanlar, ona gven duyuyorlard. Ahm et Bey, Malta'dan Lord Cu/zon'a unlar yazmt: Size olan hayranlm haika duyurmu br kimse olduum halde, ben imdi yatandan dar srklenmi bar mahpusu olarak hapishanedeyim... Calthorpe ve Milne adlar Trk tarihine gemitir. Fakat Ingilterenin lehine deil Anadolu Ajans Mdr Aaolu 229
Ahmet Beyin bana gnderdii mesaj udur: Ziyaretinizin bize ifade ettii nemi ahsen size sylemeye gelmek iin hastalmn mani olduundan zgnm. Siz cesaretiniz ve geree sevginizle btn Trklerin kalbinde sayg ve minnet duygulan dourdunuz. br arkadalar gibi Ahm et Bey de propagandann Trk karakterine uymadn kabul ediyorsa da bar imzala nr imzalanmaz bir Danma Brosu amaya kararl oluu na memnun oldum. Hi phem yok, bu btn slmln ya rarna olacaktr. Ona benim propagandam, sizin rknzn olaanst cmertliini anlatmak olacak. Pek az insan, Trklerin ne ka dar konuksever ve iyi niyetli olduu hakknda bilgiye sahip tir)) dedim. Aziz bayan haklsnz. Bizim New York gibi gkdelen lerimiz yok, fakat yce bir gnlmz var. Buna ramen size yeterli rahatl salayamadk. dedi. Siz bana elinizde ne varsa en iyisini verdiniz ve ben bunu takdir ediyorum. Lks ve salk artlarnn yerinde olu u, her ey demek deildir. Buna ramen benim kendi kk teorime gre Dou'nun ve Bat'nm birbirleriyle el tutumas salk artlarnn dzeltilmesi yoluyle olacaktr. Yani Ben ellerimi nce Batl gelenee gre, szin deyiminizle 'kirli su da, ykyorum, ondan sonra da bu treni Doulu yntemle akarsuda elimi ykamakla tamamlyorum, te yandan sra banyoya gelince Trk banyosuyle balyor, ngilizle bitiriyo rum. Gryorsunuz ki imdiden yar yarya Doulu sayl rm. Son derece sempatik ve geni grl olmalarna ra men Aaolu ve brleri Franszlara son zamanlarda fazla ilgi gstermiyorlar. Lozan'da Franszlardan ok ey ummu lar, fakat o lde d krklna uramlard. 230
ATHENAEUM, D o u y u iyi bildiini ileri sren bir yaza rn benim Trkiye'ye ait son kitabm hakknda tuhaf bir ya zsn basmt: Bir rk, disiplin iine girip canllk kazannca sarn kadnlarn says a rty o r ! Ben tantm birok Trk erkeine sarn diyemem, ama Ankara'da alacak sayda ak sal ve tenli erkek gzme arpt. Belki de milyetirin enerjisi salarnn ak renginde kendini belli etmi. Eer bu teoride bir para gerek varsa, her ulustan kadnn salarnn rengini amak iin peroksit kullanmas gereksiz dir. nk biraz almakla salar istedikleri renge dne bilir... Bugn Byk Millet Meclisi baarya ulam ve tam yerlemi saylabilir. Bu gven duygusu hi phe yok daha nceki parlamentolarn teebbs edip baaramad eyleri yapmaktan ileri geliyor. Ben Abdlhamit'in parlamentosuna ilk ziyaretimi hatrlyorum. O zamanlar hepimizde byk umutlar vard. Bu iten pazarlkl zorbay ortadan kaldrmak kolay bir i deildi. Bizim umutlarmz tahmin etmedii iin hkmeti de sulamaya hakkmz yoktu. Baka lkelerin h kmetleri son baar yolunda st ste baarszla ura mlard. O al gnnde acma ve sayg duygusuyle genel sevincin ortasnda unutulmu, sessiz yapayalnz, soluk bir kiiyi grdm hatrlyorum. O kii daha nce bir parla mento kurmu olan Byk M ithat'n (Paa) oluydu. Btn eref bu gibi nclerin olsun... Baka bir sefer, Gelibolu milletvekili ve stanbul'un leri gazetesinin yazileri mdr Cell Nuri Bey (leri), bana, Paa hakknda daha fazla bilgi verdi. Anadolu sorunlarn da konutuk. Her ne kadar liderler genel ilkelerde ayn dnce deyseler de, herhangi bir konuda ne kadar ayr dnce var sa onlar renmek yararl olmaktadr. Cell Nuri Bey, Ingi231
tere ve Amerika'da bulunmu mkemmel ngilizce ve Fran szca biliyor. Londra'dan ortak tandmz kiiler var. M ill pakt onunla madde madde inceleyip inceleyeme yeceimizi sordum. Bunu, milliyetilerin bir dostu olarak yapmam yannda benim hata bulabileceim ya da eletirebi leceim baz blmlerin olup olmadn renmek iin isti yorum. Kendi nemli eserleri zerinde bu kadar ilgili, konuma ya hazr br kimseyi bulmak, onu memnun etmiti ve benim dnebileceim en ak biimiyle her eyi nme sermiti. Eer Trk ulusu gerek bir milliyete sahip olacaksa bu maddelerin hi birisinde bir tek hata bulamadm. Szgelii bir iadam olarak yabanclarn vergilerden muaf tutulmalar n isteyebilirler miydi? Cell Nuri'nin aklamasna gre: Avrupal ve Trk diyelim ki be franka mal alyor. AvrupalI vergi demiyor, bylece maln alt franka satyor. Trk ise vergi dedii iin yedi franka satmak zorunda, tabi bu fiyata m teri bulamayaca iin elinde byk stok kalacak- Bu artlar byle srp gidemez. Kapitlasyonlar, lkenin ticaretine ve lerlemesine ayakba olmutur. Bazen bir byk devlet de miryollar yapma konusunda haklar satn almakta, fakat bu ykmn yerine getirmemektedir. O zaman da demiryolu yaplamamaktadr. Bir memlekete imtiyaz verilince de bu konuda bakasyle anlama yoluna gidilememektedir. Cell Nuri Beyi Franszcasnn gzelliinden tr kutladm. Bir zamanlar bir Fransz gazetesinin yazileri mdrydm diye karlk verdi. O srada evresine baknarak benim tantrlabileceim kimse olup olmadn arad. Benimse dikkatimi hocalardan biri ekmiti. Bu insanlar bizim gibi dnmyorlar, dedi, benim baktm yn gstererek. O zaman siz, slmla kar msnz? 232
Asla, ben ok kuvvetli bir tarzda slm taraftarym. Bi zim dinimizin geni grl kurallar, ahlk ve ruh bakmn dan btn modern gerekleri karlamaktadr. Fakat Kur'an, hocalar tarafndan olumlu bir biimde yorumlanmamaktadr. Halkm stei bizim dinimizdir, dev ise ibadettir. Trkiye'de Hz. Muhammet hakknda duyduum bir hi kyeyi hatrlyorum: Peygamber bir gn cemaati arasnda yryormu, nehrin kenarnda bir grup iinin yanndan ge mi. iler ilerini brakmak bir yana onu selmlamamlar bile. evresindekiler iilere bir ihtar verilmesini istediklerin de o 'i ve dev bir iman sahibinin peygamberine gstere cei en byk sayg saylmaldr' demitir. Ben milliyetiliin bir din olduu dncesini benimse dim. Burada milliyetilerin anayasas, bizim dua kitaplarmz gibi yataklarnn yannda durmaktadr. Yarbay Tevfik onu kk bir kitap eklinde ciltlenmi olarak yeleinin cebinde tamaktadr. Ankara'nn ilkeleri Incil gibi muamele grmek tedir. Milliyeti olmak demek, lkenin hayat karlarn sa vunmak demektir. Ingiliz ve Trk basnndan konutuk. Btn Trk basn, blgesel karlar ynnden muhalefet edilse bile, hepsinin stnde milliyetilii temsil etmektedir. Bize gelince ngilte re'de eski gnlerin bamsz basn kaybolmutur, inallah bu ilelebet srmez. Birka parti adamnn elinde bizim gaze telerden daha iyisini bekleyemeyiz. Mslmanla kar ol masayd Manchester Guardian' bugnn en namuslu gaze tesi olarak kabul ederdik. Cell Nuri Bey milliyetiliin tam politikasn izah etm ek iin birok leden sonrasn bana harcamt.
D
PAA, Halide Hanm' ziyaret iin, byk bir cmertlik233
l bana arabasn gnderdi. Mavi kadifeyle denmi o Kk araba, yollardan kangurular gibi hopluyor, zplyor... Dereler den, akrobatlar gibi geiyor. Ben araba srclerine daima hayranm. Mustafa Kemal'in ofrnn arkasnda ise nefes siz kalyorum. Tabi bu arabann umurunda deil. Halide Hanm'n evine en yakn bir noktada arabacam geri gndermek aptallnda bulundum. Eve vardmda bir tane bile uak bulamadm. Hepsi camiye gitmilerdi. Ev sahibi de evde yoktu. Trkiye'de insan yolun kysnda durup nne ilk ge len kapy vurmakta saknca grmez. Kap tokmaklar koca man, uzun bir demir... Zayf yzl bir kadn kapya kt ve ben dnmeden benim eski szm tekrarladm Mustafa Kemai Paa ok gzel. Benim amurlu izmelerime aldr madan iki odal evine soktu. Bir yanda yatak ve ilteleriyle bir divan br yanda da basit bir mutfak vard. Beni divana oturttu, kahve ve sigara verdi. Konuabildiim kadarnca, iaretlerle teekkrlerimi bildirdim. Gzlerim ve ellerim In giltere byk bir lke... Mustafa Kemal'in zaferi muazzam... Darda hava souk... dediler. Szlerimin anlamn tam kavramasa bile ilgili grnmek le incelik gsterdi. Komunun evine uaklar gelmeye bala yncaya kadar oturdum. En ufak bir rahatszlk iareti gs termeden ben ayrlncaya kadar glmsemesini srdrd. Ankara'daki insanlar ok konuksever.
MECLSTE tanmaktan zevk aldm bir kimse de Ham dullah Suphi Bey'di. Otuz be yalarnda, beyaz salar uya nk, gen yzyle ztlk meydana getiren tannm bir yazar ve hatipti. Doutan bu yana, kltrl bir Franszca konu uyordu. Gerekten st snfn kadnlar bu dili Trkeden 234
daha yi konuuyor. Szgelii Zeynep, Halide Hanma yazar ken Franszca yazyor. Belki de bu kadar parlak yazara, Trk e yazmaya cesaret edemiyor. On yl nce haremin kaldrlmas iin nutkunu dinlediim kii Hamdullah Suphi olmal. Bize o zaman ok kadnla ev lenmenin, ocuklar iin ne anlama geldiini aklaynca, ka labaln iinden pek az gz yalarn tutabilmiti- Yarbay onu bana tantrrken eski bir eitim bakan olduunu sy lemiti: Niin bu grevden vazgemi diye sormutum. Ah niin mi? Bilmem k diye omuzlarn silkti arkada m. Onunla konumak bir zevktir, sizin gibi Franszcay se venler iin onun derin dncelerini o dilden dinlemek bir zevk olacak. Bu gibi kimseler herhangi bir parlamentonun ss saylmallar. Hamduld Suphi Bey, Yunanllara kar Mustafa Kemal gibi yumuak davranmyor. Onlarn geriye ekilileri konu sunda daha az hogrrl. Bana sylediine gre iki rk ara sndaki belirli ayrlklarn sonradan bir dengeye kavuaca umulmutu. Oysa gerekte yle olmad, rki rk daima birbiriyle didiip durdu. Bizim Anadolulular bin yldan beri unu tulmu ve ihmal edilmi halde rklarnn geleneklerine bal kalmlar. Kendileri iin seilmi ndere tehlike annda sarl may eref bilmiler. Ona bunun, biz Avrupallar iin bir ders olmas gerektiini syledim. Kk Asya'da her evde bir harita bulmak mmkn. Benim ev sahibim Halk leri Bakan sabah kahvalts yaptmz masada daima bir harita karr, bu byk lkenin corafyas hakknda bana bilgi ve rirdi. En son Diyarbakr ve Dou Anadolu'yu inceliyorduk. Yalnz eski kasabalar deil, fakat oralarn halknn yapsn da. Nasl oldu da, bizim gen uygarlklarmz bilimde ve 235
ticarette ilerde olduklar halde bu gibi nsanlar ilelebet bask altnda tutabileceimizi sanmak hatasna dtler? diye sordum. Hamdullah Suphi: bizim krk milyonumuz kolay kolay bask altnda tutulamayacaktr. Dnn ki bizim dilimiz in snrlarndan tede bile konuulmakta ve kltrmzn izle rine dnyann her yannda rastlanmaktadr. Daha sonra Hamdullah Suphi B eye Meclis binasnn bi tiiinde kk bir lokantada rastladm zaman, yannda Merhum Ceml Paa'nn erkek kardei vard. Burada frsat yakaladm eski nderlerin politik hatalar ne olursa olsun, Trkler Ceml Paa'yla bir byk adam kaybetmilerdin) dedim.
BU KK lokantann sahibi, ayn zamanda profesr olan ufak tefek bir adam. A ve garson bulmak kolay ol mad halde, milletvekillerinin rahatlarnn bozulmamasna itina ediyordu. Herkes ya lokantaya uruyor, ya da mecliste ki odalarna yemek gnderilmesini ondan istiyordu. Bana In giliz tarz bir yemek teklif etmekteki kaygsna baklrsa her kes iin elinden geleni yapmaya daima istekli olduu belli di. Hamdullah Suphi Bey'in zevkleri gsteriten olduka uzak biz batl inanlar hem dinde hem de gerek hayatta ortadan kaldryoruz dedi. Yalnz gerein salam temel leri, frtnalara dayanabilir. Bzim milliyetilik anlaymz, imanmz gibi salam, olumlu ve gerektir.
BR KERESNDE Van milletvekili, Yarbayn hal uzman

23 6
Haydar Bey le tantm. Yarbay ona yal haydut adn takm. Ama tehlikeli bir insan deilmi. Ona ben sekiz ya mda iken Edmund About'un Dalarn Kral isimli kitabn daki Hac Stavrosa k olduumu, bunun sonucu haydut larla aramn iyi olduunu syledim. Haydar Bey birok Doulular gibi sigara ime alkan lndan kurtulmak iin kullanlan tespihi tamyordu. Fa kat elinde bir mum parasn sktna dikkat ettim. Yarbay kaslarn altryor, bilirsiniz haydutlar daima kendilerini formda tutm ak zorundadrlar diyerek gld. Oysa bana Haydar Bey, Esat Paa dnda, mttefik igalinden, imdiye kadar rastladklarmn iinden en ok za rar grm bir kii olarak grnd. Tannm gzc Esat Paa, mrnn son gnlerine kadar byk skntlar ekmi ti. Haydar Bey, annesinin bizim subaylarn elinden ektiini rendii gnden beri, bir daha bir Ingiliz'le konumamaya yemin etmiti. Btn gcm toplayarak onu Ingiliz halknn her trl kiise! zulm nefretle karladna inandrmaya altm. Gerekler bir gn renilince resmen zr dileyece imizi, imdiyse zel olarak utanlarm, bildirdiimi syle dim. Onun davran bu cmert nsanlarn karakterine uygun du. Bana ok gzel bir akam yemei verdi. Savatan nce ngiltere'ye gsterilen dostluu tekrarlad. Benim ziyaretim den sonra Ingiltere hakknda yle dnd: gali korkun bir rya olarak hatrlayacam. tenlikle syleyeyim ki, o gecenin her dakikasndan holandm. Benim iin zel olarak hazrlanm erkes tavu undan, ark mziinden tutun Abdlhamit'in zel sigara larna kadar. Ev sahibimiz bir saat nce darya km, ko nuklarnn sokaklarda kendilerini kaybetmemeleri iin ar bir nezaketle karlamt. Evi caminin yanndayd, ne sokak 237
ad, ve ne de sokak numaras yabancya yardm edebilirdi. Fenerlerin ve bastonlarn yardmyle yolun tehlikelerini azalt tk. Isrc rzgrn altnda, insan, kendi sesini bile duyamyor. Bizim ev sahibimiz, ncildeki gibi nderlik ediyor feneriyle nden giderek bizi geni ukurlardan ve byk talardan ko ruyordu. Onun yar karanlk, Bat'ya gre biraz fazla stlm odasna vardmzda ok memnun olmutuk. Paha biilmez hallanyle rtl ilteli divanlarn iine gmldk. Varr var maz meyve, peynir ve zeytinden ibaret mezeler getirildi. H ristiyan kilisesinin koro bas bizim onurumuza bandosuyla arlmt. Birok Hristiyan ve hatta papaz gibi o da gru bunda tek Ermeni bulundurmuyordu. Hepsi fes giyiyorlar bi zim lkemiz bizim zaferlerimiz, bizim Gazi Paamz diye konuuyorlard. Hristiyan kilisesinde bir zamanlar u duay iitmitim: Yce Tanrmz, bizim sevgili ulusumuz Trkiye'ye yardm e t Bal olmakla vndmz bu ulusun ocuklarn kahraman evltlarn koru. Kumandanmz Gazi Mustafa Ke mal Paa'ya byk meclisin btn bakanlarna vatan uru na hayatn ve rahatln feda etmi herkese salk ve sel m et ver. Papaz bana hi kimsenin kendisine byle bir dua okumas iin emir vermediini, bu kendi duygularnn iten gelen bir belirtisi olduunu sylemiti. Btn Ermeniler kendilerini Trkiye'de kendi yurtlarn daym gibi hissediyorlar. Tpk, Welsh'lerin (Gal'lerin) In giltere'de duyduklar gibi. Yine ayn derece Ermeniler (Wa* les'te olduu gibi) kendi dil, kendi ulusa! mzik tarih ve ede biyatlarna sahiptirler. Papaz Trke dua etmektedir, nk oradakilerin ou kendisini ancak yle anlamaktadr. Eer Papaz Ermenice biliyorsa, dualarn bir ksmn o dilde yap maktadr. Bu gnlerde, aznlk rklar ortak phe ve kskanlklara sahiptirler. Uzun zaman birbirinden ayr arkadalarn, birle238
tiklerinde birbirlerine sarlmalar gibi, burada da Ermeni ve Trkler, bizim Avrupada bask altnda sandmz sevgilerini ak ve belli iaretlerle gsteriyorlard. Biz sizi o kadar zledik ki diye duygusal Trk bar yordu. Hayat eskisi gibi dei, hi birimiz sizin yerinizi tuta maz. Ve Ermeni de karlk veriyordu sizi bizim aleyhimize evirmek ok zalimce bir eydi, ah u berbat ngilizler - u Lioyd Georgel Ana babalar Mekke'ye hacya gittiinde, Trk ocuklarna, Ermeniler bakmt. Bu mutlu gnler hak knda konutular. imdi yeniden geriye, iyi bir arkada olarak dnyorlard. Ve inanyordum ki bir daha, ngilizler bile onlar birbirinden ayramayacak. Osmanl Bankasnn Italyan M dr konuklardan biriydi. Bu srekli ve kalc dostluun ia retlerini karmamamz bana ve Yarbay Mougin'e hatrlat yordu. Gryor musunuz dedi kendi aznlklarn Trkler yalnz kendileri korurlar. Bir Etmeninin Trklerle geinmeyi istemesi yeterlidir. Aralarnda ayrlk olduu iddias Amerika' da yaratlmtr. Osmanl Bankasnn Genel Mdr Louis Steeg bana bu gereksiz ve sama propaganday durdurmak iin elimden geleni yapmam rica etti. Ermeniler kendi halle rinde braklmalarn istiyorlard. uras aktr ki, Mustafa Kemat haremden, araftan kurtarmaya alt yeni Trkiyede Hristiyan aznln da gz nne almaktadr. Mustafa Kemal Trkiye'yi Bizansn paralanm artklarndan, ilerle meyi nleyen hocalardan Bizans Patriklii'nin stanbul'a ege menliinden kurtarmaya almaktadr. Tabi bu Hristiyan mzisyenler bize yalnzca Trk ark ve mziini verdiler. Ak arklar, askeri havalar, lkede her ocuun bildii stikll mar, Anadolu halk trkleri. Hep sinden daha ilgin ve anlalmaz da acayip bir kavaldan (* )
(*) Ney.
239
kan kutsal bir heyecan, melankoli ve duygu karm ezgi nin dnen dervilere elii. Hi bir AvrupalI, Trk mziini nceden incelemeden tam anlayamaz.
'
DOU topraklarnn ekiciliini, siyah servilerin nnde beyaz minarelerini daha ok belirten parlak gneini ve gz alc gurubunu iimde btn canllyle duyuyorum. Bir mangaln yannda bu lkenin olu ve kzlarnn ilgi ekici ef sanelerini bana anlatan Trk kz kardeimin eski konumalarm hl hatrlyorum. Bu gn her ey ayn. Yalmz gururlu M illet Meclisinin bi raz daha Batl havas deiik. Eer onlarn bu olaanst di renilerine duyduum hayranl anlatmak in bir eyler ya pabilmisem bu bana en byk zevki vermitir. Ve kazand m bu zevki benden kimse alamayacaktr.
240
YRM YEDNC BLM
ROMA, EBED EHR - ANKARA'DAK KATOLKLER ZYARET
E e r Ankara'ya stanbul yoluyle varabilseydim gemi lerdeki grev yznden 6 hafta gecikmem olmasayd, Roma'ya yeniden bir urama, ondan da nemli. Papa Pius XI ile bir konuma yapma ansn karacaktm. Papa hazretleri, o zaman benim de dnemeyeceim bir tarzda, Anadolu'daki dindalar iin bana emanet edecei deerli hediyeyi bilemezdi. Aznlklarn sorduklar sorulara verdiim karlklar dinlerken, duyduklar mutluluu papaya anlatmam mmkn olursa benimle geirdii zaman kaybol mu farz etmez diye dndm. Anadolu'da karlatm sorular: Bizim Aziz Pederimiz, neye benziyor? Bizim iin da ima dua ettii doru mu? di. Papa'nn insan straplarn ne lde iinde duyduunu onlar ne byk bir itenlikle dinlediini grmek herkes iin mmkndr. Bu straplar onu byk ruh skntsna sokar. Yalnzca kendi dininden olanlara kar deil, btn insanla kar ayn duygularla doludur. 241
Hristiyan dnyas, Trkiye'ye kar Byk Britanya'nn izledii yolu izteyecektir. Hristiyan devletlere kar slmiyet de Trkiye'nin yolunu izleyecektir. imdi Mustafa Kemal Pa a, Trkiye'yi yeniden slamlarn rnek alacaklar bir dzeye kardna gre bizim Dou'daki politikamzn tamam T r kiye'yle dostluk zerinde dayandrlmamak mdr? Politika'da neyse dinde de ayn olmaldr. slmla kar bir din sava iin Amerikal Nonconformistlerin tlerini dinlemekten Tanr bizi korusun. Peygamberin taraftarlarna kar Ang'kanlann Yunan kilisesiyle birlemek sevdasn izlemekten Tanr bizi uzak tutsun. Trkiye'de yalnz Roma kilisesi tam bir birlik iinde bulunmutur. Mslmanlara ge reken sayg ve takdiri yalnz bu kiliseye bal Hristiyanlar gstermitirl
a
V ATKAN DAK mlakattan sonra insan enesini sk tutmal. Ama, insanlk anlay ve efkat iin bekleyiteyken, hereyden te Dou, Bat'ya gvenebilir miyiz? diye so ra r ken, Roma'daki Papa hakknda da bsbtn sessiz kalmak elden gelmiyor. Trkiye Hristiyanlar tarafndan aldatlm, incitilmi, ktye kullanlmtr. Trkiye btn dinlere son derece hogrrllk gstermiken, baland kimseler ve devletler tarafndan arkadan vurulmutur. sa'nn adna misyonerlere btn insanla sevgi gsterecekleri umuduyla Trkiye kucak at halde, milyonerler, kutsal imknlarn, dman propa gandasn dzenlemekte kullanmlardr. Bu yzden papa benim unlara tank olmam istemitir: Peter'in tahtnda, papalk koltuunda, bir babann yrei var 242
dr; bir baba ki, ac eken btn insanlar merak etmektedir; Ayn zamanda Allahn oullar ve sa'nn kardeleri olan Mslmanlara kar bir kampanyann almasn knamakta dr. Onun iin, tek ve yalnz tek bir dman vardr, o da bizim toplumumuzu ve uygarlmz zehirleyen Maddecilik tir. Bizim, gururumuzu, kskanlklarmz, nefretlerimizi bes leyen imanmz tehdit eden hep bu Maddeciliktir. Byle dnmek aklszlk mdr? Bamsz bir Pontif'le ( * ) konumamda duyduum kiisel izlenimlerimi hangi yolla anlatabilirim? Dnya'da birok kitapta Hristiyanlarn Papal konusunda lmsz sayfalar var. Herkes Papa'ya bir ruhan lider olmaktan baka byk ve deerli bir insan olarak hatta, her eyden stn, yzyllarn geleneklerinin des tekledii bir kiilik olarak sayg gstermitir. Alexander Dumas, Papa Gregory XVI ile konumasn kaleme aldnda, Papa'yla tanmann kendine verdii deh eti anlatmtr. Bugn, bu kadar heyecanlanma imknszdr. Dehet yerini sayg ve sevgiye brakmtr. Kiliseden afaroz Orta alarda tad anlam btnyle kaybetmitir. Buna ramen, btn dnyasal gten yoksun olarak Papa'nn kut sal mevkiinin gerektirdii biimde her bunalm annda kendi dncelerini sylemesi, beklenir. Hristiyan kilisesinin ruha ni lideri olarak Papa bugn g durumdadr. Evet, Yunanl ve Ermeniler onun dindalarnn ounluunu tekil etmemek tedir. Ama onlar da Hristiyan kilisesinin dallarna baldrlarZavall, yanl yola saptrlm insanlarn kendi kt kaderle rinden kendileri sorumlu olmalar gerekirken buna ramen hi bir Papa onlarn bana gelenlere ve belki de gelecek olanlara ilgisiz kalamaz.
( * ) Yksek dereceden Papaz. Burada Papa kastediliyor.
243
te yandan hi bir Papa yoktur ki Vatikan'n Trkiye'ye borluluunu unutabilsin. Fransa'dan atlm Roma Katolik mensuplar bu konuksever lkeye snmlard. lkenin her yannda ve her kesinde Katolik misyonerleri gelimi ve zenginlemitir. Aslnda kimseyi din deitirmeye ikna ede memilerse de hastalk annda yardm eitim alannda kolay lklar gstermiler, Trklere bilgi vermilerdir. Ve Yakn Dou'da K ltr dili olarak Franszcann yerlemesinde, Cezvit papazlarndan baka kimin etkisi gsterilebilir? Trklerin gsterdii bu olaanst din hogrrl da ima anlalamamtr. Disraeli'nin Trkleri korumas, Trk lerin Yahudilere gsterdikleri dinsel hogrrle duyduu minnetten domutur. Rusya'da ldrlmekten kurtulabilmi Yahudiler imdi olduu gibi, Trkiye'de, dinlerini zgrce uy gulayabilecek para kazanabilecek, rahat bir yuva bulabilmi lerdir. Bundan fazla ne isteyebilirlerdi? Tabi, Vatikan'n Trkiye'ye Trkiye'nin Vatikan'a bor cunu ok iyi bilen Papa, gerekten M. Kemal Paa'nn kiili iyle lgilenmektedir. Benim gibi gemite Trk aile hayatn incelemek imknn bulmu Batl bir kadnn bu byk M il liyeti kahraman hakknda ne syleyeceini dinlemek konu sunda ok istekli grnmt. Vatikan'daki trenlerde bulunmu herkes onlarn gz alc gzelliine tank olmutur. Roma kilisesi dnyaya en mkemmel sanat edebiyat ve mzik ahaserleri vermitir. Vatikan'da ise gz nereye baksa mimari ve renk gzelliini grmektedir. Bir yanda kzl ve altn renkli kostmleriyle is vireli muhafzlar ziyaretilerin siyah elbiseleri ve gri bahey le ztl tamamlarken, te yandan tarihin gzelliini ve efsa nelerin olaanstln belirten freskler ve heykeller... Araba byk glgesiz Vatikan meydanndan ieri girdik ten sonra, Papa'mn bulunduu blme varncaya kadar in 244
san bir kutsal tarih kitabnn zerinde yrd duygusuna kaplyor. Evet, Roma'nn tamamnn tarih olduu dorudur. Fakat Vatikan balangtan bu yana Katolik kilisenin tarihi olmutur. Ve siz mermer merdivenleri karken elinizde ol madan sesinizi alaltyor daha yava ve daha sessiz yr yorsunuz. Dnya tarihinin en byk kiileri bu merdivenler den kmamlar mdr? Her yerde ok ho bir kitap kokusu var. Ama kitaplar nerede? niformal diplomatlar, yksek memurlar, general ler, kztl cppeleri iinde Kardinaller, siyah, kzl ve meneke renkler iinde Papazlar krmz kilise elbiseleri iinde hizmet krlar, grltszce gidip geliyorlar. Btn iskemleler o ka dar byk, konsollar ve vazolar o lde paha biilmez ki... Papa Pius X nun mfik yznn portresi insana bir deiik ho geldin diyor. Bu sakin ve aziz yze baktm gren komum fsldyor: C'etait un vrai pere (Gerek br baba) nsan Papa Benedict XV'in ok gzel bir bstne dikkat edi yor. Niin fotoraflar onun mkemmel, zeki yzne haksz lk yapmaktadrlar? Monsignor X. beni almaya geldi. O da Ankara'yla ya kndan ilgili. imdi taht odasna alnyorum. Aziz Peder be ni karlyor, benimle konuurken bir eli byk bir antika koltuun nnde, ayakta duruyor. ngilizce konumaya ba lyor, Franszca devam ediyor. Papa btn modern dilleri konumaktadr. Her gn kendisini ziyaret eden insanlar gz nne getirin... Bu diller yardmyle yalnz ok iyi ta nnm Katoliklerle deil, Roma'ya gelen btn nemli ki ilerle temas halinde bulunuyor. ok yolculuk etmi, birok dilde yazlm kitaplar okumu, kendisi birok kitap yazm bir insan. Paris'in tannm Papaz, Monsignor Ceretti'nin bana sylediine gre genken, Papa, btn bir geceyi oku mak ve yazmakla geirirmi. Bu yzden, ok deerli bilgi245
KU V A -I MLLYE ANKARAS!
terden yaplma tkenmez bir haznesi varm. slmiyet hak knda acaba ne bilmez? Onu btn devreleriyle incelemi, Islmiyetin byk hogrrlnden de haberdar. Geni omuzlan zerinde geni beyaz peleriniyle, beyaz saten kumatan yaplm bir cppe, beyaz dmeli beyaz takkesi ve krmz ayakkablar iinde Aziz Peder, evresinin aksine tam bir basitlik sembol olarak duruyordu. Orta boylu... Gl yz yana gre ok gen kalm, byk, geni alm olduka krksz. Yz izgileri keskin, gzleri kk, belki de gzlklerinin kaln camlarndan t r, kk grnyor. Gzlklerini sk sk dzeltiyor. nsan yz izgilerinin gcne ve iten ifadesine hayran oluyor. ok zek bir yz. Her eyin stnde byk bir insanlk efkati var. Bunu gzlerinden ok aznda buluyorsunuz. Papa'ya beni tanyan ve bana gvenen insanlarn bu lunduu Ankara'ya niin gittiimi, ne elde etmek umudunda olduumu anlattm. Ben devam ederken yznden sonsuz bir znt bulutu geti: Bu dehetli kan dkm, bu ge reksiz straplar... Keke btn bunlar bamza gelmesey di dedim. Gerekten onun syleyebilecei bir ey yoktu. O im di Yakn Dou'daki diplomatik rezaletin sorumluluunu, ta rihin kimin omuzlar zerine ykleyeceini sormann gerek sizliini biliyor. Ama hatrlaynz ki, o Mustafa Kemal'e yaz m ve ordusu ilerlerken kan dkmn nlemesi iin elin den geleni yapmasn yalvarmt. Paa'nn cevab mkem mel kiiliine ok uyan bir biimde akll, sempatik ve soy luydu. Papa'ya dedim ki Mustafa Kemal bana Hristyanlara kar ok iyi davranacak, anlayl bir kii olarak grnyor. Nutuklar olduka demokratik, halk iin anlay ve efkatle dolu... ok kymetli madenleriyle zengin bir topraa sahip 246
insanlarn, lyk olduklar zenginlik iinde yaamalarn sa lamak iin, onlarn nderi olmakta gerek bir stek ve karar vard szlerinde. Elbette baka lkelerde de byle byk szler sylemi, fakat hi bir ey yapamam insanlar k mtr. Mustafa Kemal Paa'nn kiiliini bildiim kadarn* ca anlattm. Papa'ya onun olduka lml bir insan olduu nu, kan dkmn nlemek iin btn gcn kullanaca n syledim. Ama yine de insan ordunun stanbul'a yry ann aklna getirmek istemiyor. Byk generalin kendi kusuru ol masa bile en ufak bir anlamazlk son derece kt sonu lar dourabilir. Yine de Trklerin kendi istekleriyle baka bir ulusa zarar vermeyeceklerine gvenim var. Bu olursa, an cak kazayla olur. Sonucu da ok kanl olacandan, byle bir eyin olmasn nlemelidir. Papa'ya hi bir ey olmayacaktr, sayn Peder... Yeter ki Yunanllar olaylar balatmasn. Trakya'dan acele ve deh et inde, srlrlerken, kendilerine kk Asya'da yaptk lar katliam hatrlatmadlar mi? dedim. Ama Papa'nm y z yine de kayglyd. Sesinde byk bir znt vard. Ankara'da Mustafa Kemal Paa'ya Papa'nm bar iin byk isteini syledim. Paa'ya Hristiyanlara kar cmert davrannn ne olacan sordum. Ayasofya br Hristiyan kilisesi olduuna gre, HristiyanJann ruhan lideri Papa'ya geri verilip verilmeyeceini aratrdm. Mustafa Kemal Paa cevap verdi: Eer Hristiyan kili sesinin bir tek kolu olsayd, Ayasofya imdi, bizim Msl man geleneklerimizin bir paras olmasna ramen, bu mm kn olabilirdi. Hristiyan kilisesi o kadar ok blndne gre bu, imknszdr. O takdirde Rusiar, Yunanllar ve Anglikanlar bizim topraktarmzda Ayasofya iin birb'rleriyle d vmeye kkrtacaklardr. Ve sizin bar iin tlediiniz 247
iyi davran, sonsuz bir atmaya yol aacaktr. Ama yine de Hristiyanlara dnya gznde lyk olan onuru vermek iin, elimizden ne gelirse yapmaya alacaz ve Ayasofya'y bir cami olarak korumakla, Katolik kilisesinin gerek ten haysiyetini incitiyorsak, onu, ya bir mzeye evireceiz, ya da tamamen kapatacaz. Hi kimse bizim, bilerek, planl Hristiyan kilisesini incittiimizi syleyememelidir.
Paa'ya Hristiyan dinine kar gsterdii iten duygu larndan tr teekkr ettim. Gayet tabi diye karlk verdi. Ben, bizim btn dinlere karj geleneksel hogrllmz srdryorum. Roma Katolikleri ve btn Hristiyanlar bizim lkemizde tam bir din zgrle sahiptirler. Cmert davrana gelince ben ne diyebilirim? Anadolu'da istediiniz yere gitmekte, Rum larla ve Ermenilerle konumakta serbestsiniz. ikyeti ge rektirecek bir durum varsa bunun derhal dzeltilmesine ha zrz. Biz Hristiyanlarn bu lkede mutlu olmalarn istiyo ruz. Onlara tam br din zgrl ve Mslmanlarla eit haklar verdik. Daha fazla ne yapabilirdik. Eminim ki lkemiz de Yunanllarn sebep olduklar tahribat ve zulme ramen, ksa bir zamanda, geriye bizim aramza gelecekler ve br devletlerin bizim i ilerimize karmasndan nceki byk dostlua dneceiz. Babakan Rauf Bey, Paa'nn duygularn ayn biimde yanstt. Papa'ya syleyin dedi. Onun dindalarn mut lu ve rahata ermi grmek iin elimizden geleni yaptmz dan emin olsun. Bundan daha mkemmel bir davran ola bilir mi? Paa'nn tavsiye ettii gibi her yere gittim, grdm herkesi sorguya ektim. Yunanl esirler, Trk Ordusuyle sa valarnda kendilerine yardm etmedikleri ve arkadan vur duklar iin ngiltere'ye ac sulamalarda bulunuyorlard. El 248
bette, bizim asker ataelerimizin en aptal bil, byle bir davrann zalimlik derecesini grmekten uzak kalmayacakt. Birok insann dndnn tersin Ankara'da bir Hristiyan topluluu var. Hl birka Rum'un dnda bun larn ounluunu Ermeniler meydana getiriyor. Ama yine de bu topluluk kendisine resm milliyeti sorulduunda Ka tolik demektedir. Bylece zor sorulardan kanm olabili riz. Pazar gn ksmen Ermenice ve ksmen Trke t ren var kilisede. Ermenice'yi birok Ermeni anlamamakta dr. Ermeniler fes giymektedirler ve dualarn da Trkiye iin yapmaktadrlar. Kk kilise olduka ilkel ve ilgili. Fakat ga liba hi kimse Ave Mariay, Gloriasy ya da Agnus Deisi bu Trk ortam iersinde sylendii biimde iitememitir. Ankara'daki Ermeni kilisesinin bakann Noel dolay* siyle ziyaret ettiimde Papa'ya kendi adna ne gibi bir me saj gtrmemi istediini sordum. Ona Papa'nn Hristiyanlar konusunda endie iinde olduunu, eer Trkiye'de mutiu deise, bana bunu gizli olarak syleyebileceini hatrlat tm . Benim ziyaretim iin Ermeni kszler odalarn ssle milerdi. Kahve ve ayla verilecek pasta ve tatllar yapm lard. te o zaman Roma'da grdm Papa'nn olaanst kiilii zerinde onlarla konuma zevkini bulmutum. Onla ra Hristiyanln babasnn hkmete ball tlediini syledim. Trkler, onlarn kiliseye ballklarn nlememi lerdi. Papa da hi bir zaman onlarn bamsz devlete bor lu olduklar ballk ve ba emeyi nlemeyecekti. Sonra, kz ve olan kszler srayla nmden geerek elimi pp balarna koydular. Daha sonra Yarbay Mougin'e sylediim gibi: isterdim ki. Peder Babadjanian'nn 249
bu yoksul ocuklar beslemek iin sahip olduu paraya bir ek yapmam mmkn olsun. Papa'ya tfen syleyin dedi. Peder Babadjanian.. Biz, Trklerden ok memnunuz. Onlar bizi ekonomik ne denlerle, Ankara'dan uzaa gndermek istiyorlar, fakat biz gitmek istemiyoruz. Byk M illet Meclisi tarafndan bize, ne eksik, ne de fazla, Mslmanlarla tamamen ayn haklar verilecei sylendi. Daha fazla ne isteyebiliriz? Papa'ya sy leyin k i Avrupa'ya ve Amerika'ya buradaki ba kaldrm H ristiyan aznln korumaya atmann gereksiz olduunu iln etsin. Bu ne Milletler Cemiyeti'yle ne de kilise yoluyla yaplabilir. Bz ok iyi biliyoruz ki Trk hkmetine bal kal dmz srece her ey iyi gidecektir. Bamza gelen btn dertler Ortodoks Ermeniierin ve Yunanllarn politika entri kalarnn, sadakatsizliklerinin ve her eyin stnde d pro pagandann sonucu ortaya km tr. Ermeniierin vatan ko nusunda o kadar ok ey sylendi ve yazld ki brakn da Amerika onlara bir mill vatan versin. Btn dertlerin sebebi olan byk devletler buradan ayrlmak isteyen her Hristiyana ya baka bir lkede ev temin etsin ya da bizi yalnz b raksnlar. Bu yararsz propaganda nnde ne kadar titredii mizi siz bir grseydiniz, AvrupalI arkadalarmzdan uzakta olmak iin ne kadar dua ettiimizi bilirdiniz. Trkiye bizim va tanimizdir. Trklerle dost olarak yaamak zorundayz. Yalnz ca u politik propaganda bir bitse, bunu da baaracaz. Bu ziyarette bana elik eden Yarbay Mougin bu konu malara tanklk edebilir. 0 da bunlar o kadar nemli buldu ki, hemen hkmetine bildirdi. Mustafa Kemal Paa'nn ve Peder Babadjanian'n Papa' ya gnderdii mesajlar teslim ettim. Papa'ya ayn zamanda, Anadolu'daki gezilerimin tam izlenimlerini, zgrlk ve ba 250
mszlk iin kyasya dvm bu insanlarn ve bu lkenin tam ve ayrntl bir dkmn vereceim. Btn Anadolu boyunca bar iin dualar sylenmekte dir. Bar olmaldr. Fakat hi bir zaman buradaki insanlarn zgrlk haklan pahasna deil. Trkler iin, yine de, Papa'nn dostluk elini uzattn bilmek ve Dou'daki Mslman ve Hristiyanlarn kardelik yoluyle bar ve zenginlik kazan malar iin dua ettiini renmek rahatlatc olmaktadr.
251
YRM SEKZNC BLM
ROMA'DA DPLOMAT, - KUTSAL TRBENN BEKL
O M A 'D A diplomatla tantm. Birbirlerinden, gece nin gndzden farkl olduu bugn yeni Trkiye'de yanl yaplan bir karlatrmayla Papa'nn Halife'den farkl olduu kadar ayr insan... Papa'y anlattm. Mevkiinin ululuunu, yaad yerin insana verdii huuyu akladm. Papa bu dnyaya ait deil dir. Bu dnyann stndedir. Seimle gelir, rtbeyle domaz. Halifeyse, krall doutan alr gibi bu yerini slmln ba olarak aileden alr. Bu demektir ki o durumunu ansn eline ve tehlikelerine brakmtr. Kendi kiiliinin ve erdemlerinin rol azdr. Abdlhamit'ten bugnk halifeye kadar btn halifeler le tantm. Sonuncusu Abdihamitten sonra ncsyd. Onu olduka kltrl bir centilmen ve yetenekli bir sanatkr bulmutum. O zaman evinde kaldm Prens Yusuf zzettin, o zamanki sultann varisi olmas nedeniyle beni sk sk sara 252
ya arrd. Kendinden gen kardelerinden ok takdirle sz ederdi. Prensin ngiltere'ye yaknl fazlayd. O zamanlar Bahriye Nazr olan Cemal Paa'nn tercmanl yardmyle anlattm eski ve yeni gnlerin sonsuz hikyelerini zevkle dinlerdi. Alfred'i pastalarn, oradan Drake'i, Gordon'u ve Prenses Mary' anlatr, sonra da, onun ok sevdii, W est minster de zgaraya zincirlenmi kadn haklarn savunanla rn hikyesine gelirdik. Ona ok sevdii ngiltere'nin byk ln anlatmaya ve bahtszln gidermeye alrdm. Eer bir rastlantyla bir blmn deiik anlatmsam ya da en kk bir ayrnty ihmal etmisem Cemal bey'e yal varr ltfen matmazele hatrlatn, ok hzl anlatyor derdiKadnlar iin oy szlerine iten glen bir insann kendi ha yatna son vermesine inanmak gerekten insana g geliyor. O Trk parlamentosuna artlar ne olursa olsun ngiltere'yle bozumayalm diyebilecek kadar gz pekti. Ve ertesi gn de lmt. Yalnz Trkiye'de deil, Hindistan da dahil btn Islm lkelerinde, Halifelik kadar kutsal bir kurulu olamaz ama yine de Halife, Arabistan' kaybederse bu kelimenin anlam kalmamaktadr. Mslmanlarn gznde kutsallk ynnden Mekke'den sonra Kuds gelmektedir. nk kutsal ehir Kuds'teki btn peygamberler Mslmanlar tarafndan ta nnmaktadr. Oysa, mslman peygamberini Hristiyanlar ve Yuhudiler tanmazlar. Hristiyan devletler Hicaz gibi hac lke lerinin i ilerine karmaya. Halifelik gibi bir gelenek ile oy namaya kalktklarnda, bu bizi titretmemeli midir?
D
ROMA'DA Osman Nizami Paa stanbul'u temsil eder ken Cellettin A rif Bey de Ankara hkmetinin elisi olarak 253
KU V A -I MLLYE AN KARASI
bulunuyor. lki Milliyetilerle birlikte srgnde bulunmam. Fakat askerlik, devlet adaml, elilik gibi deiik tecrbe alanlar onun Avrupa diplomasi sahasnda tannmasna yar dm etmi. Ama, ne yazk, bu grevi sona ermi imdi. On yi! nce stanbul'da, ranlIlarn Muharrem treninden dnerken (Peygamberin olu Hseyin'in katledilmesi yld nmyd bu) beni aziz ocuum bu dehetli eyi niin yap tn diyerek karlamt. Bizimle birlikte olan Ispanyol elisi Muharrem trenlerinde birdenbire baylmt. Boa greleri ne alk olmasna ramen... Ei Madam M.-a Swede ikimiz den daha ok yrekliydi. Fakat ben otelime vardm zaman neredeyse elinin kollarna dyordum. Yanan mealelerin merkez tekil ettii bir daire etrafn da beyaz malahl erkekler, balarna kllarla vurarak, aziz ehit iin yas tutuyorlard. Akan kanlara ellerini bulatrp yzlerine sryorlard. Haftalarca bu korkun manzarann deheti beni tedirgin etti. Vah, fanatik haykrlarn ortasn da kana bulanm yzleri ve elbiseleri hi bir zaman unuta mayacam. Her zaman olduu gibi, ar bir kendinden ge me iinde bir adam bylece kendini ldrrse, ehit sayl makta ve ailesine hayat boyunca bir maa balanmaktayd. Byle iddetli merasimlere niin zin verildiini sordu umda bana Trkiye'nin, ayr mezheplerdeki halkn grenek lerine karmadn hatrlattlar.
CELLETTN ARF BEY, Roma'ya geliimde bana kral lara zg bir karlama yapt ve kendisini her trl sorularla rahatsz etmeme izin verdi. stanbul'da, o Hukuk Fakltesinin Dekan olarak bulunmutu. Bir gn Sultan'a yapt resmi bir ziyarette. Frak ve rugan ayakkablar giymiken, Ankara254
ya kaabilecek bir zaman bulabilmiti. Onun hem eriat ve hem Avrupa kanunlar hakknda bilgisi, meclis in paha bi ilmez bir deerdi. Onun kendi azndan, Trkiye'nin bizim kinin taklidi olmayan bir anayasa yapacan iitmek sevin diriciydi. Bizim mahkemelerimiz kapitlasyonlar tarafndan felce uratlmtr, dedi. Bir talyan katili kendi konsolosluuna kam, kavas onu gizlemi. Yllarca yabanclara verilen bu haklar bizi smsk balam. Fakat bu byle srp gidemez. diye ekledi. Ankaradaki Adalet Bakanln ylesine dzenlemi ki, stanbul'da yz kiiyi uratracak ii burada bir hukuk u ve yirmi be yardmcsna yaptrabiliyor. ok ksa zaman da tam bir dzen kurmu. Bartan sonra da daha ok m kemmel olacan umuyor. O, benim de ilk defa tantm Kardinal Gasparri'nin kiiliiyle ok ilgili. On yl nce slmlk konusunda uzun tartmalar yaptm Kardinal M erry de Val'den btnyle ayr bir karakter tayordu Kardinal Gasparri... Diplomatlarn en aklls gzlemcilerin en keskini olarak. Kardinal Gasparrinin dnya politika satrannda yaplan tek bir oyunu nceden grmemesine imkn var mdr? Olaylar bilmesinde, anlamasnda ve her eyi muhakemesinde bir ha ta yapabilir mi? Bir kilise devletinde o, byk bir tehlike te kil edebilir. Fakat kilise devletinin mr tarihe karm tr ar tk. Trk elisinin dedii gibi bir kilisenin politikacyla h> bir ba olmayan, normal dnl br diplomattan daha iyisine ihtiyac yoktur. Kardinal, Islmiyeti deersiz grecek kadar aklsz bir insan deildir. O yeryznde yaam en byk otoriteleri asllarmdan okuyamad zaman, evirilerinden okumu, Dou'nun ola anst kitaplarn incelemiti. Ve Kur'am iyi bilen kiileri 255
dinlemiti. Politika da olduu gibi teolojide onu kimse bo yakalayamamtr. Belki de, onun size sorduu sorular dik katle dinlerseniz, dncelerinden bazlarn tahmin edebi lirsiniz. nk o size hi bir ey sylemez. Ve siz ne konu tuunuzun farkna varmadan, sizin btn bildiklerinizi, sizden renir. Yine de bana Trklerin Kutsal Trbe hakknda neyi teklif ettiini sorduunu hatrlyorum. Buna Cellettin A rif Bey'in syledikleriyle karlk ver dim: Trklere danmadan, Filistin hakknda hi bir karar alnamaz. Bu alkan avukat, katolik makamlarna daima Isa'nn mucizev bir doumu olduunun Kur'an da kabul edil diini, slmln ona ok sayg gsterdiini hatrlatmtr. Mslmanlar iin bakire Meryem'e kt sz etmek, son de rece vahyane bir su saylr. Onun iin Kutsal Trbenin bekiliini Yahudilere vermek slmla bir hakaret saylr. Fethi Bey de dedi ki: Biz kendi snrlarmz korumaya alrken, te yandan, bizim de sayp tandmz Isa pey gamberin trbesini byk bir imanla koruduk. imdi eer byk devletler onu armha germi ve hl inkr eden Ya* hudilere teslim etmeyi uygun grrlerse biz ne dnebiliriz. Mekke Mslmanlara ne ise bu trbe de bizim iin yle ol mal. Hristiyan olan bizleri, kendimizin koruyamad bir t r beyi Isa'ya inananlarn elinden almakla doru mu yapmakta yz..?
256
YRM DOKUZUNCU BLM
{STANBUL'A DORU YOLA IKI - BLECK'TE DONMU GLN ALTINDA BR GECE
I NSAN sfrn altnda on be derecede bir buuk ayak derinliindeki kar iinde stlmam bir vagonda rahat ede miyor. Ankara'dan ayrlrken vagon pencerelerinden birinin yerinde bulunmadn fark ettik. Fakat nazik tren memuru, baka bir kompartmandan bir pencereyi bizimkine aktarmak iin treni bekletti. Bundan ok minnet duyduk. nk pence re takld halde bile soua dayanmak gt. Kk imendifer imdi yoku aa olduka yava karlar aarak ilerliyor. Ara sra hem kar temizleme, hem de ekme gibi ifte grevinden tr gcn artrmak iin du raklamas gerekiyor. Be gnlk yolculuk iin gerekli yiyece i depo ettik. Mkemmel bir yemek insana donduunu unut turuyor. ok gemeden Eskiehir'e doru otuz be saatlik yol aldmz fark ediyoruz. Eskiehir'den Kadky'e kadar tren hatlar kesik, fakat . mesafe ksa. Bereket, buras dalardaki kadar souk deil. 257
Oradan, geliimdekine gre daha yi yaplm bir yaylyla: yolculuk ettik. Koltuklar olmad iin eer siz boylu bo yunca iine uzanmak istemezseniz birka hal ve ilte kulla narak oturabilirsiniz. Fakat bizim kk arabamzda krmz pamuk brokarla kaplanm bir taban yeil perdeler ve dar ya bakmak iin cami; bir kap, dekoru tamamlyor. Bir yaz gnnde bu yaylyla yolculuk etmek geceleri perdeleri a mak zevkli olabilir- Fakat hallar, ilteler ve saman dolu yas tklar bile yayly, kn, bir lks trene dndremiyor Bilecik'teki ekspresi yakalamak iin, iki buuk saatlik bir yolu amalyz. yi atlarla ve korkusuz bir arabacyle te pelerin stnden ve altndan talardan ve ukurlardan, hop laya zplaya yola devam ettik. Bavullarmz yerlerinden oyna d, termosum paralara blnd, kafamz tavana vurdu. Za man kazanmak zorundaydk. Bu hzla bile evredeki, tahriba tn fecaatini grmezlikten gelemiyorduk. Her yanda bozul mu lokomotifler, yanm odun ynlar iinde evler gr yorduk. Akam olunca kadere inanmlarn lkesinde ancak benim gibi inanm bir kii, yirmi otuz metrelik uurumlarla kesilmi yokulardan aa komay gze alabilir. Gerekten kader, bizi korudu. Fakat oyununu da oy nad. nk bir zamanlarn zengin ehri ve halen de ykklr iinde gzel grnen Bilecik'e vardmzda rendik ki, yo tstndeki bir arazi kaymas birka gn iin yolu trafie ka pam. Anadolu'da Anadolulularn yaptn yapmaya hazr olmalyz. Donmu gklerin altnda bir gece geirmek zorun dayz. Oturacak bir iskemle bile yok. Fakat abucak bir odunr ynndan oturacak bir yer bulunuyor bana. Burada bir s re dinlenebilirim. Ve belki de, ksa srelerle yapacam ksa yrylerle afaa kadar kan dolamm devam ettirece* im. Birisi kadn ve erkeklerle dolu yk arabalarndan birin 258
den, bir barnak istememizi tledi. Tabi ayr bir blmde. . Zavall kyller dalardaki deliklerinden km olduklarn dan, bir yk arabasnn tabann lks kabul ediyorlar. Burada balan sarkl nsanlar ya seccadelerinin stnde oturmular ya da ok rahatsz bir durumda derin uykudalar. Bazlar da hi bir yaknma kelimesi karmadan ya dua ediyor, ya da yemek yiyorlard. Bu yiyecekler ve yatak gi yimleri ortasnda oturacak bir yer ararken birdenbire beni artan birka neeli ngilizce sz iitiyorum. Ameri ka'nn Yardm Gnllleri'nden birisi, geceyi bu yabanc ka labaln iinde geirmeye hazrlanm. Kendi ulusunun zen ginliinin verdii parayla byk bir apka kutusu temin et mi. Bu kutu hem masa ve iskemle devi gryor, hem de iinde yiyecek ve yatak giyimini tayor. Bu kutudan abu cak fstkl tereyatyle hazrlanm sandviler kartyor ve onun zerine bir bardak ay sunuyor. Btn gzler bu hazrlklarn temizliine ve ambalajclktak bu olaanst bulua evriliyor. Bu sihirbaz kutusundan alkol, konserveler, aydanlk ve kt tabaklar kyor, yiye cekler temiz, keten torbalar iinde korunmu. Gerekten olduka ilkel bir ortam iersinde salk artlan ve mkemmelliyet ynnden tuhaf bir dersti bu. Bunun karlnda pratik olmayan Doulu komusu ise, bu srada bir eski gazete kd parasndan insann itahn iyi den iyiye kapatan bal, yumurta, fstk ve ekmei, bir yandan krlm yumurtaiarta bulam br yandan gazetelerin m rekkepleriyle svam halde karmaya alyor. Bu heyecanm iinde Eer siz sak artlarn insanla ra retecek b rka misyoner gnderseydiniz bu artlarn burada yerlemesine sebep olurdunuz. Amerika Trkleri or tadan kaldrmak iin harcad abay buradaki kara sinekleri ve teki bcekleri ortadan kaldrmaya adaa ve Dou'ya bu
259
amala gelseydi dnya ok daha iyj yaanacak bir yer olur du. dedim. Benim yeni arkadam (nerdeyse ona 'vatandam' di yeceim geliyor) heyecanma yrekten glyor. Birka daki ka sonra Anadolu'ya duyduum sempatiye ramen, benim yine de Batl bir kadn olduumu kabul etmek zorunda kal yorum: Birisi yanan bir mangal ieriye getirip kalabalk yk ara basnn her kapsn dikkatle kapatnca Amerikal darya fr lamak iin nazik bir mazeret buldu. Be dakika sonra ben de kapy ap ondan yardm elini uzatmasn istedim kimiz de kmr alevleri iinde boulmaktansa temiz havada souktan lmeyi ye tuttuk. 0, toprak anann gsnde uyumak iin bir ukur kazarken ben ona lamba tutuyorum. Fakat imdi bizimle birlikte bulunan M uhittin Paa'nn* oullar, iki gzel Trk ocuu, benim rahatszlmdan son derece zldklerini sylyorlar. Onlar kimsenin kusurlu1 bulmaya hakk olmadn anlatmak iin bouna urayo rum. Her naslsa o blgenin kumandann buluyorlar ve onun emirleriyle iki buuk saatlik yoldan Vali'nin evinde ba na bir yatak salyorlar. tane gazya tenekesinin s tne konunca, benim yatam hazr oluyor. Bu arada Avrupa grm, Almancay ok akc konuan kumandan, bu berbat hayat artlarn hogryle karlamam iin bana cidd cidd yalvaryor. Btn bunlar hep Lloyd George'un eseridir, d ye de ekliyor. Anadolu'da her felketin sebebi olarak o, su lanyor. Oullan ldrlm bir kylye onlar kimin ldr dn sorun, duraksamadan Lloyd George diye karlk verecektir. Bizim eski Babakanmz imdi Yakn Dou'da hem Mslmanlarn hem de Hristiyanlarn sulad bir kim se ofmu. Btn gece boyunca kulaklarma Anadolu halk arkla260
rmm ezgileri geliyor. Bizim Bat'da yar kskanlk ve yar nefretle karladmz uzun sre ac ekmi insanlarn tuhaf mutluluklarn anlatan arklar bunlar. Genellikle her insan, ikyet, etmeyen bir kimseyi ihmal etmek eilimindedir. Eer bakalar onlar iin yardm istese, Amerikallarn bile dedii gibi, bunu stesinden gelinmeyecek bir byk sorun kabul eder. evremde bu kadar iyi niyet ol duu halde zaman benim hogrrlmn gerektirdiinden de daha abuk geti. Bursa'ya bizi tayacak yaylya yeniden admm atmadan nce bu mfik kyllere yrekten duy duum hayranl ve minneti anlatmaya kalkyorum. Bana biz hi bir eyden yoksun deiliz diye teminat veriyorlar. Bizim tek istediimiz Anavatann kurtulmasdr. Savan gerektirdii odun ve gerei, ev yapmakta kulfanmamz hataldr. Sonra Allaha smarladk anlamna ncilin bir cmlesi: Allah sizi korusun diyorlar. Ben de karlk olarak gsz bir sesie inallah bar gelir, diyorum.
261
OTUZUNCU BLM
YAYLI LE BLECK'TEN BURSA'YA
- BR GNLK AZAPTAN
SONRA NSAN NEREDE OLSA UYUYABLR
LECK'E Allaha smarladk deyiimiz ok uzun sr medi. stanbul'a giden tren olmad in Bursa ve Mudanya'* ya giden yolu tutm alydk. Mudanya'dan stanbul'a vapur var. imdi ben bir arabada bir Amerikal'yla arkamzdaki ikinci arabada ise iki Trk ocuu, gidiyoruz. Her ne kadar yayl kelimesi, yayl araba demekse de bizim arabalarn ikisi de adna yakmyor, hi birinin yaylar yok. Amerikal, ola naklar bol bir kim se... Hallar, kutular ve samanlarla bana gzel bir yer hazrlad. amurlu yolda yolculua baladmzda saat dokuzdu. Arabacmz imdiye kadar rastladm en neeli arabaclar dan biri... Savatan nce kendine ait on at varm. Yunan llar hepsini ald iin, imdi kiralad bu atlarla bu ie ye ni balam. Bu atlarnn salam ve ayn hzda gittiklerini sy ledii halde, bizim bunun farkna varacamza inanamyordum. nk, dalarn eteindeki ift srlm tarlalar bo
262
KU VA-I MLLYE A N K A R A S !
yunca giden arabamz amura saplandndan, sk sk durmak zorunda kalyorduk. Olduka can skc bir i. amurdan kur tulmak iin her seferinde glk kyordu. Amerikal gibi ben de byle bir ukurun iine kmamacasna gmlmek korkusunu tayordum. Arabacmz getiimiz kylerdeki ykntlardan Yunan llarn barbarlndan sz ederken arkadamn skntlar pat lama derecesine geliyordu. Biz drst davranmadk diye bard. Ben ne Yunan, ne de Trk taraflsym. Ve u an da Hristiyanlar da benim iime yaramaz. Fakat btn bu grdklerimiz hakknda ses karmaymz anlayamyorum. Siz ve ben acele edelim. Bir deiiklik olarak biraz gerei ya zalm. Ona, bir eyler yaplmasna, hi olmazsa Ankara hakkn da gereklerin biraz bilinmesine bou bouna altm syledim. Eer yazlarmda Yunanllarn yapt mezalime ait bir kelime varsa, yazileri mdrnn makas hemen ie koyuluyor ve gerek sylenmemi ve duyulmam olarak ka lyor. Dorusu bu Amerikal, yeni kurulmu olan lkelerde bol rastlanan dolarn bilgi edinmeye harcayan ve edindii bilgiyi, kendi zenginliinin desteiyle insanln hizmetinde kullanmaktan zevk alan olgun tiplerden biri. Bu kadar uzak tan gelerek, anlamaya alt bu kederli insanlara ait izle nimlerim hakkndaki zekice sorular sormas, bu doymaz me raknn arkasnda hret yahut isim yapmak hevesinin olma dn ispatlyordu. O, herhangi bir Trkle ilikilerinde kiisel dnn ne kadar gl rol oynadna dikkat etmekte benimle ayn dncedeydi. Eer Trkler birini sevmiyorlar sa, onun Ingiltere'de oturmas daha hayrldr. Ama sizin ki iliiniz onlar ekmise, doduunuz yerin hi bir nemi yok tur. Dedim ki Trklere cahil ve fanatik deniyor. Fakat ben
263
K U V A -I MLLYE A N K A R A S i
en cahilinin bile uygarlmz konusunda bizi namuslu bir In giliz kadnnn cehaletinden ve tek tarafllndan, utandracak kadar fazla bilgi sahibi olduunu rendim. Hatrlayn ki dedi. Biz Amerikallar gerekten sizi ve siz de bizi ne kadar az tanyoruz. Vatandalarnzdan birini, sizin Thanksgiving'iniz ( * ) hakknda yanl bilgim olduunu sylediimde nasl art tm hatrlyorum. 0 da bana sonradan daha yakma 'boks gn'mzn bizim ulusal sporumuzun yllk gn olduunu sandn sylemiti. n BZM yapayalnz yolculuumuzun tekdzeliini ara s ra geen birka kervan ve dokuz ya da on be develik ker vanlar gden, kk merkepler bozuyordu. Amerikal imdi anlyor musunuz, niin biz bazen akll eekten sz ediyoruz? Bu kk arkadan 'akllym ' diyebilecei bir ey var. Boynunda ifte sral turkuaz boncuklaryle yrrken ve ar kasnda bu byk yaratklar ekerken 'bana bakn' demek hakkna sahip. Eer o, hzl gitmek isterse, brleri de dav ranmaldr. Ve eer o bir yay izip bir subayn kendi asker lerine yapt gibi. brlerine bakmak isterse, siz o zaman Dou'nun kiiliine ait en gzel bir rnekle karlam olur sunuz. Size unu da syleyeyim ki, ben bu ekici eee k oldum. Glerek, Pekiyi diye karlk verdi: Bir daha birisi ba na eek derse, bunu bir vg sayarak gururtenacam.
( * ) Amerikallarn kran gn. 264
Eekler, imdiye kadar tanmlandklar lde kt deillerdir. Ne de olsa inat olmak bir eit kiiliktir. Sava yllarnda, bir Fransz atosunda kaldm hatrlyorum. Ora da bir eek on sekiz atn grev ve sorumluluunu zerine almt. Sonra da devlet onu kendi mal yapmt. Pazarlar sahipleri kilisenin iindeyken o, kilise avlusunda bir aaca bal olarak daima kutsal ann almasn bekler, sonra da en yksek sesle anrrd. Bylece kilisedeki trene katlm olurdu. dedim. nsan, devesinin stne bacaklarn iki yana sarktarak oturmu tek bir src gremiyor. Belki de bunu deveye saygsndan yapyor, belki de deil. Her eit, deniz, anava tan ya da ak tutmas hastal arasnda, deve tutmas has tal en kts deil midir? Benim arkadam Trkleri ne inat, ne de anlaysz bulmutu. Anadolu da rastladm herkes, benim gr m anlamak iin cidd bir aba gsterdi. Hatta ngiliz poli tikasn aklamaya kalktmda ya da hi olmazsa onun iin zr dilediim zaman bile... Trkler lkelerinin gelecei ynnden kelimenin tam anlamyle inatdrlar. Fakat bu ko nunun zerinde ok dndler. Byk bir pahaya satn al nan deneylerine dayanarak konuuyorlar. Biz aramzda bulunan, Amerika'da tehlikeli deilse bile, ok an dnceli yadrgatc saylan beyinlere burada rastlamyoruz. Bizdekiler, byk kltr ve genel anlaylarna ramen alageldikle ri nefretlerinden ya da sevdiklerinden kolay kolay vazgee mezler. Bakan W ison'un szlerini vermeyeceim. Fakat, mteveffa Lord Bryce, daha iyi bir rnek olarak gsterilebi lir. Ondan daha geni kltr olan, yahut btn dnya tara fndan ondan daha byk devlet adam olarak bilinen, baka bir kimse olmad halde, ona Trk kelimesi, bir kzn boy nuna, taklan krmz kolandan daha ok bir anlam tam 265
yordu. Ve o, bu insanlar hakknda 'konuulamaz' yargsn verdiinde btn dnya inand ona. Ben bir zamanlar Trkler stanbul'u brakmaya zorlanmal m, zorlanmamal m tar tmasn dinlemitim. stanbul'dan bir yarg konumay a t- Baka eyler arasnda unlar da syledi; 'Trkiye'yi des teklemek iin Hindistan' zaptetmeyi mazur gstermek he vesi samalktan baka bir ey deildir. nk Lord Bryce'in dediine gre Hindistan, Trkiye'nin kaderine btnyle ilgisizdir. Halifenin delegelerinden birisi olan Sait Hseyin, bu iddiay karlamak iin ayaa kalkt. Dedi ki: Ta Hindistan'dan buraya kadar Halifenin delegeleri arasnda. M ttefik Devlet lerin Trkiye'nin sultan halifeye kar davrann protesto etmeye geldim! Bundan sonra yarg yine 'aziz beyefendi Lord Bryce ne derse, benim ona gvenim vardr,' dedi. Zaval l Hintli bir an iin sarsld, fakat ok gemeden kendini top layarak u karl verdi: 'Lord Bryce gibi bir adam, istatis tikleri gerek resm bilgileri yok saymaya hak sahibi midir? Benim buradaki varlm, sylediklerimin gerek olduunun ak cevabdr.' 'Sizin buradaki varlnz bana hi bir ey ifade etmiyor' cmlesi tartmay sona erdirdi. Tabi byle bir tutumda, ap talca bir ballk belirtisi var. Fakat Trkiyeye yaplan caniyne hakszlklara kar savamak isteyen herkesin umutlarn kryor bu. Eer inat ve akla uygun olmayan gururlarndan dolay, byk adamlara, byk sorumluluklar ykleniyorsa, bunlarn sonucu ok ac oluyor, sayg duyduklarmza diren* mek ok g.
TRKYE'DEK Amerikallar hakkndaki gerek dn ceniz nedir? Bu zavall insanlara yardm etmek iin elimden geleni yapmak isterim dedi Amerikal.
266
Szleri seven bir insan olarak, sizin halknzn buradaki etkisinin ok tehlikeli olacandan korktuumu sylemeliyim. Bir kiinin yapt iyilie karlk, elli kii ktlk yapmakta dr. Eminim ki sizin burada yaptnz, bakalar temelinden ortadan kaldrmaya almaktadr. Milliyeti hareketin en byk deeri, Trklerin kendi kendilerini bulmaya balama s gereinden gelmektedir. Byk sermaye bu ulusun itenliini ldryor. Onun esrarengiz siyah gzleri kendisini ka yalara arptracak yalanc klarla yanyor. Avrupal Trk'e ( * ) , Trkiye'ye geri gitmeyi zleyip zlemediini sormak, onun karakterini snavdan geirmek demektir- Hseyin Ragp'a bu soruyu sorduumda dedi k: 'Ben burada, benim lkem iin kalmam gerekirse kalacam, fakat hi bir zaman Ankara'dan ve onun bana fade ettii anlamdan uzak kalmak beni mutlu etmeyecektir.' phesiz olumlu bir gr tarz... Elbette ki Trkler kendi kendilerini kurtarmakta kendi yolla rn semekte zgr brakmal, yardm isterlerse yardm et meli ve oniarn istedikleri eyi vermekte dikkatli olmaldr. Bizim onlar iin iyi olacan dndmz eyleri verme meliyiz. Baka insanlarn dnceleriyle zellikle dinleriyle oynamak cidden zalimce bir itir. Bunun Trkiye'ye yarar yoktur. Islmiyete inanmak, onlar daima gnllerde yaaya cak mkemmel bir rk haline getirmitir. Sizin faydanz be den straplar azaltmak, gnlk hayatta madd ihtiyalar salamakla olabilir. Her Amerikalnn dnyann her yerinde, Rockefeller enstitsnn ilkelerini izlemesini isterdim. Kzl ay'la Kzlha arasnda daha sk ibirlii olmasn dilerim. Trkler sizin rgtlenme yeteneinize sahip deillerdir. Fakat hl kendi hastanelerinde kullandklar salam bulular v a r
( * ) Avrupal Trk deyimiyle, stanbul ve Trakya'da yaayan Trkier istenmektedir.
267
dr. Bakalarn kabul etmeye zorlamadan nce, bizim uygar lmzn mkemmel olduundan emin olmalyz. Uygarlk be nimdir, ona borluyum, fakat kendi adma onun eletirece im ok yan vardr. Ben de madd yardmdan daha te bir eyi nermeyi hakkmz olmadna inanyorum. Verilen nes ne eer tam bir anlayla verilirse bu ok ey anlatr. Benim dev anlaym Dou'yu anlamaya almak biimindedir. Bu bizim cahilliimizin getirdii mthi bellar nlemek ve hatta baka bir sava tehlikesini ortadan kaldrmak demek tir. Niye, Doululara bizim uygarlmz kabul etmelerinde ve hayata bizim gzlerimizle bakmalarnda direnmeliyiz? Bu, bir kadna, bir erkein gzleriyle bakmasn istemek kadar aklszca ve haksz bir ey olabilir. Elbet kadn bunu yapamaz her teebbsnde de acsn eker. Sizin buradaki almanz, daha da byk bir felket. Siz yanl bir yolda ie baladnz, imdi de onlar kendi haline brakp kendi yollarn bulmaya izin vermelisiniz. Ben yanlm olabilirim, ama hi olmazsa iten konuuyorum. Bu konular zerinde pek ok yl al tm. Benim grdm bizim Batl uygarlmz. Doudan in sanlk ve yufka yreklilik ynnden ok ey renmelidir.
a
ENERJK Amerikal siz Dou'nun her eyden vazgei ini, Trklerin ok az eyle tatmin olma lkelerini beeniyor musunuz diye sordu. kimiz de hatalyz. Onlarn her eyden vazgeii ha yat hareketsiz klyor, ama bizim dolar peindeki yarmz da btn dnyay kana bouyor. Bizim iin hille kar han arpmas diye nitelendirdiimiz eyin, aslrnda petrole hr smzdan doduunu aklayabilmek ne kadar dehet verici dir. Eer btn uluslar sizin ve benim ideallerimizle ynetil 268
mi olsalard, dnyann ne durumda bulunacan anlamak g olurdu. Bir ngiltere mparatorluu acaba var olabilir miydi? Amerika'nn, saldrlarn hi bir zaman yksek ahlk kurallarn kullanarak hakl karamayz. Eer Amerika byle iddia ederse, kendini Tanr'nn biricik lkesi kabul ediyor de mektir.
YOL biraz Avrupalrianca bizim Trk ocuklar tekd zelii kaldrmak iin, iki yayl arasnda heyecanl bir yar balattlar. Bylece daha fazla konumak olanan kaybettik. Olanlar yar kazannca, ben ikinci bir yar nlemek iin onlardan zr diledim. nk arabalar byle bir yar in yeterli salamlkta deildi. Tanrm! Tam zamannda sylemiim. Tekerleklerimizden birisi frlayverdi. Bir anda btn eyalarmz amurlara yu varland, biz kurtulduk. Ama tekerlei yerletirmek iin epey ce de uratk. Amerikal kendi kendine Trke reniyormu. Nasrettin Hocay aslndan okuduunu ileri sryor. Bizim soukkanl srcmze tebriklerini u szlerle anlat mak istedi: Bu tekerlek arabadan ayrlmak iin psikolojik an tam semi. Bir dam kenarnda olsayd, hepimiz uuru ma gitmitik. Eer bir rma geiyor olsaydk, yzmesini bilmeyen bizim kadn yolcumuz boulacakt. Hele yar ann da lml bir arpmay zor nleyebilirdik. Onun iin bun dan daha akllca bir krl olamaz. En sonunda, i tamamland. Belki bu canllk ve ene almayla zaman da abuk geti. Fakat ak sylemek gere kirse, hl da gvenlikte deildik, iimizden biri arabacmza, tekerleklerden birine bakmasn sylerken tekerlek yine ikin ci defa frlad. O zaman anlald ki, dingilin evresini kaln269
K U V A -l MLLYE ANKARASl
tatrmak gerekiyordu. Ben derhal mendilimi teklif ettim. Arabacmz, benim teklifim i dinlemedi bile. Ben Amerikalya mendilimi kullanmas iin yalvardm. Birka dakika bekledik ten sonra atn yelesinden bir tutam kl keserek tekerlei onar d ve benim de gvenimi kazand. ok akllca bir ey ama, kllar dayanmayacak diye gld arkadam. Ondan sonra da o, daha orijinal bir ey bulur oldu benim cevabm. Hava kararyordu, ilerde gememiz gereken rmaklar vard. imdiye kadar sahip olduumuz cesaretten daha o una ihtiyacmz olacakt. Arkadam imdi Ingilizlerin hep sinin aleyhinde haksz nefretini belirten alacak nutuklara balaynca, telm birdenbire dalmt, kzmtm. Kzgnlm ylesine srmt ki, rma getiimizin farkna bile varmadm. Sonra da arkadam bunu zellikle yaptn g z pek bir kadnn sinirlerini tedavi etmek iin, tek yolun bu olduunu aklad. O EN SONUNDA kulbelerden kan dumanlar, bize he men hemen Yeniehir'e vardmz hatrlatt. ok gemeden, han diyebileceimiz b ir dinlenme yeri aramaya koyulduk. Bi ze iki yer teklif ettiler. Biri iinde halen be kiinin bulunduu drt yatakl bir oda, br de iinde iki yatak olan bo ks men ykk bir blm. Yataklardan biri benim, teki olanlat iin, Amerikal da yerde. Tabi ikinci oday setik. Yemek ve ykanma iin hemen ie koyulduk. Bir gnlk yorgunluk tan sonra insan nerede olsa uyuyabilir. Akam saat dokuz otuzda polis bizi kaldrd, kumandan beni istiyormu. Maksad iyi yolculuklar dilemek, ya da yol
270
culuumu kolaylatrmak iin yapabilecei bir ey var m diye sormakm. Polis ayrldktan sonra: imdi Paa ve drt kars de il, Ingiliz kadn ve kocas sz konusu dedim. Ertesi sabah su stmak ve aynay birbirimize tutmakla geen ho bir saattan sonra, kendisine bir kadnn arzulaya bilecei en nazik yardmc diye nitelediim Amerikal, ara bann tekerleini, kendisinin ve dolaysyle benim iimize si necei biimde onarmak iin darya kt. Yayl'da geire ceimiz ki gn daha var, zaman kaybedemeyiz. Ondan sonraki durak yerimiz drt evli, bir kk hanl byk bir ahin ve tavuk avlusu olan, daha ilkel bir yer. Be lediye reisini, uzun ran al, elbisesi ve sarigiyle evrak bir i fanilasna sarlm halde bizi bekler bulduk. Src gibi o da arabann iine admn atarken amurlu ayakkablarn karmaya dikkat ediyor. Gerekten slmlarn dinsel temizlii her ne kadar bizim Batl greneklere uymuyorsa da olduka gzel ve gerek bir alkanlk. eyhin bana sylediine gre, elbiseler kirli olsa bile beden temizmi. Arkadalarmdan birisinin byk bir hzla reyen kedi yavrularn bomas tavsiyesine karlk duyduu oku hl hatrlyorum. Kur'an buna izin vermez demiti. Ben herkesin eriat kanunlarndan niin bu kadar kork tuunu bir trl anlayamadm. Bana elik eden bu kiiye b tn saygma ramen daha sonra Sr Wiiliam Tyrell'e tekrar edilen u szleri syledim; Amerikan adaletine balanmaktansa, Trk mahkemelerine kendimi teslfm edebilirim. Trk mahkemelerinde kendinizi mfik yrekli br Kad'nn ellerin de bulabilirsiniz, oysa Amerika'da sonunuz, tamamen eliniz deki paraya baldr. Ingiliz adaletinin ise bir ei yoktur. Fa kat bizim kanunlarmz, kadnlar iin batan aaya haksz lklarla doludur. En iyi iiler, en kt ina gereleriyle pek az
271
KUVA-I MLLYE ANKARASt
ey yapabilirler. Yabanc lkelerde evlilik ilemi eer konso los ya da onun kadar gl biri mahkemede kendi vatanda na gz kulak olmazsa, kanunsuz saylr. Yabanc grenek leri bilmememizden tr, adalet adna ne crmler ileme dik. Amerikal kendilerini eriatn eline teslim etmekle. T r kiye'den uzaklatrlmak arasnda bir seim yapmak zorun da kalanlar iin, bu kanunlar o kadar da kt saylmaz, de di. Zeynep, bir zamanlar, Mslmanln kurallarnn en b yk zelliinin, efsaneden uzaklnda bulunabileceini sy lemiti: l'ler ok dikkatle noktalanmtr ( * ) Szgelii yalnz yoksullara yardm etmemiz gerektii sylenmemi, yardm iin gelirimizin yzde oran tam olarak belirtilmitir. Her ne kadar bizim kurallarmz Tanr'nin byk Peygamberinden gelmekteyse de, hocalarn bununla hi ilgisi yoktur. Mslman lkelerde devletin ba halk tarafndan seil mektedir. Onun hem kanun yapc hem de uygulayc gc vardr. Ayn zamanda ulusuna kii olarak da sorumludur. Mustafa Kemal Paa'nn gndelik hayatnda bu hkmet teorisine sk skya bal olduunu nkr edemeyiz. Bu gerek demokrasidir. Soylu bir aileden gelmemekle birlikte Fethi Bey, benim eski sllelerden sz ediime gl yor. Bu davran Batl kafaya tuhaf geliyor, bizim aramzda da karklklar douruyor, Nasl olur da bu zeki ve ada Trkler liberal reform lar iin tadklar tutkuyu Islmiyete kar duyduklar gl ballkla badatrabiliyorlar? Balarna gelen kimsenin n-
( * ) Bir konunun yanl anlamalara yol amayacak biimde btn aklyle ortaya konmas anlamnda bir deyim.
272
kr edemeyecei prestij ve g ykm n nasl aklayabilirler? Meclisteki arkadalarm, Trkiye'nin geici kn hoca larn gl gericilik etkilerine balamaktadrlar. Hocalar pey gamberin yasaklamasna ramen kendilerini gl bir rg tn iine sokmulardr. Bazlar k ekonominin ihmaline baka bir blm ise Islmiyetin Batl kalplara dklmesine ve yabanclarn basksna, srekli sava durumuna bala maktadrlar. Paa'nn kiisel dncesi nedir? Ona gre hi bir insan tam bamszlk ve zgrlk olmadan yaayamaz. Uluslar da yledir. Benim lkemin karlar gerektirdii srece btn uluslarn ve btn insanln dostu olacam. Fakat herhangi bir ulus, Almanya'nn sava ta yapt gibi, bizim zgrlk ve bamszlmzla oynama ya kalkarsa buna direnir ve sonuna kadar savarz. Ben hal kmn arzusunu yokladm ve onlarn yurtlarn savunmak iin her fedakrla hazr olduunu anladm. Benim Trk ocuk larna inancm vard, bu inan son noktasna kadar beni hakl k a rd Dnya kurulduundan beri, reddedilmi ve ktye kul lanlm insanlar arasnda bundan daha mkemmel bir davra n olamamtr. O TE benim arkadam, gne diye bardm. Kar kapf Uluda! Mavi gk altnda sevilerf Niin bizim src mz kamsn bu kadar baarl kullanyor? Oysa yava gi dip evremize hayran olmak istiyoruz. Biliyor musun arkada m, bu topra yakuttan tutun, kahverengiye kadar deien renk tonlaryle resmetmeye kalksam, herkes baracak. 'Bu kadn Trkiye'yi daima toz pembe gryor'. 273
Arkadam glerek, ben tank olurum dedi. Fakat... diye devam ettim; Bu renkler demir demek deil midir? Belki de zengin demir damarlar. Bu ssz ara zide insan souu bir sebepten tercih ediyor; o da kara ve sivrisinekleri uzaklatrd iin. Niin s'zin lkeniz para bulup biz;m isizleri, askerden terhis edilenleri Trkiye'ye gnderip bu bo araziyi iletme ye yardm etmiyor? Daha sonra Lozan'dan bu imkndan sz ettiimde bir eyler yaplabilecei sylendi.
a
MD artk Bursa'ya vardk. Bizim gen Trkler, valiye geliimizi haber verdiler. hmal edilmi bir ehir sokaklarnn bozuk kaldrmlarnda yaysz arabamz zpltyor. Fakat btn bu skntlardan sonra Brotte Oteline, parlayan mine atei ne, ie ie suya temiz araflara, amar deitirme ve sa tarama ansna eritik. Buras Savoy Oteli deil, fakat ondan ok daha gzel.
274
OTUZ BRNC BLM
BURSA'DA BRKA GN
GEREK BR SLM H A V A S I
O BRLER gibi bir Malta srgn olan Vali bir polise, bizi stanbul'a gtrecek vapur hazr olmad iin, orada ka lacamz be gnlk bir sre iinde ihtiyalarm yerine ge tirmesini tembih etmiti. Benim Ankaradan, stanbul'a yolcu luum bylece be gn yerine on gn oJacak. Sabahlar evreyi dolamaya balyor, akama kadar dnmyoruz. Hi bir zaman bu kadar ok cami gezmedim. Onlarn renkleri, baka yerde grdklerimden ok daha canl. Tabi nce Vali'ye sayglarmz sunmak iin bir ziyaret yaptk. Bize ertesi gn baz zel bilgiler vermeyi vaat etti. Ne var ki bizim ondan ayrlmzdan hemen sonra kona ate ald ve bir saattan az bir zaman iinde yalnzca iskeleti kald. Bereket rzgr yoktu. Otelimizden alevleri seyrederken yangnn evreye yaylp bizi evsiz brakmayacan kimse syleyemezdi. Bir rastlant eseri, dalardan inmi bir ekiya etesi. Yunanllar kendi kiliselerini ykp evleri atee verdik 275
ten sonra btn ehri yanmaktan kurtard gibi, imdi de bir grup insan byk aba iinde alyorlard. Yunan yang nnda evredeki on be ky btnyle yanmt. Otelin Fran sz sahipleri ehrin Osmanl Rumlar tarafndan deil fakat Helenler (Yunanllar) tarafndan altst edildiini syledi. ehrin Rum nfusu ayrlmak zorunda kaldklarndan kan a lamlard. Biroklan yolda ya da Mudanya'da lmt. zmir'deki HollandalI arkadamdan, Trk ordusunun Rumlar tarafndan nasl daima byk bir saygyla karlan dn gsteren elenceli bir hikye duydum. Rum subayla rndan birisi, tepeden askerlerin geldiini grdkten sonra geriye adamlarna doru, yle bararak koarken grlm: Geliyorlar! Geliyorlar! Her yerde fesler var. Meer aslnda haha tarlasna bakarm! Oteldeki madam, Rum hizmetilerinin ayrlndan ok sknt ekmi. Onlarn yerine almak zorunda kald Yahudilere pek gvenemiyor. Seksen alt yanda olmasna ramen, oteldeki mteriler yataa girmeden kendisi yatmyor. Belki biri telefon eder, bir ey ister diye. Onun ziyaret defterinde, sava srasnda orada bulunmu Ingiliz esirlerinin heyecanl yazlarn ve imzalarn okumaktan holandm. Her yerde binalarn iine dna Yahudiler girip kmak ta, Rumlarn brakmak zorunda kald ayakkabclk, ticaret eme tamircilii gibi ileri almaya hazrlar. Hi bir yerde bu rada olduu kadar onlarn Ben bir srailliyim eklinde vn mesini iitmek mmkn deildir. Otel mterileri arasnda birok Yahudi var. Trklerin iyi niyetlerinden abucak yarar lanma yolunu bulmular. Umarm Bursa'daki harikulde hamamlar bir an nce dzenlerler. Bursa'nn kaplcalar ileride bir altn madeni ol maya adaydr! ehrin Ankara kadar eski olup olmadn me rak ediyorum. Ksmen Ankara'dan daha perian. Yrrken, 276
onarm gereken bo sokaklar ve her yanda krk pencere leri grmek mmkn. Yine de ben bu nl Asya ehrinden, stanbul'u bozan Bizans artklarndan ve kark nfusundan uzak olduu iin ok holandm.
TANINMI ipek fabrikalar o kadar gzel saylmaz. Bu harn scan ve kokunun insan rahatsz eden karm by le a d insan emei yerine daha ileri makinelerin kulla nlmasn zletiyor. Burada yine Yahudileri ve kendilerine Ka tolik denilen grubu. Yunanllarn yerini alm buluyoruz. ounluu Rum olan sahipleri yeterli sayda alacak insan bulamadklarndan yaknyorlar. Bu demektir ki, rekabet yok. Gndelikler bir gnde otuzdan altm kurua kadar yksel mi. Bu yzden Yunanl ve Ermenileri aryorlar. Ama yeni gelenler de iyi iiler. Diyorlar ki: Biz Trk kadnlarn da ie almak zorunda yz. iyi alyorlar m? Hayr. ok kt. Belki alabilirler, fakat daha nce almamlar, tecrbeleri yok. Ama yine de onlarn bu ilen memi emekleri iin altm kuru demeliyiz. yleyse byle yksek gndeliklerle fabrikay zarara altryorsunuz? dedim. O! Hayr! Bunu kyllerden aldmz ham ipee eski den verdiimiz parann yarsn demekle karlyoruz. Pekiyi, ikyet ediyorlar m? Hayr. Onlara zor durumda olduumuzu sylyoruz, onlar da anlay gsteriyorlar. Trklerden herhangi bir kimsenin nasl kolaylkla yarar lanabileceini gsteren mkemmel bir rnektir bu. 0 kadar 277
azla yetinir ve o kadar seyrek (belki de hi) itiraz eder ki yllarca Rum ve Ermeniler, kendi ceplerini, onlarn srtndan doldurmulardr. imdi onlar evlerinden olmu, Yahudiler on larn yerini almaktalar. Tevekkeli deil, onlar bizim kar mamza kzmakta ve Hristiyan koruyucularna ( * ) dnmek tedirler. Onlar iin para, hayatn nefesi kadar deerlidir ve bu da dnyann hi bir yerinde Trkiye'deki kadar kolay kaza namamaktadr. Bu blgelerin btn zenginlii ipek yapm ve sigara fabrikalarndan gelmektedir. Elbette ki btn AvrupalIlar, ka pitlasyonlarn kaldrlmas abalarna kardr- Trkler On lar bizi barkmaziar, dnyann baka neresinde kapitlasyon var, diyorlar. Bursa'daki ar Dou'lu ekiciliini hi kaybetmemi. Fakat fiyatlar, benim orada bulunduum on yl ncesine gre ok frlam. Belki de yaknda el emeiyle yaplan iler maki neyle yaplan benzerlerinden nce ortadan kalknca fiyatlar ok daha hzla ykselecek. Ulu Cam ok fazla sslenmi Arap yazlaryle biraz bo zulmu. Fakat ok gzel emesi btn camilerin zelliini zerinde toplam. Camide ok acayip eski saat koleksiyonu var. Hepsi de Trk saatlarm gsteriyor, Avluda emeler gvercinler ve halka mektup yazan arzuhalciler var. imdi biri olduka cmert bir mteriye yardm etmektedir. Ben de bir zamanlar amatr olarak mektup yazma iinde bulun duum iin mektup yazmann kolay bir meslek olacan hi sanmyorum. Ne kadar iyi, hatrlyorum. Bir zavall, olan ocuk bana Jeanne'a unlar yazmam istemiti: Ben iyiyim, mutluyum
( * ) Yazar kelime oyunuyle Trkler kastediyor.
278
ve hayatmdan memnunum. Fakat baz arkadalarm bana senin bakalaryle dp kalktn sylediler, ama bu benim umurumda deil, btn kzlar benim peimde, hatta hanm efendiler bile. Seni dnecek zamanm yok. Bundan sonra da mektubun sonuna eklenmek zere u dikkatli talimat vermeye gayret etmiti. nce fakat seni ba zen dnyorum diye yaz dedi. Birka dakika sonra seni sk sk dnyorum diye yaz dedi. En sonunda da ona diyebilirsiniz ki, onu balyorum ve onu her zamanki aibi seviyorum, dedi BURSA'NIN her kesi gerek bir slmiyet havas ta yor. ster evredeki tepelerden aa baklsn, ister bo so kaklarnda ve arsalarnda dolalsn her yerde cumbal pen cereler, camiler ve dervilerin tekkelerini grebilirsiniz. Ga yet geni bir vadi zerinde uzanm, sonsuzlua gider gibi, mavi, gri sisin iersinde hayalet kabartlar, saysz iskelet kubbeleri sra sra. Ben her zaman arzuladm bir serveni yaamak iin bundan daha iyi frsat bulamazdm: Minarelerin en ykseine kp tepenin doruuna erimek... Dar ve dnemeli merdi ven son derece onanma muhtat. Fakat en sonunda kendimi mezzinlerin her gn halk namaza ard kk erefede buluverdim. Yanmdakine ark syleyebileceimi sanr msnz? diye sordum. Bu ykseklikte sesin ne kadar uzaa gidece ini bilmek ilgin. Nasl isterseniz, diye karlk verdi. Fakat ok olma msa bile biraz tedirgin olduu akt. Onun iin ben sessiz ce Gloria in Excelsisi kendi kendime mrldanmakla yetin
279
dim. Ona szlerini dnyada bar, insanlara iyi niyet diye evirince o, nazikne inallah dedi. Ben de gryor musunuz, mezzin halk namaza a* ryor, ben de bara aryorum, dedim.
BUNU nceden tahmin etmem gerekti ama merdiven lerden aa inmek, yukar trmanmaktan daha g bir ey oldu. Her nedense duvarlar sanki zerime kapanyordu. nie balamak dncesi bile, dizginleyemediim bir ba dnmesi nbeti getiriyordu. Rehberim beni tama teklifinde bulundu. Fakat ben bunun olabileceine inanamadm. Onun byle bir teebbse girimesini bile arzulamazdm. Kendi bacaklarma gvenebilmek iin cesaretimi topladm zaman, ayaklarm ypranm talardan kaykayveriyor. Rehberim; ben sizin nnzdeyim, eer derseniz, benim stme deceksiniz dedi. Kendimden son derece utanmalydm. Ama yalnz unu syleyebildim. Siz beni kendi halime brakn, ben yapabile ceim en iyi biimde aa kayacam. Ben on bin ayak ykseklikte uakta olduka rahatken, bu gne kadar hl minarelerin niin bam bu kadar dn drdn anlayamadm. Trkiye'nin en eski bakenti olan Bursa'da gml te ki Sultanlarla Osman'n mezarn gezdik. Trbelere gsterilen bylesine byk bir zen ve Islmiyetin lme kar davra nnn tm ok gzel... nsan Yunanllann ekilmi kllar la bu kutsal yere yryp Osmanl sllesinin kurucusuna lanetler okuduklarna inanmak istemiyor. PSerre Loti tarafndan lmszletirilmi nl Yeil Trbeye gittik. Bu yapnn rengi, olaanst bir turkuaz ma280
visi. Fakat br deerli talar gibi, belki bir gn zamanla ye ile dnecek. Burada Pierre Loti kalite ve gzellikleri tanm. Zamann ypratc etkisine meydan okuyan gz alc hallarn zerine uzanarak kitaplarn yazm. Bir yanda yeil porselen ve ince altn harfli bir desenle evrili byk bir kap, br yanda souk ve taze suyuyla eme... Pierre Loti, byle bir atmosfer iinde almt. Pserre Loti'ye nargile ve iltelerle birlikte kahve getiren trbenin bekisi yaknda bir kulbede yayordu. imdiyse Loti'nn uzun mr sonuna yaklayor. Onun en iyi eserleri, onun saysz hayranlarnn unutmamas gereken Bursa tr besinde yazlmt. Bu trbe, Trkiye'nin en gerek dostla rnn tapna olmalydBurada, Dou'da herkes Tanr'nn evine girebilir. Yine burada her gn Fransa'da olduu gibi, her klkta kadn ve erkein znt ve sevinlerini gnllerinden boalttklarn grrsnz. Bazlar bir somun ekmei, bazlar pazara gt recek eyalarn, bazlar da kk ocuklarn yanlarnda ta maktadrlar. phesiz cami, kilise gibi scak bir barnak yeridir, fakat onun sessiz kutsall bizim dncelerimizi gnlk hayatmzn kk olaylarnda, yapmack gururlar mzdan ve irkin gnahlarmzdan uzaklatrmaldr. Tanr'nn evinde kendini kendi yurdunda duyar gibi dua eden bzler daha az bir ciddiyet ya da daha bir itenlikle dua etmiyoruz. Franszlarn eski bir elisinin hammyle Cenova'da ziya ret ettiim katedrale ne kadar zt buras. Katedralin bekisini arp bize kapsnn kilidini amasn ve ayrlnca da onu kilitlemesini istemitik. Oysa o yer, bir zamanlar bir kilisey di. Birok din adam kendi dehalarn bu yerin gzelletirilme sine vermiti. nk oras Tanr'nn eviydi, imdi Tanr'nn evi deil. Yalnzca insanlarn buluup, konutuklar bir bina. Kap arkamzdan kapanrken arkadam bana Gerekten 281
biz her eye ballmz kaybettik mi?, dedi. imizden hangisini Tanr kendinden uzaklatrm t? Ona dua ede cek hi kimse kalmam mdr? nsanlk, daha hangi ba ve gvenilmez maddeciliin seviyesine inecek? Bir sabah salar arafn iinde toplanm, otelde ya nmda oturan gzel bir gen Trk kadnna duyduum ilgiyi saklayamayarak kendisine dik dik bakmdan zr diledim. Fakat onun bana eski bir arkadam doktor Nhat Reat' (Belger) pek ok hatrlattn syledim. ok gzel bir ngiliz ceyle onun kz kardei olduunu syledi. Yllardan beri onun la balantm kaybetmi. nce hapishanede kaldn, sonra da Mustafa Kemal'e katlmak in katn biliyormu. im di onun buraya geleceini umuyor. Ona Londra'dayken dok to r Reat' ne kadar takdir ettiimizi anlattm. Bu tanma mz bana Bursa'da onun dost grubuna ve ok tatl ocuu na ek olarak birok yeni arkadalar getirdi. O beni otelin en iyi kiileriyle tantrd, kocasnn arkada ve Ordu Salk Dairesi Bakan Doktor Nazm'm hastanelerini gezebilmemi salad. Yine de, Kemalettin Paa ( * ) ve Nurettin Paa ( * * ) adlarnda iki Trk centilmeniyle konumaktan kanmam ko nusunda uyarda bulundular. Her ikisi de Ingiltere'den nefret ediyorlarm. Tabi bu benim ilgimi bsbtn artrd. Ve on larla tanmaya zellikle aba gsterdim. Onlara bu sula
( * ) I Dnya savanda 13, Kurtulu Savanda 22 yara alan Kemalet tin Sami Paa, Balkan Savanda da ald yara nedeniyle sa kolu olak kalan Kemalettin Sami Paa 1934 ylnda lmtr. ( * * ) Nurettin Paa, 30 ekim 1918'de imzalanan Mondros Silh B rakmasndan sonra zmir valiliine ve 17. Kolordu Kumandan lna getirilmiti. Yunanllara kar zmir'i savunma hazrlk larna giritii iin bu grevlerinden alnmt.
282
mann yaplmasnn da hakszln bylece kabul ettim. Kemalettin Paa otuz be yalarnda, samim, ak yz ve ne eli gzleriyle bana kendi erkek kardeimi hatrlatyor. Her ne kadar benim kardeim Paa kadar ok yaralanmamsa da yz o kadar ok kesilip dikilmi ki, ben kardeime iplik ve yama ismini takm tm. Bana sol elini sklmak iin uza trken zr diledi. Bense buna karlk bir kahramann hangi elini skmann bir erefi olaca bir mesele deildir dediim de ok holand. Ona benim lkemi sevmediini iitmekten zldm sylediimde her Trkten aldm karl al dm: nk bir zamanlar onu pek ok seviyordum! Ve buna btn sava boyunca Istanbulda bulunmu Ingilizlerin tamamen Yunan ve Ermeni ileri gelenleri tarafn dan yanl yola srklendiine kanaat getirmi olan Mr. D nin bana verdii bir cevapla karlk verdim. O bile bu kimse lerin bir gazete yazs evirmelerine gvenilemeyeceini sy ledi. Onlarn evirileri belki tamamen doru olabilir, fakat bir dilden tekine tamamen deiik bir anlam karmakta ok ustadr. Szgelii iltihak kelimesini btn deiik anlamlaryle nasl evirebilirsiniz. Kemaettin Paa'ya gre en tehlikeli Ingilzler yirmi be yalarndaki sorumsuz gen yarbaylar ve ksa sre iinde g ve sorumluluk kazanm olan geici centilmenlerdir. Bu kiiler Britanya'y sonradan vazgeemeyecei servenlere srklemilerdir. nsan, Kanada'nn ya da Avustralya'nn en cra kelerinden buraya getirilmi olan bu gz pek olan larn Mslman greneklerinden btnyle bilgisiz olmasn dan znt duyabilir, fakat hakszlk yapp onlar sulayamaz. Bu kiiler Ingiltere'nin ok ar davranlarndan sabrszdrlar. Satlm birka Trkn onlara yardm ettiini kabul etme mek inkr edilmez bir erefsizlik olur. Kendilerini mttefikle re ve milliyetilerin dmanlarna dost yapm bu kimseler, 283
bir i bulmak ya da ilerini srdrmek iin antaj yoluna gir milerdir. Bizim imparatorluumuz olaylarn iindeki kiilere duyu lan gven zerine kurulmutur. Bize, hi kimsenin yanama yaca bir adalet ve cmertlik nn bu kimseler vermitir. Fakat kt insanlarla sonu felket olmaldr ve biz hl Tr kiye'de kalburst okumular, kimin Malta'ya srdn renmek istiyoruz. Kemalettin Paa yaptm aklamay kabul ettiini u cmleyle belirtti; imdi, bir Ingiliz hanmefendisiyle geici bir ngiliz centilmeni arasndaki fark anlyorum.
D
DOKTOR Nzm bizi kendi dairesine gtrd ve ok us talkla izilmi karakalem tablolarn gsterdi. Ayn zaman da erevenin iersindeki posta kartlarn kaldrarak arkala* rina gizlenmi karsnn resmini gsterdi. Bir insann haya tnda ailesine verecei on iki yl, ar ve skntl sava artlaryle benden alnmtr. Yalnzca bir fotoraf; ite benim evlilik hayatm bu.
BR TEKKEDE yaayan, kendisi de bir dervi olan Nuret tin Paa'nm kaynbabasru ziyaret ettik. Onun ney eliindeki semalarn grdk. Bu derviler ayn zamanda ar filozof. Meclisteyken Byk elebi tarafndan Konya'y Mevlevilerin balca ehrini, ziyaret iin arlmtm, bunu kabul iin hazrdm. Bu dinsel danslar br trl anlayamamtm. Bizim Incil'de Allaha mzik ve dansla tapnmak szleri var. Fakat hi kimse insan, tamamen kendinden geiren bir 284
incelikle savrulan bu eteklerin acayip ritminin dourduu il ginlii grmezlikten gelemez. Sanki kocaman meneke ve kahverengi haha kozalar, parlatlm, meeden yaplma deme zerinde hareket ediyorlar... Nurettin Paa'y grmekte ne yazk ki ge kalmz. Paa teftie kyormu. Rehberim bana saatimin geri kald n sylemekten ekinecek kadar nazik. Fakat Paa bana Gene ral Harrington'a selmlarn iletmemi iki lke arasnda gele cekteki ilikilerin daha umut verici bir ortam iinde gelime sine gayret edilmesini sylemek iin biraz zaman buldu. Bu mfik ve tannm adam hakknda bakasnn yargsn ka bul etmediime sevindim. O, Paa'nin yeni ordusunda tan" tm br generallerden yle bir on yl kadar yalyd. Ben imdi krkndaki general ve devlet adamlarna almm. Galiba ehrin yanm d mahalleleri dahil, Bursa'nn hemen her yann grm olmalym. Bir blgede bir okul grdm ki retmenine maa olarak msr deniyordu. Oda larn birine de, bize ayran sunan drt ayr kuaktan kadnlar dolmutu. Yunanllar, bu kadnlarn kyn yerle bir etmilerdi. Rumlarn kurban zavall kadnlarla dolu hastaneyi unut mamalym. Eer Fransz cephesinde bu manzaralar grseydim, onlar grmemek iin kaardm ve ben burada ilk defa benim kz kardelerimin bana sava bels geldiinden beri ne aclara katlanldn anladm. Yunanl baltalar, Rauf Bey'in hanmnn hastalarnn vcutlarnda ilemiti. Ve ister yz, ister kala, srt ve bacakta olsun bu mthi yaralarn ou kurtlanyordu. nk onlar zamannda tedavi etmek imkn szd. Bir zamanlar kendi kk kznn sorularna cevap veren bir anne yle demiti: Sen benim kalbimden ktn. o cuk; Ne iyi, ondan m btn anneler ocuklarn kalplerine 285
ok yakn tutuyorlar? diye barmt. Evet, ondan onlar orada tutuyoruz. Oysa zavall Trk annesi bu srada ld rlm kk ocuunu kucanda tutuyordu. Bu harap olmu blgede, insanlarn bu kadar sefalet iinde bulunduu durumda Yunanllara kar daha byk bir kzgnln olacan sanmtm. Fakat Rumlara esir kamp larnda ok iyi davranmlard. Onlara, yollarda altrrken sknt ve eza yapmamlard. Buna ramen Trklerin esaret te gsterdii salaml gsterememiler, hepsi byk bir ylgnlk ve ypranklk iinde kalmlard. Bu Rumlar, kendi leriyle bir Hristiyan kadn konusa bile, korkuyorlar. Bu korkulan kendi sululuklarndan ya da dmann yaratt dehetten gelmiyor fakat yenilmi, yapayalnz insanlarn k rlm cesaretlerini yanstyor. Kendi kendimize dourduu muz, gereksiz korkun sefaletle evrilmi olmann en duygu suz nsanlarn bile sinirlerini bozmas gerektiini dndm.
SON SABAHIMIZIN saat altsnda bir. subay bizi istas yona gtrmek iin geliyor. Tren saat 7.30 da kalkyor, M u danya'ya dokuzda varyor. Gemi oradan 9.30 da ya da istedi i herhangi bir zamanda kalkacak. Bu ksa ve olaysz bir tren yolculuu... Yalnz iki yerde durarak bir ay iebildik. Mu danya'da deniz dalgal, rzgr esmekte, gemi henz gelme m i... Bir asker birliin kararghna gidecek kadar zaman var. Subay, stanbul'dan kard annesine beni tantryor. Atein yannda kahve ve sigara iiyoruz. Silh Brakma snn imzaland tarih evin nnden geiyoruz. Bu ev Ana dolu'da kk balanglardan ne byk baarlar karlabi leceinin rnei... Mudanya imdiye kadar bulunduum en sefil kasaba 286
lardan da daha yrek paralayc... Subayn yannda annesi nin bulunuu byk bir ans. Akam saat 6.30 da gemiye bindirildik. Bana vaat edilen zel kamaray gremiyorum. Gemi bir midye kabuu kadar ufak, iindeki yolcular snf larna gre ayrlmlar. Ben kendi amdan ikinci mevkiyi setim. Orada daha ok temiz hava var diye... Ama kapsn aar amaz tavuk kokusu bizi karlad. Kadnlar tavuk ve tavanlarn kanepe nin altna koymular, yere de msr ve marul yapraklar at mlar. Yatam tavukla paylamak istemediimden her hal de darda soukta durmaktan daha mutlu olacam. Bereket, birinci kaptan, kendi kamarasn bana teklif edi yor, kk, tek lekesiz, renkli kartlarla denmi bir oda... Fakat ba keyi, Dou'nun kadnlar arasnda gzellik krali esi yerini alan Gladys Cooper'in ( * ) resmi alyor. Bu se vimli yldz, benim yar iriliimdeki biri iin yaplm bu k k kanepede uyumaya alrken, bana glmsemeye al an bu resmini grdm u ana kadar hi bu kadar hay ranlkla seyretmemitim. Bizim kk tekne, en sonunda gece yars yola kt. stanbul'a doru dalgalarn zerinde dans ediyor. stanbul'da Trk pasaportu bir korunma unsuru deil. ngiltere'den sahip olduum evraka dayanmay renmeliyim.
BANA ne olacak? ok ok pasaportum elimden alna cak ya da zerine ngiltere'ye dnemez damgas konacak. Benim bu yolculuum bakas tarafndan desteklen
( * ) Sessiz film dneminin nl Amerikan sinema yldz.
287
mese bile zararsz olmutur. Ben Ingiltere'nin Anadolu'da milliyetiler tarafndan biraz daha iyi anlalabilmesi iin i ten bir abaya giritim. Fakat Prusyallamaya kar savar ken biraz o hastalktan almz. Bizim kanunlarmza ve yne timimize kadar girmi. Bugn zgr Ingiltere'de Sezar h km srmektedir. Trklerin dedii gibi biz de: Skntlarmz iin Prusya'ya teekkr etmeliyiz diyebiliriz.
288
OTUZ KNC BLM
.ARTIK BAEHR OLMAYAN STANBUL - TRKYE'NN RUHU VE KALB ANKARA'DA
ZM kk midye kabuu gemimiz stanbul'un ok megul limanna varrken, arafl kadnlar tavuklarn kane pelerin altndan karp onlar gmrk binasna doru tayor lar. Ben gemideki tek ngiliz olmama ramen memur hzla pasaportuma bir gz atyor ve benim gnaydn szme kar lk iin tek bir dudan oynatmadan bu gemiyle varma en ufak bir aknlk gstermeden hatta kan bile oynat madan onu imzalyor. Acaba bu, ordunun bir deti mi? Onun mfik yz renk vermesin diye sanki eitilmi. Yabancla rn bizi anlamalarn tevik iin sama bir yol olmal. Herkes bana siz ngiliz deilsiniz, aziz hanmefendi. Bir ngiliz ol mak iin ok mfik bir yree sahipsiniz derdi. Benim ce vabm Biz ingilizlerin de kalbi vardr, fakat her nedense yok mu gibi davranmalyz. Fes giyen biri, belki de bir Mslman beni otele gtr mekte direniyor. Bense ona benim kk valizimi ve kolla
239
KUVA-l MLLYE ANKARASI
rmdaki birka haly tayp tayamayacan anlatmaya a lyorum. Fakat o Fethi Bey'in mektubunu grm. Onun iin hi bir ey bu adam eyalarm tamaktan ve arabac nn yanna oturmaktan alkoymuyor. Tokatla/yan Otelinde Ermeni kapc ona iki Trk liras gibi byk bir bahi verdi. Sonra da bana, bakalarnn ge miden otele kadar bu kk yolculuk iin iki kat para de diklerini syledi. Bu anda Ankara ve stanbul arasndaki fark anayver d'm. Anadolu'da hi kimse bir kendi vatandana i grdrmeyi ya de byle ksa bir yol iin, iki liralk bir bah almay ryasnda bile gremez. Ankara'daki ev sahibimin uaklar ayrlrken verdiim bahii bir trl kabul etmemilerdi. Ankara'da bir taksinin creti zerinde pazarlk yapan hi kimseyi bulamazdnz. s tanbul'da bu ileri bana elinden geldii kadar yardm eden kapcya brakmaya karar vermitim. Milliyetilerin, stan bul'a geldiklerinde, yolcularn zerine imdi byk bir yk olan bu taksi ve valiz tama tarifesini tespit etmelerini tav siye ederim. Tabi, Bat'nn lksn deilse bile rahatlklarn sala manz iin para demeniz art. Bunlarn arasnda scak ban yo geliyor. imdiden banyo aldm halde kendimi hl temizlenmemi sanmn nedeni buradaki suyun renginin kahverengi olduunu sylemeleridir. nsan burada manikr cnn kadn berberinin hizmetlerini bulabilir. Ben burada bu hamamlarn soukluk denen oturma odalarn ve yatakla rn zerindeki saten gibi araflan ne kadar seviyorum.
GENERAL Harrington, beni Ingilizlerin karargh kurduk lar Harbiye'ye ard. Ankara'da grtm belli bal
290
kimseler hakknda bilgi almak iin milliyeti liderlerin ve zel likle Paa'nn kiiliiyle ondan daha ok ilgili pek az Ingiliz bulabilirsiniz. 0 smet Paa'dan namuslu, mkemmel bir as ker olarak sevgiyle sz ediyor. Ve Refet Paa'y kendinden imdiye kadar hi kaba ve kt bir kelime duymadm ok salam bir dostum, ok akll bir insan, olarak tanmlyor. Ona Trklere yaknlk duyup duymadn, sordum. Hatrlayn ki dedi. Ben General VVlson'un emrindeydim. Ondan mkemmel bir bakan olamazd ve benden daha fazla bakannn ayak izlerini bu kadar yakndan izleyebilecek bir insan da bulunamaz. Bizim askerlerimiz geriye ekilemez miydi. Byle bir davran nazik bir davran olarak kabul edilebilirdi, dedim. O karlk olarak Biz zaten burada hi bir zaman bu lunmamalydk, dedi. Sizin gibi mkemmel insanlarn burada polis grevi ya p benim ulusal gururumu incitiyor, dedim. Ayn zamanda ona Paa'nn grlerini ilettim. Ne za man emekliye ayrlacan sordum. Barn geleceine tam olarak inanr inanmaz, dedi. Ya Lozan? Orada frtnalar olacak, fakat sonunda bar gelecek. Ne zaman? Umut etmeye cesaret ettiimiz zaman. Onu Mudanya'da oynad rolden tr kutladm. lkeme yaptm devden memnunum, dedi. stanbul'daki bu berbat politikann arkasnda ne gr yorsunuz? diye sordum. Baz nedenlerle Lloyd George'un Trkiye'yi ok iyi bi len kiilerin yol gstermelerini dinlemeyip bu konuda tama men cahil arkadalarn izlemesinden imdiki durumun do 291
duu ileri srlebilir. Hatta ben onun Dileri Bakan'na bile danmadn dnyorum. Niye siz Lozan'a gitmediniz? diye sordum. arlmadm. Lord Curzon ve smet Paa birbirlerini anlyorlar-.. Konferansta akll uzmanlar da var. Tarafsz olmayan uzmanlarn hi bir ey bilmeyen Babakann adamlarndan daha byk zararlar yapacan dnmez misiniz? Eer onlarn tarafsz olmadklarn spat ederseniz, evet. Benim grme gre Trkler, onlara gvenmezlerse bu yeterlidir, dedim. Bunun hakknda bir ey syleyemem. Korkarm ki Generei Harrrngton'u Lozan'da bulunmas nn hi bir eyi deitirmeyeceini dndren onun yanl anlalm alak gnlllyd.
TE YANDAN onun Refet Paa'y takdir etmesi tama men yerindedir. Bu ufak tefek olaanst general daima meguf... Ama lkesinin dostlarna verecek zaman var. Her kes de onun zeksna hayran. Yarbay Mcugjri onun cesaret edemeyecei hi bir ey yoktur. O Vezv eteinde sigara bile iebilir. Bir avu insan la Mttefk kuvvetlerin hat boyunca durdurmutur dedi. Refet Paa'yla ilk tantmzda Yarbay Mougin hak knda konutuk, birlikte fotoraf ektirmilerdi. Ona Yarbay la tantmzdan beri ekitiimizi syledim. Bu iyi adamla m ekiiyorsunuz? diye bard. Dostluun iyisi ban iinde ekimektir. Franszlarn dedii gibi kavga etmeden tartmaktr, oldu cevabm. 292
KU VA'I MLLYE ANKARASI
Yrekten gld ve sonra General Harrcngton'dan byk bir sempatiyle sz etti. Ben dedim ki, Siz bana iyi bir r nek verdiniz. Kitaplarda yazld gibi dmanlarnz seviniz Yarbay Mougin, Refet Paa'mn son derece nc bir ru ha sahip olduunu ve lkesinin onun bu niteliklerinden iyi yararlandn syledi. O Anadolu'nun ortasnda savata zafer kazanmken, mttefiklerin igal altnda tuttuklar stanbul'un kumandan lna gndermilerdi. Ayn zamanda Sultann ayrln ko laylkla salayacak baltay hazrlayacakt. stanbul'daki yne tim mekanizmasn dzelttikten sonra Trakya'ya gnderilmi ti. Refet Paa, binba Samson'dan ve karsndan, kk kzn da unutmayarak sz etti. Edirne'nin kuatlmasnda Trklere byk yardm ol mutur. Trkleri sever, dedi. Btn Ingiliz centilmenleri gibi, dedim. O da ard. Dman olsun olmasn, dedi. Sizin vatandalarnz, yaptklar ktlklere ramen akll ve iyi insanlardr. Onlara syledim: 'Dnyann drt kesinden elde edeceiniz insan larla belki de bizim kuvvetlerimizi bozabilirsiniz, fakat nan larmz asla. Ve unu da hatrlayn ki, bizi paralayarak ken dinizi ilelebet paralam olacaksnz'. General Harrington bu nu biliyor ve mkemmelen de bizi anlyor. General yirmi sekiz yllk devinden sz at, zellikle son yllar yalnz dmanla deil mttefiklerle ibirlii yap m Trklerle arpmak zorunda kaldklarndan ok sknt ekmiti. Diyorlar ki diye devam etti. Askerler sava severler mi, doru deil bu. Onlar savatan nefret ederler. nk savan ne anlama geldiini ok iyi bilirler. Politikaclar sa
293
va isterler ve savaa sahip karlar. Biz se boyun emek zorunda kalrz. Benim on yl nce tantm imdiki halifeye ok sayg s var. Herkes ona son derece sayg gsteriyor, haksz da deil. Mkemmel bir centilmen ve byk bir sanatkr. Sultan olmamay nasl karlyor?
Halife olmas yeter,) diye karlk verdi. Yine de ben onun yerinde olsam daha az sorumluluk ve daha az erefi tercih ederim.
Benim Lozan'a gitmemi uygun bulur musunuz? diye ordum. Benim halkm yrekten anlamakta ve lkeyi namuslu bir yolda incelemekte ok altnz. Sizin delegelerinize ger ei sylemek ok iyi olacak. Lord Curzon'un kendisi bu ko nuyu ok iyi bilmektedir; o kararn vermitir. Ne yapmaya niyetli olduunu tamamen bilmektedir. Her eyin stnde po litikasnn douraca etkiler konusunda bilinlidir. Bu szlerin hepsine inanyorum. Bu sefer Babakan hi bir ey syleyemeyecek. Lord Curzon tam yetkiye sahip. Ger ekten sorumluluu ok ar. Gelecek yllarda kiisel olarak sulanabilecei, Ingiltere adna ilenmi, bu irkin borcu miras alm olarak, onun iin doru yolda gitmek kolay olmayacak.
O
STANBUL'DAK Ingiliz makamlar bana ok iyi davran dlar. Ankara'nn hikyesini bilen ve Trklerin kalbine ok yakn olan tek Ingiliz kadn olarak benim Lozan'a gitmemi istiyorlar. Fakat kim dinleyecek? Ta iin balangcndan beri hi bir Ingiliz erkei bir kadnn dncesini alm mdr, ya da kendisine dantktan sonra bile bir dnce sylemise onu
294
dinlemi midir? Tabi bazen Lady Hamllton gibi bir kiiliin ok byk bir etkisi olabilir, ama erkekler bize hi bir zaman ne kadar ok bilsek, ne kadar ak dnsek, politika konu sunda t alma ya da bilgi iin gelmemilerdir. Hl, bizim kadnlarmza politikay ve diplomasiyi etkilemekte ne derece izin verileceini bilmiyorum. Bir zamanlar akac bir ngilizin, bizim erkekleri mucize v bir biimde tanmlayan bir hikyesini iitmitim. Tannm bir Fransz bakan bir zamanlar Londra'ya belirli baz haklar elde etmek umuduyla gelmi. Konuyu aklamak iin bir sa at harcadktan sonra bizim byk kiiler ksaca u karl vermiler: Bizden Hyde Park'in bir blmn steseydiniz daha iyiydi. Bir saat daha aba gstermi, ayn sonu. Bu haklarn her iki yana da yararlar salayacana dair aklama lara btnyle bo verilmi. Yine ald karlk: Bizden Hyde Park'in bir blmn isteseydiniz daha iyiydi. olmu. in kts Lozan'da gerek Ingilizlerin, gerekse Trklerin dinlememe yntemini uyguladklarndan korkmak iin pek ok nedenler var. Bu davran belki bir taraf iyice ege men durumdayken ileyebilir, fakat elde edilmek istenen im tiyaz tartmalysa ve hi bir taraf raz grnmyorsa, insan biraz anlamaya yaklamann soyluluk olduunu kabul etme lidir.
a
BENM herhangi bir Ingiliz makamyla bu kadar ser best konuma frsat bulabileceimi hi tasarlamazken, bu rada yllardan beri kalbimde olanlar byk bir aklkla sy ledim. Benim imdi grdklerim, hi bir zaman deitirile meyecektir. Lord Curzon, nazikne bir biimde darda hizmet iin
295
kendi kendimi atam olmamdan sz etniti Ama ngiltere byle grevleri kadnlarn eline brakamaz- Hatta onlara res m bir destek bile veremez. te bir kadnn yapabileceini ispatlamaya altm eserimin arksn sylemeliyim. Sahneden ayrlmazdan nce ne dnyorsam syleyebilirim. Eer siz Amerika'da yaptklar gibi Tom'u Dick'i ya da Harry'i bizim elilikleri ynetmekle serbest brakmay d nyorsanz yanlyorsunuz. Bir zamanlar bana resmen bildirmiti: Herhangi bir ey gerektiinde herkes hangi elilie ba vuracan biliyor. Ben de cevap olarak benim yaknmam bu deil, baka lkelerde kadnlarn haklarna sahip olamaym gereinden her zaman ikyet edeceim. Belki oy hakkna sahibiz ve kt zerinde her meslee girme hakkmz var. Fakat Lady A storun ve Wirs. W intringham 'in parlamentoda varlklarn dan gurur duysak bile bu kadnlarn gerekten sahip olduun dan daha ok zgrlk ve eitlie sahip olduklar zlenimini dourmutur. Belki ilerinden bazlar yksek seviyelere eri mitir. Fakat kadnlarn ou merdivenin alt basamaklarna bile ayaklarn ilitirememilerdir. Herkes bilir ki ngiliz erke i kadnlarna naziktir, sknt annda da yardmcsdr. Onlar iin gnll lebilir. Fakat hayat konusunda ona soru sor mama inancn daima tar. Fransz Hkmeti Ankara'ya para ve prestij ynnden tam bir destek vererek bir kadn gn dermitir. Elileri onun yolculuu iin program hazrlam vo bu durum Fransa'da halka duyurulmutur. Benim aldm ce vap ise 'bu i iin kadn gerekmemektedir' olmutur. Byle resm bir direnme iinde ilke gzden kamtr. Fakat buna ramen bir ngiliz erkeinin kadna kar gsterdii amaz nezaketle, nefret ettikleri abam konusunda; Umarz ki ar kadalarnz olan Trklere bizim durumumuzu akladnz. 296
Bizim hkmetimize hizmet edenler bunu kendi istekleriyle yapmlardr, onun iin bu grevler ok mkemmel olmu tur, demilerdir.
CEPHEDE bir Fransz niformas iinde benim vatan dalarma Franszca konuarak daima milliyetimi itiraftan kanmmdr. Benim Fransz olduumu dndkleri srece, benimle bir kadn olarak arkada oldular. niformalarn bir yana brakarak bana serbest davrandlar ve ilerinden ne ge liyorsa, her eylerini dktler. Benim bir ngiliz olduumu renir renmez, ak midye kabuu kapand ve incisini iinde saklad. O zaman dik, sk skya dmeli niformalar iinde bu insanlar nezaketin dnda etkilemek imknsz oldu. Ben bir zamanlar orada tercmanlk yaparken bunu y le aklamtm: Sizin generallerinizden birisi bana Vie Parisienne kolonyasn kendine satn almam istediinde unu eklemeyi unutmaz; 'onu benim subaylarmn nnde bana verme'. Benim imdiye kadar bildiklerim ngiltere'ye daha dei ik bir biimde ulatrlmtr. Evlilik hayatnda evinde ve dairesinde bir Ingiliz erkei, daima efendi durumundadr, iyi bir efendiyi kabul edebiliriz, ktsne kar bizi kim koruya cak? ngiltere, kanunlar m? Yabanc lkelerin bakentlerin deki ngiliz eliliklerine, bir ngiliz kadnnn ziyareti, bazen uy gunsuz grlebilir. Fakat ben nadiren Fransz konsolosluu na uramay ihmal ederim. Baz artlarda ifte vatandaln salad yararlar vardr. Szgelii General Pell ve ei ta rafndan Noel yemeine arldm. stanbul'daki Ingiliz Dileri grevlisi Neville Henderson 297
Trk taraftar olmamasna ramen Yunanllar eletirmekten ekinmiyor. Bir diplomat iin ideal bir denge bu. Trkler Henderson'u sevmektedirler. Ben, bir kimsenin Trk taraftar olmadan da Trkiye'de sevilebileceini belirt tiim zaman u alacak cevapla karlatm. Nasl konu acan bildii iin o kimse sevilebilir. Sessiz diplomasiye kar gl bir k bu. Tek umudum onun iinde daha fazla kalmasdr. Kendi sevdii Dileri Dairesine bir cenaze evi denmesini ya da yir minci yzyl ideallerinin gmld bir yer olarak tanmlan masn sevmemesine ramen. Bir zamanlar bir Bakann Fran sa hakknda sylediini, insan bu kii iin tekrarlayabilir. Ne bir caniye, ne de bir dahiye ans tanmayan sayl kiilerden biridir o. Her ne kadar Asya'daki bu yeni douu yrekten desteklemese bile, kanlmaz kabul edecek ve kazanan kutlayacaktr. nallah tehlike geinceye kadar grevinde kalr.
PERA'DA (Beyolu) ilk ve umarm ki son defa kaldm. Benim kk Trk kz kardeimin yengesi lmek zere. Bana gelmem iin yalvard halde bu nazik ary kabul edemem. nsan Pera'dan mthi bir ihtar alabilir. Kozmopolit ol ma hevesleri iersinde insann kendini kaybedebilecei teh likesini anlamamtm. Kozmopolit insanlar her ulusa aittir ler, fakat hi birinin ruhunu tamamaktadrlar, hepsinin yz yalnzca tek bir anlam tayor. Bir rka ait olma anlam yz lerinde yok. Tam bir ideal noksanl var. Anadolu'da ki e it doutan gelen gurur duygusu grdm. Biri milliyeti ol mak, br de basit kyl olmak gururu. 298
Pera'da Tokatlayan Otelinden kp elilie girdiimde, iimde, birinin beni srtmdan vuraca duygusu vard.
TRKYE'DE bu geirdiim drdnc Ylba yortusu, ilkinde Almanlar beni Noel aacna ardlar, darda Ermeniler kendi yerli arklarn sylyorlar, insan onlarn karak terlerinin, halk arklar kadar mkemmel olmasn arzuluyor. Yine de bu konser, stanbul'un saysz kpeklerinin havlay laryla kesilmiti. Hristiyaniar bu cokun havlaya batan cesurca kar koydular. Fakat dman ehrin her kesinden glerini toplad ve sonunda ben Hristiyanlara kar, kpek lerin lehine tututuum bahsi kazandm. Bizi elendirenler, asla unutulmayacak bir kpek havlama korosunun eliinde eve gitmek zorunda kaldlar.
BU NOEL'DE, Mr. D ile otelde ho bir akam yeme inden sonra beni br kiliseye gtrmesini istedim. Btn bu grdklerimden sonra hl imanna bal msn? diye sordu. Bazen neredeyse onu kaybediyordum. Fakat savan bizden, ondan baka her eyi alp gtrdn anlaynca ona daha sk sarldm. Bylece needen kangurular gibi oynayan sarho ve grltl bir dans grubunu ve caz orkestrasn brakarak kiliseye yalnz gidiyorum. Kilisede gece yars duasnn lmez gzellii insan hayatn korkulu trajedisinden birden uzak latryor ve ruha g veren manev bir besin oluyor. Eve dnerken Noel duas olan Gel ona tap mrldanrken, ote 299
lin nnde bir karklk ilgimi ekti: Onlar kendi arklar olan artk bktm sylyorlard. Ertesi gn Mr. D 'ye btn fkemi boalttm. Bu insanlar, burada elenmenin ne anlama geldiini bilmiyorlar m? Roma yanarken Neron lir alyordu. Bu insanlar burada zavall kadnlarn krk kalplerinin arksnn dansn yapyor lar. Birisi bir gmlek arks kartsa, insanlar zplayp anra cak.
EN SONUNDA Pera'dan sessizce uzaklamay baara biliyorum. Benim kk Trk kz kardeim demiti ki, Sen ^ deimemisin, daima Pera'dan holanmadn. Hatrlyo rum, Osmanl Bankasna mektuplarnz almaya giderken, siz daima Pera'nn yanndan elverdii lde abuk gemek iin atlar kamlatrdnz. Tekrar Topkap sarayn seyrediyorum. Yine muazzam grup hi deimemi. Ama iimde ayn sevgi yok. Bunun iin de bir neden bulamyorum* Binalar eskisi gibi olaanst gne hl altn renginde parlyor, dilenciler hl orada mavi gk, boaz ve selviler aynen duruyor. Yalnzca Trkiye'nin kalbi ve ruhu Ankaraya gemi. Buras Trklerin Trkiyesi deil artk, burada ben bir yaban cym. Beni selmlayacak dost Anadolu yzleri de yok.
YOL BOYUNCA evler eskiden olduu gibi bir yana e rilmi. Hi bir ey deimemi yavrum, benim kalbimden baka diyorum. Ama eski tekkeden geerken bir zamanlar yeil kafesli
300
pencerenin aitndan bana glmseyen mfik yzn orada olmadn fark ediyorum. Bir zamanlar pek ok hediyeler aldm o din adamn dnp, glyoruz. On yl nce Yarbay Z. ile yrrken bu pencerede onu fark etmitim. Kocaman, sevimli koyu gzleri yeil bir sar, ran'dan gelme bir al vard. Yznde anlayn tesinde br sknet okunuyordu. Bu adam ruh huzurunu ekmeye km bir ekici olmal. Ltfen beni, ona gtr dedim. Gtremem dedi Yarbay. Ve ben ne yaptm dn meden yalnz bama yrdm. Bu din adamna, sizin gzel yznze bakmak iin geldim, dedim. Ondan sonra, onu birok kere ziyaret ettim, kahvesini itim kadnlara yapt dualar izledim. O bana daha nce hi bir Hristiyann tekkeye kabul edilmediini syledi. Siz beni kfir mi sayyorsunuz? diye sordum. Hayr. Biz hepimiz Tanr'nn ocuklaryz. Onun ocuk larndan biri, nasl kfir olabilir?
a
BU YALI adama ne oldu? diye sordum, Trk kz kar deime. Hatrlarsnz onun gzel bir oiu vard. Yaasn Yunan istan, yaasn Venize!os diye barmas istendiinde o red detti ve hemen ldrld Pekiyi, yal adama ne oldu? Mthi zld, bir gn uyudu bir daha da uyanmad. Haremin kaps hl ak onun on yandaki kk 'kz, hl bana teyzeciim diyor. Mermer verandas zerinde
301
Marmara kylarnda gnein batmasn bekleyerek oturuyo ruz. Benim kk kz kardeim Sizi ne kadar sk dnyo rum. Hergn bizim grubumuzu tabloya geirmek iin al yor, alyorum. Bunu mteveffa Sir Alfred East'e tekrarla dmda iten glerek aziz ocuum, Turner onu yapamaz myd? dedi.
a
BENM ikolata hizmetimin yerini kim almt? Kahve rengi kadife elbisesi ve kahverengi kadife barts iinde kmr karas, ince yapl bir zenci bana karlk veriyor. Onun ismi Mary olmasna ramen ona mrekkep kadn demeliyim. Zavall hasta yengesinden arta kalan zamanlarda, Trk kz kardeimle yemek yiyorum. Onun arkadalarndan on sekizi hep bu yemeklerde hazr. Bu sefer arkadamn bir krk mantosu, ve kylar dantelli siyah bir araf var. Bu na sen araf m diyorsun diye alay ettim. Ama Trk ka dnnn almasnda atlan admlar zleyebiliyordum. Trki ye'ye ilk geldiimde sen bir arabayla dar kmay istiyor dun, baban ne evet, ne de hayr dedii halde kmamtn. kinci seferinde sk sk arabaya bindin. ncsnde Tokat layan Lokantasnda (yalnz kadnlara ait) yerde yemek yedik. imdi ise erkeklerle kark oturulan bir lokantada arafsz (ben buna araf demem) yemek yiyorsun. Birok yllar beklediimiz bu haklar kazandn halde, imdi bu kadn ar kadalarnla yemei tercih etmisin. Ne biim kzsn sen?
302
OTUZ NC BLM
LOZAN PALAS OTEL - TRKYE, FRANSA VE JAPONYA'NIN BULUTUU YER - TAM BR MLLETLERARASI HAVASI
I^ T F E N Ankara'dan gelen ngiliz kadn iin rahat bir oda ayrn. Bana iyi baklmasn isteyen bir Amerikal arka damn gnderdii telgraf byle diyordu. Odam gerekten rahat ve lkt. Sanki bana ho geldin diyormu gibi. Ertesi sabah uykulu gzlerim, imdiye kadar ok sevdiim iki bay raa iliti; Trk ve Fransz. Bu ki bayrak, tutsak olarak ya amaktansa yok edilmeyi gze alan bakalar tarafndan bastnlamayacak mkemmel bir ruha sahip, iki cesur ulusu tem sil ediyordu. Daha sonra Japon bayra ilgimi ekti! Japonya'nn burada ii ne diye sordum, smet Paa'ya. Ah bayan Ankara diye glerek karlk verdi, zavall kk kuun tylerini yolar, kanatlarn krarken, bunu izle mek mkemmel bir spor oluyor. Gerekten Lozan., bu Bar Konferansyla deta ihtill havasna girmi. Her odas tutulm u oteller iin bu bir altn
303
devirmesi. Hergn le ve akam yemei lenleri ve e lenceler... Her yanda dnya basnn temsilcileri. Nedense, tarafsz bir lkede yabanclk duyuyorum. 1914'den beri sa va iinde bulunan bir lk iin ya da bir lkye kar dv en lkelerde yolculuk edip yaadm. nsan, herhangi bir adan her t r dnceye sayg du yabilir. Ama tarafszlk ve kiiliksizlik bana zgr ve bam sz insanlar iin gurur duyulacak zellikler gibi gelmiyor. svire'nin tarafszl demek, Milletleraras Kzlha ve Milletler Cemiyeti demektir. Elbette byk devlet adam larna ev sahiplii yapma durumuna hak kazanm, yle bir hak ki tarih barta rol oynayacak. Byle bir bar iin ba layan Tanr beklemektedir. Dou Ekspresi insanlar bir araya getiriyor. Lord Curzon'u Londra'dan, smet Paa'y ise Ankara'dan getirmi. nallah onlarn politik tartmalar, bar bizim yurdumuza onlarla birlikte getirir. Bu Yabanc Diller Oteli, ksa zamanda, gerek bir Babil Kulesi oluyor. nk tam bir uluslararas hava var. Foksrot ve kokteylerden tutun, grev dndaki Paa'nm koruyucular tarafndan sylenen Anadolu halk arklarna kadar burada birok yeni ulustan insan var. Grcler, Bolevikler, Suriyeliler, Filistin'in ocuklar ve Ermeniler. Her biri bamszlklarndan gururlu. Hepsi de politik ay grmekten rahatlam. u anda konferans, Lord Curzon ile smet Paa arasn daki, sz dellosu dolduruyor. Madam B'nin gerekten can sklm. nk onun sylediine gre bizim ngiliz tem silci miz, Fransz delegesini ylesine zorlam ki, onun yataa gitmesine sebep olmu. Oysa insan gururlu ve gl Fran sz Cumhuriyetinin bakas tarafndan yataa gitmeye zor lanacak bir kiiyi, delege olarak seeceine zor inanyor. Gelecekteki konferanslar bu zorlama asndan tasarla
304
dm. Eer zorlama sonu verirse, biz delege olarak bir ay seelim, br delegeleri srayla gezsin, her birine homurdansn, bylece bu delegeler yataklarna gidince, istedii art lan ileri srsn. Mr. Barrere'in yallktan gelme duygusal lndan sonra. Rza Nur'un genliinden gelme atakl, in sana tazelik veriyor. imdiye kadar kendini kabul ettirmekte (diplomasi sahasnda) Trkiye'nin cesaret gsterdii ilk fr satt bu- Hr ve Bamsz bir Trkiye sz o kadar az iitilm iti ki... Hatta imdi bile, buradakilerin bunu yalnzca bir blf olarak kabul edeceklerinden korkuluyor. Acaba burada kiler (Fanatik bile dense) byk ve iyi terbiye grm bir ordunun, byk nderden gelecek bir szle Anayurdu kur tarmak iin, askeri uzmanlar tarafndan hazrlanm olarak bekletildiklerini biliyorlar m? Ankara'nn her yannda duyduum stikll Mar'nn, Anadolu halk arklarnn, caz havasna uymamas gibi, kon feransn havasna uymadn grmek insan zyor. Amerika da temsilciler gndermi. Balarnda ocuk soyadl, gzlemci dedikleri biri var. Herkes ona ocuk gz lemci ya da kendi aralarnda fsldayarak izci diyorlar. Durumu biraz daha komikletireyim: Roma'da kendinden n ce elilik grevinde bulunan uzun beyaz sakall, salar kr lam eli Robert Andervvood Johnson, gibi yal biriyle karlaacan sanmtm. Oysa bu Amerikal, bir zamanlar, kendisine Fransfzcamla bir yol sorduumda, bana yolu gs terip kapnn zilini alarak, sessizce uzaklaan gen adamn ta kendisiydiKonferans'ta byk devletler srayla Trkiye'yi hiza ya g'rmeye aryorlar. Oysa kendi kabalklar Trk dele gelerini, basnn tanmlad gibi, allmn tesinde atak durumlara dryor. Ondan sonra izci ya da ocuk gz lemci, smet Paa'ya ltfen biraz yumuaklk gsteriyor.
305
K U V A -l MLLYE AN KARASI
diyor k gryor musun, btn dnya senin aleyhindedir. Buna kar smet Paa'nn soylu karl biz buna alm z oluyor. Ankara'da olduu gibi, burada da herkes her gn poli tika konuuyor. Bana dediklerine gre Cenova'da elenirler ken, Lozan'da alyorlarm. Ben bu alma kelimesine tam inanyorum. Gerekten Trk delegeleri sabahn iki ve ne kadar alyorlar, ama elenmeyi de bsbtn unut mamlar. Komisyonun gen yeleri, ara sra dansa gidiyor lar. Dans ok ciddye alan Hseyin Cahit ayaklarnz s tyor diyor. Ben de Trklerin ayaklar souk deil ki. Sizin dans gerekten sevdiinize inanmyorum. Siz yalnzca dans edebileceinizi gstermek iin dans ediyorsunuz diyorum. Basn, kendine gre kk apta bir saray oian, Saray Otelinde lks odalara yerletirilmi Bir bar, bir gramofonu, rulet masas, mkemmel bir dans pisti ve bu arada da ya z yazmak iin bol odas var. Mr. W ard Price saygl bir bi imde ahlk kurallarnn, benden bir rportaj istemesini n lediine, zldn syiyor. Niin gazetecilik ahlak, onun grevini iyi bir sportmen olarak yapmasn nlesin? Lozan'da yazd makaleler her zaman baslmamasma ramen onun gibi olduka saylan bir gazeteciye, basn aley hinde ok iddetli saldrlar yaptm. Nasl olur da eitim ve yetenek sahibi gazeteciler, halkn oyuyla oynayan, byk patronlarn elinde ara durumuna dmeye izin verirler? Basnn gc sahtedir. Siz, bize kendi ilgilendiklerinizi ve yarglarnz asla veremiyorsunuz. Ya, bir kuruluk bir haber alyoruz ya da yalanlarla dolduruluyoruz. Shakespeare'e yazklar olsun, insan sevgilisini bakasnn gzyle nasl seebilir? demi. Onun gibi bakasnn kulayla yazmak, yz defa daha kt deil midir? Siz yalnzca Mr. Mac Cleure hazretlerinin desteklediini yazabilirsiniz. O, kukusuz na
306
muslu ve tarafsz olmasna ramen tam anlamyla zgr sa ylmaz. O sizi her gn Regent Park'taki hayvanlar gibi bes lemektedir. Ve iyi bir geceden sonra siz bu gday hazme dersiniz. zel bir muhabirin yapmas gereken ey, yerinde kiisel grlerini yanl izlenimlere kaplmadan resm bir rapor halinde bildirmelidir. Halka Mr. Mac Cteure yoluyle ulatrlan haberlerde smet Paa'nn tuhaflklarna glmek retilmektedir. imdi ben Paa'nn hazrlandn duydum ve Lord Curzon da kendi ksmn hazrlyormu. Ama bu delloyu bizzat kendim izlemeyi istiyorum. nsan Hague'da ikinci konferansn en dramatik anlarn hi unutabilir mi? Eer onlar bizzat grmemiseniz, on)ar hakknda yazamazsnz. Hatrlarm Mr. Choate, bir leden sonra, silahszlanma zerinde konuacakt. Ayaa kalkt zaman Baron Mareal Von Bieberstein zellikle kulaklarn kapatt ve bir kt parasna bir eyler yazmaya balad. Kendini kumanda eder gibi dikletirerek, soylu ve cidd bir hava iinde Mr. Joseph Choate balad; Ben bu konuma m Baron Mareal iin, ok byk bir incelikle hazrladm. Eer bu soylu centilmen bu leden sonra beni dinlemek iin ok megulse, belki de baka bir gn iin randevu ver mesi ok daha iyi olacak. Elbette ki bu byk Amerikal nn soylu Baron'u yola getirmek iin bu davrann, bir mu habir grmeden, iitmeden anlatamaz. Kukusuz ilk elden bilgi edinmenin glnden dola y pek ok insan Trklerin aleyhinde olmutur, szgelii bi ze Rza Nur'u atak olarak tantmlardr. Oysa, o Ermenilerin Ulusal Yurdu samasn saatlarca sabrla dinledikten sonra gerei sylemesine izin verilmeden byk bir ruh k rkl iinde konferans odasn terk etmiti. Ve gerek, nemli konular zerinde bilgi veremedikleri
307
zaman gazeteler, nefret alevlerini Trkler aleyhine krkle mek, ya da sulama parman onlara evirmek iin hesapl birka gereksiz ayrnty bytmeye hazrdlar. Birisi dedi ki: Trk asker uzman bir haritay hazrlamakta kk bir ha ta yapm, hatal olduunu da kabul etmemi. Fakat ne olursa olsun bu konunun bu kadar nemli olmamas gere kir. Genel politikaya en kk bir etkisi olmadan dzeltile bilir. unu unutmamal ki zavall adam, deiik sistemlerde hazrlanm bir harita zerinde alyordu. yle bir dilde yazlyd ki tersine okunuyordu A yrnty Avrupa l ve yntemlerine evirirken kk bir hatann yaplmas o ka dar nemli olmayabilirdi. Ama gazeteler belki de hi yapl mam bu kk hata iin stunlar dolduruyorlar. Buna karlk hayat nemdeki sorular basnda hemen hemen b tnyle ihmal edilmektedir. Ve atak AsyalIlarn ii ac bir nefretle dolmaktadr. Mr. Mac Ciure'un onlar eletiriyi bekfomedirler eklinde konumas samadr. Onlarn yakn dklar eletiri deil, kendi grlerinin bsbtn inkr edil mesidir - ok deiik bir ey. Benim bu tarzda saldrdm gazeteci btn syledik lerimin doruluunu kabul etti. Dedi ki; halk yaln yola gtrlmtr, ya da aldatlmtr, diyebilirim. Ben kendi hesabma gazetenin satn artracak, yeterli lde ackl ve ilgili birinci snf haber gnderdim. Ben birka kere yaz dm yazlarn bir biime sokulmas mazeretiyle resm haber haline getirilmesine imzam koymadm. Sizi temin ederim ki szleriniz boa gitmemitir. Umarm ki o, bu yeminini ye rine getirir. Halen basn ne bir eletirici ne bir ilham verici ve ne de entrika denetleyicisidir. Yalnzca iyi ve kt hk metleri yanstr. Szgelii stanbul'da Amerikal ve ngiliz zel muhabirleri, birka casus arachyle dedikodu ve kulak 308
dolmas szleri bir araya getirip gnderdiklerini itiraf etmilerdir.
itenlikle
TRK BASINININ propagandas air Kemal Bey'in (Yahya Kemal Beyatl) ve Ruen Erefin (nayan) y netimi altnda... Byle edeb deerleri olan kiiler, bu i iin, bir saatinin kmr karmas iine ne kadar uygunsa, o kadar uygun. Trkiye'de propagandann ne kadar ehil eller de olmas gerektiini anlamyorlar. Grevler onlar doldura cak kiilere gre yaratlmakta. Buna karlk bo ilere uy gun insanlar hemen bulunmuyor.
LOZAN'DA Lord Curzon'la tanmak bir srpriz ve zevk oldu. Eer ngiliz prestijine geleneksel saygy ona smet Paa ve Trk delegeleriyle konuurken tam rahat olmasn salasayd, ok iyi bildii bir ekicilik ve ustalkla tartma lar ynetseydi, eminim ki her iki lkeye yarar byk ola cakt. Her ne kadar onun resm davranlar tartmalarda, kararl bir insan olduu izlenimini kuvvetlendiriyorsa da, ben onu, yolculuumun en zel ayrntsyle itenlikle ilgilenir bul dum. Derin sorular, her iki yan dinlemeye hazr olduunun ve gerekten daha nceki inanlar ne olursa olsun, br lkenin grn ve insanlarn anlamakta, acele ettiinin belirtisiydi. Benim iin ahsen o, yalnz kibar deil, ayn za manda saygl bir dinleyiciydi. Benim on be yllk alma larmn ve servenlerimin, yurdumda, bir grev olarak ka 309
bul edilmesinde takdirlerini ve iltifatlarn gerek, bir minnet tarlkla kabul edebileceim tek ngiliz o idi. smet Paza, bana milliyeti hareketin nemini anlamak ta Lord Curzon'a yardm edip etmediimi sordu. Belki biraz yardm ettim diye karlk verdim. Fakat o, daima tam gerei anlamtr. Yalnz korktuum, siz ve arkadalarnzn Bat'da onun ihmal edemeyecei bir halk oyuna bal olduunu anlamakta glk ekmenizdir. O, bir Ermeni vatanndan sz etmenin samaln bi liyor mu? Evet o, bunu, bir eein burnunun altna, bir yn ar balamann yararsz olduunu bildii kadar biliyor. Fakat sizin hakl olarak sylediiniz gibi bu, yalnzca onun i de ildir. ngiltere, Amerika ve teki devletleri dinlemezlik ya pamaz. Onu zor durumda brakmanz size bar ve adalet getirmez. Sizin ve Rza Nur'un geleneksel diplomasinin, za man kaybettiren yntemleriyle sabrszlanmanza amyo rum. Fakat bu demokrasinin bir cilvesidir. Srf halk oyunu uyutmak iin bazen duyduumuzdan ve niyet ettiimizden daha az hogrrl ve daha fazla inat tutum taknmamz gerekiyor.
a
LORD CURZON'UN sempati gsterileri ne kadar akl lca ve iten olursa olsun, gerek ngiltere'de ve gerekse A v ' rupa'da genel tutumun hl eski Trkiye'yi yorumlay bi imine dayandn anlamalyz. Szgelii, stanbul'daki uz manlarmz hl milliyetilere, Abdlhamit Trklerine em retmeye altklar biimde davranmaya alyorlar. Tabi Ankara bundan ok sklyor. Bizim ataklarmz da sorunu dzeltmeye ok az yardm ediyor.
310
Byk M illet Meclisindeki bu insanlarn baarlarn kutlamak, yalnz akll deil, ayn zamanda soylu bir davra n olacaktr. Onlarn baarlarn ngiltere parlamentosu say g ve erefle karlamaldr.
SMET PAA'YI grevinin bykl altnda olduka yorgun buldum. Kendi halk bile daha fazla baar kazana mad iin onu eletiriyor. Bir gn bana beni, bir asker olduum halde sizin en byk devlet adamlarnzdan biri olan Curzon ile tartmaya gnderdiler dedi. Ben ona, Lord Curzon'nun itenlikle biliyor musun ben bu kk adam seviyorum dediini syledim. Ben de onu sayyorum oldu an karl. Bu srada parlak gzleri umut ve cesaretle yand. Baka bir gn yine bir karamsarlk iindeydi; Eh ar tk sava gerekiyor! Fakat bu kelimeyi duymayacam. Rza IMur, Tevfik, Hikmet, btn Trklere ayn eyi sylyorum. Biz ormann iindeyiz. Yrye yrye evrede bir yol buluncaya kadar devam edeceiz.
LORD CURZON, tabi bana hi bir ey sylemedi. Fa kat sorduu sorulardan, ne elde etmek istediini tahmin et meye altm. nallah yanl tahmin etmitim. Rusya'dan korktuu iin Musul'u elinde tutmak kaygs var. Petrol sa tn alabiliriz. Ve Trkler bunu bize satabilirler. Araplara ya plan bir vaat tutulmamtr. Eer bizim davranmz Trki ye'yi, Rusya'yla geici bir dostlua srklemise hi kimse. 311
Alman Yahudi'si Sovyetlerden ne bekleneceini bilemez. Belkj de Hindisan onlardan korumaya, yeni Trkiye'yi e* refimizle kabul etmekten daha ok ihtiyacmz var. ngiliz mparatorluu gven zerine kurulmu ve onun zerinde canl kalacaktr. Yanl ata oynamaktan korkmak zerine kurulmu bir politika yanltr. Bir anlk duraklama nn sava ve milyonlarca hayat kaybyla e olduu bir za manda bunu srdrmek caniyane bir politikadr. Lord Curzon'un koalisyona katlmas kendisinin nn olduka sarsmtr. zgr ve bamsz Trkiye iin aka ortaya kmay beceremezse milliyetiler kendilerini savun mak iin savaacaklardr.
KONFERANSTA hepimizin dikkatle izledii bir kii var. Bir zamanlar Venizelos'un yzn havarilerden biriyle kar latrmtm. imdi ise kt ruhlu bir ku gibi ngiliz de legelerinin arasnda dolamakta, anlalmaz bir biimde h l bizim diplomatlar uyutmakta, her gittii yere dert gtr mektedir. Cavit Bey bana bir zamanlar her ikisine ay ik ram ederken ne kadar gururlu olduumu hatrlatyor ve g lyor. lk kadn diplomat olarak Melle Stanciof'a insan byk ilgi duyuyor. Kiilii bu ilgiye lyk. Uzun ve ince yapl. D o ulularn byk gzlerine sahip bu kadn, ngilizceyi kusur suz konumakta, iini de ok sevmekte. Ona bir diplomat iin yirmi bir yanda olmann bir gereke tekil ettii yolun daki samal tekrarladm. O yirmi yedi yanda ve bu d nceye yalnzca glyor, Ingiliz Dileri Dairesinin Daim Bakan Sir VViNiam Tyrell, rlandalIlara zg ekicilii ve hzl dnmesiyle 312
Makyavel kadar akll. Kendisine ikinci planda iler bakan adn vermekle memnun oluyor. Fakat Mr. Forbest Adam ve Mr. Harold Nicholson gibi kiiler daha Trk delegeleri kendi beiklerindeyken tecrbeli diplomat durumundaydlar. Bu, ismet Paa'nn bazen yaknd gibi eit artlarla mcadele ansn ortadan kaldryor. Fakat ben onlarn konuu olarak yemek yerken hi de bir dv yoktu. Bizi aran smet Paa, ev sahipliinin kltrl bir rahatl iinde dosta ili kileri ok iyi ynetiyordu. Benim anlayma gre bu ngiliz, kinci iler bakan ok muktedir bir kii. Trklerin korktuu gibi Rus taraftar deil. Hepsi bar iin kaygl. Milliyetile* rin grn anlamakta olduka samimler.
O
Mr. PONCARE ve Mr. Mussolini Konferans srasnda Lozan' ziyaret ettiler, Lord Curzon'la yemek yediler. Musta fa Kemal'in, kaldrlmas gerektiini aklad Patriklik hak knda pek ok konumalarm oldu, teki, Bizans artklary la birlikte onun da temizlenmesi gerek. Bu konu zellikle Trkiye iin olduka gtr. nk bir zamanlar bu ulusun, baka nsanlarn dinine kar gsterdii muazzam hogrrllk gibi byk bir gten domutu bu sorun. Ama imdi bu hogrrllk gszle yoruluyordu. Bizansllar kk Asya'ya g etmi Trk boylarn egemenlikleri altna aldk lar zaman onlarn dinlerim deitirip, Ortodoks kilisesine katlmaya zorlamlard. ncil ve dualar Trkeye evrilmi ti. Bylece plansz bir Trk-Ortodoks kilisesi ortaya km t. Fakat daha sonra Seluklular ve OsmanlIlarla, Anadolu Mslman ellere gemi ve halkn Ortodoks dinine kar mak iin hi bir giriimde bulunulmamt. Ancak OsmanlIlar stanbul'u ynetirlerken ve Sultanlar
31 3
Yunan Patrikliini desteklemek iin gittike gelien kendi yetkilerini kullanmaya baladktan sonradr ki Anadolu, Helenlerin kuvvet kazanma oyunlarna tank oldu. Sava s resince Patriin entrikalar daha ak ve daha pervaszca srd. Bu, Papa Eftim efendinin Meclis'te Fener Kilisesinin Ortodoks kilisesinden ayrlmasn ve Anadoludaki Ortodoks kilisesinin Trakya ve stanbul'a sahip olmasn teklif etmesi ne kadar byle devam etti. Buna ramen smet Paa, Trkiye'deki dinsel hog rden sz edince, Lcrd Curzon cevap verdi; Hogrr ol duunuzu nasl ileri srebilirsiniz. Eer Patriklii kaldrrsa nz btn gemi tarihiniz mahvedilecektir. Ve milliyeti lerin aleyhine byle bir saldr tehlikesiyle karlamaktansa, smet Paa boyun edi. Aka syleyeyim ki, bu koparlm hak, bana ok ar bir tehlike gibi grnyor. Bu yolla izin verilen karma yetkisi, onlar iin bir felket dourabilir, bu onlarn ok iti raz ettikleri, birka yabanc yargcn varlndan ktdr. Mr. N;cholson benim, Lord Curzon'a Trklerin ne kadar ok iddialardan vazgetiklerini sylediimi umut etti. Ve dedi ki: Onlarn ho grri ok iyidir.
SMET PAA dedesinin politika yetenei kendisine mi ras kalm, Km;l Paa'nn torunu Hikmet Kmil ve Yarbay Tevfk'le birlikte, btn gece almaktadr. Kendi delege lerine yaplan korkun basklar karlamakta en ufak bir baarszln, onlar bir aa rk olarak damgalayacan bilmektedirler. Bu duruma dmemeye de kararldrlar. Ger ekten bir sabah saat e kadar altklar byle yorgun gecelerden birinde smet Paa'dan kendi grleri hakknda 314
KU VA-I MLLYE AN KARASI
ksa bir konuma elde ettim. Ve bundan sonraki sayfalarda, bunlar bir araya topladm. . smet Paa, Edison gibi sardr. Ve belki de bu byk bulu adam gibi her ne kadar insanlar kulaklarnza bar dklar zaman bu bir rahatszlksa da btn geri kalan za manlarda tam bir avantajdr, eklinde dnmektedir- Sz gelii akam yemeinde konumalar dinlemektense, insan kendi dnceleriyle ba baa kalabilir. smet Paa, diplomaside bir byk stnlk olan yal nzca iitmek istediini iitebilir. Konferanstaki almak tan tatmin olup olmad konusunda Biz bar iin elimiz den geleni yapyoruz. Fakat bir ulusun, baka btn devlet lere kar koymas ok zordur. steyerek ya da istemeyerek bizim ulusal amalarmzn bize ne anlama geldiini gremi yorlar. Onlarn Yunanllara ve Bulgarlara teklif etmeyi aklla rndan geiremeyecekleri artlan gururlu bir ulus olarak bize nasl kabul ettirebilirler. Diyorlar ki, byk devletler bizden barbar olarak nefret eden ve bize gvenmeyen kendi halk larnn oyunu susturmak zorundadrlar. Fakat biz eminiz ki bu devletler sterlerse halkn oyunu deitirebilirler ve b tn dnyaya artk bizim zgr ve bamsz bir ulus olmak iin uygar yntemler kullandmza inandrabilirler. Bizim bir devlet olarak var olma hakkmz gibi, hayat bir sorun ortada dururken, tartmaya ihtiyac olmayan ayrntlar ze rinde ok zaman kaybedildiine inanyoruz. Szgelii her za man olduu gibi imdi de Mslman ve Hristiyanlara e haklar teklif ettiimiz bilindii halde yine de bizden Hiristiyanlar askerlik grevinden muaf tutm ak gibi eitsizlikler istenmektedir Eer teki devletler bizim grmz kabul eder lerse bize ok byk bir ltufta bulunmular gibi kabul edil mektedir. Biz ise onlara bizim btn isteklerimizi en aa
315
KU VA- MLLYE A N K A R A S )
izgiye kadar azalttmz kendilerine hatrlattmzda gl mektedirler. Kendi evimizde bize bir oday geri vermeyi b yk bir ltuf sanmaktadrlar. yldan beri Trkiye rgtlenme yeteneini byk canfin ve lkeyi genletirmek iin derin zlemini kim senin tartamayaca biimde ispatlamtr. Biz buraya b yk devletlerin bunu akllarndan kamayacana inanarak ve gvenerek geldik. Oysa byle olmamaktadr. Onlar ken dilerine gvenmemizi rica ediyorlar. Ama bize gvensizlik gsteriyor, belki de eskiden hakl olan, fakat imdi a d saylacak eski km Trkiye'ye yaptklar davran yap yorlar. Byle bir davran, tatmin edici bir gelime salaya maz diyor. Bar nleyen balca engeller nelerdir? Musul adl kapitlasyonlar - Mal yardm tazminatlar. Biz tazminat olarak yalnzca drt milyar altn frank istiyoruz, tamamen yklm bir lke iin bu, ok kk bir rakamdr. Kaybedi len hayatlar bunun iinde saylmamaktadr. Musul, ngiltere tarafndan hi bir zaman igal edilme mitir. Ama ngiltere igalci kuvvetin haklarn istemekte dir. Savan sonunda bizim ordular yerinden hareket ettiril diinde, onlarn kuvvetleri Musul'dan ok daha uzaktayd. Onlar Musul'u Silh brakma anlamasnn artlarn zorfayarak ele geirmilerdir. Ayn stanbul'a yaptklar gibi. Franszlar da Adana'da aynn yaptlar. Musul'un halk, kk bir Arap aznlyle Krt ve Trklerden ibaret... Bu nedenle, uluslararas Avrupa snr larn tespit eden lkelere gre, Musul, Trkiye'ye ait olma ldr. Musulun Mezopotamya'nn bir paras olmadm ka bul eden Sykes - Picot Anlamas da bunu byle tanmak tadr. Musul, mal ynden, Fransz Dileri Bakanl tara 316
KU VA- MLLYE A N K A R A S !
fndan ngiltere'ye teslim edilmiti. Fakat Msy Clemencea daha sonra, orada petrol olduunu nceden bilmedii iin zr dilemiti. Musul'daki Krtlerin Araplarla bir ortak yn leri yoktur. Tabi olarak Anadolu'daki kardeleriyle birle mek arzular vardr. Ncr rksal s mr teri kendilerine inkr edlm ; tek ulus b~z otadm yeryznde? Topluluun sayca drtte birinden az olduu halde nasl olur da Arap aznl n ileri srerek ngiltere Musul'u ilhak hakkn isteyebilir? Yabanc uyruklu yarglar kabul etmemizde direnme leri, Ulusal bamszlmzla badamad iin, bizim h kmetimize onur krc gelmektedir. Bizim ilerimize kar ma ve Devletin otoritesine kar byle bir saldr, bizim ken di karlarmzdan baka Trkiye'deki yabanclarn karlar iin de uygun olmayacaktr. Byle bir ey, Trk ve Yabanc idare Hukuku arasnda devaml srtmeler, kar arp mas ve karklk douracaktr. Bu herkes in ticaret g venlii ynnden ok kt sonular verecektir. Yine demek ki byk devletler kum zerinde bina ina etmek hevesindedir. Mal yardma gelince, bu bizim iin olduka g bir konudur. Fakat hi bir surette yalnzca para konusu bizi n giltere'den ayramayacaktr. Ben ahsen kuvvetle inanyo rum ki byk devletler eskiden edindikleri tarafllktan bir kere kurtulabilirlerse geleneksel dostluk yeniden canlanacak tr. ngiltere ve Trkiye elbette birbirine ihtiya duymakta dr. Bizim ngiltere'ye ngiltere'nin bize ihtiyacmz var. Ama ngiltere'nin bize reva grd hakszlktan tr kendi aleyhine, Mslman halkta dourduu kzgnl ortadan kaldrabilseydik. Gl bir ngiliz. Trk dostluu yalnzca Yakn Dou ve slmiyet iin bar deil, ayn zamanda btn dnya iin bar demektir- 317
KU VA-I MLLYE A N K A R A SI
nsanlar bana soruyorlar. Niin Lozan baarsz olmu tur? Ben karlk veriyorum: Baarszla uramamtr. Eer smet Paa tabanca namlusu altnda kendi ulusunun onaylamayaca bir antlama imzalam olsayd, o zaman bu baarszlk saylrd. 0 , byk devletlerin nerdii artlar kendi meclisinin kabul etmeyeceini biliyordu. Ve Lord Curzon'a sylediim gibi, Ankara'da smet Paa arkadalaryle konumak zorundayd. Meclisin onaylamayaca konularda direnmek, bar geciktirmek demekti. smet Paa'nn dedii gibi Biz Anadolu'yu kyllerinin kan ve parasyla satn aldk, lebiliriz, fakat onlar asia al dat amayz.
318
OTUZ DRDNC BLM
TRKYE VE BRLEM MLLETLER - MLLETLERN PARLAMENTOLAR!, GEREK BR TARAFSIZLIK GTMEL
B ZLER gibi Milletler Cemiyet/ne inanm olanlar iin, Trkiye'nin btn uluslarn topland byk parlamentoda, gvenini kaybetmi olmak derin bir znt kaynadr. zel likle imdi bu gven Lezar Konferars'nda, aramzdaki ay rlklarn zmlenmesinde ok byk bir rol oynayacaktr. Bu btnyle Trklerin hatas deildir. Gerekten her eyi dnrsek, onlar baka bir tutum taknmaya zorlayamayz. Onlar iin Milletler Cemiyeti en azndan slmln karsndadr. Ben Lady GEsdstone'nun bakanln yapt lise kulbnn kurucusu olarak byle bir dncenin inkr edil meyerek devam etmesine izin vermenin tehlikesini Lcrd Robert Cecil'e tekrar tekrar sylemeye altm. Eer bu slm aleyhinde olu ortadan kaldrlmazsa daha ok yaylacak ve daha sk yerleecektir. Trkiye sava yllarnda Ingilizlere ait mallara hi kar319
K U V A -I MLLYE A N KARASI
manm ve ngiliz tccarlar sava sresince zmir'de i ha yatlarn srdrmlerdir. Buna karlk biz, yalnzca d man topran elinden almam, ayn zamanda onu satm r zdr. Szgelii bir rnek olarak ngiltere'de bym ve bir ngiliz dostu iln edilmi bir iadamnn mallarnn bir Yunanlya deerinin drtte birine satlmasn ve parasnn hkmete devredilmesini gsterebiliriz. Bu bey bir vatan haini bile kabul edilse mallarnn tam deeri verilmeli ve son derece yksek faizle dn alnm parayla varln srdr mesine izin verecek yerde, yurt dndan karlmalyd. te yandan Osmant Hristiyan mallan hkmetin haczinden serbest braklmtr. ki komu arasndaki bu ayr davran bizim iddia ettiimiz adalet duygusuyle badaamaz. Trk, Alman ya da Avusturya'dan alnm mallar, d man maldr diye cebe atmak alkanl bizim gibi nl br imparatorlua yakmamaktadr. Bunun iin de Fransa ve talya'y ayn eyi yapyor diye sulamak imparatorluk iin soylu bir savunma rnei olamaz. Gerekten Fransa, TrkIerden bir kuru bile almadn savunmaktadr. Milletler Cemiyeti'nin yetkisi bu kadar ak bir haksz lk karsnda ise karmamal mdr? Cenova'dak Milletler Cemiyeti binasn geen gn gezerken Sir Eric Drummond bana niin Trkiye'nin hl Milletler Cemiyeti'nden phe lendiini sordu. Ben de ona bizim en sorumlu devlet adam larmzn nutuklarna bakmasn syledim. Lloyd George, Islmiyete saldrlarn yaparken, Mslmanlar ngilizlerin aleyhlerine nefret biriktiriyorlard. Lord Baifour ve Lord Robert Cacil ayn saldrlar yaparken, slmiyet dinlemektedir. Ondan sonra da onlardan adaleti ve acmay esirgeyince Trkiye Milletler Cemiyeti'ne gvenini kaybetmektedir. Milletler Cemiyeti, Yunanllar zmir'e knca sesini karmam, onlara gz yummutu. ngiltere de Trkiye'nin
320
KU VA-I MLLYE A N K A R A S I
temsilcileriyle konumay reddedince, Mustafa Kemal sil ha sarlmt. Bu Trkiye'ye bir zafer kazandrmsa da Ana dolu'yu ykntlar iersinde brakmtr. Btn uluslarn duygularn gz nne almak, Milletler Cemiyeti'nin balca zellii olmama!) mdr? Dnya karde lii bu demek deil midir? Buna ramen Mr. Pitt isimli biri* nin haremde esir Rum ve Ermeni kzlarn aratrmasna izin verilmesini istemitir. Bu Trkiye'nin balayamayaca ve unutamayaca, anlalmaz bir hakarettir. Trkler ok eski gelenekli, gururlu ve soylu bir rktr. Bunu anlamyorsak, hi olmazsa sayg gstermeliyiz. Onlar in ev ve aile hayat mhrl ve kutsal bir kitap gibidir. Pekiyi niin harem hakknda bir rapor hazrlanmas de nenmi tecrbesi ve dnyaca tannm liberal geni dn cesiyle Halide Hanm gibi bir hanm yerine, bir RomanyalI kadn aire teslim edilmitir? Biz gemite Trkiye'de biraz kalm, mrebbiyelerin dncelerine yle dayandk k, bu dnceler yalnz mbalaalar ve samalklaryle heyecan dourmak isteyen yazarlarn, konular olmutur. Trk haremindeki Rum ve Ermeni hizmetiler bu yol bir karmay iyi karlayacaklardr. nk onlara bu Ms lman evlerde, hi bir Hristiyan kadnn ryasnda bile g remeyecei anlay, eitlik ve efkatle davranlmaktadr. On lar bazen ev ynetimini ellerinde bulundurmakta ve ara sra da Paa'nm sevgilerine mazhar olmaktadrlar. Nasl yaban clar lkenin ticaret hayatn ellerinde tutuyorlarsa, bu hiz metiler de, para kesesini denetliyor, ev ilerinde t ve riyorlar. Bunun karlnda elbette Trk tam bir vefa bek lemektedir. Bunu vermeyenlerin, ya da ktye kullananla rn vay haline... Bunun dnda Amerika'nn yardm gnlllerinin ve bakalarnn kt propagandas, Milletler Cemiyeti'ne kt
321
K U V A -I MLLYE A N K A R A S I
bilgi vermekte devam etmektedir. Eer gvenilebilir bilgi olsayd, bu hatalar hi bir zaman olmayacakt. Gerekten Mier Cemiyeti kendi basnnn erefii ve tarafsz bakan unu bildirmektedir: Biz Yunan ve Ermeni propagandasnn gerek deerini yokladk, sonuta Trklere sempati duyduk. Byle bir pimanlk ok ge ama beiki yine de daha akllca bir politika gdlmesine yel aabilir. Fethi Bey, Londra'y ziyaret ettiinde haremin Trkiye'' de kalm, eski bir mrebbiye tarafndan nasl yanl tanm landn grmekle ve Bostonlu bir kadnn, gzel Rum kz larnn Trkler tarafndan karlmalarn nlemek iin, yz lerini nasl bozduklarna dair yazlarn okumakla ok ac iz lenimler edinmiti. Bu gibi szler, basn tarafndan destek[enmeseydi halk tarafndan bu kadar kolay kabul edilmeye cekti. te yandan Trklerin kendilerini sulayanlara kar tu tumunun pratik olmaktan ok aldrmaz olduuna dikkat et mek gerek. Onun gururu bu sulamalara cevap vermeyi n ler ya da doruyu yaymasna izin vermez. Kadere inand iin, bunlarn bir gn gerek olarak ortaya kacana kana' at getirmitir. Onlar propagandacy kendi gzlerinde byt mezler, nk kendi dnlerine gre bir ideali savunma iin para alan kimse bir politika fahiesinden farkl olamaz. Benim iin alan, bana inanmal, gerek bir dost olarak bana yardm etmeli demektedirler. u anda, Avrupa onlara gerekleri konuturmak ynnden yararl olamyor. Biz ne yapsak kt oluyor diyorlar. Dou'da, gazeteler olmadan da haberler, doru bir hz la yaylmaktadr. Her sz in gereke ve doruluk belirtisi arayan bir yabanc, istatistik ve tam rakamlar konusunda karlat direnten tr phelenmekte hakldr. Ben kendi hesabma, Bursa'da bir talyan kadnnn anlatt, ta
322
KU VA- MLLYE A N KARASI
mamen inandm fakat ispatlayamayacam bir konu ze rinde daha ok bilgi toplamak isterdim. O dedi ki. Yunanl lar iindeki mahpuslarla birlikte bir Trk hapishanesini yak mlar. lnceye kadar onlarn yanarken kardklar sesleri unutamayacakm. Ama bana hi kimse ka mahpusun l dne dair bir rakam veremeyecektir. Valiye telefon ettim. Kona biraz nce btn evraklarla yanmt. Ankara'da, stanbul'da, Lozan'da soruturmalarma ramen daha ok bilgi renemedim. Aznlk Komitesi'nin Norveli Bakan, akll ve hakl kararlar veren birisi... Ona gre Asyallarn Avrupal gibi davranmalarn beklemek bouna... Bizim Avrupal olarak davranmak ne kadar hakkmz ise onlarn da her eyi Asya'i tutumlaryla yapmalar olaan... Doru ve Yanl anlam her yerde ortak olabilir ama, bundan tesi iin hi bir ey yaplamaz. O, ayn zamanda, aznlklarn korunmas iin, ounlua balln salanmas gerektiinde benimle ayn dncedeydi. Ben ona, Ermeni topluluunun bakanmn Papa'ya mracaat ederek, kendilerini Trklere emanet et melerini rica ettiini syledim. Trkler onlara gerekten ko ruyucu olmulardr. Milletler Cemiyeti, Trkiye'de Hristiyanlar lehindeki propaganday durdurmak yoluyle Hristiyanlara gerekten yardm edebilirler. Bundan en ok Anadolu'daki Ermeniler zarar gryor. nsann hayalindeki Milletler Cemiyeti'nin Trkiye ve btn insanlk iin yapaca pek ok eyler vardr. Biz yal nzca onu, daha mkemmel olmakta acele etmedii, yksek yetkisini kabul ettiremedii iin eletirebiliriz. Sir Eric Drummond'un syledii gibi. Dou konularndaki bu tek grl ve geri tutum, Trkiye Milletler Cem'yeti'nde temsil edilsey di, mmkn olmayacakt. Bakalarnn da ileri srd gibi, 323
KU V A -I MLLYE A N KARASI
dman denilen lkeler Milleter Cemiyeti'nde temsil edilmedii srece Milletler Cem iyeti uluslararas ya da ta rafsz saylamaz. Herkese eit haklar salanmas iin, rkln yan tu t mann, dinin ok tesinde ve dnda bir tutum gerekir. Yine de biz, Trkiye'nin mkemmel olmayan bir Mil letler Cemiyeti'ne gveneceini umuyoruz. Belki de, Musul konusunda, Lord Curzon'un imknsz dedii plebisiti M il letler Cemiyeti yaptrabilecektir..
MLLETLER CEMYET'NN merkezi olarak Albay House'n Lozan yerine, niin Cenevre'yi setii bilinmemektedir. Uzun ve dikkatli dnmelerden sonra yine bir yargya ya ramaynca, uann tn dinledii sylenir. Uak Joseph cevap verdi: Cenova sizin romatizmala rnz itn ok daha iyi olacak. Milletler Cemiyeti orada kurulduktan sonra, Aibay House, baka bir sebep daha kefetmi: Cenevre'de vakty le Josephine yaam...
324
OTUZ BENC BLM
GELECEK - HER EYN STNDE DEVAMLI BR BARI
ELECEK bize, bar, her eyin stnde srekli bir bar getirecek mi? Bartan aa hi bir ey deerli olma masna ramen, sava da yapamayz. Franklin - BouStion'u, Paris'te grdm. Onun Suriye'de yaptklarna pek katlmyorsam da, Mudanya'daki alma larnn eletiriden ok teekkre hak kazandn kendine syledim. O Trkleri iyi biliyor. Ve Lozan'da bar elde ede ceine teminat veriyor. Belki de o bunu yapabilecek. Ama bu srekli bir bar olabilecek mi?
LONDRA'YA dnmde Man boazn Handley Page uayle geiyoruz. Harem konusunda sorulacak so rulara karlk hazrlamak iin yeterli zaman var. nk bi zimkiler ne kadar iyi niyetli de olsalar, Ankara'daki hareketi
325
alt ay incelememe ramen, her gazete muhabirinin ondan daha nemli bulduu soru, harem hayat olmaktadr. Harem sorularn ldrmek iin, iki karlk hazrladm: Bir: Niin, bugn Trkn tek bir kars vardr? Drt kar, yere drt temel direk anlamn tarken, ok evlilik akla yatknd. imdi onlarn hepsine, Paris'ten elbise satn almak deliliktir. ki: Niin, siz daima camiye bu ka dar erken geliyorsunuz? diye bir soru sorulmutu bir din dar adama. ki karm olduu iin, evden elimden geldii lde erken ayrlyorum. Sonu umduum gibi olmutu.
PEKY, hepimizin bu kadar tella beklediimiz, bar tan ne haber? Gelecek, daraacnda bizim iin ne tamak tadr. Yeni bir sayfa evirmeliyiz, dikkatle yolumuzu bulma lyz. Her iki taraf, nce birbirlerini sulayan szler syleye cekler, fakat sonra onurlu bir yreklilikle, hatalarndan ders almay reneceklerdir. Her eyden nce Lozan'n, Versay'dan ders almasn dileriz. Drt byk devletten hangisi Versay'n gerek sorun larn bilmektedir? O zaman hi bir ey yapmayp yalnzca herkesi tarafszlk alanna sokmaya zorlamlar, dnyaya komitelerden kurulu hkmetler tlemilerdi ve bu so nu vermemiti. Doa, tarafszlktan uzaktr, boluktan uzak olduu gibi. Politikada da ayn ey vardr. te yandan hangi ulusun Trkiye kadar kt yenilgiye uradn kendimize soruyoruz? Buna karlk bizim hangi dmanmz Mttefiklere kar bu kadar aka meydan oku
326
mutur? Yunanllara kar kazandklar zaferin sonucundan deil, fakat hi kimsenin dvmeyi istemediini ve stan bul gibi bir dl, orayj zaptetmeden kimsenin kazanamaya can bildii iin, Trkler byle meydan okumutur. Bizim, yeni Bizans gibi budalaca hayallerimiz vard. Yu nanistan'n bir yere sahip olmasyle bizim desteimizi dl lendireceini dndk. Fakat byk devletler akl d bir Byk Yunanistan dncesini kabul etselerdi, bizim dost hrszlarmzn ataklarn cezalandrmamz gerekecekti. Eski Yunanistan'n 'Timeo Danaos' gibi hikyelerinin hl modern politikada yeri vardr. Mttefikler tarafsz bir stanbul yaratamayacaklarn bildiklerinden, Bolevik rejiminden nce, bu dl Rusya' ya sunmaya niyetliydiler. Fransz, talyan ve ngiliz hk metlerinden yapl bir komite demek, ngiliz ynetimi de mekti. Baka seim hakk kalmamt. stanbul Trklere ge ri verilmeliydi. Byk savata yenilmi olmasna ramen, (ki bunu onlar unutmular bile) Trkiye'yi yalnz bamza gal edemezdik. Onun iin imdi, onlar istediklerini yapma ldrlar. Yeni Trkiye'yi tarafsz blgelerle snrlamaya al mak hevei gel-git dalgalarn nlemeye girimek kadar ya rarszdr. Ancak btn ayrntlanyle dnlm ve srekli gvenlik verecei planlanm onurlu bir barla Yakn Dou'daki prestijimizi yeniden kazanabiliriz. Bizim Trkiye'nin zaferinden hl renmemiz gereken en byk dersi belki Goethe'nin szlerinde bulabiliriz: Adaletli olacak her kimsenin, btn insanlara kar byk saygs olmaldr. Ya da Profesr Browne tarafndan Trke yazld gibi: Birok nsann erdemleri acele ettikleri srece canlanr. Ve birok insan yavaladka lleriyle bir saylr. Trkiye lmemitir. Byk bir uygarln kalntlarndan
327
yeniden domutur. Btn dnyann byk ihtiyac olduu barn, Dou'yla Bat arasndaki barra gelmesine dua ede rim. Benim son szlerim Yeni Trkiye'yi kutlamak, ziyare tim sresince sonsuz ilgilerini ve bar iin dindarca umut larn grdm insanlara, en scak teekkrlerimi gnder mek olacaktr. Lozan'da ism et Paa kadehini ((ngiliz mparatorluu ve Kral George erefine diye kaldrdnda, ben de Trkiye ve Mustafa Kemal Paa erefine diye karlk vermi, bar daklar tokuturarak iki ad birletirmitik. Gelecek olaylarn ok gemeden kukular silmesini dileyelim. nailah ve tekrar inallah.
BTT
BRNC BLM Pirre Loti'nin Gvertesinde - Loti'nin Sihirli kalemine Trkiye'nin Borcu KNC BOLM Trkiye ve Hogrrlk - Bir Dostluk Heba Oldu N C BLM Malta: Anadoluda Her zaman iteceim Ad DRDNC BLM Atina - Helen'i Sevdik Boayalm m onu? BENC BLM zmir: Bir Keder Tablosu ALTINCI BLM Ingiliz valyelii - Cesur Kadnlarn Can Skcl YEDNC BLM zmir - Allah'n Eseri: Muhteem Gurup, nsann Eseri: Harp
SEKZNC BLM Heyecanlar ve zlenimler - Yolda - Fakirleri Yerleti recek Ev Yok DOKUZUNCU BLM br zlenimlerim - Barbar, Dinci Olarak Bilinen Bir Ordunun Ortasnda Allah'n Bykln Konumak ONUNCU BLM Bir Yaya Yolculuk - Allah'n Yaratt nsann Deme dii Bir Olke ON BRNC BLM Uak'ta Bir Genel Toplant - Konukseverlik Bir Kutsal Grenek ON KNC BLM Bir Yk Treni - Btn Yolculuumun En Kt Blm ON NC BLM nc Smf Bir Kompartman Bir Fransz
65
74
81
91
102
- Ykntlar Arasnda
113
ON DRDNC BLM Lks Trende - ngiliz Kahkahasnn Elii - Yeni Trkiyenin Beiine Doru Yolculuk O M BENC BLM Ankara 1.- Kardelik Havasna Giri-Beraberlik Atmosferi ON ALTINCI BLM Ankara 1 1 .- Benim Nazik Ev Sahibimin Evinde ON YEDNCl BLM Ankara III.- Byk Bir Douun Olaanst Atmosferi ON SEKZNC BLM Gazi Mustafa Kemal Paa - Bu gn Trkiye'nin En B yk Adam ON DOKUZUNCU DLM Gazi Mustafa Kemal Paa'yla konuma
122
131
140
146
15 8
171
YRMNC BLM Mustafa Kemal Paa - Kaderine Hkmeden nsan YRM BRNC BLM Bir Trk Kabinesi - nl Bakan - Genlerin Kabi nesi YRM KNC BLM Trk Kabinesi - Bamsz Bir Devletin Daha Az Tan nan Kabine yeleri YRM N C BLM Ankara'daki Yabanc Koloni YRM DRDNC BLM Yazar ve Kahraman Halide Edip Hanm - Gerek Gzpekliin Byleyici Yeteneiyle Bezenmi Bir Kadn YRM BENC BLM Hastahaneler - Okullar - Eitim ve Milliyeti YazarlarGnler Geiyor Fakat Hl Yaplacak ve Grlecek ok ey Var YRM ALTINCI BLM Ankarada Son Gnler: Ziyaretler, Konumalar, Piknik ler - Haydar Bey'in Partisi YRM YEDNC BLM Roma, Ebed ehir - Ankara'daki
177
191
197
201
205
216
228
Katolikleri
Ziyaret
241
YRM SEKZNC BLM Roma'da Diplomat - Kutsal Trbenin Bekilii YRM DOKUZUNCU BLM stanbul'a Doru Yola k - Bilecikte Donmu G ln Altnda Bir Gece OTUZUNCU BLM Yayl ile Bilecik'ten Bursa'ya - Bir Sonra nsan Nerede Olsa Uyuyabilir OTUZ BRNC BLM Bursa'da Gerek Bir slm Havas
252
257
Gnlk
Azaptan
262
275
OTUZ KNC BLM Artk Baehir Olmayan stanbul - Trkiye'nin ve Kalbi Ankara'da O TU Z NC BLM
Ruhu 289
Lozan Palas Oteli - Trkiye Fransa ve Japonya'nn Bulutuu - Tam Bir Milletleraras Havas OTUZ DRDNC BLM Trkiye ve Birlemi Milletler - Milletlerin Parlamen tolar Gerek Bir Tarafszlk Gtmeli OTUZ BENC BLM Gelecek - Her eyin stnde Devaml Bir Bar
303
319
325
MLLYET TARH DZS'NDEN BUGNE KADAR IKMI OLAN KTAPLAR :
ANAKKALE OLAYI D. W aJder anakkale Savalar balamadan dnyada evrilen dolaplarin iyz
5 Renkli ofset kue gmlekli lks ciltli
20 Lira TEK PARTDEN OK PARTYE M. Toker Trk siyasal tarihinde en mhim devrenrn belgelerle ak lamas
15 Lira VYA N A KUATMASI GNL A. Aa Osmanl mparatorluunun gerilemeye balamasna aan kuatmann gn gnne yazlm tarihi
yol
15 Lira EEDE KURTULU SAVAI BALARKEN N. Taalan Cumhuriyetimizin kurulmasna Izmirde atlan ilk kurun ve sonular nasl yardmc oldu 5 Renkli ofset kue gmlekli lk ciltli 20 .ra DNYAMIZI DETREN 100 BYK OLAY Adndan da anlalaca gibi yz nemli olayn gerek hi kyesi
5 Renkli ofset kue gmlekli lks cMt/i
50 Lira
TUNA NEHR A K M A M DYOR R. Furneaux Dnya tarihine byk isim brakm olan Gazi Osman Paa'nn Plevne mdafaas
20 Lira KRUEV'N ANILARI (I) Sovyetier Birliinde olup bitenlerin en yetkili azdan anla tlmas
5 Renkli oiset kue gmlekli lks ciltli
25 Lira KRUEV'N ANILARI (II) Byk aklamalarla dolu eserin Trkiye ile ilgili ksmlarn bulunduu ikinci cildi 5 Renkli ofset kue gmlekli lks ciltli 25 Lira SAYILARLA VAZYET, BOLU-DZCE SYANI T- avdar _ R. zkk Karacan Yarmasnda derece alan iki eser bir arada
15 Lira GVURLARIN ESR T. Osmanaa Viyana Kuatmas sonunda servenleri esir den bir Yenieri'nin
20 Lira LOZAN A. N. Karacan Trk Tarihinin en byk anlamasn bandan sonuna ka dar izleyen bir gazetecinin aklamalar
35 Lira
TRKYE A. Toynbee Memleketimizi yetkili ekilde anlatabilen nl yazarn dev eseri

20 Lire TRK ANADOLU'DA MENGCEKOULLARI N. Sakaol OsmanlIlardan nce Anadolu'ya yerleen Trkler ve yaan tlar
20 Lira ALAR DOYUMCA 100 BYK NAM Yzlerce yldr dnyamza faydalar salayan yz byk in sann hayat hikyesi
50 Lira DNYAMIZIN FATHLER J. G. Leithauser Akl almaz servenleri gerekletiren, insanla yeni imkn lar salayan fatihlerin yaantlar ve eserleri
25 Lira 100 BYK GN (2 Ciit) Dnyann gidiini deitiren olaylarn gnnde yaplm r portajlar bir arada
60 Lira ANAKKALE GELMEZ A. Moorehead Gelibolu ve anakkale'deki kahramanlklarn yurdu man izmesinden nasl kurtardnn belgeleri
25 Ura

Grace Mary Ellison - Kuva-I Milliye Ankarası

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Grace Mary Ellison - Kuva-I Milliye Ankarası

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BR NGLZ KADINI GZYLE

KUVA MLLYE ANKARASI

MLLYET YAYIN LTD. T. YAYINLARI Tarih D iz is i: 25

Yayn hakk (C opyright), M illiyet Yayn Ltd. ti.

Bu kitap SMER Matbaasnda dizilip baslmtr.

P:ERRE LOT'NN GVERTESNDE - LOT'NN SHRL KALEMNE TRKYE'NN BORCU

KUVA-I MLLYE AN KARASI

KUVA-I MLLYE ANKARASI

KUVA-I MLLYE AN KARASI

KUVA-I MLLYE AN KARASI

TRKYE VE HOGRRLK - BR DOSTLUK HEBA OLDU

KUVA- MLLYE AN KARASI

KUVA-I MLLYE ANKARAS!

K UVA-I MLLYE ANKARAS)

KUVA- MLLYE AN KARASI

KUVA-I MLLYE ANKARAS)

KUVA-I MLLYE AN KARASI

MALTA : ANADOLU'DA HER ZAMAN

KUVA- MLLYE ANKARASI

KUVA-1 MLLYE ANKARASI

KUVA- MLLYE ANKARASI

KUVA-I MLLYE ANKARASI

KUVA- MLLYE ANKARASI

KUVA- MLLYE ANKARASI

ATNA - HELEN' SEVDK, BOAYALIM MI ONU > >

KUVA-I MLLYE ANKARASI

KUVA- MLLYE ANKARASl

KUVA-I MLLYE ANKARASI

KUVA-I MLLYE AN KARASI

KUVA-I MLLYE ANKARAS!

KUVA-1 MLLYE ANKARASl

ZMR : BR KEDER TABLOSU

KUVA-I MLLYE ANKARASI

KUVA-I MLLYE ANKARASI

KUVA-I MLLYE AN KARASI

KUVA-I MLLYE ANKARASI

KUVA-1 MLLYE ANKARASI

KUVA-I MLLYE AN KARASI

KUVA-I MLLYE ANKARAS!

KUVA-I MLLYE AN KARASI

KUVA-I MLLYE AN KARASI

KUVA-I MLLYE ANKARASI

KUVA-I MLLYE AN KARASI

CESUR KADINLARIN CAN SIKICILII

KUVA-I MLLYE ANKARAS!

KUVA-I MLLYE ANKARAS!

KUVA-I MLLYE ANKARASI

KUVA-I MLLYE AN KARASI

KUVA- MLLYE ANKARASI

KUVA- MLLYE ANKARASI

ALLAHIN ESER : MUHTEEM GRUP ESER: HARP

KUVA-I MLLYE ANKARAS!

KUVA-J MLLYE AN KARASI

KUVA- MLLYE AN KARASI

KUVA-I MLLYE ANKARASI

KUVA-I MLLYE AN KARASI

VAL'DEN Ankara'ya gidebilmem iin her eyin hazr 60

KUVA-I MLLYE AN KARASI

KUVA-I MLLYE AN KARASI

KUVA- MLLYE ANKARASI

KUVA-1 MLLYE ANKARASI

HEYECANLAR VE ZLENMLER . YOLDA - FAKRLER YERLETRECEK EV YOK